İTTİHAT TERAKKİ VE KÜRTLER

İTTİHAT TERAKKİ VE KÜRTLER
İttihat Terakki Cemiyeti, Partisi ve anlayışı, Türkiye‟de lehinde ve aleyhinde en çok yazılan
ve tartışılan konulardan biri. Son yüzyıla büyük ölçüde İttihat Terakki, (yazının diğer
bölümlerinde İT olarak kısaltılacaktır) Cemiyeti ve Partisi damgasını vurdu. Altıyüz yılı aşkın
bir yaşamdan sonra, Osmanlı Devleti‟nin sonu geldiğinde, değişimlerin ve geleceğin
dinamiklerini İT temsil etti. Hatta günümüzde yaşananlar büyük ölçüde bu olgunun
yansımalarıdır. Ortadoğu‟nun, Balkanlar‟ın ve genel olarak komşu ülkelerin tarihleri, bir
ölçüde İT ile ilintilidir.
1889‟de kurulan Cemiyet‟in kuruluşunun 100. yıldönümünde İsveç‟in başkenti Stockholm‟de
siyasi sığınmacıydım. Türkiye‟li siyasi mülteci bir Kürt. İT‟nin beni ilgilendiren yanını daha
çok hissettim. İlk beş kurucularından ikisinin Kürt kökenli olması ilgimi daha da arttırdı.
İlginçtir, hiçbir kurucu da Türk kökenli değil. En önde gelen ideolog da, Diyarbekir‟li Kürt
Ziya Gökalp. Üstelik Türkleşmek, Muassırlaşmak ve İslamlaşmak şeklindeki ilkeleri koymuş.
İTC‟nin “Kürt”lerle olan ilişkilerini bulmalıydım. Konu bu yönüyle ele alınmamıştı, kaynak
ve olanaklar yok denecek kadar azdı.
İran, Irak, Suriye, Yunanistan, Ermenistan, tüm Kafkaslar ve Balkanlar İT‟den etkilendiler.
Olumlu ya da olumsuz, yaşamlarına yansıdı. Cumhuriyet yaşamı ve öncesindeki Meşrutiyet
ve sivil-askerlerin tümü; Mustafa Kemal, İsmet İnönü, Kazım Karabekir, Rauf Orbay, Ali
Fuat Cebesoy, Fethi Okyar ve Celal Bayar, hepsi İT‟ci. Kültür dünyası da öyle. Yunus Nadi,
F.Rıfkı Atay, H.Cahit Yalçın, Halide Edip ve diğerleri. Arap milliyetçiliği, Ermeni ve Kürt
sorunları, Balkan ve Kafkasya‟daki değişimler, İT‟yi bilmeden açıklayamayız. Prof.
T.Z.Tunaya, İT ve dönemini toplumsal laboratuar olarak gördü. İT yani Jön Türklük öyle
etkili oldu ki, Jön Kürtlük ve diğer toplumların isimlerinin önüne “Jön” kelimesi gelerek yeni
bir siyasi anlayış ifade etti. Günümüzde de Türk-İslam Sentezi‟ni ve “Ordu” faktörünü İT
bilinmeden derinliğine açıklayamayız.
Ne var ki, İT‟ye ilişkin yerli ve yabancı araştırma eserleri ve anılar giderek arttı. Ancak,
Kürtlerle İT‟nin bağlarını bulmak yine de zor. Yüz yıl önce Kürtlerde kentlilik ve eğitim
düzeyi yetersizdi, doğrusu Kürt toplumu da İT‟ye sıcak bakmamıştı. Bunlar işi zorlaştıran
faktörler. Bir de İT, Kürt elitlerin ilgisini bile doğru dürüst çekemedi.
İT düşüncesi modernleşme, yenileşme ve burjuvalaşma hareketidir. Bundandır 1908
Meşrutiyet hareketine birçok tarihçiler “Burjuva Devrimi” dediler.
Ermeni tehciri, Balkan ulusal kurtuluş hareketleri, Müslüman Arapların ayrılma mücadeleleri
ve Kürt toplumuna karşı baskıcı ve asimilasyoncu politikaların uygulanması, İT döneminin
yapısal eserleridir. Bunların sonuçları günümüzdeki “ulusal sorun”a şekil verdi. Sosyal ve
siyasal olaylarla ilgilenenlerin ilk durakları İTC‟dir.
B.Nikitin Kürtlerin bilinmezlikler içinde unutulmasına üzülür. “Bir gün Kürdistan normal bir
barış içinde bir hayat yaşama olanağına kavuşursa, bilim bundan sadece kazançlı çıkacaktır.
Kürtlerin kendi aralarından da bir gün araştırmacılar çıkaracağı –nitekim bunun şimdiden ilk
habercileri çıkmıştır- ve bunların yabancı bilginlerle etkin biçimde işbirliği edecekleri
umulur” diye yazdı. Nikitin Basil. Kürtler. 1986. S.12. Bir Kürt olarak bana da sorumluluk
düşüyordu. Beni İT Cemiyeti ve Partisi ile Kürtler konusunu incelemeye iten bir etken oldu
bu anlayış.
1889 yılında Osmanlı Devletini yıkılmaktan korumak isteyen aydınlar, Tıp Okulu öğrencileri,
Sultan‟ın despotizmine karşı olmak üzere “İttihad-ı Osmani Cemiyeti”ni 21 Mayıs 1889‟da
kurdular. Osmanlıların Birliği Cemiyeti‟ydi. O denli Osmanlıydılar ki, hiçbiri Türk kökenli
değildi. Kürt, Arnavut, Çerkez ve Azeri kökenliydiler. Etnisiteler Osmanlı olmak istediler,
ama Türk değil.
19.Yüzyılın ortalarında Kürt mirlikleri ortadan kaldırıldı, büyük feodallerin yerini orta
feodaller ve dinsel önderler aldı. Bu dönem Kürt siyasal ve toplumsal arayış yıllarıdır.
1
Kürtlerde de burjuva istem ve örgütlenmeler görüldü. Giderek sayıları arttı. 1898‟de
Kahire‟de ilk Kürtçe-Türkçe gazete olan “Kürdistan” yayınlandı. Gazete, siyasal ve kültürel
ağırlıklıydı. 1906 İran, 1905 Rusya ve 1908 Osmanlı Meşrutiyet hareketleriyle Kürtlerin yeni
bir evresi başlıyordu.
Bu yıllarda kurulan (1891-92) Hamidiye Alayları, daha çok Sultan yanlılığını, aşiretsel yapı
ve feodalizmi korumak istedi. İTC, Hamidiye Alayları‟nı ancak hükümet yararına
kullanılacak yapıda tutmak istedi. Sultan A.Hamid‟in Kürt feodalleriyle iyi ilişkiler içinde
olması İTC‟ni huzursuz kılıyordu. Bazı tarihçiler bu nedenle Kürtlerin Abdülhamid‟i “Bavê
Kurdan” –Kürtlerin Babası- olarak andıklarını yazdılar. Sultan A.Hamid bu Kürt feodallerini
“zamanla kendimize maletmek” istediğini “Siyasi Hatıratım”da dile getirdi.
19. Yüzyılın son çeyreğinde Türk-Kürt-Ermeni ilişkilerinde önemli değişimler oluyordu.
Nitekim 1894-96 yıllarında Sultan‟ın teşvikiyle Hamidiye Alayları ve Devlet askeri güçlerinin
yeşil ışık yakmaları ve katılımları ile çok sayıda Ermeni öldürüldü. 1878 Berlin
Anlaşması‟nın 61. Maddesi ile Batı‟lı Devletler bu nedenle Kürtlerin cezalandırılmalarını
istediler.
1905-1908 yıllarında Kürt illerinde önemli olaylar oldu. Diyarbakır, Erzurum, Bitlis, Harput,
Van ve Sıvas‟ta kentli tüccar ve esnafın önderliğinde demokratik içerikli küçük ve orta çaplı
başkaldırılar ve huzursuzluklar yaşandı. Bu hareketlerde bir dereceye kadar Jön Türk örgüt ve
fikirlerin katkıları var. Şu husus önemli; daha önceki yıllarda başkaldırılar feodal aşiret
başkanlarının eliyle olmaktayken, şimdi aydınların, esnaf ve tüccarın önderliğinde oluyordu.
Hamidiye Alayları‟ndan şikayetler de söz konusuydu. Telgrafhaneler işgal edilerek Sultan‟a
ulaşılmak istendi. Diyarbakır‟da Mehmet Ziya –Gökalp-, Pirinççizade Arif, Yasinzade Şevki
–Ekinci-, Cizreli Aziz, Hacı Kadirağazade Rıza Beyler İT anlayışını paylaşan Kürtlerdi. Kars
H.Zafer. Belgelerle 1908 Devrimi Öncesinde Anadolu, Kaynak Yay.1984, S.90.
Erzurum‟daki mücadelelerde, Erzurum kent merkezinde yaşayan Kürtlerin yoğun olmamaları
nedeniyle aktif rolleri belirleyici olmadı. Revue Du Monde Musulman Paris, Nisan 1908,
Cilt 4 ve Sayı 4’te Erzurum, Bitlis, Diyarbakır, Dersim ve Van illerinde aralarında Kürtlerin
de bulunduğu halk hareketleri dile geldi. Dersim‟de Diyap Ağa aktif olarak yer aldı. Osmanlı
toplumunda Kürt illerinde yoğunluklu şikayetler ve gösteriler dikkat çekicidir. Bu illere
illegal İT bildiri ve yayınlarının ulaştırılması söz konusu. Paris‟ten Kafkasya yoluyla yurda
sokuluyordu bu tür yayınlar. İttihatçılardan Kürt illerine sürülenlerin buralarda uyanık
Kürtlerle ilişki kurdukları polis kayıtlarında ve anılarda yer aldı.
Kürtlerin önce Kahire‟de ve sonra Avrupa‟da sürdürdükleri “Kürdistan” gazetesinin
yayınlanmasında, gazetenin sahibi Abdurrahman Bedirhan İT‟cilerle dayanışma halindeydi.
Avrupa‟ya iltica eden iki İttihatçı ünlü Kürt Dr. Abdullah Cevdet ve Dr. İshak Sukûti bu
düzenlemelerde aktif rol aldılar.
20. Yüzyılın başlarında Nehri, Baban, Bedirhan ve Cemilpaşa gibi önde gelen Kürt ailelerin
İstanbul‟a yerleşmeleri ile uyanmakta olan Kürt milliyetçiliğine eğilim gösterdiler ve bu arada
Sultan A.Hamid‟in antidemokratik uygulamalarına karşı konum aldılar. İT‟cilerin dile
getirdikleri özgürlükleri arzuladıkları için bu Kürtlerin aynı zamanda İT‟ye sempati
duydukları biliniyordu. İlk dönemlerde henüz İT‟cilerin Türkçü-milliyetçi yanları öne
çıkmamıştı. İttihatçıların Avrupa‟daki gazetesi “Osmanlı” ile Kürtlerin “Kürdistan”ı düşünsel
paralellik gösterdiler ve dayanıştılar. Hanioğlu M.Şükrü, İttihat ve Terakki Cemiyeti ve Jön
Türklük (1889-1902). İletişim Yay. S.535.
Bu yılların söz edilmesi gereken bir başka olayı da, Rus Çarı‟nın despot yönetimine karşı
Sivastopol‟da isyan eden denizcilerden Teğmen Şmid‟in idam edilmesi üzerine, Osmanlı
Donanması‟ndan 28 kişinin Rus Çarı‟na durumu protesto eden bir telgraf çekmeleriydi.
Telgrafta imzası olanlar arasında iki de Kürt bulunuyordu. Kutlay N. İttihat Terakki ve
Kürtler, 3.Baskı, Beybun Yay. 1992. S.59.
2
Kürt aydınlarının sayılarının yetersizliğine karşın, bölge halklarına ulaşmak isteyen, onlara
seslenen eylemlerde bulundular. Dr. Abdullah Cevdet‟in 1906 yılında Azerbaycan Müslüman
halklarına olan çağrısı bunlardan biri. Kars H.Z. Age. S.110.
19. Yüzyıl ikinci yarısında Osmanlı Devleti‟ndeki “unsur”ların uluslaşma sürecinde artık
gözle görülür yol aldıkları görülür. Parla Taha, Ziya Gökalp, Kemalizm ve Türkiye’de
Korporatizm. İletişim Yay. 1989. S.13. Her toplumun Avrupa‟da yayını çıkıyordu; Arapça,
Arnavutça, Ermenice, Türkçe ve Kürtçe. “İttihad-ı Osmani Cemiyeti”ni kuranlardan Arnavut
İbrahim Temo, anılarında öğrenci Kürtlerden söz eder. En çok da Diyarbekir‟li İshak
Sukûti‟den. “Mezopotamya ve Şarki Anadolu kültürüne oldukça hâkimdi. Çok iyi dost ve
arkadaş olduk…”İbrahim Temo’nun İttihat ve Terakki Anıları. 1987, Arba Yay. S.8-9.
Arnavut İ.Temo ve Kürt İ.Sukûti, Osmanlı yönetiminin haksızlıklarına karşı mücadele için bir
“Cemiyet” kurma fikrini geliştirirler, sınıf arkadaşları Çerkez Mehmet Reşit‟e açarlar bunu.
