İlaç Doz Hesaplamaları Rehberi

İlaç Doz Hesaplamaları
Rehberi
‘ Tüm Sağlık Çalışanlarına Yönelik Pratik Bilgiler’
Ahmet Emre AZAKLI | www.ahmetemreazakli.com
1
Başlarken…
Sağlık çalışanı olmak; ciddi bir sorumluk ve disiplin sahibi olmayı
gerektirmenin yanında, sağlam bir donanım sahibi olmayı da zorunlu
kılmaktadır. Ülkemizde sağlık çalışanlarının yetişmesinde, şüphesiz ki
deneyimli sağlık çalışanlarının da katkı sahibi olması mutlak bir
gerekliliktir.
Pratik uygulamalarda olsun, verdiğim eğitim seminerlerinde olsun;
branş ayırmaksızın, öğrencilerin hesaplamalar ile ilgili ciddi önyargı ve
korku sahibi olduklarını gözlemledim. En basit hesabı bile anlatmaya
çalıştığımda, sahip oldukları önyargı ve korku anlamalarını
güçleştiriyordu. Hal böyle olunca, onları güzel bir bilgi aktarımı ile
başbaşa bırakabileceğim bir rehber oluşturmak istedim. Bu sayede
deneyimlerimi kuzeyinden güneyine, doğusundan batısına tüm
kardeşlerime aktarabileceğimi düşündüm.
Bu kılavuzun klinik uygulamalarda ciddi yararlanımı olacağından en
ufak bir şüphem yoktur. Yapılan çalışmalarda önemli bir eksiği
kapatması dileğimle, tüm öğrencilere üstün başarılar dilerim.
Ahmet Emre AZAKLI
2
A. İlaç Hesaplamalarında Temel Birimler ve Ölçüler
Kullandığımız ilaçlarda en sık karşımıza çıkan üç temel birim
mevcuttur:
1. Gram
2. Miligram
3. Mikrogram
Bilindiği üzre bu birimler arasında biner biner artış ve azalış
mevcuttur.
Şöyle ki;
1 gram = 1.000 mg = 1.000.000 mcg
(Gramdan mcg’a doğru giderken, her bir kademede sayı 1000
ile çarpılır.)
1 mg = 1000 mcg
Örnek Soru
2 mg ilaç, kaç gr ve kaç mcg’dır ?
Kullanılacak Temel Bilgi:
Gr > Mg > Mcg = Sağa yaklaşıyorsak sayı 1000 ile çarpılır,
sola yaklaşıyorsak sayı 1000’e bölünür.
Mg’dan Gr’a giderken sola yaklaştığımıza göre 2’yi 1000’e
bölmemiz gerekir.
2/1000 = 0,02 gr olur.
3
Mg’dan Mcg’a giderken sağa yaklaştığımıza göre 2’yi 1000 ile
çarpmamız gerekir.
2x1000 = 2000 mcg
Bu bilgi nerede işime yarayacak ?
Örnek olarak 1 gr’lık bir antibiyotik flakonundan çocuk
hastaya 300 mg uygulamanız istendiğinde, gerekli çeviri ve
sulandırmaları yapmanız gerekecektir. İlerleyen satırlarda
bilgilerimizi geliştirdikçe, bu yöntemlere hakim olacaksınız.
B. Cc (ml) Kavramı
Bir enjektörü elinize aldığınızda üstündeki her bir rakam, o
seviyeye kadar ilaç çektiğinizde kaç cc yani ml ilaç çektiğinizin
göstergesidir.
Diğer bir deyişle cc ile ml, aynı değeri ifade eder. Aynı anlama
gelen kavramlardır.
Burada en önemli husus, ml ile mg arasındaki farkı bilmek ve
karıştırmamaktır.
ml ile mg aynı değerler değildir.
4
1 ml (cc) ilaç 5 mg da olabilir, 15 mg da olabilir. Bu etken
madde dozajına bağımlı bir değerdir. Miligram (mg) ilacın
dozajını gösterir. Mililitre (cc) ile ilacın enjektördeki hacmini
gösterir.
1 ml = 1 cc
Aşağıdaki kuralları bilmek, ilaç hesaplamalarında ciddi
anlamda işinize yarayacaktır:
1. cc = ml
2. 1 cc = 1 ml = 10 dizyem
3. 1 cc = 1 ml = 100 ünite
4. 1 cc = 20 damla
5. 1 MU (Milyonünite) = 10 mcg
C. İlaçların 1 cc’sinde Bulunan Etken Maddeyi Hesaplama
İlaç hesaplamalarını anlayabilmenin en temel madde konusu
bu kısımdır.
