Türkmenistanda ekoulgam hyzmatlaryna

Transkript

~
Tebigat we ykdysadyyet
Türkmenistandaekoulgamhyzmatlaryna
ykdysadybahabermegiňnetijeleri
Tehnikihasabat
HasabatTü rkmenistanyň Tebigatygoramakministrliginiň BMG-nyň Osü şmaksatnamasy
weBü tindü ný ä ekologikgaznasybilenbilelikdeý erineý etirý ä n“Biodü rlü likboý unça
ko nwe n s iý a ny ň ý e r i n e ý e t i r i l m e g i n e ý a rd a m b e r m e kd e m i l l i b i o d ü r l ü l i g i
meý ilnamalaşdyrmak.Tü rkmenistanyň 2011-2020-njiý yllarü çinstrategiki
meý ilnamasy”taslamasynyň (HasabaalyşbelligiЕК-8481/07/2013ý . )ý ardam
bermekligindeekoulgamhyzmatlarynykesgitlemekwebahabermekboý unçapudagara
topartarapyndantaý ý arlandy.Ykdysadybahabermekboý unçausulyý etBeý ik
Britaniý anyň “MetroeconomicaLtd”kompaniý asynyň ý ardambermekligindeişlenip
taý ý arlandy.Millitarapdanişiý erineý etirmekdetehnikigoldawMilliulytehniki
maslahatçtweBMG-nyň Osü şmaksatnamasynyň Taslamalaryý erineý etirimerkezi
tarapyndanamalaaşyryldy.
Pudagaratehnikitopar:
Aý gü lMelä ýewa
TürkmenistanyňTebigatygoramakministrligi
Amangö zelAtaý ewa
TürkmenistanyňMaliýeMinistriligi
MeretgulyEzizow
TürkmenistanyňDöwletbalykhojalygykomitetti
JoraGü ndogdyý ew
TürkmenistanyňSuwhojalykministrligi
SaparmyratŞalyý ew
YusupSeý itgeldiý ew
TürkmenistanyňYkdysadyýetweösüşministrliginiňStrategiki
meýilnamalaşdyryşweykdysadyösüşinstituty
Ykdysadyýetwedolandyryşinstituty
MyratNepesow
TürkmenistanyňYkdysatçylarbileleşigi
“MetroeconomicaLtd”kompaniý asyndan:
AnilMarkandya
YelenaStrukowa
BMG-nyň Osü maksatnamasynyň Tü rkmenistandakyWekilhanasyndan:
OlegGü ý çgeldiý ew,Ulytehnikimaslahatçy,“Biodü rlü likboý unçakonwensiý anyň ý erine
ý etirilmegineý ardambermekdemillibiodü rlü ligimeý ilnamalaşdyrmak.Tü rkmenistanyň 2011-2020-njiý yllarü çinstrategikimeý ilnamasy”taslamasy.
Resminamaşugörnüşdesalgylanylmagyhökmany:ESVAL2014.Nature and Economy.
ResultsofecosystemservicesvaluationinTurkmenistan.Technicalreport.Ashgabat2014.
“Ekologiý abugü ntutuşdü ný ä deadamlaryň ý aşaý şynawehal-ý agdaý yna,durmuş-ykdysadyö sü şiň meý ilnamalarynyň durmuşageçirilişine,dü rlisebitlerdä kiý agdaý laragö nü dengö nitä siredý är,dö wletleriň arasyndakygatnaşyklaryşö hlelendirý är.”
Çeşme:TürkmenistanyňPrezidentiGurbangulyBerdimuhamedowyňBMG-yňBaşAssambleýasynyň65-njimejlisinegatnaşmagynyň
netijeleriboýunçapress-konferensiýa.
Mazmuny
1.Gysgaçasyn
5
2.Giriş
2.1.Taslamanyň beý any
2.2.Gorapsaklamakboý unçameý ilnamanyişlä p
tä ýýarlamagyň beý any
9
10
3.Usulyý et
3.1.Ekoulgamhyzmatlarynykesgitlemek
3.2.Ekoulgamçemeleşmä nikesgitlemek
3.3.Çaltkesgitlemegiň webahabermegiň usulyý etiniň beý any
3.4.Ekoulgamhyzmatlarynaykdysadybahabermegiň beý anyweesasyusulyý eti
12
13
15
10
15
16
4.Barlaglaryň netijeleri.Tü rkmenistandaekoulgamhyzmatlary
weolaryň gymmaty
4.1.Agyzsuwy
4.2.Suwaryşsuwy
4.3.Orimeý danlary
4.4.Dermanotlarweý aglar
4.5.Balykçylykweawhyzmatlary
4.6.Tokaý larwehowanyň ü ý tgemegi
4.7.Tü rkmenistanyň aý ratyngoralý antebigyý erleri
4.8.Yakmakü çinodunlykagaçlaryý ygnamak
24
26
27
27
29
30
30
31
32
5.Biodü rlü ligigorapsaklamakü çinteklipler
5.1.Milliderejede
5.2.Pudaklarderejesinde
33
34
34
6.Edebiý atçeşmeleri
37
1-njigoşundy.“Ekoulgamhyzmatlarynyçaltkesgitlemegiň we
ykdysadybahabermegiň ”usulyý eti
38
2-njigoşundy.Ekoulgamçemeleşmä niň ý örelgeleri(gysgaça
beý any)
40
2-njigoşundy.Ekoulgamçemeleşmä niň ý örelgeleri(gysgaça
beý any)
42
4-njigoşundy.Tü rkmenistanyň mö hü mgö rnü şleriniň ý aşaý yş
gymmatlygynyň geçirme(transfer)usulyarkalyaň ladylan
tablisasy
44
5-njigoşundy.Orimeý danekoulgamynyň ,başsanynyň weö ri
meý danlaryň ö nü mliliginiň beý any
45
Mazmuny
Suratlar
1-njisurat.
Tü rkmenistanyň esasyekoulgamlarynyň kartasy
13
2-njisurat.
Tü rkmenistandaekoulgamlaryň mysallary
14
17
3-njisurat.
Tü rkmenistandaekoulgamhyzmatlarynabahabermekligiň geçirilişi
4-njisurat.
Tü rkmenistandaesasyuglerodyö zü ndesaklaý jylarwehowany
arassalaý jylar
23
5-njisurat.
Tü rkmenistanyň ö rimeý danlarynyň kartasy
47
Shemalar
1-njishema.
Tü rkmenistandaesasyekoulgamhyzmatlary
2-njishema.
7
Biodü rlü ligigorapsaklamakboý unçastrategiý anywehereketleriň meý ilnamasynymeý illeşdirmegiň ý örelgeleri
11
3-njishema.
Ekoulgamhyzmatlarynykesgitlemekwesaý lapalmak
15
4-njishema.
Ekoulgamhyzmatlarynabahabermekü çinmaglumatlaryý ygnamak
16
5-njishema.
Tü rkmenistandaekoulgamhyzatlarynabahabermekboý unçageçirilen
işleriň tapgyrlary
17
6-njishema.
Tü rkmenistanyň ekoulgamhyzmatlarynyň tertipleşdirmesi
25
7-njishema.
Dermanotlarynyň hususysektordawelaý atlarboý unçasatylyşy
30
Tablisalar
1-njitablisa. Ekoulgamhyzmatlarynaykdysadybahabermegiň usulyý eti
7
2-njitablisa. Tü rkmenistanyň ö rimeý danlarynyň welaý atlarboý unçaiý mit
hasyllylygy
21
3-njitablisa. Tü rkmenistanyň ö rimeý danlarynyň peý dalanyşsygymy(welaý atlar
boý unça)
22
4-njitablisa. Tü rkmenistandaekoulgamhyzmatlarynaykdysadybahabermek
(welaý atlarboý unça,mü ň manat)
25
5-njitablisa. Tü rkmenistandasuwuň ekinlerisuwarmakdakygymmatynaykdysady
bahabermek(ý yldamü ň manat)
26
6-njytablisa. Orimeý danlarynyň mallarynyň başsanynyň weharytö nü mliliginiň basarbahasy
28
7-njitablisa. Tü rkmenistanyň tebigyö rimeý danlarynyň ý ylyň dowamynda
saklaný anownukşahlymallaryň başsanyweharytö nü mliligi
boý unçagymmatynyň jemleý jiululygynyhasaplamak
29
8-njitablisa. Tü rkmenistanyň tokaý larynyň uglerodyö zlerinesiň dirmekdä ki
gymmaty
30
9-njytablisa. Tü rkmenistanyň aý ratyngoralý antebigyý erleriniň ekoulgam
hyzmatynyň ykdysadygymmaty(mü ň manatda)
32
10-njytablisa. Tü rkmenistanyň tebigyö rimeý danlarynyň toparlarboý unçatutý an
meý dany
46
11-njitablisa. OŞM-yň biriniň ortaçaagramy(saryjagoý nunyň mysalynda)
46
12-njitablisa. OŞM-yň herbirindenortaçaçyký anö nü m(saryjagoý nunyň mysalynda)
47
13-njitablisa. Orimeý danlarynyň OŞM-yň ý ylyň dowamyndasaklanandakyö nü mliligi
47
3
Gysgaldylan
~
anlatmalar
BSAP
“Biodü rlü likboý unçakonwensiý anyň ý erine
ý etirilmegineý ardambermekdemillibiodü rlü ligi
meý ilnamalaşdyrmak.Tü rkmenistanyň 2011-2020-nji
ý yllarü çinstrategikimeý ilnamasy”taslamasy.