Aynı günlerde Kürt Abdullah Cevdet de dördüncü kişi olarak katılır onlara. Daha sonra hep
dinsizlikle suçlanan A. Cevdet, o yıllarda namazında niyazında dindar bir öğrencidir. Böylece
1889 yılı Mayıs ayı sonlarında, ilerde 1908 Devrimi‟ni gerçekleştirecek olan Cemiyet
kurulmuş oldu. Beşinci arkadaşları Azerbaycan‟lı Hüseyinzade Ali‟dir. Din ve millet ayrımı
yapılmadan tüm “Osmanlılar”ı kapsayan bir cemiyet. Yazım ve kayıt işlerini İshak Sukûti
yürütür.
Yeni arkadaşları oldu, tutuklandılar ve sürüldüler. İbrahim Temo Romanya‟ya kaçtı.
A.Cevdet, İ.Sukûti ve arkadaşları sürgün edildiler ve 1898‟de Paris‟e geldiler. Avrupa
başkentlerinde gazete çıkardılar. Cemiyet‟in kuruluşundan sonra İstanbul‟a gelen Ziya
Gökalp, İ.Temo ve İ.Sukûti tarafından Baytar Mektebi‟ne yerleştirildi. O‟nu da Cemiyet‟e
aldılar.
Bitlis‟li Kemal Fevzi subaydı ve ordudaki İttihatçılarla beraberdi. Zihni Paşa, Kürt Şerif Paşa
ve Süleymaniye‟li Mustafa Paşa –sonradan Nemrut Mustafa Paşa olarak anıldı- bunlar da
İttihatçı Kürtlerdi. Araplardan, Arnavutlardan ve Kürtlerden, sonradan milliyetçi olarak
tanınacak olanlar o yıllarda katıksız “Osmanlıcı”ydılar. Her ikisi de doktor olan Kürt
kurucular çalışkan ve aktiftiler. A.Cevdet, enerjik, Fransızca, İngilizce, Almanca ve Farsçadan
başka İtalyanca biliyordu. Bu dillerden çeviriler yaptı. Ramsaur E.E., Jön Türkler ve 1908
İhtilâli. S.33. İ.Sukûti erken yaşta, 1903 yılında Roma‟da tüberküloz hastalığına yenilerek
öldü. 1909‟da kemikleri getirilip Sultanahmet Türbesi bahçesine gömüldü. Beysanoğülu Ş.
Diyarbakır’lı Fikir ve Sanat Adamları. S.114. Diyarbakır‟ın tarihi ismi olan Amed‟den
olacak, İ.Sukûti “Amedi” adını kullandı. Kendisine ait belgeler “Arnavutluk Sosyalist Halk
Cumhuriyeti Merkez Arşivi”nde bulunuyor.
Osmanlı Devleti ile anlaşarak A.Cevdet Viyana ve İ.Sukûti Roma elçiliklerinin doktorluğunu
yürüttüler ve arkadaşları zaman zaman onları eleştirdiler. A.Cevdet İçtihat Matbaası ve
Dergisi‟ni kurdu, Kürt kültürüne ilişkin yazılar yazdı.
İ.Sukûti “Osmanlı” gazetesinde 1 Ocak 1900 tarihli sayıda “Arnavutlar ve Kürtler”
makalesini yazdı, öz kültürlerini koruyarak değişik etnik toplulukların birlikte
yaşayabilmelerini önerdi. Her ikisi de Osmanlılık içinde eşit ve özgür olmayı vurguladılar.
İçtihad dergisinde “Mekatib” –Okullar- makalesinde bu görüşleri savundu A.Cevdet.
“… İşte bakın ben Kürdüm. Kürdleri ve Kürdlüğü severim. Fakat madem ki hukuk ve
vezaifçe mütesâvi Türkiye vatandaşlarındanım, her şeyden evvel Türküm. Benim Şiiliğim,
Sünniliğim, mütekidliğim, hürendişliğim, ırk-ı asfer veya beyzden oluşum hususi ve fenni
işlerdir. Benim bu sözümden, ben madem ki Türkiya vatandaşıyım Kürd lisanı unutulsun,
Kürdlüğüm unutulsun dediğim anlaşılmasın. Bilakis, Kürd Kürdçesini, Ermeni Ermenicesini
hars-ü- ihya etsin. Bundan Türkiya‟ya mazarrat geleceğine sahib olan ancak kabak kafalı,
yahud hain ruhlu kimselerdir…” Hanioğlu M.Ş.Doktor Abdullah Cevdet ve Dönemi. Üçdal
Neş.1981.S.217. “Şura-yı Osmani Gazetesi Müdirine” başlıklı yazısı İçtihad‟ın 20 Mart
1906 tarihli 3. sayısında çıktı. “…Vatandaşlar! Türkiya Türkiyalılarındır. Türkiya vatandaşları
3
kat‟iyyen aynı hukuk ve hürriyete maliktir. Hiçbir unsurun meselâ Ermeni‟nin Türk‟e,
Türk‟ün Arab‟a, Arab‟ın Arnavud‟a hiçbir tefâzulü yoktur…” (Fazla bir yanı) Hanioğlu M.Ş.
Age. S.217. İslamiyeti çok iyi incelemiş olan A.Cevdet, “birlik içinde ayrı olma” anlayışını
dini prensiplere göre açıkladı.
1918 yılına gelindiğinde, Osmanlı Devleti‟nin ortadan kalkacağı belli olduğunda da
Osmanlılık içinde Kürt kültür ve varlığını savundu. Kürdistan Teâli Cemiyeti‟nin organı “Jin”
Gazetesi‟nin 1. sayısında, “Bir Kürd” imzasıyla “Kürdler Uykuda Değil” makalesini yazdı.
Bir bölümü şöyledir:
“…Kürdler, böyle bir asrın böyle bir kiyametinde uyumak mümkün müdür? Ey Kürd, uyan!
Diye bağırmaya ben lüzum görmem. Zira eğer Kürdler uykuda, hâlâ uykuda iseler, çoktan pek
çoktan ölmüşler demektir…”
“ Kürd uyanıktır ve kendisini asırlardan beri uykuya dâvet etmiş ve uykuya dalmış olan hüdavendleri (Türkleri) de uyandıracaklardır.”
“ O, kendisine suikast etmiş olanlara hüsnikast ile mukabele edecektir. Biz bir asırda
yaşıyoruz ki bir saat uyumak, bir millet için ölmektir…” Hanioğlu M.Ş. Age. S.218.
Daha sonra Kürtlerin özerkliği veya bağımsızlığı fikirlerine yakınlık duydu. ABD Cumhur
Başkanı Wilson‟un prensiplerinin açıklanması üzerine bu noktaya geldi. Bu anlayışını “Jin”,
“Serbesti” ve “İnkilâb-ı Beşer” gazetelerinde sürdürdü.
İttihat-Terakki Kurucusu İki Kürdün Belirgin Özellikleri
Jön Türklere yakınlık duyan Kürtlerin büyük bölümü, eğitimin ve ilerlemenin değerini anlıyor
ve buna uygun hareket ediyorlardı. Bu anlayış “Kürdistan” gazetesinde yer aldı ve işlendi.
A.Cevdet ve İ.Sukûti‟nin Elazığ‟da kurdukları “Mazraat-ül-Maarifet” adlı okulun programı
bunu açıkça gösteriyor. Kız ve erkeklerin birlikte okudukları modern bir eğitim örneği.
Müslim ve gayrı Müslimleri, Türk unsuru ile Osmanlı olan diğer unsurları eşit gördüler.
“Osmanlılık” henüz “Türklük” olmamıştı. Ama böyle bir potansiyelin tehlikesi seziliyordu.
Osmanlılıklarını savunan Kürtler, etnik niteliklerini birlikte yürüttüler. 1907‟de A.Cevdet,
“Bir Hutbe Hemşehrilerime” broşüründe bu görüşü dile getirdi.
“…Bunu anladığınız gün, Arab, Arnavud, Çerkes, Kürd, Ermeni, Rum, Yahudi, Geldani,
Süryani, Türk, Laz, Gürcü hasıl Müslim gayr-i Müslim zükûr ve inâs Türkiye‟nin bütün
vatandaşları müştereken bir vata-ı umumi, adalet ve hürriyet şevkleriyle ayağa kalktıkları
dakika…” Hanioğlu M.Ş. Osmanlı……Age S.628 İ. Sukûti, benzeri anlayışı “Osmanlı”da
Ocak 1900‟de “Arnavutlar ve Kürtler” makalesinde yazdı.
Kürtler, “Hetavi Kurd” ve diğer Kürtçe yayınlarda duyguları bastıran ve aklı öne çıkaran
istemleri dile getirdiler. “Roj-i Kurd” gazetesinde yabancı klasiklerin Kürtçeye çevrilerek
okunması salık verildi. Din ve inanç özgürlüğü ile hoşgörü yüceltildi ve bağnazlığa karşı
çıkıldı.
İttihat-Terakki ile Kürt ulusal demokratik hareketinin benzerlikleri yanında, farklılıkları
giderek görüldü. Farklılıklar ve gelişmeler, İTC‟ne sempati duyan Kürtleri zora soktu. Birçok
Kürt aydını ve İstanbul‟daki Kürt dini önderler giderek karşıt konum almaya başladılar. 1908
Meşrutiyeti‟nde Selanik‟teki Hürriyet Meydanı‟nda İttihatçılarla birlikte olan Said-i Kürdi
1909‟da artık “İttihad-ı Muhammediyye”deydi. Kürt şeyhleri, feodalleri, İttihatçılarla uyum
sağlamadıkları bir yana, “özel” baskı gördüler. Mustafa Barzani‟nin ağabeyi Abdüsselam
Barzani idam edildi. Süleymaniye‟li Şeyh Mahmut Berzenci‟nin babası Şeyh Said ve
arkadaşları İttihatçı tertiplerle öldürüldüler.
Bedirhan Bey ailesinin çocuklarının bir kısmı aktif olarak İT‟ye yardım ettiler ve örgütte yer
aldılar. Bir bölümü sempati duydular ve iyi ilişkiler kurdular. İT‟ye karşıt konum alanlar da
oldu. Kısaca değinmek istedim.
4
Osman ve Hüseyin Bedirhan‟lar; 1879‟da Bothan‟daki yerel başkaldırıyı yönettiler. Hüseyin,
1910 tarihinde İT döneminde idam edildi.
Mikdat Mithat Bey, 1898‟de Kahire‟de “Kürdistan” gazetesini yayınladı ve İT ile zaman
zaman sıcak ilişkileri oldu. Kardeşi Abdürrahman Bedirhan Avrupa‟da gazeteyi sürdürdü.
Kamil Bey, Kürt özerkliği için Rusya ile ilişki kurdu. Tiflis‟te yaşadı. İT anlayışıyla uygar
ilişkileri oldu.
Abdürrahman Bedirhan, Avrupa‟da “Kürdistan”ın yayınını sürdürürken, İT ile birlikte oldu.
1902 ve 1907 İT kongrelerinde Kürtleri temsil etti. 1902 Kongresi‟nde bulunan bir diğer Kürt
de Hikmet Baban‟dı.
Emin Ali Bedirhan, 1908 Kürd Teavün ve Terakki Cemiyeti kurucu ve 2. Başkanı.
Demokratikleşmeye ve Kürt haklarına getirilen yenilikler nedeniyle 1908‟de İT‟ye sıcak
baktı. Özgürlükçü olan aile genelde bu anlayıştaydı.
Abdürezzak Bedirhan, Sultan‟a karşı mücadele etti, sürüldü, 1908 sonrası Dışişlerinde iyi
görevlerde bulundu, Kürt otonomisini sağlamak üzere Rusya‟ya ve İran‟a geçti, 1918 yılında
İT yönetimince Musul‟da idam edildi.
Süreyya Bey, Mısır‟da Kürt Hakları örgütünü kurdu. İT‟ye karşı ya da yandaşlığı bilinmiyor.
Bağımsız Kürt devleti için mücadele etti.
Celadet ve Kamuran Beyler, Kürt mücadelesinin kültürel uğraşısında bulundular. İT karşıtı
olmadılar, 1918‟den sonra Kürt milliyetçiliğinin İT karşıtlığı çizgisinde yer aldılar.
Bedirhanlar‟ın bir kısmı “Kutay” ve “Çınar” soyadlarını aldılar. Vasıf Çınar İT‟ciydi,
M.Kemal Paşa‟nın ilk dönem Maarif Vekili ve Moskova Elçisi oldu.
İT ile Bedirhan Ailesi‟nin ilişkileri sorunsuz gidiyorken, 1912 yılında Bothan‟daki
karışıklıklarda Süleyman Bedirhan polis tarafından öldürülünce, ilişkiler bozuldu.
En önemlisi, Seyyid Abdülkadir (Nehri‟li) ile İT‟nin ilişkileridir. Seyyid A.Kadir, hem
Kürtler arasındaki etkinliği ve hem de dinsel otoritesi Sultan A.Hamid tarafından iyi
biliniyordu. Nakşibendiliğin Halidiye kolunun (Cedidciler) en nüfuzlu ailesi ve tekkesinin
postunda oturuyordu. İran‟a karşı yaptıkları 1880 isyanından sonra Mekke‟ye sürüldü aile ve
babası 1883‟de orada öldü. Sultan A. Hamid hem S.Abdülkadir‟den çekiniyor ve hem de
O‟nu hoş tutuyordu. Hala izah edilemiyor, bu iki yakın müessese nasıl karşı karşıya geldiler.