Bizler ilaçları uygularken, hedeflediğimiz doza ulaştığımızı
anlayabilmek adına ilacın belli bir ölçüsünde ne kadar etken
madde bulunduğunu bilmeliyiz.
Burada imdadımıza ilaçların üzerinde bulunan ifadeler
yetişmektedir.
5
İlaçların üzerinde ilacın tüm miktarının ne kadar etken
maddeye sahip olduğu ve sıvı formdaysa bu etken maddenin
kaç cc’lik bir formda mevcut olduğu yazar.
Örnek olarak Ulcuran isimli mide antiasidi görevi gören ilacın
üzerinde 50 mg/2 ml ifadesi bulunur.
Bunun anlamı şudur:
50 mg/2 ml = 2 cc Ulcuran 50 mg’dır.
Bu durumda ilacın 2 cc’si 50 mg ise, her bir cc 25 mg’dır
yorumunu yapabiliriz.
Temel Kalıp
x mg / y ml = y cc (ml) ilaç x mg’dır. O halde her bir cc’si x/y
mg’dır.
Örnek hesaplamalar yapalım:
Aminocardol 240 mg/10 ml = 10 cc Aminocardol 240 mg’dır.
Her bir cc’si 240/10=24 mg’dır. Yani ilaç 24 mg/cc’dir.
Novalgine 1 gr/2 ml = 2 cc Novalgine 1 gramdır. 1 gram 1000
mg olduğuna göre, her cc 500 mg’dır. Yani ilaç 500 mg/cc’dir.
Zofer 8 mg/4 ml = 4 cc Zofer 8 mg’dır. Her bir cc’si 8/4=2
mg’dır. Yani ilaç 2 mg/cc’dir.
LÜTFEN DİKKAT ! İlacın her cc’sinin kaç gr, mg ya da mcg
olduğunu bulurken; toplam dozu, toplam cc’ye bölüyoruz.
Yani aslında ilk sayıyı, ikinci sayıya bölmüş oluyoruz.
6
Yüzdeli İlaçlarda cc’deki Etken Maddenin Hesaplanması
Yüzdeli ilaçlarda, yüzde olarak verilen sayının 10 ile çarpılmış
hali, 1 cc’de bulunan ilacın mg değeridir.
Örneğin; Aritmal %2, 5 ml ampul
2 sayısı 10 ile çarpılır. Yanına mg/cc yazılır.
2x10 = 20 mg/cc
Bunun anlamı, ilacın her cc’si 20 mg’dır.
İlacın 5 ml olduğu yani enjektörde 5 parçadan oluştuğu da
bilindiğine göre, her cc de 20 mg olduğuna göre tüm ampul
5x20 =100 mg’dır.
Örneğin;
Bustesin %0,2 flakon = 0,2x10 = 2 mg/cc’dir.
Aritmal %10 ampul = 10x10 = 100 mg/cc’dir.
D. İlaçların Sulandırılması
Hem sıvı, hem de toz formda bulunan ilaçları; uygun sıvılarla
sulandırmamız gerekebilir.
Bu sulandırma işleminde, etken madde ölçüsünü toplam
sulandırma
hacmine
bölmek
gerekir.
Örneklerle
anlatıldığında, daha iyi kavrayacaksınız.
7
1. Sıvı İlaçların Sulandırılması
Örnek:
50 mg/2 ml olduğu bilinen Ulcuran ampulü 10’a sulandırırsak,
cc’de kaç mg Ulcuran elde etmiş oluruz ?
Çözüm:
2 cc Ulcuran 50 mg bilgisi bize verilmiş.
İlacı 10’a sulandırmak demek, üzerine 8 cc daha sıvı çekmek
demektir. Çünkü kendisi de 2 cc olduğuna göre 8 cc daha
eklendiğinde 10 cc olacaktır.
İlacın üzerine herhangi bir sulandırma sıvısı çektiğimizde,
etken madde miktarına bir etkisi olmaz. İlaç hala 50 mg’dır.
Ancak hacmi artmış ve 10 cc olmuştur.
O halde artık ilacı şöyle yazmak gerekir:
Ulcuran 50 mg/10 ml = 10 cc Ulcuran 50 mg’dır.
50/10 = Her cc’si 5 mg’dır.
Sonuç olarak 5 mg/cc Ulcuran elde etmiş olduk.
Örnek:
Zofer 8 mg/4 ml ampulü, 8’e sulandırınız. Cc’de kaç mg’lık
Zofer oluşturmuş olursunuz ?
Çözüm:
İlacın kendisi 4 cc olduğuna göre, 8’e sulandırmak için 4 cc
daha sıvı çekmek gerekir.
