Dr. Rupen Sevag Çilingiryan Cinayeti

Dr. Rupen Sevag Çilingiryan Cinayeti'
•...bu gib;lerin lkatillerin - T.A.) de-;âm·1mevkufiyeti de arzu edi>
mediQinden ems.lli gibi evvela haklannda usO'en te'ciH ta'kîbât
karân istihsal etmek... sûret~ meselenin hal'i mwâf1ktr.*'
1915 Ermcni sürgOn ve ôldOrülmelcri etrafmda yap1lan tarLl$malann merkezinde durau ana soru $ôyle formole edilcbilir: Istanbul HükOmctl vcya daha dogru de~le lttihat vc Terakki Panisi, Ermenilcrin imhasm1 hcdeOeyen blr politika izledi mi? Bir b~ka ifadeyle, Ermenllcre yônelik , i$1endigi art1k
herkesçe l<nbul cdilen clnayetler, dogrudan lttihat ve Terakki
Partisi tarafmdan m1 Orgtltkndi? htihat ve Terakki cînayetleri
dogrudan Orgütleyen degllse bile clnayetlerin i$1enmesine kar$1 herhangi bir ônleyicl tcdbir aldi 1111?3 Bu makale, bu sorulara Enneni entelektûell Ooktor Rupcn Sevag Çilingirya n'1n ô lBu m.abltnin y:wbbilmtsl için eUnde bulunan Dr. Oling.hy.i.n•a ait tnn' btlgi ve bclgc1tri be:nlmlc: P"'rb~n saym Jlovhannes Çilingltyi\n'a t~kkClrO bir
borçbllh lin.
2
l
BONDH SFR., nr. 6't/2)7, l>ahili)'e Naz1r1T:d:tt'1.:tn 2S/26 ~fayis (7/8 H.-i1h\11t
19 l6) tarthli, Ankara Vll1)'Ctint $l(rc lclgnf.
lttihat ve Ttn.kki Pa1tl$t"nln. Enntnilcre y(>nelik s\s1emll bir lm.ha: po111tW1
izledigS. sadtce Osm11.nh belgc!erine b.ik.ibrak da;hl gOStcri1tbillr. Bu k(lnt1d.a
bkz. Toner A k~m. f nuc11' ,\1ts.tltsl Hallolti11nutstur, lle1lshn Yay1nlan, lst.1n-
bul, 2008.
15
dùn11mcsi ômegjnden kalkarak, mikro düzcyde bir cevap ara·
maya çal~cakur.
Makalcnin ana tezi $11 olacakur. Or. Rupen Çilingiryan ola)~
bize gôstermektedir ki, lttihat ve Terakki yônelimi sadeœ cina·
yetleri Org!ltlemek ve bilmekle kahmyor, aksine iyi ni)•etlî ye·
rel yôncticilerin giri~imlcriyle kimi katillerin )•akaland1klan ve
yarg1land1klan e nder baz1 dnrumlarda mtidahale ederek katll·
lerin scrbcs1. b1rak1lmasnu sagliyordu.
Dr. Rupen Sevag Çilingiryan 24 Nlsan 1915'tc ba$1aya n Er·
meni cntclektüellerine yônclik tutuklamalarm bir parças1 ola·
rak, 22 ll az iran 1915 tarihinde ls tnnbul'da 1utuklann11$ ve
akabinde Ça nkm'ya, gôzaltmda bulunan diger entelekl!lellerin yan1na s\lrùlmù~tü. 26 A!lustos 191 :5'te Çankm'dan, Anka·
ra tlzeri Aya~·a gôtùrùlmek ozere )•0L1 ç1kanlm~ ve yolda · va.
han Kehyayan vc Attin Bo!losyan vc Taniyel Ç1bukyaryan ve
Onnik Magazac1yan• adh arkada~lan ile birlikte "Kengm'nm
l Çank1n 'nm) Kalecik'e karib (yakm l olan hududu dâhilinde
K:tynhdere mevkiinde"' i~kence edilcrck ôldürulmüstü.
K1sa hayat hlkâyesi ve tutuklanmas1
Sair ve doktor Rupen Sevag Çilinglryan 1885 )'lhnda Silivri'de
dogdu. Egitimine Silivri'dekl Azkanazyan llkokulu'nda ba$·
lad1, onaokula Bahçecik (Ermenlce: Bardizag) Amcrikan
Kol eji'nde devam ctti ve 1905 y1hnda Istanbul Berbcrlan
Okulu'ndan mezun oldu. Daha sonra llp cgitimi için Lozan'a
giul. 1908 Devri111is1ras inda yaz 1atili lçtn lstanbul'da bulunan
Rupen Sevag, bir grup arkaclas1yla blrlikte, çok k1sa ômürlil,
Surhwuag (Ath Haberci) gazeteslni ç1kard1. E!lilimi için tekrar
Loza n'a dOndü, bu y11larda sanat vc edebiyata yônelmeye b~·
lad1. Yazcl1g1 dilz yaz1 ve ~iirler Istanbul Ermeni basuunda boy
gôstenneye ~lad1.
'4
80A/Dtt.EUM., 2. Su.be. 26120. Ankar.1 Vall Vtklll'ndc:.n , "Ktng1rfdan
Ankara'ya. scvk edlltn ErmcniJcrdcn ba11lan1u kali vc ccrh maddesinden do·
layi 1MlnOn·1ale>•hhn olanlar hakk1ndt. Dllhlllrc Nc.zâ r~-i Cel ll ~inc Mah·
1cm3ne" l 'i Kanun-1 s.iint 33 1 (6 Sub..11 19161 tnrih?i yaz1,
16
1909 Adana katliammdan çok etkilencli ve 1910'da, Garmir
Kirll (K1rm121 Kilap) adh ilk eserini yayunladt. Bu kicapta yer
alan, ''Vcrçin Hayen" (Son Ermeniler) adlt uzun $iirinde, birkaç yll sonra vuku bulacak 1915 felaketini sanki bir müncccim
gibi ôngôrdilgü sôylenir. "Lemani Lict" (Leman Gôlü) en Ctnlü $iiridir. K1sa yaz1lan, Ta$nak ôrgütünün resmt ya)•m organ1
Awdattuwd (Ôzgürlük Sava$t) dergisînde, 1913-14 y1llarmda
"P1jî$gin kirken p1rts1vadz eçer" (Bir Dokcorun Kicabmdan Kopanlm1$ Sayfalar) ba$hg1 ile cefrika eclilm~tir.
Rupen, Is tanbul Ermenî entclektCtel dünyas1t11n bir parças1d 1r ve dônemin tüm diger entelekcüelleri ile yakm arkada~l1g1
vard1r. 19ll'cle Lozan Ttp Fakül1esi'ni biûrdikten sonra 1914
y1lma kadar orada kahr ve doktor olata k çah$1r. Bu arada 1910
ytlmda He.lene Apell ile evlenir, Mayis 1914'ce AIman C$Î ve oglu Levon ile birlikte lstanbul'a dôner. Sava$m ç1kmas1yla birlikte askere al1mr, Çanakkale ve lstanbul'da askerï doktor olarak çah$maya b3$lar. 5 22 Haziran 1915 tarihi nde gôzalnna ahmr.6 Alu günlük bir yolcu luktan so nra, 30 Haziran 1915'te
Çankm 'ya ula$ir.7 Dr. Rupcn Sevag'a ne Lutuklanchg1s1rada ne
de sürgün yerinde herhangi bir s uçlamada bulun ulmu~. hakkmcla herhangi bir sorn$lttnna da aç1lmarn1~l1r. Ailesinin verdigi bilgiye gore, tutuklaruna s1rasmda evi de aranmam1~11r. 8
5
HayaL1 hakktndaki bilg1lcr ~u ka}•naklardan dcrlenmis1ir; Pars Tugll\Cl, frmtnl
Eckbiyal111tlru1 Si:çn:der, Cern Yay1nC;'.i, lslanbul, 1992, s. 348: Raffi Kanll;ln,
"'Der Dicter und Seine Frau. Rt11~n Se\1l_g und Ht:lène Apt'LI . Ein armenisch·
deut,c;ches Paar in den Zehen des Geooz!ds•. ADKArn1t>nbd1-Deutsd1c Korrts·
~nckt1 ?,
139 (2008, 1). s. 46-48; Teolig, J·f11jariswt, 1J Nisan Amu, Arzon1a.n
lst.:1nbul, 1919; Hovhannes Çilinkiryan, Tark1c1i11 ~ide B1fl)1((/1klt•
fi Gerçddu. Erhoan, 2005, s. 50.
Tun1kl:1.1nnas1run bu kadar gccikmcsindcn Uzùldûgû vc ar\.\adaslanna "bi.ie
a)'l)) dt"giJ JU Î ki biz bur<1da}'tZ.., dcdiA:i akuu1hr. Hovh;1nn"s ÇUlnldiyao. N<îl·
r i, l t $ubat 2003 I D~Tuf1a yaytntlanatl Enuenke gn1\lùk gaz.etc].
Bu tarlh. kàrLStna Çan.ktn'dgn yazd1g1 ilk mekrob\ln tarihidir. ~1ektupla $\u1
liln y-.i.zu1akt.adir: ·Bu sah gôni.l Keng1n·y.i, IOink1n)·al vas1l oldutn. Ah1gnn
)'Okuluk rapuktan sonra rah11.nm. Doktor Olna1\)'<\U Ut bh' hancdc bulun\1)'0
~i<l.tb!l..'lSt,
6
7
4
4
rum. Ônllnde bahçesi \'e 011\t.alU vardi.r. Bt1\in1 îçîn n;crak ctrutJiniz. ln~U:'lh
8
az vakiue adalet 1neyda1i..'l. ( 1lop blribiritnize kav~sca!iz.... çocuklarm gôd erinden O(>eri.m.• Dr. Rupcn Sc\•og topla1n S :idc1 mclnup )'ll.111l!.$t1r.