1896 yılında İT İstanbul‟da bir atak yaparak gençlerden çok toplumun saygın ve etkileyici
kişilerinden örgüt kurma gereği duydu. Bunların birisi de Seyyid Abdülkadir‟di. A.Hamid‟i
devirip yerine Reşat Efendi‟yi geçirmek istediler. S.A.Kadir de İstanbul İT Merkezi‟nde yer
aldı. Darbe ve komplo girişiminden Saray‟ın haberi oldu. Tümü tutuklandı ve S.A.Kadir
Medine‟ye sürüldü. 1908 Meşrutiyeti üzerine İstanbul‟a dönebildi.
S.A.Kadir‟in kişiliği ve düşünce yapısı ile İT‟cileri bağdaştırmak kolay değil. Yakın
akrabaları da Medine‟ye sürüldüler. Sultan kendi özel bütçesinden de para verdi.
Hariciye Nazırı Süleymaniye‟li Kürt Sait Paşa‟nın oğlu Şerif Paşa, hem İT‟cı ve aynı
zamanda karşıtı oldu. Pangaltı İT Şubesi Başkanı ve 1898-1908 yıllarında Stockholm Elçisi
iken Paris ve Cenevre‟deki İT örgütlerine ekonomik yardımda bulundu. Resmi yazışmalarda
ve anı kitaplarda bunlar yer alır. Giyabında iki kez idama mahkum oldu. Birisi Sadrazam
Mahmut Şevket Paşa‟nın öldürülmesi olayıyla ilgiliydi. M.Şevket Paşa, İT‟çıların sadrazam
yaptığı bir kişiydi. Şerif Paşa, “Meşrutiyet” gazetesini çıkardı Paris‟te ve İT karşıtlığı yaptı.
1909 yılında Yıldız Sarayı‟ndaki gizli belgelere el konulduğunda, Sultan A.Hamid‟e gelen
jurnaller ortaya çıktı. Şerif Paşa‟nın jurnalleri de dile getirildi. Yakın Osmanlı ve Türkiye
tarihinde “Kürt Şerif Paşa “olarak tanınır. Yaşam ve düşünsel çizgisi değişimler gösterdi.
Barış Görüşmeleri‟nde Türk temsilcisi, ardından Kürtleri savundu ve orayı da yüzüstü bıraktı.
Sadrazam olmak için Talat Paşa‟nın yardımına baş vurdu. Son zamanlarda elime geçen bir
belgede İkinci Dünya Savaşı içinde de Nazi Almanya ve Faşist Mussolini ile ilişkileri oldu.
Bu ilişkinin belgesini sunarken, Şerif Paşa‟yı incelemek isteyenlere belki bir yararım olur diye
düşündüm.
5
Mirella Galletti, bir İtalyan gazeteci. İtalya‟nın “Archivio Centrale dello Stato, Segreteria
paricolare del Duce, n. 541.245, 1922-43, dossier ‘Chérif Pacha’ arşiv ve dosyasında Şerif
Paşa‟nın Benito Mussollini‟ye iki mektubunu buldu. Bunları Paris‟teki Kürt Enstitüsü‟nün
yayınları arasında çıkan “études kurdes”ün 2000 yılı Kasım ayındaki 2. nolu yayınında
yayınladı. 1942 yılında Nazi Almanyası ile Faşist İtalya‟nın aynı cephede II.Dünya Savaşını
yürüttükleri yıllar. Şerif Paşa‟nın gizli ilişkileri mektuplardan anlaşılıyor. Konumuzun
dışındadır, mektuplardan ilginç cümleler şöyle:
“ Şerif Paşa‟nın 27 Temmuz 1942 tarihli, Benito Mussolini‟ye mektubu.
Ekselans,
Alman Hükümeti‟nin Daveti üzerine 22 Haziran‟da Paris‟e vardım ve akabinde 25‟ine kadar
orada kaldım.
Alman yetkilileriyle görüştüğüm farklı sorunları içeren görüşmelerimin bir kopyasını siz
ekselansların yüksek makamına sunmaktan şeref duyarım….”
Mektubun önemli cümlelerini aktarmakla yetiniyorum.
“…Kudus Büyük Müftüsü‟ne gönderilen Halife‟nin mektubunun bir kopyası.”
“…Halife‟nin Papa‟ya gönderdiği mektubun kopyası…”
“…Halife‟nin Japon İmparatoru‟na gönderdiği telgrafın bir kopyası…”
“ Türkiye Cumhurbaşkanı‟na 21 Temmuz tarihli kaleme aldığım muhtıranın metni hakkında
Alman Hükümeti‟ne teslim ettiğim mektubun kopyası…”
“ Arap ve Kürt sorunu ile ilgili muhtıranın kopyası..”
“Bolşevizme karşı işbirliğinden yana olan siz ekselasınızdan sizin büyük eseriniz karşısında
eğilmez saygılarımın kabulünü rica ederim. İmza Şerif Paşa.”
Mektup Fransızca‟dır. İkinci mektup 16 Aralık 1942 tarihli. İfadeler benzer içeriktedir. Daha
uzuncadır..”Hotel De Paris… Monte-Carlo antetli. Ekselans, diye başlıyor. Önemli cümleleri
aktarayım:
“…26 Temmuz‟da Monte-Carlo‟ya dönüşümden hemen sonra Alman ve İtalyan yetkililerine
bilgileri iletmekten geri kalmadım….”
“… Bu esnada Bolşevizm karşıtı Mihver ülkelerden dolayı Alman yetkililerinin yanında
görevimi bitirmem gerektiği konusunda bir an bile tereddüt etmedim. Siz ekselansınıza
sunduğum muhtıranın kopyası Rusya‟daki Müslüman esirlerin arasındaki unsurları silah altına
alma biçiminde Müslüman bölgelerdeki bilgilerimi içermektedir……”
“… Ekselansların yüksek iradesiyle yapmam için tarafıma verdikleri izinle Bolşevizme karşı
kutsal mücadelenin sadık görevlileriyle birlikte yaptığımın küçük bir hizmet olduğuna
inanıyorum….”
“…Görüşlerimin içten ifadelerinin kabul buyrulmasını rica ederim……Şerif Paşa. (İmza)
Mektuplardaki Halife, (Le Calife ABDUL-MEDJİD II) dir
ve Paris‟ten yazılıp
gönderilmişler.
Şerif Paşa 1936‟da Monte Carlo‟da yaşıyordu. İtalya‟nın Nice‟teki konsolosu yoluyla Duce
(Mussolini) ile gizli ilişki kurmayı denedi. Daha sonra kızı Melek Hanım İtalyan kontu
Pecorini Manzoni ile 1948 yılında evlenince onlarla birlikte 1950‟ye kadar Roma yakınlarında
yaşadı. 22 Aralık 1951‟de Calabre‟de Catanzaro‟da öldü. Mısır‟da Kraliyet Mezarlığı‟nda
toprağa verildi..
1901 yılı başlarında Bedirhanzade Osman Paşa‟yı ve Beyrut Jandarma Binbaşısı Kürt
Ecelyakınzade Mustafa Beyleri Jön Türk yandaşlığı içinde görürüz. Şam‟da Bedirhan
Paşazade Mahmut Bey ve Halep‟te oğlu Salih Avni Bey Jön Türklerin yanında yer aldılar.
Süleyman Nazif İttihatçı bir diğer Kürt. Osmanlıcı ve ardından ya da beraberinde İslamcı,
daha sonra Türkçü oldu. O dönem İngiliz gizli belgelerinde Kürt önderlerinden biri olarak yer
alır. Tüm peygamberleri Türk yapan bir Türkçü. 1918 tarihinde Kürt dergi ve örgütleriyle de
flört etti. Kürtlerle Türklerin Kuvayi Milliye‟de birlikte olmalarına çalıştı. Başarılı olmayınca
Kürtlere karşıt bir konum aldı. Malta‟ya sürüldü. Ancak Süleyman Nazif, Malta‟da aynı
6
kararlılığı gösteremez. Malta‟da sürgünler arasında Harput‟lu Yakup Şevki Paşa da var.
Yakup Şevki Paşa‟yı ikna etmek ve bu amaçla bir öneride bulunmak ister.
“…Sınırları nehirler çizer. En doğrusu da budur. Paşam ben Diyarbakır‟lıyım. Siz
Harput‟lusunuz. Bu iki şehir de Fırat ve Dicle nehirleri içindeki bölgededir. Siz de ben de
Irak‟lı olarak Bağdat hükümetine katılmalıyız. Osmanlı İmparatorluğu‟ndan umut yoktur.
Başımızın çaresine bakalım….”der. İngilizlere müracaat etmek ister. Kürt Şerif Paşa‟yı yeren
“Beau Cherif” –Güzel Şerif-i alay konusu yapan “Boş Herif” risalesini yazdı. 1918‟den sonra
çıkan Kürtçe-Türkçe yayınlarda Kürtleri ve haklarını konu alan yazı yazdı.
Babanzade Ahmet Naim Efendi, İslamcı bir Darülfünun hocası. İT karşıtıydı. Aynı aileden
İsmail Hakkı Baban, Darülfünun Anayasa hocası, İT Merkez-i Umumi üyesi ve Bağdat
Mebusu‟ydu. Kürt Teavün ve Terakki gazetesinde Kürtlük lehine yazılar yazdı. İT‟nin Tanin
gazetesinde ideolojik ve düşünsel yazıları çıkt. “Dreyfüs” adında ve Dreyfüs olayını ele alan
bir de kitap yazdı.i
İT ile ilişki kuran bir diğer Kürt, 1904‟de Mısır‟a kaçan Lice‟li Ahmet Ramiz Bey‟dir. Orada
“Kürt Azm-i Kavi Cemiyeti”nin kurucusu oldu. Palo‟lu Kör Sadi‟nin o dönemde İT ile
ilişkilerini bilmiyoruz. 1925‟de Diyarbakır İstiklâl Mahkemesi‟nce asıldı.
Kosova Valisi Kürt Hüseyin Fikri Bey‟in oğlu, 1908 Dersim Mebusu Lütfi Fikri İT‟nin
anlayışında bir genç olarak Paris‟e kaçtı ve 1908‟de döndü. Ateşli bir İttihatçı iken sonradan
karşıt konum aldı.
İT‟çı Kürt Mustafa Paşa Süleymaniye‟lidir. Nemrut Mustafa olarak da bilinir. Teşkilat-ı
Mahsusa üyesiydi. İT Türkçüleştikçe Mustafa Paşa karşı cepheye geçti. M.Kemal Paşa dahil
birçok kişiyi cezalandıran İstanbul Örfi İdare Mahkemesi‟nin başkanlığını yaptı, sonra
memleketi olan Irak-Süleymaniye‟ye geçti. Şeyh Mahmut Berzenci Hükümeti‟nde yer aldı.
Ünlü İT Merkezi Umumi Azası ve teorisyeni Ziya Gökalp Diyarbakır‟ın Çermik ilçesinden ve
annesi de yine Diyarbakır Lice ilçesinden. Osmanlıcılıkta fazla sebat etmedi. Türkçülüğü
seçti. Selanik İT Kongresi‟nde Merkezi Umumi Üyesi seçildi. Kürt dili ve kültürü üzerindeki
çalışmalarını sürdürmedi ve Turancılığı önerdi. “Türkleşmek, İslamlaşmak ve
Muassırlaşmak” eseriyle Türkçülerin baş yapıtını yazdı. “Kürt Aşiretleri Üzerinde Sosyolojik
Tetkik” incelemesini Rıza Nur‟un arzusu üzerine kaleme aldı.
Süleymaniye‟li Refik Hilmi İT yıllarında hareketin anlayışından oldukça etkilendi.
Süleymaniye‟de kurulan “Hiva” partisinin kurucularındandı. Süleymaniye‟li Tevfik Vehbi
Bey de İstanbul Harp Akademisini okudu ve ordudaki İT akımından etkilendi.
Süleymaniye‟li Pîremerd (1868-1950) İstanbul Hukuk Mektebi‟ni bitirdi, avukatlık yaptı,
önceleri İttihatçıların özgürlük vaad eden anlayışlarını paylaştı; beklediklerini bulamadan
yurduna döndü.
Sultan A.Hamid‟in yeğenleri Prens Sebahattin ve Lütfullah yayınladıkları beyannamede, 1901
yılı başlarında, “amacımız Türk, Arap, Arnavut, Ermeni, Makedonya‟lı, Yunan, Kürt, Yahudi
ve öbür tüm yurttaşların güçbirliğini sağlamak uğrunda çalışmak…” diyorlardı. Kutlay N.
İttihat Terakki ve Kürtler. 3. Baskı. Beybun Yay.S.109.
1902 İT kongresine 47 delege katıldı. Türk, Ermeni, Arap, Rum, Kürt, Arnavut, Yahudi ve
Çerkes delegelerdi. Abdürrahman Bedirhan ve Hikmet Baban katıldılar Kürt olarak. Bu
kongreden sonra Prens Sebahattin “Teşebbüs-ü Şahsi ve Adem-i Merkeziyet Cemiyeti”ni
kurdu. Kürtler, “özerklik”i içerdiği için bu cemiyetten yana olmak istedilerse de, örgüt
gelişmedi. A. Cevdet bu yeni cemiyette yer aldı. Said-i Kürdi de yakınlık duydu. Prens
Sebahattin, Kürtler yerleşik düzene geçmediklerinden ötürü, özerklik taleplerine kuşkuyla
bakıyordu. Hanioğülu M.Ş.Doktor Abdullah Cevdet ve Dönemi. Age. S.201.
