çeviri: bizim mekkemiz neresi? (avro

Transkript

Bizim Mekkemiz Neresi? (Avro-İslâm Manifestosu)

BİZİM MEKKEMİZ NERESİ?
(AVRO-İSLÂM MANİFESTOSU)
Rafael Hakimov
Çev. Yahya Kemal TAŞTAN*
Onların çoğu ancak zannın ardından gider. Oysa zan, hak namına hiçbir şeyin yerini tutmaz [10: 36].1
Ninem çok dindardı. Beş vakit namazını kılar, orucunu tutar ve domuz eti
yemezdi. Çocukluğumda, yatma vaktinde masallar yerine bana evliyaların menkıbelerini okurdu. Kazan Üniversitesi Fizik Fakültesi’nde öğrenci olduğumda, Kraçkovskiy tarafından Rusçaya tercüme edilen bir Kur’an-ı Kerim almıştım.2
Kur’an’daki bazı anlaşılması güç sûreleri anlamaya ve bana çok uzak olan meseleleri
izah etmeye çalışırken bu sûreleri Tatarca’da yeniden en mükemmel biçimde ifade
etmek için ona yardımcı olurdum.
Bizim nesil dinden aforoz edilmişti. Kuantum mekaniği, sinkrofazotron ve
atomun parçalanması dünyasında yaşayan zeki gençlik, Fizik Fakültesi’nde okuyordu. Lobaçevskiy geometrisinin yıldız ve gezegenlerin, yerçekimi alanlarıyla kıvrılmış
sonsuz kozmik boşluğun bir yerinde kesişmesi gereken paralel çizgilerini anlamaya
çalışıyordum. Genç Roald Sagdeyev bizi ziyaret ederek termonükleer sentezin kuralları hakkında dersler verirdi. Fizik, maddenin en girift kanunlarını izah edebilir
görünüyordu. Tanrı, mantıkî deliller zincirinde olsa olsa tanımlanamazlık fonksiyonuna irca edilebilen ekstra bir halkaydı; bizim Tanrımız Albert Einstein’dı.
―――――――――
*
1
2
Doç. Dr., Ege Üniversitesi Türk Dünyası Araştırmaları Enstitüsü, İZMİR. [email protected]
[Kur’an âyetlerinin mealinde Diyanet İşleri Başkanlığı Kur’an-ı Kerim Meâli (Ankara 2005) esas
alınmış; köşeli parantez içinde sûre ve âyet numaraları verilmiştir.]
[Ignatıy Yulianoviç Kraçovski, Koran, Moskva: Izdvo vostochnoy litry, 1963.] Köşeli parantezde
verilen bilgiler çevirene aittir.
Sûfî Araştırmaları - Sufi Studies SAYI 11
191

Mevlânâ Düşüncesi Araştırmaları Derneği
Yahya Kemal TAŞTAN
Bir keresinde meşhur fizikçilerden birinin dindar bir kişi olduğunu okuduğumda çok şaşırmıştım. Atom ve hidrojen bombaları yaratımının İncil ve Kur’an
okumalarıyla hiç bir alakası yoktu.
Ne yerde, ne de gökte, zerre ağırlığınca, (hatta) bu zerreden daha küçük
veya daha büyük olsun, hiçbir şey Rabbinden uzak (ve gizli) olmaz [10: 61]
Atomun biteviye parçalanabileceğini, namütenahi kâinatı tahayyül etmek,
başlangıcı ve sonu olmayan zamanı anlamak bizim havsalamız için imkânsızdır. Biz
bu mefhumları ya reddederiz ya da aksiyom olarak tanımlarız. Bütün hayat tecrübemizle bu tür mefhumlara karşı olduğumuz ve onlarla mutabık kalamadığımız için
onlar, mantıkî surette izah edilemezler. Hatta sezgi de burada bize yardımcı olamaz.
Sonsuzluk bir iman meselesidir.
Atom, bir elektron mikroskop aracılığıyla bile görülemeyecek zerreciklerden
meydana gelir; ancak bazı hususî aletlerde bıraktıkları izler sayesinde fark edilebilir.
Zerrecikler bilardo topu gibi dokunulabilir, ölçülebilir yahut tartılabilir bir nesne
değildir; aksine onlar, bir şeyin bazı hususî cihazlarla etkileşiminin neticesi olarak
ortaya çıkarlar. Üstelik bu şey bir cisim yahut bir dalga olarak adlandırılamaz; çünkü
o, aynı zamanda her ikisi de olabilir. Dünyamızda birbirine zıt şeyler ötekinde mümkün olarak ortaya çıkıyor. Ancak, zerreciklerin sadece bir fantezi, bir entelektüel zihin
inşâsı, bir cihaz üzerindeki bazı izler olduğunu belirtmekte acele davranılmış olunabilir. Bir atom bombası patladığında herkes bunun korkunç bir hakikat olduğunu anlar.
Umumî manasıyla hayatımızdaki pek çok şey de insan ile nesne/ nesnellik arasındaki etkileşimlerin sonucudur. İnsanoğlu, asırlar boyunca evrime müdahale etmiş
ve bu manada onu yaratmıştır. Hakikat değişmez bir mutlak değildir, dahası o bize
merbuttur. Ferid İsak bunu, “Benim meselem yalnızca İslâm’dan neyi, ne kadar iktibas ettiğimizle alakalı değildir. Mesele farklıdır: biz İslâm’a tam olarak ne kattık? Katkımız İslâm imajını nasıl değiştirebilir? Biz ve İslâm, aslında birbirinden tamamen
farklı iki şey midir? Bizden ayrı olarak kendinde İslâm var mıdır? Bu inancın esasının
tecrübelerimizin fevkinde idrak edilemeyecek bir şey olduğu hakikat olabilir mi?” diye
açıkça ifade eder.3
Aydınlanmacılığı, hümanizmi ve hemcinsi varlıklar için şefkati vaz’eden Musevîlik, Hıristiyanlık, İslâm ve Budizm binlerce yıldır mevcuttur. Bununla birlikte
medenî insanlar, belki de dudaklarında Allah lafzıyla sivil halkın üzerine atom
bombası yağdırdı. Ardından daha büyük bir şevkle kimyasal, biyolojik silahlar ve
yanı sıra hidrojen bombası geliştirmeye başladı. Bu ne demek oluyor? Şeytan’ın
planı mı? Bu şekilde izah mümkündür; fakat bu çok basit bir izah olmaz mı?
Tanrı neden böylesine yıkıcı savaşlara ve yeryüzünü cehenneme dönüştürebilecek silahların icadına müsaade ediyor? O, her şeyi gören, her şeye kâdir ve rahmanü’r-rahîm değil mi?
―――――――――
3

Farid Isak. Byt’ musul’maninom, Moskva, 2002, s. 249.
192

Sana ne iyilik gelirse Allah’tandır. Sana ne kötülük gelirse kendindendir. [4: 79].
Sovyet ülkesi ateistti. Sosyalizm, Batı’nın demokrasi ve pazar ekonomisi için
bir tehditti. İyi ya da kötü yaşadığımız şey oydu. Lenin, İsâ Mesih’in yerini almıştı.
Dinî “Ahit”lerinin ardından Lenin’in 55 ciltlik külliyatını okurduk. Skolastik eğitim
başlıca ideolojik silah olmuştu. Yazılarında Lenin’den iktibaslardan sakınan herhangi biri hain, kâfir, mürtet oluyordu.
Devrimci değişimleriyle bütün dünyayı sarsan, faşizme karşı zafer kazanan,
uzay keşfini başlatan ülke artık dinamizmini kaybetti ve üçüncü dünya ülkeleri
derekesine düştü. Fantazmagorya tuhaf bir düşünceden ve otoritelerin ilahlaştırılmasından kaynaklanıyordu.
Batı bu durumdan dersler çıkardı: sömürgelerini terk etti, bazı sosyalist fikirleri ödünç aldı; maarif sistemini ıslah etti ve komünist tehdidi karşısında birleşti.
Akıl almaz ekonomik büyüme, teknolojik icatlar ve hayat standardının yükselmesi,
Batı’yı tüm dünya için bir modele dönüştürdü.
Allah, kimi saptırırsa artık onu doğru yola iletecek de yoktur. [40: 33].
Ninem ölmeden önce bana Kur’an’ını miras bırakmış ve şöyle demişti: “O kitapları sever, bu yüzden raflarında Kur’an-ı Kerim’e de bir yer olacaktır.”
Kur’an okuma zamanı geldi…
İslâm ile yaşayan din adamları vardır. Din, onların mesleği, işi ve vazifesidir.
Dinin desteğiyle günlük maişetlerini kazanırlar. Kur’an, sünnet ve şeriatın bütün
inceliklerine vâkıf âlimler mevcuttur. Onların vazifesi, Eş’ârîlerin kader fikriyle ilgili
delillerin inceliklerini ve Mu’tezilelerin ihtiyar mefhumunu müdrik, meselenin bütün tarihini ve farklı fikirleri nazarıdikkata alacak izahlar sunmaktır. Hayatlarını
İslâm’a vakfetmemiş insanlar da vardır ama yine onlar da hakikati ararken kendi
yollarından gidebilirler. Onların Allah’a giden kendi tarikleri bulunmaktadır.
Vaktiyle Molla Nasreddin söylemişti:
“Karanlıkta görebiliyorum.”
sun?”
“Pekala Molla, öyleyse neden her defasında karanlıkta bir mumla yürüyor“Böylece başkaları üzerime basamaz.”
İman edip salih ameller işleyenlere gelince; -ki biz kişiye ancak gücünün
yettiğini yükleriz [7: 42].
Neden İslâm dünyada bu kadar hızlı bir şekilde yayıldı? Neden Şark umutsuzca Garbın bu kadar gerisine düştü? Şeriatla varlığımın ne ilişkisi var? 11 Eylül’den sonra dünyanın durumu ne olacak? Bu sorulara izahı mümkün cevaplar
bulmak zordur.
193

Yahya Kemal TAŞTAN
Fikirlerim bir âlim-ilahiyatçı veya şeyhülislâmın fetvası değil; daha ziyade Avrupaî tarzda eğitim almış laik bir kişinin cumhuriyetinin geleceği ile ilgili yüksek
sesle düşünmesidir. Kenara çekilmek, bir kişinin her şeyi ve herkesi ilgilendiren
meselelere müteallik izahlarını beklemek mümkün değildir.
Uzak atalarım, 10. asırda İslâm’ı isteyerek benimsemiş ve daha sonra ellerinden geldiğince onu diğer halklar arasında yaymışlardır. 19. ve 20. asırlarda Tatar din
adamları, İslâm reformu yolunda gayret göstermiş ve bu yolda büyük muvaffakiyetler elde etmişlerdir. Zengin bir mazimiz var ama istikbalde bizi ne bekliyor? Ben en
azından diğer insanların üzerime basmasını engellemek için, bilinmeyeni görmek
için elimde bir mumla yürüyorum.
Birileri diyebilir: “İlahiyatçı veya imam değilsen niye rahatsızlık duyuyorsun.
Bunun için hakkın var mı?” Ancak İslâm benim özüm, benim kültürümdür ve
bunu anlamak istersem Kur’an dışında başka bir mehaz yoktur. Onu kendim okumaktansa neden bir başkasının izahından dinleyeyim? Hakikat üzerinde tekeli olan
biri mi var? Kimse yok.
Kur’an’ı anlamak için Arap dilinin inceliklerine vâkıf olmak gerektiğini söylüyorlar. Muhtemelen böyledir. Fakat bu bağ aslında ibdaî Kur’an okumasının hâlihazırda bir tefsiridir; çünkü asrın, insanların, dilin, kelimelerin ve mefhumların
manaları değişir. Kelimeler kendi hayatlarını yaşarlar. Kur’an sûrelerinin ezberden
okunması çare değildir. Kur’an metni kendi sesiyle konuşamaz. Müfessirlere ihtiyacı
vardır ve müfessirler insandır. Herkes kendi müktesebat ve kültüründen okuduğu
şeye fikirlerini katar.
Müslümanlar farklı ülkelerde, farklı şartlar altında yaşıyorlar. Suudi Arabistan, İran ve Sudan tarihî şeriata riayet ediyor. Laik hukuka, Müslüman cemiyetlere
sahip Türkiye ve Mısır gibi ülkeler ile Rusya ve Avrupa gibi Müslümanların azınlık
olarak yaşadığı yabancı ve farklı Hıristiyan çevreler de vardır. Halifelik dönemleri
artık geçti. Seyyid Kutub şunu öne sürmektedir: “Farzımuhal, anayasaları İslâm’a
mütenakız Amerika veya Rusya’nın içtimaî ve iktisadî müesseselerine intibak etmek
maksadıyla İslâmî tezler üretmeye çalışmak abestir. Bu, İslâmî hükmün önceliğinin
tanınmadığı bir ülkeyle alakalıdır. Fıkhı geliştirmeye ve onu İslâmî idarenin tanınmadığı bir sisteme bağlamaya yönelik muhtelif teşebbüsler, İslâm’ın ciddiyetine
uymayan malayani işler, gökyüzüne tohum ekmeye yönelik gayretlerdir.”4 Bu, Tatarların İslâm dünyasından dışlanması gerektiği manasına mı geliyor? Yahut
İslâm’ın beşeri kıymetlerin üstünde ve ötesinde olduğunu mu ifade ediyor? Sayıları
her yıl tedricen artan Avrupalı Müslümanlara nasıl davranmak gerekiyor? Nihayetinde onlar da kendilerine Müslüman nazarıyla bakıyorlar.
Dünya, beynelmilel bir hukukla işleyen çok milletli bir ümmete dönüşmektedir. Sırf Müslümanlar değil, en azından savaş ve barış, insan haklarının korunması
ve devletlerin menfaatleri meseleleri hususunda birleşenler de bir ümmet oluyor.
Böyle bir ümmet Tanrının iradesine karşı meydana gelemez. Kur’an’da buyurulu―――――――――
4

Yusuf al-Kardavî, Sovremennıy idjtihad: ot besporyadka k poryadku, Kazan: Iman, 2001, s.81.
194

yor: “Eğer Allah’ın; insanların bir kısmıyla diğerlerini savması olmasaydı, yeryüzü
bozulurdu. Ancak Allah, bütün âlemlere karşı lütuf sahibidir” [2: 251]. Beynelmilel
teşekküller ve karşılıklı akitlerle vücut bulan kuvvetler ayrılığı sistemi, beynelmilel
ümmeti meydana getiriyor.
Üçüncü binyıl, insan ve cemiyet hakkında tamamıyla yeni taleplerin ortaya
çıkmasına sebep oldu. Fertlerin ve bazı etnisitelerin rolü fevkalade arttı. Onlar
kendinde bir kıymet oldu ve bu kıymet, Müslüman camiaya nüfuz edemedi. Dünya
İngilizce konuşmayı tercih ediyor, çocuklar interneti bırakmak istemiyor. Onlarca
kanala sahip bir televizyon, elektronik posta, cep telefonu ve bizi dünyanın herhangi bir yerine ulaştıracak uçakların olmadığı bir hayat hayal bile edemiyoruz. Arap
dünyası ve kültürü eski ehemmiyetini ve cazibesini yitirdi. Bunların insan için faydası yoktur.
Öyleyse bizim Mekke’miz neresidir?
Biz her peygamberi, ancak kendi kavminin diliyle gönderdik ki, onlara
(Allah’ın emirlerini) iyice açıklasın [14: 4].
İslâm ezelî ve ebedî dindir. Kur’an’da buyruluyor: “Hakka yönelen İbrahim’in
dinine uyarız. O, Allah’a ortak koşanlardan değildi. Deyin ki: Biz Allah’a, bize indirilene (Kur’an’a), İbrahim, İsmail, İshak, Yakub ve Yakuboğullarına indirilene, Mûsâ ve
İsa’ya verilen (Tevrat ve İncil) ile bütün diğer peygamberlere Rab’lerinden verilene
iman ettik. Onlardan hiçbirini diğerinden ayırt etmeyiz ve biz ona teslim olmuş kimseleriz” [2: 135-136]. Tanrı, kelâmını insanlara anladıkları dilde getiren onlarca peygamber gönderdi.
Bir zamanlar Araplar safça, kutsal kitapların Arapça indirildiğini ve Cebrail’in
onu peygamberlere kendi ana dillerinde tercüme ettiğini düşünüyorlardı. Aslında
kitap peygambere indiriliyor [2: 285, 3: 7; 5: 83]; vahiy ona gönderiliyordu [4: 163].
Peygamber buyuruyor: “Onu kendiliğimden değiştirmem benim için olacak şey değildir. Ben ancak bana vahyolunana uyarım” [10: 15]. Allah’ın kelamı yaratılmamış
yahut O’nun tarafından sözle ifade edilmemiştir; lâkin özü/ruhu peygamber vasıtasıyla tamamlanmıştır. Ebu Hanife, “Allah konuşur, ancak konuşması bizimkine benzemez. Biz konuşma uzuvları sayesinde, muhtelif seslerin telaffuzuyla konuşuruz. Harfleri ve sesleri olmadığından kelâm-ı nefsînin bir başlangıcı ve sonu, inkıtaı yoktur” diye
yazıyor.5
Uyarıcılardan olasın diye onu güvenilir Ruh (Cebrail) senin kalbine apaçık Arapça bir dil ile indirmiştir [26: 193-194].
Allah, dillerimizde ne olduğundan ziyade kalplerimizi dinler.
―――――――――
5
Znanie o Boge: naivajneyşee iz znaniy, Kiev: Al-İrşad, 2002, s. 17.
195

Yahya Kemal TAŞTAN
Herhangi bir dildeki kelimelerin manaları dilin varlığına ait şartlarla alakalıdır.
“Bir kelimenin manası onun dildeki tasarrufudur” diye yazıyor Ludwig Wittgenstein.6
İngilizce bir cümleyi Tatarca’ya tercüme ettiğimizi farz edelim: “Müzik ruhun gıdasıdır.” Bu cümle yapısı basittir ve kelimeler alelâdedir. Tatarca konuşan
herkes uygun bir tercüme yapabilecektir: “Mong ku’ngelne dulkınlandıra (Моң
күңелне дулкынландыра).” Şimdi tam aksi istikamette bir tercüme yapmak mecburiyetinde olduğumuzu hayal edelim. Burada zorluklar belirir, mong (Моң) kelimesi hasret, izahı gayri kabil /anlaşılamaz duygular, manevî ruh hâli olarak tefsir edilebildiği gibi dramatik ve bazen Tatar milletinin bütün etnik hislerinin trajik tarihini
havidir: mong yalnızca belirli bir durumda melodi manasına gelebilir. “Monglı ko’j”,
nağme olarak tercüme edilemez; manevî bir nağme olduğu dahi söylenemez. O,
Tatar ruhunun derinliklerine hitap eden bir nağmedir. Bu ifadeyi bir bütün olarak
yabancı bir dilde idrak güçtür, çünkü her milletin kendine ait bir tarihi vardır. Tersine çevirinin bir neticesi olarak ilk ifade melodi kelimesinin yerini alamaz. Onun
yerine şöyle bir çeviriyi tavsiye etmek mümkündür: “Derin manevî duygular kalbi
besler”, fakat öte yandan mong kelimesini üstünkörü bir surette tercüme ettiğimi
söyleyecek münekkitler de bulunacaktır ve haklıdırlar. Dil, sadece muayyen bir
milletin alâmet-i farikası olan kültürel stereotipileri taşır. Dünyada etrafımızı, şuurumuzda taşıdığımız şeylerle görürüz. Duyduğumuz kelimeler, mevcut temsillerimizi/sembollerimizi yeniden yaratır.
Mana, bazen yalnız içinde bulunduğu şartlara bağlı olarak anlaşılabilen kelimelerin tasarrufu ve muhtevi olduğu histir. Bir Arap için deve hayatın, güzelliğin,
refah ve zenginliğin sembolüdür. Bir Arap, kadını, dişi bir deveyle mukayese edebilir ve bu hakaret olarak anlaşılmaz. Biz devenin manasını anlayamayız çünkü o,
bizim için ancak hayvanat bahçesinde görebileceğimiz bir hayvandır. Kur’an’ı okuduğumuzda: “Deveye bakmıyorlar mı, nasıl yaratılmıştır!” [88: 17] âyetinin ehemmiyetini hemen idrak edemeyiz. Kuzey enlemlerinin sâkinleri için o, egzotik bir
hayvandan başka bir şey değildir.
Arap hayatının mühim dayanaklarını oluşturan ve bize bütünüyle yabancı
Kur’an’daki “Tîn’e ve zeytûn’a andolsun” [95: 1] ifadelerini idrak ve tefsir etmek
bizim için müşküldür. Neden bu ağaçlara yemin etmeliyiz? Bir manası yok.
Kelimelerin manası yalnızca tasarruflarıyla anlaşılabilir. Bir dildeki her kelime
bir şeyi izah edebilir ama kelimenin neyi imâ ettiğinin idraki yalnızca kelimenin
yaşadığı kültür çevresinde mümkündür. “Muayyen bir dilde tahayyül etmek; muayyen bir hayat tarzını tahayyül etmek demektir.” diye yazıyor Wittgenstein.7
―――――――――
6
7

L. Vitgenştein, Filosofskie rabotı, I, Moskva: Gnozis, 1994, s. 99.
L. Vittgenstein, Filosofskie rabotı, I, Moskva: Gnozis, 1994, s. 86.
196

İslâm üzerine modern makalelerden biri “insanın Allah’a kalbiyle yaklaşacağını” söylüyor. “Akıl kalbin yardımcısıdır.”8
Kalp kelimesinin bugünkü manasını nazar-ı dikkata alırsak bu doğrudur, fakat
Hz. Muhammed zamanında Araplar kalbi, “aklın kabı” olarak telakki ediyorlardı. Bu
suretle kalpte Tanrı yolunda mücadele etmek, O’nu akılla idrak etmek demekti.
Kur’an’da buyuruluyor: “Yeryüzünde gezip dolaşmadılar mı ki, düşünecek kalpleri,
işitecek kulakları olsun? (Dolaştılar, ama ibret almadılar). Çünkü gerçekte gözler değil,
göğüslerdeki kalpler (kalp gözleri) kör olur” [22: 46]. Bizim için daha makul olan
burada kalbin hissetmesinden ziyade idrak etmesinden bahsedilmesidir. Bugün bizim
için kalp, akıldan ziyade duyguların kabıdır. Bu sebeple Kur’an-ı Kerim’de “Allah, her
kimi doğruya erdirmek isterse, onun göğsünü İslâm’a açar. Kimi de saptırmak isterse,
onun da göğsünü göğe çıkıyormuşçasına daraltır, sıkar” [6: 125] âyetini okuduğumuzda burada kastedilenin kalp değil, insan aklı olduğunu anlamalıyız.
Aslında kalbin tekâmül ve inkişafı hakkında yekpâre bir bilgi, Kur’an’da 133
kez zikredilir. Bilme/tecessüs arzusunun uzun bir ömrü ve birçok temayülü vardı.
Muhtelif asırlarda her halkın kalple alakalı farklı izahları mevcuttu ve bu izahlar
umumiyetle birbirine zıttı. Bu sebeple Arapça bilgisi, Kur’an âyetlerinin henüz kesin
bir tefsirine imkan vermiyor.
“Bedeviler iman ettik dediler. De ki Siz henüz iman etmediniz, fakat henüz iman kalplerinizin içine girmemiş olduğu hâlde İslâma girdik deyin” [49: 14].
Kur’an-ı Kerim, bünyesinde, nâzil olduğu kültür ve halkı taşır. Kutsal kitapta
şöyle bir hikâye vardır: “Bunun üzerine karısı bir çığlık kopararak yönelip elini
yüzüne vurdu. Ben kısır bir kocakarıyım (nasıl çocuğum olabilir?) dedi.” [51: 29].
Avrupa âdetleriyle yetişmiş insanlar bunu, “kadın kendi yüzüne vurdu” diye kelimesi kelimesine alacaklardır. Aslında bu hareket, hayret manasına gelir ve Şarklı kadınlara has bir hususiyettir.
Bazen Kur’an dili, kelimesi kelimesine alınırsa idrak ve izah etmek güçtür.
Kur’an’da buyuruluyor: “İnsan çok aceleci (tez canlı) yaratılmıştır. Size yakında
âyetlerimi göstereceğim. Şimdi acele etmeyin” [21: 37].
Bu sadece bir tasvirdir, aynı şey aşağıdaki kıyamet gününün tasvirinde de
vardır: “Gök yarıldığı zaman, yıldızlar saçıldığı zaman” [82: 1-2]. Yıldızların saçılamayacağı ve gökyüzünün yarılamayacağı anlaşılabilir; fakat tasvir edilen tablo, böyle
bir hissî tarzla daha ikna edici olmaktadır. Aynı şekilde cennet tarifi de tasvirlerle
verilir.
Kadının Âdem’in eğe kemiğinden yaratıldığına dair eski bir mit vardır. 20.
asrın en önemli âlimlerinden biri olan Musa Bigiyev, kadının Âdem’in eğe kemiğinden yaratıldığı efsanesinin sadece bir alegori, kadının tabiatındaki rikkat ve hassasiyeti ima eden bir tasvir olduğunu söylemektedir. Aynı şekilde narin eğe kemiğine
―――――――――
8
H. L., Şaydullin, “Verouçenie Islama”, Traktatı (Abu-Khanifa Numan ibn Sabit), Moskva, 2001, s.
15.
197

Yahya Kemal TAŞTAN
olduğu gibi bir kadına da fizikî kuvvet uygulanması kabul edilemez. Kadın şefkate
muhtaçtır.
Kadının menşeinin Âdem’in eğe kemiği olduğu efsanesi, dilin kendine has
bir faaliyete sahip olduğu noksan kültürel bilginden dolayı asırlardır mevcuttur.
Friedrich Max Mueller, bu mevzuyla alakalı şunları yazmaktadır: “Âdem Havva’ya
diyebilirdi: Sen benden yaratıldın; Tevrat’ta bu düşünce şu şekilde ifade edilmektedir: ‘Sen kemiklerimden kemik, etimden etsin.’ Bu ifade asırlar boyunca tekrarlandı
ve nihayet bir edebiyat, tabiri caizse maddî ve yanlış tefsir ortaya çıktı; daha sonra
insanlar ilk kadının, ilk insanın kemiğinden yahut eğe kemiğinden yaratıldığına
inanmaya başladılar; zahirde basit bir sebep yüzünden Âdem, başka bir kemiğinin
eksikliğinden ziyade nispeten eğe kemiğinin noksanlığını hissediyordu. Bir kere
ortaya çıkınca bu yanlış kanaat bütün tuhaflığına rağmen devam etti.”9 Bu, dil klişesinin nasıl ısrarla süren bir yanlış temsile dönüştüğüne dair oldukça öğretici bir
misaldir.
Mitolojik anlatılar, kelimenin tam manasıyla izah edilemezler; muhayyile dilinin basit unsurlarıdır. İslâm’ın varlığı, asırlardır mebzul miktarda efsane kazanmıştır. Doğrudan Kur’an’la alakalı olmasa bile bu efsaneler, insanların zihninde ciddî
bir nüfuza sahip olmuştur.
Hayatımız, Ortaçağ hayatından mühim derecede farklıdır. Bugün kölelik ve
istilâlar yok; insanlar kabileden ziyade millet hâlinde yaşıyorlar. Yahudiler ve Hıristiyanlarda istihaleler meydana gelmiştir. Bunun yanında Rusya’da muhtelif etnik
camialar yaşamaktadır; bu coğrafyada farklı iktisadî hayatlar ve iklimler vardır.
Gökleri ve yeri hak ve hikmete uygun olarak yaratmıştır. Geceyi gündüzün üzerine örtüyor, gündüzü de gecenin üzerine örtüyor. Güneşi ve ayı da koyduğu kanunlara boyun eğdirmiştir [39: 5].
Kur’ân’ın birtakım buyruklarına, kayıtsız ve çok kat’î bir surette dikkat çekilmiştir; fakat umumiyetle bazı şartlarda tatbik edilemezler. Kur’an’da buyruluyor:
“Şafağın aydınlığı gecenin karanlığından ayırt edilinceye (tan yeri ağarıncaya) kadar
yiyin, için. Sonra da akşama kadar orucu tam tutun” [2: 187]. Güneşin doğmadığı
Kuzey Yarımküre civarında oruç tutmak nasıl mümkün olabilir?
Kur’an’ın hem lafzî hem de derûnî manasında üstat olan Musa Bigiyev, bu
hususla alakalı kendi izahâtını yapmaktadır. Muhtelif âyetleri inceler: “Oruç, sayılı
günlerdedir” [2: 184] âyetini o, gece gündüzden bahsetmenin imkânsız olduğu
coğrafî enlemlerde yaşayanlara matuf bir emir olarak anlar. Uzun Günlerde Rûze adlı
eserinde: “Kur’an’ın açık hükmüne göre oruç, muayyen günlerde yani gece gündüz
uzunluklarının mukayese edilebildiği yerlerde tutulduğundan orucun bu gibi bölgelerde asla farz olmadığını düşünmek mümkündür. Yılın gece ya da gündüzden
meydana geldiği kutuplarda, gece ve gündüzlerin haftalarca ve aylarca sürdüğü
soğuk kutup bölgelerinde oruç, bu bölge sakinlerinin hayatından çıkarılmıştır çünkü
―――――――――
9