PA-fu-VBQ.Kon., Bd. 97 Franz. At>ell·Dôl'r an d;s Auswârtigc Amt Lausanne,
den 9. Septembe.r 1915. Dr. Rupen Scvag Çilingiryan konusunda mev.::ut obn
17
Dr. Rupen'in (.ankm'ya sürülmesinclen hemen sonra Helene,
lsviçre'de ya~a)'an anne ve babas1 ile temasa geçer ve anncsit1i
lstanbul'a çagmr. Dr. Rupen'in, 23 Haziran ve 30 Haziran 1915
tari.hli mckmplarmdan ve Helene'nin babas1 Franz Apell-Dô1T'c
ait, ls tanbul'daki Alman Büyükelçilij!i'ne 26 Ajlltstos l915'tc
gônderilcn bir mcktuptan anne Marie Apell'in 26 Haziran'dan
beri ls tanbul'da oldugunu anhyoruz.9 Aile, Dr. Rupen Sevag'm
tutuldan111as111m hemen ardtndan Alman Konsoloslugu vc Büyü kelçiligi ile ili$kiye geçmi$, Al man Büyükelç iligi gôrevlis i
Mordtmann ve von der Goltz Pa~a ile konuyu gô1ü~mü$lerdir.
Von der Gohz Pa~a konuyla dogrudan ilgilenmi~tir. 10
Ma rie Appd'in aktardtgina gore Goltz Pa$a, Osmanh yerkililerinden Dr. Rupen Sevag'm sava~ boyunca Ahnanya'yt
terk e un eyecegi konus unda bir garanti verilmc.si durumunda Almanya'ya gônderilebilecegi sôzünü ahm$tlr. 26 Tcmmuz
1915 tarihinde, Istanbul Büyükelçiligi'ne bir mektup yazan Lozan Almanya Konsolosu Filsingcr, Rupen' in kaympecleri Bay
Apell'i, " uzun zamandan bcri çok saygtdeger ve yun scver bir
insan" olarak 1amd1gn11 ve omm "1870/71 sava$Lgazilerinden"
oldugimu soyleyerck, ailcye, damatlanm kurtarabilmeleri için
lstanbul'da gerekli hcr türlü yardnnm yapolmas1n1 rica cder.
Mckrnpta, Rnpen'in AJmanya'ya gclmcsini saglamak ko nusunda da ailenin gcrekli garamiyi vercbilecegi sôylenmektedir. 11
Lozan Konsolosu' nun mcktubunda, Alman BilyOkelçilik gô·
revlisi Mordnnann'a ait blr not da vard1r. Mordtmann nol·
ta, kendisinin lsrnrtbnl Polis ~efi Bedri Bey ile gc)rû~tilgO·
nO ak1armak1adtr. Bcdri Bey bu gôrft$mede, Dr. Rupcn Sevag
Çilingiryan'm bir garanti kar$thginda A!manya'ya gônderilcbi·
Alman bdgdcli """'w ,armen.oe-idc.1u):I adreslnde me\'C\lltllr. Bu belgtltrl blr
a.raya loplay.in de~erll dosruol Wotfg;i11g G\1Sl'a bu ve:sllc i1e te.sckkür ct1nek
tslerim.
PA·A,l\/BO.Ko1\., Bd. 96. Franz Apell-l)Orr'den Aln\anyO' Bnyokt lçlst Hohento.he Langenbltrg'a 26 niustos 19 L5 truîhll 1nelu-up.
10 PA-AA/00.Kén., Bd. 96. Loztin Konsolosu Filslnger'den lst~nbul Ahnan
BO.)'liktlçill&ï ne 26 Temm\lt 19 15 t<uihll rapor. Alltnln lstanbul'da )<apt1g1
gi~ i mkr hakkindttkl bllgUer, bu rapC>r;\ tklcnt-n vc anm: Marie Apix1'c: ail 9
Temmut L915 t<trihli bir mt'klupta ycr almakradu.
9
Il
A.g.<-
kregi konusunda von der Gohz P~'ya herhangi bir s6z vermcdiginl sôylcrnistir. Bu gOrilsrneye dayanarak Mordunann,
"hlr garami kars1hg1 Almanya'ya gônclerihnc" alternacil\nin sôz
konusu olmad1guu bildirmcktcdir. Bedri Bcy'e gôre yapilabile<tk tek ~y Dr. Rupen Sevag'm Ankara'ya gOnclerilmesl vc orayJ ycrlesmesinin saglanmas1dir. Mordtmann bunun d1smda ya111lncak bir SC)' olmad1gi kannati11dedir.12
Alman belgclcl'Înden, Dr. Rupen Sevag'in yurtd 1~11ia ç1k1s1na niçin izin vcrilmedigini de anlarnak mOmkündür. Buna gôrc, Osmanh yctkilileri "onu kitleleri etkllcme yetencglnc sahip bir emelcktnet• saymakta ve bundan dolayi korkmaktadular. Bu bilgi dogrudan Alm:m Büyükel~:i.51 tarafmdan Almanya
ll~bakam'na bildlrilmekted ir. 13
Ahnan belgelerinden anlas11acagi ûzerc Dr. Rupen Scvag Çilingiryan konusu, Temmuz b~1 itibanyla Osmanh HùkOmeti ile Almanya arasmda gôrOslllmektedir vc Almanya Basbakam dahil, l\s1 dilzey Alman yctkilileri konuyla llgili bilgllcndlrilmcktcdirler. Hem Bt\yükelçilik hem de a ilcsi Dr. Rupcn
Sevag'm serbest b1raktlmas1 konusunda ç~it li girisin1lerde bulunmaktad1rlar. 14
Ôldürülmesl ve ailesinin giri~imleri
19 Agustos 1915 tarihindc Dahiliye Nczareti, Kaswnonu vilâyetindcn Çankm'da bulunan tutuklular ve durumlan hakkinda ayn n11l1 bir defter istcr. Valili k 3 1 Agustos19 15 tarihindc
istenen deftc1·1 yollar vc m tulduhmn isim llstelcrinc ilave olarak her biri hakkinda ne rür islemin yap1lmakta oldugu konu12
1) "''"·
PA-AA/Bo.Kon., Bd. 97, Ahnany<1. Uùy1:ikel('isl W>lngcnhchn'dan B~bak<'ln
Bcthmann llollwcg'c 5 ~ki m 191'5 carihli mp0r.
14 l.iayan Htltnt Çllingirya1l'm '' 1\gustos 19l5 uulhl1tde Ha.rblyc Nua1ttl'ne
vc.rdig.i dlltk('e b-u gir4imltrt blr c'mck o'.:arak verUcbllir. Htleue Çlllnglrpt.n
bu diltkçt:S.tnck kocasarun "'Ah1nc:1 Kolordu Kuu\andan1 IUlmi Pa11'n1n hususi tabibi"' okfutunu hanrbtrNikU. kQC:liantn ttkrar lscanbuta gtth11mc.sinl ''C mes!cglnc dev;nn enncslnc 1ntlsa01de cdilmcslnl ric2 cunekt«llr. BON
OH.EUM. 3. Subc, 28119, Helcllc CIUng.hy.1n'd>tn l larbl»e Neiarcti ô:llltsl'ne
2AgustOS111331 115 A~tfüOS 19l5i larihll dllek~c.
19
sunda bilgi verir. Defter, Çankm Muta$amfhg1 tarafmdan haz1rlannu~ttr ve 24 Agustos 1915 tarihini ta~1maktad1r. Buna gôre, "Rupen Çlllngiryan, Vahan Kehyayan ( .. ?), Onnik Magazaciyan, Daniel Ç1bukyan, Attin Bogosyan: 22 Temmuz 1331 (4
Agu stos 1915) tarih ve 29 umum numarah d:lhiliye nezaret-i
celilesinin cvamir-i ali.leri lyüksek emirlerif mucebince [geregif aff-1 umumi meyanmda lgenel af çerçevesinde) Ankam tarikiylc (yoluyla] mahfozen iresmt kuvve1lerin muha fazast alundaj Aya~'a gidecektir. "is Gôrüldügü gibi resmi yazt$mada,
Dr. Rupen ve arkada$larmm affa ugradi.klan ve Ankara üzerinden Ayafa gidecekleri bi.\dirilmektedir. Eger kans1 Helene
Çilingiryan'm gir~imleri olmasayd1, muhtemelen Dr. Rupen
haklunda elimizdeki tek rcsml belge bu olacaktJ.
Dr. Rupen ve arkada$lan, Çankm Mmasamfhgi'nm haz•r·
lad1g1 belge<len iki giln sonra (26 Agttstos 19 15 1 ve Kastamo·
nu Valis i'nin s<)z konusu rapom lstanbul'a yollamasmdan be$
gün once yola ç1karulm1~ ve ôldün1Lmü$lerdir. Dr. Rupen Sevag )'Ola ç1kmadan bir giln ônce, 25 Agustos 1915'te kansma
çektigi son telgrafta, "Vantjan ile Aya$'a gidiyomz, mek1 upla·
nnm oraya gônderiniz" demekledir. Kans1 Helene, 26 AguslOs tarihinde bu telgrafa bîr cevabi telgraf yollam•$ ama bir cevap ala marnl.$nr. Bunun üzerine Alman Büyükelçiligi ile irtiba·
ta geçmi$, Bil)•l'lkelçilik 27 Agu stos 1915 tarihinde Hükümet
nezdinde giri$irnde bulumnu~tttr. Altnan Büyükelçilik gorevlisi Mord unann'm aktard1gma gôre bu ghisimin b ir sonucu olarak Hükümet, Çankm'ya, Çili11giryan) u orada buak1lmas1 için
telgraf çekmi$tir.16
Mordtmann'm sozilnll ettigi celgraf Osmanh af$ivinde mev·
cm tttr. Talat'm, Dr. Rupen Sevag' m ôldilrùlmesinden iki gün
15
SONPH.EUM., 2. Subc, 1on3201 1333, Kas1amonu V• llllg\'nden D•hiliye
Nn.t.reti'ne 18 Agus1os 1331 Ill At:ustos 19151tarihli ldg.r.lf.