8
Artık toplam 8 cc olan ilaç 8 mg olduğuna göre ifademiz şöyle
şekillenir:
8 mg/8 ml = Demek ki her cc’si 1 mg olan Zofer oluşturmuş
olduk.
SONUÇ :
Kaça sulandırmak istiyorsanız, ilacı enjektörde o seviyeye
kadar sıvı ile tamamlayın. Daha sonra tüm etken maddenin
miktarını, toplam hacme bölerek cc’de ne kadar etken madde
olduğunu hesaplayın.
2. Toz Haldeki İlaçların Sulandırılması
Toz haldeki ilaçlarda da olay çok farklı değildir.
Toplam etken madde, sulandırma hacmine bölündüğü zaman
cc’deki miktar elde edilmiş olur.
Örneğin Sefazol 1 gram flakonu sulandırıyor olalım.
- 10 cc ile sulandırırsak;
1000 mg ilacı 10’a sulandırırsak, 1000 mg/10 ml olacağından
cc’de 100 mg olmuş olur.
- 5 cc ile sulandırırsak;
1000 mg/5 ml  200 mg/ml olur.
- 4 cc ile sulandırırsak;
1000 mg/4 ml  250 mg/ml olur.
9
SONUÇ:
Toz ilaçlarda ilacın ne kadar sulandırılacağı ve hangi sıvının
kullanılacağı sizin inisiyatifinize kalmıştır.
Genelde izotonik ya da %5 dekstroz, ideal sulandırma sıvıları
olarak tercih edilir.
İnsülin Enjektörleri ve Hesaplamada Kullanım Şekilleri
Resimde görülen insülin enjektörü, toplam 1 cc ilaç
alabilmektedir.
1 cc’lik oran 100 üniteye denk gelir.
Aynı zamanda 1 cc 10 dizyem olduğundan, her 10 ünitelik
birim 1 dizyem anlamı taşımaktadır.
1 ml = 1 cc = 10 dizyem = 100 ünite
Pediatrik hastaya düşük doz bir ilaç yapmamız gerektiğinde,
insülin enjektörlerinden yararlanabiliriz.
Örneğin;
Ulcuran 50 mg/2 ml ilaçtan, sulandırma yapmadan 10 mg
pediatrik hastaya uygulayalım:
10
Ulcuran’ın 1 cc’sini insülin enjektörüne çektiğimizde, 1 cc = 10
dizyem olduğuna göre,
10 dizyem = 25 mg ulcuran demektir. (Yarısını yani 25 mg’ını
çektik.)
O halde 10 dizyem 25 mg ise; 1 dizyem 2,5 mg’dır.
10 mg yapmak için demek ki 4 dizyem yapmak gerekecek. Bu
da insülin enjektörünün 40 ünite olan kısmına denk
gelecektir. Yani 0,4 cc yapmış olacağız.
(Diğer bir yöntem olarak ulcuran 50mg/10ml olacak şekilde
sulandırılır-üstüne 8 cc sıvı çekilerek-bu karışımın 2 cc’si
hastaya uygulanır.)
ÖRNEK SORULAR VE ÇÖZÜMLERİ
Elimizde Metpamid 10 mg/2 ml ilaç bulunmaktadır. Bu ilacın
gram ve mikrogram türünden doz miktarını bulunuz.
1 gram 1000 mg
1 mg 1000 mcg
X gram 10 mg
10 mg x mcg
______________
______________
10 / 1000 = 0,01 gr.
10 x 1000 = 10.000 mcg
‘ Burada gram, miligram ve mikrogram arasındaki 1000’er
artış ve azalışa göre işlem yaptık. ’
Elimizde Aminocardol 240 mg/10 ml ilaç bulunmaktadır.
a)Cc’de kaç mg Aminocardol vardır ?
11
10 ml ilaç 240 mg olduğuna göre, 240/10= Her cc’de 24 mg
ilaç bulunmaktadır.
b)2 cc Aminocardol alıp, üstüne 4 cc SF çekersek; yeni
oluşumda cc’de kaç mg Aminocardol olur ?
Aminocardol’ün her cc’si 24 mg olduğuna göre, iki cc
aldığımızda 48 mg Aminocardol çekmiş oluruz.
Kendisi 2 cc=48 mg olan ilacın üstüne 4 cc SF çekersek; 48
mg’lık 6 cc karışım elde etmiş oluruz.
48 mg/6 ml = Yeni karışım 8 mg/cc olur.
c)120 mg Aminocardol uygulamak için kaç cc ilaç yapmak
gerekir ?