ESVAL Ekoulgamhyzmatlarynykesgitlemekweykdysadybaha
bermek,Tü rkmenistandageçirilenbarlaglaryň gysgaldylanady(abbrewiatura).
InternationalUnionofConservationofNature,Tebigaty
IUCN
goramagyň halkarabileleşigi.
Konwensiýa BirleşenMilletlerGuramasynyň Biologikdü rlü lik
hakyndakonwensiý asy.
OŞM Ownukşahlymal.
Aý ratyngoralý antebigyý erler,şolsandagoraghanalar,
AGTÝ çä kligoraghanalar,tebigymilliseý ilgä hlerweş.m.
4
Gysgaca
,
syn
Türkmenistandaekoulgam
hyzmatlarynykesgitlemegiňwe
ykdysadybahabermegiňesasy
maksatlaryndanbirihemçözgütleri
kabuledýänwezipeliadamlaryňwe
ýerliilatyňtebigyhyzmatlarygorap
saklamagyňwajyplygyhakynda
habarlylygynyýokarlandyrmakdyr.
Ekoulgamhyzmatlaryny
dolandyrmakbilenbaglylykda
teklipleriň(çäreleriň)işlenip
taýýarlanylmagyweykdysady
usullaryňulanylmagyhemgeçirilen
işleriňmaksatlaryboldy.
1
5
1
Gysgaçasyn
Tebigatweykdysadyý et.Tü rkmenistandaekoulgamhyzmatlarynaykdysadybahabermegiň netijeleri.Tehnikihasabat.
Ykdysadyý etiň ,adamyň saglygynyň weonuň tutuşý aşaý şynyň ekoulgam(tebigy)hyzmatlarynabaglydygy
baradakydü şü njä niň artdygyçadü ný ädeolekoulgamlarygorapsaklamagyň mö hü mdigibaradakydü şü nje
barhaartý ar.Ekoulgamhyzmatlaryiý mitö nü mleri,suw,ö rimeý danlaryý alyanykpeý dagetirý änleri,şeý le
hem,anykbolmadyk,gö zeilmeý ä n,gö nipeý dagetirmeý ä n,ý ö negö nihyzmatlaryň berilmegindemö hü m
ä hmiý eteeý ebolan(mysalü çinö sü mlikleriň gü lleriniň tozanlanmagy),şeý lehemadamlarytebigywebeý leki
helä kçiliklerdengorapsaklamakdaky(meselem,suwjoşmasyndan,opurylmalardangoramak)hyzmatlary
ö zü nebirleşdirý är.
Ekoulgamhyzmatlarynyň jemleriseljerilendeweolarygorapsaklamagagö nü kdirilençö zgü tlerkabuledilende
ekoulgamçemeleşmä niň ulanylmagynyň durnuklyý aşaý şyň syý asyguralyhö kmü ndebarhaä hmiý etiartý ar.Oz
gezegindeykdysadybahabermeolý a-dabeý lekihyzmatlaryň mö hü mdiginedü şü nmeklige,şeý lehemol
hyzmatlarygoldamagyň ykdysadyusullarynyteklipetmä geý ardamedý är.
Tü rkmenistanyň 1996-njyý yldatassyklanBiodü rlü likhakyndakonwensiý asytarapyndanbiodü rlü ligigorap
saklamaklygyň ä hlumumystrategikmaksatlarynyň 20sanysyteklipedilip,olaryň ikisihalkhojalygynda,
aý ratyn-daykdysadypudaklardaçö zgü tleriweumumysyý asatykabuletmegiň usuly/guralyhö kmü nde
ekoulgamhyzmatlarynaykdysadybahabermekligiulanmakbilenbaglydyr(1-njiwe2-nji“Aý ti”maksatlaý yn
wezipeler).
Tü rkmenistandaekoulgamhyzmatlarynykesgitlemegiň weykdysadybahabermegiň esasymaksatlaryndan
birihemçö zgü tlerikabuledý ä nwezipeliadamlaryň weý erliilatyň tebigyhyzmatlarygorapsaklamagyň wajyplygyhakyndahabarlylygynyý okarlandyrmakdyr.Ekoulgamhyzmatlarynydolandyrmakbilenbaglylykda
teklipleriň (çä releriň )işleniptaý ý arlanylmagyweykdysadyusullaryň ulanylmagyhemgeçirilenişleriň maksatlaryboldy.
Tü rkmenistanlyhü nä rmenler“Ekoulgamhyzmatlarynyçaltkesgitlemegiň webahabermegiň usulyý etini”
ulandylar.Buusulyý etý okarydepgindeokatmakarkalyý erlihü nä rmenleriň ykdysadybahabermekdä ki
mü mkinçilikleriniý okarlandyrmaga,ykdysadyý etiň ä hlipudaklarynyň wekilleriniweý erliilatyý urduň dü rli
welaý atlaryndakyesasyekoulgamhyzmatlarynykesgitlemä geçekmeklige,şeý lehemhasmö hü mhyzmatlar
boý unçaçaltbahabermekligiö wretmekligegö nü kdirilendir.Buusulyý etiornaşdyrmaklygyň çä klerinde
“MetroeconomicaLtd.”(Beý ikBritaniý a)kompaniý asynyň gatnaşmagynda10gü nlü kokuwmaslahatygeçirildi,
dü rliministrlikleriň ,ý okaryokuwjaý larynyň wejemgyý etçilikbirleşmeleriniň hü nä rmenlerindendü zü lenişçi
toparydö redildi.
Yurduň welaý atlaryndageçirilenişleriň dowamynda12sanymö hü mekoulgamhyzmatlary,şolsandaoba
hojalykekinlerinisuwarmakdaulanylý ansuw,agyzsuwy,syý ahatçylykwerekreasiý a(şypahanalar),taryhywe
medeniý adygä rlikler,goraghanalartarapyndaný aşaý yşý erleriniň berilmegi,goraghanalaryň landşaftlary,ö ri
meý danlary,awetmekligiň webalyktutmaklygyň ö nü mleri,miweleriý ygnamak(şolsandapissä nihemgoşmak
bilen),dermanlykö sü mliklerweý aglar,gü lleriň tozanlandyrylmagy,tokaý lartarapyndanhowanyň kadalaşdyrylmagyý alyhyzmatlarý üzeçykaryldy.Ykdysadybahabermeklikü çinolardandiň e8sanyekoulgam
hyzmatlarysaý lanypalyndy.Maglumatlaryň bolmazylygy,maglumatlaryý ygnamakwehastakykbaha
bermekligigeçirmekü çinserişdeleriň ý etmezçiligiwebaşgalaronuň esasysebabiboldy.Şonuň ü çinhem
ekoulgamhyzmatlarynabahabermekdurmuşbarlaglarynygeçirmezdenwesoragnamalaryý aý ratmazdan,
esasygyzyklaný antaraplaryň diň eý erliderejedä kiwekilleriniň gatnaşmagyndageçirildi.
Ykdysadybahabermekboý unçausulyý et“MetroeconomicaLtd.”kompaniý asynyň başhü nä rmenleri
tarapyndantassyklandy.Buusulyý etgysgaça1-njitablisadagö rkezilen,ý agnyolö zü ndeberilý änhyzmatlaryň bazargymmatynabahabermegiň ,hyzmatlaryalmakü çinçykdaý jylarabahabermegiň ,hyzmatlaryň alternatiw/başgagö rnü şlerinibermekboý unçaçykdaý jylarabahabermegiň usullarynywebeý lekileri
jemleý är.