16 PA-ANBo.Kon.. Dd. 97, Sofya Elc,;iSl Mich11hetles'den, ls tanbul /\hnanra Bil·
yt'lke1çisi Hohenlohe Ungcnburg'n 11 E)'tûl t9t:S•te yollanau r<lpora Mord1·
1nann tttr:lf1nd11n eklenen not. Vine notlardan ogrcniyoruz. kl, lst.-i.nb\ll'd<'ln 21
A~lLStos'ta )'Oll<ln::in bir n1e.ktup, Ç:lnk1n'dtt 26 Agustos tarihinde "adrcs b1·
mk1nadau gittl" nont lie danlg.ib111n1s ''e geri g6nderilmi~lir. Bu mektup 2
EylüJ'de lstânbul'a nl<l.$hll$0f.
20
-.onra, Çankm Mutasamflig1'na çektlgi 28 Agusto> 1915 tarlh·
Il bu 1elgrafta, "Kengm'da IÇanlon l hulunan Doktor Rupcn
Çill11girya11'111 orada serbes! olarak lk:lmet ettirllmesi 12 Ag us·
10~ 331 telgrafname ile Kastamonu vil:lyetine tcblig olunmU$lU.
llu kere Aya$'a sevk olunmak üzere oldugu haber ahmyor. Merkumun [ad1 gcçeninJ csb:lb·t sevkinln lsevk ncdcnininl inhas1
lhlld irilmesil ve ber-mucib-i i.$'âr [ilgili yaztmn geregi olarak[
ornda serbcst olarak ikàmet ettirilmesi surct-i katiyedc (kesin
\\trenel ihtar olunur," 11 denmektcdir.
Ahnan bclgelerindcn, Alman Mt\kümeli'ni n giri$imleri ve
.1lchklan ccvaplan gün gün izlemck müm kündO r. Bu na gô1c 27 Agustos' taki gi~imden sonra 2 Eylül'de, Istanbul Polis
Mlldürü Bcdri Bey, Alman yetkililcrinden, Bayan Helene'nin
Almanya'ya gonderilmesini ister. Hclcne, kocas1nm ak1beû konu~unda kcsln bilgi almadan , lstanbul'u terk euncyecegini bildirir. Aym 1arlhte Al.man Büyükelçilik gôrevlilcrinin yapug1 bir
b.1$ka giri$1m cevapsiz kahr.
Osmanh Mükümeti, Almanlara, Dr. Rupen'in Ollimü vc katl llcrinin alobcti konusundakî ilk aynnuh bllgiyi l l Eylnl la11hinde vcrir. Mordunann, Azîz Bey adh bir gôrcvlinin kcndiÇankm'dan gelcn ve Dr. Rupcn'in ôldûlillmùs oldugunu
bildiren uzun bir relgraf okudugu nu akram. Mordunann, J 2
l·ylül'de bu telgrafm yaz1h olarak kenclilerine ile1ilmesin i ister.
h 1kat b~ril1 olamaz . Sadece baz1 cümlelerin kopya edilmeslnr 1zin verilebileœgi bildirilir.
AIman Bayükelçili&i ile Osman h Hükümeti arasmda arac1bk
1-1!\rcvi yapan Bü)'iikelçilik gôrevlis i Haig Etkesenyan, 14 Eylùl
1.1rihincle Aziz Bey'den bir ba~ka habcr getirir. Buna gôre, Azlz
lk)'. kendisine zorluk \1kamld1&1m s6yleyerek amk bilgi ver111rk isrcmcdi!lini aktarmak1ad1r. Mordauann, Haigh E.'den,
llr. Rnpcn'in ak1beti konusnnda mutlaka bilgl getirmesini ls11 1. Nihayct l6 Eylül'de Haigh E., Osmanh makamlan tarafm1!.111 yaz1lm~ bir 1101 ge1irir. Alman ar$1vinde, Osmanl.1ca ola·
1,1k mevcnt bulunan bu ilgili notta, • 13 Agusros 331 iarihindc
"'IC
I/
UOA/DH.SFR,, nr. 5.5/275, Oahili)'C Na·u n 'ful:afUtn lS Agus1os l331 (28
Atl!Slos l915) iarihli Çankm Mu1asam!lià1'na $if?e ttlgr•r.
21
Ay~'a gitmek uzere Kengm 'dan yola ç1kanlmt$ Kalccik'in Bôy-
rek{? ] karyesinden Hact Ali oglu Alo ve on bir reftki tarafrndan
katledilml$Llr. Tûncy karyesi kurbunda Sapait d crcye muvâssalatlannda" denmektcdir. Aynca, "Otnilerden el-yevm don ki$1
derdest edilmi$tir. Takibat ber-devamchr'' notu dtl$ülmü$tûr.18
Bu b ilgl ayn • go n baya n Hclene Ç ilingiryan'a aktan lir ve
bôylece yurt d1sma ç1kmaya ikna eclilir. Helene a)OU gün yamna çocuklanm alarak Almanya'ya dogru yola çikar. 19 Anla$1lan
bayan Hclene'ain lsianbul'da bulunmas1 ve kocasnun ak1bc11
haklonda s ürekli sorusturmada bulunmas1 hem Alman hem de
Türk makamlannm hosuna gitmcmektedir.
Alman belgelerindcn , Dr. Rupen Sevag'm ôhlm haberinin
lstanbul'a 30 Agustos 1arihinde ul3$ngm1 talunin edebîliriz. Bü·
ynkelçilik Sefarec Musiesan Neurath, Helene Çilingiryan'a yaz·
d 1g1 bir notta, "Çan km Mutasam f1'nm yollad1g1 Ive) bu haberin vcrildigi telgraf 30 Agustos tarihlldir" dcmektedir. 20 Cinayet haberinin hcmcn ardmdan, Çankm'dasoru$lllrmanm baslatilm~ olmas1 nedeniyle, ôlüm habcrinin lstanbul'a daha ônceki
bir tarihte [26-29 A!\ustos aras1) gelmi$ olmas1lht1mali kuvvetle
muhtcmeldir ama bu konuda elimizde bir bilgi yoktur.
Cinayet haberinin lstanbul'a ula$masmdan sonra, Ça11km'ya
çekilen ilk telgraf 31 Agustos 19 l5 tarihlidir. Talal Pasa rnrafmdan çekilen bu celgrafta "Çankm'dan sevk cdildiklcri s1rada
Hac1 Ali Oglu vc on bir reftki tarafmdan kat.I cdildikkri anlas1lan Rupen Çilingiryan ile dôrt re!lkiniu hangi vilâyet arutsi clâ·
hilinde ta'arruza uj\rachklannm i$'ân [ bildirilmesi] ve canîlerin
behemehal 1hemen) ta'ktb ve derdcstleri ltakip eclilip yakalan 01alan) ile inbâst fhabcr vcrilmesl)" ~tenmektcdir. 21
18 PA·AM3o.Kon. Bd. 97. Sof)'<' Ekhi ~lkh11hellcs'den l511nbul Alrnany.l Btl·
yûkcl(isi HuhC'tdohe L.:ingcnburg'3 17 EylCll 1915'1e yoll;ulJ1\ rir.pom 1'.iordt·
nmnn tRroJ,ndan tklenen noL
19 A.g.<.
20 PA ~AAl'Do. Kon ., Bd. 97, Istanbul Ahnan Bnyûk<'lçlllk ~farcl ~10S.t t.,'$2n
Ncurath'dan HC'1ene ~1:uùnne. Tsc.hilingulrfan'a ICilin.ghy.in1 23 Eylùl 1915
tarihU nlCktup.
21
22
80A/DN.$fR.. nr. 55/338. D<lhiliyc Naztr1 Tal::u'tan 18 Aguslos 133 1 (31
Agustos J9l5) tarlhll Kaslanionu VUA)'t 1i'nt $1fre tclgmr.
Tnla1'111 Çankm'ya ard1 ardma 1clgrafiar çekmesinin, Alman·
ya'nm olayo en ftst diplomatik düzeydc, yalundan takip ediyor
olmns1 lie dogrudan alakab oldugunu 1ahmi11 eanek zor degildir.
:-lhckim Alman Bilyûkelçi Wangenheim, ~bakan Bethmann
llollweg'c 5 Ekim 1915 tarihinde yazd1g1 raporda, Dr. Rupen
'-tvag'on akobeli hakkmda Osmanh l IOkllmeû yetkilileri nezdin·
dr "clcralarca giri~imde" buluncluklarom vc ancak aradan gonlrr gcç1lk1cn sonra bir bilgi alabildiklcrini bilclin11ek1eclir. Wan·
111·nhchn ayo·oca, "Dr. Çilingiryan'm maktul oldugu salcl1n n111
Komilc'nin lhtihat ve Terakki'ninl lidcrleri tarafmdan düzCll·
knmc ve cger lhOkOmet yctkilile1inccl dcstcklenmem~ olsa bi h'. gOz yumulmas1 sonucu yap1lma ihtimalinin oldukça yüksek"
uldugunu SOyler. Arn.~ Wangenheim l11ihat vc Terakki yônelicih·rnun suç ortakhgom gOs1crccek herhangi bir kami bulmamn
1111k~11S1Z oldugunu ve katillcrc kaf$t açolan da<-anm bu konuya
.1~1khk gctlnnesinin beklencmcycceglni blldirmektedir.22
Dr. Rupcn Sevag'tn han1m1 Hclene, Lozan'a geri clônclük11•11 sonra, 5 Kas1m 1915 1arlblndc, Alman makamlaro Ozcrin1IC'll Os111anh Hükümeli'nden $lkâyc1çl olur; suçlular111 asolma" vc 1azmhtal talebinde bulunur: "T(lrk Hükümeli tutuklulan11111 gùvcnligmi saglamakla yOkftlnhldQr ve yelersiz koruma veorrck kendisini saldmdan sorumlu duruma sokm~tur. Bu neilrnlc TOrk Hûkümeti'ni Dr. Çilinglr)-an'm oldorOlmesine yarilunco olmaklasuçluyorum ve en azmdan b~ yüz bin frank taz111111al istiyorum. Eger bu miktar alun olarak hemen gônilllü bi~nnclc ôclenmez ise mahkcmc açmnk zorunda kalacag1m, çCmku bu suçlular }'Üzünden hcr tilrl(\ hnkftnclan mahnnn duru111a
1lu~n11l$ bulunuyorum ... Aynca 011 lki l<i$ili k tüm çe1cni11, (bc111111 ycrlme) Alrnan Büyükclçlll&i'nin ~hi tligincle as1lmalanm
1.1kp cdiyorum." 23
ll\\yilkclçiligin bu istege 26 Kas11n 1a1ihinde verdigi ccvap olclukç~ soguktur. Bayan Helenc'yc, Türk hükümeti nezdindell
PA ·AA/Bo Kon . Bd. 97, A1m.iny.i Boyokelçlsl \Vangcnhcim'dan &$~kan
Ucd1nu1Hl HoUweg'e 5 Ekim 19 1' tarlhlt r11por.
l l
11..,~AMlo Kon., Bd. 98, Mdt'nt Mar•a Ann.:i ·rschUinguirian·Al)<ll'dcn ISllln•
hui Ahn1U\)'<' B0)'1)kclç.iligfnc, 5 Kos11n 1915 t~ rlh li n1cktup.