Fridrih Maks Myueller, Vvedenie v nauku o religii, Moskva, 2002, s. 37.
198

oruç muayyen günlerdeki vakitle sınırlıdır. Böylesine tuhaf bir hâl, bölgenin istisnaî
hususiyetlerinden kaynaklanmaktadır.” St. Petersburg’un beyaz gecelerini hiç görmemiş bir Arap, bu mantığı anlayamaz ve idrak edemez.
Kutuplarda doğu, batı veya zirve yoktur; güneş orada ne doğar ne de batar.
İzahtan varestedir ki, Kur’an’da gece gündüz değişimi, Tanrı’nın varlığının
delili ve kat’î bir mucizesi olarak değişmez, sâbite bir şey tarzında sunulur. Tanrı’nın
Kuzey Kutup Dairesi’nin ötesindeki insanların hayatı hakkında hiçbir ipucuna sahip
olmadığını düşünmek hata olur; fakat O, Kur’an’ı Ekvator çevresinde yaşayan
Araplara gönderdi, aksi takdirde inanmayacaklardı.
“Apaçık Kitab’a andolsun ki, iyice anlayasınız diye biz, onu Arapça bir
Kur’an yaptık. Şüphesiz o, katımızdaki ana kitapta (Levh-i Mahfuz’da) mevcuttur, çok yücedir, hikmetlerle doludur.” [43: 2-4]
Rukiye Maksud, “Kur’an ve hadiste insan haklarıyla alakalı pek çok kısmın
olduğunu” yazar10 ve bunları uzun bir liste hâlinde sıralar: Hayat hakkı, eşitlik,
düşünce özgürlüğü, siyasî özgürlük vb. gibi. Bunların hepsi çok modern görünüyor.
Doğrusunu isterseniz, külliyattan şu hadis aktarılır: “Hukuk nasıl ihlâl edilir? Apaçık
şekilde suç işlenir ve hiç kimse suç işleyeni engellemezse hukuk ihlâl edilir.” Bu
sözler bugün cari olan hükümlere benzemektedir fakat manası farklıdır. Mesela
dünyanın uydusunu (спутник Земли /sputnik zemli) ve hayat arkadaşını (спутника
жизни /sputnika zhizni) yahut uzuv olan kalp ile ruhu ifade eden kalbi bütünüyle
aynı şeylermiş gibi düşünebiliriz. Bunlar aynı şekilde seslendirilir ve yazılırlar, fakat
manaları yalnızca kullanıldıkları siyâk ve sibâk çerçevesinde anlaşılabilir.
Kadim zamanda köleler, insan olarak görülmediği ve mal olarak değerlendirildiği için insan hakları, sadece hür insanlara atfedilmiştir. Hz. Muhammed, kölelerin azat edilmesini savunmuş ve örnek hayatıyla bunu göstermiş, fakat kölelik müessesesini yasaklamamıştır. Şeriat hâlâ, bilhassa esaret neticesinde ortaya çıkan köleliği tasdik eder. Hanefî hukuku esir çalıştırmanın ya da onu köleye dönüştürmenin
şartlarını tanımlar, fakat diğer mezhep naiplerinin yaptığı gibi satın almayı nazarıdikkata almaz. Bu sebeple insan haklarına müteallik hadisleri bugünün şartlarına
taşıyamayız.
İnsan haklarının modern izahı, Amerikan Anayasası’ndaki “ilk on tebdil”ten
münbaistir fakat burada bile mezkûr mefhumun tekâmülünü görmek iktiza eder.
ABD hükümetinin kararlarında bu değişikliklerin manası vatandaşların himâyesi
demekti. II. Dünya Savaşı’ndan kısa bir süre sonra bunlar, ferdî haklar olarak tefsir
edilmeye başlandı ve bu tefsir yavaş yavaş mevcut anlayışın yerini aldı. Burada bir
nokta koyabilirsiniz, fakat insan hakları konusunda nevi şahsına münhasır Rus
tavrından bahsetmezsek mevzu yarım kalır. Milletler, mezkur mefhumu, insan
haklarının bir bileşeni olarak da düşünülen etnik menfaatlerin korunmasıyla irtibatlandırırken Rusya’nın Rusça konuşan nüfusu onu, sivil hakların himayesi olarak
―――――――――
10
Rukayya Maksud, Islam, Moskva, 2001, s. 178.
199

Yahya Kemal TAŞTAN
anlar. Bu sebeple Peygamberin ele aldığı insan hakları ile cemiyetimizdeki insan
hakları iki farklı vakıadır. Her keyfiyetten müstakil şartları kullanmak daha muvafık
olacaktır; fakat bunlar henüz inkişaf etmemiştir.
Kur’an’ın ruhu, hayat şartlarındaki ve o asrı temsil eden kültür anlayışındaki
tüm farklılıklar nazarıdikkata alınarak tahlil edilmelidir. Kimse Kur’an’ı, peygamber
20. asırda yaşıyormuş manasıyla anlamamalıdır; kimse cemiyetimize 7. asırda gelişen
sanat/marifet şartlarını yüklememelidir.
“İşte böylece biz onu Arapça bir Kur’an olarak indirdik ve Allah’a karşı gelmekten sakınsınlar, yahut onlara bir uyarı versin diye onda tehditleri teker
teker sıraladık” [20: 113].
Dil yalnızca kendi asrı ve kendine has bir faaliyete sahip olduğu çevredeki insanlara merbut olarak mevcuttur.
Kur’an-ı Kerim Araplara, müşahhas olaylara binaen vazıh Arap dilinde gönderilmiştir. Böylelikle inanmaları daha kolay olmuştur. Mesela Kur’an’da buyuruluyor ki: “Ebû Leheb’in elleri kurusun. Zaten kurudu” [111: 1]. Burada Hz. Muhammed’in kendisine karşı fenalıklar tertipleyen amcasından bahsedilmektedir. Müşahhas bir hâlet vardı ve çıkar yola ihtiyaç duyuluyordu. Bugün bu âyet, peygamberin
hayatındaki yalnız bir keyfiyeti hatırlatır ve bilhassa Ebû Leheb’in ellerinin kurumaması dolayısıyla bugünkü şartlara tatbik edilemez.
Müşahhas bazı gazvelerle alakalı olarak nâzil olmuş kimi sûreler vardır. Tevbe sûresinin 25. âyetinde buyruluyor: “Andolsun, Allah birçok yerde ve Huneyn
Savaşı gününde size yardım etmiştir. Hani, çokluğunuz size kendinizi beğendirmiş,
fakat (bu çokluk) size hiçbir yarar sağlamamış, yeryüzü bütün genişliğine rağmen
size dar gelmişti. Nihayet (bozularak) gerisingeriye dönüp kaçmıştınız.” [9: 25]. Bu
âyet birçok tarihî hadiseden yalnızca birini ele almaktadır. Kur’an’da Arap kabilelerinin hayatıyla alakalı müşahhas pek çok mevzu mevcuttur.
Eğer biz onu başka dilde bir Kur’an yapsaydık onlar mutlaka ‘Onun
âyetleri genişçe açıklanmalı değil miydi? Başka dilde bir kitap ve Arap bir peygamber öyle mi?’ derlerdi” [41: 44].
Kur’an’ın kudreti, Kureyşîleri ve sair kabileleri hak yoluna koymaya imkân
tanıyan müşahhaslığında idi fakat bu husus, asrımız için bir müşkülât da yaratır. Şu
soru ortaya çıkıyor: Kur’an’da keyfiyete müteallik olanla, âlemşümul ve ebedî ilham
kaynağı olan/olacak nelerdir? Kur’an’daki her şeyi bugünün şartlarına aktaramayız.
7. asırdaki Arapların hayatı bizim için emsal olamaz. O yalnızca tarihin bir parçasıdır; öğreticidir, mühimdir lâkin tarihte kalmıştır.
Tataristan’da yaşıyorum ve bir Ortaçağ Arabı gibi olmak istemiyorum; ben
bir Tatarım ve öyle kalmak istiyorum. Tatarlar bilhassa Avrasya’nın kaderinde, en
az Şarkın tarihine tesir etmiş Araplar kadar müessir olduğundan milletimin tarihi
benim için ehemmdir. Halkımın esas unsurunun yaşadığı yer olması hasebiyle Rusları ve umumiyetle Rusya tarihini bilmek de benim için mühimdir.

200

“(O peygamberleri) apaçık belgeler ve kitaplarla gönderdik. İnsanlara,
kendilerine indirileni açıklaman ve onların da (üzerinde) düşünmeleri için sana
bu Kur’an’ı indirdik” [16: 44].
Mekke döneminde Kur’an âyetlerinde bütün insanlara hitap edilmekteydi.
Kur’an’da buyuruluyor: “Ey insanlar! Şüphe yok ki, biz sizi bir erkek bir dişiden
yarattık ve birbirinizi tanımanız için sizi boylara ve kabilelere ayırdık.” [49: 13].
Erkek ve kadınların hakları arasında fark yoktur; İslâm’ı icbar ile ikrar etmek yasaklanmıştır; sair dinlerdeki insanlara karşı hoşgörülü bir tavır vazıh bir surette ifade
edilmektedir.
Medine dönemindeki âyetlerde ekseriya 7. asırdaki Araplara hitap edilir ve
putperestlerle alakalı izahlar yapılır. “Onları nerede yakalarsanız öldürün. Sizi çıkardıkları yerden (Mekke’den) siz de onları çıkarın” [2: 191]. Kadınla alakalı, onları
erkeklerle müsavi görmeyen birçok âyet nâzil olmuştur. “Erkekler, kadınların koruyup kollayıcılarıdırlar. Çünkü Allah, insanların kimini kiminden üstün kılmıştır. Bir
de erkekler kendi mallarından harcamakta (ve ailenin geçimini sağlamakta)dırlar” [4:
34]. Ya da “Allah, size, çocuklarınız(ın alacağı miras) hakkında, erkeğe iki dişinin
payı kadarını emreder” [4: 11]. Elbette bu meseleyle alakalı izahlar bulmak mümkündür ve bunun, erkeğin daha fazla mesuliyet taşıdığından âdil bir hüküm olduğu
iddia edilebilir; lâkin eşitsizlik eşitsizliktir.
Mekke ve Medine dönemlerine ait âyetlerin birbirleriyle mütenakız oldukları
gayet açıktır ve yekdiğerini nakzettiklerinden mutabakattan bahsedilemez. Bu sebeple Müslüman fukahâ, Mekke dönemindeki ilk âyetlerin öncekiler gibi neshedilmiş olabileceğini düşünür fakat vahyin tarihi, bazı âyetlerin diğerlerinden daha
güçlü sayılmasına imkân verecek bir kıstas değildir. Eğer gerçekten bir nesh mevzubahis olsaydı bizzat peygamber hablü’l-metne (Kur’an) sözüm ona mensuh âyetleri
dâhil etmezdi. Malûmdur ki, şahsen onun murakabesinde dört büyük hoca Kur’an
öğretiyordu: Abdullah bin Mesud, Sâlim Mevlâ Ebû Huzeyfe, Muaz bin Cebel ve
Übey bin Ka’b. Onun bu meselelerdeki hassasiyetini, bir kelimenin telaffuzuyla
alakalı şu hikâye ispat etmektedir. Ömer, Abdullah’ın bir fiili yanlış telaffuz ettiğini
peygambere şikâyet etti; Hz. Muhammed her iki okuyuşu da dinledi ve sesin doğru
telaffuzunu teyit etti. Peygamberin hayatı esnasında hâfız-ı Kur’an pek çok kişi
vardı. Bir keresinde Hz. Muhammed’e Ebu Musa’nın evinde insanlara Kur’an
okumayı öğrettiği haber verildi. Peygamber evin bir bölümünün tilâvet dinlenecek
hâle getirilmesini istedi ve tilâveti dinlemekten memnun oldu. Hz. Muhammed,
Kur’an-ı Kerim’in bütün âyetlerinin muhafazasıyla yakından ilgilendi. Eğer bazı
âyetler neshedilseydi Kur’an-ı Kerim’de yer almazlardı. Eğer peygamberin kendisi
bazı âyetlerin neshedilmesi vazifesini üstlenmemişse başkaları buna nasıl salahiyet
bulabilir?
“Sana Kur’an’ı okutacağız ve sen onu unutmayacaksın. Ancak Allah’ın
dilediği başka. Şüphesiz O, açık olanı da bilir, gizliyi de” [87: 6-7].
Bugüne muvafık bir izah, asrımız için fazla ehemmiyeti olmayan Medine dönemi âyetlerinin neshi usûlüne de tatbik edilebilir. Abdullah Ahmed en-Naim,
201

Yahya Kemal TAŞTAN
“Kur’an’ın tefsiriyle alakalı tekâmülcü nazariye, nesh vetiresinin aksi istikametinden
başka bir şey değildir; bu sebeple Kur’an’ın evvelki mensuh âyetleri artık tatbik
edilebilecek ve buna göre Şeriatın bidayette tatbik ettiği âyetler şimdi neshedilebilecektir” diye yazmaktadır.11 Aslında Mekke ve Medine dönemlerindeki her tür âyet,
nâzil olduğu ümmet kadar kendi tatbik alanına da sahipti. Bazı hükümler tüm insanlar ve tüm asırlar için nâzil olmuştur; oysa bazılarında ekseriya Ortaçağ başlarındaki Araplar kastedilmektedir. Kur’an’da hiçbir şey neshedilmemiştir ve nehsedilmiyor, fakat müteferrik ahkâmlarla kastedilen farklı cemiyetler vardır.
Medine toplumu, ilk Müslüman devlet olarak ortaya çıkmıştır. Yetişkinlerin
yemeğini yiyemeyen onun yerine anne sütü içen yeni doğmuş bir bebek gibi, ilk
Müslümanların da ezel ve ebedi idrakten önce biraz büyümeleri iktiza etmiştir.
Onlardan daha fazlasını istemek imkânsızdı. Medine âyetleri, kendi asrı için bir
hakikattir ve onlar, İslâm’ın zuhur ettiği cemiyetin lisanı, fikri ve hisleriyle sıkı bir
rabıta içindedir ve bu tarihî devirle birlikte yürümüşlerdir. Tıpkı büyüyen bir çocuğun bebek dilini unutması gibi, İslâm da Mekke diline tercüme edilmelidir. Ümmü’lkitab’dan inen ve tüm insanlığa gönderilen Mekke dönemi âyetlerinin yürürlüğe
girme zamanı geldi.
“Allah, dilediğini siler, dilediğini de sabit kılıp bırakır. Ana kitap
(Levh-i Mahfuz) O’nun yanındır” [13: 39].
Peygamberler, Ümmü’l-kitâb’ı izah etmek ve insanlara hakikati kendi dillerinde müşahhas bir hâle getirmek için gönderildiler. Hz. Muhammed buyuruyor ki:
“Biz peygamberler, insanlara seviyesine göre muamele etmek ve anlayacağı seviyede
konuşmakla vazifelendirildik.” Kur’an’ın mevcut zihniyet ve teamüllerle izah edilmesi gerekiyordu.
Bazı âyetlerin diğerlerince neshedildiğini düşünmek, Allah’ın iradesini küçümsemek veya onun âyetlerinin yanlış olacağını farz etmektir. Kur’an’da buyuruluyor ki: “Biz herhangi bir âyetin hükmünü yürürlükten kaldırır veya onu unutturur
(ya da ertelersek), yerine daha hayırlısını veya mislini getiririz” [2: 106]. İlk bakışta
bu, bazı Kur’an âyetlerinin neshedildiği şeklinde anlaşılabilir. Şayet daha önceki
âyetlere (102-105) müracaat ederseniz resmin tamamını görebilirsiniz. Bu âyetlerde
kendilerine kitap gönderilmiş Hıristiyanlar, Musevîler ve müşrikler konu edilmektedir. 105. âyet “Ne Kitab ehlinden inkâr edenler ve ne de Allah’a ortak koşanlar,
Rabbinizden size bir iyilik gelmesini isterler” kelâmıyla başlar ve bunu “âyetlerin
neshi”nden bahseden 106. âyet izler. Bu nedenle nesh ilkesi, Kur’an’dan ziyade
(diğer) kitapları/kitabîleri ifade eder.
Allah yeryüzüne birçok peygamber gönderdi fakat bunlar, kelâmullahı kendi
bütünlüğü içinde tebliğ edemediler. Delillerinde bozulmalar ve karanlık noktalar
zuhur etti. Kur’an’da buyuruluyor ki: “Senden önce hiçbir resûl ve nebî göndermedik ki, bir şey temenni ettiği zaman, şeytan onun bu temennisine dair vesvese ver―――――――――
11

Abdullahi Ahmed An-Naim, Na puti k İslâmskoy reformatsii (Grajdanskie svobodı, prava çeloveka i
mejdunarodnoe pravo), Moskva, 1999, s. 70.
202

miş olmasın. Ama Allah, şeytanın vesvesesini giderir. Sonra Allah, âyetlerini sağlamlaştırır” [22: 52]. Ümmü’l-kitab mucibince Kur’an’ın sabık kitapların hatalarını
ortadan kaldırdığı söylenmiştir; fakat ilahî bir vahiy olan Furkân-ı Azîm’de hiçbir
şey neshedilmemiştir.12
Nesh usûlü yerine, Medine toplumuna hitap eden muayyen ahkâmın tüm insanlığa indirilen düsturlarla tedricî tahavvülüne imkân tanıyacak içtihadı tatbik etmek elzemdir.
Belli bir noktada insanlık, İbrahim’in müttehit ümmetini oluşturuyordu. Bu
ümmet daha sonra bölündü. Kan davasına tutuşan, işbirliği yapan ve kimi zaman
ittifaklar kuran farklı dinler ve cemiyetler ortaya çıktı. İmparatorluklar doğdu ve
yıkıldı. Zamanla ümmet mefhumu değişti. Artık tüm insanlık müşterek bir cemiyet
hâline geldi.
İçtihad, cemiyetin tekâmülünü dikkate almaya ve Kur’an’ın ruhundan münbais İslâmî kâidelerin muasır tefsirini sunmaya imkân tanır. Mesela Ortaçağlarda
izahı kabil olan kafirlere karşı savaşı ifade eden cihad, o zamanlar için savaş siyaseti
olarak alelâde bir vakıa idi. Ancak, savaş araçlarının insan varlığı için bir tehdit
hâline geldiği II. Dünya Savaşı’ndan sonra diplomasi ve milletlerarası hukuk, kuvvet
kullanma düsturu üzerinde yükseldi.
Peygamber güç kullanmayı iktiza eden küçük cihadla Kitab’ın yardımıyla
İslâm’ın sulhperver inkişafını farz sayan büyük cihadı birbirinden tefrik eder.
Kur’an’da buyuruluyor ki: “Öyle ise kâfirlere itaat etme, onlara karşı bu Kur’an’la
büyük bir mücadele ver” [25: 52]. Küçük cihad, sair devletlerden Müslümanlara
yönelik bir tehdit ortaya çıktığı ve Ortaçağ devrinin ahkâmına muvafık olarak Müslümanların yeni topraklar fethetmesi için zarurîydi. Bugün savaş ve barış meseleleri
farklı bir şekilde tanzim edilmektedir. Bu sebeple cihad, kelimenin ihtiva ettiği
manayla mütenasip olarak cehd, manevî cevher için maddî dünyayla mücadele, kendi
içindeki şüphe ile savaş şeklinde izah edilmelidir. Böyle bir mana, Tanrı tarafından
tüm zamanlar için verilmiştir. Küçük cihad, eğer hakkaniyete uygunsa, yalnız
Kur’an metnine değil aynı zamanda milletlerarası hukuk çerçevesine uyan şiddet ve
tiranlık için de nefsî müdafaa gayesiyle ilân edilir.
Bu surette bir tefrik ve âyetlerin tefsiri bugün çok mühimdir. Vahhabîlik diğer dinlerle ve hatta İslâm’daki diğer cereyanlarla savaşta şiddete meyletmiştir. Güya Kur’an anlaşılamazmış ve yalnızca inanılırmış gibi rasyonalizmi bütünüyle reddeden Hanbelîlik, aslında ifrat ve tefritleriyle İslâm’ın câzip gelen saf, ananevî tarzını esas almaktadır. Bu sebeple herhangi bir yeniliği inkâr ederek gelenekçiliği destekler.
“İnsanlar tek bir ümmet idiler; sonra ayrılığa düştüler [10: 19].
―――――――――
12
Burada muhtemel tek uzlaşma, neshi “ertelemek/rafa kaldırmak” olarak anlamak olacaktır ve
ancak bu, mezhep kurucularını meşrulaştırmaya yarayacaktır. Diğer yandan kimseyi meşrulaştırmaya gerek yoktur.
203

Yahya Kemal TAŞTAN
İki dünya savaşının ardından insanlık üçüncü bir savaşın tekerrür etmemesi
maksadıyla sistemler geliştirdi. Bugün, İslâm’da icmâ’-i ümmet’ten bahsetmenin hiçbir
manası yoktur. Bütün Müslüman ülkeleri Mısır ümmeti, Ürdün ümmeti vb. gibi ayrı
milletler tarzında tekemmül etmiştir. İnsanlık müttehit bir cemiyet hâlini aldı ve
kıymetleri her şeyden önce emniyet, huzur ve istikrar oldu.
İşte buradaki içtihadın bir başka misalidir. Kur’an’da buyuruluyor: “Gönüllerinde olanı bilmiş, onlara huzur, güven duygusu vermiş ve onlara yakın bir fetih ve
elde edecekleri birçok ganimetler nasip etmiştir. Allah mutlak güç sahibidir, hüküm
ve hikmet sahibidir. Allah, size, elde edeceğiniz birçok ganimetler vaad etmiştir.
Şimdilik bunu size hemen vermiş ve insanların ellerini sizden çekmiştir. (Allah,
böyle yaptı) ki, bunlar mü’minler için bir delil olsun, sizi de doğru bir yola iletsin”
[48: 18-20]. Ganimetlerin, insanlar için başlıca esbabımucibe olduğu zamanlar vardı.
Kur’an bu meseleyi tanzim etmiş olsa bile, bugün ganimet paylaşımı barbarlık olarak telakki edilebilir. Beşeriyet asırlar boyunca savaştı ve ganimetler kazandı; fakat
bugün bu mazide kaldı. Enfâl sûresinde buyuruluyor: “Bilin ki, ganimet olarak
aldığınız herhangi bir şeyin beşte biri mutlaka Allah’a, Peygamber’e, onun yakınlarına, yetimlere, yoksullara ve yolculara aittir. Eğer Allah’a; hak ile batılın birbirinden
ayrıldığı gün, (yani) iki ordunun (Bedir’de) karşılaştığı gün kulumuza indirdiklerimize inandıysanız (bunu böyle bilin)” [8: 41]. Ganimet paylaşımı, ancak “din” adına
yapılan akınlarla alakalı olabilir.
Ganimet mevzuu dayatılmamalı veya başka bir şekilde izah edilmelidir. Bu
mevzu mazide kalmalıdır. Yusuf el-Kardavî, “şeriatın cevaz verdiği her şey faydalıdır; yasakladığı her şey şüphesiz imkân dâhilinde zararlıdır” diye yazar.13 Eğer ümmetler arasında, âyetlerde izah edilenlere göre bir fark gözetiyorsak medenî cemiyetin kâidelerine mütenakız olan kölelik ve ganimetlerin bugün bile faydalı olduğunu
düşünmeliyiz.
Bid’at olarak kabul edilse bile soygunu, adam kaçırmayı vb. haklı gösterecek
tek bir boşluk bırakmamalıyız. Hasılı, bid’at yüzünden gayyaya yuvarlanmak, Şeriata
göre güya adaleti meşrulaştıran ganimet paylaşımından daha ehvendir.14 Böyle bir
mantık izlenerek herhangi bir siyaset meşrulaştırılabilir. Kur’an’da buyuruluyor:
“Zulüm ve baskı, adam öldürmekten daha ağırdır” [2: 191]. Bu tür ifadeler, hitap
ettiği kitlenin mütalaaları olmaksızın Kur’an’ın umumî çerçevesinde ele alınırsa
daha vâsi bir izah sunmak kabildir.
Hz. Muhammed döneminde kitle imha silahları yoktu. O zamanda kâfirlere
karşı cihad çağrısı, bütünüyle farklı manalar taşıyor ve farklı şekillerde ifade ediliyordu. Beşeriyetin çabası, Allah’ın delillerinden biri olan hayra matuf olduğundan
bugün Müslümanlar, Mekke döneminde indirilen ve ebedî olan umumî tesanüte
sarılmalıdır.
―――――――――
13
14

Yusuf al-Kardavî, Sovremennıy ijtihad..., s. 60.
Mesela, meselenin kıyas yoluyla çözümüne örnek olarak Yusuf el-Kardavi, petrol satışından elde
edilecek paranın dağılımını meşrulaştırırken doğrudan ganimet ile ilgili ayetlere atıfta bulunur. Bk.
a.g.e., s. 45.
204

Şüphesiz peygamberin hayatı emsal teşkil etmektedir ve 10. asırdaki Müslüman ülkelerin tecrübeleri faydasız değildir. Ama bugün ne kölelik, ne istilâlar ve ne
de ganimet paylaşımına lüzum var. Şeriata göre cinayetin kefareti olarak köle azat
etmek gerekir. Kur’an’da buyuruluyor ki: “Kim bir mü’mini yanlışlıkla öldürürse,
bir mü’min köleyi azad etmesi ve bağışlamadıkları sürece ailesine diyet ödemesi…”
[4: 92]. İnançtan ziyade ihtiyaçtan olduğu, bilhassa peygamberin köleler azat ettiği
ve köleliğe yürekten karşı olduğu nazarıdikkata alındığında köleliği yeniden tedavüle
koymak istemeyiz. Peygamber zamanında kağıt para, organ nakli, atom reaktörleri
veya uzay seyahati yoktu. Mademki devir değişti; bugün yaşasaydı, şüphesiz Hz.
Muhammed’in klonlama ve BM’nin faaliyetleriyle alakalı fikirleri de olurdu.
10. asırda, İslâm ilahiyatında içtihad kapılarının kapanması denilen bir vakıa
ortaya çıktı. Tenkidî, tahlilî düşünce yasaklandı. Lâzım olan her şeyin zaten ulemâ
tarafından tekmil edildiğine inanıldı. O zamandan beri Müslümanlar, 10-13. asırların dört mezhep çerçevesinde gelişen hükümlere riayet ettiler. Mekke döneminin
zahmetli görünen âyetlerinin hükümlerini takip etmemek için nesh mefhumu ortaya
atıldı. Mezhepler, Kur’an ve sünnetin beşerî tefsirinin mahsulüdürler. Bunlar ilahî
vahiyler değildir lâkin bugün bile takip edilmektedirler.
Mezhep kurucularının kendileri bile, şeriatın en mühim ikinci menbaı olan
sahih hadisin gerçek sayısı hususunda farklı görüşlere sahiptir. İbn Haldun’a göre
İmam Ebû Hanife yalnızca on yedi hadis kullanmıştır. Mâlik üç yüz hadisten bahsetmiştir. En şöhretli hadis külliyatının derleyicisi meşhur Ebû Abdullah Muhammed ibn İsmail el-Buharî, bu sayıyı yedi bine çıkarmıştır. Halbuki İmam Ahmed ibn
Hanbel, elli bin hadis olduğuna inanıyordu. O dönemde içtihad, şeriatın en önemli
menbalarından biri olan sünnetten istifade etti; oysa bugün ilahiyatçılar onu talî
seviyede ehemmiyete sahip bir mevzuya irca etmiştir.
Bedeviler inkâr ve nifak bakımından daha ileri ve Allah’ın peygamberine
indirdiği hükümlerin sınırlarını tanımamaya daha yatkındırlar [9: 97].
Allah’ın yarattığı mucizelerden biri, hepsi farklı diller konuşan müteaddit
halklardır. Kur’an’da buyuruluyor: “Göklerin ve yerin yaratılması, dillerinizin ve
renklerinizin farklı olması da O’nun (varlığının ve kudretinin) delillerindendir. Şüphesiz bunda bilenler için elbette ibretler vardır” [30: 22]. Eğer Allah isteseydi, herkesi Arapça konuşan tek bir millet hâlinde yaratırdı. Ama öyle yapmadı. Her millet
kendi hayatını yaşıyor. Onun nazarında hiçbir seçilmiş kurtarıcı veya reddedilmiş
bir millet yoktur. Yahudiler ve Araplar vahiy gönderilen pek çok halktan yalnızca
biridir.
Allah her dili anlar. İnsan Onunla, ruhuna en yakın olan dilde, kendi dilinde
konuşmalıdır. En samimî hisleri yabancı bir dilde ifade etmek hiç mümkün müdür?
Allah’ın tercümana ihtiyacı yoktur; O ne bir milleti ne de bir dili diğerine tercih
eder. “O, kalplerde olanları hakkıyla bilendir” [42: 24].
Rabbin dileseydi, insanları (aynı inanca bağlı) tek bir ümmet yapardı
[11: 118].
205

Yahya Kemal TAŞTAN
Hiçbir millet ebedî değildir. “Her milletin belli bir eceli vardır. Onların eceli
geldi mi, ne bir an geri kalabilirler, ne de öne geçebilirler” [7: 34]. Bir zamanlar
Araplar en ileri halklardan biriydi; fakat onların zamanı geçti. Tatarların Avrasya’nın
her yerine hâkim olduğu bir zaman vardı.
İslâm medeniyeti bazı halkları ne çiğner ne de ortadan kaldırır. Tatarların kaderi, İslâm’ın Ortodoks dünyayla çevrili kuzey ileri karakolu olmaktı. Rusya’da
kendilerine mahsus Müslüman âdetleri vücuda getirdiler.
İslâm Rusya’da her zaman ikinci din olmuştur. Ancak yıllar içinde Protestan
teşkilatların sayısı Müslümanlarınkini aşmıştır. Onların büyümeleri hızlı olmuştur.
Rus ve Tatar gençleri ellerini yeni inanca uzattılar. Tatarların Müslüman olduğuna
delalet eden stereotipi gözümüzün hemen önünde yozlaşırken Rusların değişmez
Ortodoks stereotipi de kırıldı. Böyle bir vakıayı izah etmek güç değildir. Protestanların dili, eski kilise Slavcası yahut Ortaçağ Arapçası değildir, ama çocukluktan beri
anladıkları bir dilleri vardır. Protestanlar kadim bir kitap gibi görünen İncil’in modern bir izahını sunalardır. İnsanların hayata dair müşahhas meselelerini çözmeye
yardımcı olurlar.
Seyyid Muhammed Nakib el-Attas, “Müslüman her milletin dilini, onu bütün Müslümanların aşina oldukları belli başlı kelimeler manzumesiyle diğer Müslüman milletlerin dillerine bağlayan, bu dinin gereklerini yerine getiren insanların
diline temel İslâmî mefhumların girişini belirten” İslâm dili mefhumundan bahsetmektedir. Bütün Müslüman halkların dillerine esasen İslâmî bir dil grubu isnat
edilebilmesinin sebebi budur.15 Aslında Tatar dili, İslâm terminolojisini aksettiren
Arabicismlerle doludur ve bu, geniş bir inananlar zümresi için Arapça bilmeyi lüzumsuz kılmaktadır. Bu minvalde, Batı geleneğine dayanan Rusya aynı imkânlara
sahip değildir. Seyyid Muhammed Nakib el-Attas’ın ileri sürdüğü iddia, 21. asır için
mukadder olarak görünen İslâm’ın dil açısından millîleşmesi fikrini destekleyen
ciddî bir argümandır.
Rab’lerinin rızasını isteyerek sabah akşam O’na dua edenleri yanından
kovma. Onların hesabından sana bir şey yok, senin hesabından da onlara bir şey
yok ki onları kovasın. Eğer kovarsan zalimlerden olursun [6: 52].
Kimse hakikati bildiğini iddia edemez, hakikat Tanrı’nın ayrıcalığıdır. “De ki:
“Hakka Allah iletir” [10: 35]. Biz sadece yüksek sesle düşünebiliriz. Biz, bir neslin,
bir dinin ve bir zamanın, Rusya’nın yitik bir asrının insanları olduğumuz için kendi
yolumuzu arıyoruz. Fikirlerim muhtemelen, İslâm’da kendi yolunu müstakilen
bulmaya çalışan insanlarla bir cevap bulacaktır.
Münferit âyetlerin tercüme veya tefsirlerinin inceliklerini tahlil etmemin, Allah’ın sayısız vasıflarıyla yolumu bulmamın ya da bazı Arapça ıstılahların doğru
telaffuzunu araştırmamamın lüzumu yoktur. Tüm bu mevzuları ilahiyatçılara ve
―――――――――
15