6
1
Gysgaçasyn
1-nji tablisa. Ekoulgam hyzmatlaryna ykdysady baha bermegiň usulyýeti.
Ekoulgam hyzmat
Hasaplamagyň usulyýeti
Agyz suwy
Suwy bermek bilen bagly çykdaýjylaryň gymmatynyň hasaplamasy
O/h ekinlerini suwarmak üçin suw
Suwy bermek bilen bagly çykdaýjylaryň gymmatynyň hasaplamasy
Öri meýdanlary
Öri meýdanlarynyň sygymynyň we ot-iým gorlaryny
durnukly peýdalanmagyň hasaplamasy
Odunlyk agaç
Agajy bermegiň alternatiw hyzmaty (alternatiw hyzmatyň
bazar gymmaty)
Balyk we aw baýlyklary
Önümiň bazar gymmatynyň hasaplamasy
Tokaýlar (howanyň üýtgemegi)
Zyňyndy (parnik) gazlaryň gymmatynyň hasaplamasy
Tebigy dermanlyk otlar
Önümiň bazar gymmatynyň hasaplamasy
Goraghanalar (goralýan tebigy ýerler)
Ýaşaýyş ýerleriniň gymmaty (ýaşaýyş ýerlerini, iýmiti
bermegiň çykdaýjylary, berilýän ýerleriň gymmaty),
möhüm görnüşleri gorap saklamagyň gymmaty
Maglumat çeşmesi: Awtorlar.
Geçirilenseljermeleriň netijesindeTü rkmenistandaesasyekoulgam
hyzmatlarynyň umumygymmaty7,84milliardmanatý a-da2,751milliard
amerikandollarymö çberindekesgitlendi.Buý urduň umumymilli
ö nü miniň 3%-neý a-daumumyobahojalykö nü mleriniň 19%-nedeň dir.
Hasgymmatlyekoulgamhyzmatlarynaö rimeý danlarydegişlidiý lip
kesgitlendi(1-njishema).Orimeý danlarynyň gymmatytebigy
ekoulgamlartarapyndanberilý änä hlihyzmatlaryň 62%-nitutý arý a-da
birý yldakyhyzmatlarynyň mü çberi4,863milliardmanadadeň dir(1,706
milliardamerikandollary).Ekoulgamhyzmatlarynyň beý lekimö hü m
gö rnü şlerineobahojalykekinlerinisuwarmakü çinsuwuň berilmegi
(1,846milliardmanat)weagyzsuwunyň berilmegi(ý ylda450million
manattö weregi),goraghanalartarapyndaný aşaý yşý erleriniň berilmegi
Geçirilenseljermeleriňnetijesinde
Türkmenistandaesasyekoulgam
hyzmatlarynyňumumygymmaty
7,84milliardmanatýa-da
2,75milliardamerikandollary
möçberindekesgitlendi.Bu
ýurduňumumymilliönüminiň
3%-neýa-daumumyoba
hojalykönümleriniň
19%-nedeňdir.
1-nji shema. Türkmenistanda esasy ekoulgam hyzmatlary.
Agyz suwy
5,75 %
Suwaryş suwy
23,55 %
Öri meýdanlary
62,04 %
Odunlyk agaç
0,04 %
Balykçylyk we aw başýlyklary/serişdeleri
0,07 %
Tokaýlar (howanyň üýtgemegi)
0,93 %
Derman (lukmançylykda ulanylýan) otlar
0,47 %
Goraghanalar (AGTÝ)
7,16 %
0,93%
7,16%
0,07% 0,47%
0,04%
5,75%
23,55%
62,04%
7
1
Gysgaçasyn
(herý ylda562millionmanat)degişliedildi.Soň kyekoulgamhyzmatykesgitlenendederý alaryň suwtoplaý yş
basseý nleriniň goralypsaklanmagy,ö sü mlikleriň gü llerinitozanlandyrmakweö rimeý danlary,medeni
ö sü mlikleriň weö ý haý wanlarynyň ý abanykowumlarynygorapsaklamaký alygymmatlyykdysadyhyzmatlary
gö zö ň ü ndetutulomady.Busanalypgeçilenekoulgamhyzmatlarygoşulanhalatyndagoraghanalaryň çä klerindetebigatyň goralmagynyň hakykygymmatynyň hasartjakdygydü şnü klidir.
Geçirilenişleriň netijeleriTü rkmenistandaekoulgamhyzmatlarynyň berilmeginiň ö rä nmö hü mä hmiý etiniň bardygynaweykdysadytaý dangymmatlydygynaşaý atlykedý är.Iň gymmatlytebigybaý lykhö kmü ndeö ri
meý danlarynaaý ratynü nsberilmegizerurdyr.Seljermenetijesindeö rimeý danlarynydurnukly
peý dalanmagyň tä zeý ollaryny/mehanizmleriniişlä ptaý ý arlamagyň ,ö rimeý danlarynygorapsaklamagy
maliý eleşdirmegiň tä zemehanizmleriniň işlenidü zü lmeginiň wedurmuşaornaşdyrylmagynyň wajypdygy
kesgitlendi.Mysalü çin,ö rimeý danlaryndanpeý dalanylmagyü çintö legleriö rimeý danhojalyklarynydurnukly
dolandyrmagyň mehanizmleriniornaşdyrmagagö nü kdirilipbilner,edilşeý leçemeleşmelergoralý antebigy
ý erleridolandyrmagahemdegişlidir.Bahabermelerebaglylykdagoraghanalartarapyndanberilý ä n
hyzmatlaryň hü mmetiniň olhyzmatlarygoldamakü çinçykdaý jylardanbirnä çeesseý okarydygynygö rkezý är,
bubolsatebigatygoramakbilenbaglyişleregoý ulý angoý umlaryň haspeý dalydygynaşaý atlykedý ä r.
Goraghanalartarapyndanberilý ä nekoulgamhyzmatlarynyň dolytü kellemesiniň geçilmegi,tä ze
goraghanalary,millitebigyseý ilgä hleridö retmekü çinesaslandyrmalardaykdysadytaý danbahabermekligiň ulanylmagygeljekdetebigyserişdeleriň ykdysadygymmatlygyboý unçaçö zgü tleriň kabuledilmegine
ornaşdylmagybilenbaglyzerurişlerdir.
8
Giris,
2.1.Taslamanyňbeýany
2.1.Taslamanyňbeýany
2.2.Gorapsaklamakboýunçameýilnamanyişläp
täýýarlamagyňbeýany
10
10
2
9
2
Giriş
“Biodü rlü likboý unçakonwensiý anyň ý erineý etirilmegineý ardambermekdemillibiodü rlü ligi
meý ilnamalaşdyrmak.Tü rkmenistanyň 2011-2020-njiý yllarü çinstrategikimeý ilnamasy”taslamasy
Bü tindü ný äekologikgaznasytarapyndanmaliý eleşdirildiweTü rkmenistanyň Tebigatygoramakministrligi
tarapyndanBMG-nyň Osü şmaksatnamasynyň Tü rkmenistandakywekilhanasybilenbilelikdeý erineý etirilý är.
Biodü rlü ligigorapsaklamagyň wedurnuklypeý dalanmagyň meseleleriniň ykdysadyý etiň tebigyserişdeleri
ulanmakbilenbaglydü rlipudaklarynaornaşdyrylmagyü çindö wletmaksatlarynykesgitlemekhem-debu
maksatlarydö wletmeý ilnamalarynyň dü zü minegirizmekliktaslamanyň başmaksadyboldy.
Taslamanyň esasywezipelerihö kmü ndebiodü rlü liligigorapsaklamagyň meý ilnamalarynyň ulgamynasynyň taý ý arlanmagy,tä zedö wletmaksatlarynyň işlenipdü zü lmegiwehereketleriň meý ilnamasynyň tä zelenmegi,
şeý lehembiodü rlü liligigorapsaklamakboý unçameý ilnamanyň milliulgamynyň gü ý çlendirilmegidiý lip
bellenildi.
Şeý lehem,taslamanyý erineý etirmekligiň çä klerindebiodü rlü ligimeý illeşdrrmegiň ulgamynasyny
taý ýarlamakweseljermegeçirmek,ekoulgamhyzmatlarynaykdysadybahabermek,biodü rlü ligiň meselelerini
ykdysadyý etiň dü ripudaklarynaornaşdyrmakboý unçaçä releriň işlenipdü zü lmegiý alymö hü mçä relergö z
ö ň ü ndetutuldy.