23
ki hem katillerin Alman memurlaruun ~hilliginde as1lmalan hem d e tazminat isteyen gir~imlerinin bir som1ç venneyecegi bildirilir. Aynca diger zorluklar yan111da, Dr. Rupen Sevag'm
Türk vatanda~1 oldugu ve bayan Helene'nin onunla evlcnmek
suretiyle Ahnanya tarafmdan koru nma hakkm1 kaybcttigi de
sôylenir . Ahnan ycckililer, bayan Helene'ye, resmt yard1m yapmayacaklanm aç1kça bildüirken , isterse ôzel kanallardan hakkm1 arayabllecegini sôylerler ama bunun pratikte hiçbir anlam1
olmayacag1m eklemeyi unutmazlar."
Ahnanya'Jun Dr. Rupen konusunda herhangi bir resmt giri~imde bulunmayacagm1 bildiriyor olmas1 onemlidir. Bôylece
Helene'nin niçin israrla yurt dl.\ima ç1kanlmak istenmi~ oldugn
da anl%1L1r olmaktadJr. Ne Alman ne de Osmanl1 H(lkilmcLyctkililcri bu konuda daha fazla rahats1z ed ilmek L5tenmekte, olaym üscünü kapatma)'l arzulamaktad1rlar.
Alman yetkililerinin bu ilgisiz t.avn Helene'yi çok ilzer. Almanya'nm, kocasmmki de dahil, i~lenen cinayetlere kar~1 bu
denli duyars1z kalmasmm ô fkesiyle, deyim yerindeyse ileriki
y1llarda bir gerçeklik halini alacak ~u bedduada bulunur: "A~­
g1daki dik gimi en dcrin hüm1etlerimle bildiririm: AllahmlZI
severseniz Tt'.lrk makamlan nezdincle rekrar en enerjik adtmlan
ararak bu korkunç suçlamalarm yalan olduguna mt'.ldahale edi·
niz. Kesin bir emirle kurrarabilccek ne varsa, kurtarmaya çah~1mz. Eger elinde bulunan boynn egilemez imkânlan kullanmaz·
sa, suçsuz kadmlann, çocuklarm, hastalann ve Y%hlan n gôklere yùkselen kam, Almanya'ya bir laner olarak dônecek1ir (bir
beddua olarak s inecektir)."25
24
A.g.c.
25
PA ~AA/Bo.l<on .• Bd. 97, Helcnc 'fschilînguiriiln'd11.1l, lst<l.nbul Ahnan 60.~·\lkcl( lllgJ n e 27 Ekini J9 15 rnrihli mcktup. Dayan Çilinguyan'ul "'korkunç
stt<;loun~lar"dao ne)1 kasteniginl nnl.am.ik biraz zor. Mc:tnin Almancàs1:
"Folgende Bhtc gcs t:nte tc.h 1uil' g:uu: ergebe.nst vorzutr:tgcn: Bcwcisen Sie
um Gon<S Willc11 duteh l\O<'luu~liges allere1\ergisc;hstcs Einschrchc.n bei der
u'lrkischcn Bchôrdc, dk UnW'tlhrhelt <Uese.r furchtb;i.ren Ansch.uldigung. Rct·
u:.n Sie durch dcfinitivcn Bcfohl, was no<:h zu tc-utn ist. Oas Slut der Unschul·
dlgen, Frl!iuen, Kinder, Krankc und Grcisc: schrcil zum Hûnuitl, dt.I' Deutsch·
land 1uit cinem Fluc:he treffcn kônn1c, wcnn es nîchl alles lUl
cistrnen Krii.ften steln."
24
\~'M
ln selnen
l ldcne bu çagnsina da cevap alamayinca, Almanya ile her
111rh1 b.1~lanm kopanp Lozan'daki Enneni Bürosu'ndan Enne·
111 'aiand~hg1m alacak ve 28 Arahk 1967 tarihinde vefat ede' <k1lr. lielcnc'nin ôlkesi ôylesinc bOyükn1r ki, çocuklanna tek
kdunc Ahnanca ôjlretmeyccck1ir.16
0
Clnayetln k1sa hikâyesi ve katllleri n yakalanmas1
Rnpl'11 Scvng'in nas1l ôldürùldllgùnc llis kin bilgiler Enn eni vc
1hmnnl1 knynaklarmda mcvcuuur ve bu bilgiler birbirleriylc
'" IÜ)ll1Ck1cdir. Enneni kaynaklanndaki bilgiler, Çankm'da Dr.
Rupcn'ln yamnda bulunan arkadaslanna aiuir. Bu amlardan
·•)'Jl\tdak1 bilgilcre u111$mak mQmkOndQr.27
Dr Rupcn , doktor oldugu için k1sa sürcde Çankm'da ara·
111111 blr klsl olmusmr. 28 Tcmmuz 1915 tarihli mektubun1111 y.1zch~1 gibi, "sabahtan al~umu kndar hastalann arkasmdan
k<>~mnkin"d ir. Baknjl1 hastalardan bir genç k1z kendisine âs1k
11ln1us1ur.
K1zm babas•. dal1a sonra ô ldûn1lmesinde de ônemli roi oy"·'~••cak, arabac1hk yapan ls rnail isimli bir k~idir. lsmail. Çan~ 111
arnbac1lanmn bll$1d1r ve oldukça ctkin birisidir. Bir gùn
llt Rupcn Sevag'a, kendisinin de dlgcrlcri ile birlikte sQrg!ln
11hlr1ck Oldûrûlecegini, ona yard1mc1 ol mak istedigini sôyli 1 M\\~hlman olmasm1 ve loz1yla cvlcmnesini ônerir. Dr. RuJlt n S<•vag evli oldugunu, bunu ynpamayacagnu sôyler. Araba' 1 1, 11rnil bu mm ônemli olmad1guu sôyler ve dû~ümnesini ister.
Jiu ll11 t•1·Jnin yap1hnas m.clan clôn glln ônce, Ankara yakmlarin'" 1\.1~.i.n Schan1lrnnl ile 2009 Oc.-..ik a)'lnda, N1ct: $t:hrlndt: tan~ mutlu1u$1.una
•hlp oklum, Ben ft';ll.DStzC'.t, kcnibsl dt: Alnuana ~ lngiHzce biltr:nt:dlgl ~ln
lfh.urnan :.r;J.C1httyta kcndisiyk k&Sa ch olsa konupn2 im"'n1m oldu. <>glu
l (\un d.1 2005 ),_hncb vcfa1 erm1$tir Ailt:nln lw:t Sch2mitttt bu satarlann )'i·
t• 1r.J1t1 (1r.td1 h.ù. tu.rauad1r. H~~nt \'\" ogluoun o!Gm 1arthltri için bh. Ra(
h ~ .. ruun, o g ~.. s. i8.
1
h1lxtlt:r $U iki tstrdcn ahnm1$1lr, Ttotlg. Hu>a rtsœt, l J Nfsc::n Amll, o.g.<.•
l 1kh1 8ôlt\1n, tvHkaycl $lm!:lanc1)'iH1'tn "-kt.a.rd1khan, s. 1 13~1 21; Krikoris K1·
tli·rnll Rahtp 8alakian, ~r1nenl Koftww.n. l)c)IOm li (Tûrkçc tc-ksir metln),
t, 1•11k1n'Jaki Sùrgùnlerin Son GOnlc:rl"~ S11 rkl ~ K1h\c1yan, ..lhûyann Anbl·
11kl 111", Cogarimnord IEru\eukc gUnluk gazctel, 22 1\1:1yts 1919.
da 2.000'dcn fazla Ermeni Old (lrt\)müs1ür. Fakat Dr. Rupcn bu
ôncrly1 geri çevirir. 28
"Nlhayel 13-26 Ag\ISlOS 1915 Per$emlxo sabah1 be$ ki$i ik1
anabayla yola çikanld1lar, a1h blr jandanna ve bir polis onlam c~llk ediyordu. Mu1asamr vckill bO)<ük iyi nîyet gôstermis,
Sevag\n Ayafa sag salim vam•as1lçln cllndcn gelcni yapm1s11.
Sevag'm ambacLS1 da mu1asarr1f vekllinin arabacLS1ych. 0 gllll
1csaclofen Çankm'ya gclmis1i. Sahlbi, Sevag'1 ona teslim eni ve
onun güvcnliginc gô• kulak ohnnsuu cmrClli ...