Seyid Muhammad Nakıb al-Attas, Vvedenie v metafiziku İslâma – izlojeniie osnovopolagayuşih elementov
musul’manskogo mirovozzreniya, M.: Kuala Lumpur, 2001, s. 36.
206

imamlara bırakalım. Bir kilise veya camiim yok, vaiz de değilim. Ne destekçilerimin
sayısının artmasına ihtiyacım var ne de sadaka ile ilgileniyorum. Fakat her dilde aynı
biçimde tefsir edilen temel İslâmî hükümleri bilmek istiyorum: bir kadın ve bir
erkek eşit midir değil midir? Modern dünyada imamların vazifesi nedir? İnsanlık bir
ümmet midir yoksa sadece Müslümanlar arasında ve kâmilen Müslüman ülkelerden
mürekkep bir cemaat mümkün müdür? Ve belki de en önemli şey: İslâm, halkıma
mütemeddin bir millet olması için nasıl yardımcı olabilir? Bugün milleti egzotik bir
etnisite olarak belirli bir İslâm mahfazası içinde korumak vazifesiyle karşı karşıya
değiliz. Gayemiz farklıdır: iktisadî açıdan rekabetçi olmak. İslâm terakki yolunu
göstermelidir. Bana göre İslâm ve terakki müteradiftir. Fakat sualimin cevabını
“onların en tehlikelisi terakkî taraftarlarıdır” diye okudum.16
Tatar gençleri modern üniversitelere gitmek istiyorlar, bazıları İngilizceyi diğer yabancı dillere tercih eden Avrupaî eğitim kurumlarına yöneliyorlar. İngilizce
ticarette, siyasette ve bilimde yardımcıdır; İngiliz dili vasıtasıyla yeni fikirleri ve
modern teknolojileri öğrenebilir; en son keşiflere vâkıf olabiliriz. Şehirli /(köylü)
Tatarlar arasında %13 (%25) çocuklarının Arapça, %10 (%19) Türkçe bilmesini
istiyor; diğer taraftan %74 (%33) çocuklarının Batı Avrupa dillerini bilmesini arzuluyor. Batı Avrupa dillerini okumak isteyen Tatar gençliğinin nispeti daha yüksektir.
Arapçaya ilgi bir ibadet veya sadece meslekî bir dil olmasındandır oysa İngilizce
yabancı diller arasında kitle dilidir. Arapça, zihniyet olarak cemiyetimizi geri, oysa
Batı Avrupa dilleri bizi ileriye götürdüğünden bu, asrımız için elzemdir. Eğer Avrupa’yı tanımazsak, KamAZ, Volvo ve Mercedes karşısında kaybedecek; Kazan helikopteri Eurocopter’e nazaran daha basit kalacak ve yolcu uçaklarımız Boeing’le
rekabet edemeyecek. İmamlar, Cumhuriyet’in iktisadî ve kültürel tekâmülüne iştirak
etmelidir! Hayatımızı iyileştirecek iktisadî, içtimaî projeler teklif etmeliler ve bize
sadece günde beş vakit ibadet etmeyi hatırlatmak yerine İslâm dünyasında pazar
yeri kazanmamıza yardımcı olmalıdırlar. Rus İslâm Üniversitesi, ilahiyat yanında en
yeni iktisadî nazariyeleri de öğretmeli ve Tataristan’ın yüksek bir teknoloji bölgesi
olarak gelişmesi için kendi yolunu bulmasına yardımcı olmalıdır. Ebû Hanife buyuruyor: “Bilginizden amelî olarak faydalanın çünkü amelsiz bilgi, camit bir vücut
gibidir.”
Musa Bigiyev, “Allah’ın mutlak kanunu” nazariyesinin esaslarını neşretmeye
başladığında dostları ona daha diplomatik olmasını ve imamları rahatsız etmemesini
tavsiye etmişlerdir. Ona “yersiz ve münasebetsiz malayanî bir mesele gündeme
getiriyor ve bir fırtına koparıyorsun” demişlerdir. Musa Bigiyev, onlara şu cevabı
vermiştir: “Tavsiyeleri ve izahları için dostlarıma şüphesiz müteşekkirim. Ancak,
tetkiklerimin neticelerinde dedikodulara mani olmak ve günlük maişetimi tedarik
etmek maksadıyla haysiyetimi asla feda edemem. Eğer muayyen bir hakikat, türlü
delilleriyle birlikte yüreğimde emin bir yer bulabiliyorsa, insanların bu hakikatlere
ulaşamayacağını düşünerek söylememem ve onları gizlemem mümkün değildir.”
Yargılamayın ve ayıplamayın!
―――――――――
16
Yusuf al-Kardavi, Sovremennyi idzhtikhad, s. 67.
207

Yahya Kemal TAŞTAN
Yüzlerinizi doğu veya batı yönüne çevirmeniz iyilik değil. İyiler o kimseler
ki Allah’a, ahiret gününe, meleklere, kitaba ve peygamberlere inanırlar… [2:
177].
Mekke’de kaldığı süre zarfında Peygamber, Kâbe’ye yönelerek ibadet ediyordu. Fakat Medine’ye hicret ettikten sonra, ibadet ederken yüzünü Kudüs’e çevirmeye başladı. Bu Yahudileri memnun etti. Ancak on yedi ay sonra, ibadet ederken
yeniden Kâbe’ye yöneldi. Birçok kimse kararsızlığından dolayı ona serzenişte bulunmaya başladı: Müslümanların kıblesi neresiydi? Bu sebeple şu âyet gönderildi:
“Birtakım kendini bilmez insanlar, ‘Onları (müslümanları) yönelmekte oldukları
kıbleden çeviren nedir?’ diyecekler. De ki: ‘Doğu da, Batı da Allah’ındır. Allah,
dilediği kimseyi doğru yola iletir” [2: 142]. Kişinin ibadetinde istikbal-i kıble etmesi
gereken istikâmeti tayin eden otorite Allah’tır. O zamandan beri Müslümanlar yüzlerini Kâbe’ye doğru dönerek ibadet etmektedirler. Belki de bu, Müslümanları Musevîlerden ve Hıristiyanlardan ayırt etmek için gönderilmişti, onun için Kur’an’da
buyuruluyordu: “Herkesin (her ümmetin) yöneldiği bir yön vardır. Haydi, hep hayırlara koşun, yarışın! Nerede olsanız Allah hepinizi bir araya getirir. Şüphesiz,
Allah’ın gücü her şeye hakkıyla yeter” [2: 148]. Allah’ın her millete tayin ettiği birer
kıblesi vardır lâkin hepsi O’nun etrafında birleşecek ve rahmetine mazhar olacaklardır.
Tatar dilinde kıble, kişinin ibadet ederken yöneldiği yönden başka manalara
da gelmektedir. Hayatına esas aldığın düsturlar nelerdir? Senin için mukaddes olan
herhangi bir şey var mı? Kıble kelimesinin aslı burada yatmaktadır. Her dil, millî
tarihinin temerküz ettiği şey olduğu için kelimeye belirli bir mana katar.
Zaman geçiyor ve dünya hızla değişiyor. Bu olayların telaşında birçok kişi
kıblelerini kaybetti. Mekke’nin nerede olduğunu unuttu. Ve Mekke aslında,
Kâbe’nin bulunduğu yer olması hakikati haricinde bizim için ne manaya geliyor?
Tarihî ülküler mi? Umutlar mı? Ya da izah edilemez bir şey mi?
Hakikî kıble, belirli bir fizikî mekanı olmayan Allah’a teveccüh manasına gelir. Allah ne Mekke’de ne Kudüs’tedir. O mekan ve zamandan münezzehtir fakat
her yerdedir ve her şeyi bilir.
Fakat O, dilediğini saptırır, dilediğini de doğru yola iletir. Yapmakta olduğunuz şeylerden mutlaka sorguya çekileceksiniz [16: 93].
Sosyoloji araştırmalarına göre, Tatar gençlerinin % 80’i kendini Müslüman
olarak tarif etmektedir lâkin bunların yalnız % 2’si cumaya, % 4’ü ise ayda bir camiye gitmektedir; ateist olduğunu alenen dile getirenler % 1’den azdır. Bütün bunlar
arasında dinî vecibelerini çok az bir kesim ifa etmektedir. Dinî mekteplere (İslâm ve
Proslav mektepleri) gidenler pek azdır (% 1-3).17 Ateizm propagandası Sovyet sonrası dönemde çok daha müessir olmuştur; acaba İslâm’ın dünya üzerinde karşılaştığı
―――――――――
17

Musina R. N., Etnokonfessionalıye prosessi v Respubliki Tatarstan, v kn: İslâm i hristianstvo v dialoge kultur
na rubeje tısyaçeletiy, Kazan 2001, s. 261-264.
208

meseleler bunu izah edebilir mi? Elbette izah edemez. Dünya değişti, bunun yanında insanların hayat tarzları da değişti. İçtimaî kıymetler ve semboller de değişti, biz
hepimiz değiştik.
Tatarlar için artık bir müslümanın, Müslüman olduğuna delalet eden gözle görünür emarelerin kıymeti yoktur. Filvaki İslâm, kültürün bir parçası hâline gelmiştir.
Tabiî ki oruç tutmayanların veya günde beş vakit ibadet etmeyenlerin inançsız olarak
tavsif edilmeleri muhtemeldir. Lâkin onların düşünceleri farklıdır. Kıbleleri vardır.
Muhtemelen Kur’an ve İslâmî gelenekler hakkında az da olsa malumat sahibidirler.
Din onlar için sadece etnik kimliğe ait bir unsur olabilir. Bunların hepsi mümkündür.
Fakat bu insanlar anket sorularına cevap verdiklerinde, tercihte bulunurlarsa İslâm’ı
seçerler. Ebû Hanife buyuruyor: “Kabul veya reddettiklerini söyledikleri şeyin ayan
beyan olan hakikatleri, kendi düsturları ve dinî âyinleri dolayısıyla onlar hakkında
mümin yahut itikatsız diye hüküm veremeyiz. Camilere gittikleri, kıblemize yöneldikleri ve tıpkı bizim gibi ibadet ettikleri hakikatinin haricinde tanıştığımız/ görüştüğümüz insanlar hakkında hiçbir şey bilmiyorsak onları müminler olarak nazarıdikkata
alacağız. Mümin olarak tarif edilmesi gereken insanların apaçık hakikatleri tatbik
ettiğini varsayıyoruz bununla birlikte onların Allah huzurunda tamamen inançsız
olmaları da mümkündür. Diğerleri hiçbir iman belirtisi taşımıyorsa, dinsizliğine delalet eden sarih alametlerle hüküm vererek inançsız olduklarını düşünebilirsiniz bununla birlikte onlar, Yüce Allah’ın huzurunda mümin olabilirler.”18 Kimse bundan daha
iyisini söyleyemezdi.
Hangisi Allah için daha önemli ibadetler mi, ayinler mi yoksa derunî/samimî
iman mı? Zahirî işaretler veya ferdî bir manevî arayış inancın formülü müdür? Bu
bir belâgat meselesi olarak görünmektedir; ama öyleyse neden insan, İslâm’ı daha
çok ibadetlerle yargılıyor veya neden ibadetler çoğu kere imanî esasların yerini alıyor?
İbadetlerin bilhassa Ortaçağ Arabistan’ında mühim bir içtimaî rolü vardı. Bu
ibadetler yarı-bedevî kabileler arasında daha medenî bir adabı teşvik ediyordu. Doğumlarını kara bir leke olarak düşündükleri yeni doğmuş kız çocuklarını toprağa
gömdükleri nazarıdikkata alınırsa putperest inançlarından yüz çeviren Araplar için
katı kâideler ve kanunlar elzemdi. “Onlar, kızları Allah’a nispet ediyorlar -ki O,
bundan uzaktır- kendilerine ise, canlarının istediğini. Onlardan biri, kız ile müjdelendiği zaman içi öfke ile dolarak yüzü simsiyah kesilir! Kendisine verilen kötü
müjde (!) yüzünden halktan gizlenir. Şimdi onu, aşağılanmış olarak yanında tutacak
mı, yoksa toprağa mı gömecek? Bak, ne kötü hüküm veriyorlar!” [16: 57-59]. Günümüzde, ibadetlerin çoğu sivil kültürünün bir parçası hâline geldi ve artık insanların cemaat tarafından murakabesine gerek yoktur.
İnsan suretini tasvir etmenin yasaklanması putlara karşı savaşmak zorunda
olunduğu İslâm’ın teşekkül zamanındaki belli bir devirle alakalıdır. Bugün artık
―――――――――
18
Abu-Hanifa Numan ibn Sabit, Traktaty, М., 2001, s. 55.
209

Yahya Kemal TAŞTAN
vahşi adamlar yok ve Afganistan’da Taliban mensuplarının yaptığı gibi bir kişinin
inançlı olduğunu ispatlaması için Buda heykellerini bombalaması gerekmiyor.
Vahşetin İslâm’la imtizacı mümkün değildir.
Bugün sanat tasvirleri yüksek kültüre, gelişmiş sivil kâidelere ve insan şuuruna bir delildir. Ve o, İslâm’a hitap eden şuur değil midir? İnsanların ve hayvanların
tasvir edilmelerine yönelik yasak Allah’ın geçmişte yarattıklarına benzemek gibi
idraki sebebiyledir. Bu delile dayanarak tıpkı sanat gibi yeni hayvan ve bitki türlerini, klonlama ve bir bütün olarak bilimi benzer bir yaratma olarak idrak etmek abes
olurdu.
İslâm, insanların vahşetten yüz çevirmeleri için gönderildi. Doğruluk insanların medenî, kültürlü ve eğitimli olması anlamına gelir. İbadetler insanları sürekli
Allah’ın temel emirlerine döndürür ve hakikat arayışında beşerî davranışları tanzim
eder. Bu onlar için mukadder olan şeydir. Ve terakkinin içinde yer aldığı gibi hakikat bilimlerin, teknolojilerin, mekanik araçların gelişmesinde, maarifin yükselmesinde, âdil bir cemiyetin teşekkülünde, müessir bir iktisatta ve kâmilen maneviyatın
tekâmülünde yatar.
21. asırda birçok yasak ve ibadet önemini kaybetmiştir. İslâmî buyruklara göre çıplak ellerle kurban kesmesinin kendisi gaye değildir; fakat insanların iyi kalitede
et yemeye ihtiyaçları var. Buna Allah’ın değil, insanların ihtiyacı vardı. Bu sayede
insan, yalnız Allah’a kulluk etmekle kalmaz aynı zamanda kendisine de iyilikte bulunur. Eğer günümüzde hayvanlar mezbahalarda düzgün şekilde kesilirse insan
bundan faydalanacak ve Allah da hoşnut olacaktır. Kur’an’da fizikî şekillerinden
değil, havi oldukları maneviyat sebebiyle ibadetlerin kıymet kazandıkları açıkça
görülmektedir. Kur’an’da buyuruluyor: “Onların etleri ve kanları asla Allah’a ulaşmaz. Fakat O’na sizin takvanız ulaşır” [22: 37].
İbadetler insanın hayatını zorlaştırmak için değil, kolaylaştırmak için verilmiştir. İslâm dar bir ayakkabı gibi değildir. Hür insanın kabiliyetlerini tanzim eden
bir usûldür. “Üzerlerindeki ağır yükler ve zincirler”den kurtarmak için Peygamberin
gönderildiği buyuruluyor [7: 157].
Bugün yalnız yasaklar değil müspet tesirleri de mühimdir. Pek çok bakımdan
insan, yalnız korkuları veya mükâfat uğruna değil hayatının en iyi yolunu seçecek
manevî amiller ve tercihleriyle yönlendirildiği için de hareket ediyor. Medenî bir
dünyada yaşamak için kendime Afganistan’daki kabilelerin seviyesini model alamam. Belki ilim ve maariften daha mühim bir ibadet yoktur. Velev ki onlar gibi
olmasalar bile Tatarlar kızlarını kuma gömmez ve heykelleri topa tutmazlardı. Talibanlar vahşi ve bu nedenle günahkârdırlar.
Tedennîyât ve hakikat birbirine mütenakızdır. Hâlâ Ortaçağ şeriat kanunlarıyla yaşayan Sudan halkının benim umumî olarak okuyan yazan ve maarif sistemiyle bilimin gelişmesinde kendi ananelerine sahip milletimden daha doğru oldukları
düşüncesini kabul etmek mümkün değildir. İslâm insanları bedevilikten uzaklaştırmak, onları mütemeddin kılmak ve adalet yoluna sevk etmek için ortaya çıktı. Sırat-ı

210

müstakim için ilk adım maariftir oysa dualar ve ibadetler sadece maarifin ehemmiyetini anlamaya yardımcı olurlar. Selamet yalnız ibadetlerde değil aynı zamanda
terakkîdedir.
Musa Bigiyef, İnsanların Akide-i İlahiyelerine Bir Nazar adlı eserinde “İman hususunda hiçbir resmiyet yoktur. Resmiyet kesp etmiş imanın insan hayatında o
kadar ehemmiyeti de yoktur. İnsanı fesattan, şerden, zulümden men edip hayır
işlere sevk eden iman şeriat nazarında muteber bir imandır. İnsan hayatında muteber olan iman şeriat nazarında da muteberdir. Ancak hayatta ehemmiyeti olmayan
imanın şeriat nazarında da elbette ehemmiyeti yoktur.” diye yazıyor.
İbadetleri yerine getirmenin, başörtüsü takmanın ve sakal bırakmanın sana
cennette bir yer garantileyeceği doğru değildir. O, maddî dünyanın aşılmasında,
cemiyetin rasyonel tekâmülünde, insan hayatının inkişafında, insanoğlunun bilgeliğinin bir parçası olan müspet tecrübî müktesebatta yatıyor. Maddî dünyayı manevîleştirmek için mücadele, insanın selametini tayin eder. Bu sebepten eğer ibadetler faydalıysa bırakın olsunlar; fakat cemiyetin kültür seviyesinde bir terakkî meydana geldiğinde ve insanlar Tanrı’ya daha yakın olmak için maarif ve ilmin ehemmiyetini idrak ettiklerinde ibadetlerin kıymeti talîleşir; şahsî bir mevzu ve tercih meselesi
hâline gelir. Eğer bazı sebepler yüzünden dinî ibadetleri yerine getirmekte zorlanıyorsanız o zaman gayeye muvafık ve hayırlı ameller için gayret göstermek daha
ehvendir. Peygamber buyuruyor: “Gerçekten din kolaylıktır ve kim dinde ifrata
kaçarsa kaybeder. O hâlde orta yolu izleyin ve ümitvâr olun.”
Tanrı insandan yapamayacağı şeyleri istemez. O rahimdir ve insanı gücünün
fevkinde vazifelere mecbur kılmaz. İmkânsız bir şeye zorlamak zulümdür.
Kur’an’da yazılı her şeyi gerçekleştirmek kolaydır ve faydalıdır. Peygamber buyuruyor: “Kolaylaştırınız, zorlaştırmayınız, müjdeleyiniz, nefret ettirmeyiniz.”
Allah’ın şuursuz ibadete ve ibadetin lüzumundan fazlasına ihtiyacı yoktur.
Peygamber buyuruyor: “Allah lüzumsuz taassubu ve iman gösterişinde aşırılıkları
sevmez.” O, ruhbanlığı tasvip etmez, insanın kudretinin fevkinde ibadetler yapmasında ısrarcı olmaz ve ibadet uğruna dünyevî nimetlerden kaçınanları ayıplar. “Mağaralar, yüksek dağlar ve çöller gibi uzak ve ıssız yerlerde yaşamayın. Böyle yerlerde
yaşamak kabirde yatmak gibidir.” Senin şahsi selametin cemiyeti savaştan, siyasî,
ekolojik ve manevî yıkımlardan muhafazada yatıyor.
Hz. Muhammed ibadetleri sıkça dile getirdi ama aynı zamanda tavrı yeterince
esnekti. İbadet, İslâm’ın asıl unsurlarından biri olmasına rağmen şöyle buyuruyor:
“Bir saat ilim öğrenmek veya öğretmek bütün gece nafile ibadet yapmaktan daha
hayırlıdır.” Bu nedenle gerçek bir Müslüman için bilgiden, fakat yalnız Kur’anî bilgi
değil, farklı bilimleri şamil bir küll olarak bilgiden daha mühim bir şey yoktur. Peygamber de buyuruyor: “Beşikten mezara kadar ilim tahsil ediniz. İlim, Çin’de de
olsa alınız! Bu dünyada mutluluk isteyen ticaretle meşgul olsun; ahireti isteyenler
ölçülü ve takva sahibi olsun ve iki dünyayı birden isteyen ilim tahsil etsin.”
211

Yahya Kemal TAŞTAN
Kişinin ayakta ya da oturur pozisyonda su içip içemeyeceği hususunda tartışarak, tez yazıp konferanslar tertipleyerek zaman harcayabilirsiniz.19 Neticede, her
iki görüş de ispat edilebilir; ama bunun İslâm’la ne alakası var? Peygamber sadece
su içti, hepsi bu.
Mesele yalnız peygamberin ne giydiği yahut ibadetleri ne zaman ve nasıl yaptığı gerçeğinde değil, bunu neden yaptığı sualinde yatıyor. İbadetler, zekat, miras
hakkı ve diğer şer’i hükümler cemiyetin daha hızlı adımlarla terakkisi için elzemdi.
Asıl olan şey budur. Miras paylaşımı meselesinin aslında yalnız erkek ve kadının
hakkı değil miras olan malın paylaşımında emin ve âdil olunması gerektiği gerçeği
yatar. Geçmişte âdil olan şey, bugün her zaman öyle değildir. Günümüzde kız çocuklarının erkek çocuklardan daha kötü olduklarını düşündürecek hiçbir sebep ve
mütemeddin bir cemiyetin işbölümünde cinsiyet farkı yoktur.
İslâmî kâideler değişiyor ancak asıl gaye olan adalet devam etmektedir. Büyük ilahiyatçı Ebu Hamid El-Gazalî şöyle diyor: “Bir saat adalet yüz sene ibadete
denktir.”20 Kur’an, “kendinize karşı olsa bile” adalet hususunda ısrar eder.
Bir insan kazancının yalnız bir kısmını cemiyete infak ettiği için değil fakir
insanların sayısının azalmasına, borçların ortadan kalkmasına ve kâmilen cemiyetin
artan refahına yardımıyla iştirak ettiği için de zekat Tanrı’yı hoşnut kılar.21 Zekat,
kişinin servet, cimrilik ve istifleme arzularını dizginler. Bütün bunlar, cemiyeti daha
âdil ve bu sebeple daha yaşanabilir kılar.
Zekat infakında asıl mesele insanları kölelikten kurtarmak değil midir? Artık
kölelik olmadığı için öyle değil. Fakat İslâm’ın asıl manası, cemiyetin daha istikrarlı
ve tüm insanların müreffeh bir hâle gelmesi şeklinde sürmektedir. Peygamberimiz
buyuruyor: “Hayırlı her amel sadakadır.” İşte mesele bu! Zekat hayırlı ameldir ve
her hayırlı amel, İslâm’dır.
Diğerkâmlığın manası yalnızca sadaka değil, aynı zamanda sefaletin tasfiyesidir. Eğer onunla mücadelenin başka yolu yoksa o zaman sadece sadaka kalır. Ve
eğer servet başka insanları da müreffeh kılıyorsa o hâlde bu, hayırlı ameldir ve zekatla aynı gayeye matuftur. Hayırlı amel sadakadır. Allah’ı hatırlayan bir insan her
zaman hayırlı amel işler.
Çoğunluk olmak iddianız sizi o kadar meşgul etti ki, mezarları ziyaretle
oradakileri de sayacak kadar oldunuz. Hayır; ileride bileceksiniz! Hayır, hayır!
İleride bileceksiniz! [102: 1-4].
İslâm bize servetin tek başına bir gaye olamayacağını öğretir. Peygamber buyuruyor: “İnsanoğlunun bir vadi dolusu varlığı olsa ikincisini ister, ikincisi olsa
üçüncüsünü ister. Onun gözünü ancak, bir karış toprak doyurur.”; “Komşusu aç―――――――――
19
20
21

Ayakta su içme mevzuuyla alakalı tartışmalar için bk. Yusuf al-Kardavi, Islamskoe soznanie: mezdu
neveriem i ekstremizmom, Kazan, 2002, s.47.
Sufii. Sobranie pritch i aforizmov, Moskva, 2002, s.45
Bkz. Zakiat, Kazan, 2001, s.67.
212

ken tok yatan bizden değildir.” Kişinin cemiyetin refahıyla ilgilenmesi hakikat yoludur. Tanrı iktisadî manzumenin artan borçlar, şahsî zevk, giderek artan sefalet yüzünden dağılmasına mâni olacak bir manzumenin ihdasını emretti. Murabahacılığı/aşırı faizi yasaklamasının sebebi budur: “Kendilerine yasaklanmış olduğu hâlde
faiz almaları, insanların mallarını haksız yere yemeleri sebebiyle önceden kendilerine
helâl kılınmış temiz ve hoş şeyleri onlara haram kıldık. İçlerinden inkâr edenlere de
acı bir azap hazırladık.” [4:161]. Menkul ve gayrımenkul mallar, paraya merbut
banka hesapları, şahsi zevk/lüks gibi her surette altın bir buzağıya tapmak putperestliktir. Ferid İsak, “Bugünkü hayatımıza ve taş (evler), metal (arabalar) ve kağıt
(diplomalar ve sertifikalar) putlarımıza harcadığımız tüm zamana bakarak Musa’nın
rehberliğinde zulmün karanlığından hürriyet güneşine çıkan İsrailoğullarının aptallığına artık şaşırmıyorum. Biz ve onlar arasındaki fark buzağı kültünün başlatıcısı
Samiri’nin yaptığı eylemde toy ve yalnız olmasıydı. Fakat bugün kapitalizm ve satın
alma putları, hayatını her şartta kâr elde etmekle rabıtalandıran bütün beşerî sınıflar
tarafından yaratılmaktadır.” diye yazmaktadır.22 Sadece kapitalistler değil hatta din
adamları bile zaman zaman manevî şeylerden ziyade maddî meselelere alaka duymaktadır. Onlar çok varlıklı değiller ama dervişler gibi de değiller. Maddî dünyayı
aşmak ve maneviyatla meşbu olmak, serveti insanların faydasına kullanmak ve şahsî
gayeler için harcamamak manasına gelir.
İlahiyata dair bir kitap okuduğunda kişi ekseriya bugünkü hayatla çok az
münasebeti olan girift ıstılahlar ve idraki güç skolastizmle karşılaşır. Mahmut Toptaş’ın kaleme aldığı Allah’a İman ve Altı Esası adlı kitapta meleklere iman, meleklerin
vazifeleri ve vazıfları, mesuliyetler ve onların tasnifine dair tafsilâtlı bir tahlil yapar.23
Bilgisayar ve telefon kullanmayan ve uçakla seyahat etmemiş ilahiyatçıların olduğu
görülüyor. Bu şeyleri yapanların kimler olduğu ve Müslüman ülkelerin Avrupa ile
nasıl rekabet edeceği hakkında düşünmek zahmetine girmiyorlar. Bütün bu sorulara, dua etmek haricinde verecek cevapları yoktur; sanki uçaklar dua gücüyle uçuyor.
Fıkıh, aerodinamiğin yerini alamaz. Tek bir hadisle alakalı çok sayıda kitap var fakat
modern üniversitelerden istenilen şeyin ne olduğundan, bilimdeki yeniliklerin neleri
geliştirebileceğinden ve böylece Müslümanların daha da terakki edebileceğinden
bahseden hiçbir şey yoktur.
İlahiyatçılar paçaların uzunluğunu teferruatlı bir surette tartışabilirler, lâkin
modern teknolojiler hakkında asla tek bir kelime sarf edemezler. Bütün karmaşık
suallere bir cevapları vardır: “İslâm aklı doğruya sevk eden bir inanç, kalbi temizleyen bir ilahî hikmet, ruhu arındıran ahlâk, adaleti ve ananeleri pekiştiren kanun ve
hayatı güzelleştiren kültürdür.”24 O zaman neden gerçekten Müslüman ülkeleri en
geri olanlardır? Uçakları kim yapacak? Hıristiyanlar mı?
İslâm asırlar boyunca çok geniş bir coğrafya üzerinde hâkim olmuştur; fakat
iç çatışmalar sebebiyle halifelikler yıkılmıştır. Ancak ilahiyatçılar sebepleri hâlâ dışa―――――――――
22
23
24
Farid Isak, Byt’ musulmaninom..., s. 184.
Mahmud Toptaş, Vera v Allakha i shesti ee osnov, İstanbul, 2000, s. 69-81.
Yusuf al-Kardavi, Islamskoe soznanie..., s. 87.
213