Biodü rlü likhakyndakonwensiý aboý unçaý urduň halkaraborçnamalarynyý erineý etirmekligiň çä klerinde
taslamatarapyndanKonwensiý aboý unça5-njiweKartahenateswirnamasyboý unça2-njimillihasabatlar
taý ý arlandy,şeý lehemşukonwensiý anyň çä klerindeý urtlaryň arasyndamaglumatlaryalyşmakboý unça
araçyllykmehanizminiň Internet-sahypasytä zelený är.
Taslamaşeý lehemBMG-nyň Osü şmaksatnamasynyň Tü rkmenistandakywekilhanasybilený urduň Hö kü metiniň arasyndahyzmatdaşlygatä zeçemeleşmä niornaşdyrý ar.Butä zeçemeleşmedö wlet
gullukçylyarynyň biliminiwemü mkinçiliklerinigü ý çlendirmä gehem-detä slamanyň bilelikdeý erine
ý etirilmeginegö nü kdirilendir.Taslamanyý erineý etirmekligiň çä klerinde8sanymö hü mministrlikleriň orta
wezipeliwekillerindendü zü lenbiodü rlü ligigorapsaklamagyň strategiý asynywehereketleriň meý ilnamasyny
taý ý arlamakboý unçapudagaraişçitoparydö redildi.Ondanbaşgahem,ykdysadybahabermekligigeçirmek
boý unçatehnikitoparwehabarberiştehnologiý alaryboý unçahü nä rmenleriň pudagaratehnikitopary
dö redildiwetaý ýarlanyldy.
2.2.Gorapsaklamakboýunçameýilnamanyişläptäýýarlamagyňbeýany
Taslamaý erineý etirilendeministrlik1996-njyý yldaTü rkmenistanagzasybolanBiodü rlü likhakynda
konwensiý atarapyndankabuledilenhalkaratejribesineesaslandy.Şeý lehemtaslamatarapyndanbiodü rlü ligi
gorapsaklamagyň meseleleriniö sü şiň milliderejedä ki,pudaklaý ynweý erlimeý ilnamalarynagoşmak
maksadybilen,bumeseleleriý urduň ö nü mçilikpudaklarynautgaşdyrmagagö nü kdirilenusulyý etişlenip
taý ýarlandy.
2-njishemadagö rkezilenbuusulyý etiň esasyý örelgeleriaşakdakylardanybarat:
Utgaşdyrmaýörelgesi,ý a-dabiodü rlü ligigorapsaklamagyň meseleleriniykdysadyý etiň tebigatatä sir
edý änesasypudaklarynyň işleriniň weö sü şiniň iň başlangyçtä pgyrlaryndaolaryň meý ilnamalaryna
hem-demaksatnamalarynagirizilmegi/ornaşdyrylmagy.
10
2
Giriş
Gatnaşmakýörelgesi,ý a-dapudakderejesindeä hligyzyklaný antaraplaryň ý erineý etirerlikliçä releriň işlenipdü zü lmeginehem-deministrlikleriň wepudaklaý yndolandyryşedaralarynyň çä relerinden
ý okardakyeý eçiligiň artdyrylmagynaçekilmegi.
Ylalaşmakýörelgesi, ý a-damaliý egoldawlydü ý plitaslamalarytaý ýarlamakmaksadybilen,biodü lü ligi
gorapsaklamakmeseleleriniň bý ujetwemaliý eedaralarybilentaý ý arlygyň irkidö wü rlerindenbaşlap
araalnypmaslahatlaşylmagyweylalaşylmagy.
Ekoulgamhyzmatlarynaykdysadybahabermekbiodü rlü ligigorapsaklamakboý unçamillistrategiý anywe
hereketleriň meý ilnamasynytaý ý arlamagyň mö hü mdü zü mbö legibolupdurý ar,sebä bibiodü rlü ligiň we
ekoulgamhyzmatlarynyň hakykygymmatynadü şü nmekarkalybiodü rlü ligigorapsaklamakmeseleleliriniň maliý eleşdirilmeginesyý asygoldawyü pjü nedipbolar¹.
2-nji shema. Biodürlüligi gorap saklamak boýunça strategiýany we hereketleriň meýilnamasyny meýilleşdirmegiň
ýörelgeleri.
UTGAŞDYRMAK
ÝÖRELGESI
biodürlüligi gorap saklamagyň meselelerini ykdysadyýetiň esasy
pudaklarynyň meýilnamalaryna we maksatnamalaryny girizilmegi
GATNAŞMAK
ÝÖRELGESI
biodürlüligi gorap saklamagyň meselelerine gyzyklanýan
taraplaryň pudak we aşaky milli derejde çekilmegi
YLALAŞMAK
ÝÖRELGESI
Resminamanyň tassyklanylyndan öň býujet
we maliýe edaralary bilen Ylalaşylmagy
Taslamadabellenenä hliçä relerý urduň beý lekipudaklarynyň degişlidö wletgullukçylarynywe
hü nä rmenleriniçekmeklikarkalyý erineý etirilý är,bubolsaolaryň mü mkinçilikleriniý okarlandyrmagahem-de
taslamanyň wezipeleriniň geljekdebilelikdeý erineý etirilmegineý ardameder.
1
Biodürlülik hakynda konwensiýanyň çözgüdi, UNEP/CBD/COP/DEC/X/2
11
~
Usulyyet
3.2.Ekoulgamçemeleşmänikesgitlemek
3.3.Çaltkesgitlemegiňwebahabermegiňusulyýetiniňbeýany
3.4.Ekoulgamhyzmatlarynaykdysadybahabermegiňbeýanywe
esasyusulyýeti
3
12
13
15
15
16
3
Usulyý et
Tü rkmenistandaesasyekoulgamlaraçä geli,toý unsowwegipsliçö llü kler,derý aboý laryweoazislerhem-de
daglardegişlidir.Yurduň meý danynyň agramlybö legini(80%-dengowragyny)çö llü ký erlertutý ar,ikinji
orundadaglar,soň raoazislerwederý aý akasynyň ekoulgamlarydurý ar.Yurduň gü nbatarserhediniň kö p
bö leginideň izekoulgamytutý ar.
1-nji surat. Türkmenistanyň esasy ekoulgamlarynyň kartasy.
kesgitlemesinde“tebigy
ekoulgamlaryňweolaryňdüzüm
bölekleriňşertlerhem-de
proseslerarkalyadamlaryň
ýaşaýşynygoldaýarlarwe
kanagatlandyrýarlar”diýlip
aýdylýar.
Çö lekoulgamlary
Derý aboý undakyekoulgamlarweoazisler
Dagekoulgamlary
Maglumat çeşmesi: http://enrin.grida.no/htmls/turkmen/soe2/english/diagrams/mapeco.htm.
Ekoulgamlarekoulgamhyzmatlaryarkalyadamlaryň işjeň ligibilenberkbaglanyşyklydyr.Biodü rlü likhakynda
konwensiý aekoulgamhyzmatlaryny“adamyň ekoulgamlardanalý anpeý dasy”hö kmü ndekesgitleý ä r.
Ekoulgamhyzmatlarynyň ý ene-debirkesgitlemesinde“tebigyekoulgamlaryň weolaryň dü zü mbö lekleriň şertlerhem-deproseslerarkalyadamlaryň ý aşaý şynygoldaý arlarwekanagatlandyrý arlar”diý lipaý dylý ar.(где
ссылка?)
Ekoulgamhyzmatlarynaiý mitö nü mleri,çigmal,sü ý jisuw,dermanlykserişdelerwebeý lekilerý aly“peý daly
ö nü mleribermekboý unçahyzmatlary”,ý erlihowanyweonuň hilinikadalaşdyrmak,uglerodybaglanyşykly
ý agdaý ageçirmekwesaklamak,howanyň adatdandaşaryý agdaý larynyý umşatmak,lagymsuwlaryny
arassalamak,topragyň zaý alanmagynyň ö ň ü nialmakweonuň hasyllylygynygoldapsaklamak,gü lleri
tozanlandyrmak,biologikgö zegçilikwebeý lekilerý aly“kadalaşdyryjyhyzmatlary/wezipeleri”, şeý lehem,
kö mekçihyzmatlary(ö sü mlikleriň wehaý wanlaryň ý aşaý yşý erlerinigoldamak,genetikikö pdü rlü ligi
goldamak)wedynçalyş,syý ahatçylyk,dö redijilik,medeniý et,sungatwedizaý nü çinylhamçeşmesiweşolara
meň zeşlerihemgoşmakbilenmedeni-estetikihyzmatlarydegişlibolupbiler.(Ekoulgamhyzmatlarynyň gö rnü şleriboý unçabeý anyü çin3-njigoşundaseret).