Aym ak$am saal 12.00'dc ôldüri\ldukleri habe rl 1clcfonla
Cank1rt')'"ll vardt. Ve.rel askcrlcrin kun111ndan1 Nurettin vc ltti ..
ha1 sorunùu sckretcri Ogut bu habtri kahkahalarla ka~ilad1lar. A~m. muwamf veklll arkada$1anmn kaùiam1m duyamk son dercce tela$land1. Num1in'i yMuna çag>rd1 ve agir sûp·
hclcr bildirch."9
~ arkadas1mm sag s:illm Ankamya ulasurmaya çocuklan n1n Ostüne yen1in edcn nlOttt!l-arr1r vckili ve Kasu."11110·
"Zilvalh
nu vilàyeti askeri inz.ibat kornufnn1. :na binerck. bcrabcrlcrtndc blrkaç sorgu hakimi vc polislerlc, chiayct mahalli olan l'f1·
naya dogru yola ç1karlar. Omda tavalh bes kurbanm cescdi·
ni suya aul~ olarak 1anmm111 blr ' 'aziyctte bulurbr... Onlarm ~tkrini gômdùn1p ka11Uer1 de geçinrler. sonra ka1illeri polis memuru ve askcn inubal enyle beraber div.uu harbtc
)'arg1lanmak ûzere Ankarada llltpsedcrlcr. Mahkemede. 4 KQri
oç1k bir sckildc, cinayeti Çonkirodakl htihacl komitesinln emrlylc vc tavsiyesiyle kenclilcrini n l~lccligini beyan ettilcr... ôylc
kl kcnéUlcriyle bcraber onlnnn cln mahkemcyc çekilmeleri ge1•ektl~ini sôykclikr." 30
-28 Çank1n'>,. sû.rükn t.nldtkn"'l ellerden hh1 olan Pûzanl Ktçyan Jsuanbul'da )"•
ytmbn.an ~iar.tiyon ga.z.t"tcs1nln baS)'l&lnyd1 vc sùrg:ùnden sag salhn gui
d6ndO. K«)'in, 1922 )'lhnd.J. Teotig'1n Aln,.,1uk''1nda yazd1g. btr- yazacb Ar~
boct l•nu~ >çin •ç.nlnnmn anboc1 ba$1'1 kll(Ok koyon bnyok sg... id;" If•·
dalnl kulbndc Bdgi i(in b4 Pllun1 l«(j-.n. •so.rgon Gonlerindcn Bir 80lom·, T«>1ig, Hcrlrnn il~. lst>nbul, 1922. s. "1 IBu b!lgi)i boru •k1..
nin HtWhannes CiUngiryan'a lt$('kk1\r <dtrlm -T.A.I
29 Tcotlg, tl"*"rl.san. J1 N1wnArt1t1, a.g.c., Edcbl U6lûn1. ri.lîka)'tl~md~ni<1pn'1 n
akcard1l<lan, s. 118.
JO K1•lkorls KW.c:mll R:ahip B.1.l:aklan, n,g,c,
26
Osmanl1 belgele rinde de katillerin kimliklcri, yakalamuala11 vc aç1lan soru$1.u nnanm seyrine ili$kin bazt bilgiler bulmak
111umkündür. Bu konuda en aynnttlt bilgiyi, Ankara Vali Veki111mafmdan 6 Subal 1916 tarihinde Dahiliye Nezareti'ne "mah1rn1ane• ba$hj\1 ile yollanan uzun rapordan cdimnck mümkündur. Buna gôre olayla ilgili haklarmda soru$tll11lla açtlan ki$iknn 1oplam say1s1 19 o larak verilmektedir. Bunlardan 9'u, Dr.
R11 pcn Sevag ve arkada$larm1 ôldürmenin ôtesinde 6 ba$ka H1' " 11ya n vatanda$• ôldürmekle de s uçlanmaktad1rlar. Valilik, 2
l·ylul 1915 tarih i i1ihanyla, sôz konusu 9 ki$iden 5 kisinin m111ldu, aralannda Kürt Alo'nun da bnlundugu diger 4 kis inin fi'·" da oldugunn bildirmektedir. Haklannda tutuks uz olarak so111~1 urma yürütülen d iger 10 ki$i ise 6ldtlrülenlerin mallanna
v1• pnralanna el koymakla suçla nmaktadtrlar. Vali Vc kili'nin
11k1.11·d1gma gore, Dr. Rupen Sevag ve arkada$1anna C$1ik eden
11111 polis digelijandarma 2 kil;i de, 28 Kas1m ve l Araltk 1915
1.11 lhlcri itibanyla mmklanm1snr.
Vtt lilik, 5. Kolordn Kumandanhg 1'nda n gele n, Ankara Di>.111-1 Harb-i ôrfi tarafmdan zanhlar hakkinda haz1rlanmt$ 31
t lc .tk 1916 tarihli sorus mrma dosyas1111 yollamak1ad1 r. llgil i
•ln,yacla Divan-1Harb-i ôrfi bu ki~ilerin nerede, hangi mahke11wdc yargi lanacaklan konusunda karar verilmcsini istemcktc.111. Ankara Valiligi bu kon.uda kend i gôrü~ünü de bildirmek1nl1 r. Buna gore Valilik, her ne kadar Ermenilerin s ürgi\n ve
1t•IÇlc1i s irasmda meydana gelen bu tür suçlara ilil;kin olarak,
h1·1 hir bôlge için olnsturulmu~ komisyonlann sorumlu olmas1
;tt'1t' l<ligi1ti dü~ümnekte ise de Kastamonu vilâyeli "sevk bôl>ll'I" say1lmad1g1 için orada bôyle bir soru~turma komisyonu
1111·vtul olmamast nedeniyle , bu konuda takdir yetkisinin Kas1.1111onu Valiligi'ne b1rak1lmas1 gerektij!i gôrü~ùnded ir. Bu çer,,.v,·dc llakanl1kça dosyanm oraya gonderilerek, karann oras1
1.11.11'111dan verilmesinin nygun gôrühnesini ônermekted ir. Valli lk ayn ca, SOTU$tunna kapsanunda mtukln ki$iler olmas1.ne·
tl1•111yle konu hakkmdaki karann bir an once almmasm1 iste11H·k1cd ir.11
11
l~)NOH . EUM . 2 .
Sube , 26/20, Ankal'J V:lli Vckili'nden, Dahiliyc Nczarct-i
27
Nilekim Dahiliye Nezareli , Ankara Valiligi'nin islegi dogrultusunda ilgili so~turma evrak1m, 20 Subal 1916 rnrihlnde "mahrcm lahriral" noLu ile Kaslamonu Vilâyeù'ne ilelilmi$
ve konu hakkmda bir karar verillp, sonucun Ankara Vilàyetfnc
llelllmesini islcmi$ùrn Bu evrakrnki 20 SubaL 1916 leski 1arlh·
le 7 Suba1 1331) ~g1da gôslereceghnlz gibi konumuz aç1sm·
dan cok ôncmli bir larih tir.
Bu yaz1$malann nas1l sonuçland1g1konusunda elimizde her·
hangl blr ba$ktt belge bulunmamaktachr. f'akm cinayet Anka·
ra smU'lan lçinde i$lenmesine rngmen, davamn burada gOrOI·
memi$ olmas1 Onemlidir. Bunun neclenl gôrecegimiz gibi Talai P*~'nm Ankara'daki bu soru$lt1nuaya dogruclan mûdahale
elml$ olmas1d1r. A$3gtda ak1araca~m Talal P~'ya ail, yukan·
dakl yaz1$rn&lardan 4 ay sonra çckllcn lclgraflardan da anlaya·
ca~1m1z gibi, dava ile ilgili dosyalar Dahiliyc Nezarc1i koridor·
lannda, vil!l)•Cller aras1yaz1$malarda "kaybolrnu$tur''. Samklar
hakkmda yap1lanlar, soru$lurma cvrak1 tanz im edilmesi •$a·
niasmda kalml$ ve herhangi bir clava aç1lmaml$ltr.
1919-1922 Divan-1 Harl>-i Ôrfi yarg1lanmalarr
ve Cemal Oljuz davas1
Dr. Rupen Sevag'm katilleri ve ak1bc1leri hakkmda aynnul1 bilgilcr, lstanbul'da Birinci Dûnya 53va$1 sonras1knrulan vc 1919192 1 y1llan arasmda faaliyet gôsteren Divan-1 Harb-i ô 1filer'dc
gôrlllcn ç~itli )'arg1lamalar s1ras111da aç1ga çLkacakur. Buna gore cinayctler, lltihat ve Terakki Çankm Kâtib-i Mesulü Cemal
oguz,Jandarma Kumandam Nurcuin ve cliger baz1yôueticUerln
organizasyonu ile i$1enmi~tir. Katillcr, Çilingiryan ve arkada$1amu s:ig s:11im Ayas'a ul~nnna konusunda "namus sôzû" venu~
Çankm Mutasamf Veklli lzzel Beyïn giri$imleri lie yakalarums·
ur. Aynca aç1ga ç1kan bilgllere gore. Ankara'da bir Divan-1 Harb-i
32
C.Ul<Sfne, ·,..ortm>n<• byd1yl.> 1-olbn•n H K•nun·I Sa>i 111331 16 $uba1
19161lal1hll Dpor.
BOA/J)H.EUti. 2. $ubc:, 26/20, Dahl liyc Nez~rt ll Etnnîy<l·i U1nu1niyc
,..1udodye1i'ndt.n Kastamonu Vil3yc1i'ne •1nah1e1n lahrirat" kayd1yla )'Q11anan
7 Sulio1111331120 $ubat 19161tarlhH1.1po1.
28
\)1 li kumlmu~, katillerin ç~itli hapis cezalanna çarptmlmas1is1 r11111~1ir ve fakat bu mahkcmenin kes in ak1be1i belli degildir.