Yahya Kemal TAŞTAN
rıda, Siyonistler, Hıristiyan dünya ve kapitalizm gibi ülke dışındaki düşman güçlerde
aramayı sürdürüyorlar.25 Bu çok daha tuhaftır. Bu Kur’an’ın neden insanlara gönderildiği fikrinin yanlış anlaşılması ve İslâm’ın amelî yönüne dair bilginin kifayetsizliği
manasına gelir. “Allah, ona (Davud’a) hükümdarlık ve hikmet verdi ve ona dilediğini öğretti” [2: 251] ki burada kastedilen, Tanrı’nın verdiği amelî bilgidir. Eğer laik
yasalar daha iyi ve daha âdil bir hayat sunuyorsa, eğer iktisadî güç artıyor ve darlık
seviyesi azalıyorsa o zaman bunlar Tanrının nazarında iyidir.
Tatar maarif sisteminin meşhur reformcusu Abdullah Bubi şöyle yazıyor:
“Vazifemiz aynı anda iki yolu takip etmektir: maddî ve manevî, eş zamanlı olarak
hayatın dinî ve dünyevî veçhelerini geliştirmek.” Dünyevî olan, İslâm’a yabancı
demek değildir. Ve peygamberin hayatına müteallik her şeyde din göz önünde bulundurulmamalıdır. Peygamber buyuruyor: “Dişlerinizi temizleyin.” Bugün bu
sadece herhangi bir doktor tarafından değil reklamlarla bile tavsiye edilmektedir.
Çocuklar daha konuşmayı öğrenmeden dişlerini temizlemeye başlar. Peygamber
pek çok faydalı tavsiyede bulunmuştur ve bunların çoğu Müslüman olsun yahut
olmasın muasır insanın hayatında bir kâide hâline gelmiştir. Pantolonun uzunluğu,
oturarak yahut ayakta su içmek, sakal bırakmak ve örtünmek gibi ahkâmın dinî
hiçbir mahiyeti yoktur; bunlar tamamen dünyevî kâidelerdir. İslâm bir kültür olarak
hem dünyevî hem de dinî meseleleri şamildir. İslâm ne dünyevî meselelere karşıdır
ne de onun yerini almaya yahut onunla mücadele etmeye çalışır. O imanla bilgi
arasında, ebediyetle fenâ, dini müesseselerle devlet, fert ve cemiyet, manevî ve
maddî meseleler arasında bir ahenk yaratır.
Muasır medeniyet, yemek ve müskirâtta ölçülü olmayı vaz’eder, iyi kalite et
yemeyi ve hijyene itina göstermeyi şiddetle tavsiye eder. Bu hususlar sadece Müslümanlar için değildir; bugün bunlar İslâm ümmetinin ötesine uzanmıştır ve uzun
zaman önce tüm insanlığın müştereği hâline gelmiştir. Kültürlü her insan bu kurallara riayet eder. İbadetler, inançlı ve inançsızı ayıracak bir kıstas olamaz. Eğer bir
insan “Allah’tan başka ilah yoktur ve Muhammed onun resulüdür” diyorsa o artık
inançlıdır; ibadetler ve ayinler yalnızca bu imanı sağlamlaştırır, fakat inancı belirlemez.
15].
Hiçbir günahkâr, başka bir günahkârın günah yükünü yüklenmez [17:
Medenî bir cemiyette ritüellerin manası değişebilir. Kadınlar başörtüsü örtebilir ve erkekler sakal uzatabilir. Buna karar vermek onların şahsî meselesidir; arkasında inanç ve inançsızlığı ketmedebilecek zahirî bir mesele de olabilir. Fakat bu,
İslâm’ın özünde olan bir şey değildir.
Müslüman mütefekkirler, insanın günahkâr tabiatını nazarıdikkata alarak örtünmeyi meşrulaştırır. Rukiye Maksud, “Müslüman kadınlar bizatihi mütevazı bir
şekilde giyinmeyi tercih ederler; açık ve münasebetsiz kıyafetlerin süflî erkeksi içgüdüler için bir yem olduğunu düşünürler; onlara göre müsavî ve hür azalar olmadık―――――――――
25

a.g.e., s. 77.
214

larından bu tür kıyafetler kadını bir cinsî arzu nesnesi gören erkeği uyarır. Onlar
erkeklerin yalnız vücutlarıyla değil her şeyden önce zekâ ve mizaçlarıyla da ilgilenmelerini isterler.” diye yazmaktadır.26 Bu mantık biraz tuhaftır; neticede hayat sadece cinsî münasebetten ibaret değildir ve erkek kendini kontrolden aciz bir hayvan
olarak telakki edilmemelidir. Erkek asla büsbütün şehvet demek değildir ve ahlaksız
kadın, belli ki azınlıktadır.
Tatar kadınları arasında bile pasaport fotoğraflarında türban ve başörtüsü
takma hakkını savunan bir hareket ortaya çıkmıştır. Bu onların hakkıdır ve devlet
özgürlüklerini kısıtlamamalıdır. Saygı duymakla beraber gelgelelim böyle bir ısrar
daha müspet bir tarzda kullanılabilir. Eğer bu kadınlar o kadar çok inançlılarsa o
zaman Ahzab sûresinin 33. âyetine göre (“Ve evlerinizde oturun”) mahkemelere
koşuşturmamalıdırlar.
Onlar evde kalmalı; perde arkası haricinde yabancılarla iletişim kurmamalı
[33: 53], ve yalnızca kendi evinin kadınlara ayrılan kısmında yaşamalıdır. Tatar kadınları, Müslüman Şark’ın en münevver ve terakkiperver kadınları olarak değerlendirilir; fakat bugün onlar zahirde bunun tam aksini ispatlamaya karar vermişlerdir.
Ortaçağlarda kadın mülkiyet olarak görülmüş ve onlara kastedenlere karşı
mülkiyet olarak korunmuşlardır. Kur’an’ın hükmüne göre, bir erkeğin cariyelerden
haz alması günah değildir; fakat aynı şeyi kendine ait olmayan başka kadınlarla
yapması yasaklanmıştır. Şeriata göre ahlakî davranışın özünde yalnız zevce sadakat
değil aynı zamanda başkasının kadınına dokunmamak da yatar. Şeriatta hırsızlık ve
zinaya aynı suçlar arasında (hadd) atıfta bulunulması tesadüfî değildir. Mülkiyet,
cemiyetin hiç kimse tarafından ihlal edilemeyecek değişmez esası olarak telakki
edilir. Böyle bir ihlal, cezanın ağır olmasının sebebidir: Ceza çalıntı nesnenin kıymetiyle değil hırsızlık vak’asıyla tespit edilir.
Kullanışlı olması dışında giysiler, zarafetle de alakalıdır. İnsanın iç dünyasını,
hayal gücünü aksettirirler. Eğer isterseniz bu iç dünyanın fâş edilmesine dair manevî bir meseledir. Zarafet, Kur’an’ın vaz’ettiği tevazuuyla mütenakız bir surette
olmamalıdır. Peygamber buyuruyor: “Allah güzeldir ve güzeli sever.” Hatta İslâm’ın
en katı biçimde tefsir edildiği zamanlarda bile Tatar kadınlarında iptidaî hicâb âdeti
yoktu; çünkü şıklık ve din birbirinden müstakil mefhumlar olarak kabul ediliyordu.
Kâmilen İslâm kâidelerine göre medrese eğitimi görmüş ninem, bu tür bir elbiseyi
asla giymedi. O türden elbise Tatarlara yabancıydı. Hicâbın ortaya çıkması, sık sık
kum fırtınalarının meydana geldiği çöllerde bu tür giysilerle kendileri rahatta hisseden Arapların etnik âdetleriyle alakalıdır. Açıkçası hicâb çok güzel bir giyim tarzı
değildir. Hiçbir hususî tavrı veya zarafeti yoktur, ananevî Tatar kadın elbiseleri veya
daha muasır kılık kıyafetle kıyaslandığında herhangi bir faydası da bulunmamaktadır; buna rağmen o da kendi tarzında modadır ve diğer herhangi bir kılık kıyafet
türü gibi var olma hakkına sahiptir. Birileri hicabı bir inanç sembolü olarak kabul
edebilir ama bir çıplak da kendi tercihini bir inanç sembolü olarak görebilir. Bun―――――――――
26
Rukaya Maksud, Islam, Moskva, 2001, s. 276.
215

Yahya Kemal TAŞTAN
lardan hangisi cennete gidecek? Çoğu ilkini söyleyecektir. Ama kim bize yargılama
hakkını verdi? Onun için buyuruluyor: “Hakkında ayrılığa düştüğünüz herhangi bir
şeyin hükmü Allah’a aittir” [42: 10]. Sabırlı ol, Tanrı’nın rahmet ve merhametinin
üzerine olmasını dile.
Elbette semboller de mühimdir. Onlar insan için referans noktaları gibidir.
Kremlin’de Kazan’daki Kul Şerif Camii’nin restorasyonunun lüzumu tartışıldığında,
gayretlerimle bu kutsal meselede vazife almıştım. Rusya İslâm Üniversitesi kurulduğunda Tataristan müftüsü Gusman Hazret İshakov ve Müftü Ravil Hazret Gaynuddin’in imzaları yanında imzamın yer alması benim için şerefti; fakat ibadete şov
amacıyla teşhir nazarıyla değil daha ziyade şahsî, daha derin bir mesele olarak bakarım. İnsanoğlu tekâmül vetiresinde uzun bir mesafe kat etti ve bu zaman zarfında,
insanın tabiatı da değişti. İnsan artık Arap çöllerindeki bir bedevî değil. İslâm’ın
insanın tabiatını geliştirme ve insiyaklarını yüceltmede başarısız olduğunu düşünmek, İslâm’ın beyhudeliğini kabulle eşdeğer olacaktır. Müslüman kadınlar, erkeklere, şehvetli hayvanlar olarak değil insan olarak bakmalıdır; bu durumda, pek çok
âdet onlara köhne gelebilir. Ve erkekler de kadınlara yüksek bir duvarın ardında
diğer erkeklerin gözünden sakınılacak bir malmış gibi değil, eşit haklara sahip bir
fertmiş gibi davranmalıdır.
Kadına ikinci sınıf bir varlıkmış gibi davranma geleneği İslâm’a Musevîlik ve
Hıristiyanlıktan nüfuz etmiştir. Avrupa tedricî olarak bu tutumu terk etmiştir; ancak
İslâm ülkelerinde bu âdet sürmektedir. Kadın, günahın müsebbibi olarak görülemez. Kur’an’a göre Âdem ve Havva, şeytan tarafından aynı anda ayartılmışlardır:
“Şeytan oradan ikisinin de ayağını kaydırttı, onları bulundukları yerden çıkardı,” [2:
36]. Üstelik Tâhâ sûresinde buyuruluyor: “Âdem, Rabbine isyan etti ve yolunu
şaşırdı.” [20: 121]. Erkek ve kadın ilk günahta en azından aynı derecede mesuldür.
Nisâ, Nûr ve Ahzab sûrelerindeki âyetlerde kadının ikinci derecedeki mevkii
teyit edilmektedir. Bu sûreler, Medine döneminde nâzil oldu. Bu tarihî dönemde
kadın haklarıyla ilgili şeriat hükümleri, dünyadaki en asrî hükümler manzumesiydi.
O zamandan beri medenî ülkeler daha da ileri gitti. Ancak şeriat hâlâ kayda değer
hiçbir ilerleme kaydedemedi. Haydar Baş, kadın hakları meselesini tartışmayı abes
bulmaktadır. “Hiç kimse ona haklar bahşedemeyeceği, doğuştan bazı haklara sahip
olduğu için kadın hakları gibi bir meseleyi gündeme getirmek veya kadına bu hakları vermek aslında abesle iştigaldir. Her insan doğuştan can, mal, haysiyet haklarına
sahiptir.”27 Kulağa hoş geliyor ama Kur’an köleliğe izin veriyor. Köleleri insan
olarak bizimle müsavî kabul edecek miyiz etmeyecek miyiz? Şeriata göre onlar, tıpkı
bir deve gibi maldır. Biz de her insanın doğuştan hür olduğunu farz edersek onlara
bu düsturu tatbik edebilecek miyiz? Şeriat, bazı ilahiyatçıların düşündüğü gibi basit
olmaktan uzaktır. Kadın haklarını tartışmak manidârdır. İçtihada ihtiyacımız var.
Kadın ve erkeklerin farklı haklara sahip olduğuna dair bir başka delil, zahiren
cemiyetteki rollerinin ve bu sebeple haklarının da farkını belirten cismanî esasa
―――――――――
27

Haydar Baş, Prava zhenshiny v Islame, Kazan, 2001, s. 16.
216

dayanmaktadır. “Kadın ve erkeği müsavi kabul etmek neredeyse elma ile armudun
aynı olduğunu kabul etmektir,” diye devam ediyor Haydar Baş. “Eşyanın tabiatına
aykırıdır, çünkü erkek ve kadın ne ruhî ne de cismanî açıdan müsavidir. Tabiatıyla
farklı olduklarından vazifeleri ve mesuliyetleri de tamamen farklı olacaktır.”28 Aynı
şey fizikî ve entelektüel açıdan farklı erkekler hakkında da söylenebilir.
Fizyoloji miras, tal’ak ve sair haklara müteallik meseleleri çözmek için iyi bir
sebep değildir. Biz insanız. Erkeğin şahitliği neden iki kadının şahitliğine denk tutulur? Kadının yumuşak kalpli, tabiatı icabı zavallı olduğu ve adalet dairesinin dışına
çıkabileceği düşünülür.29 Fakat bu sadece afakî bir mütalaadır. Kadınların kâideci ve
âdil, erkeklerin yumuşak kalpli olduklarına dair binlerce misal hatırlayabiliriz.
İslâm’ın gayelerinden biri, dünyayı daha âdil hâle getirmektir. Taaddüd-i
zevcât, kadınlar için adaletin bir tezahürü olarak düşünülür. Yusuf el-Kardavî şöyle
yazıyor: “Şeriat, kocanın tüm eşlerine malî destek, iaşe, ibate ve giyim hususunda
müsavî davranmasını teminat altına alır. Bu taaddüd-i zevcâta müstenit bir adalettir.
Bazı kocaların, Allah’ın onlara bir vecibe olarak yüklediği adalete riayet etmediği
vakidir. Ancak menfî amel böyle bir kâidenin inkârı manasına gelmez.”30 Miras
hakkı, tal’ak usûlü gibi taaddüd-i zevcât da kadınların erkeklerle aynı mevkide olmasına izin vermez, öyleyse eşit haklar olmadan adalet mümkün değildir. İnsanlar aynı
haklara sahip değillerse o zaman dünyada adaletsizlik sürer ki, bu günahtır. Tüm
insanlar doğuştan hür ve müsavidirler. Fizyoloji veya kökenin, ırk veya dilin, din
veya ülkenin bu müsavatta herhangi bir rolü yoktur. Tüm insanları müsavî kılmak
imkânsızdır; fakat insanlar eşit haklara sahip olmalıdırlar.
Yusuf el-Kardavî daha da ileri giderek şöyle diyor: “Kadının fıtratı, ona bakacak, ona destek olacak ve onu koruyacak erkek tarafından kollanmayı arzu eder
vasıftadır.”31 Kur’an’da erkeğin kadın üzerindeki üstünlüğüne, yalnızca kadının
emniyetini sağlamak ve onu kollamak şartıyla ruhsat verilmektedir [4: 34]. Bu rolün
devlet tarafından üstlenildiği ülkelerde böyle bir üstünlük sebebi ortadan kalkar.
Asrî hayatta kadınlar da umumiyetle erkeklilerin üstlendiği aynı mesuliyetlere
sahiptir. Bu bir kâide hâline gelmiştir. Haydar Baş, “Bir kadın, bir erkeğin işini
yaptığında ve bir erkeğin zahmetli mesuliyetlerini yüklendiğinde bunu bir hak olarak tarif edebilir miyiz?!” diye yazıyor.32 Avrupa ülkelerindeki teamül bu delilleri
kolaylıkla çürütmektedir. Ağır el emeğinin erkeğin omuzlarına yüklendiği Ortaçağ
cemiyetinde kadına bakılması icap ediyordu ve bu âdildi. Bugün iş değişti, daha
entelektüel bir mesele hâline geldi.
―――――――――
28
29
30
31
32
a.g.e., s. 17.
a.g.e., s. 22.
Yusuf al-Kardavi, Sovremennyi idjtikhad..., s. 61.
a.g.e., s. 65.
Haydar Baş, Prava zhenshiny v Islame…, s. 15.
217

Yahya Kemal TAŞTAN
Doktorluk yahut öğretmenlik gibi pek çok meslek sadece erkekler için caizdir denilemez. Böyle bir emek kadın için utanç verici midir? Elbette değil. Bunlar
insanlara hayat, sıhhat ve bilgi sunmaktadır.
Şeriatın kadın haklarına müteallik tarihî hükümlerinin bugünkü hayata tatbik
edilemeyeceği bir hakikattir; çünkü onların farklı muhatapları (Medine toplumu)
için manası vardı. Mekke’de nâzil olan ve ebediyete kadar bütün insanlara seslenen
âyetlerde erkek ve kadınların mevkiinde bir fark olduğu kabul görmemiştir. Bu, 21.
asırda şeriatın aslî düsturu olmalıdır. Musa Bigiyev, “İçtimaî sistemi güçlü kılacak
şey, kadın hakları gibi dört başı mamur ve kıymetli meselelerdir.” diye yazıyor. Ve
Müslüman kudretli olmalıdır.
De ki: Hak, Rabbinizdendir. Artık dileyen iman etsin, dileyen inkâr etsin [18: 29].
Peygamber buyuruyor: “Bütün dünya ibadet yeridir.” Herkes Tanrıya yakaracak bir yer bulabilir – kendi evinde, iş yerinde ve hatta bilgisayar başında. İnsanlar
Tanrıyla olan münasebetlerini tarif etmekte hürdür.
“Allah’tan başka ilah olmadığını ve Muhammed’in onun resûlü” olduğunu ikrar eden bir kimse mümindir. İbadetler ve ayinler imanın yalnızca neticesidir, onu
tayin etmez. Onlar talî ehemmiyete sahiptir. Ebu Hanife, “İman, müminleri namaz
kılmaya, zekat vermeye, oruç tutmaya, hacca gitmeye ve Allah’ı zikretmeye teşvik
eder fakat namaz, oruç, hac onları Allah’a inandırmaz. Onlar önce inandıkları ve
ancak o zaman amel işledikleri için bu böyledir. Allah’a iman onların dinî vecibelerini
yerine getirmelerine vesile olur, aksi değil.” diye söylemektedir.33 Hiç kimse, kimseyi
olduğu şeyi belirtmesinden ve özellikle Müslüman olup olmadığını söylememesinden
dolayı ayıplama hakkına sahip değildir. Ebu Hanife, “İnsanların imanda farkları ve
birbirlerine üstünlükleri yoktur. Ancak amellerinde birbirlerine faik olabilir ve dinî
vecibelerini yerine getirmede birbirlerinden ayrılabilirler.” diye söylüyor.34
Hakikatin ardında, iman ve iman eksikliği konusundaki ihtilafların yalnızca
Tanrı tarafından çözülebileceği gerçeği yatıyor; insanların bu mevzuda söyledikleri
tamamen teferruattır. Burada bir arabulucu olamaz. Hakikat yolunda din adamları,
yoldaki işaretlerin vazifesini yerine getirir; fakat onlar hız tümsekleri olmamalıdır.
İslâm âlimleri bilgi edinmede ve dini anlamada yardımcı olabilirler, fakat her
kişi kendi yolunda yürümek zorundadır. Neticede, Tanrı bizi çağırdığında orada
imam, müftü yahut halk olmayacak. Ya da hiçbir muin bulunmayacak.
Öyle bir günden sakının ki, o gün hiç kimse bir başkası adına bir şey
ödeyemez. Hiçbir kimseden herhangi bir şefaat kabul olunmaz, fidye alınmaz.
Onlara yardım da edilmez [2: 48].
―――――――――
33
34

Abu Hanifa Numan ibn Sabit, Traktaty..., s. 44.
a.g.e., s. 98.
218

Hesap gününde hüküm verme hakkı yalnızca Allah’a aittir. “O’ndan başka
bir dost ve aracıları yoktur.” [6: 51]. Ve ne baba, ne anne ne de hoca olacak, çünkü
o gün hesap günüdür. Hiçbir günahkâr başka bir günahkârın günahını yüklenmeyecek ve her biri yalnızca kendi hesabını verecek [6: 164]. Öyleyse neden bu hayatta
sahiplerin olsun?
Her şeye kâdir olan Allah bizim hepimizi inançlı kılabilir. O, şöyle buyuruyor: “Allah dileseydi, sizi tek bir ümmet yapardı.” [16: 93]. Ama yapmadı. O, insanlara doğru yolu gösterecek peygamberler göndermeyi tercih etti ve insanlara hür
irade bağışladı.
İnsanlar kaderin kölesi değildir. Allah’ın bir insanı hususen doğuştan mülhid
kılması imkânsızdır. Herkese tercih yapma fırsatı verilmiştir. Bir kişi inanabilir veya
inanmayabilir; Kelime-i şehâdet yahut başka bir ikrara bağlı olabilir veya ibadetlere
itibar etmeyebilir. Ve bir adamı cezalandırmak yahut ödüllendirmek Allah’ın iktidarındadır. Kader, hakikat yolunu seçme hakkını ilgilendirmez. Bir adam ölecekse,
ölüm onu aradığı yerde bulur; fakat hayatını nasıl yaşayacağına ve kendini ölüme
nasıl hazırlayacağına karar veren kişinin kendisidir.
Eğer Rabbin dileseydi, yeryüzünde bulunanların hepsi elbette topyekûn
iman ederlerdi. Böyle iken sen mi mü’min olsunlar diye, insanları zorlayacaksın?
[10: 99]
Tanrı, dini, peygamberleri vasıtasıyla tebliğ eder, ama bunu icbarla yapmaz.
Sadece hakşinas olmak gerektiği hususunda ikaz eder: “biz, Nûh’u kendi kavmine
peygamber olarak gönderdik. O da dokuz yüz elli yıl onların arasında kaldı. Neticede onlar zulümlerini sürdürürlerken tufan kendilerini yakalayıverdi.” [29: 14]. Bin
yıl, Nuh’un insanları imana daveti için kâfi gelmedi ve bu sebeple insanlar cezalandırıldı; kurtulamadılar ve boğuldular. Kur’an’da buyruluyor: “Onlara da peygamberleri apaçık deliller getirmişlerdi. Allah, onlara asla zulmediyor değildi. Fakat onlar
kendi nefslerine zulmediyorlardı.” [30: 9]. Tanrı onları saklamaz, fakat yeni nesiller
yaratmak için onları gark edebilir. [23: 42]. Onları cezalandırmak Tanrı’nın kudretindedir; fakat O’nun maksadı insanları icbarla inandırmak değildir. Tanrı peygamberler seçti ve hakikati onlarla ifşa etti. Geriye kalan her şey, kişinin takdirine bağlı
bir konudur.
İslâm’da Tanrı ve Hesap Gününden korkması gereken Müslümanların Tanrı’nın kulları olarak adlandırılması tabiîdir. Kur’an’da buyruluyor: ““Öyleyse Allah’tan
korkun ve bana itaat edin.” [26: 126]. Hemen her surede “kul” (abd) ve “haşyet” mefhumları karşınıza çıkıyor. Ancak bunları anlamak için kelimelerin gerçek manalarını
biraz izah etmek gerekir. İnsan seçme hakkına sahip olduğu için körü körüne itaati
abestir. Hür irade ve kölelik birbirine zıttır. Kölelik hür iradeyi ret ve şiddeti tasvip
eder. Oysa Kur’an’da buyuruluyor: “Dinde zorlama yoktur; artık hak ile batıl iyice
ayrılmıştır.” [2: 256].
‘Abd, kul/köle olarak tercüme edilebilir. Fakat bu mefhumun başka manaları
da vardır. İbadet, Allah’a kulluk demektir. Bu yüzden ‘abd köle olmaktan ziyade
219

Yahya Kemal TAŞTAN
Allah’ın “kul”u manasına gelir. Seyyid Muhammed Nakib al-Attas “dinî çerçevede
‘abd mefhumu, Tanrının huzurunda mutlak borcunun bütünüyle idrakinde olan bir
adamın kendini Tanrı’nın kulluğuna layığı veçhile adamasını ifade etmektedir” diye
yazar.35 Dahası şunu ilave eder: “Allah’a kulluk fikri, kulluğunu ifa eden kişinin hür
olduğu manasına gelir; o köle değil, kendinin efendisidir.”36 Tanrının kölesi ifadesi,
insanın hür olmasını mukadder kılan Kur’an’ın ruhunu tahrif eder.
Meselenin esası korkuda değil, seçilen yolun takibinde yatıyor. Allah’tan
korkmak ifadesi, asla O’nun huzurunda titremek gerektiği manasına gelmez; o farklı
bir şeydir – imanlı ve faziletli olmak, şeytandan sakınmak ve küfre karşı kendini
muhafazaya çalışmak gerektiğini anlatır. Bir başka ifadeyle korku, itaat etmek, dinlemek, güvenmek ve inanmak olarak anlaşılmalıdır. Ve kul mefhumu, farklı bir
siyak ve sibak meselesidir. Söz konusu mefhum, efendisini izleyen bir kul, “sâlik”
manasındadır; bu, gassalin elinde meyyit olmak veya şeyhin çelikten elinde bir asa
olmak değildir.
Kur’an’a göre inançlı bir kişi Allah’ın kölesi olamaz çünkü onun tercih etme
iradesi vardır ve kendi tercihini yapar. O Tanrıya şuurlu bir tarzda ibadet eder,
kulluk eder ve İslâm’ın emirlerini yerine getirir. O Allah’a inanır ama bir köle değildir. Seyyid Muhammed Nakib al-Attas şöyle yazıyor: “İbadet, farz ibadetler de dâhil
olmak üzere yalnız Tanrı’ya adanmış ve O’nun tarafından tasvip edilmiş şuurlu ve
hür iradeye müstenit vazifeler manasına gelir. İbadet, vazifenin bütün manasını
şamil çok derin bir mefhumdur ve nihayetinde, en üst mertebede marifet manasını
kazanır.”37 Bu sebeple ibadetin ritüellerini yalnızca kendi anlamına irca etmek yanlış
olacaktır.
Seyyid Muhammed Nakib el-Attas, dinî buyruklar ve ibadetlere riayetle alakalı
zahirî âdâb ile “kalbî ikazlara ait...” derunî, batınî faziletleri birbirinden tefrik eder.38
Kimi şüpheler burada zuhur eder. Cemiyete ve yalnızca bir başka insana matuf olan
fazilet, hem zahirî hem de batınî olamaz. İbadetler, insanın kendi saadeti için lüzumludur. Onlar dünyayı daha iyi yapmaz; ama kişinin alın yazısını, iyi ve kötü arasında
şuurlu bir tercih yapması iktiza ettiğini anlamasına yardımcı olarak kişinin iç dünyasını
değiştirirler. Fazilet, cemiyet hayatının ıslahına, milletin terakkisine ve beşeriyetin
necatına matuftur.
Sizden her biriniz için bir şeriat ve bir yol koyduk. Eğer Allah dileseydi,
elbette sizi tek bir ümmet yapardı. Fakat verdiği şeylerde sizi imtihan etmek için
ümmetlere ayırdı. Öyle ise iyiliklerde yarışın. Hepinizin dönüşü Allah’adır. O
zaman anlaşmazlığa düşmüş olduğunuz şeyleri size bildirecektir [5: 58].
Eğer Tanrı herkesin köle olmasını dileseydi, o zaman farklı dinler ve halklar
var olmayacaktı. İslâm hür insanın dinidir; hürriyete giden bir tariktir. Aynı zaman―――――――――
35
36
37
38

aynı yerde
aynı yerde
a.g.e., s.70
a.g.e., s. 111.
220

da hem köle ve hem de Müslüman olmak manasızdır. Tanrı, itaatkâr köle kalabalıklarına ihtiyaç duymaz. Kâinatın, yaratıcı insanlara ihtiyacı vardır.
20. asır, hayatı oldukça değiştirdi. İnsanlar artık ananevî milli kıyafetleri giymeyi değil şık ve pratik olmayı tercih ediyorlar. Cemiyet hayatı için zahirî kaideler,
normlar, iç saiklerin yerini almış; cemaat insana boyun eğmiştir. Fert cemiyete müsavî hâle gelmiştir. Din resmî bir manzumeden, bir içtimaî hadiseden daha samimî,
manevî ve bilhassa şahsî bir şeye doğru tekâmül ediyor. İnsanlar hayatlarına müdahale edilmesini veya hariçten emirleri kabul etmiyor; hür, şahsî tercihlerinin arkasında duruyor.
İslâm ebedî bir hareket, daimî bir tecessüs ve mütemadi bir arayıştır. Kat’îlik
ölüm demektir. İslâm tepede asılı bir giyotin değildir; bilinmeyeni aramaya karşı
münebbih bir unsurdur. Muhammed İkbal, “Muasır bir Müslüman, âli düsturlara
müstenit cemiyet hayatını ıslah etmeli ve şimdiye kadar ancak kısmen tahakkuk
etmiş, haddizatında asıl gayesi İslâm olan manevî demokrasiyi geliştirmelidir..”
diyor.39
Bid’at... Bu kelime dudaklarımızdan çok kolay çıkıyor değil mi? Alışılmadık
bir şey varsa, o bid’at olarak yaftalanır. Kimi Sünnî anane, Şiileri mürted olarak
telakki eder yahut tam aksi de mümkündür. Kur’an’ın din hürriyetinden bahseden
âyetleriyle mütenakız olmasına rağmen her iki zümre, birbirini ölüme mahkûm
edilebilir.
İlim âleminde ihtilaflar tabiîdir ve hatta hatalar, hakikat arayışının bir parçası
telakki edilir. Oysa İslâm’da yeni olan her fikir yasaklanabilir.
İdris Şah, “Ekseriya aksiyomatik olarak, bir kişinin mutlaka bir mümin veya
kâfir ya da muhtemelen bir agnostik olması gerektiği düşünülür. Eğer o kişi bir
mümin ise, onun zahiren bir din yahut bir sisteme göre ihtiyaçlarını karşılamasının
mümkün olduğunu göstermesi beklenecektir. Ancak birkaç kişi, onun anlayamadığı
şeye, gerçek ihtiyaçlarının altında yatan sebebin tam olarak ne olduğuna dikkat
çekecektir.” diyor.40
Bir kimse ebedî hakikatin ne olduğunu bilmek ister, ama zahirde öyle bir şey
yok. İyi ve kötü sabite hâlindeki kategoriler değildir. Altın Düstur, “Başkalarının
sana nasıl davranmasını istiyorsan, onlara da öyle davran.” der. Bu düstura, Hıristiyanlık, İslâm ve Konfüçyanizm’de de tesadüf edilebilir. Bir Çinli feylesof, bunu
söylediğinde Molla Nasreddin şu cevabı verdi: “Bir kuş, zehirli meyveler yiyor ve
herhangi bir zararını görmüyordu. Günün birinde bu meyvelerden biraz topladı,
dostu kısrağı bunlarla besleyerek kendi kahvaltısı için onu bir kurbana dönüştürdü.”
Ortaçağ’da pekâlâ işe yarayan şeriat kâidelerinin 21. asır için muvafık olmadığını
ispatlamak mümkündür.
Hakkında kesin bilgi sahibi olmadığın şeyin peşine düşme [17: 36].
―――――――――
39
40
Muhammad Ikbal, Rekonstruktsiya religioznoi mysli v İslâme, Moskva, 2002, s. 166.
İdris Şah, Sufizm, Moskva, 1994, s. 59.
221