1907 Jön Türk (İT) 2. Kongresi‟nde Abdürrahman Bedirhan ve “Kürdistan Gazetesi Çevresi”
katıldılar. Her topluluğun lisanıyla ve bu arada Kürtçe sonuç bildirisi yayınlandı.
İttihat- Terakki’nin Sınıfsal ve Sosyal Özellikleri
7
Yapılan değerlendirmelerin çoğu sınıf ve sosyal yapı analizlerinden çok, ırk ve din
farklılıklarının ön plana çıkarıldığı değerlendirmelerdir. Memur, subay, esnaf ve bir ölçüde
ulema hareketiydi İT Orta burjuvazi hareketi de diyebiliriz. Küçük burjuvazi ve milliyetçileri
etkilendiler. Eşrafı kazanmaya çalıştılar. Köylü ve işçi diye bir sorunları yoktu. Bu, onların
burjuva ideolojilerine uygun düşüyordu. Üyelerin hemen hemen tümü ve bu arada o
dönemdeki Kürtlerin de sosyalizme antipatiyle baktıkları biliniyor. 1910 yılında Meclis-i
Mebusan‟da Babanzade İsmail Hakkı Bey tartışırken sosyalizme olumsuz yaklaştığını dile
getirdi. Osmanlılık Türklük şekline dönüştükçe, Kürtler olumsuz etkilendiler. İT‟nin Türk
milliyetçiliği özellikleri açığa çıktıkça, Cemiyet‟te yer alan Kürtler, uyumda güçlük çekmeye
başladılar
Toplumsal yapıdan çok, tüm kabahati Sultan A.Hamid‟de bulan bir anlayışları vardı.Her şeyin
kendileriyle başladığını sanan dik kafalı, politik değerlendirmeleri yüzeysel ve henüz
biçimlenmemiş, Meşrutiyet hayranıydılar. Örgüte körü körüne bağlıydılar. Kapasiteleri sınırlı
ve sorunların büyüklüğü karşısında şaşırıp kaldılar. Onlarsız vatan kurtulamazdı. Sorunların
karmaşıklığı onları hızla “Türkçülük”e götürdü.
Kürt kentlerinde İT, az da olsa yandaş buldu. Kırsal alanlar ve Kürt feodalleri karşıt konum
aldılar. Kürt aydın ve yurtseverleri önce İT‟ye ilgi duydular ve desteklediler, daha sonra karşıt
konum aldılar. Ne olursa olsun, kazanmaktı amaçları İttihatçıların. Bu nedenle baskı ve
şiddete başvurmayı doğal saydılar. Demokratik işleyiş, eleştiri ve özeleştiri söz konusu değildi
örgütte.
İT, halkı örgütlemekten çok aydın ve burjuvaların desteğini düşündü. Mirikâtipzade Ahmet
Cemil Bey, Aşiret Mektebi‟ni okudu, üst bölüm olan Mülkiye‟den mezun oldu. 1908 Kürt
Teavün ve Terakki Gazetesi başyazarlığını yaptı. Diyarbakır‟ın etkin ve okumuş bir
ailesinden. Cumhuriyet döneminde “Asena” soyadını aldı. Ziya Gökalp‟ın samimi bir
arkadaşıydı. İT‟yi ve olanakları iyi anladı. Yazıları modernizmi, toplumların beraberliği ve
kimlik sorunundaki gereksinimlerin eksiksiz uygulanışını istedi.
Kürtler İT döneminde Meşrutiyet adıyla bir de Kürt Mektebi açtılar. Osmanlıcılık egemen ve
etkendi.
Dönemin etkin Kürtlerinden olan Bediüzzaman Said-i Kürdi, Meşrutiyet ilân edildiğinde,
Sadaret –Başbakanlık- yoluyla Kürt aşiretlerine çektiği telgraflarda “Meşrutiyet”e sahip
çıkmalarını ve en çok “biz” –Kürtler- mutlakiyetten zarar görüyoruz, diyordu. Kürt hamallara
da benzeri çağrılarda bulundu. Bir yıl geçmeden Said-i Kürdi karşıt konum aldı. Dinsel
duygulardan ötürü olmalı.
1.Dünya Savaşı içinde Talât Paşa, Seyyid Abdülkadir‟in Rusya‟ya karşı, Kürdistan‟a gidip
ayaklanma başlatmasını istedi, Rus tarihçi Lasaref, Seyyid A.Kadir‟in gizlice Rusya ile
anlaşarak hareket ettiğini söylüyor.
Diyarbakır‟daki İT‟cilerin yardım ve özendirmeleri ile Diyarbakır Vilayet Matbaası‟nda
basılan “Peyman” gazetesi, yazıların çoğunu İT‟liler yazdı, Kürtlerin konumlarına ilişkin
ilginç belirlemeler yer aldı yazılarda. Meşrutiyetin ilanı üzerine, 79 tutuklu ve hükümlü af
yasasından yararlanacaklar. Jandarma Yüzbaşısı Mahzar Efendi bir konuşma yapar ve
Peyman‟ın sorumlu müdürü de konuşmanın Kürtçesini yineler. Kürtleri bekleyen daha
demokratik ve modern yaşamı dile getirdiler. Kürtçe yazıların Ziya Gökalp tarafından
yazıldığı iddia edildi. Beysanoğlu Ş. Age. C.2, S.756. 1908 yılı özgürlük ve görece demokrat
arayış ve çaba yılıdır. Özellikle Diyarbakır‟da bu anlayışla ileri şeyler yazıldı ve söylendi.
Yaşanan durumu ve geleceğe ilişkin beklentileri göstermesi bakımından bu konuşma ve
yazıyı önemli gördüğüm için aktarmak istedim:
“ Kardaşlar!
Bugün nasıl bir gündür biliyor musunuz? Bugün aff-ı umumi günüdür, bugün büyük bir
bayramdır. Şimdiye kadar böyle bir gün görmemişsiniz. Bu mübarek günün kadrini biliniz,
8
sizin için bilmesini şiddetle lazım gelen diğer bir şey daha vardır. O da ne için hapsolmuş
olduğunuzu bilmektir. İşte ben bu hususu size bildireceğim. İçinizde kiminiz ağalık yüzünden
hapse girmişsiniz.. Evet ağalık, fukarayı soymaksızın yapılmaz. Soymak ise korkutmaksızın
öldürmeksizin icra olunmaz.”
“ Meşrutiyet ağalığı lağvetti, beyliği kaldırdı. Bugünden itibaren beyle hamal birdir. Ağalık
yoktur. Aşiret yoktur. Hayır, hayır aşiretlik var fakat eskisi gibi değildir. Şimdi her millet bir
aşirettir. Biz de Osmanlı Aşiretiyiz. Artık Milli, Silivi, Zırıki, Pencinari, Reşkoti yoktur.
Yalnız Osmanlı vardır. Biz bütün Osmanlılar birbirimizin kardeşiyiz, yoldaşıyız. Dekşuri,
Hewerki yoktur. Xelil Begi, İsa Begi yoktur. Sıleman Begi, İsmail Begi yoktur. Karşı karşıya
yalnız Osmanlı ile Yunani vardır. Bizim aşiretimiz Osmanlılıktır. Moskof, İngiliz, Fransız
gibi diğer aşiretler dostlarımızdır. Alman, Nemse (Avusturya), İtalya gibi aşiretler ise bunlara
karşıdır. Aşiretimiz yani milletimiz evvelce zayıftı, şimdi kuvvetlidir. Niçin?
“Çünkü o zaman Padişahımız Abdülhamit‟ti. Abdülhamit bahtsızdı. Abdülhamit haindi,
zalimdi. Bugün padişahımız Sultan Mehmet Reşat Han‟dır. Sahib-i din ü imandır. Sahib-i
baht ü vicdandır. Adildir. Adalet-efşandır. Doğrudur. Hami-i müstakimandır.”
“Biz şimdi büyük bir aşiretiz. İslam, Hıristiyan herkim gönülden vicdandan Osmanlı ise bizim
aşiretimize mensubdur. Yalnız bir reisimiz ve babamız vardır ki o da Padişahımızdır. Ondan
başka ne reis; ne beg, ne efendi ve ne aga yoktur. Kim ki ağa olmak, büyük olmak isterse
iyilik yapsın,doğruluk göstersin.”
“ Bazılarınız ağalar yüzünden hapse girdiğinizi de söylemiştim, evet doğrudur. Çünkü ağa
dediğimiz adamlar bir takım avcılardır. Avcıların tazılara ihtiyaçları vardır. Bazıları ağaların
emirleriyle adam öldürmüşler, hırsızlık etmişler, talan götürmüşler. Evet bunları yapmışlar da
öyle hapse girmişlerdir. Bazıları ise ağaların kurbanları olmuşlardır. Daha doğrusu kendi
arazilerinin kendi servetlerinin yüzünden hapse girmişlerdir. Çünkü ağalar ve beyler
kendilerinden başka hiçbir kimsenin arazi ve mülk sahibi olmasını, bağlara ve koyunlara
malik olmasını çekmezler. Onların fikrince bütün arazi ve emlak ağalarındır. İşte bu sebeple
bütün servet onların eline geçmiştir.”
“Kardaşlar, amcazadeler.
“Arazi rencberlerindir. Koyun, keçi, bağ ve tarla köylülerindir. Beyler ve ağalar insaf etsinler.
Fukaranın mallarını geri versinler. Bugünden itibaren herkes rençberlik ediniz, çift sürünüz.
Birbirinizden vazgeçiniz. Buğz ve adaveti terk ediniz. İşinizle gücünüzle uğraşınız. Çiftlik
Hz. Adem Aleyhüsselamın sanatıdır. Eskisi gibi askerlerden kaçmayınız. Askerlik Farıza-i
Cihaddır. Kürtlerin aşiret hesabına gazveye gittikleri zaman „ ölüm var, dönmek yok‟ derler.
Halbuki aşiret döğüşleri şeytan işidir. Askerlik ise Allah içindir. Namusumuzu, dinimizi,
vatanımızı muhafaza içindir. Bundan böyle yiğit olanların kendi gönül ve arzularıyla, şevk ve
sevinçleriyle mukaddes (bir kelime okunmadı) gitmelidirler. Asker ya gazi ya şehittir. Her
ikisi de büyük fazilettir. İndellah son derece makbuldur. Kışla kudsiyete mabed gibidir.
Muharebe korkulacak bir yer değildir. Allahın hıfz ve himayesi doğrulara hami ve
nigehbandır. Devr-i istibdadda olduğu gibi vergiye derd ü bela demeyiniz. Aşar ve ağnama
zülm te‟adi demeyiniz de, bunlar zekat-ı şeriyedir. Hepsi milletin ihtiyacına sarfolunacaktır.
Her köyde medrese,, mekteb lâzımdır. Bilen insan kuvvetlidir. Bilmeyen adam zebundur.
Okuyanlar bilenler kendilerini hapse sokacak hiçbir iş işlemezler. Mahpusların umumuna
bakınız, hepsi cahildir. Hiçbiri okumak yazmak bilmez. Cahil oldukları için Allah‟a karşı
isyan, hükümete karşı tuğyan ederler. Cezaya müstehak olurlar. Kürdlerin yalnız bir derdi
vardır, o da cehalettir. Bu derdi dermanı okumak yazmak ve dünyayı öğrenmektir. Bundan
böyle Kürdçe kitaplar yazılacak, Kürdçe gazeteler neşrolunacak. Mekteblerde Kürd lisanıyla
ilim ve marifet öğretilecek. O zaman Kürdler de zengin olacaklar, bahtiyar olacaklar, iyi
yaşamak usulüne agah olacaklardır.”
“Vatan ve millet ne demek olduğunu bilecekler, anlayacaklar ki aşiret dedikleri şey vatan ve
milletten başka bir şey değildir. Bütün Osmanlıların yalnız bir aşiret olduğunu hepsinin
9
birbirine dost ve kardeş olduğunu idrak edecekler. Bilecekler ki düşmanımız ancak Yunan‟dır.
Girit, vatanımızın bir köşesi, canımızın bir parçasıdır. Biz hep askeriz. Ne zaman bizi (birkaç
kelime siliktir) vazifeye canı gönülden Yunanlılara doğru hücum etmeye hazırız.”
“Kulak veriniz. Dikkatle dinleyiniz. Padişahımız, milletimize merhamet ettiler, sizi affettiler.
Fakat gafil olmayın, unutmayın ki o günden itibaren artık katiyen af yoktur. Ceza gayet
ağırdır. Katlin cezası darağacıdır. Bir daha pençe-i hükümetten firar etmek mümkün değildir.
Hükümet kuvvet ve satvetine tamamiyle malik olmuştur. Nevm-i gafletten kamilen
uyanmıştır. Bugünkü hükümet adildir. Artık fukaraya zulm yapılmaz ve katiyen meydan
vermeyecek.”