Konu hakku:idaki ilk bilgi , Ana Dava olarak adland1rd.1g1m1z
vc· 1919 Nisam~1da b~layan, lttihat ve Terakki yoneticileri dav."111111 iddianamesinde yer ahr. lddianamede, 18 numarah bel;\<' olnrak tammlanan Dr. Çilingiryan c inaye1i hakkmda Cemal
Jl,,,f adl1 bir Tü rk'ûn ifadesine yer verilir: "Tehcir edilenlerch·11 baz1lanmn sâbtkan (evveke] Keng1n kâtib·i mesülii [parti
••,.kmcri l ve hâla tüccârdan Cemàl Oguz Bey'in t~kil eyledigî
Kuni Alo çetesi tarafmdan s ûret·i katillerine (ôldünïhne ~elàl­
lr1l11c 1dâir Cemâl Asaf Bey'in ifâde· i mazbûtast [zabttlara geç1111) 1radcsi] [tenib ls•ra l 18[ cemiyet mümessille1inin [temsil' lkrinin[ çemiyeti n ntanzüme-yi m erkeztyesine [merkez ine ]
11111z M [baghJ olmas1lâztm gelen fül ve harekeclerinin bir cüzô·
<lilr l 1~arças1dirl ."" Kâ1ib·i Mesul Cemal Oguz da bu cinayet11·11 "'çlanarak 3 Nisan 1919'da tutuklamm~ ve soma hcr nas1l...~ o;crbest b1raktl111 1~ttr.l'I
C cmal Oguz, Divan-1 Ôrfi'ye yeni ba~kan olarak alanan Esat
l'.1~.i'11111
emri ile tekrar tutuklanacak ve dosyast 27 Ekim 1919
Kâtib·i Mesuller davast ile birle~tirilecektir. Cemal
t lituz hakkmdaki en ônemli suçlama Dr. Çilingiryan veclôrt arl«Hlasmm ôldûrülmesini organize etmektir. Bu nedenle konu ,
ili1lll clavamn ç~itli oturumlannda gündeme gelir ve baz1 gôr)111 tanddari olay hakkmda ifade verirler.35
ôrnegin dosyamn birl~tirildigi 27 Ekim tarihli omrumda,
lluhip Garabetyan E[endi'nin yaz1h ifadesi okunur ve Rahip,
1\ y.1~·a sevk edilen be~ ki~inin katilinin Cemal oguz o ldugu11 11 1fnde eder."' 12 Kasnn 1919 tarihli omrnmda Eczac1 Krikor
1111 lhlnde
1\
lak\lim·i Vdiayi, no. J540,
nun, s. 7, sol sùtun,
S 1\1aytS 1919: 27 Ni.san L919 t<lrihJJ b!rind Olll·
' 1 V N. Dadrian, ·rnncr Akçam, Tchd r Yc Takri1Oivnn·1 Harb-f Oefi Zab1d.:1rt lttl•
l1ad \'C Terahhi~1i11 Yargifonntt:1s1J9J 9~ 1922,13ilgl Ùnlvershesl, Istanbul, 2009,
1).adrian 1ararmdan )'azd-an onsoz.
''
Ru ifadclcr haklunda daha :t}'n nuh bilgi için bkz. D;odria.n, Ak(<llll, 11.g.e., Ta..
ncr Akçam wraFtnd-an yaZJ)an, l<itdb-i Mes tiller Dll\':\Sl'n1n oturumlan h."lklun·
10
Ad, 28 Tc~rink't"\'cl ( Ekim} 19 19.
flu bilgi vcrifo.n bolo.mler.
29
Efendi sahit olarak dinleni r ve ifadesinde, "O s1rada mutasarnf vekili lzzet Bey idi" diyerek lzzet Bcy'in, Çilingiryan ve diger cinayetlerden duydugu büyt\k 0.z(\ntil)'Ü hana bir Enueni
arkadasma olaydan bahsederken "hilngnr hüngür" aglad1g1111
aktanr. Bir baska ~ahit Altunyan da benzer ifadeler verir. 37 22
Kasuu 1919 tarihH otu rumda ifade veren Mimar Simon Efendi, "Tüne)' karakolu civarmda be~ Ermeni kat! edildigi zaman
benden iz Kengm 'da idim. Hûkûmet bu mesele hakkmda tahkikâtda bulundu. l~itdigime gore bir ki.siyi de tcvklf etdi" der
ve okunan )'az•h ifaclesinde olaylardan Cemal Oguz'u sorumlu
mcar." Simon Efendi'nin verdigi bir bas ka bilgi çok ôncmliclir:
"Kati edilen bu B~ Ermeni'nin hükOmet carafmdan mt, çeteler
tarafmdan mt oldürüldü!iünü de bilmiyorum ... bildigim sey,
vak'adan soma Jandanna Kuman<la m'mn [Nurettin). bu haysiyyet-i hüktimete mugâ)~rdir laykmdirl diyc bi'z-zâl ta'ktbâta
kalk1smachg1d1r.""
Cemal Oguz, durusmalarda deli numaras1 yapmakta, surckli mahkemc baskam ile çansmakta, intihar t~ebbnslerinde bulunmaktad1r. Sommda mahkeme heyetini, akll dengesinin ycrinde olup olmad1g11un tcspîti îçin hastaneye havale edilmesi
gerektigine ikna eder vc Mcrkez Hapishanesi'nin sagltk hizmel·
lerinin gôrilldügü Gümü~suyu Hastahanesi'nesevk edilir. Dava
<losyas1 da 29 Kas1m 1919 carthli ornrumda saghk neclen leriyle
Kâtib·i Mesulle1· davasmdan aynhr.40
27 Ocak 1920'de Cemal oguz'un )'argilanmas ma ayn bir da·
va olarak bak1lmaya dcvam edilir41 ve Dr. Rupen cinayeti 5 Su·
bat tarihli oturumda ycniden ele ahntr. .$ahid (Mlhâil Onan·
nes) Efendi ifadesinde $ttnlan sôyler: "Arkadaslardan be$ ki·
$ide Ayas'a sevk olunmU$lU. Bunlan hàmil olan arabalar Per)7
AH, 13 T(.$rinisnnl (Ka'iun) 19 19.
38 1\1r, 231"C$rinisani (l<as1m) 1919; Simo1t Efet1dl, 1nahktLlle swas1nda Cc·
1n11 Oguz hakk1nda dnha ôncc \'crdit;i yaz1h ffadeyi degi.$lirlr ve "Bu kiul
nles'eleslnde de Ce1n.-.1 oguz ne>•'in dnhli o!up o lmacl1A1n1 bilm.iyorutn" der.
tlâkim bmH11\ O.it.rine d1h1 ôt1ce \'erdigi ifadeyi okur.
39
lh.cf,1J11, 23 T~ rin {sa ni (Kns1m) 19 19.
40
"I 1
A1f, 28 Kânunjsani (Oe:ak} 1920.
30
Ad, Aletndar,JO Kilnunievvd (Amhk) 1919.
)l'lllbl· gtlnCl hareket ve Cum'a gonn de 'avdet etmi~lerd i. Son·
''' muhMizlann bu be$ arkada{'tmiz1 yolda e~k1yâya teslim CL·
1111 ) olduklari sâyi' oldu. Bunun Clzerine Mu1asarr1f Vektli lzzet
Ili-y mahall-i vak'aya giderek tahkîkaL icr-J. etm~Li. Bu vak'adan
t 1·111AI Oguz Bey'le NOredclin llcy'in memnOn olduklan da ~yi'
o1l11111$tu. llu mes'elcyi mCue'âk1b iki saki yakalanmt$ ve habsc
2
' 1ktlt1ll$ll. ""
H $ulm 1920 taribli oturumda Cemal Oguz, Çilingiryan ci11o1yt•1ini azmenirmek suçundan hapis cezas1na çarpun hr. Ka''" " 'rclinde, "Firâtî Yüzb3$• NO reddin Bey'le birlikte Keng1·
11"11111 T üney' Kamkolu Civàn'nda kat! edilen Doktor Çilingir·
1,111 vc 111a'IOmU'l-esamt dôrL reflkinin kali ve i111h:ls1n1 ve tercib
~.1111lcrdcn Kürd 'Ali'yi Kengm'ye celb [gonderrnel ile merkû·
111,1 lad1 geçenel ta'limât-t mukteziyye (gerekli talimatlan] .i'tâ
lv1•1111cl ve merkomun delâletiyle [yol gôstermesiylel diger ~­
h" ' cinàyeti teskil ve fâ'illere mukâvemet (karst koyrna l ve
11111111nna'at lengel) olunmamasm1 te'm!n ile fi'l-i katl-i mezkû·
111 (.1ch gcçen cinayeà) ibtidâ'en teshtl (basmdan itibaren kol 1vl.1)1trmaJ ve inhâ'en ikmâle (tamamlanmasma] sebeb olan
1l ,ltde (olayda] fâ'il-i aslllere (as1l faiUere] bilerek muâvenette
1\ .11 cl1 mclal bulunmak st\retiylc" ikinci derecede suçlu oldukla' "'" ka11aat getirilcligi soylenir. Buna istinaden Cemal 01tt1z bes
• 111· tlôn ay, karar slrasmda firarda bulunan Nuretlin ise aln
' 11c· 'ekiz ay müddeùe hapis cezasma çarpunhrlar. 43
t o•mal Oguz clavas1 daha sonra Askeri Temyiz Mahkemesi'ne
f'.lt l1•1"k vc mahkeme 23 Man 1920 tarihinde Cemal Oguz'a,
< llltt>:iryan ve arkada~larm1 ôldürmek suçundan verilen hapis
, ' ·" '"' bozacaktir. Temyiz Mah.kemesi'nin gerekçesi ~udur:
\nk.11.l'cla l9l5'te bir Divan-1 Harb-i kum lmtt$ ve bu Diva11-1
1111' h i, Cemal oguz da dahil olaym samklanm yargilayarak çc11 l1 hapis cezalanna çarpnnm$Ltr. Dolay1S1yla bu davamn yeni·
oit 11 1, 1anbul'da gôrûlmeye çah$tlmas1 hem Istanbul mahkcme111111 yctki alam11111 dl$mdad1r hem de ay111 dava hakkmda iki
1111., y.1rg1lama yap1lamayacag1 için kanuna aykmd1r.
•'
'\lr-•11d(1r, 6 Subal 1920.
•\
'1.lr-1114'.k1r, 9 Su ball 1920.