Yahya Kemal TAŞTAN
Kendi zamanında İslâm, en müterakki ideolojiydi. O sarahaten bir terakki
olarak ortaya çıkmıştı. Sadakat, mülk ve insanlar için faydalar temin etti. Bu onları
daha zeki, daha müteşebbis yaptı ve cemiyetten nifakı kaldırdı. İslâm sayesinde
Şark, bilgi ve hikmetin merkezi hâline geldi. Müslümanlar yalnız namaz kılarken
istikbal-i kıble etmekle kalmıyorlar aynı zamanda topyekûn Şark irfanının rehberliğine teveccüh ediyorlardı.
Daha sonra, Müslüman dünya uykuya daldı ve bugüne kadar geri kalmışlığının üstesinden gelemedi. Uçaklar, arabalar, uzay istasyonları ve hemen hemen bütün ciddî ilmî keşifler Garpta yapılmaktadır. Seyyid Kutub, “insanlığın yanlış yolda
olduğunu”41 söylüyor ve şöyle yazıyor: “Tüm akideleri ve buyruklarıyla Garp medeniyetinin manevî varlığı aşınıyor... Bu muazzam miktardaki maddi istihalelere,
hızlı ilmî ve teknik gelişmelere rağmen o, tedennî ve inkıraz tehdidi altındadır.”42
Ancak, sarih bazı şeylere dikkat etmek gerekir. Garbın üstünlüğü beşeriyetin en
büyük muvaffakiyetleri üzerine kurulmuştur. İnsanlara şifa veren tıp, onları daha
zengin kılan teknolojiler, nüfusu besleyen ve sefaleti aşmalarına yardımcı olan modern tarım, müsavat ve adalet özlemi, hâsılı Kur’an’da bahsedilen her şey sadece
Garpta tahakkuk etmektedir. Garp âleminin cehaletini izah teşebbüsünde Seyyid
Kutub şöyle diyor: “Akıl derken, uçaklar ve roketler icat eden, atomu parçalayan,
hidrojen bombasını yaratan, tabiî kanunları müdrik ve bunları nasıl kullanacağını
bilen ve aynı zamanda hak fikirleri, inançları ve ahlak esaslarını tayin etmiş yaratıcı
insan hayatının vazifesini de çözmüş aklı tahayyül ediyoruz.”43 Çok gelişmiş bir
içtimaî manzume, bununla alakadar münasip ahlâk ve çalışma alışkanlıkları olmadan, uçaklar ve roketler meydana getirmek mümkün değildir. Farklı bir şey düşünmek, kendini aldatmaktır.
yor.
Büyük Nizami, “yol üstünde uyuyan biri ya şapkasını ya başını kaybeder” di-
Arap ülkeleri müstemleke tabiiyetindeyken emperyalist dünyaya ait her şeyi
ayıplayabilirlerdi, ama o zamandan bu yana müstakil bir yolu seçmek için yeterince
zaman geçti. Müslüman ülkelerin kalkınma modelleri çok müessir değildir. İran,
Pakistan ve Sudan’da katıksız İslâmî devletler kurma teşebbüsleri, ancak daha ciddi
bir geri kalmışlık, siyasî istikrarsızlık, iç savaşlar ve İslâm devletleri arasında savaşlarla neticelendi. Artık geri kalmışlık sebepleri dışarıda değil, ülkelerin kendi siyasî
sistemlerinde aranmalıdır.
İslâm dünyasının esas olarak hammadde ticareti yaptığı ve Batı malları satın
aldığı dürüstçe kabul edilmelidir. Bilim ve teknoloji burada gelişmez. Burası, beşerî
tekâmülün ana güzergâhından çıkmış bulunmaktadır.
―――――――――
41
42
43

Seyid Kutb, Budushee prinadlezhit İslâmu., Moskva, 1993, s. 88.
a.g.e., s. 57-58.
a.g.e., s. 90–91.
222

Tedenni, dürüstlükle meşrulaştırılamaz. Müslümanlar dürüstse, o hâlde neden geri kalmış durumdalar? Kur’an’ın gayesi farklıydı; Müslümanları dünyanın en
mütemeddin insanları yapacaktı.
Peygamber dostları, her âlimin Kur’an’ı kendi başına tetkik edebileceğine ve
şahsî bir mütalaası yani içtihadı olacağına inanıyordu. Yeni doğmuş İslâm, meselelere
pratik çâreler sundu. Araplar, kadim Yunan’dan başlayarak muhtelif kültürlerin
muvaffakiyetlerini çok kesif bir surette temessük ediyorlardı. Halifeler, Yunanlılar
kadar İbranîlere, Bizanslılara, Perslere ve Budistlere ait mülklerin hâkimleri oldular.
Fetih harekâtıyla, Fransa’nın güneyine, İspanya ve İndus Nehri vadisine ulaştılar.
İslâm, farklı kültürlere açıktı. Bu onlar için bir kazanç oldu. Hür tefekkür ve şeffaflık İslâm’ı güçlü kıldı. İbn Sînâ’nın El-Kanun adlı tıp eseri, Avrupa’da 17. asra kadar
kullanıldı. İbn Rüşd, Avrupa’da da çok rağbet gördü ve el-Hârezmî’nin eserleri
mezkûr kıtaya Arapça rakamları ve cebiri tanıttı. Algoritma, El-Hârezmî’nin isminden müştak bir ıstılahtır. İbn Rüşd’ün fikirleri, 12. ila 16. asır sonlarında Avrupa’da
hâkimdi. Evgeny Bertels, “Eğer Avrupa kültür tarihinin 9 ila 13. asırlar boyunca en
şiddetli inkıraz devrini temsil ettiğini hatırlarsak, mecburen Avrupa halklarının
kördüğümü çözmesine pişdârlık eden ve onlara daha fazla terakki yolunu gösterenlerin Şarklı feylesofların eserleri olduğu idrak edilecektir.” diye yazmaktadır.44 Ama
bu devirden sonra, İslâm düşüncesi skolastisizm gayyasında kayboldu ve görünüşe
göre onun hür olması mümkün değildir.
Dürüstlük ve tedenni birbirlerine mütenakızdır. Millet herhangi bir ilerleme
kaydedemezse, İslâm dünyası Hıristiyanların gerisine düşerse, burada dürüst olan
şey nedir? Hiç genelev olmaması mı yahut insanların şarap içmemesi mi? Şarap ve
kumar yasaklanınca millet terakki etmiş mi olacak!
Mazinin büyük kültürü, 21. asır için bir delil değildir. Kimse yalnız mazisiyle
mutlu olup oturamaz ve onunla teselli bulamaz. Bugün insanlar telefon, bilgisayar,
uçak kullanıyorlar ve Arap atlarına ancak yarış pistlerinde hayranlık duyuyorlar.
Şark kültürü kâmilen hayranlık duyulan bir nesneye dönüşmüştür, ama bunun iktisadî hayata pek az faydası vardır. Şark kültürü giderek bir canlı açık hava müzesini
hatırlatmaktadır. İslâmın hilafet devrini tasfiye eden yalnız Atatürk değildi45; aynı
zamanda İslâm dünyasını zayıflatan ananelerin körü körüne taklidiydi.
İlahiyatçılar, zahirde imanı inkâr eden rasyonalizmden, İslâm’ın modernleşmesinden korkuyorlar. Seyyid Muhammed Nakib el-Attas, “hads”ı idrakin en yüksek mertebesi olarak görüyor: “Peygamberlerin ve evliyaların eriştiği, beşerî idrakin
en üst mertebesinde yer alan hads, hakikatin künhüne vâkıf olmamızı sağlar.”46
Müellif, esasında cemiyetin cahil olduğuna ve bu sebeple hadse dayanan İslâm
tefsirinde güzidelerin ve evliyaların yeri olduğuna ve kalabalık, alelâde insanlar için
bunun kâmilen yanlış olduğuna inanmaktadır.47 Peygamberin sıradan insanlardan
―――――――――
44
45
46
47
Sufii. Sobranie pritch i aforizmov... , p. 496’dan iktibas.
Bkz. Seyid Kutb, Budushee prinadlezhit İslâmu..., s. 5.
Seid Muhammad Nakyb al-Attas, Vvedenie..., s. 138.
a.g.e., s. 24, 37.
223

Yahya Kemal TAŞTAN
kaçmadığı, aksine fakir ve mazlumlarla münasebet kurmaya hevesli olduğu ifade
edilmelidir. Bugün seyyidler, halkın dışında fildişi kulede yaşamayı ve neredeyse
yeni peygamberlermiş gibi davranmayı tercih ediyorlar.
İctihad’a müracaat eden Yusuf el-Kardavî, aynı zamanda şunları yazıyor: “İçtihadın herkese açık olduğu keyfiyeti kabul edilemez; çünkü böyle bir hadise anarşiye ve huzursuzluğa yol açar.”48 O, içtihat yapmaya lâyık olanların ve olmayanların
varlığına inanmaktadır. Lâkin lâyık olan zümreyi kim seçebilir?
İlahiyatçılar, içtihat hakkına sahip kişiler halkasını daraltan Ortaçağın önde gelen mütefekkirlerine müracaat etmektedir. Bu gayet izahı kabil bir hadisedir. O
zamanda, halk beyninde tedrisat, tüm insanların ilahiyat meselelerine kafa yoramayacağı seviyedeydi. Bugün, nüfusun umumî okuryazarlığı ve yüksek maarife rahatlıkla erişebilmesi, şartları değiştirmiştir. Herkes, herhangi bir yardıma ihtiyaç duymadan ve kendi ana dilinde Kur’an’ı okuyabilir.
Yusuf el-Kardavî içtihad hususunda başka tahditler de ileri sürmektedir:
“Müslümanlar için farz olan oruç, şarap içmenin ya da domuz eti yemenin haram
olması, tefecilik yapmak veya bir delil var ise veya cürmü sabitse bir hırsızın elini
kesip kesmemek mecburiyetini ifa etmek gibi bir dereceye kadar mühim olan bazı
meselelerde içtihadın yeri yoktur. Ölen bir babanın mirasının çocukları arasında
erkek evlatlara kızlara nispeten iki kat daha fazla paylaşımı, ümmetin ideolojik ve
içtimaî vahdetinin esasını teşkil eden Kur’an’ın ve Sünnet’in bütün ümmet tarafından kabul edilmiş daha başka hükümleri de vardır.”49 Kuran’da memnu’ meselelerle
alakalı oldukça esnek bir çıkar yol sunan âyetler vardır. Kur’an’da buyuruluyor:
“İman edip salih ameller işleyenlere; Allah’a karşı gelmekten sakındıkları, iman
ettikleri ve salih amel işledikleri, sonra Allah’a karşı gelmekten sakındıkları ve iman
ettikleri, sonra yine Allah’a karşı gelmekten sakındıkları ve iyilik ettikleri takdirde,
daha önce tatmış olduklarından dolayı bir günah yoktur. Allah, iyilik edenleri sever.” [5:93]. Bu tür âyetler daha asrî bir tefsire ihtiyaç duymaktadır.
Kuran’da müşriklerin öldürmesiyle alakalı pek çok âyet vardır. “Haram aylar
çıkınca bu Allah’a ortak koşanları artık bulduğunuz yerde öldürün, onları yakalayıp
hapsedin ve her gözetleme yerine oturup onları gözetleyin.” [9:5] diye buyuruluyor.
Dahası, bazı ilahiyatçılar tarihî şeriat kaidelerine uymayan herkesi kâfir olarak telakki ediyor. Seyyid Kutub, “Allah tarafından evvelden tayin edilmiş olan yola muvafık
bir hâlde yaşayanlar, Müslümanlardır. Başka bir yolu takip edenler, bu dinin kabul
etmediği müşriklerdir.”50 Hâlbuki, Kur’an’da kitabî halk olarak adlandırılan Hıristiyanlar ve Yahudiler, müşrik değildir.
Bir de şu türden âyetlere tesadüf edilebilir: “Kendilerine kitap verilenlerden
Allah’a ve ahiret gününe iman etmeyen, Allah’ın ve Resûlü’nün haram kıldığını
haram saymayan ve hak din İslâm’ı din edinmeyen kimselerle, küçülerek (boyun
―――――――――
48
49
50

Yusuf al-Kardavi, Sovremennyi ijtihad..., s. 67.
a.g.e., s. 72.
Seyid Kutb, Budushee prinadlezhit İslâmu..., s. 9.
224

eğerek) kendi elleriyle cizyeyi verinceye kadar savaşın.” [9: 29]. Aynı zamanda, kategorik olmayan bir başka âyet: “Rabbinin yoluna, hikmetle, güzel öğütle çağır ve
onlarla en güzel şekilde mücadele et.” [16: 125.].
Kur’an’da Peygamber’e buyuruluyor: “Ey peygamber! Kâfirlere ve münafıklara karşı cihad et ve onlara karşı çetin ol.”[9: 73]. Ve Peygamber şöyle diyor: “Şüphesiz Allah, her hususta rıfkla, mülâyemetle muamele edilmesini sever.” Yani biz,
tek bir meselede muhtelif emirlerle karşılaşıyoruz. Yine Kur’an’da buyuruluyor: “Ey
iman edenler! Kâfirlerden (öncelikle) yakınınızda olanlarla savaşın ve sizde bir sertlik bulsunlar.”[9: 123]. Lâkin Peygamber sık sık “Dinde aşırılıktan sakının.” diye
tekrarlıyor. Mezhepler bu tezleri kategorik ve şiddete mütemayil surette tefsir etmişlerdir. Bugünkü hayat, böyle bir şiddeti meşrulaştırmaz.
İman edenler anlamadılar mı ki, Allah dileseydi bütün insanları doğru
yola eriştirirdi [13: 31].
18. ila 19. asır eşiğinde, Tatarlar arasında cedîdciliğin51 müessisi olan Abdunnasîr Kursavî, insanlara şöyle sesleniyordu: “Sizler hakiki ve dinine bağlı Müslümanlar değilsiniz. Allah’ın Kur’an’ını ve Peygamberin sünnetini terk ettiniz” Kursavî, insanları Metn-i Metin’e dönmeye ve mevcut ananeleri ciddi bir surette muhakemeye davet ediyordu.
Buhara’da, ilahî sıfatlar hakkında vaazlar verdi. O zamanda, ilahiyatçılardan
müteşekkil bir cemaata göre bu sıfatlar yedi ve diğer bir cemaata göre ise sekiz idi.
Kursavî, Kur’an’da sıfatların sayısından bahsedilmediği için bu iddiaların hiçbirinin
mümkün olmadığını ileri sürdü. Buhara Emirinin himayesindeki bir ulemâ meclisinde, yedi yahut sekiz ilahi sıfatı inkar eden bir Müslümanın mürted kabul edilip
idam edilmesi gerektiğine dair bir fetva yayınlandı. Kursavî tutuklanıp cezaevine
gönderildi; ancak eski hocası, büyük nüfuz sahibi Şeyh Niyazkuli’nin tavassutuyla
idamı tahakkuk etmedi. Kursavî sözlerini inkâr etmek mecburiyetinde kaldı ve
eserleri yakıldı. Daha sonra Buhara’dan memleketine firar etti.
Eğer seni yalanlarlarsa bil ki, onlardan önce Nûh, Âd ve Semûd kavimleri de (peygamberlerini) yalanlamışlardı. İbrahim’in kavmi ile Lût’un kavmi ve
Medyen halkı da; Mûsâ da (aynı şekilde) yalanlandı [22: 42-44].
Kursavî’nin ikamet ettiği zaman zarfında Buhara köle pazarı, İranlı Şiîlerle
doluydu. Âdet olduğu üzere bunlar, kâfir telakki edilirdi; binâenaleyh, kaide olarak
ancak Müslümanlar hürdü. Fakat ne Kur’an ne de sünnet küfrün tam bir tarifini
ihtiva etmektedir. Bazı insanlar hakkı olmadığı hâlde diğerlerini küfürle itham ediyorsa, onları diğerlerinden daha iyi kılan şey nedir? Kursavî, “Mezhepleri sizinki
gibi bir hevâdır… Allah’ın hidayeti dışında sizin için melce, yalnız Sünnet yolunu
takip etmektir.” diye ifade buyurmaktadır.
―――――――――
51
Cedidcilik, Tatarlar arasında ortaya çıkmış içtimaî ve dinî bir cereyandır. Kelime, Arapça elCedid’den (yenileme, reform) müştaktır.
225

Yahya Kemal TAŞTAN
Kuran ve Sünnete rücu etmek, hakikatte her türlü mezhebi reddetmektir.
Muasırlarının itibar ettiği taklit, bâis-i necât hâline gelemedi. Müstakil bir arayış,
içtihat şarttı. Aynı zamanda Kursavî, âmme efkârının hakikat için bir kıstas olamayacağına inanıyordu. Ona göre âlim kendi fikrinin doğruluğuna inanıp, “sırat-ı
müstakim” üzere olan kimseydi; bu sebeple ekseriyet tarafından tenkit edilse bile
mevcut hukuk, onun isteğine göre tatbik edilirdi. Hakikati müdafaa eden kimse
cemaate müsaviydi. Bu, ilahiyatta bir inkılâp vasfını haizdi. Tatar ilahiyatçılar, Kursavî’nin Ülker yıldızı gibi parlayıp ışık saçan fikirlerine kapılmışlardı.
Kursavî’nin ilk tenkidî düşüncelerinin ortaya çıktığı tarihten bu yana iki asır
geçti, lâkin söz konusu meseleler hakkındaki tartışmalar durmadan arttı. Haydar
Baş, “Mezheplerin ve meşreplerin düsturlarını reddederek doğrudan Asr-ı Saadet devrindeki Kur’an ve Sünnet’e teveccüh etme çağrısı, Kur’an ve Sünnetin tarif ettiği
icma-i ümmet52 ve kıyas-ı fukahayı53 reddetmek demektir. Hâlbuki bütün dinî meseleler, en emin kâideler esasında, Ehl-i Sünnet mezhepleri ve meşrepleri tarafından
uzun zaman önce tahlil edilmiştir.” diye yazmaktadır.54 Bütün meselelerin çözüldüğünü düşündüğümüz için zamanın akışı durmamış mıdır? Haydar Baş, iddialarını
şöyle sürdürmektedir: “Ümmetin hiç bir şüphe duymadan asırlarca mezhepler ve
meşreplerin rehberliğine riayet ettiği, mezhep ve meşrep imamlarının tartışılmaz bir
velayet olarak varlıklarını sürdürdüğü hakikati, mezhepler ve meşreplerin mühim ve
hâlâ bakış açılarının titiz olduğunu ve hakikati temsil ettiklerini gösteren tarihî bir
delildir.”55 Eğer âdemoğlu aynı mantığı sürdürecekse o zaman güneş sistemini
Copernicus göre değil, hâlâ Batlamyus’a göre izah etmek iktiza eder.
Mezheplerin, kâmilen taklid kâidesinin ve basit bir fikre müstenit icmanın
ateşli bir müdafii olan her Müslüman, tartışmaksızın mürşidini takip etmelidir.
“Hakkın zaferi için müminlere, etraflarındaki velayet merkezine itaati göstermek
gerekir. Bu itaat, Allah’a ve O’nun Peygamberine itaatin bir parçasıdır...”56 Fakat bir
velayet merkezi, Tanrı ve O’nun Peygamberini temsil vazifesini nasıl kendi uhdesine alabilir? Ferid İsak yazdıklarında haklıdır: “İslâm’da demokrasinin olamayacağını
ve hâkimiyetin tamamen Allah’a ait olduğunu savunan, demagog ağızlı bazı dinî
liderlerin lafazanlık yaptıklarını ifade etmek mümkündür, bu suretle kendilerini
Allah’ın temsilcisi mertebesine kadar yükseltip diğer taraftan sıradan vaizlere kadar
düşürürler.”57 Her kişinin hakikate giden kendi yolu vardır, bir mürşid yahut bir
imam onu yolundan çeviremez. Eğer taklid tuzağına düşmeyecekse bir dinî rehber
bu hakikat arayışına yardımcı olabilir.
Hz. Muhammed buyuruyor: “Nitekim Allah dinin tecdidi için ümmete her
asrın başında bir zat gönderecektir.” Bununla neyi kastediyordu? Muhtemelen
Kuran’ın tefsiri fikri, şimdiki zaman ve müşahhas şartlara göre yapılmalıdır. İslâm
―――――――――
52
53
54
55
56
57

İcma-ı ümmet: Muayyen bir mesele hakkında ehliyetli Müslüman âlimlerin kararı.
Kıyas-ı fukaha: Bazı meselelerin benzerlik sayesinde mukayesesi.
Haydar Baş, Makalat, s. 160-161.
a.g.e., s. 161
a.g.e., s. 199.
Farid Isak, Byt’ mulul’maninom..., s. 157.
226

değişen bir ideolojidir. Bu onun güçlü noktalarından biridir. Kur’an’ı lafzî okuyuşu,
manasını kat’î bir surette ifade edemez; çünkü hükümlerinin muayyen bir yer, zaman ve insanlar için kabul edilebilir olması gerekir. Zaman değiştikçe hükümler
değişebilir; ancak Kuran’ın ruhu aynı kalır. Abdullah Bubi “Eğer sadece eski tefsirleri açarsanız, bu Kur’an’ın kendisiyle mahdut ve tükenebilir olduğu, hadislerinin
yalan olduğu manasına gelecektir.” diye yazmaktadır. Bazı insanların, hatta en salahiyettar olanların sözleri, Kuran’ın üzerinde olamaz. Kimse hakikat üzerinde tekel
kurma hakkına sahip değildir; yalnızca hakikatin anlaşılması için bir yol gösterebilir.
Abdullah Bubi’nin dediği gibi mezhep bağnazlığı, İslâm halklarının laneti
hâline gelmiştir. Ve mezhep kurucuları Müslümanları asla farklı gruplar hâlinde
bölmeyi tasavvur etmemişlerdir. Ebu Hanife: “Benim delilimi bilmeyen bir kimsenin sözlerimle fetva vermesi haramdır” diye ikaz ediyor. O, kendi makamını ve
gayesini müdrikti; lâkin tâbileri imamlarını anlayamadı.
Biz hâlâ Tatarların Hanefî mezhebine mensup Müslümanlar olduğunu tekrarlayıp durmaktayız. Bu ne manaya gelmektedir? Muhtemelen gebelik süresinin iki
yıl olduğu hususunda Ebu Hanife ile hemfikir olduğumuz yahut hakka giden tek
yolu bulduğumuz ve bizim izahımızın en doğru izah olduğu mu? Yahut muasır bir
devlette düşünülemeyecek tarihî şeriatı tatbik sahasına koymak istediğimiz mi?
Böyle bir mezhep mensubiyeti, açıkçası Kur’an’a tahditler koymaktan başka bir şey
değildir. Fakat bütün mezhepler nazarıdikkata alındığında Kur’an-ı Mübin hepsinden daha vâsi ve derindir; her yeni nesil ondan yeni manalar çıkarabilir. Tıpkı
Kur’an’ın ebedî hikmeti gibi bu vetire de ebedîdir.
Büyük Sadi “Uykuya dalan bir kimse başka birini uykusundan nasıl uyandırabilir?” diye soruyor.
İslâm’ın Tatar halkını muhafaza edici rolü küçük görülemez. Hıristiyanlaştırma devrinde kültür ve din, insanları asimilasyondan kurtardı. İslâm, Tatarların bir
cemiyet hâlinde yekvücut olmasını ve aralarındaki tesanütü sağladı. Ananeleri ve
dolayısıyla etnik kimliği muhafaza etti. Ancak 19. asırda, halkımız başka bir vazifeyle karşı karşıya geldi: yalnız hayatta kalmak değil aynı zamanda terakki etmek. Muhafaza etmek, bu meseleyi çözemiyordu. Bu bir mâniaydı ve cedidcilik, çıkış yolu
bulmaya yardımcı oldu.
Cedidcilik, geri kalmış Şark ve hızla gelişen Avrupa arasındaki mukayeseden
neşet etmiştir. Cedidciler, sair milletlerin kültürel terakkisi karşısında asrî bir eğitim
ve açıklığı nazarıdikkata alıyorlardı. Onlar, Avrupa’daki maarife kulak veriyorlardı.
En iyi Tatar medreseleri Cedidci olanlardı. 19. ve 20. asırların önde gelen Tatar
mütefekkirleri, müellifleri ve meclis azaları bu hususî çevreden çıktı.
20. asrın başlarına kadar Tatarlara kimi mesleklerde, laik üniversitelerde ve bazı
iktisadî faaliyetlerde tahditler getirilmiş ve tatbik edilmişti. Ortodoksluk belli ki daha
fazla rüçhaniyet hakkına sahipti. Bununla beraber, İslâm’ın modernleşmesi sayesinde
Tatarlar, rekabet edebilir hâle geldiler ve kültürlerinde büyük bir sıçrama yaptılar.
227

Yahya Kemal TAŞTAN
Tatarları güçlü kılan yalnız ananelerinin muhafazası değil, aynı zamanda İslâm’ın
modernleşmesine inanmalarıydı.
Yüzlerce yıllık durgunluktan sonra, Şarkın cedidci ülküleri kabullenmesi kolay olmadı. Musa Bigiyev’in eserleri, Osmanlı şeyhülislâmı tarafından sapkınlıkla
suçlandı ve Bigiyev, Sovyet Rusya’dan kaçmak zorunda kaldı.
“Biz, hangi memlekete bir uyarıcı göndermişsek oranın şımarık zenginleri, ‘Biz, sizinle gönderileni inkâr ediyoruz’ demişlerdir” [34: 34].
Hz. Muhammed’in peygamberliğinden bu yana çok şey değişti. Hızla gelişen
bilim, modern teknolojiler ve cihazlar miadı dolmuş ananelere herhangi bir yer de
bırakmıyor. Bazen, din ve bilimin birbirlerinden müstakil olarak var oldukları yahut
bilimin dini tard ettiğine şahit olunmaktadır. Aslında ilmî tefekkürle İslâm birbirine
zıt değildir; çünkü İslâm, iman ve aynı zamanda ilimdir. O, her ikisini de muhtevî
bir kültürdür. Peygamberimiz şu tavsiyede bulunuyor: “İlimden bir şey öğrenip,
öğrendiği şeyi başkasına öğretene Allah yetmiş sıddık’ın sevabını verir.” Bu sebeple
ilim, İslâm’ın uzvî bir parçasıdır.
Bazı ilahiyatçılar son ilmî keşiflere Kuran’dan deliller arıyorlar. Gerçekten de,
bazı âyetler âlemin genişlemesi nazariyesini yahut atomun parçalanabilmesini teyit
edebilir. Fakat Kur’an mücessem bir bilgi ansiklopedisi olmadığı gibi, en son keşifler karşısında herhangi bir lâzımeye de muhtaç değildir. Âlemin yapısı yahut beşerin
tekâmülüne müteallik meselelerde Kur’an’a istinat etmek garip olabilir. O en
umûmî ve tahminî malumâtı ihtiva eder. Âlemin mükemmel bir resmini yapmak
bilimin vazifesidir.
Hakikî bir Müslüman ilimlere hürmet eden ve okuyan münevver insandır.
Peygamberimiz buyuruyor: “İlim öğrenmek her Müslüman’a farzdır” Bu kategorik
bir şarttır. Kendini, etrafındaki dünyayı ve kâinatı bilmek arzusu, en büyük hakikat
olan Allah’ın kendisini bilmek arzusu demektir. Allah buyuruyor: “Allah ilmiyle
herşeyi kuşatır” [65: 12]. O, her şeyi kuşatır çünkü O, âlemlerin hâkimidir. Her
türlü ilim ve marifet, insandan körü körüne ibadet etmesini değil, yaptıklarının
hayırlı olmasını isteyen Allah’a yaklaştıran bir adımdır. Hatta cemiyetin faydasına
olacak bir parça tahsil bile Allah’ın sizi yetmiş sıddıka tercih etmesi için kâfidir.
Peygamber’e buyuruyor: “Şüphesiz Allah, göklerin ve yerin gaybını bilir” [49: 18].
Bazı müminler mucizeler ve kerametler talep ederler, ilahiyatçılar Kur’an’dan
ve Peygamberin hayatından bu delilleri bulmaya çalışır. Fakat mucizeler, çocukların
ve toy insanların oyuncakları gibidir. Haddizatında âlem bizatihî bir mucizedir. Bir
mucize de insanın yerçekimini aşan ve uzay uçuşları gerçekleştiren imkân ve kudretinde yatmaktadır. Doktorların, tıbbî ölümden sonra insanları hayata döndürmeyi
başarması da bir mucizedir.
Vatikan’da olduğum bir sırada, Tataristan müftüsüyle konuşmam icap etti,
bu yüzden cep telefonumdan onu aradım. Cidde’de olduğu ortaya çıktı. Birbirimizden binlerce kilometre uzakta olmamıza rağmen konuşabildik. Uydular, insanlığı bir
iletişim ağında birleştirmiştir. Asırlar boyunca insanlar, muhtelif iletişim araçları