“Yaşasın Padişahımız. Yaşasın millet, yaşasın hürriyet, yaşasın Meşrutiyet, yaşasın İttihat ve
Terakki Cemiyeti.” Malmısanıj. Yüzyılıömızın Başlarında Kürt Milliyetçiliğ ve Doktor
Abdullah Cevdet Uppsala/İsveç. 1986 .S.36
İT‟nin getirdiği Meşrutiyet‟le düşünsel bir sıçrama yaşandı. Birçok dergi ve gazete
yayınlandı. İstanbul‟da Süreyya Bedirhan‟ın “Kürdistan Gazetesi”, Diyarbakır‟lı Mehmet
Şükrü‟nün ünlü yazar ve düşünce adamı Ali Emiri‟nin yardımlarıyla çıkardığı “Amid-i
Sevda” –Kara Amid- gazetesi ve “Divançe-i Dehri” kitabı gibi. 1913‟te “Yekbun” –Birlikadında Türkçe-Kürtçe gazeteyi, Kürt Hêvi Cemiyeti çıkarıyordu. Hetawi Kurd gazetesini de
biliyoruz.
Revanduz‟lu Fanizade Zeynelabidin, Mesut ve Ali İlmi Beyler, İT‟nin liberal burjuva
görüşlerinden yana olan çalışkan ve etkin kişilerdi.
1908 Meşrutiyeti‟yle gelen seçimlerde Kürtler Türklerle birlikte sayıldıkları için
milletvekillerinin kökenlerini bilmiyoruz.
İTC‟nin 10. maddesi, ilk okulların parasız ve her toplumun kendi lisanıyla olacağı
şeklindeydi. Ancak uygulama öyle olmadı ve giderek sorunlar yaşandı.
İT, Türkçülüğü öne çıkardıkça ve milliyetçileştikçe, Türk olmayan toplumlarla arası açıldı.
İşler iyi gitmedikçe İT sertleşti. Türk olmayan toplumlara baskı uygulanmaya başladı. Artık
karşı tutum alınıyordu ve Kürtlerde de böyle oldu. Arnavutlar ve Araplar Müslüman iki halk
ve Ermeniler de Hıristiyan toplum olarak başkaldırı noktalarına geldiler. Kürtlerde de kuşku
ve huzursuz arttı.
Kimlik oluşmasında, ulusal duyguların gelişmesinde, Osmanlı vatandaşı Kürtler,
“Tanzimatçılardan, Genç Osmanlılardan ve İttihat Terakki‟den etkilendiler. Bu nedenle Türk
milliyetçiliği ile Kürt milliyetçiliğinin benzer yanları, diğer milliyetçi akımların
benzerliklerinden fazladır. Bazılarına ilginç gelebilir ama makul nedenleri var.
Süleymaniye‟li Kürt Mustafa Paşa, İttihatçı ve Teşkilatı Mahsusa üyesiydi. Zaman içinde
İT‟nin Türkçülüğü karşısında, karşıt konum aldı. İstanbul Divan-ı Harb Mahkemesi üye ve
başkanlığı yaptı. Ermeni kırımına katılanları ve ayrıca M.Kemal Paşa ve milliyetçi önderleri
yargıladı. İdam kararlarında imzası var. Kürdistan Teâli Cemiyeti‟ne yakın durdu. Akrabaları
KTC‟de yer aldılar ve bu siyasi Kürt cemiyetini yönettiler. Memleketi Süleymaniye‟ye döndü,
Şeyh Mahmut Berzenci‟nin kurduğu Kürt Hükümeti‟nde Maarif Nazırı oldu. Türkiye‟de
“Nemrut Mustafa” olarak anıldı. Namık Kemal ve Genç Osmanlılardan öylesine etkilenmişti
ki, Süleymaniye‟de öldüğünde vasiyeti üzerine mezar taşına şu dörtlük yazıldı:
Etirsim ey weten bimrim,
Nebînim bextîyarî tû.
Ba binosîn li ser qebrim,
Weten xemgîn, min xemgîn….
Ey vatan korkarım ki öleyim,
Mutluluğunu görmeden senin.
Mezar taşıma yazılsın
Vatan mahsun, ben mahsun…
10
Kürt Mustafa Paşa‟nın mezartaşında yazılı olan bu dörtlüğü okuyunca, aynı anlam ve
kelimeleri içeren Namık Kemal‟in bilinen dizesini anımsamamak olanaksız.
Ölürsem görmeden milette ümit ettiğim feyzi,
Yazılsın seng-i kabrime; vatan mahzun, ben mahzun.
İttihatçılar, 19. Yüzyılın sonlarında, Osmanlı Devleti‟ndeki reformların ortaya çıkardığı yeni
sosyal sınıfın özlerini dile getirdiler. Özgüveni az olan bu orta sınıf, meslek sahibi kimselerdi.
Gazeteci, avukat, öğretmen, doktor, yüksek rütbeli olmayan subaylar, küçük memurlar,
zanaatkarlar ve orta tüccarlardı. Feroz Ahmad. İttihcılıktan Kemalizme Kaynak Yay. 1986.
S.13
19.Yüzyıl sonlarında, İTC‟nin kurulacağı yıllarda, henüz Kürt köylüleri feodallerin
angaryalarında çalışan toprak kölesi konumundaydılar diyor Yuriy aşataoviç petrosyan.
Sovyet .Gözüyle Jön Türkler. Bilgi Yay. 1974. S.146 Hamidiye Alayları‟nın varlığı devletin
zulmünü kolaylaştırıyordu. Yuriy .a .p. Age.S.167.
İttihatçılar, maceraperest girişimlerinde Kürtleri en tehlikeli durumlarda kullanmaktan geri
kalmadılar. Talât Paşa istifa edip, İT Merkezi Umumisi, Talât, Enver, Cemal Paşalar, Dr.
Bahattin Şakir ve Dr. Nazım yurt dışına kaçmalarına karar verince, Enver Paşa önce karşı
koydu, Kürt illerine –Vilâyat-ı Şarkiye- gidip mücadeleye devam etmeyi düşündü. Oysa
1915/16 kışında Sarıkamış‟ta ölenlerin çoğu bölge Kürtleriydi. Mustafa Kemal Paşa da, Enver
Paşa da Vilâyat-ı Şarkiye‟yi düşündüler mücadele etmek için.
Şerif Paşa Sadrazam olmak ister ve Almanya‟da illegal yaşayan Talât Paşa ile gizlice
İsviçre‟de görüşür. Ancak Talât Paşa‟dan beklediği sözü alamaz. Arif Cemal. İttihatçı
Şeflerin Gurbet Maceraları. Arma Yay.1992. S.13 ve 50.
Abdürezzak Bedirhan, 1910‟larda Batı İran‟da iken, Paris‟ten Şerif Paşa‟nın, İttihatçılara
karşıt olan Meşrutiyet gazetesinin –Şerif Paşa çıkarıyordu- bazı sayılarını İran üzerinden
Kürdistan‟a gönderdi. Abdürezzak Bedirhan. Kendi Elyazısı İle Otobiyografya. Peri
Yay.(1910-16).2000.S.30.
Jön Türklerin devletin sosyal yapısını reforme edecek bir amaçları yoktu. Padişahın kişisel
despotluğundan kurtulmak istediler. Üstten gelen reformları arzuladılar. Çok köklü reformlar
mıydı korktukları? Kolayca evet demek zor. Toplumun modernleşmesini arzuladılar, bu da
elitler eliyle olacaktı. Önderlerin kafalarındaki en büyük sorun İmparatorluğun
yıkılmamasıydı. Özgürlükler bu endişenin önüne geçmiyordu.
1898‟lerde Abdullah Cevdet, Şiller‟den Giyyom Tell‟i çevirdi. Önsözü Kâzım Nami Duru
yazdı. „Abdülhamid‟e ve istibdada amansız bir hücumdu‟ bu önsöz. Mardin Şerif. Jön
Türkler’in Siyasi Fikirleri. 1895-1908. İletişim Yay. S.163. Giyyom Tell‟i anlatırken
A.Cevdet, bununla halkın ezildiği kanaatına vardı. “İçtihad” dergisini çıkarmasında bu
düşünce etken oldu. Kültürel sorunlar çözülmeden siyaset yapılamayacağını savundu.
Halkın sessizliği İTC‟ni halktan uzak tuttu. Karşılıklı güvensizlik yaşandı Bu durum Kürt
kökenli İT‟lilerde daha açık şekilde görüldü. Halk ve Kürt İT‟liler birbirlerinden uzak
durdular.
Osmanlı Meclis-i Mebusanı‟nda ve 1.BMM.de 1. Dönem Erzurum Mebusu olan Kürt kökenli
Hüseyin Avni Ulaş, İttihatçıydı. Prensipleri Parti programıyla çok uyuşmazdı. İz Mahir.
Yılların İzi. İst. Yine 1.dönem Erzurum Mebusu Kürt kökenli, Kığı‟lı Necati Bey, radikal bir
İttihatçıydı.
İT Sadrazamlarından Sait Halim ve Talât Paşa‟nın nazırlarından elde olanların, 1918 yılı
sonlarında, sorgu ve yargılanmaları yapıldı. 6 Kasım 1918‟de, Meclis-i Mebusan‟da 5.
Şube‟de soruşturma başladı. Çürüksu‟lu Mahmut Paşa 10 Kasımda sorgulandı.
Anlatımlarından anlaşıldığı kadarıyla, İT çeteleri Hoy ve Salmas‟ta İran Kürtlerinden çeteler
oluşturup Ruslara saldırınca,. Ruslar da daha büyük güçlerle Kürt köylerini imha ettiler.
Teşkilat-ı Mahsusa ve Çeteler komşu ülkelerde ihtilal eylemlerine girişmekle meşguldular.
Kocakoğlu Osman Selim. İTT’nin Sorgulama-Yargılanmaları. Temel Yay. 1998.
11
İTC, Meşrutiyeti ilan ederek hareketi başardığında, iktidara gelmek üzere hazırlıklı değildi.
Bir süre sonra İTC ve Partisi, ideolojisini bilime uyarlamayı ve şekil vermeyi Ziya Gökalp
yerine getirdi.
İT, II..Meşrutiyet boyunca Türk milliyetçiliğini açık veya gizlice yüceltme kararlılığıyla
hükümet eden bir askeri oligarşidir. Başlangıçta eski rejimin memurlarını kullandı. Daha
sonra adem-i merkeziyetçilerin baskılarıyla karşılaştı. Hürriyet ve İtilaf Fırkası iktidar oldu.
Ocak 1913‟te. Bâb-ı Ali baskını ile İT iktidarı ele geçirdi.
Balkan Savaşları‟ndan sonra, Balkan Hıristiyan toplumlarına karşıtlıklar gibi Müslüman
halklara da karşı oldular. İT içinde birçok Türk olmayan Hıristiyan ve Müslümanların
bulunmasına karşın. İT hep milliyetçi oldu. Bu anlayış daha sonra Kemalizmle devam etti.
Türk milliyetçiliği diğer Müslüman Osmanlıların milliyetçiliklerini hainlikle nitelendirdiler.
Kayalı Hasan, Jön Türkler ve Araplar. Osmanlıcılık, Erken Arap Milliyetçiliği ve
İslamcılık. (1908-1918) Tarih Vakfı Yay. 1998.S.4.
Şükrü Hanioğlu, Said-i Kürdi‟nin İT ileri gelenlerinden, Kürt aydını A.Cevdet ile
yakınlaşmasını “etnik bir boyut”un, Kürt insanı olma özelliğinin varlığına dikkat çeker. Bir
Siyasal Düşünür Olarak Abdullah Cevdet ve Dönemi. S.315. Said-i Kürdi, muhafazakar,
dindar ve İslamcı bir kişi. Nasıl oldu da lâik, Batı‟lı ve pozitivist bir İT‟ye yardımcı oldu? İlk
zamanlar özgürlükler ve Kürdistan‟da eğitim olanaklarının artması ve genişletilmesi için
yandaş oldu. Dini inançları incitici ve Halife karşıtlığını sezince İT‟ye karşıt oldu denebilir.
T.Z.Tunaya‟ya göre, “İT‟nin bir yüzü ne denli Türkçü-milliyetçi ise öteki yüzü de o kadar
İslamcıdır.” Asıl gerçek yüz, çağın gerçek yüzü olan milliyetçiliktir. Tunaya T.Z. Siyasi
Partiler Süreci. İttihat Trakki Partisi.C.III. S.308.
İttihat Terakki Devrimi‟nin Kürdistan‟daki yansımalarını Kürt şairi Cigerhun siyasi göçmen
olduğu İsveç‟te yazdığı Kürtçe anılarda dile getirdi. Padişahın ve özgürlükçü İT‟lilerin
yandaşları vardı Kürdistan coğrafyasında ve İstanbul‟dak Kürtler arasında. Kürt şeyh, ağa ve
beylerin çoğunluğu İT karşıtı ve Sultan yanlısıydılar. Haydaran Aşiret Reisi Kör Hüseyin
Paşa, Milli Aşiret Reisi ve Miranlı Mustafa Paşa önde gelenlerden birkaçı. Kürdistan‟lı iki
ünlü din hocası –molla- bu iki anlayışın propagandısını yaptılar. Said-i Kürdi özgürlükçüleri,
Jön Türkleri ve “hürriyeti” öne çıkarıyordu. Solhan‟lı Molla Selim ise Sultan‟ı tutuyor ve
hürriyeti yeriyordu. 1914 Hizan-Bitlis başkaldırısının organizatörü olacaktır sonra. İkisi de
birer broşür yazdılar, Arapça ve Kürtçeydi broşürler.
Mela Seid Efendî dibêjî:
Hurriyetun etîyetu rehmanî,
Îz eneka textesu bil îmanî.