Welaý atlarderejesindegeçirilenişmaslahatlarynyň netijesindeTü rkmenistandaesasyekoulgam
hyzmatlarynaaşakdakylardegişlidiý lipkesgitlenildi:
Ekinlerisuwarmaküçinsuw.
Agyzsuwy.
13
3
Usulyý et
Syýahatçylykwedynçalyş(rekreasiýa),şypahanalar,taryhywemedeniýadygärlikler
Goraghanalartarapyndanýaşaýyşýerleriniňberilmegi
Örimeýdanlary
Goraghanalaryňlandşaftlary
Balykçylygyňhem-deawçylygyňönümleri
Pissänihemgoşmakbilenmiweleriňýygnalmagy
Dermanlykotlar,ýaglar
Gülleriňtozanlandyrylmagy
Tokaýlartarapyndanhowanyňkadalaşdyrylmagy
Barbolanmaglumatlarageçirilenseljermelerdensoň ,ykdysadybahabermeklikü çinbuhyzmatlaryň diň e
kä birlerisaý lanypalyndy.
2-nji surat.Türkmenistanda ekoulgamlaryň mysallary (çepden saga): çöllük, daglyk we derýa boýlarynyň ekoulgamlary.
14
3
Usulyý et
3.2.Ekoulgamçemeleşmänikesgitlemek
Ekoulgamçemeleşmesiekoulgamhyzmatlarynyň dikeldilmeginiň ý a-da
olaryň ü znü ksizü pjü nedilmeginiň tebigybaý lyklarydolandyrmagaý a-da
ý erliderejedeçö zgü tleriň kabuledilmeginegoşulmagynygö zö ň ü nde
tutý ar.Çemeleşmeçö zgü tlerkabuledilendeadamlaratebigyhyzmatlaryň berilmeginiň hasabaalynmagynywegoralypsaklanmagynyö zü nde
jemleý ä r.Şeý lehem,çemeleşmeadamlaraekoulgamyň birbö legi
hö kmü ndeseredý är.
“Ýer,suwwejanlyserişdeleri
olaryňgoralypsaklanmagynewe
adalatlylykýörelgesiesasynda
durnuklypeýdalanylmagyna
gönükdirilentoplumlaýyn
dolandyrmagyňstrategiýasy”
hökmündekesgitleýär.
Biodürlülikhakyndakonwensiýaekoulgamhyzmatlar ynyň
çemeleşmesini “Yer,suwwejanlyserişdeleriolaryň goralypsaklanmagyneweadalatlylyký örelgesiesasyndadurnuklypeý dalanylmagyna
gö nü kdirilentoplumlaý yndolandyrmagyň strategiý asy”hö kmü nde
kesgitleý är.
Konwensiý aekoulgamhyzmatlarynyň çemeleşmesinidurmuşageçirmekligiň birnä çeý örelgelerini,şolsanda
serişdeleriý erliderejededolandyrmagyň mö hü mdiginiykraretmek(desentralizasiý a),çö zgü tlerkabul
edilendebeý lekiekoulgamlaratä sirigö zö ň ü ndetutmak,ekoulgamhyzmatlarynyň yzygiderliberilip
durulmagyü çinekoulgamlaryň işjeň liginiň goralypsaklanmagywebeý lekilerikesgitleý är.2-njigoşundydabu
ý örelgelersanalypgeçilý är.
3.3.Çaltkesgitlemegiňwebahabermegiňusulyýetiniňbeýany
Ekoulgamhyzmatlarynyň mö hü mlerinikesgitlemekwesaý lapalmakü çingyzyklaný antaraplaryň gatnaşmagyndadegişliusulyý etulanyldy.Munuň ü çin,gatnaşý anedaralaryň hü nä rmenlerindendü zü lentopar
ykdysadyý etiň dü rlipudaklarynyň , şolsandatebigatygoramakweý erliderejededö wletdolandyryşyboý unça
wekilleriniň gatnaşmagyndausulyý etokuwlarynygeçirdi.Ekoulgamhyzmatlarynykesgitlemekwesaý lap
almakişleriniň yzygiderliligiaşakdaky3-njishemadagö rkezilen.
3-nji shema. Ekoulgam hyzmatlaryny kesgitlemek we saýlap almak
I. Esasy ekoulgam hyzmatlaryny kesgitlemek:
II. Has wajyp ekoulgamlary saýlap almak (aşakdakylara laýyklykda):
- ady;
- esasy benesiarlar;
- geograk örtügi;
- bar bolan san görkezijileri.
III. Saýlanyp alnan ekoulgam hyzmatlaryny aşakdaky ölçegler boýunça tertipleşdirmek:
- ykdysady gymmatlygy;
- ekoulgamlary goldamak gymmatlygy;
- ýerli ähmiýeti, garaşlylyk;
- medeni we estetiki gymmatlygy.
Herwelaý atdaokuwmaslahatygeçirilendensoň ekoulgamhyzmatlarynyň berilý änmö hü mý erlerinebaryp
gö rmekwemaglumatlaryý ygnamakü çinmeý danişlerigeçirildi.Bahabermekü çinesasymaglumatçeşmesi
bolupişçitoparyň dü zü minegirý änhü nä rmenleriň bilimleri,okuwmasalhatlarynagatnaşanpudaklaryň ý erli
15
3
Usulyý et
derejedä kiwekillerindenalnan,şeý lehemmeý danişlerigeçirilendegü rrü ň deşlik,sorag-jogapweý erlere
barypgö rmekarkalytoplananmaglumatlarhyzmatetdi.Ekoulgamhyzmatlarynabahabermekboý unça
maglumatlaryý ygnamakişleriniň tertibi4-njishemadagö rkezilen.
4-nji shema. Ekoulgam hyzmatlaryna baha bermek üçin maglumatlary ýygnamak.
Öňden bar bolan mukdar
maglumatlary almak:
Ýerlerden maglumatlary almak:
Maglumatlar bilen işlemek:
- welaýatlardaky hünärmenleriň berýän bahalary;
- hünärmenler, peýdalanyjylar
we beýlekiler bilen gürrüňdeşlik;
- resminamalar, ylmy çap işleri
we beýleki çeşmeler bilen
işlemek.
- möhüm ýaşaýyş ýerlerine
baryp görmek;
- ekoulgam hyzmatyna baha
bermekligiň usulyýetini saýlap
almak;
- osler, peýdalanyjy
edaralaryň/guramalaryň
hünärmenleri bilen işlemek.
- baha bermek üçin
maglumatlary saýlamak;
- baha beriş işlerini geçirmek.
3.4.Ekoulgamhyzmatlarynaykdysadybahabermegiňbeýany
weesasyusulyýeti
Bahabermekbarada
umumymaglumatlar
Ekoulgamhyzmatlarynyň gymmatlygynykesgitlemekü çintehniki
toparyň hü nä rmenleritarapyndanişlenipdü zü len“ekoulgam
hyzmatlarynyçaltkesghitlemekwebahabermek”usulyý etiulanyldy.Bu
usulyý etiň esasyaý ratynlyklaryaşakdakylarboldy:
ekoulgamhyzmatlarynykesgitlemekwebahabermekdö wrü ndeoň aý erlerdä kigyzyklaný antaraplaryň giň kö pçü liginiň çekilmegi,bubolsaekoulgamhyzmatlarynyň hasmö hü mlerinianykkesgitlemä gewe
saý lapalmagamü mkinçilikberdi
talapedilý änö nü miişlä pdü zmekmaksadybilenbuişlereministrlikleriň ,ylmy-barlagedaralarynyň we
dö wletedahyllybolmadykpudagyň hü nä rmenleriniň çekilmegi
ekoulgamçemeleşmesi,ekoulgamhyzmatlaryweolarabahabermekmeseleleriboý unçaý erlidö wlet
gullukçylarynyň wegyzyklaný antaraplaryň giň kö pçü liginiň mü mkinçilikleriniň ý okarlanmagy.
Işlerigeçirmegiň esasytapgyrlary5-njishemadagö rkezilen.Buugurdailkinjiä dimlerbahabermekişlerini
geçirmekboý unçapudagaratehnikitoparyň dö redilemgibilenbaglybolup,onuň dü zü mineý urduň tebigy
serişdeleriulanmakbilenbaglyministrlikleriniň wepudaklarynyň , şeý lehem,ylmy-barlagedaralarynyň we
professionalguramalaryň wekillerigirdiler.Soň raministrlikleriwepudakedaralaryny,bilimedaralarynywe
professionalguramalaryhemgoşmakbilen,18sanyedara-kä rhanalarü çingü ý çlidepginliokuwgeçirildi.