228

geliştirdi. Binlerce postacı, karakulak ve pek çok at sürüsü posta hizmeti gördü.
Daha sonra telgraf, otomobil, uçak ve nihayet kablosuz iletişim ortaya çıktı. Ve
bugün insanlığın üzerindeki melekler gibi havada duran ve dünyevî aklın sinir akımlarını uzatan uydular ile elektronik sistem ve mobil iletişim gerçek bir mucizedir.
Cehalet mucize ister, fakat bilgiye ihtiyaç duymaz. Bilginin kendisi mucizeler
yaratır. İnsan dehâsı gençken okuduğumuz fantastik romanlardaki cihazları ve
teknolojileri yaratmayı başarmıştır. İdrakimizin izah edemediği ve onun fevkindeki
bir şeyi aramamız icap etmez mi? İdrak edemediğimiz şeylere inanmamız gerekmez
mi? Tam tersi. Kâinatta sonsuzluk haricindeki her şeyin belki de bir izahı olduğuna
inanmalıyız.
Medenî ülkelerin hepsi de bidayette, sadece lafla değil amelî olarak da maarif
meselelerine ehemmiyet verdi. Mütemeddin memleketlerin bütçelerinde en büyük
kalemler maarife ayrılmıştır. Farzımuhal, belki de hakikî Müslümanlar Sudan’da değil
bu memleketlerde yaşayanlar olamazlar mı? Hz. Muhammed buyuruyor: “Her şeyin
bir yolu vardır. Cennetin yolu da ilimdir.”
Dünya hızla değişiyor. Ve Amerika ve Avrupa’yı tenkit eden Şark kendi istikametine kafa yorarken Garp terakkisinde daha da ileri gitmeye devam ediyor.
Bizim Mekkemiz Neresi?
Şark, Garbın çok rasyonel ve ferdiyetçi olduğunu düşünmektedir. Lâkin
bunda ayıplanacak bir şey yoktur. Bu afakî bir hadisedir. Bu asrın iktiza ettiği bir
şeydir. Rekabet kişilerin tahsillerini ilerletmelerini gerektirir. Kitleler ve kolektivizm
bugün mühim bir şeye teşvik etmez.
21. ve 20. asırlar arasındaki fark, bilginin rüçhaniyetinde yatıyor. 20. asrın sembolü Ford tarafından icat edilen konveyör idi ama yeni asrın sembolleri arasında
bilgisayar, internet ve yeni iletişim teknolojilerinden bahsetmek gerekir. Bilgi çok
mühim bir istihsal membaı hâline gelmiştir. Aynı zamanda insanın rolü de yaratıcı
düşüncenin ehemmiyetinin artmasıyla değişmiştir.
İslâm’da tecdîd fikrinin müdafiilerinden Cemâleddin Afganî, “rasyonalizm
ve dünyevî kıymetlerin tesirine karşı akıl ve kültürü muhafaza ederek muasır medeniyetin teknoloji ve araçlarını iktibas etmenin lüzumuna” inanıyordu.58 Müşterinin
bakış açısından böyle bir kanaat oldukça makul olabilir; lâkin eğer biz teknolojiyi
geliştirmeyi gaye edinmişsek, rasyonalizm hiçbir şekilde göz ardı edilemez.
Garp dünyasının tabiatı, ilmî ve teknolojik ilerlemeye ve cemiyetin tekâmül
seviyesine göre tayin edilmiştir. Ferdiyetçiliğe karşı çıkan kolektivizm ve rasyonalizmin inkarı, tedenninin en bariz sebebidir.
Eğer İslâm, cemiyetteki nüfuzunu koruyacaksa, asrın ihtiyaçlarına cevap
vermesi şarttır. Bu, Şark’a sırtını ve buna mukabil Garb’a yüzünü dönmek demek
―――――――――
58
Sukheil’ Farakh, Hristianstvo i İslâm (opyt sekuliarizatsii), N. Novgorod, 1999, s. 73.’den iktibas ve
tercüme.
229

Yahya Kemal TAŞTAN
değildir. Maksat, dünyada kıymetli olan her şeyin iktibas edilebileceğidir. Eğer
ABD, Avrupa ve Güneydoğu Asya ülkeleri hızla gelişiyorlarsa, o zaman bizim
önümüzdeki misalleri öğrenmemiz iktiza eder. Bilgi için oraya gitmek gerekir.
Müslüman ülkelerde pek çok kişi sadece Batı modelini taklide başladı. Musa
Bigiyev buna, “yeni taklid” diyordu. “İtibar edilen mezheplerden biriyle alakalı hayaller uğruna İslâm’ı ve şeriatı kurban etmek hiçbir surette makul değildir. Efkârımıza
tesir eden başka, muhtemelen daha şedit bir zaaf, utanç verici ve tahkir edici yenitaklid’dir. Ananevî taklid, mezhepleri kutsallaştırarak şeriatı feda ederken mezkûr asrî
taklid İslâm’ın inkârına dönüştü; büyük Garp medeniyetine ve onun muvaffakiyetlerine duyduğu hayranlık yüzünden İslâm ümmetinin feda edilişi, kendini zelil etmesinden ileri gelmektedir.” diye yazıyordu.59
Garpla Şarkın telifi gayrı kabildir. O farklı türden bir esasa sahiptir. Şark liberalizmi saf hâliyle kabul edemez. Şark onu, kendi ananeleri ışığında tefsir etmelidir.
İster Şark ister Garb olsun, İslâm’ın ruhu ile mütenakız olduğu için taklid mümkün
değildir. Fakat Şark ile Garbı bir araya getiren şey, liberal düşüncenin teşekkülünden başka bir şey olmayan içtihaddır. Eğer hür bir şahsiyet maarif, bilim ve terakkinin peşinden koşarsa, o zaman içtihad hem Garp ve İslâm kültürleri için son derece
muvafıktır.
“O, hanginizin daha güzel amel yapacağını sınamak için ölümü ve hayatı
yaratandır” [67: 2].
Müslümanlar her şeye “Bismillahirrahmanirrahim” diyerek başlar. Bu neyi ifade ediyor; Allah’ı istemek, O’nun için yaşamak ya da onun aşkını talep etmek mi?
Soru kolay, ama cevabı hiç de öyle değil... Kur’an’da, “Biz, gökleri, yeri ve bunlar
arasında bulunanları, eğlenmek için yaratmadık. Biz onları ancak hak ve hikmete
uygun olarak yarattık. Ama onların çoğu bilmiyorlar.” [44: 38-39] buyuruluyor. Kendi
tabiî kanunlarıyla yaşayan ve kendi manasıyla meşbu kâinat, hakikatin ta kendisidir.
“O, âlemler için, içinizden dürüst olmak isteyenler için, ancak bir öğüttür. Âlemlerin
Rabbi olan Allah dilemedikçe siz dileyemezsiniz.” [81: 27-29]. Kur’an “âlemler (ins ü
cin) için bir öğüttür” [6: 90]; dünyada yaşayanlar için bir tembih edici ve Alemlerin
Rabbi’nin varlığına, bir diğer ifadeyle, maddenin ruhu, âlemin ilk ve nihai manasına
bir delildir. Bu her şeyin bir insicam içinde olması, zaman ve mekânın nihayetsizliği
için tahditlerin muhafazası demektir. “Ümmü’l-kitab”, nesillerin tecrübeleri ve beşer
tarafından sürekli zenginleştirilen akl-ı küll olarak bu manayı ihtiva eder ve bünyesinde toplar. Ümmü’l-kitab ebedîliğin sırrıdır.
Seyyid Muhammed Nakib el-Attas “kendi fıtratına göre bidayette mükemmel
olan dünyanın tekemmül etmesinin mümkün olmadığını” düşünüyor.60 O, “Tanrı’nın iradesinde a’yân-ı sâbite” olan “mücerret hakikatlerin dünyası” mefhumunu
kullanır. Dünyanın bu şekilde tefsiri, onun mükemmelliğine ait nuru yalınlaştırır. Aynı
zamanda müellif, Tanrı’yı bir sembol veya mit olarak değil bir hakikat olarak da ta―――――――――
59
60

Musa Carullah, Moi vzgliad na İslâmskii shariat // Il’, Petersburg, 1913.
Seyid Muhammad Nakîb al-Attas, Vvedenie..., s. 27.
230

nımlar. Zamanla değişmeyen bir hakikati kabul etmek zordur. İslâm cemiyetinin
başta Medine’nin ötesine uzanmadığını, sonra sınırlarını Arap Yarımadası’na kadar
genişlettiği ve Hz. Muhammed’in vefatından sonra İslâm’ın çok kısa bir zaman zarfında dünyanın en büyük memleketlerinden onlarcasına hâkim olduğunu hatırlamak
kâfi olacaktır. İslâm, dünyanın çehresini değiştirdi. Beşeriyetin tarihinde belki de
yalnızca Cengiz Han’ın Asya’da Avrupa’ya akınları daha hızlı ve daha büyük çaptaydı.
Allah, kendini âlemde gösteren bir hakikattir. O, şöyle buyuruyor: “güneşi,
ayı ve bütün yıldızları da buyruğuna tabi olarak yaratan Allah’tır. Dikkat edin, yaratmak da, emretmek de yalnız O’na mahsustur. Âlemlerin Rabbi olan Allah’ın şanı
yücedir.” Peygamber buyuruyor: “Kendine bakan Rabbini görecektir” Bunlar sürekli tahavvül ve tekâmül eden işaretlerdir. Hakikatte Muhammed İkbal’in dediği
gibi, “Kur’an’a göre dünya inkişaf etme istidadına sahiptir. Bu, dest-i kudretin asırlar önce terk ettiği ve câmid bir maddenin hacmi gibi uzay ve zaman içinde gerilmiş
yatan, sabit ve bu sebeple, hiçbir şey olmayan, nihaî mülk değil, mütehavvil bir
dünyadır.”61
Âlem, seyyarâtın sâbite hâlini almış bir mecmuu değildir. O tekâmül ediyor.
Yeni yıldızlar ve seyyareler ortaya çıkıyor ve bazıları tükeniyor. Astronomlar âlemin
genişlemekte olduğunu ispatlamışlardır. Kur’an’da şöyle buyurulmuyor mu: “Gündüz sinip geceleri gözüken gezegenlere and olsun” [81:15-16]. Gökadalarda, dünya
hayatında, insan zihni ve cemiyette daimî bir tekâmül varsa, bu hareket-i mütehavvileyi tayin eden bir sebep olmalı mıdır? Allah tekemmül ettirdiği ve yeni hakikatler
onunla birlikte inkişaf ettiği için tekâmül mutlaktır. Sâbite ölüm demektir.
Hayat nedir ve mevt ne içindir? Kur’an’da buyuruluyor: “Her nefis ölümü
tadacaktır. Sizi bir imtihan olarak hayır ile de şer ile de deniyoruz. Ancak bize döndürüleceksiniz.” [21: 35]. İyi ve kötünün bu davasına neden ihtiyaç var?
İnsanın gayesi, mevt vakıasını manevîleştirilmesinde ve böylece mevcut dünyayı katetmesinde yatar amma velâkin insan kendini ondan yabancılaştırmamalı ve
aynı zamanda onu canlı kılmalıdır. İnsan taş mabetler inşâ eder, metal makineleri
uçurur ve küre-i arzın hızla artan nüfusunu doyurmak maksadıyla yeni bitkiler yetiştirir. Membalar insanların faydasına kullanılır. İyi ve kötünün davası, müstakbel
nesillerin tecrübe kazanması için şarttır. Ancak bu şekilde küre-i arzın felaketi demek olan kıyamet günü ertelenebilir.
“Gök yarıldığı zaman, Yıldızlar saçıldığı zaman, Denizler kaynayıp
fışkırtıldığı zaman, Kabirlerin içindekiler dışarı çıkarıldığı zaman, Herkes yaptığı ve yapmadığı şeyleri bilecek” [82: 1-5].
Günümüzde sınaî faaliyetlerinin bir neticesi olarak değişen iklim, insanın ve
tabiatın istismarıyla yaratılan silahlar, dünyayı yok edebilir ve cehenneme çevirebilir.62 Allah ikaz ediyor: “Hayır, yeryüzü (kıyamet sarsıntısıyla) parça parça olup
―――――――――
61
62
Muhammad İkbal, Rekonstruktsiia..., M., 2002, s. 68.
Amerika Birleşik Devletleri dünyadaki tabii kaynakların yarısını tüketir. Eğer çok daha fazla ülke
aynı nispete ulaşırsa, artık küre-i arz “altın buzağı”nın yükünü taşıyamayacaktır.
231

Yahya Kemal TAŞTAN
dağıldığı zaman, Rabbinin buyruğu ve saf saf dizilmiş olarak melekler geldiği ve o
gün cehennem getirildiği zaman, işte o gün insan (yaptıklarını birer birer) hatırlar.
Fakat bu hatırlamanın ona nasıl faydası olacak!? Keşke bu hayatım için önceden bir
şey yapsaydım der.”[89: 21-24]. Cehennem, günahkârların yanacağı fizikî ateş demek değildir. Maddî dünyadan kaçmaya çalışan fakat akıbetinden kaçamayan insan
için cehennem, manevî bir boşluk hissi ve ameller için duyulan vicdanî işkencedir.
O, servet ve lüksün, hilekârlık ve cinayetin, zaman ve şahsî ihtiyaçlar için harcanan
çabanın israfından duyulan kibrin farkına varmaktır. Ve vicdanî işkenceler, fizikî
alevden çok daha şedittir. Kur’an’da buyuruluyor: “Sen, zalimlerin yaptıkları şeyler
tepelerine inerken bu yüzden korku ile titrediklerini göreceksin.” [42: 22]. Ahiret,
fizikî cehennem olmayacaktır.
Eğer dünya üzerinde ekolojik bir felâket ya da nükleer bir savaş meydana gelecek olursa bunun neticeleri, Kur’an’da tasvir edilen cehennem manzarasından çok
daha korkunç olacaktır.
Kıyamet Günü, evvelden tayin edilmiş, kat’î bir tarih demek değildir. O bir
ikazdır. Kur’an’da buyuruluyor: “Artık sen hatırlat! Sen ancak bir hatırlatıcısın. Sen,
onlar üzerinde bir zorba değilsin.” [88: 21-22]. “Dağlar, paramparça olunca” ve
“gökyüzü yırtılacak” ifadeleri muhtemel bir felakettir. Ve eğer insanlar şuursuzca
davranmaya devam ederse, kavgalar hüküm sürerse o zaman felâket kaçınılmaz
olacaktır. İnsan, tabiat ve sair insanlarla âhenk içinde yaşamalı ve böylece kıyametin
gelişine mâni olmalıdır.
“Sana, kıyametin ne zaman kopacağını soruyorlar. Onu bilip söylemek
nerede, sen nerede? Onun nihai bilgisi yalnız Rabbine aittir” [79: 42-44].
Kuran’da verilen cennet tasviri oldukça zariftir. Tabiatıyla serin gölgelikler ve
sularla alakalı hülyalar, çöl insanları için tasvir edilmiştir. Bu sebeple buyuruluyor:
“İman edip salih ameller işleyenleri ise, içinden ırmaklar akan, içlerinde ebedî kalacakları cennetlere koyacağız. Onlara orada tertemiz eşler vardır. Onları, koyu gölgeler altında bulunduracağız.” [4: 57]. Başka bir yerde de şunları okuyoruz: “Şüphesiz
Allah, iman edip salih ameller işleyenleri içlerinden ırmaklar akan cennetlere koyacak, orada altından bileziklerle, incilerle süsleneceklerdir. Oradaki giysileri ise ipektir.” [22: 23]. Kuzeyde su, belki de o kadar mühim değildir, çünkü buraya sürekli
yağmur yağar; insan serin bir gölgelikten ziyade güneşin hayalini kurar. Açıkçası
Peygamber, halkına hakikati onların anlayabileceği bir dille izah etti.
Umumî ifadesiyle, birçok ülkede refah seviyesi cennetinkine ulaştı ya da belki
de onu aştı; bu yüzden pek çok insan için uzun zaman önce Arap Çölünü aşan
kervanlara Arapların kılavuzluk etmesi gibi cennet bahçeleri de artık cazibesini
kaybetti. Bugün birini cennette inananları bekleyen halılar ve yeşil yastıklar ile hayrete düşürmek zordur. Cennet bahçelerinde yaşamaya ve hurilerle konuşmaya makbul bir hayat denilemez. Muasır bir münevver için, manevî hazlar fizikî zevklerden
çok daha mühimdir. “Orada koltuklara yaslanmış olarak pek çok meyveler ve içecekler isteyecek” [38: 51] biri için ebediyet manasız olur.

232

Allah’ın insanlar için böyle bir yazgısı, planı olamaz. Kuran’daki tasvirler,
putlardan yüz çevirmesi gereken Ortaçağ insanı için yapılmıştır. Ama bunlar mütekâmil ve manevî açıdan zengin insanlara yakışmaz.
“Ancak Allah’ın halis kulları başka. İşte onlar için belli bir rızık, meyveler
vardır. Onlar ikram gören kimselerdir. Onlar Naîm cennetlerindedirler. Koltuklar
üzerinde karşılıklı olarak otururlar. Onların etrafında cennet pınarından doldurulmuş, berrak ve içenlere lezzet veren kadehler dolaştırılır. Onda baş döndürme
özelliği yoktur. Onlar, onu içmekle sarhoş da olmazlar. Yanlarında bakışlarını yalnızca kendilerine çevirmiş iri gözlü eşler vardır. Sanki onlar (beyazlıklarıyla), saklanmış (gün yüzü görmemiş) yumurtalardır. Derken birbirlerine yönelip sorarlar.”
[37: 40-50].
Kimse cennet ve cehennemi materyalist nazardan, maddî bir dehşet ve insanın zevki açısından dikkate alarak düşünmemeli. Bunlar esasında beşerî bilginin
sınırlarını aşan semboller ve tasvirler olarak idrak edilmelidir.
Ömer Hayyam şöyle diyor:
Tekkede, medresede, camide, havrada,
Kimi cehennem korkusuyla kimi cennet hayaliyle yaşar
Oysa yüreğinde Tanrı’nın sırrını taşıyan kişi
Böyle hayallerden azadedir
Amel sahibi bir insanın boş konuşarak vakit harcadığı bir cennet hayal edilemez. Bu sebeple Tanrı, “ebedî ikametgâh”ında her arzunun gerçekleştiği ve sayısız nimetlere gark olunduğu rivayet edilen cenneti farklı bir şekilde tarif eder. “İnanıp yararlı işler yapanlar da cennet bahçelerindedirler. Onlar için Rableri katında
diledikleri her şey vardır. İşte bu büyük lütuftur.” [42: 22]. Cennet var olan dünyanın tecrübesiyle meşbu manevî bir dünyadır. Cennet, yeryüzünde yaşanan
naif/hassas hayatın farkına varıldığı saadet hâli demektir..
Kur’an’da “Ahiret gününe inanan ve salih ameller işleyenler için Rableri katında mükâfat vardır” buyuruluyor. Bir kimsenin bunun üzerinden pazarlık yapması
mümkün mü? Eğer bir mümin isem ve kendi hür irademle kâidelere riayet ediyorsam,
neden iyilik mukabilinde mükâfata ihtiyaç duyayım? Faziletin bu hayatta ve gelecek
hayatta mükâfatlandırılması gerekmez. Onun kendisi bir mükâfattır. Kur’an’da buyuruluyor: “Allah, dilediğine hesapsız rızık verir.” [2: 212]. Ve bir kimse beklediği ve
ümit ettiği bu gibi nimetlere kavuşabilir. O hâlde salih hayatın manası nedir? Eğer
insanın ne cennet mükâfatına duyduğu iştiyak ne de cehennem alevinden ihtirazı
yoksa bu hayat ne içindir? Burada kastedilen mana farklıdır. Kur’an’da buyuruluyor:
“Orada ne boş bir söz, ne de günaha sokan bir şey işitirler. Sadece ‘selâm!’, ‘selâm!’
sözünü işitirler.” [56: 25–26]. Bu hakikati müdrik olmak, hayrı teşvik etmek ve dünyayı bir felaketten korumak salih hayatın esasını teşkil etmektedir.
43].
“Hiçbir ümmet, kendi ecelinin önüne geçemez, onu geciktiremez de” [23:
233

Yahya Kemal TAŞTAN
Her memleketin, her milletin kendi tarihi ve kaderi vardır. Kur’an’da buyuruluyor: “O arzı mahlukat için serdi” [55: 10]. Nitekim Allah, tek bir millet yaratamayacağı için değil, hayır işlerinde bazı milletlerin sairleri aşması için farklı milletler
yarattı. Kendi milletimin haricinde hayat, bir mana ifade etmiyor. Eğer Allah isteseydi, bütün insanları Arap yapabilir ve herkes Arapça konuşabilirdi. Fakat o muhtelif diller yarattı. Kâinat, ilahî aklın ve iradenin tahakkukunu temsil eder. Kâinat,
mütemadiyen değişen nesillerin ve muhtelif kültürlerin müktesebâtından tecrübeler
biriktirir.
Hem coğrafî hem de kültürel olarak Şark ve Garp arasındaki sınırda yaşayan
Tatarlar, kendi alt-medeniyetlerini vücuda getirmişlerdir. Şeriat Rusya’da tatbik
edilemez; nüfusun çoğunluğunu Ortodokslar teşkil etmektedir. Bu sebeple Müslümanlar, bu hayat tarzına uymak zorundadır.63 Tatarlar kendilerini Rusya şartlarında
yeni bulmadılar yahut onlara tâbi olmak mecburiyetini hissetmediler. Onlar bu
ülkede doğmuş ve onu yabancı bir ülke değil kendi yurtları olarak kabul etmektedirler. Bu ülke Müslüman devletlerden ne daha iyi ne de daha kötüdür; sadece farklıdır. Yazgımız ve gayemiz bu şartlarda faziletli hayat tecrübesinin tekemmülüne
devam etmektir. Suudi Arabistan’a dönüşemeyiz yahut Hıristiyan Avrupa gibi olmak da mümkün değildir. Ne isek oyuz. Hurma ağacı, Rus topraklarında yetişmez.
Rusya’da hayatını sürdüren milyonlarca Müslüman, asırlardır gelişmekte olan
kültürü nazarıdikkata alarak, laik bir ülkede yaşamak zorunda olduğuna kani olmuştur. Müslüman ülkelerdeki ilahiyatçıların bize nasıl yaşayacağımızı öğretmesi mümkün değildir. Körü körüne kendilerine yabancı hocalara uyup Suudi Arabistan’da
tahsil gören imamlar, sadece yanlış anlamalara ve nizaa sebep olabilir. Onlar bizi,
aslında Rusya’da görülmemiş birçok Ortaçağ şeriat kaidelerine sıkı sıkıya riayet
etmeye davet edeceklerdir.
Avrupa’daki Müslümanlar da benzer şartlarda yaşıyorlar. Onlar, engin Hıristiyan dünyasındaki küçük adalar gibidir.
Dünya muhtelit bir hâl alıyor. Tataristan’da İslâm’ın saf hâlinden inhiraf etme olarak görülebilen şeyler, istikbalde pek çok ülke için alelâde olacaktır. Halife-i
Müslimin asrı geçti. Dünya artık yeknesak değildir. Her şey birbiriyle alakadârdır.
Hiç kimse münzevî, tamamıyla İslâmî bir muhit vücuda getiremez. Ve böyle bir
ülkü için gayret sarfetmeye de lüzum yoktur, zira İslâm, Hıristiyanlığı yahut diğer
halkların hayat tarzlarını inkâr etmez. İslâm bize onları anlamayı öğretir.
Tataristan yüksek teknoloji malları üretir; bu sebeple mahallî teknoloji okullarının ve yüksek maarif sisteminin tekemmül etmiş olması elzemdir. Helikopterlerimiz, otobüslerimiz ve uçaklarımız Avrupa’dakinden çok da kötü değildir ve dahası
Avrupa’dakilere yakın standartları tatbik etmek mecburiyetindeyiz. Aksi takdirde,
―――――――――
63

Ananevî fıkıh, devletleri üç türde tefrik eder: İktidarın Müslümanların elinde olduğu ve İslam
kanunlarının hüküm sürdüğü dârü’l-İslâm; sınırları dâhilinde Müslümanların yaşamasına kesin bir
dille karşı çıkan dârü’l-harb ve devlet İslâmî vasfı hâiz olmamasına rağmen, Müslümanların dinî kaidelerine ve teamüllerine saygı gösterildiği, Müslümanların hür bir şekilde yaşadığı dârü’l-emân.
234

bizim mallarımız Avrupa’dakilere nispetle kıymetsiz olacaktır. Yurdumuzda İslâm,
Garplılaşmaya merbuttur. Bu Avro-İslâm olacaktır. Bunlar hayatın ihtiyaçlarıdır.
Doğrusu, takip edeceğimiz bir model olarak kimi tercih etmeliyiz? Sudan,
Pakistan, İran ve Suudi Arabistan’ı mı? Bir ülkenin geri kalmışlığı ne kadar fazlaysa
orada tarihî şeriat o kadar şiddetlidir. Söz konusu ülkelerin bu türden tecrübelere
harcayacak zamanı olabilir, lâkin Tatarlar için tedennî, yok olmak demektir. Bugüne
kadar Müslüman devletler, Tataristan’dan tır ve helikopter satın aldılar, Tataristan
kimseden almadı. Peki, onlar Batılı ülkelerle rekabet edebilmek için bize nasıl yardımcı olabilir? Hâlihazırda bir milletin gayesi sâdık Müslümanlar olarak nesli kurutmak değil, fakat İslâmî köklerini kaybetmeden terakkinin yollarını bulmak olmalıdır.
Terakkinin ehemmiyetini idrak eden ve Garp âleminin nüfuzundan korkmayan bazı muasır ilahiyatçılar bugünkü küreselleşmeye karşı oldukça müsamahakârdır. Mesela Ferid İsak şunları yazmaktadır: “Bazıları minberi murakabeleri
altına alırken, sairleri internet ve televizyondan faydalanabilmektedir. Ve televizyona kimi zaman haram denilmesi mühim değildir. Biz aynı şeyi, çok uzak olmayan
bir mazide ezanın hoparlör vasıtasıyla tilavetinden biliyoruz. Demek ki ‘şeytanın
kutusu’, kısa zaman zarfında faydalı da ilan edilecektir.”64 Başta, böyle bir bakış
açısı son derece terakkiperver görünmektedir, zira ananevî olandan çok farklıdır.
Fakat aslında bu fikir, daha başından arızalıdır. Şimdiden terakkinin gerisinde kalmış bir İslâm fikrini muhtevîdir. Yeni araçlar ve teknolojiler icat etmeye başlamazsak, asla müreffeh bir millet olamayız. Suudi Arabistan’ın petrol sayesinde hayatta
kalması mümkündür lâkin biz, yalnız bilgi ve yeni keşifler sayesinde var olabiliriz.
Biz Vahhabîlik yahut İslâm’ın başka herhangi bir eski ve mutaassıp cereyanını nazarıdikkata alamayız.
Bir kimse böyle bir şeyi çokça arzu etse bile, bugünkü şartlarda küresel temayülleri göz ardı etmek imkânsız gibidir. Küreselleşme yeni teknolojilere imkân
tanır ve hayat tarzını değiştirir. Bizim bu vetirelere kültürümüzü intibak ettirecek
yolları bulmamız icap eder.
Dünyada İslâmî küreselleşme de vuku buluyor. Yavaş yavaş ve bu, yalnız
Şarkı değil Garbı da ilgilendiriyor. Orta Avrupa’daki nüfusun büyük bölümü Müslümandır. Fransa, Almanya, İngiltere, Hollanda, İsviçre ve İtalya’da sayıları tedricen
artan Müslüman cemiyetleri hesaba katmak iktiza eder. Aynı zamanda Türkiye,
Avrupa Birliği’ne üye olmak istiyor ve bu, AB’deki İslâm unsurunun kuvvet bulmasını sağlayacaktır.
İslâmî küreselleşme korkuya yol açtığı için Garplı küreselleşmenin mukavemetiyle karşılaşıyor.
―――――――――
64
Farid İsak, Byt’ musul’maninom…, s. 340.
235

Yahya Kemal TAŞTAN
Küresel âhenkte birleşilmesi yahut mücadelenin sona ermesi ancak bize
merbuttur. Terörizm İslâm’dan kaynaklanmamasına ve dinin fıtratında terör olmamasına rağmen 11 Eylül’den beri dünyada İslâm korkusu (İslamofobi) artmaktadır.
Dünya Hıristiyan, Yahudi ve Müslüman cemiyetlere ayrılmıştır. Ortaya çıkacak bir gediğin dipsiz bir uçuruma dönüşebilme ihtimali vardır. Bu gedik, endişe ve
korkuyla dolu insanların ruhlarına da dokunur. Bu bölünmüş dünyayı ancak yeni
kıymetlerle bir araya getirmek mümkün olabilir. Bu değerler ne tamamen liberal, ne
de ananevî İslâmi kıymetler olabilir.
“Şüphesiz bu tek ümmet olarak sizin ümmetinizdir. Ben de Rabbinizim.
Onun için sadece bana kulluk edin” [21: 92].
Kur’an’a göre, tek bir Tanrı lâkin farklı dinler vardır. Düşman bir çevrede
varlığını sürdürebilecek İslâmî bir cemiyet vücuda getirme ihtiyacı sebebiyle Medine
dönemine mahsus olan âyetler haricinde Kur’an’ın geri kalanı, diğer bütün dinlere
ve hayırlı bütün insanlara karşı müsahamakârdır. Kur’an’da buyuruluyor: “Doğrusu
inananlar, Yahudiler, Sâbiîler ve Hıristiyanlardan Allah’a ve ahiret gününe inanan,
yararlı iş yapan kimselere korku yoktur, onlar üzülmeyeceklerdir.” [5: 69]. Bazı
müfessirler, bu âyeti lafzî manasından sapma olarak tefsir edebilir. Mesela, elMüntehab fi tefsiri’l-Kur’an’ın tefsiri sairlerinden nispeten daha farklıdır: “İster Yahudi
ve Sâbiî, ister Hristiyan, her kim Allah’a ve ahiret gününe yürekten inanır, kurban
keser ve İslâm şeriatı doğrultusunda hayır amel işlerse onlar Hesap Gününde acı
çekmeyecek ve mutlu olacaklardır.”65 Aslında burada mühim olan şeriata uymak
şartı değil, hayır amel işlemektir.
“Kim bir kötülük yaparsa, ancak onun kadar ceza görür. Kadın veya
erkek, kim, mü’min olarak salih bir amel işlerse, işte onlar cennete girecek ve
orada hesapsız olarak rızıklandırılacaklardır.” [40: 40]
Tanrı’nın nazarında hak dine bağlı olmak yeğdir ama bu, kategorik bir hâl
değildir. İnsanlara iyilik yapmak, Allah’ın emridir; onun için buyuruyor ki: “Şüphesiz, inananlar, Yahudi olanlar, Hıristiyanlar ve Sâbiîlerden Allah’a ve ahiret gününe
inanıp yararlı iş yapanların ecirleri Rablerinin katındadır. Onlar için artık korku
yoktur. Onlar üzülmeyeceklerdir.” [2: 62].
Bütün dinler iyiliği vaz’eder. Bir Yahudi, Budist veya Hıristiyan ya da bir
başkası “Tanrı aşkına oğlum, merhametli ol” dediği vakit insanlara hakikati farklı
yollardan gösteren Tanrı, onun kalbindedir.
Tanrı birdir lâkin dinler farklıdır ve bu farklılıklar ekseriya ibadetler, âyinler
ve törenlerde bariz hâle gelir. Kur’an’da buyuruluyor: “Her ümmete, yerine getirmeleri gerekli ibadetler koyduk.” [22: 67].
Hz. Muhammed yeni bir din getirdiğini iddia etmedi. O tevhid ananesini
sürdürdü ve farklı inançlara mensup olanların hürmetini kazandı. İslâm diğer mil―――――――――
65