Mela Selim Efendî dibêjî:
Hurriyetun herîyetun binarî
Îz eneka textesu bilkufarî.
Türkçeleri şöyle; “Özgürlük rahmettir ve imandır” diyordu Molla Said Efendi. Molla Selim
de; “Özgürlük ateştir ve küfürdür” diyordu.
Uzun şiirlerden Cigerhun‟un anımsayabildiği mısralar, siyasal ve sosyal yapıyı yeterince
gösteriyor sanırım. Cigerxwîn, Jinenîgeriya Min. Stockholm 1995. S.29-31.(Hayatım).
APEC Yay.
1908 Milletvekili seçiminde Arnavut, Sırp, Rum, Ermeni, Arap, Dürzü toplum ve toplulukları
kendi isimleri anılarak araştırmalara konu oldular. Aykut Kansu “1908 Devrimi” adlı eserinde
bu tasnife uymuş, Kürtler Türklerin içinde sayılmış. İstisna tutulan birkaç kişiyi aktarayım.
Erzurum Mebusu
Hafız Ahmet Ziya
Kürd
Bağımsız
Diyarbakır “
Pirinççizade Arif
Kürd
“
Diyarbakır “
Pirinççizade Feyzi
“
“
Dersim
“
Ömer Lütfi Fikri
“
Bağdat
“
Babanzade İsmail Hakkı “
İT Partisi
12
Konya
“
Kürdzade Hacı Mustafa Ef. Türk
Tüm Kürt illerinden olanlar “Türk” olarak ifade edilmiş. Bunlardan sonra 1. BMM‟nden takip
edip Kürt olduklarını bildiklerimiz, ailelerini tanıdıklarımız hep “Türk” gösterilmiş. Beyazit
Mebusu Süleyman Sudi (İttihatçı), Van Mebusu Tevfik Demircioğlu, Hakkâri Mebusu Taha
Efendi Arap olarak kayda geçmişler. Bitlis‟ten Arif Ef., Muş‟tan Hacı İlyas Ef. Kürt
olduklarını bildiklerimiz.
Meşrutiyet öncesi Kürdistan‟daki huzursuzluklara ve kentsel, kırsal başkaldırılara bakıp, bazı
yazar ve araştırmacılar Manastır‟daki devrim hareketi benzeri girişimler beklenebilirdi
dediler. Derviş Vahdeti; “Hürriyet topları Manastır‟da atılmamış olsaydı, mutlaka
Kürdistan‟da ilân-i hürriyet edilecekti” diyor. Emiroğlu Kudret. Anadolu’da Devrim
Günleri,. II Meşrutiyet’in İlânı. İmge Yay. 1999. S.272.
İT‟nin ve kurduğu devlet düzeninin Kürtlerle ve Kürdistan coğrafyasındaki uygulamalarının
iyi anlaşılması için somut bir olguya değinmem gerekiyor. İT Diyaarbakır‟da etkiliydi. Ziya
Gökalp, İshak Sukûti, Süleyman Nazif ve Pirinççizadeler, Yasinzade Şevki Efendiler
Diyarbakır‟lıdırlar. Ünlü Cemilpaşa ailesinin çocukları 1908 Hareketinden sonra İstanbul ve
Diyarbakır‟daki etkinliklerde yer aldılar. Ekrem ve Kadri Beyler Kürt yurtseverleri tarafından
saygı gördüler. Ailenin büyüklerinden Mustafa Bey kati bir Müslüman ve M.Kemal hayranı.
1915 yılında Çerkez Mehmet Reşit Diyarbakır valisi. İT‟nin beş kurucusundan biri ve doktor.
Ermeni karşıtlığı ve Türkçülüğü iyi biliniyor. En güvenilir korumaları yanındaki Çerkez
birliği. Onlara güvenir daha çok. Vali Diyarbakır eşrafından Ermenilere karşı kullanmak üzere
bir milis gücü oluşturur. Ermeni öldürülmeleri bunların eliyle olur. Mustafa Cemilpaşa milis
albayıdır. Oğlu Zıraat Mühendisi Esat Cemiloğle yıllar sonra 1959 yılında 49‟lar Olayı‟nda
Kürt milliyetçisi olarak tutuklandı. 1904 doğumlu Esat bey 101 yaşında Ankara‟da ölmeden
önce Ermeni olayları hakkında bildiklerini ve anımsadıklarını kendi el yazısı ile yazdı. O
dönemin havasını ve yaşananları iletmesi bakımından önemli. İmlasına dokunmadan
aktarıyorum, el yazmasının fotokopisi silik de olsa vereceğim.
“ Yaşadığım ve gördüklerim.
Ermeni katliamında Cemilpaşa zade Mustafa Bey milis albayıydı. (Esat Bey‟in babası NK)
Yasinzade Efendi Şevki Efendile, Pirinççizade Sıtki Taranci (Diyarbakır milletvekili Mustafa
Ekinci‟nin babası ve şair Cahit Sıtkı Tarancı‟nın babası NK) maiyetinde yüzbaşı idiler.
Çerkes Reşit Bey validi. Kırk Çerkes süvarisi vardı. Ermeni erkekleri toplanarak keleklerle
götürülerek güya İslam edilecekler. Karadan da, kaçmamaları için süvariler yönetiminde
gidiyorlar. Kırk Direğe (D.Bakırda Dicle nehrine yakın bir yer NK) gelince hepsini kılıçtan
geçiriyorlar. Bizim Bahçecik köyünde Mala Nezzo denilen dört çalışkan kardeş vardi.
Herkesten ewel eker, biçer, harmani bitirir anbar ve samanlığı taşırlardı. Kendi işlerinden
başka bir şey bilmezlerdi. Ne zamanki erkekler toplanmağa başladı Kasım Amca teslim etti ve
arkalarından da hüngür hüngür ağladı. Bu işlerde temamlanınca, Vali Reşit kadın ve
çocuklarında sevkini istedi. Mustafa Bey bu iş ne Müslümanlığa nede insanlığa yaraşır.
Mustafa Beyinde iki emirberi vardi. Hemid kahya ve Arslan ailesinden Henifi idiler. İçerideki
konuşmaları dinleyince tabancalarını çekip içeri dalarlar. Vali Bey senin Çerkeslerin varsa,
beyin de bizim gibi fedaileri vardır derler. Mustafa Bey çıkar kılıçla epoleti (apolet olmalı
NK) kumandana gönderir ve istifa eder. Artık kafile başlamıştır. Sivastan, Erzincandan,
Elazizden getirilen genç kız ve kadınları kapatma olarak alırlar. M. Ünalın babası Asım
Efendi (1954 yılında DP Diyarbakır Milletvekili Mehmet Ünal NK) bunlardan birini almak
ister, kız yüzüne tükürür ve benim bütün akrabalarım ölürken ben senin keyfini yerine
getirmem der ve kendini nehre atar. (Eski D.Bakır-Silvan yolu Kırk Gözeli köprü ile Dicle
nehrini geçerdi NK) Bir gün ağabeyimle Mıksi Oğlu köyüne giderken ondört onbeş çocuk
pınarın etrafında kimisi patlıcan gibi morarmış. Kimisi de ölmek üzereydi. Reşit Beyi
İngilizler Beşiktaş sırtlarında fulya tarlasında vurdular, veya intihar etti. İki kızı vardı. Birisi
Tekirdağ başsavcısı Muşkara ile evli, diğeri ressam ve Milli Tayyare piyangosının resimlerini
13
çizerdi. İzmir fuarındaki Ziraat paviyonunu tanzim eder, yeni tablolar çizerdi. Adı Ratib
Tahirdi. Soyadı Burak idi.
Ermenilerin Taşnak „Taşnaksiyon‟ ve Hınçak adi altında iki tehdit ve terör teşkilatı vardı. Her
yerde Müslümanları öldürüyor ve köyleri yağmalıyorlardi. Bir cülusi Humayunda şehrin
bütün erkanı ve okul talebeleri Müftinin dua edeceği zaman bir adamın surlara çıktığını gören
jandarmalar hemen mani olur ve yakalarlar, üzerinde iki tane bomba çıkar. Boynuna ip takıp
sokak sokak çamurlar içinde gezdirirlerken tuvalete çıkacağım söyler, piçağile tenasül
cihazını kökten keserek husyelerini eline alarak ben Taşnaksiyon Cemiyetindenim. Benden en
ufak bir söz dahi alamazsınız der ve ölür.
Cemil Paşa zadelerde çalışan beş Ermeni kardeş vardı. Bunlara Behto giller denirdi. Karabet
kahveci idi. Abdülkerim vekilharc ve diğerleri de köylerden çeltik, pamuk, arpa, buğday,
nohut, mercümek, diş budak ağci direkleri ve Hami, Ali Keşkül, Kara ağaç, Haci Mehiş gibi
bahçelerin çok fazla olan meyvalarını değerlendirirlerdi. Hergün hepisi konağın selamlığında
akşama kader bekler verilecek işleri yaparlardi. Hiçbir siyasi fealiyetleri yoktu, buna rağmen
hepisi teslim edildi. Bir çok Ermeni masum olarak öldürüldü. Gün geldi bir ayak kabi
pençesini veya bir pantolon diken bulunmadı. Ermeni malını kim yedi ise hiç biri iflah
olmadı. Bir müddet sultanlar gibi en lüküs bir hayat yaşadılar. Bunların başında Hüsso giller
gelir. Oğulları Haci ve Sabit okul arkadaşlarımızdı. En sonunda yokluk ve sefalet içinde
öldüler.
Faik Ali validir. Mustafa Beyi tevkif edip Maltaya gönderme isterse de muvaffak olamaz.
M.B. halası oğludur…..(Faik Ali, Süleyman Nazif‟in kardeşi ve D.Bakır Vali vekilliğine
getirildi. Cemilpaşa ailesiyle de hısımdılar.NK)
Rahmetli Esat amca babası dahil Diyarbakır önde gelenlerin konumlarına böylece değinmiş.
Şimdi bir parantez açmak istiyorum. İttihatçılığın kuruluş ve gelişim sürecinde görüldüğü gibi
Kürtler “Osmanlı” üst kimliği altında “Kürt” oluşları bir sorun olmadı ve bunu seve seve
kabul ettiler, hatta milliyetçi projelere sahip olma çabaları görülecektir. En açık şekilde
Müslüman olmayan diğer halklar da bu anlayışı paylaşarak hareket ettiler. Ancak yüz yıl
sonra “Türkiyeli”lik kimliğini taleb eden Kürtler sorunlarla karşılaşıyor ve kabul görmüyorlar.
Fransız Devrimi Batı Avrupa‟yı ve ardından Avrupa‟nın diğer yörelerini ve Osmanlı
İmparatorluğunu etkiledi. İttihatçılar da Paris‟te şekillendiler ve düşünsel gelişme buldular.
Batı‟nın ulus-devlet yaratma, kendi kaderini belirleme ve halka yakın yönetimler isteme
modeli ister istemez halklar arasında sürtüşme, çatışmaya neden olan bir yol izledi. Ancak
Fransız Devrimi‟nden 1900‟lara gelindiğinde Batı Avrupa bu tür sorunların çoğunu
çözümlemişti.. Milli olan sorunların evrensel yanları kabul edilir noktalara taşınmıştı.
Osmanlı Devleti‟ni oluşturan toplumlar milliyetçilikle tanışıp siyasi projeler şeklinde tarihe
taşındıklarında öncelikle Hıristiyanlar önde göründüler. Müslüman Osmanlı toplumlarından
böylesi siyasi projeyi ise öncelikle “Türkler” uygulamaya koymak istediler ve sosyal değişim
ve planlar bu yolla oldu. Bu anlayışın sahipleri Jön Türkler‟di. İT‟nin tarihi rolü buradadır.
Diğer Müslüman Osmanlılar da bundan etkilendiler. Araplar, Kafkasyalılar ve Balkanlardan
sonra gecikerek Kürtlerin de 20. Yüzyılın ilk çeyreğinde milliyetçi algılarla Ortadoğu‟daki
mücadelelere katıldıkları biliniyor. Bütün bunlara bakarak düşünsel etkileşim ve zincire
bakarak Ortadoğu‟daki günümüz Kürt sorununun iki yüz yıl öncesinin ulus-devlet sorunu
olduğunu kabul etmemiz gerekiyor. Burjuva devriminin geliştirdiği ve yarattığı milliyetçi
sorunlar, kapitalizmin geldiği günümüzde form değiştirdi. Bu nedenledir ki, Türkiye, İran,
Irak ve Suriye Kürt sorununa yüz yıl öncesi bir anlayışla bakmamalı. Kürt sorununun bir yerel
– o ülkeye özgü- ve bir de Ortadoğu bölgesi karakterinin yanında uluslar arası yanı var.
Kürtlerin, dinsel, kültürel, siyasal ve ekonomik hakları dayatıcı konumdadır. Bölge
ülkelerinden birisindeki uygulamalar, Kürtlerin yaşamakta oldukları diğer ülkeleri de
etkilemektedir. Uzadı parantez, kapatıyorum.
14
Makalemizin sonlarında söyleyeceklerimizi toparlayacak olursak; Türkiye‟nin belirgin
ideolojisi olan Kemalizm, İT‟nin ekonomik ve ideolojik yapısının ve mirasının üzerinde
gelişti diyebiliriz. Büyük ölçüde başarılı olunan nokta, her ikisinin bir Türk-İslam burjuvazisi
yaratma arzu ve çabalarıdır. Tüccar, komisyoncu ve toprak ilişkileri İT eliyle oldu ve
Cumhuriyet yıllarında da CHP ve Tek Parti Yönetimleriyle. Devlet eliyle oluşan burjuvazi.