“MetroeconomicaLtd”kompaniý asytarapyndangurnalan10-gü nlü kokuwmeý illeşdirmek,maliý eleşdirmek
wetebigyserişdeleridolandyrmakbabatdamilliedaralaryň ekoulgamçemeleşmesi,ekoulgamhyzmatlaryny
kesgitlemegiň weykdysadybahabermegiň usulyý etleribilenbaglymeselelerboý unçamü mkinçilikerini
ý okarlandyrmagymaksatedindi.
16
3
Usulyý et
3-nji surat. Türkmenistanda ekoulgam hyzmatlaryna baha bermekligiň geçirilişi.
Okuwdö wrü ndeoň agatnaşyjylarekoulgamhyzmatlarynyçalt
kesgitlemegiň webahabermegiň usulyý etini,usullarynyweolary
geçirmegiň aý ratynlyklarynyaraalypmaslahatlaşdylar.“Ekoulgam
hyzmatlarynyçaltkesgitlemegiň webahabermegiň ”usulyý eti1-nji
goşundydabeý anedilen.Buusulyý etiň esasybö lekleriekoulgam
hyzmatlarynykesgitlemekwetertipleşdirmek(saý lapalmak),ykdysady
bahbermä niwenetijeleriň seljermesinigeçirmekboldy.Bumaksatlara
ý etmekü çiný urduň ä hliwelaý atlarynaişsaparlarygurnaldy,sapar
wagtyndagyzyklaný antaraplarbilenduşuşyklargurnaldy,mö hü m
ekoulgamhyzmatlarynyň berilý äný erlerinebarylypgö rü ldi,ý etmeý än
maglumatlarytoplamakü çinmeý danişlerigeçirildi.Soň raişçi
duşuşyklarwagtyndaweý erlerdetoparyň agzalarytarapyndanykdysady
bahabermekişlerigeçirildi,iň soň undabolsabahabermeleriň netijeleri
“MetroeconomicaLtd”kompaniý asynyň ykdysatçylarybilenaraalnyp
maslahatlaşyldy.
(çepden saga): ykdysady baha bermek boýunça
okuw derslerine gatnaşyjylar;işçi toparyň
wekilleri Hazar döwlet tebigy goraghanasynyň
işgärleri bilen söhbetdeşlik geçirýärler;Maliýe
ministrliginiň wekili Lebap welaýatynda okuw
maslahatyna gatnaşýan gyzyklanýan taraplara
ekoulgam hyzmatlaryny derejesi boýunça
kesgitlemäge kömekleşýär.
5-nji shema. Türkmenistanda ekoulgam hyzatlaryna baha bermek boýunça geçirilen işleriň tapgyrlary.
Işi geçirmegiň
we baha bermegiň
usulyýetini işläp
düzmek we topar
bilen ylalaşmak
ESVAL boýunça
tehniki topary
döretmek
Topary ýokary
depginde
okatmak
Hasabaty
taýýarlamak
we ýaýratmak
“Ekoulgam
hyzmatlaryny çalt
kesgitlemegiň we baha
bermegiň” usulyýetini
ornaşdyrmak
17
3
Usulyý et
Ekoulgamhyzmatlaryny
tertipleşdirmek
Ekoulgamhyzmatlarynyň hasmö hü mlerinikesgitlemekü çin,olary
wajyplykderejesiboý unçatertipleşdirmekişlerigeçirildi.Ekoulgam
hyzmatlarynytertipleşdirmekaşakdakyö lçegleriň esasyndaamala
aşyryldy:
hyzmatyň sebitiň ý a-datutuşý urduň ykdysadyý etiü çingymmatlygy;
hyzmatyň ekoulgamlaryň gollanmagyü çingymmatlygy;
ý erliilatyň hyzmatagaraşlylygynyhemgö zö ň ü ndetutmakbilen,ý erliilatü çingymmatlygy;
medeniwe/ý a-daestetikigymmatlygy.
Ekoulgamhyzmatlarynaçaltkesgitlemekusulyý etiarkalyberlenykdysadybahaMetroeconomica Ltd
kompaniý asynyň hü nä rmenleritarapyndanişlenipdü zü lenusulyý etelaý yklykdageçirildiwekompaniý abilen
ylalaşylandansoň işçitoparyň agzalarytarapyndaný erlişertlereuý gunlaşdyryldy.
Agyzsuwyweekinleri
suwarmaküçinsuw
Ilatü çinagyzsuwynybermekhyzmatysuwserişdeleribilenü pjü n
etmekligiň başga/alternatiwý ollarynyhasaplamakarkalygeçirildi.
Suwuň alternatiwü pjü nçiligiikiusularkalyhasaplanypbilner:
Yü kgö terijiligi5tonnabolansuwçekijiawtoulaglararkalybaşgaçeşmelerdengetirilipsuwbilenü pjü n
edilmegi.Mysalü çin,dagý erlerindä kikä birobalarydiň eşuusularkalysuwbilenü pjü nedipbolý ar.
Suwydikguý ularyň kö megibilengazypalmakweonyarassalamak.Adatçadikguý ylardanalyný ansuwuň 1litrinde5gramaçenliduzbolý ar.Suwyarassalamagyň çykdaý jylarytersosmostehnologiý asyboý unça
hasaplanylý ar:
Enjamlaraweguý açykarylý anmaý agoý umlar1litrarassalanansuwa1amerikandollarynadeň .
Enjamlaryň (suwgö teriji,çeleklerwebaşgalar)ulanyşmö hleri(ý agnyamortizasiondö wri)
8ý yladeň .
Membrananyçalyşmakdö wri1ý yla,beý lekisü zgü çleriň ki( iltrleriň ki)bolsa6aý adeň .Gaý ry
çykdaý jylaraişgä rleriň aý lykzä hmethaklary,elektrikenergiý asynyň wedolandyryşbilenbagly
beý lekitö legleridegişli.Bahabermekü çinö ndü rijiligibirgije-gü ndizde6000litrbolanenjamü çin
hasaplamalarulanylý ar.
Suwuň kesgitlenenbazarbahasynyň ý okdygy,ulanylý antö legleriň bolsaü jypsyzdygy,şeý lehemsuwybaşga
maksatlarü çin/alternatiwulanyşyň (mysalü çin,energetikanyň maksatlaryü çin)ö rä npesdigisebaply, şu
başlangyjyň çä klerindeagyzsuwynyhem-desuwarymlyksuwybermekligiň gymmatyşeý lehyzmaty
bermekligiň “kö lege”gymmatynykesgitlemekarkalyhasaplanyldy.“Kö lege”gymmatyý a-dasuw
serişdeleriniň gymmatysuwyahyrkypeý dalanyjaeltipbermekligiň çykdaý jylarynaesaslanandyr.Bu
çykdaý jylarişleriý erineý etirmekü çin,dü ý pliabatlaý yşişlerinigeçirmekü çinhem-deinfrastrukturanygurmak
ü çintö legleriö ziçinealý ar.Şubarlagü çinTü rkmenistandawelaý atlarboý unça2010-njyý yldaagyzsuwunywe
ekinlerisuwarmakü çinsuwaryşsuwunybermekboý unçaçykdaý jylaryň hasaplamalaryulanyldy.
Odunlykagaçýygnamak
18
Odunlykagaçý ygnamagyň gymmatynaagajybermegiň alternatiwusuly
boý unçabahaberildi.Tebigatdanalyný anagajyň hä zirkipeý dalanylmasy
kubmetrlerdehasaplanyldyweagajyň herwelaý atdakybazarbahasyna
kö peldildi.
3
Usulyý et
Aýratyngoralýan
tebigyýerler
Aý ratyngoralý antebigyý erler(AGTY)tebigatyaý apsaklamakü çinwajyp
bolanekoulgamhyzmatlarynyň ulytoplumynaeý edirler.Şeý le
wezipelere/funksiý alaraý aşaý yşý erleriniň berilmegi,goralý anwe
gö çý ä ngö rnü şlerigorapsaklamakwezipesi,genetikiwegö rnü ş
dü rlü liginigoldamak,derý alaryň suwtoplaý yşbasseý nleriniň kadaly
işlemeginiü pjü netmekwebaşgalardegişlidir.