Al-Muntakhab fi Tafsir al-Qur’an al-Karim, Kazan, 2001.
236

letleri aşağılamaz. O, ilahî nimetler karşısında imtiyazlı olduğunu iddia etmez. Allah
rahman ve rahim olduğu için İslâm, istisnasız tüm milletlere ve insanlara indirilmiştir. Musa Bigiyev bu sebeple şöyle yazıyor: “Dolayısıyla sefil hiç kimsenin bu sonsuz merhametten mahrum olmayacağını, ardına kadar açık olan ebedî lütuf kapılarının kapanmayacağını, beşeriyetin kâmilen selamete ereceğini beyan ederim. Benim
inancım budur.” Bigiyev, dinlerine bakılmaksızın dünyevî hayata bağlı olan insanlar
da dâhil olmak üzere bütün âlemi şamil “mutlak rahmet-i ilahiyye” nazariyesini
geliştirdi. Kur’an’da buyuruluyor: “Rabbimiz! İlmin ve rahmetin her şeyi içine almıştır.” [40: 7]. Bu âyet, Allah’ın rahmetinin yalnız Müslümanlar için değil, tefrik
etmeksizin tüm insanlar için cari olduğuna delalettir. Hayatımız ebediyete kıyasla
ancak bir lahzadır. Ve Allah, beşeriyetin mühim bir rüknünü teşkil eden tüm gayrimüslimleri sonsuz azaba düçar kılsaydı, o zaman ilahî gazabı ilahî rahmetinden çok
daha büyük olacaktı.
De ki: “Ey kendilerinin aleyhine aşırı giden kullarım! Allah’ın rahmetinden ümidinizi kesmeyin. Şüphesiz Allah, bütün günahları affeder. Çünkü O,
çok bağışlayandır, çok merhamet edendir.” [39: 53].
Ceza kaçınılmazdır, ama sonsuza kadar değildir. Musa Bigi, Allah’ın rahmetinin sınırı olmadığı için “cehennemin varlığının son bulacağını” düşünüyordu.
Tanrının, kısa bir dünyevî hayat boyunca işlediği günahlar yüzünden bir insanın
ruhunu sonsuza kadar cezalandırması mümkün değildir. Bigiyev şöyle yazmaktadır:
“Allah namütenahî rahmet denizini açığa çıkarıp baki kılmak için herkesi şamil
rahmetini, tahdit etmeksizin ve esirgemeksizin bütün insanlara ebedî olarak vermiştir. Canlılar âleminde insanları tembel, başıboş bırakmamak ve insanları bozgunculuk yolundan engelleyip salah yoluna çağırmak için, hususî rahmetini yalnız amel
edenlere, hayatın maslahatları yolunda çalışanlara, insanlara zarar vermekten kaçınıp
nefsî tekâmülü yolunda hareket edenlere tahsis etmiştir.”
Batınî tüm farklılıklara rağmen insanoğlu, Müslümanlar ve diğer ikrarlara mensup insanların yanında kâfirleri de şamil bir cemiyet, ümmettir. Eğer hayır amel işliyorlarsa o zaman, Tanrının bundan memnun olduğunu düşünerek onları düşman farz
etmemek gerekir. Aslında bu, Kur’an âyetlerinin derunî manasını idrak edemeyen
müfritlerin işine yarar. Allah, hayır amel işleyenlerden râzı olacaktır. Ve bilhassa müminler, Allah katında makbul olacaktır.
“Allah bizim de Rabbimiz, sizin de Rabbinizdir. Bizim işlediklerimiz bize, sizin işledikleriniz sizedir. Bizimle sizin aranızda tartışılacak bir şey yoktur.
Allah, hepimizi bir araya toplayacaktır. Dönüş de ancak O’nadır.” [42: 15]
İslâm, köle ve hürriyetinden mahrum insanı azat eden bir terakki olarak yeryüzüne indirildi. İslâm adalet, ruhun hürriyeti ve tecessüs demektir. İslâm hoşgörüyü vaz’eder ve şiddeti yasaklar.
Geçmişte belli bir noktada harp hâli, her dine ait bir hususiyetti. Müslümanlar
kılıçlarla mücehhez halifeliklerini kurdular. Avrupalı Hıristiyanlar, Haçlı Seferlerini
gerçekleştirdiler. Bilhassa Katolikler ve Protestanlar birbirlerine karşı zalimce savaştıSûfî Araştırmaları - Sufi Studies SAYI 11
237

Yahya Kemal TAŞTAN
lar. Fakat kılıçlar artık kınına girdi. Bunlardan mustarip oldu diye bir kimse onu tekrar
kınından çıkarmamalıdır. Her din, şefkat ve merhamet çağrısını muhtevîdir ve bunlar,
beşeriyeti bir ümmet kılan şeylerdir.
“İçlerinden zulmedenler hariç, Kitap ehli ile ancak en güzel bir yolla mücadele edin ve (onlara) şöyle deyin: “Biz, bize indirilene de, size indirilene de
inandık. Bizim ilâhımız ve sizin ilâhınız birdir (aynı ilâhtır). Biz sadece O’na
teslim olmuş kimseleriz.” [29: 46]
Hakikati her arayanın ona ulaşan kendi tariki vardır. Her milletin kendi alın yazısı vardır. Tatarlarının selameti mazide değil, istikbalde saklıdır ve terakki hareketimiz,
Peygamberimizin emirlerini takip ederek İslâmî tecdîde pişdârlık eden Cedîdciler tarafından başlatılmıştır. Bunun yanında tüm beşeriyetin kıymetli muktesabâtını nazarıdikkata alarak bu tecdîdi devam ettirmeliyiz.
Bizim için Avrupa, her zaman hikmet ve ilim menbaı olmuştur. Ve bu bugün de menba olmaya devam etmektedir. Vazifemiz, Tatarları sair milletlerden
tefrik edecek sınırlar çizmek, sun’î bir etnik ve mezhep tahdidiyle kendimizi tecrit
etmek değil farklı dinler, farklı İslâm anlayışları ile İslâm ve Hıristiyanlık arasında
bağlar tesis etmektir. Gayemiz tüm insanlığın vahdetine yardımcı olacak hoşgörüyü
geliştirmekte yatıyor.
“Şüphesiz ki, bir kavim kendi durumunu değiştirmedikçe Allah onların
durumunu değiştirmez” [13: 11].
İnsanlar kendilerini değiştirmedikçe Allah onların hayatlarında hiçbir şeyi
değiştirmeyecektir. Bir hadiste şöyle deniliyor: “Buyurun mal mülk edinmek için
amel işleyin, siz kendinize zulmetmedikçe Allah size zulmetmez.” Kimse beni bütün İslâmî kaidelere harfiyen riayet etmeye zorlayamaz. Ancak taşıyabileceğim şeyleri yüklenebilirim. Benim için bu, ilim tahsil etmek ve insanların hakikate daha
yakın olmasına yardımcı olmaktır. Peygamber, bir hadisinde şöyle diyor: “İlimden
bir şey öğrenip, öğrendiği şeyi başkasına öğretene Allah yetmiş sıddık’ın sevabını
verir.” Benim selametim farklı ikrarlara ve kültürlere mensup insanlar arasında
karşılıklı hoşgörü geliştirmektir. Bunun pek çok din adamının hoşuna gitmeyeceğini
biliyorum. Hayat tenkit edildiğinde değil hamd edildiğinde kolaydır. Oysa Kur’an’da
buyuruluyor: “Onun için emrolunduğun gibi dosdoğru ol.” [11: 112].
Bu düşünceleri yazarak kimseye serzenişte bulunmuyor ya da hiçbir şeyi
inkâr etmiyorum. Sadece hakikat yolunu arıyorum. Ve İslâm’da modernleşme hususunda Peygamber’in hadislerinin hakikat olduğuna dair hiçbir şüphem yok. Hâlihazırda yeni bir asır başladığına göre, bugün için en mühim husus budur.
Yazdığım her şeyi bid’at olarak tavsif etmek çok kolay olacaktır. Fakat Peygamberimizin bir hadisini hatırda tutmalıyız: “Kendi hatalarına bak. Başkalarının
hatalarını aramaktan sakın. Başkalarının hatalarını görmezden gel, zira kendi hataları dururken başkalarının hatalarını aramak günahtır.”

238

“Allah, kendisinden başka hiçbir ilâh olmayandır. Diridir, kayyumdur. O’nu
ne bir uyuklama tutabilir, ne de bir uyku. Göklerdeki her şey, yerdeki her şey
O’nundur. İzni olmaksızın O’nun katında şefaatte bulunacak kimdir? O, kulların
önlerindekileri ve arkalarındakileri (yaptıklarını ve yapacaklarını) bilir. Onlar O’nun
ilminden, kendisinin dilediği kadarından başka bir şey kavrayamazlar. O’nun kürsüsü, bütün gökleri ve yeri kaplayıp kuşatmıştır. (O, göklere, yere, bütün evrene hükmetmektedir.) Gökleri ve yeri koruyup gözetmek O’na güç gelmez. O, yücedir,
büyüktür. Dinde zorlama yoktur. Çünkü doğruluk sapıklıktan iyice ayrılmıştır” [2:
255-256].
İnsan, ne kadim asırlarda ne de bugünkü hayatında Tanrı tarafından terk
edilmemiştir. O, ruhun ebedî ve mutlak hakikati arayışında, namütenahi mekan ve
zaman, madde ve manadaki giriftliğinin idrakinde her zaman insanla beraberdir.
Selamete erişmek istiyorsanız ebedî hayata inanacaksınız. “Şüphesiz bu dünya hayatı geçicidir, ama ahiret, doğrusu işte o, kalınacak yurttur.” [40: 39]. Din, insan ruhunu yüce ülkülere yaklaştırır. Ruhu alelâde meziyetlerin fevkine çıkarır ve daha iyi bir
hayat arzusunu teşvik eder.
İmanın sembolü basit bir ifadede meknuzdur: “Lâ ilâhe illallah Muhammedü’r-Resûlullah.” Bunu söyleyen herkes Müslümandır. Bunu reddeden Müslüman
değildir; ancak Allah insanların kalbini görebilir ve bir insanın salih olup olmadığına
hüküm verebilir.
Nuh 950 yaşındayken içini çekerek, şunları söyledi:
- Rabbim, hayat ne kadar kısa! İnsan daha yeni doğdu ve hemen ölecek!
Her birimizin kendi ait yolu var ve yaşadığımız müddet zarfında bolca hayırlı
amel işleyebilmeliyiz.
Değerlendirme
Gorbaçov iktidarını ifade eden glastnost dönemiyle birlikte Sovyet coğrafyasında meskûn tüm halklar gibi, Orta Asya’daki Türk halkları arasında da etnik ve dinî
kimliklerde bir canlanma baş göstermiştir. Tarihî İslâm anlayışının Sovyet döneminde edindiği tecrübelerle birlikte yeniden canlanması, etnik ve millî kimliklerin
yükselişi, dinî ve millî kimlikler arasında hâlihazırda var olan ilişkiyi daha da pekiştirmiştir. Avro-İslâm mefhumu da Sovyetlerin yıkılışı ve yeni cumhuriyetlerin, siyasî
yapılanmaların ortaya çıktığı vetirede bilhassa Kazan Tatar Türkleri arasında tartışılmıştır. Radikal ve ılımlı İslâm anlayışları yanında Tatar Türklerinin tarihî tecrübesini aksettiren, 19. asırdaki dinî uyanışı ve entelektüel birikimin temsilcisi Cedidci
yaklaşım, İslâm’ı Türk-Tatar kimliğinin aslî unsuru olarak değerlendirerek farklı bir
ideolojik perspektif ortaya koymuştur. Ananevî kadimci-cedidci tartışmalarını aşan
bu yaklaşım, muasır Garp zihniyetinin, demokrasi ve insan hakları kültürünün, ilmî
tavrının asırlardır yanlış tefsir edilmiş yahut nas hâline getirilmiş İslâm anlayışının
özüne ters olmadığı, aksine bu yanlış mütalaaların onu aslından uzaklaştırdığı iddiaSûfî Araştırmaları - Sufi Studies SAYI 11
239

Yahya Kemal TAŞTAN
sıyla Cedidcilerin kaldığı noktadan ilerleyişini sürdürmüştür. Sovyet sonrası dönemin etnik ve dinî kimlik arayışları etrafında şekillenen bu gelişme, geniş bir entelektüel birikimi ve İslâm’ın tecdidci yönünü ortaya koyması bakımından entelektüeller
arasında pek rağbet görmüştür. Muhtelif projeler arasında kısaca Avro-İslâm adı
verilen bu proje, İslâm ile modern ve laik liberal değerler arasında bir uzlaşı arayan
19. asrın modernleşme yanlısı Cedidci Tatar milliyetçilerinden mülhem ortaya çıkmıştır. Sovyet sonrası dönemde bu projenin mimarı ve geniş bir entelektüel birikime sahip en mühim ismi, hiç kuşkusuz Rafael Hakimov’dur.
Laik aydınlar ve hükümet elitleri arasında güçlü bir cazibe oluşturan buna karşılık Rusya’daki Müslüman nüfus genelinde pek az tesiri olan modernist veya reformcu
Avro-İslâm, Tataristan Cumhurbaşkanı Mintimer Şaymiyev ile güçlü kişisel bağları
olan Tatar milliyetçi ve aydını Rafael Hakimov’un projesidir. Bu projenin Avrupa’daki üçüncü nesil Müslüman göçmenler arasında gelişen Avro-İslâm anlayışı ile de
benzerlikleri bulunmaktadır. Postmodern kültürün hoşgörü, dinler arası diyalog anlayışından da beslenen ve globalleşen dünyada kendine yer edinmeye çalışan Avrupa
menşeli Avro-İslâmcı yaklaşım, Müslümanların Batı’nın kültürel ve içtimaî değerleriyle uzlaşması gerektiği fikrini benimseyen Tarık Ramazan, Bassam Tibi ve Muhammed
Arkoun gibi aydınlarla birlikte ortaya çıkmıştır. Fakat Rafael Hakimov’un ileri sürdüğü Avro-İslâm ile Batı Avrupa’da Müslüman göçmenler arasında şekillenen Avroİslâm arasındaki entelektüel açıdan benzerlikler bir yana bırakılırsa siyasal ve içtimaî
saiklerin farklılığı dikkat çekmektedir. Bu iki fikir mukayese edilirken, dile getirildikleri
zeminin sosyo-politik yapısını daima göz önünde bulundurmak zarurîdir. Bu açıdan
Hakimov’un Avro-İslâm söylemi, Sovyetler Birliği’nin çöküşü, yeni bağımsız devletlerin kuruluşu, Rusya Federasyonu’nun siyasî yapılanması ve yeni kimlik arayışı sırasında şekillenmiş Tataristan’a mahsus bir düşüncedir. İslâm dünyasının muhtelif yerlerinde ve Müslümanlar arasında dinî düşüncenin yeniden teşekkülünü isteyen entelektüeller bulunmakla birlikte, Türk-Tatar menşeli Avro-İslâm fikrinde, ülkenin içinde
bulunduğu şartlar daima göz önünde bulundurulmalıdır.
Rusya’nın geçmişinde ve bugününde Tataristan’ın özel bir yeri vardır. Asırlardan beri karşılıklı münasebet içinde olan bu iki siyasî varlık, çatışma ve bir arada
yaşamaya dayalı tarihî tecrübelere sahiptir. 16. asrın ikinci yarısında bölgenin Rus
hâkimiyetine girmesiyle birlikte Ruslar için âdeta “lâzım-ı gayr-i müfârik” bir hâl
alan Tatarlar, Rus Ortodoks hâkimiyetini kabul etmek zorunda kalan ilk Müslüman
tebaa olmuş; Rusya’nın siyasî, içtimaî ve iktisadî hayatında mühim roller oynamışlardır. 19. asırda Rusya’nın Orta Asya ve Kafkasları istilâsıyla birlikte Tatarların Rus
İmparatorluğu’ndaki ehemmiyeti daha da artmıştır. İslâm dünyası ve bilhassa imparatorluk hâkimiyetindeki muhtelif Müslüman halklarla Rusya arasında aracı rolü
Tatarlar üstlenmişlerdir.66 19. asırda Tatarlar, Rus İmparatorluğu’nun gayri-Rus
halkları arasında filizlenen millî uyanış hareketlerine de öncülük etmişlerdir. Moderniteyle İslâm ve İslâm kültürünü telif etmeyi amaçlayan Şehâbeddin Mercanî,
―――――――――
66

Galina M. Yemelianova, “Shaimiev’s Khanate on the Volga and its Russian Subjects”, Asian
Ethnicity, I/1 (2000), s. 38.
240

Kayyum Nasırî gibi Cedidçi simalar, Türk Tatar millî-İslâmî ideoloji ve kimliğinin
gelişmesinde müessir bir rol oynamışlardır. Kırım ve Kazan Tatarları arasında başlayan bu yenilikçi akım, dinde ve eğitimde reform fikirleriyle diğer Türk halkları
arasında da müessir olmuştur.67
1905 Rus İhtilâli ile kısmî hürriyetine kavuşan Türkler, Türkistan coğrafyasının
muhtelif yerlerinde siyasî ve kültürel faaliyetlerini arttırmıştır. Bu vetirede üç kongre
düzenlemeye muvaffak olan Türkler, Tatar aydınların girişimiyle “İttifakü’lMüslimîn” adlı bir siyasî teşkilat vücuda getirmiştir. Müslümanlar da dâhil olmak
üzere Rus İmparatorluğu’nda yaşayan pek çok halk, 1917 Şubat Komünist Devrimi’nden sonra kendilerini özgürce ifade etme fırsatı bulmuş; Devrim’in akabinde
Müslümanlar, Tatar milliyetçi aydınların liderliğinde Mayıs 1917’de Moskova’da
Tüm Rusya Müslümanları Kongresi’ni tertiplemişlerdir. Aynı yılın Haziran ayında Kazan’da toplanan ikinci kongre, İç Rusya ve Sibirya Millî-Medenî Türk-Tatar Muhtariyeti’ni ilân etmiştir. Sadri Maksudî, bu siyasî teşekkülün lideri seçilmiştir. 120 azadan
oluşan Millet Meclisi kurulmuş; bu meclis, 29 Kasım 1917’de İdil-Ural Devleti’ni
kurmuştur.68 Ancak bu devlet kısa ömürlü olmuş; 23 Mart 1918’de Bolşevikler, söz
konusu devlete son vererek Tatar Özerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti adlı yeni bir idare
tesis etmişlerdir. Ancak iç savaş sebebiyle, Bolşeviklerin kararı gerçekleşememiştir.
Savaştan galip çıkan Bolşevikler, büyük bir cumhuriyet yerine iki muhtar cumhuriyet yaratmayı çıkarları için daha uygun görmüşlerdir. Böylece 23 Mart 1919’da
Başkurt ve 27 Mayıs 1920’de Tatar Cumhuriyetleri kurulmuştur. Söz konusu idarî
yapılanma sonucunda Tatarların büyük bir kısmı kendi etnik cumhuriyetlerinin
dışında kalmışlardır. Bu tarihî kıyım ve haksızlıktan bahsetmek bile yasaklanmıştır.
Sovyetler Birliği’nin ancak son dönemlerinde bu haksızlığa karşı çıkılmaya çalışılmış
ve Yarçallı’daki müstakil bir grup, mezkûr Cumhuriyetlerin birleşmesini talep etmeye başlamıştır.
Bir kültür merkezi olan Kazan, Bolşevik Devrimi öncesinde Rusya’daki Türk
halkları arasında mühim rol oynamıştır. Devrimin palazlanmasında Tatarlar, Kulturträger olarak kullanılmış; Orta Asya’nın muhtelif bölgelerinin komünist düzenle
tanışmasına yardımcı olmuşlardır.69 Sovyet totalitarizmi ve baskı yıllarına rağmen
Tatar liderler ve aydınlar, Tataristan’ın sınırlarını yeniden çizmek ve SSCB içindeki
statüsünü geliştirmek umudundan bir an vazgeçmemiştir. Gorbaçov’un iktidar
olduğu 1985-1991 yılları arasında başlayan çözülme şartlarında, Tataristan’ın statüsünün arttırılmasına çalışılmıştır. Rusya içinde otonomiye sahip olan Tataristan,
SSCB’nin dağılmasını fırsat bilerek mevkiini cumhuriyet seviyesine çıkarmıştır.
1991 yılında Sovyetler Birliği’nin dağılmasıyla Rusya hâkimiyeti tartışma konusu
―――――――――
67
68
69
Adeeb Khalid, The Politics of Muslim Cultural Reform: Jadidism in Central Asia, Berkeley: University of
California Press, 1998. Türkistan sahasındaki Cedidizm yeknesak bir hareket değildir. Hareketin
benimsediği amaçlar, yöntemler ve coğrafî özellikler açısından farklı stratejileri vardı. bk. Khalid,
a.g.e., ss. 92-93.
Nadir Devlet, “The Tatars and Bashkirs After Glasnost”, Journal Institute of Muslim Minority Affairs,
X/2 (1989), s. 464.
Nadir Devlet, a.g.m., s.464.
241

Yahya Kemal TAŞTAN
olmuş; Tataristan ve Çeçenistan, 1992 Federal Antlaşması’nı imzalamayı reddetmişlerdir. Halk, 1992 yılında yapılan bir referandumla bağımsızlığı seçmiş ve Tataristan
Cumhuriyeti Anayasası yayınlanmıştır. Anayasaya göre “Tataristan Cumhuriyeti, Rusya Federasyonu ile birleşmiş demokratik bir hukuk devletidir. Tataristan Cumhuriyetinin bağımsızlığı, Rusya Federasyonunun hüküm ve salahiyetinde olmayan bütün
devlet hakimiyetine (kanun koyucu, icra, mahkeme) sahip olmasında tecessüm
etmektedir. Tataristan Cumhuriyetinin statüsü, Tataristan Cumhuriyeti ve Rusya
Federasyonu’nun rızası olmadan değiştirilemez. Tataristan Cumhuriyeti arazisinin
sınırları, onun rızası olmadan değiştirilemez. Tataristan Cumhuriyeti, kendi salahiyetleri çerçevesinde müstakil harici ve harici iktisadi münasebetlere iştirak eder.
Tataristan Cumhuriyeti kendi vatandaşlarına maliktir.”70
Tataristan’ın bu tavrı karşısında Rusya, fazlasıyla rahatsız olmuştur. Tataristan
Cumhurbaşkanı Mintimir Şeymiyev ve Çeçen Devlet Başkanı Cahar Dudayev, tarihî
adaletin tesisini ve Moskova ile bölgeleri arasındaki münasetin yeni bir surette tanzimini talep etmişlerdir. Dudayev, Çeçenistan’ın Rusya’dan derhal ayrılmasını tercih
ederken, Mintimir Şeymiyev, Rusya dâhilinde merkez-çevre ilişkileri için temel bir
reform teklif etmiştir. Böylece Çeçenistan’daki savaşın aksine Tataristan, şiddete
başvurmadan muhtariyetini güçlendirmiş ve Rusya’dan iktisadî muhtariyet konusunda
büyük tavizler elde etmiştir. Şeymiyev, Rusya Fedarasyonu’nun fiilî unitarist yapısı
yerine devletin varlığını sürdürmesini sağlayacak siyasî açıdan müttehit ama etnik ve
kültürel açıdan farklı asimetrik bir federasyon ileri sürmüştür. Uzun müzakereler
sonucunda, 15 Şubat 1994 tarihinde Rusya Federasyonu ve Tataristan Arasında Yetki
Alanlarının Sınırlandırılması ve Güçlerin Karşılıklı Devri Antlaşması (Rusya-Tataristan Güç
Paylaşımı Antlaşması) imzalanmıştır.71 Cumhurbaşkanı Mintimir Şeymiyev’in ince bir
siyaset izleyerek Rusya ile yaptığı bu akılcı anlaşmaya uluslararası literatürde “Tataristan modeli” denilmektedir. Ancak Türk Tatar milliyetçileri bu modele karşı çıkmış
lâkin söz konusu anlaşmayla Tataristan, Çeçenistan’ın hâline düşmekten kurtulmuştur. Bunun yanı sıra anlaşmayla kendini kısmen de olsa bağımsız hisseden halkta millî
uyanış başlamıştır.
Siyasî sahada “Tataristan modeli”, eski Sovyet sisteminden kalan canlı yapılarla
bazı liberal ve demokratik kurumları mezceden istikrarlı bir siyasal sistemin teşekkülünü ifade etmektedir. Bu sistemin istikrarı için elzem olanlar; siyasî çoğulculuk,
yasama, yürütme ve yargı güçlerinin birbirinden gerçek manasıyla müstakil olmasıdır. Moskova ile münasebetleri nazarıdikkata alındığında Tataristan modeli, Tataristan’ın Rusya Federasyonu’ndan tedricî surette yetki devrini istemektedir. Tataristan
millet-inşâsının kalemşörleri, Federal Parlamento’da, Rusya Federasyonu’nun etnik
açıdan gayrı-Rus vatandaşlarının temsili için tatminkâr bir mekanizmadan mahrum
kalındığını, bütün-Rusya’nın federalist, siyasî ve iktisadî keşmekeşinin yıkıcı etkilerinden Tataristan Cumhuriyeti’ni korumak gerektiğini, mütenavip muhtar siyasî
―――――――――
70
71

http://tatarstan.ru/file/Constitution%20of%20the%20Republic%20of%20Tatarstan.pdf
Alexei Zverevi “Qualified Sovereignty: The Tatarstan Model for Resolving Conflicting Loyalties”,
Conflicting Loyalties and the State in Post-Soviet Russia and Eurasia, ed. Micahel Waller vd., London:
Frank Cass Publishers, 1998, s. 119.
242

yapıların teşekkülünün elzem olduğunu ileri sürmektedirler. Dahası bazı önde gelen
Tatar siyasetçiler, siyasî yapılarının Rusya’nın diğer bölgeleri ve nihayet bütün Rusya
için bir model hâline gelebileceğine inanmaktadırlar.72
1994 Şubatı’nda Tataristan Cumhurbaşkanı Şaymiyev ile Boris Yeltsin arasında
Yetkileri Paylaşma Antlaşması imzalanması, Tataristan hükümetine Moskova’dan
müstakil hareket edebilme ve Tatar millî mirasına dayalı bir millet-inşâsı imkânı
tanımıştır. Bu vetirenin en mühim unsurları, siyasî, iktisadî ve kültürel sahalardaki
Tatar uyanışıdır. Kuşkusuz bu uyanışın en mühim unsurlarından biri de İslâm olmuştur. Sovyet tahakkümünden kurtulan ülkelerde yeni kimlik arayışlarında İslâm,
mühim bir âmil olmakla birlikte Selefiyyeci, ananevî ve bölgeye has bazı İslâm
anlayışları arasında bu kimliğin nasıl şekilleneceği hususunda görüş ayrılıkları çıkmıştır. Bunlar arasında İslâm ile millî kimliği ve modernleşmeyi telif eden Avroİslâmcı yaklaşım, geleneksel yaklaşımlar karşısında küçük bir entelektüel çevreyle
mahdut kalmasına rağmen müessir olmayı başarmıştır. Avro-İslâmcı post-modern
Cedidizm okumasını, Tataristan modelinin dinî sahadaki yansıması olarak okumak
mümkündür. Nitekim Avro-İslâm projesi, İslâm’ı Tatar kimliğinin alâmet-i fârikalarından biri olarak kabul eden Tataristan hükümetinden de destek görmüştür.73 Bu
sebeple Avro-İslâm projesi, hem Rusya Müslüman dünyasının dinî-kültürel merkezi
hem de İslâm, modernite, Avrupa ve Asya’nın dinamik bir kaynaşmasını müesseseleştirerek dinî-siyasî ılımlı bir Avrupaî merkez olmak isteyen Tataristan’ın Sovyet
sonrası ülküsünün bir parçasını teşkil etmektedir. Tatar resmî ideologlarından Rafael Hakimov, İslâm’ı Tatar millî ideolojisinin temel unsuru olarak görmekte ve
Müslüman Tataristan ile Avrupa İslâmofobiası arasındaki görünüşte mukadder olan
gerginliği çözmek için çıkar bir yol olduğuna inandığı Avro-İslâm’ı da Cedidciliğin
post-modern biçimi olarak değerlendirmektedir.74
Avro-İslâm, dinî meseleler ve içtimaî vetirelerin siyasî yönüne atıfta bulunan
meşrut bir mefhum değildir. Din muayyen bir inancı ifade etmesi dışında aynı zamanda kültür ve müessir bir siyasettir. Bu sebeple Hakimov, hâkim olan Rus etnik
ve Ortodoks kimliklerine karşılık öncelikli unsuru kadim Tatarlık olan tarihî Tatar
ve İslâm kimliklerinin ön plana çıkarıldığı bir arada yaşama tecrübesinden bahsetmektedir. Tataristan’da federal merkezle pazarlık gücünü artırmak, cumhuriyetçi
yetkililer tarafından ayrı bir Tatar kimliğini pekiştirmek, daha fazla muhtariyet veya
istiklâl taleplerini desteklemek amacıyla Tatar millî hareketi İslâm’dan da bir vasıta
olarak faydalanmayı tasavvur etmektedir. Bu tür modernist yaklaşımların tesiri,
yalnız popüler seviyede kalmamış; Müslüman elitler arasında da giderek marjinal bir
çehreye bürünmüş ve siyasî çevrelerden aldığı destekle mevcudiyetini sürdürebilmiştir. Nitekim, Hakimov’un Tataristan’ın siyasî teşekkülüyle yakın münasebetleri
―――――――――
72
73
74
Yemelianova, a.g.m., s. 42.
Roland Dannreuther, “Russian Discourses and Approaches to Islam and Islamism”, Russia and
Islam: State, Society and Radicalism, ed. Roland Dannreuther & Luke March, London: Routledge,
2010, s. 20.
Galina M. Yemelianova, Russia and Islam: A Historical Survey, New York: Palgrave, 2002, ss.154155.
243