Avrupa burjuvazisine ve emperyalizme karşı olmayan bir burjuvazi. Milli yanı cılız olan bir
burjuvazi. Büyük korkuları Avrupa devletlerinden çok yerli Rum ve Ermeni
sermayedarlarıdır.. Yerlerine geçmek istediklerinden korkuyorlar.
Lâiklik ve din konusunda da İT. özgünlüğe sahip ve bu anlayışı Kemalizm‟e de taşındı. Esnaf
örgütlenmesine ve ekonomiye yansıdı. Anadolu‟da Ortaçağdan beri dinsel motiflerin esnaf
örgütlenmelerindeki etkisi biliniyor.. Bu geleneksel anlayış Cumhuriyet dönemine de yansıdı.
Oysa beklenen gelenekçi burjuvazinin yerini modern Avrupai burjuvaziye bırakmasıydı.
Anadolu burjuvazisi de politik örgütlenmeye kavuşmadı, koşulları yoktu ve amaç da değildi.
Siyaseten Anadolu esnafı silik ve sinmiş bir konum aldı. Dini yapılanmalar gizli olarak
etkilerini sürdürseler de etkinliklerine ara verildi. Dinsel koruyuculuk esnaftan vazgeçmiş
değildi. Anadolu burjuvazisi ve esnafı dinsel ilgisini kaybetmiş değildi, ancak görünmüyordu
arenada. Korku bu insanları ve sınıfı CHP‟de olmaya götürdü Kuruluş yılları ve sonrasında.
Uzun süre böyle oldu, ister istemez ülkenin sınıfsal yapısını etkiledi bu durum. Kürt illerinde
eşraf, ülkenin diğer bölgelerindeki olanaklara sahip değildi. Bu nedenle gelişmesi daha sınırlı
oldu. Bu konum eşrafı dinsel motiflere çekinerek de olsa yakınlık duymasına neden oluyordu.
Doğaldır bu konum göreceliydi. Dinsel örgütlenme Kürt kimlik sorununu ve ilgisini
yaşatıyordu. Devlet medrese yapı ve anlayışını tamamen kontrol altına alabildi denemez, bu
nedenle azalmış olsa da bu olanak henüz vardı. Tüccar ve ekonomik koşullara yansıyordu
bunlar. Halkın da desteği kaybolmuş değildi. Kürt illerinde kendine özgü bir durum vardı.
Geleneksel yapı, jakoben yöntemli yönetim, koşulları yetersiz burjuvazinin çekirdek
kadroları, dinsel motifler ve etnik farklılıkların yaşama getirdikleri, yakın geçmişte
yaşananlar. Medreseler zar zor da olsa yaşamlarını sürdürmeye çalıştılar, Kürtler
konuşmadan, bakışarak Kürtlüklerini göstermek istediler. Aza inmiş canlılıkla Kürt kültür ve
edebiyatı söz konusu oldu. Dinin yerine Türk milliyetçiliğinin konmak istenmesi Kürtleri
dine, ticarete ve Kürt geleneklerine sahip olmaya götürüyordu. Devleti de idare(!) ediyorlardı
doğal olarak.
Merkeziyetçilik egemendi, sözünü ettiğim kurum ve anlayışları baskı altına alıyordu. Bunları
gerici, şeriatçı ve uygar olmayan düşünceler olarak kabul ediyordu. Bu nedenle Kürt illerinde
ve Anadolu‟nun gelenekçi yörelerinde huzursuzluklar durmadı. Bu yapıların feodal düzenin
ve gelenekçi yapının karakterini taşımış olmaları doğrudur, ancak şeriat istediklerini iddia
etmek güçtür. İsteyenler olabilir, tehlikeli bir sınırda olduğunu öne sürmek doğru değildir.
I.Dünya Savaşı ve Lozan Anlaşması sonrasında Kürtlerin parçalanmışlığı daha da somutlaştı
ve arttı; eskiden aşiretleri ayıran sınırlar şimdi daha geniş anlamda Kürtleri ayırıyordu.
Yalnız bu olumsuzluğuna karşın, İran, Irak, Türkiye ve Suriye devletleri sınırları içinde kalan
Kürtlerde Kürtlük düşüncesi gelişmeye başladı. Olmayan yerlerde oluşma işaretleri görüldü.
Ortak belleklerde ve duygularda “aynı Kürtlüğün” parçaları oldukları konuşuldu ve
düşünüldü. Bu devletlerdeki Kürtlerin kendi aralarındaki ekonomik ve siyasi ilişkileri ise
giderek azaldı. Tahran, Ankara, Musul, Halep, Şam ve Bağdat‟la olan ticari ve ekonomik
ilişkiler arttı. Bunun bir de siyasete yansıyan yanı vardı. Her devletin Kürtleri kendi içlerinde
değişime uğradılar. Artık kırsal alanlar azalıyordu ve yerleşik düzendeki Kürtlerin sayıları
giderek artıyordu. Köylerden kentlere doğru nüfus akımı ve göçü yaşandı. Kentlerde Kürt
kökenli memurlara gereksinim ve yaşam onların sayılarını arttırdı. Kentlerde esnaf Kürtlerin
sayısı da öyle. Kürt burjuva sınıfının ve orta sınıfın oluşum ve gelişimi diyebiliriz buna. Az
topraklı ve topraksız köylüler kentlere göçtü. Bunlar yeni bir Kürt milliyetçiliğine şekil
vereceklerin oluşmakta olan kitleleriydi. Er ya da geç, Kürt önderlikleri değişecekti. Doğaldı
15
bu. Köylüler üzerindeki baskılar da karakter değiştiriyordu ve azalıyordu. Geleneksel Kürtlük
az da olsa modern Kürtlüğe dönüşüyordu. Kürtlerde ayrışmanın bir yanıdır bu. İki anlayış
karmaşık şekilde de olsa gelişiyor. Modernistlerin bir zorluğu da gelenekçilerle de mücadele
etmiş olmalarıdır. Mahabat Hareketi‟nde, Irak Ulusal Demokratik mücadelesinde ve
Türkiye‟deki başkaldırılarda bu çelişki hep yaşandı. Modernistlerin cılızlığı etkinliklerini aza
indirdi o dönemde ve dönem değişti giderek.
Değişimler öyle kolay olmuyor. Aşiret yapılı ve parçalı Kürt toplumunda ilk Kürtçe kitap
Nakşibendiliğin Halidiye kolu önderi Mevlana Halid‟in eseridir. 1844 yılında yayınlandı.
Farsça, Arapça ve Kürtçenin Hewrami diyalektiyle yazılmış şiirlerdir. Daha sonra Latin
alfabesiyle ve Arap alfabesiyle yayınlanmış İncil yayınlandı 1857 yılında. Kürtlerde okur
yazar oranının düşüklüğü, Kürt kentlerine matbaanın gecikerek girmesi, Kuran dilinin Arapça
olması toplumsal değişimi geciktirdi. Kürtler İT‟ye karşı oldular, ama ondan da etkilendiler.
Modernleşmede ve milliyetçilikte bunu rahatlıkla görebiliyoruz.. Dönemini iyi anlayan ve
değerlendiren Haci Qadirî Koyî bu değişim gereksinimini dile getirir.
“ Sed qa‟ime w qesîde naykrê be pulê
Rozname wü ceride kewtote qîmet û şan.”
“Yüzlerce mektup ve şiir bir kuruş bile etmez artık,
Gazete ve dergiler saygın ve değerli olmuştur şimdi..”
Bu mısralar Kürtlerin İT ile tanıştıkları 20.Yüzyıla girerken yazılıyor ve bu yıllarda ilk Kürt
gazetesi „Kürdistan” çıkıyor. Kürt uyanışı, demokratikleşme arzuları ve milliyetçiliği bu
dönemin eseridir. Bu dönem Osmanlı toplumunun değişim arzularının mücadele yıllarıdır.
Böylece gelinen 20.. Yüzyıl Kürt kimliğinin oluşmasında yeni ve önemli bir evreye giriliyor.
Kürt milliyetçiliğinde ve örgütlenmesinde önderlik yine de Kürt aristokrat ve feodal
soyluluğun egemenliğindedir. Ancak yeni eğilimlerin tohumlarından söz edilebilir. Birinci
Dünya Savaşı sonunda Osmanlı Devleti yıkıldığında Kürdistan Coğrafyası bir kez daha
bölündü. Birinci bölüşüm Kasrı Şirin Anlaşması ile 1639‟da olmuştu, bu ikinci bölüşümün
benzer yanları vardı, ama farklılıkları da açıkça görülebiliyordu. Coğrafya bölüşümünde etnik
özellikler öne çıkıyordu şimdi. Birincide bölünen yarı bağımsız Kürt mirlikleriydi, şimdi
merkezi devletlere daha sıkı bağlarla olan bağlılıklar söz konusu. Bir ulus olmaya daha yakın
toplumun bölünmesiydi. Yeni ulus-devletler ekonomi, dil, kültür ve politik alanlar başta
olmak üzere tüm alanları yöneten merkezi devlet yönetimleriydi. Bu nedenle de sıkı denetimli
ve otoriter rejimlere sahip devletlerdi. Öncelikle yapılması gereken Kürtlerin
asimilasyonuydu. Tümünün bu konudaki deney, güç kadro ve amaçları farklıydı. Geniş zaman
içinde yumuşak yöntemler projelendiren İran‟ın ve Irak‟ın yanında baskıcı ve zora dayanan
kısa zamanda başarıya gitmek isteyen bir Türkiye vardı. Suriye Fransa‟nın göstereceği yolu
deneyecekt. Daha çok Irak ve İran‟da boy veren bir Kürt orta sınıfı gözlemlendi bu dönemde.
Orta sınıfın eskiden farklı bir milliyetçilik anlayışı bekleniyordu. Protesto ve direniş
yöntemleri hemen çatışmalarla son bulmuyordu. Ancak bu devletlerin tümü Kürt sorununu
bastırmayı ilk hedef olarak seçmişlerdi. Zorla göçürme, mal ve topraklarına el koyma eksik
olmuyordu. Kürt sorununda birlikte hareket ediyordu bu devletler. 1937 Sadabad Paktı bunu
arttırdı ve resmileştirdi. Kırsal yörelerdeki yarı göçebe Kürt nüfus artık toprağa yerleşik
insanlardi. Köylerden kentlere göç oldu ve kentler giderek büyüdüler. Düşünsel değişim de
buna uyumlu olarak arayış içine girdi, mücadele yöntemleri değişti.
En önemlisi de politik gelişmeler ve toplumun önderlik sistemindeki müstakbel gelişmelerdi.
Geleneksel politik ve sosyal önderlikler güçlerini muhafaza etmede güçlük çekmeye
başladılar. Önderlikleri yer yer sarsılmaktaydı. Aşiret bağları gevşemekte ve feodal şefe
bağımlılık zayıflamakta, başı sıkışanlar kentlerde çare aramaktaydı. Bu konum aşiret
bireylerinin daha serbest hareket etmelerini sağlıyordu. Gelenekçilerle modernistlerin
mücadeleleri ve ayrışmaları daha da ileri gitti. Beraberinde organize olmayı getiriyordu.
Kürtler giderek ulus olmada az da olsa yol aldılar. Yeni yeni solcu kişilikler söz konusu oldu.
16
Kürt kültür, dil ve edebiyatına sahip çıkanlar oldu, çevre edindiler. Kürtlerin en azından özerk
olabilme düşünceleri tartışılmaya başlandı; bu son ifademi daha çok Irak ve İran Kürtleri için
kullandım. Sınırlar henüz bu parçalardaki Kürtleri tamamen ilişkilerden arındırmış değildi.
Kürt milliyetçiliğinin giderek bir ideoloji halini alacağını tahmin etmek kolaydı.
II. Dünya Savaşı öncesinde de, güçlü olmasa bile, bir Kürt devletine sahip olma duygusu bazı
Kürtlerde vardı 17.Yüzyılda Ahmedê Xanê‟nin yazdıklarında da bunlar vardı. Ancak güçlü
bir istem ve eğilim olmadı, Osmanlı Devleti‟nin yıkılış günlerinde Ortadoğu ve Dünya
konjonktürünün değiştiği 1918-1930 yıllarında somut bir milliyetçi istem oldu. Ne kadar
güçlüydü, o başka bir konu. 1918-20 Osmanlı Devleti‟nin varlığına son veriliş yılları. Bu
yıllar Kürt milliyetçiliği için yeni bir evre. Hem de önemli bir evre. Kürt milliyetçiliği bu
evreye girerken ne kadar hazırlıklıydı ve sonrası ne oldu? Günümüzde de en çok tartışılan bir
evre.. O dönem Kürt milliyetçi kadroların sınıf ve düşünce yapıları, Kemalist iktidarın baskı,
şiddet ve red-inkar yılları. Tek Partili Türkiye ve uzun suskunluk yılları. 1960‟lı yılların
ardından gelen Kürt küçük burjuva-aydın önderlikli sol örgütler.. 1980‟de Kürt milliyetçiliği
bu kez yeni bir evreye girdi. Bu nitelikli örgütler silahlı mücadeleyi planladı, kimisi buna
giriştiler ve kimisi de giderek mücadelenin dışına düştüler.