Her cc 24 mg olduğuna göre, 5 cc yaptığımızda 120 mg
uygulamış oluruz.
Hastane deposundan %10’luk 100 kutu Aritmal ampul
gönderilmiştir. Bu ampullerin kullanılmadan önce %2’lik
forma dönüştürülmeleri gerekmektedir. Bu dönüşüm için
nasıl bir işlem yapmak gerekir ?
%10’luk bir ilacın her cc’sindeki mg değerini bulmak için bu
sayıyı 10 ile çarpıyorduk.
10x10=100 mg/ml
Demek ki her cc 100 mg.
Oluşturmak istediğimiz form ise %2 yani cc’de 20 mg’lık
Aritmal.
12
O zaman 100 mg’ı 5’e sulandıralım ki cc’de 20 mg ilaç oluşsun.
%10 ampulden 1 cc alınır + 4 cc SF çekilir = 100 mg/5 ml = 20
mg/ml = %2 form oluşmuş olur.
%5 formdaki 10 ml ilaçtan, 100 cc %5 dekstroz içine 3 cc
konuluyor. Bu karışımdan 50 kg hastaya 1 ml/kg/h
uygulanıyor. 24 saat sonunda kaç gram X ilacı uygulanmış
olur ?
%5 formdaki ilaç 5x10 = cc’de 50 mg’dır.
100 cc sıvı içine 3 cc koyuyorsak 150 mg koyuyoruz demektir.
O zaman yeni oluşum ; 150 mg/100 ml  1,5 mg/ml olur.
Saatte her kilo için 1 ml uyguluyorsak; saatte kilox1 ml= 50 ml
uygulamış oluruz.
24 saatte ise 24x50 ml = 1200 ml uygulamış oluruz.
Her ml 1,5 mg idi. O zaman 1200 ml = 1800 mg olur. Bu da 1,8
gram demektir.
Elektif koşullarda ameliyata alınacak pediatrik hasta için
rutin anestezik ilaç hazırlığı yapılacaktır. Bu hazırlıkta cc’de
10 mcg’lık Fentanyl, cc’de 5 mg’lık Aritmal, cc’de 5 mg’lık
Esmeron, cc’de 10 mg’lık Ketamin, cc’de 0,1 mg’lık Atropin
hazırlanacaktır. Ampul bilgileri alttaki gibidir:
Fentanyl: 0,05 mg/10 ml
Aritmal: %2 Ampul, 5 ml
13
Esmeron: 50 mg/10 ml
Ketamin: 500 ml/10 ml
Atropin: 0,5 mg/ml
Bu hazırlıkta anestezi teknikeri
sulandırmalı ve etiketlemelidir ?
ilaçları
ne
şekilde
Fentanyl : 0,5 ml / 10 ml ise her cc’si 0,05 mg = 50 mcg olur.
Cc’de 10 mcg Fentanyl elde etmek istiyorsak 1 cc=50 mcg alıp
üstüne 4 cc SF çekerek 50 mcg/5 ml = 10 mcg/ml karışım elde
edebiliriz. Kısacası 1 cc alıp 5’e sulandırdık. (1 cc ilaç + 4 cc SF
= 5 ml karışım)
Aritmal : %2 = 20 mg/ml
Cc’de 4 mg elde etmek istiyorsak 1 cc=20 mg alıp üstüne 4 cc
SF çekerek 20 mg/5 ml = 4 ml/ml karışım elde edebiliriz.
Kısacası 1 cc alıp 5’e sulandırdık.
Eğer cc’de 5 istenseydi, 4’e de sulandırabilirdik.
Esmeron : 50 mg/5 ml = 10 mg/cc
1 cc alıp üstüne 1 cc SF çeksek, cc’de 5 mg olur. Ancak 2 cc ilaç
yetmeyebilir.
Burada ilacın tümünü alıp, üstüne kendi hacmi kadar SF
çekersek; cc’deki oran zaten yarıya inecektir.
Şöyle ki;
5 ml ilaç (50 mg) + 5 ml SF = 50 mg/10 ml = 5 mg/ml olur.
14
Ketamin: 500 mg/10 ml = 50 mg/ml
Cc’de 10 mg isteniyorsa ve 1 cc’si 50 mg ise; 1 cc alıp 5’e
sulandırırsak cc’de 10 mg Ketamin elde etmiş olacağız.
1 cc Ketamin (50 mg) + 4 cc SF = 50 mg/5 ml = 10 mg/ml
karışım.