Dava, Is tanbul Divan-1 Harb· i ô rfi Mahkemesi'nde 29 Nisan 1920'de yeniden ele a h111r. Temyiz Mahkemesi'nin ilgili karanna u}1nayan mahkeme kendi karannda 1srar eder. Kararda, "Ankara Divan-1 Harb· i ô rfî'since c inâyât-1 mcbhüsenin [sôz konusu cinayetinl [âil-i esaslan las1I suçlulan) mülkiye ceza kammname-yi hümayununun yiizsekseninci vc yüzyenni~ dôrdüncü maddelerine tevfikan seki zer sene ki\rck cezasma mahküm edihni~" olduklan bilgisi tekrar edilir a ma k.~­
rar suretindeki ifadcyle Divan-1 Harb-i ôrfi "gerçi cùrm-i mezkürun [ad1 geçcn cinayctin] fail-i aslileri !asti s uçlula n ) 331
( 1915] senesinde Ankara Divân-1 Harb-i ôrf!'since muhâkeme ve mahküm edihni~lcr ise de maznün-1 nmmâileyh lach ge·
çen samk l evvela mevzt\'-i bahs olmatm~ fadt geç.memi~l ve
d ivan-1 harb-i mezkürun ol babdaki karan (bu konuda adt geçen rnahkemenin karan] da el-yevm [henüz] kesb-i kat'iyyet
eylememi$(dir) lkcsinle$mcmi$lir)". Mahkeme, daha sonra da
"Cemal Oguz Bey hakktnda mahallinde bir gfma dava ikame
ed ilmemi~" olmas t gerçcgine dayanarak kendi karannda 1srar
edecekLir...
Karar s uretinde yer a Jan, Ankara Divan-1 Harb-i ôrfi'si nde
1331 (1915] )' thnda davanm gôrülüp, samklann çe$itli hapis
cezalarina çarpunld1klan ifadesi oldukça sorunludur. Yukan·
da Ankara Valili!ti'ne ve Dahiliye Nezareti'ne ait daha ônce ak·
1ard1g1m1z belgelcre ve a§ag1da aktaracagumz Talat Pa$a'nm
Lelgraflanna gôre, Ankara'da bôyle bîr davanm 1331 [19151
y1hnda gôrülmü~ olmast imkans1zd1r. Hat1rlanacag1 üzere,
Anl<ara'da olu$turulan Divan-1 Harb-i ôrfi 1331 (1915] yilmda sadece soru$turma dosyast haztrlatnl$UT. Ankara Valiligi samklann neredc ve hangi mahkemede yarg1lanacaklanna karar
verîhnesi amac1yla bu SOru$lurma dosyasmt lstanbul'a yollaTl11$; Is tanbul Hükü rneLi de karar vcrihnesi amactyla bu dosya)'1 7 Subat 1331 120 Subat 1916) tarihinde Kastamonu'ya bavale etmi$tir.
29 Subat, l33l'in son günüdür ve l Mart ile birlikte yeni
bir )'li , 1332 y1h ba$larnaktad 1r. Dosyamn KasLamonu'ya yol32
IJ11ch~1
bu tarih1en sonra, 1331 )'lhndan genye sadece 21 gûn
Bu 21 gtln lçinde, dosyan m Kas1amonu'ya ula$"""' 111ü111kOn olsa bile, l<asl:lmonu'nun karar vcrmesi, kara11 1,1.mbul'a bildirmcsi vc buna bagh olarak davamn gôrülmesl
11nk~n'1zd1r. Elimizdc herhangi bir bilgi ohnamasma ra~ncn ,
~."1.1monu'nun, Ankara Valiligi ve Istanbul HOkOmeti'nin is" )\lnm akslne, davanrn Kasiamonu'cla degil de Ankura'cla, Di' .111 11larb-i'de gôrülmeslni istediwni dll$ünsek bil e, bu dosya11111 \nkara')'ll u13$mast, davamn Ankara'da gôrlllmcsi ve s.~mk­
lmn cezalandmlmas1 m(\mkün degilclir.
lüld1 kl, R$aj!1cla alanrm:ag1m1z, Tulal Pa$a'ya ai1 1916 Ma'" l laziran aylanna ait tclgraRardan , Ankara'claki davamn bu
111 l\ mdc bile hâlâ gôrlllmem~ oldugunu anlamak mümklln1h11 Bu dununcla, ts1anbul'daki Cemal Oguz Mahkemcsi'nln,
\ 11 k.1rn'cla gôrülmü~ bir davadan çok, bir sorn$tunna evrakm,1 ... y.mi <nvc1hk taraf111dan haznlanm).$ bir iddianameden sôz
<•h\c>r olmas1 kuvvetlc muhtemeldlr. Nilekim mahkeme karar
"" uncle, Ankara'daki davanm ak1bctinin mcçhut oldugunu
"Vh 111ck1edir ki, bu da Talat P~a'nin sôzünü etligimiz telgmfl 11111daki ifadcleri ile uyusmaktad1r.'5
"1111d1 Ankara'daki Divan-1 Harb-i Ôrfi'de sadcœ soru$lunna
n 1,1k1 haz1rlanan davanm niçin gOrQhnedigi ve gerek davanm
I\' 11 k Kürt Alo çetesi 111cnsuplanru11 ak1betini11 nîçin rneçhul
~ •hhJt1 sornsuna cevap vcrmemiz gcrckiyor.
~.1l111:1k1achr.
lnlnt
Pa~a
müdahale ediyor
· '" 111.mn ccvab1 Ba~bakanbk Ar~ivi'ndeki bir dizi belgede yatuo•kt•dtr. Bu bclgelere gore, Talai Pa$a, yerel yOneticilerin gay" 1h rt) le 1u111klanm1~ vc hukuk sistcnùnin çarklanna tak1l m1$
tl
Mt>tltsl Halloh.nn111$l4lr'' · 0$u1t1n!i fklgderint C~rr St1Wl$ Y1 Uannd~1
adh Ckrbndc, Dokwr CUinghy.in ola)'t•
t .a d.l)ktn <altJmam S1DS1ncb. yukanda ;iluanbgunAobr1 Va.J.i:.ap""ntih BOA/
Hl 1l:U?>.1. 2. $ubc, 26'20 numarah (\Uk thmdc yoktu. Bu nc:dcnlc, Jscanbul
l'·"Jt:lllnnulan s1r.as1nd:akl lfode)'C bJAh lwb111k, Ankanùla d:i...nmn gôrûlru0$
\:f' lurar11, ba~lounn l~ oldu!lu bllgisini csai 11ldU)l. Soz konust• khab1n ilc:1ikl
l ·.1 ~k1llnnda bll bilgi d!itchlltctkd.r.
' J • •11rnl
J """";7rrc Y6'i.rlllr PO'Jirik<ll«r. (o..::.e.)
33
katill eri kunarmak için yogun bir çaba içine girm~tir. Davaya
dogrudnn mi\dahale etmis, somsturmalan durdurmus ve katil olduklan so~turma evralo Ue de sabit olan Kûn Alo çetesi
mensuplanm hapisten çikarmll$Ur.
Talat Pa~'mn bu tummunu aç1ga ç1kanan dôn adet telgraf mevcuttur. Bunlardan birincisi, 13 Mayts 1916 tarihinde
"mah rem" notuyla Ankara'ya yollanm1snr. Dogrndan Tala i
Pasa caraf1nd:m yollanan telgrarrn, "lrtikàb e1dikleri cerfümden lislccliklcri c inayetlerde;1I dolay 1 mahkom vcya mevkuf
(t uw klu] buluna n eshâsclan orduda hizmet arzusunda bulunanlarm orduda gôreceklcri hidcmnia [ltizmeteJ gore bi' lnhare haklanndaki ta'kîbât-1 adliyc [adli somsmnnal afv ladli afl vcya 1e'ctl edilmek (ertclcnmckl i\zere 1ahliye olunabilecekleri kanOn-1 mahsûs (ôzcl kanunl iklizâsmdan (geregil
bulundugu• sôylenerek , Ankara'da "dtv:!n-1 harbinde mevkuf
(1u 1uklu) olan mezkûr eshâsm [ad 1 geçenlerin] birer ikiser
orduya sevki lçln usûl dâiresinde Ad liye Nezâretiyle muhâbere Ier!\ vc muamclesini n ikma li 1nOnâsib gôrühn(\~dür"'6 den ir. Yani Ankara Vilâyeti'ne, Adalct llakan h~ ile ili.!lkiye geçerek , hapishanedeki suçlulart serbest btrakmalan emri verilmek1edlr.
Ellmizdekl di&er belgderden, Talai Pa~'mn bu tclgrafta ôzel
olarak afTm1 is1edigi ldsilerin, KOrt Alo çe1csi mensuplan oldu&unu anhyoruz. 1914 sonbahannda geçici kanunla hapishanelerin bo$alulmasmdan bir buçuk y1l sonra, yine bu kamm haurlanlarak, Ankara Hapishancsi'ndeki chtaye1 suçlulannm scrbest b1rak1lmak istenmesi son dereœ ôncmlidir.
Konuya ili$kin lkinci tclgra[ 5 Haziran 19 16 1arihliclir. Bu
te lgrafta Ta lat Pa~a , "Ankara "fevki01a ncsinden Nalhhanh
Mehmcd Ali imzâstyla lttihad ve Terakki Merkez-i Umûmtsine
çekilen l8 Mayis sene 332 (31 May1s 19161 tarihli 1dgrafnamc
kopyasmm mütâla'as1yla (... ?) hakkmdaki 26 ve 30 l\isa.n sene 332 19 vc 13 MaytS 1916] ve 788 ve 832 numarah tahrtràl·
Jar mùndericillma lresmt yazllann lçeriginc) gôre muktezl [hl-i6
UOAIDH.$FR., nr. 63/301, Oahili)'e N11111·1Tahu'un30 Nls~n 1332 (ll ~iayis
1916) u11'1hll ..l\nkarn Vilillyeli'ne slftt ttlgr11r.