Yahya Kemal TAŞTAN
nazarıdikkata alındığında, ileri sürdüğü görüşlerin arkasındaki siyasî patronaj daha
açık görülebilir. Avro-İslâm gibi modernist bir yorum, geri kalmışlığı, irticayı, İslâm
hukukunun ananevî okullarını yani mezheplerin rasyonel ve muasır olmayan taraflarını reddetmek suretiyle federal cumhuriyeti yeniden şekillendirmek gibi siyasî bir
projenin de parçasıdır. Nitekim Hakimov’un siyasî ve entelektüel kişiliği dikkate
alındığında, her iki sahada da müessir bir şahsiyet olduğu görülür.
Rafael Hakimov (d. 1947), 1971 yılında Kazan Devlet Üniversitesi, Fizik Fakültesi’nden mezun olmuştur. 1980 yılında, aynı üniversitede felsefe eğitimi görmüş
ve hazırladığı tezle bilim adamı unvanı almıştır. 15 Şubat 1994 tarihinde Rus Federasyonu ile Tataristan Cumhuriyeti arasında imzalanan, Tataristan Cumhuriyeti İktidarı
Devlet Organları ve Rusya Federasyonu Devlet İktidarı Organları Arasında Müşterek Yetki
Paylaşımı Antlaşması sırasında Tataristan heyeti arasında bulunmuştur. 1991-2008
yılları arasında Tataristan Cumhurbaşkanı Mintimer Şeymiyev’in siyasî danışmanlığını yapmıştır. Bunun yanı sıra Tataristan Tarih İlimleri Akademisi Enstitüsü Müdürlüğü, Federal Kazan Enstitüsü Bilim Programları yöneticiliği görevlerini de ifa
etmiştir. 2009 yılında, Kazan Devlet Üniversitesi’nde, “19. Asrın Sonu ila 20. Asrın
Başında İçtimaî ve Siyasî Tahavvül Çerçevesinde Rus Federalizminin Tekâmülü”
adlı teziyle Tarih Bilimi Doktoru unvanını almıştır. Yayınları arasında İmparatorluğun
Alacakaranlığı: Devlet ve Millet Meselesi (Kazan 1993), Tatarlar ve Tataristan Tarihi:
Metodolojik ve Teorik Meseleler (Kazan 1999), Bizim Mekkemiz Neresi? Avro-İslâm Manifestosu (Kazan 2003) gibi eserleri saymak mümkündür.
Hakimov’un Avro-İslâm teorisini, 19. asrın sonu ila 20. asrın başlarında Tataristan’dan Orta Asya’ya uzanan Cedid hareketinin felsefesine dayandırmaktadır.
Cedidcilik, 19. asırda İslâm dünyasını tesiri altına alan geniş modernist hareketin bir
parçasıdır. Tatar dinî ve entelektüel şahsiyetleri de İslâm dünyasındaki bu hareketin
aktörleri hâline gelmiştir. Bunlar arasında en önemlileri Şehabeddin Mercani,
Rızâeddin Fahreddîn ve İsmail Bey Gaspıralı gibi isimlerdir. Cedidcilerin asıl maksadı, Müslüman halkların yeniden canlanması ve onların yabancı boyunduruğundan
kurtarılmasıdır. Bu gayeye ulaşmak için, İslâm’ın hurafe ve diğer durağan davranış
biçimlerinden temizlenmesinin, Müslümanların bilim ve teknolojiye hâkim olmalarının gerektiğine inanıyorlardı. Hakimov’a göre Müslüman kültürün Garplı izahını
yahut Avrupa kültürünün Şarklı yorumunu ifade eden Cedidciler, Avrupa menşeli
mefhumlara İslâm’da da tesadüf edileceğine inanıyorlardı. Tataristan’ın hususî coğrafî mevkii (İslâm dünyasının periferisi olması) ve siyasî şartları (Rusya’yla yakın
münasebeti), Cedidcilerin ileri sürdüğü gibi bir İslâmî kültürün yaratılmasına sebep
olabilir. Buna göre yeni, canlı ve muasır bir İslâm, bilhassa Tataristan’da, Cedidcilerin attığı temeller üzerine gelişebilir. Bu muasır İslâm, diğer Müslümanlar tarafından
da taklit edilebilir. Hakimov’a göre, Cedidcilerin üstünlükleri, yaratıcı bir temel
dayanak olan ferdiyetçiliğin teşvikinde ve Tanrı’nın hoşuna gidecek her türlü sosyal
faaliyetin hoş karşılanmasında yatmaktadır; bu, pazar ekonomisine geçişe yardımcı
olacak münebbih bir vasıtadır. Reformcu İslâm, bugünkü Avrupa nizam ve kıymetlerine mâni değildir. Aksine, ananevî Tatar ve İslâmî kıymetler, liberalizm ve de-

244

mokrasi fikirleriyle uzvî bir birleşmeye imkân tanır. Şu hâlde, “Tatar İslâmı” Avrupa zihniyetiyle daha yakın münasebetlerin tesisine yol açacaktır.75
Rafael Hakimov’a göre, Rusya Ortodoksluğu resmen kabul etmeden yarım asır
önce, 922 yılında Tataristan topraklarında İslâm, devlet dini olarak kabul edilmişti.
Bu sebeple Rusya için İslâm, hariçten gelmiş bir unsur değildir. Bu dinin intişarında
1312’de vuku bulan Özbek Han’ın İslâm inkılâbının ciddi tesiri olmuştur. Özbek
Han, Cengiz Han’ın tüm dinleri müsavî olarak kabul eden yasasına muhalifti ve
Altınorda’nın resmî dini olarak İslâm’ı kabul etti. 1552 yılında Korkunç İvan’ın
Kazan Hanlığı’nın payitahtına saldırması, yerlerinden sürülen Tatarların maddî
kıyımının yanında bölgenin Hıristiyanlaşması asrını başlattı. Müslümanlara icbar ile
Ortodoksluk benimsetilmeye çalışıldı. Dinî saiklerle gerçekleşen bir dizi isyandan
sonra II. Katerina, Rusya’da İslâm’ın canlanmasına yol açacak dinî hoşgörü üzerine
bir ferman yayınladı. Bununla birlikte, 20. asrın başlarına kadar Tatarlar, bazı mesleklerde, laik maarif müesseselerinde, mülkiyet ve sanayi alanında tahditlerle karşılaştı. 19. asrın şafağında ilahiyatçı Abdunnasır Kursavî, Tatarları İslâm’ı modernleştirmeye çağırdı ve böylece Cedidcilik adı verilen hareketi başlattı.76 Cedidcilik başta
taklide karşı tenkidî düşünce, Müslümanların yüksek maarif, erkek ve kadın eşitliği,
diğer dinlere karşı hoşgörü ve Avrupa’nın kültürel muvaffakiyetlerine açıklık için
mücadele etti. Hakimov’a göre bütün modern Tatar kültürünün temelinde Cedidcilik yatmaktadır.
Sovyet tahakkümünün bütün Türkistan coğrafyasına yayılmasıyla birlikte din
adamları yok edilmiş, İslâmî tedris sistemi tasfiye edilmiş ve bizatihi din yasaklanmıştır. Perestroyka ile birlikte İslâmî bir canlanma baş göstermiş; camilerin, medreselerin açılması, Müslüman matbuatı, bu uyanışta mühim rol oynamıştır. Fakat
Suudi Arabistan, Mısır, Ürdün vb. gibi ülkelerin misyonerleri için de Rusya bir
cazibe merkezi olmuş ve bunlar kendi geleneklerini bu coğrafyaya taşımıştır. Bugün
Tataristan Cumhuriyeti dinî tedrisatı yeniden canlandıracak ve modern dünyayı
tatmin edecek bir inanç formülü aramaktadır. Şartlar değişirken Cedidciliği tam
manasıyla ihya etmenin mümkün olmadığını iddia eden Hakimov, Tatarlarda devletleşmenin cumhuriyet şeklinde tecessüm ettiğine dikkat çekmektedir. Cemiyet
daha laik hâle gelmiş; maarif sistemi ve iktisadî hayat değişmiştir. Bu da İslâm’la
alakalı tüm yeni ihtiyaçlara tesir etmiştir.77
Avro-islâm, kişinin şahsî tercihine terk edilen ibadetlerden ziyade İslâm’ın kültürel yönlerini yansıtır. Avro-İslâm’ın mihrakı, Kur’an’ın asrî tefsiri esasına dayanan
içtihaddır. İslâm, insanları cehaletten korumak ve adalet ile sırat-ı müstakime sevk
etmek için gönderilmiştir. Taklidi ve mezhep usûllerini kabul etmek, tefekkürü
―――――――――
75
76
77
Shiren Hunter, Islam in Russia: the Politics of Identity and Security, Armonk (N.Y.): M.E. Sharpe, 2004,
s. 92.
Kursavî hakkında bk. Mahmud Tahir, “Abunnasir Kursavi 1776-1812”, Central Asian Survey,
VIII/2 (1989), ss. 155-158.; İsmail Türkoğlu, “Kursavî”, TDVİA, Cilt 26, Ankara: Türkiye
Diyanet Vakfı Yayınları, 2002, s. 447.
Rafael Hakimov, “Tatarstan: Euro Islam in The Volga Region”, Emerging Threats to Energy Security
and Stability, ed. Hugo McPherson vd., Dordrecht: Springer, 2005, ss.155-168.
245

Yahya Kemal TAŞTAN
ancak durağanlaştırır. Terakki yoluna girmeyi temin edecek, içtihattır. Hakimov’un
Avro-İslâm projesinin başlıca mefhumu tecdiddir. İslâm Peygamberi, Allah’ın dinini tecdid maksadıyla her asrın başında bir kişiyi göndereceğini söylemektedir. Bu
hadis, İslâm’da modernleşmenin sürekliliği için bir esastır. 10. asırda, içtihad kapılarının kapanmasına şahit olunmuş; tenkidî ve tahlilî düşünme yasaklanmıştır. İmamların gerekli olan her şeyi zaten konuştuğu ve çözdüğü kabul edilmiştir. Bu aslında
İslâm modernleşmesini inkar eden bir düşüncedir. Eğer insanoğlu aynı mantığı
izlerse, hâlâ Copernicus yerine Batlamyus teorisine göre güneş sistemini izah etmek
zorundadır. Zaman ve şartlar değişir, bu yüzden Kur’an sûrelerinin asrî bir izahı
gerekmektedir. Mesela, kafirlerle savaşı ifade eden cihad, Ortaçağlarda oldukça
makuldü, zira o zaman güç politikaları müşterekti. Fakat nükleer bombanın sahneye
çıktığı II. Dünya savaşından sonra savaş araçları o kadar gelişti ki, bütün beşeriyetin
varlığını tehdit eder hâle geldi. Bu sebeple güç kullanımının üstünde tutulan beynelmilel hukuk yoluyla çatışmaların tanzimine ihtiyaç duyuldu. H. Muhammed’in
zamanında, kitle imha silahları yoktu. Kâfirlerle mücadele hitabı, o zaman tamamen
farklı bir şey demekti. Bugün Müslümanlar, Allah’ın alâmetlerinden biri olan beşeriyetin iyiye, güzele doğru yönelme gayreti için Mekke döneminde kabul edilen
ebedî tesanüt fikrine yönelmelidir.
İslâm, hür ferdin dinidir. Kur’an, İslâm’a kendi hür iradesiyle uydukları için
müminlerin Allah’a köle olamayacağını ifade eder. Peygamber buyuruyor: “Küre-i arz
ibadet mekânı olmak için yaratılmıştır.” İnsanla Tanrı arasında arabulucu yoktur. Din
adamları ve cemaatler yalnızca yardımcılar yahut öğretmenlerdir, başka bir şey değil.
Tanrı kıyamet gününde çağırdığında, hiçbir imam, müftü veya cemaat olmayacaktır.
Hiçbir avukat olmayacaktır. Kur’an’da buyuruluyor: “Kimsenin kimseden faydalanamayacağı, kimseden bir şefaat kabul edilmeyeceği, kimseden bir fidye alınmayacağı ve
yardım görülmeyeceği günden korunun.” [2:48]
11 Eylül 2001 sonrasında İslâmofobi, terörizm sayesinde güçlenmiştir; bu
korkunun menbaının İslâm diniyle hiçbir alakası yoktur. Hıristiyanların, Yahudilerin
ve Müslümanların bir ihtilaf yaratarak parça parça ettiği dünya, cehenneme dönüşmüştür. Bu parçalanmış dünyayı ancak herkes için müşterek olacak yeni kıymetler
birleştirebilir. Bunlar ananevî İslâmî kıymetler olamayacağı gibi kâmilen liberal
kıymetler de olamaz. Şark’la Garb’ı bir araya getirecek içtihaddır; liberal düşüncenin en
başında içtihad yer almaktadır. İnsanı kölelik ve esaretten kurtaran İslâm, dünyada
terakki adına ortaya çıkmıştır. O adaleti, serâzat ruhu ve tecessüs arzusunu müşahhas kılar. İslâm, hoşgörüye davet eder ve şiddeti ayıplar. O, yeni meşakkatlere cevap
verebilecek derecede kabiliyete ve çok yönlülüğe sahiptir.
Avro-İslâm projesini ifade eden “Bizim Mekkemiz Neresi?”, ortaya atıldığı ilk
günden beri Tataristan’daki entelektüel çevrelerde sürekli tartışılmış hatta Hakimov,
dinî çevrelerde şiddetli eleştirilerin hedefi olmuştur. Hakimov bu risalede, temelde
7. asrın çevre ve içtimaî şartlarını esas alan günümüz Müslümanlarının İslâm’ın
yeniden tefsirine ihtiyaç duyduklarını savunmaktadır. İbadetlere ve naslara bağlı
kalan Müslümanlar, umumiyetle manevî değerler ve dinin derunî kaideleriyle alakalarını kesmişlerdir. Hakimov’un Şeymiyev’in danışmanı olduğu nazarıdikkata alındı
246

ğında bazı araştırmacılar, onun Tataristan için yeni bir devlet ideolojisi teklif ettiğini
düşünmektedirler. Ancak, Hakimov bunu reddetmektedir. Hakimov, “Bizim Mekkemiz Neresi?” adlı risaleyi yazmasını kimsenin teklif etmediğini, sadece şahsî kanaatlerini aktardığını ifade etmiştir. Aslında o, risalenin alt başlığını teşkil eden Avroİslâm ile Avrupalılarla diyaloğu arzuladığının altını çizmektedir. Öte yandan, ibadetler karşısındaki kayıtsız tavrı ve şahsî ibadetleri tahfif eder gibi gereksiz görüp cemiyete faydalı olacak fiilleri en büyük ibadet kabul etmesi, dinî çevrelerde kendisinden
nefret edilmesine sebep olmuştur.78 Bu sebeple Avro-İslâm 2.0 adıyla muhtasar bir
program daha hazırlama ihtiyacı duyan Hakimov da en az kendisine yönelik saldırılar kadar sert bir üslup ve ifade benimsemiştir. Tamamlayıcı olması hasebiyle Avroİslâm 2.0’ı da kısaca özetlemek, meseleyi daha derinlemesine ortaya koyduğu yukarıdaki Avro-İslâm siyasî-dini projesini anlamak bakımından faydalı olacaktır.79
Yeni ortaya çıkan her fikrin muhalefetiyle birlikte doğduğuna inanan Hakimov,
yeni bir fikrin zafer kazanıp kurumsallaşmaya başlamasıyla özünü yitirdiğini
düşünmektedir. Nitekim dinî meselelerde söz sahibi olan din adamları, hususî bir
mevki edinip din adına söz söyleyen memurlara dönüşmüştür. Bu andan itibaren
din adamlarının şahsî menfaatleri devreye girmiş, bir diğer ifadeyle cemiyetin freni
hâline gelmişlerdir. Ona göre, din adamlarının insanlığa ve kültüre hiçbir katkıları
yoktur. Çiftçiler halkı besler, ustalar bina inşa ederler, zanaatkarlar mobilya,
mücevherat, elbise yapar; asker, ülkeyi korumak ve asayişi sağlamakla mükelleftir.
Oysa din adamları, Tanrının adını şahsî menfaatleri için kullanmaktan başka bir şey
yapmamaktadır. Büyük Hıristiyan ve Müslüman düşünürleri umumiyetle din
adamlarından değil, bilim adamları ve filozoflar arasından çıkmıştır. Cemiyet
tarafından sık sık dışlanan bu insanlar, kendi hallerinde yaşamalarına rağmen
aralarında zulme uğrayanların sayısı az değildir. Din adamlarının durumu ise
farklıdır. Onlar ibadetlerini yerine getirir, mevkilerinden nemalanır, sadaka toplar ve
ahlâktan bahsederler. Din adamları, hayatın manasını vermekten ve vatandaşları
birbirine yaklaştırmaktan ziyade dinî ritüelleri icra ederler. Ritüeller olmazsa hiçbir
etkileri kalmaz. İcra edilen ritüellerde neyin neye adandığı mühim değildir. Mühim
olan icra edilen şeyin kültürle âhenkli olmasıdır. Dinî adetler, her türlü içtimaî
tesanüdün esasını oluştururlar. Bu hususiyetleri sebebiyle de din adamlarının elinde
bir araçtırlar.
Hakimov’a göre fert, parçası olduğu cemiyetin dini içine doğar. İnsan, inancını
ne kiliseden ne de camiden alır. İnanç, ferdin birlikte yaşamak zorunda olduğu
cemiyet vasıtasıyla edinilir. Sadece inanmak yetmez; ferdin başka fertlerle de inancını paylaşmaya ihtiyacı vardır. Son zamanlarda hayatın ferdi yalnızlaştırmasıyla
insanlar daha az inanır hâle gelmiştir. Ferdiyetçilik, insanın inancına zarar vermekle
birlikte yalnızlaşmak mukadderdir. Zira içtimaî hayat giderek girift bir mahiyet
almış ve hayat mücadelesi fertleri birbirinden uzaklaştırmıştır.
―――――――――
78
79
Kimitaka Matsuzato, “Muslim Leaders in Russia’s Volga-Urals: Self-Perceptions and Relationship
with Regional Authorities”, Europe-Asia Studies, LIX/5 (2007), ss.779-805. (788)
Geniş bilgi için bk. Rafael Hakimov, (2013) “Gde nasha Mekka? Versiya 2.0” (11.05.2013)
http://www.business-gazeta.ru/article/79936 (Erişim: 22.10.2014).
247

Yahya Kemal TAŞTAN
Sovyet sisteminin acımasız baskılarına rağmen din adamlarının, SSCB sonrası
yeniden ortaya çıkması, Hakimov’a için bir arz-talep meselesidir. Lâkin aslında Tatar
halkı ateizmden tekrar dine dönmemekte; yeni (postmodern) bir inançtan tekrar
eskisine rücu etmektedir. Devrim öncesinde Tatarlar arasında “mürted” diye
adlandırılan, zorla Hıristiyanlaştırılmış kimseler vardı. Daha sonra bunlar yeniden
ihtida ettiler. Aynı benzetmeyi kendi nesli için de yapan Hakimov, dinden
komünizme ve sonra yeniden dine dönüldüğünü ileri sürmektedir. Ona göre trajik
olan hadise, halk ve devlet desteğiyle, kitle iletişim araçları vasıtasıyla din yeniden ihya
edilmeye çalışılırken dinci/softa din adamı zümresinin ortaya çıkmış olmasıdır.
Talebeler, eğitim maksadıyla gelişmemiş İslâm ülkelerine gönderilmiş; cami ve külliye
inşa etme yarışına girişilmiştir. Kur’an, hadis külliyatları ve İncil basılıp dağıtılmış;
Evanjeller Tatarca’ya çevrilmiştir. Bozuk Arapçasıyla Kur’an okuyanlar can kulağıyla
dinlenmiş, matbuatta onlara yer verilmiş ve din adamları kamu etkinliklerine davet
edilmişlerdir. Diğer bir ifadeyle gönüllü olarak Ortaçağ’a dönülmüştür. Hakimov’a
göre eğer bu bir metafor değilse, din adamlarının insanları davet ettikleri Hanefi
mezhebi, 8. asırda Abbasî halifeliği zamanında ortaya çıkmıştır. Peki 21. asırda bu
mezhep ne ifade etmektedir? Bugün kölelik, akın, ganimet yok; insanlar kabileler
hâlinde değil millet şeklinde yaşamaktadır. Musevîlik ve Hıristiyanlık 16. asırdan
bugüne yaşanan istihaleler ile tahavvül etti. Peygamber zamanında kağıt para yoktu,
organ nakli yoktu, hücre klonlama yoktu, uzay uçuşları imkansızdı. Ortaçağdaki
Arapların hayatları rol modeldi; lâkin günümüzde Araplar model olma vasfını
yitirmişlerdir. O hâlde Ortaçağlara dönmenin ne gereği var? Eğer içtimaî hakikati bir
an için görmezden gelirsek mezhebe riayet etmek demek, ülkenin kanunlarına ve
anayasasına saygısızlık olacaktır. Aristo felsefesi gibi skolastik bir geleneğe uyarak
gericilikten ziyade laik/seküler bir devlette köleliği, İslâm’ın miras hukukunu, kadınerkek eşitsizliği gibi geleneklere riayet etmeyi vaz’eden ideolojilere bağlanmak meşru
bir tavır olmayacaktır. Ortaçağlarla vedalaşmanın yolu sofularla, bağnaz din
adamlarıyla mücadeleden geçer. Bu mücadele, skolastik eğitim sisteminin akılcı
sisteme dönüşmesini mümkün kılan kapitalist münasebetlerin gelişmesiyle
mümkündür. Kapitalizm, kadim kilise geleneğinin boyunduruğunu parçalayarak
Tanrıyı memnun etmenin çalışmaktan geçtiğini ortaya koymuştur. Türk-Tatar
dünyası için bir umut olan Cedidciliği, Protestanlığa benzetenler bulunmaktadır. Oysa
bu hiç de münasip bir yakıştırma değildir. Martin Luther, seküler iktidarın çıkarları
uğruna hakkını arayan halkların ezilmesini savunuyor; iktidara köylü halkı acımasızca
yok etmeyi öneriyordu. Cedidcilerde “ıslık ve sopa” menfumları ve bunların müdafii
kimse yoktur. Cedidcileri farklı kılan, her türlü bağnazlıktan uzak olmaları, farklı
inançlara karşı hoşgörüleri ve bilime olan meraklarıdır.
Hakimov’a göre sosyalizm, modern asra ulaşamamış Şarklı cemiyetlerin varabileceği nihaî merhaledir. Devlet tekeli, kolektif çiftlikler, ferdî teşebbüsün önündeki mânialar, Ortaçağları kapatamamış Rusya’nın Sovyetlere mirasıdır. Tarihî rekabette sosyalizm, kapitalizme yenilmiştir. Fakat aslında sosyalizm daha ziyade Ortaçağlara yenik
düşmüştür. Sosyalizm, devrimden etkilenmiş eski münasebetlerin yerine yeni bir inanç
ve radikal komünizmi koyarak cemiyeti tabiî mecrasından uzaklaştırarak çıkmaza sevk
etmiştir. Nihayet bunun en bariz örneğini, Sovyet sonrası cemiyetlerde dinin yeniden

248

yükselişinde görmek mümkündür. Tatar din adamları, softalar Tatar halkının ananevî
düşüncesi olan Cedidcilik yerine sair İslâm ülkelerine özenmektedir. Arap ülkelerinde
tahsil görmüş olanların tecdid fikrinden mahrum olmaları bu gelişmede etkilidir. Bugün mezkûr kimseler, Kuran’ın tefsiri üzerinde tekel kurarak cemiyet üzerinde ahlâk
taşıyıcıları olarak sivrilmeye çalışmaktadırlar. Din adamları, imamlar gönlümüzde,
vicdanımızda yaşayan inançlarımızı istismar ederek ahlâkı bizzat kendilerinin muhafaza
ettiğini ileri sürmektedirler. Bu din adamlarının faaliyetleri arasında makam ve mevki
rekabetleri de bulunmaktadır. Zaman zaman sıradan bir işadamından farkları kalmamakta, ibadet ve ayinler üzerinde de talepleri olmaktadır. Camiler ufak marketlere
dönüşmekte; “helal gıda” markalarının reklamı ve ticareti yapılmaktadır. Bazı softaların
villalarını ve arabalarını görünce “Allah bunlar ne kadar da çok seviyormuş” diye insan
hayret etmektedir. Din adamları, İslâm dünyasının neden geri kaldığını açıklamamakla
birlikte beş vakit namaz kılarak bütün dileklerin kabul olacağına inanmakta ve bunu
vaz’etmektedirler. Din adamlarına göre bir ferdin Kur’an’ı kendi başına okuyup anlaması imkânsızdır. Bunun için okuyanın Arapça bilmesi ve İslâmî ülkelerinden birinde
ananevî İslâmî tedris vetiresinden geçmesi şarttır. Din adamlarının yabancı bir dille
hitap etmeleri, saygınlıklarını arttırmak ve böylece kendilerini daha bilgili gösterebilmek için elzemdir. Sürüyü bu şekilde yönetmek daha kolaydır. Aynı maksatla Katolikler Latinceye, Pravoslar da kilise Slavcasına ehemmiyet atfederler. Halka hitap etmede
mühim olan, Kur’an âyetlerinin manası değil din adamının içtimaî mevkiidir. Âyetler,
yalnızca içtimaî gayelere vâsıl olmak için bir araca dönüşmekte ve insanlar, ilahî esrarı
anlamaktan mahrum kalmaktadırlar.
“Gde Naşe Mekka?” başlıklı makalesi de dâhil kaleme aldığı son yazılarında
Hakimov, daha önceki bazı görüşlerini tadil etmiş ve üçüncü bin yılda Rusya Müslümanlarının artık küreselleşme ve bilgi devriminin sunduğu fırsatlardan yararlanarak kendilerini yeniden tarif etmeleri gerektiğini savunmaya başlamıştır. Hakimov,
Arap dilinin ehemmiyetini irca ederek Arap dilinin gerici bir zihniyete yol açtığını
oysa Batı Avrupa dillerinin büyük başarılar (bilimsel, ekonomik ve diğer alanlarda)
için gayret göstermemize imkân tanıdığını ileri sürmüştür. Hakimov, muasır dünyada ferdiyetçiliğin mühim bir cephesini teşkil eden insan ve cemiyet için yeni ihtiyaçların elzem olduğunu savunmaktadır. Ona göre selamet, medenî ve münevver olmak demektir. Hakimov, küresel bir Müslüman cemaat yahut ümmete kıymet atfetmez; bunların yerine onları müşahhas kılacak beynelmilel düsturlar ve müesseselerden müteşekkil büyük şirketler olarak söz konusu mefhumlara yeni izahlar getirmektedir. Hakimov, hilafet zamanlarının artık geçtiğini ve Rus Müslümanlarının,
nüfusun ekseriyetini Ortodoks Hıristiyanların teşkil ettiği ve Şeriat’ın uygulanmadığı
Rusya’daki yaşam tarzıyla uyum sağlaması gerektiğine inanmaktadır. Müslüman din
adamları yahut Ortodoks rahiplere kıyasla Protestan misyonerlerin Rusya’daki misyonerlik faaliyetlerinde başarılı olması, İncil metinlerinin muasır tefsirlerinde aranmalıdır. Hakimov, muasır dünyanın icaplarına uyum sağlayacak ve geçmişin terakkiye mâni izlerinden kurtulacak İslâm’ın, kaçınılmaz olarak Avrupalılaşacağı neticesine varmıştır. Hakimov’un görüşlerindeki bu değişiklik, kültürel olarak daha fazla
Rus-merkezci olan Rusya’daki dâhilî gelişmeler ve daha merkezî politikalar ışığında
249

Yahya Kemal TAŞTAN
açıklanabilir. Bunun yanında 11 Eylül olaylarının tetiklediği mahallî ve beynelmilel
değişikliklerin tesiri de hissedilmektedir.80
Hakimov’un ileri sunduğu fikirler çok ilgi çekicidir. Ancak onun görüşleri,
güçlü bir Tatar kültürel milliyetçiliği ve üstünlüğü duygusunun yanı sıra Tataristan’da geniş İslâm manzarasının gerçek dışı bir okumasıyla doludur. Aslında, bazı
aydınlar ve siyasî figürler de dâhil tüm Tatar Müslümanlar, Cedidci düşünce tarzına
sadık kalmamışlardır. Hakimov birçok Tatar gibi, İslâm’ın dinden ziyade bir kültür
unsuru olduğuna inanan kültürel İslâm müdafiidir. Bazı Müslümanlar, Avro-İslâm’ı
ve Cedidci fikirleri, İslâm’ın özünü yıkıcı olarak görmektedirler. Bununla birlikte
Hakimov’un Cedidci mekteble alakalı yeni izahı ve Avrupaî İslâm teorisi geliştirmesi, uygun şartlarda Rusya Federasyonu’nun Rus ve Müslüman halkları ve kültürleri
arasında bir köprü olabilir. Bu köprü, kültürlerini ve ananelerini muhafaza endişesiyle muasırlığın icaplarıyla küreselleşen dünyayı telif etmek arzusundaki Rusya
Müslümanlarına yardımcı olabilir. Ancak, bu yeni izahın Avrupa boyutuna dair aşırı
vurguların dindar Müslümanları yabancılaştırması ve dolayısıyla aksi bir hadisenin
vukuu da muhtemeldir.
Bütün bunlara rağmen İslâm ve Türk dünyalarında yaşanan hadiseler, Ortadoğu ve Orta Asya gibi coğrafyada yeşeren Selefiyyeci İslâmcı hareketler karşısında
İslâm’ın farklı bir izahını sunan Hakimov’un “Avro-İslam” projesi muasır, terakki
yanlısı, diğer dinlere karşı hoşgörüsü, rasyonel ve kritik aklı ön plana çıkarmasıyla
dikkatleri çekmekte ve henüz tatbik alanı bulamaması dolayısıyla entelektüel bir
çaba olarak kalmaktadır.
―――――――――
80

Shiren Hunter, a.g.e., ss.92-93.
250

çeviri: bizim mekkemiz neresi? (avro

Transkript

Benzer belgeler

Bursa Müftülüğü

TYB İşbirliği Projeleri

72. Ev Sohbeti – Müslümanin Ahlaki

İslam İklim Değişikliği Deklarasyonu

YARDIMLAŞMA İLE İLGİLİ ÖRNEK SÖZLER Bir mum, diğer mumu

hesap verme býlýncý - Karaman İl Müftülüğü

EN GÜZEL İSİMLER O`NUNDUR Aziz Müminler! Okuduğum âyet