Atropin: Atropin kendisi de 1 cc olan ve 0,5 mg formu şu anda
elimizde bulunan bir ilaçsa ;
1 ml (0,5 mg) + 4 ml SF = 0,5 mg/5 ml karışım = 0,1 mg/ml
olur.
Yani ilacı 5’e sulandırmak yeterlidir.
Acil serviste tedavisi düzenlenen çocuk hastaya 250 mg
Sefazol uygulanmak istenmektedir. Elimizde 0,5 gr’lık form
bulunmaktadır.
a)0,5 gr’lık toz formdan çocuğa 250 mg uygulamak için nasıl
sulandırma yapılmalıdır ?
0,5 gr = 500 mg demektir.
Burada 500 mg flakon 2 cc ile sulandırılırsa her cc 250 mg
olacağından, 1 cc uygulamak yeterli olur.
Dilüasyon yetersiz kalır ve ilacı daha fazla çözmek gerekirse
5’e sulandırma da yapılabilir. Eğer 5’e sulandırırsak 500 mg/5
ml (Kendisi zaten toz, tüm hacim çektiğimiz sıvıdır.)
500 mg/5 ml = 100 mg/ml  Karışımdan 2,5 ml=(cc)
uygulamak yeterlidir.
15
b)Bu antibiyotik sulandırılıp 100 cc %5 dekstroz içine
konursa, karışım cc’de kaç mg Sefazol içermiş olur ?
500 mg/100 ml = 5 mg/ml Sefazol olur.
2 mg Ultiva flakon, 50 cc sıvı ile sulandırılarak hazırlanıyor.
10 ml/h’ten uygulanması durumunda, 1 saat sonunda kaç
mcg Ultiva hastaya ulaşmış olur ?
2 mg/50 ml  2/50 = 0,04 mg/ml
Saatte 10 ml = 10x0,04 = 0,4 mg = 400 mcg
Elimizde 1 gramlık toz flakonu bulunan Penthotal isimli
ilaçtan, 25 mg/cc olacak şekilde hazırlamak istiyoruz. Nasıl
bir işlem sırası izlemek gerekir ?
1 gram = 1000 mg
Normal şartlar altında, bu flakonu 40’a sulandırırsak cc’de 25
mg ilaç elde ederiz. Ama bu oldukça zor ve geniş hacimli bir
işlemdir.
Şöyle bir yol izleyelim:
İlacı öncelikle 10 cc ile sulandıralım  1000 mg/10 ml = 100
mg/ml olur.
Bu karışımın yarısını alalım, 500 mg olur.
Bu 500 mg’lık 5 cc karışımın üstüne 15 cc SF çekersek; 25
mg/cc Penthotal olur. Bu ideal bir sulandırmadır.
16
Eğer elimizdeki flakon 0,5 gram olsaydı, direk 20’ye
sulandırabilirdik ve 25 mg/cc olurdu.
60 kg olan bir hastaya 1.5 ml/dk Dopamin gidecektir. 250 cc
SF içine 100 mg Dopamin katılıyor. Dakikada kg başına kaç
mcg dopamin gitmiş olur ?
Katılan Dopamin için temel kalıbımızı yazmakla başlayalım:
100 mg/250 ml  0,4 mg/ml olur.
Dakikada gitmesi istenen 1,5 ml olduğuna göre;
1 ml=0,4 mg
1,5 ml=0,6 mg
60 kg hastaya giden tüm doz 0,6 mg olduğuna göre, her kilo
için gideni bulmak için; 0,6/60=0,01 mg=10 mcg olur.
17
SON SÖZ
İlaç hesaplamalarında bir sağlık çalışanına gerekecek
tüm temel bilgileri aktaran bu rehberle birlikte, ciddi bir
kaynak açığını giderdiğime inanıyorum.
İlaç hesaplamalarında temel nokta, konu anlatım
kısmında da bahsettiğim gibi ilacın cc’sinde ne kadar
etken madde olduğunu bulmak noktasında
geçmektedir.
1. İlacın cc’sini bulun.
2. İlacı sulandırmanız gerekiyorsa tüm hacmi kaça
bölerseniz, o rakama ulaşacağınızı düşünün. Eğer
sulandırma yapmanız gereken rakam, enjektör
hacmini aşıyorsa aşamalı sulandırmalar yaparak
hedefe ulaşmaya çalışın.
3. Gr,mg,mcg ilişkisini aklınızdan çıkarmayın.
4. Pediatrik hastalarda insülin enjektörü ile düşük
dozlara ulaşabileceğinizi unutmayın.
Altından kalkamadığınız hesap sıkıntıları yaşarsanız her
zaman ulaşabilirsiniz: [email protected]
Yararlı olması dileklerimle.
18