34
11111l11l 111unmclcnin tes1i'-i ifâs1 lh1zland111lmas1 l ve nelicenin
111hl., l 111 J 1haber verilmesinil" is1cr."
l"'li:rdrn anla~1lan $Udur; Talai Pa~·nrn 13 Mayis 1916 1a11hh 111.1hrc111· 1elgrafma ragmen, muhtemelen Adalet Bakanolr ) .m~malar uzad1gi için, sôz konusu k~iler henüz tahli'' u hkn1e111i$1ir. Bunun üzerine tu1uklu samklardan Ali, lni 1,,1 v. rcrakki Merkez Komitesi'ne 31 Mt1y1s'ta cclgraf çekmi$;
l •l 11 1 1 .1~.1 bu telgrafi okumu$ vc 5 Hazlran'da yukandaki cevn1111111l.111H$tor. Ta lat Pa$a, çete 111ensuplar1 hakkrnda yukandn
•'• 1k1.11 olun 13 Ma)'lS 1916 tarihli tclgraf emrine gôrc i$1em ya-
"«•
1•1ln11.10,1n1 is1e1nektedir.
l\n1111y.1 lll$kin ûçûncü tclgraf. iki-ùç gün soura, 7/8 Haziran
'" l 11 1.11 lhlnde, •mahrem• kayd1yla gondcrilm~tir. Bu telgraf·
••11 t11111klu samklarm serbest b1rak1lmalan konusunda, hukuk
, •• k111111 ·~lcmeye ba$lamas1 nedeniyle baz1 engcllerin ç1knj\m1
•11h111111z. Tclgraf aynen $6yledir: "Mevzu' bahis C$hâS·I mev·
~ "" 11111 haklarmda Divan-1 Harb-i ô rf'llerce bir karar verilme11ik, .. 11fl11n clhetine gidilmek m(\mkün olamayacag1gibi eshnb·
1 l~~·ly<'yl haiz olan bu meselede blla-kayd ve $3rL [$tmsiz l afv
1 111"·'" [1\retmek) mürnlsib degildir. Su kadar ki bu gibilerin
,J, '1111 1 mevkuflyeti de arzu cdllmedlj\inden emsâli gibi cvve11 h.1~l,11111da usülen te'cll-i ta'klbât lsoru~turma>~ enclemekl
~ 11•11 Mihsâl etmek... süretiyle meselenin balli muvâfikur.....
1111 1rl1tr.1f, Talaùn, hukukun or1aya ç1kartu~ engellcri 3$ll' .~ ~ .11ol le1i nasù serbest b1rakurd1guun aç1k bir gôst.ergeslcllr.
l r l)lo.1f,1 11ôrc, samklann af edilebilmcleri için kanunen cczala1111111 lw•inlc~mi$ olmas1 gerekmcktcdir. Fakat yukanda da gôs" 1.llj\l111lz gibi, <lava henüz soru$1Urma ~amasmdador vc her11"'>1' hlo kcsinle$mi$ karar da s6z konusu dej\ildir. Dolayis1y1. of ~11111111en mümkün dej\ildlr. Aynca meselenin alm~ oldu'" •~·"' hoyut nedeniyle de (burada Talat Pa$3. dolayh olarak,
\h11111y,1·111n davaya y6nelik llgisl ve baskismdan Sôz etmekte•
t •~I K.DR. ru-. 641214, D.lhtliyt: N'az1n Ta?at'lan 23 Mayt5 1332 (5 H2!iran
4fl
t1Hf•l t.uihll Ankan Vïlây~ü·n~ $1frt: ctlgr.ir.
l\i •.Vlll t $l1R., nr. frl/257. Dahlllyt N;a.11n T11liu'Lau 251.26 l-.fiyis (718 Haziran
111 lfll 1+1111111 Ankara VilâycU'ne -$1frt. ttlgr.1f.
35
dir) af uygun bir çôzüm yolu da dc&lldir. Ama Talat P~. katillcrin tumkluluklannm dcvam euncsini iscemccl ijlini, onlarm
scrbcsl btralolrnolan gerckLij\ini de çok nç1k olarnk sôylemckledir. Muhtemclcn Kûrt Alo "e arkada$1nn tarafmclan tehdit edildigtnden, da\>:mm açthp, sonuçlanmas1m beklemck i$ine gclmemek1cdir. Ônercligi, samklar hakkmdnki soru.s1111·manm du relu·
mlmas1 ve tutuklulann hemcn serbes! birakilmas1d1r.
Elimizdeki dôrdûncü telgraf, Kürt Alo "e arkadaslanmn ilcriki y1ilarda ncler yapuklanna ilisklndir. 1918 y1h na ait bir
telgrofw n îlgili $nlmlann l lükilmel' tcn yard11n isteme)'C dcvam ct1iklerini ve Osmanh Hükümeti'nin de kcndîlerine gerekli yardmn >-apma karan ' 'ermî$ olduj\1mu anhyoruz. Dahiliye Nczareâ'nden, Ankara Vilâyeti'ne, 8 Temmuz 1918 tarihin dc "gayeLmûstnceldir [acekdir]" notu ile yollanan bir 1clgra[1a,
"~kt Kilrcl Alo ile Karasolûk'ün mcsela Suriye ccphesinde istihdilm edilmck $'\rttyla kabnl-i islimilnlan [himnye basvurulan l muvl\f1kltr" denmektedir.••
Eldcki belgeler, hukukun a&ma wk1lan kat illcrin do&rudan
HOkOmer'in ginsimleriyle korundu&unn ve serbest b1rak1ld1klanm gôstenn ektcdir. Dr. Rupcn ve arkada$lan 111 ôldi\rmekien
haklnnnda sornsmnna evrnkt haztrlanm~ ve yargi lanmns1 ls·
1enen k~ilcri serbest birakan bir Hukùmct'in, Ermcnilere yônelik imha siyascti izleyip izlcmedi&i son1sunun cevab1, bu nedenle, kendiliglnclcn verilnti$ saythnahd1r.
Sonsoz ya da bir ba~ka tez
Dij\er Enneni entelekti\cller ile kiyasland1jl111du, Rupcn Sevng
Çilingiryan ve cinaycù hakkmda Osmanh vc Alman •<$1"1erinde oldukçu fazla bilgi mevcmtur. Bunun nedeni, gordùgClmoz gibi, Dr. Rupen'in kansmm AIman ohnas1 ve Ahnan otoritelerinc kocas111rn ak1beli hakkmda bllgi alabUmek için sùrck49
Tel.g1af, Ankan1 Vahligi'nin l7 Maziran 1918 111.rihli bir sorosuna C'l:\';lbcn yol·
lanmnktadu \'C: dQ~ù le.n kt1l<'r noua • 11 Ttuuuu: 1918 larihlndc tcknlr cd ll~
dl" dtntntktcdlr. BONSfR.DR.. nr., 89139, Codtd ltlcg.r.un (rom lntc:rior Ml·
nlmy 10 provin« of Anlun <b1<d 8 Jun• 1918
36
h 1 .,~1 1.1pmas1d1T. Bu israr karsismda Ahnanya'mn, Osmanh
111•~.1111lnn
nczdindc giri$imlerde bulunrnas1, Dr. Rupcn cl11•1• 1111111 hllinir olmas1111saglam1sur. Eger ailesinin ve dok1y1" I• \hn.mya'nin 1smn olmasayd1, Dr. Rupen'in ôldùrùlmesi11 1h)k111 O.manh veya Alman belgclcrinde herhangi bir kay11
1111111.11, ml\mkiin olmayacaku. l laua iddia edilebilir ki, cldeki
h • h1l11i l<n~1amonu Valiligi'ne ail, 31 Agustos 1915 tarihlnde
1 1111h11l'.1 yollanan, Or. Rupcn'in •affcdildigi" ve ·serbes! btra•1l.hj11 b1lgisi olacaku. Bu yarg1)"1 vannammn sebebi, oldOrû1 11 1hA1 1 b mcni emelektùclleri hnkkmda, Osmanh arsivinde•11111 v1 111 bllgilerdir.
'1 N1...m 1915 ve sonrasmda 1utuklanan, Çankm ve Aya~·a
11111lrn l:rmeni emelekcûel say1s1 180 civanndad1r. Bunlar11•11 l '10'yc yak1m oldOrùlmO.$, ancak 30 kadari hayana kalm1~111 l l.1lhukl bu entelektüc llerin ak1bctlcrine ili~kin eldeki Os111•11h hdi:clcri incelend iginde son dcrece ilglnç bir tablo ona• ,1~111.1k1ad1r. Bu belgclerdeki bllgilcr, Ermeni cntelek10elle1111111 huyilk k1smmm ya serbest b1mkild1g1ya yargilamp beraat
, 111kh'11 vcya kaçnklan biçimindedir. Nilekhn Osmanh Ar~iv1 11 t •l'ncl Müdürû saym Yusuf Sannay da konu hakkmda yaz.1&~1 lm 111,1kalede bu iddiada bulunacakur. 50
c h111.111 h arsivlerindcki Em1eni cn1elek1üel1eri hakkmda ru1111.111 k.1y111<1rdan yola ç1k1larak ileci sCtrülen bu iddia, Otimnnh
111•k.1111lanr11n bu kay1Llan belli bir slstematige b.igh olarak 1u1,,,~ 1111 ~uphesini akla gctirmektcdir. Ermem cntelektClelleri11111 .1k1ht·1lcri konusunda, b~1a Enncni olmak üzere cld~ki cliR• 1 k.1y1111klann sistemll t.aranmas1vc bu nlann Osmauh belgele11111• k1y,1~lanmas1, Osmanh hükümetinin kayn mtmada ne tür
1·11 1~>l11ika izlem~ oldugunu bize gOsterecekur. Bu konu ilcri• 11111 \.th~mada ayrurnh olarak ele ahnacakur. Simdilik ~u iddia
, ollklnli r kl , Dr. Rupen Scvag olay1 bu konuda bir istisna lc~kil
• 111ll'k1cdlr vc ônemi de buradan kaynaklanmaktadcr.
11
111"i.lnnriy, "What ll~ppened on Aprll 24, 19 l51: The C1rcu1ar of A1u1124,
l•H ~.and the Arrest of the Anntnian Conuninee ~1 t1ubtr'$ ln l.st1nbul", li1ttr• 1 ,..,l)cornnl OfT•r•o.it Soud:c.s, c. 14 nos 1-2 Sonboh>r (2008). s. 7'·10J.
\\1..