İT‟nin Kürt toplumundaki olumlu ve olumsuz etkilerin en çok görüldüğü, daha doğrusu
sonuçların açığa çıktığı yıllar I.Dünya Savaşı sonu yıllardır. İmparatorluğun, Türklerin ve
Kürtlerin kader yılları. Bu yıllarda yani Osmanlı Devleti‟nin yıkılma döneminde Kürt
milliyetçiliğinde bir canlanışa şahit oluruz. Ama bu yetkin ve ümit veren bir milliyetçilik
değil. Karar verici ve geleceği belirlemede beklentilere yanıt vermiyor. Bu canlanış
muhafazakar elit milliyetçiliğidir. Ancak kabul edelim yine de yeni bir evredir. Türk
milliyetçiliği İT‟nin başka bir ekibi tarafından toparlanacak ve bundan bir ulus devlet
çıkaracaktır. Kürtler örgütlenemediler, kararsız ve ne yapacakları belli olmayan birkaç yıldan
sonra, 1923‟lere gelindiğinde yapacakları çok azdı. Dönemi inceleyen Hamid Bozarslan
sosyolojik, tarihi ve örgütsel olarak artık yapılacak çok şey olmadığını düşünür.(La question
kurde: Etats et minorités au Moyen Orient, Paris. Presses de Sciences Po 1997) Ardından
gelen direnişler, tarihen başarı şansları olmayan parçalı,amaçları toplumca paylaşılmayan
parçalı köylü karakterli ve en önemlisi de önderlikleri bilinmeyen hareketlerdi. Bunlardan en
etkili olan Şeyh Sait, Dersim ve Ağrı direnişlerinin kabul gören önderleri vardı. 1908 Barzanlı
Şeyh Abdüsselam ve 1914 Bitlis-Hizan başkaldırıları İT karşıtı ve bu nedenle Türk
milliyetçiliğine karşıt hareketlerdi. Yaşananlara ve konjonktüre bakılırsa bu karakterleri her
iki başkaldırının doğal karakterleriydi.
Bir noktanın irdelenmesi gerekir. Türkiye Kurtuluş Savaşı dediğimiz olgu başarıyla
sonuçlandı. 1923 yılının sonlarında artık Türkiye Cumhuriyeti kurulmuş ve sağlama
erişmiştir. O yıllarda Kürtlerin Cumhuriyet‟e karşı radikal bir şekilde karşı çıkışı yoktur.
1923‟ün ardından direnişler başlıyor. Bunu nasıl açıklamak gerekir? Rahatlıkla kabul edilen
görüş, hükümetin baskıcı ve milliyetçi yönelimleridir. Bu doğru, ancak yeterli midir? Türk
karşıtlığından söz edilebiliyor. Ancak yine de bu karşıtlıkta İT. karşıtlığı var. İslami ideoloji
bir erozyon mu geçirecekti acaba.?
Böyle bir ruh yapısı yaşandı. Bütün bağların, ümitlerin birlikte olma alışkanlıklarının aniden
kesilme olasılığını insanlar kabullenemediler. Kürtler de öyle. İT, Kürt aydınları, bürokrası
hep etkileşim içinde olmuşlardı. Bazı alışkanlıklar ve davranış biçimlerini birbirlerinden
öğrenmişlerdi. Bu denli örgütçü, modernist ve Batılı anlayışa yakın olan ;İT‟nin halka bakışı
ilginçti. Halka inanmıyorlardı. Onu küçük görüyor, tepeden bakıyorlardı, halk sorgu sual
etmeden İttihatçıların arkasından gidip onların dediklerini yapmalıydılar. Bu yönden Kürtlere
baktığımızda aynı şeyleri söylemek olanaklı mı? Kürt toplum yapısı henüz böyle değildi, ama
Kürt aydın ve İttihatçıları da bir ölçüde böyleydiler. Henüz aşiret yapısı yaşandığı için çok
kopuk değillerdi Kürt halkından, ama öyle sıcak da değillerdi. Kürt milliyetçiliğinde bu da bir
konumdu. 1918-20 yıllarında imparatorluk çöküş yıllarında, halkların başlarının çaresine
17
bakacakları bu yıllarda Kürt elitlerinin halkçılaşamadıkları görüldü. İstanbul‟u bırakıp
aşiretlerine ve yörelerine ve onların görüşlerine baş vurma söz konusu olmadı. İttihatçılar da
Kürtler de Osmanlılığı kolay kolay terk edemediler. Birinci Dünya Savaşı içinde bir
imparatorluğun parçaları da olsalar, iktidardaki İT‟nin ve devletin bir unsuru olan Kürtlerin
hesapları ayrıydı. Politikaların çoğunun gizli yanı kalmamıştı. Türkçü İttihatçılar ve özellikle
de yönetimin ırkçı-Türkçü kanadı Kürtleri Batı ve Orta Anadolu‟ya nakletmek ve oralarda
toplu bulunmalarını engellemek, zaman içinde Türkleştirmeleri düşünülüyordu. Kürtler de
artık bu projeleri konuşuyorlardı. Öngörü sahibi, uyanık ve bir ölçüde okumuş Kürtler ciddi
cidi düşünmeye başladılar. Korktukları başlarına geliyordu. “Sıra bize mi geliyor” diye
düşündüler. İttihatçılarla bir olup Ermeni kırımlarına katılmaktan pişmanlık duyanlar bile
vardı. Talat Paşa Anadolu illerine şifre telgraflarla hazırlıklı olmalarını bildirdi. Kürtlerin
küçük birimler halinde değişik illere yerleştirilmeleri uygulanacaktı. Kürtler önderlerinden
tefrik edilmeliydiler. Türk nüfus içinde dağıtılacaktı Kürtler. Talat Paşa 2 Mayıs 1916
tarihinde Diyarbakır vilayetine şifre ile bildirdi: “Kürt mültecilerini Urfa, Zor gibi havali-i
cenubiyyeye göndermek kesinlikle caiz değildir. Bunlar oralarda Araplaşmak veyahut
milliyetlerini muhafaza etmek suretiyle yine gayri müfid (faydasız NK) ve muzir bir anasır
halinde kalacakları cihetle…..sevk ve iskanları lâzımdır…” Parla Suat Kürtler
İncelemesi.S.595.. Seyahata uygun olmayan yaşlı ve hasta Kürtlerin ise Maden kasabasıyla
Ergani ve Behramaz nahiyeleri gibi Türk köyleri bulunan yerlere yerleştirilmeleri istendi.
Türk uluslaşması için bunlar gerekli görüldü. Ölüm kalım günlerinin sürdüğü savaş anında
bunlar düşünüldü ve uygulandı. Genelleştirirsek İttihatçılar Kürtleri ve Kürtler de İttihatçıları
sevmedi. Jön Türk hareket ve anlayışının benzeri Kürtlerde söz konusu oldu. Benzeyen
yanları kadar benzemeyen yanları vardı. Jön Türk bir elit okumuş hareketti. Oysa Kürtlerde ve
hem de Osmanlı Devleti‟nin savaşı kaybettiği yıllarda bile okumuş Kürtlerin sayısı azdı. Jön
Türkler daha çok Batı‟dan etkilendiler.. Bazı araştırmacıların Jön Kürtler olarak andıkları
Kürtler de Batı yanlısı idiler. İngiltere ve Rusya‟nın Kürtlerle sınırlı ilgilenmeleri Jön Kürtleri
bulundukları çizgide tuttu.
Orta Doğu, Balkanlar, Kafkasya, İran ve Osmanlı‟daki tüm toplumlarda İT‟nin düşünce,
siyasi, kültürel ve her türlü eylemleri etkili ve belirleyici oldu. Birinci Dünya Savaşını
kaybedip ülkeyi terk ettikten sonra çok açık bir şekilde etkileri sürdü. Hatta günümüzdeki tüm
siyasi partilerimizin, kültürel ve yaşamımızın her alanında etkisi sürüyor. Bu konuda ciltlerle
kitaplar yazıldı. İT Partisi yönetici ve önderlerin ülkeyi terk ettikleri yıllar ve ardından gelen
gelişmelerde Kafkaslarda, İran‟da ve Anadolu‟da yaşananlar bir de bütünlüklü tetkiki
gerektiriyor. !918-1923 arasında çok şeyler oldu. Kafkaslarda halklar hem milliyetçi ve hem
de sosyalist devrimler yaşadılar. Önce sosyal demokrat ve sonra sosyalist yönetimler kuruldu.
Bugün bile Türkiye‟de çok kişinin izlemediği, buna Kürtlerde dahil, bir şey gerçekleşti.
Azerbaycan ile Ermenistan Sosyalist Cumhuriyetleri arasındaki coğrafyada, Kürtlerin
yaşadığı küçük bir bölgede “Kızıl Kürdistan” kuruldu. İran‟da, Türkiye‟de Kürt milliyetçileri
birtakım arayışlarda ve başkaldırılarda bulundular. İttihatçıların önderleri ülkeyi terk ederken
bir bölümü de M.Kemal Paşa‟nın çevresinde örgütlendiler. Her toplum ve anlayış için
gerçekten yeni bir evre başladı. Sancılı ve hareketli bir dönem.
İT‟nin Selanik‟teki kongresine Mustafa Kemal Bingazi delegesi olarak katılır. Balkanlardaki
subayların büyük çoğunluğu üye. Fethi Okyar, Enver Bey, Niyazi Bey, Sabri Bey, Karabekir
Kazım, Rauf, Ali Fuat ve Kuvayi Milliye hareketinde M.Kemal‟in yanında yer alanlar.
M.Kemal‟in İTC. İçinde bir grubu var, ama etkinlikleri sınırlı. Enver ve arkadaşları
M.Kemal‟e engel. Onun için M.Kemal taraftarı gibi görünen arkadaşları M.Kemal‟in
askerlerin siyaset ve İT Partisinin parti işlerinden uzak durmalarını istediğini söylerler.
Uygulamalar ve M.Kemal‟in daha sonraki davranışları bu görüşü çok haklı bulmuyor. İkinci,
üçüncü plana itiliş etken olmalı. Cemil Koçak‟ın “Belgelerle İktidar ve Serbest Cumhuriyet
Fırkası” eseri bazı hususlara fazlasıyla ışık tutuyor. M.Kemal‟in Kürtler ve 1919-1924 arası
18
yönetimi üzerinde yeniden düşündüm. Leyla Zana, Hatip Dicle, Orhan Doğan ve Selim
Sadak‟ların Ankara Devlet Güvenlik Mahkemesi‟ndeki yargılanmalarını anımsadım. Hatip
Dicle, Mustafa Kemal Paşa ile Enver Paşa‟nın düşünce farklarını ve dolayısıyla M.Kemal‟in
Kürtlere ve demokrasiye bakışını anlattı. Enverizmi ırkçı ve totaliter milliyetçi bulurken
M.Kemal‟in Kurtuluş Savaşı‟ndaki birleştiriciliğini vurguladı. Doğrusu, tarihe ters düşmeyen
bu yorumu özellikle sol eğilimli birçok Kürt de paylaştı. Hem daha önceki yıllarda ve hem de
günümüzde, insanın elinde olmadan “Nutuk”un okunduğu 1927 ve 1931 CHF (Cumhuriyet
Halk Fırkası-Partisi) Kongreleri‟ni anımsıyor. 1930‟lu yılların Tek Parti Yönetimi, Türk Tarih
Kurumu ve Güneş Dil Tezleri ve yarı faşist o yılları yeniden düşünüyor. Bunların mimarları
kimlerdi?
Gerisini Cemil Koçak‟tan sürdürmek gerekiyor, konumuzun dışında kaldığı için sadece
değineyim, M.Kemal Serbest Cumhuriyet Fırkası‟nı, benzeri anlayışlarla kurdurmuş olmalı.
Hem de en güvendiği arkadaşına. 1930 deneyimi tutmadı. Ekonomik durum bozuktu ve
yolsuzluk söylentileri göklere çıkmıştı. Baskı had safhadaydı. „Ağrı İsyanı‟ büyük kayıplara
neden olarak bastırıldı. İsveç‟ten Kibrit Tekeli‟ne karşılık alınan borçlar Ağrı Dağı‟na
yatırıldı. Bunları 12 Eylül 1980 sonrasında siyasi sığınmacı olarak yaşadığım Stockholm‟daki
İsveç Devlet Arşivleri‟nden öğrendim. 1929 Dünya Ekonomik Krizi vardı üstelik. Mustafa
Kemal Paşa‟nın morali de iyi değil. 1931 Şubat‟ında yurt gezisine çıktı. 1919‟larda Kürtleri,
Arapları, Alevileri ve tüm diğer kimlikleri birleştiren M.Kemal, eski toleransa sahip değil
sanki. SCF‟na oy verenlerin içinde 1000 Kürt amele, Boşnak, „Dönmeler‟ ve Araplar var. M.
Kemal‟in ilgisini çeken ve üzerinde durduğu raporları sorun yapar. Koçak sabırla aktarır
bunları. Bu nedenle Türkiye tarihinin ve özellikle de İttihat ve Terakki‟nin bir kez daha ve
yeni bir gözle ele alınması gerekiyor. Bunu Kürtler de çok iyi yapmalılar ki, gelecek ve
doğrular bunların irdelenmesinde gizlidir.
Naci Kutlay
19