Ondanbaşgahem,kö pAGTYý urduň durmuş-ykdysadyý agdaý ynadü ý pligoşantgoşý arlar.Mysalü çin,dagdaky
derý ajyklaryň /çeşmeleriň suwtoplaý yşbasseý nleriniň goldanmagy/goralypsaklanmagy,dermanlykotlarwe
ö rimeý danlary(çä kligoraghanalarda)bilenü pjü nedilmegi,ý anaşyký erlerdä kimiwelibaglaryň hme-deoba
hojalykekinleriniň gü lleriniň ý abanyarylartarapyndantozanlandyrylmagy–goraghanalartarapyndan
berilý änşeý lekadalaşdyryjywezipeleriň ä hlisiykdysadyý etipobahojalykwebalykhojalygyý alypudaklaryny,
şeý lehemgoraghanalaryň çä klerindeý a-dagolaý yndaý aşaý aný erliilatyň ý aşaý şynygoldamakdaö rä nuly
ä hmiý etibä rdyr.
AGTY-iň gymmatlylygyTü rkmenistanyň Gyzylkitabynagirizilenmö hü mgö rnü şleriň ý aşaý yşý erlerinehem-de
olgö rnü şleriň ý aşaý yşgymmatynabahabermekarkalykesgitlendi.
Çaltbahabermekü çingoraghanalaryň çä gindeý aşaý anhaý wanlaryň diň e
Tü rkmenistanyň GyzylkitabynaweTebigatygoramagyň halkara
bileleşiginiň (IUCN)gyzylsanawynagirizilenhasmö hü mgö rnü şleri
saý lanypalyndy.
Möhümgörnüşleriň
ýaşaýyşýerleri
Yaşaý yşý erleriniň umumygymmatyiý mitgymmatyndanwetebigygurşawydaşkytä sirlerdengorap
saklamagyň gymmatyndandurý arweaşakdakyformulabilenaň ladylý ar:
Vhab=Vf+Vpr,
buý erde,
Vhab-ý aşaý yşý erleriniň umumygymmaty,
Vf-iý mitibermekligiň gymmaty,
Vpr–ý aşaý şyň tebigygurşawynygorapsaklamagyň gymmaty.
Herbirgymmatlygö rnü şü çiniý mitbiný adynyň berilmegi V f iý mitbilenalternatiwü pjü netmegiň hasaplamalarygö rnindegö rkezilipbilner.
Vf=Spop×Ddaily×Ndh×Palt,
buý erde,
Vf-ý aşaý yşý erinibermekhyzmatynyň gymmaty,
Spop–gö rnü şiň populý asiý adakylarynyň sany,
Ddaily–herbirhaý wanü çingü ndegerekbolan/haarçlanylý aniý mit,
Ndh-herbirhaý wanyň goraghananyň çä gindeý aşaý angü nleriniň
sany,
Palt-alternatiwiý mitlendirmegiň gymmaty.
19
3
Usulyý et
Yabanytebigatyň herbirgö rnü şü çingymmatyhaý wanlaryň ý aşaý aný erlerindä kiý abanytebigatyň gorag
dü zgü nlerinigoldamakü çinzerurbolançykdaý jylar,şeý lehemý aşaý yşü çiný eriň bö lçnipberilmegi
gö rnü şindeaň ladylypbilner.Birinjiý agdaý dagoraghanalaryň ý aşaý yşý erlerinigorapsaklamakü çinsarp
edý ä ngü ndelikharajatlaryalyndy.Ikinjiý agdaý dabirgektarü çiný ylda285manattö leggö rnü şindeý eri
kä rendesinebermegiň alternatiwhü mmetiulanyldy.
Ýaşaýşyňgymmaty
Yaşaý şyň gymmatynabahabermekü çintö lemä getaý ý ardygynabaha
bermekusulyý etiwebeý lekigö nü bolmadykbahabermekusulyý etleri
peý dalanylý ar.Tü rkmenistandaşeý lebarlaglaryň geçirilmä ndigisebä plitransfergymmatyusulyý eti,ý agny
haý wanlaryň meň zeşgö rnü şleriü çinbaşgaý urtdageçirilenbahabermeleriň netijeleriniý erlişertlere
geçirmekarkalyiçerkiumumyö nü miň adambaşynadü şý änhakykymö çberleribilentapawudynahem-de
2013-njiý ylboý unçaindeksaksiý asynabaglylykdakesgitlendi.
Awawlamagyň,balyk
tutmagyňönümleriwe
oltlary,miweleriwe
ş.m.ýygnama.
Awawlamagyň ,balyktutmagyň ö nü mlerine,iý mitwelukmançylyk
maksatlarybilenotlaryň wemiweleriň ý ygnalmagynabazargymmatyny
ulanmakusulyý etboý unçabahaberildi.Munuň ü çinaşakdakyformula
ulanylypbilner:
V=Qпр×Pрыноч-Qпр×Cдоб,
buý erde,
Qпр–tebigatdanalnan/ý ygnalanö nü miň mukdary,
Pрыноч–ö nü miň satynalyşý a-dabazarbahasy,
Cдоб-ö nü mbirliginitutupalmaký a-daý ygnamakü çinçykdaý jylar.
Eger-detutupalmaký a-daý ygnamakboý unçaçykdaý jylarnä bellibolsa,ondaekspertbahabermeý a-da
önümiňbazarbahasynyň50%-iulanylýar.
Örimeýdanlary
Ekoulgamlarabahaberlendeşolekoulgamtarapyndanmuzdsuzberilý än
ekoulgamhyzmatlarynahem-deolhyzmatlaryň adamlarü çin
peý dalylygynaesaslaný arlar.Orimeý danlary–açykekoulgambolmakbilen,adamlaraý ylyň dowamyndamal
bakmagamü mkinçilikberý ärler.Uzaký erlerdemalbakmaklygyň ö zeni–ö rimeý danlarynyň iý miti–adamlara
tutuşlygynatebigattarapyndanberilý är.
Buhyzmatçyký anö nü mboý unça(biziň mysalymyzdabuownukmalyň eti,ý ü ň i),şeý lehemö rimeý danynda
ý ylyň dowamyndabakylý anmalyň sanyboý unçabahalandyrylypbilner.Buhyzmatyzerurbolaniý miň alternatiwçeşmeleriniň gymmatybilendeň eşdirmekarkalyhembahalandyrypbolar.
Orimeý danlarynabahabermekü çinesashö kmü ndebirinjiçemeleşmealyndy.Gö rkezijilerhö kmü ndebolsa
herbirbaşmalyň weesasyharytö nü miniň (ý agnyownukmalyň etiweý üň i)bazarbahasyulanyldy.
Hasaplamalarü çinTü rkmenistanyň Tebigatygoramakministrliginiň Çö ller,ö sü mlikwehaý wanatdü ný äsimilli
institutyndanalnanmaglimatlarulanyldy.Iý mlikö sü mlikleriň ö rimeý danlaryň gö rnü şleriboý unça
mö wsü mleý inhasyllylygyboý unçamaglumatlaryň jemlenmegiweseljerilmeginetijesindewelaý atlarboý unça
aşakdakylaralyndy(2-njitablisaseret).
20
3
Usulyý et
2-nji tablisa. Türkmenistanyň öri meýdanlarynyň welaýatlar boýunça iýmit hasyllylygy.
Öri meýdanlarynyň
möçberi [müň ga]
Iýmlik otlaryň
hasyllylygy – umumy
ortaça ýyllyk [sentner/ga]
Iýmleriň ortaça ýyllyk
umumy mukdary
[mçň sentner/ýyl]
Balkan welaýaty
10 291,95
3,66
37 683,66
Ahal welaýaty
9 065,41
3,03
27 507,19
Mary welaýaty
7 670,79
3,43
26 292,12
Lebap welaýaty
7 940,34
2,65
21 015,20
Daşoguz welaýaty
5 670,68
2,74
15 514,20
Tutuş Türkmenistan boýunça:
40 639,17
3,15
128 012,37
Administratiw sebit/welaýat
Maglumat çeşmesi:Türkmenistanyň Tebigaty goramak ministrliginiň Çöller, ösümlik we haýwanat dünýäsi milli instituty.
Alnanmaglumatlarboý unçaö rimeý danlarynyň sygymyny,ý agnyö rimeý danlarynyň ö sü mlikwetoprak
ö rtü giniň zaý alanyşderejesinigaý tadandikeldipbolmaý aný agdaý aý etirmezdenmallaryň bellibirmukdaryny
bakmagaberý änmü mkinçiliginikesgitlemeli.Orimeý danynyň sygymydü şü njesinemalbakmagyň rugsatedilý än
mukdaryhemdegişlibolup,oliý ilý änö sü mligiň gö wrü minigö zö ň ü ndetutmakbilen,ö rimeý danynyň hilinelaý yk
gelmelidir.
Tü rkmenistanyň ö rimeý danlarymallaryý ylyň dowamyndabakmagamü mkinçilikberý ä r,emmamuň a
garamazdanolaryň tebigyweadamtä sirinetijesindezaý alanmagymü mkinö rä nynjykekoulgamdygynyý atda
saklamaly.Şonuň ü çinhem,zerurbolanesasyçaklamalarygirizý äris.
Birinjiden:
Ownukmallaryň ý ylyň dowamyndaö rimeý danlaryndabakylmagymaldarçylykö nü minialmakü çin
edilý änçykdaý jylaryiň pesderejä çenliazaltmagamü mkinçilikberý är.
Yagny,ö rimeý danlarynyň gymmatykesgitlenendetebigyö rimeý danlarynyň bizeberý ä nekoulgam
hyzmatlarynyň ä hmiý etiiň ý okaryderejä ý etirilý är.
Ikinjiden:
Orimeý danlaryndamalbakmagyň tä siripeý dalyhembolupbiler,zyý anlyhembolupbiler. Eger-deö ri
meý daný erleriniçalşypulanmakarkalyaramý agdaý damalbakylsa,ondaolý erdä kiiý ilý änotlarindiki
mö wsü meçenliö sü pý etişý ärler,ý öneulyagramsalmakbilenmaluzakwagtlap,aý ratyn-daö sü mlikleriň wegetasiý asydö wrü ndebakylmagygymmatlyiý mlikö sü mlikleriň ý itirilmegine,ö rimeý danlarynyň çygramagynawezaý alanmagynagetirý är.
Buekoulgamhyzmatynyň ä hmiý etiiň ý okaryderejä ý etirilendeö rimeý danynyň ekoulgamhö kmü ndemundan
beý lä k-dedurnuklyö smeginiň ü pjü nedilmegiö rä nwajypdyr,ý agnyantropogentä siriň netijesindeolý erleriň zaý alanmakhowpunyň artmagynaý olbermelidä l. Orimeý danlary“janlyekologikorganizm”hö kmü ndeşeý ledetebigyzaý alanmasezewarbolý arlar.
Orimeý danlarynyň sygymynykesgitlemekü çinTü rkmenistanyň şertlerindeownukmallaryuzakö ri
meý danlaryndabakmaklygyň ylmytaý danişlenipdü zü lenweteklipedilenaşakdakykadalaryndanuguralý arys[2]:
7,2 sentner – birgije-gü ndizdeiý ý äniý miniň mukdarynaweý ylyň Tü rkmenistanü çinhä siý etlibolan
mö wsü mlerinebaglylykdaiý miň ownukmalyň birbaşynaortaçabirý yldadü şý änmukdary.
21
3
Usulyý et
8,1sentner–sü rü niň dü zü minewepeý dalanyşugrunabaglylykdaownukmalyň birbaşynadü şý äniý miň ý yllykmukdary.
9,5 sentner – ý yldaný ylahasyllylygyň ü ý tgä pdurmagynyşertlendirý änçö llü ký erlerewegurakhowa
şertlerinebaglylykda,ä tiý açlykgorunyhemgö zö ň ü ndetutmakbilen(15-17%-eçenli)ö ri
meý danyndakyiý miň ownukmalyň birbaşynadü şý änyllykmukdary.
Mukdar/kada a) adatçaö rimeý danlarynyň mü mkinbolansygymynyhasaplamakdaulanylyp,olý okarda
gö rkezilenbirinjiçaklamanykanagatlandyrý ar,ý öneikinjiçaklamaü çintersgelý är.Kadac)hasoň atikinji
çaklamalaý ykgelý är,ý öneşolbirwagtdahemiý mleriň ä tiý açlykgorunyö ndü rmekü çinsuwarymlyý erleriň bolmagyny(ö rimeý danlaryndandaşgary)gö zö ň ü ndetutý ar.Biziň ö ň ü mizdeduranmeselä niçö zmekü çiniň oň aý lysykadab)bolup,olikiçaklamanyhemkanagatlandyrý arweçyký anö nü mihasaplamakdazerurbolan
sü rü niň tipikidü zü miniwemallaryň ulanyşugrunygö zö ň ü ndetutý ar.
Şeý lehem,ý okardaagzalanikinjiçaklamaö rimeý danlarynyň iý mitiniň tutuşlygynadä l-de,ä tiý açlyk
gorlarynyň iý ilmegiboý unçagö rkezijiniň ulanylmagyny şertlendirý ä r.Hasaplamalaryň netijesindeö ri
meý danynyň peý dalanyşsygymykesgitlený är(3-njitablisaseret).
3-nji tablisa. Türkmenistanyň öri meýdanlarynyň peýdalanyş sygymy (welaýatlar boýunça).
Türkmenistanyň tebigy
öri meýdanlary
Meýdany,
[müň.ga]
Öri meýdandaky Iýmleriň ortaça Öri meýdanlaryÖri meýdanlaryýyllyk
iýmleriň ortaça
nyň peýdalanyş
nyň hasaplama
iýilýän mukdary sygymy [OMmüň
ýyllyk iýliş
kadasy [ga/baş.]
[müň s/ýyl]
derejesi [s/ga]
sany/ýyl]
Mary welaýaty boýunça
7 670,79
1,26
12 994,65
1 604,28
6,42
Balkan welaýaty boýunça
10 291,95
1,28
11 622,25
1 434,85
6,32
Daşoguz welaýaty boýunça
5 670,68
1,85
14 194,07
1 752,35
4,38
Lebap welaýaty boýunça
7 940,34
1,18
9 351,26
1 154,48
6,88
Ahal welaýaty boýunça
9 065,41
1,01
5 706,61
704,52
8,05
40 639,17
1,33
53 868,86
6 650,48
6,11
Bellik: öri meýdanlaryndaky iýmleriň iýliş derejesi biodürlüligiň goralyp saklanmagyny
we öri meýdanlarynyň durnukly peýdalanmagyny göz öňünde tutulyp görkezildi.
Maglumat çeşmesi:awtorlaryň şahsy hasaplamalary.
Tokaýlartarapyndan
howanyň
kadalaşdyrylmagy
Howanyň kadalaşdyrylmagynaarassalaný anwebaglanyşyklyý agdaý a
geçý ä nuglerodyň mukdarynyhasaplamakwezyň yndy(parnik)
gazlarynyň emissiý asynyň sö wdasyboý unçahalkarahowabirž asyndaky
uglerodyň bahasynyulanmakarkalybahaberilý är.Onuň ü çintokaý laryň gektardakymukdaryhasaplanylý ar,tokaý yň hergektardakyortaça
biomassasy,soň rabarbolanylmybahabermelerelaý yklykdatokaý yň tutupalý angazlarynyň mukdarykedgitlenilý är.
Tokaý lartarapyndantutulypalyný anuglerodyň gymmatysoň raÇikagonyň ý a-daYewropanyň Uglerod
birž asyndakybahasyboý unçakesgitlený är.
22
3
Usulyý et
4-nji surat. Türkmenistanda esasy uglerody özünde
saklaýjylar we howany arassalaýjylar.
(çepden saga, ýokardan aşaga):derýa boýundaky
tokaýlyklar, suwly-batgalyk ýerler, dag
tokaýlary, döwlet maksatnamasynyň
çäklerinde ekilen agaçlar.
23
~
Barlaglaryn
netijeleri
Türkmenistandaekoulgamhyzmatlary
weolaryňgymmaty
4.1.Agyzsuwy
4.2.Suwaryşsuwy
4.3.Örimeýdanlary
4.4.Dermanotlarweýaglar
4.6.Tokaýlarwehowanyňüýtgemegi
4.7.Türkmenistanyňaýratyngoralýantebigyýerleri
4.8.Ýakmaküçinodunlykagaçlaryýygnamak
4
24
26
27
27
29
30
30
31
32
4
Barlaglaryň netijeleri
Geçirilenbahabermeleriň netijesindeTü rkmenistandakyiň mö hü mekoulgamhyzmatlaryý ü zeçykaryldy.
Esasygyzyklaný antaraplarbilenalnypbarlanişleriň dowamyndaekoulgamhyzmatlarywahyplykderejesi
boý unçatertipleşdirildi,onuň jemlenengö rnü şi6-njyshemadaberilý är.
6-njy shema. Türkmenistanyň ekoulgam hyzmatlarynyň tertipleşdirmesi
Agyz suwy
4,0
Odunlyk agaç (sazak)
ýygnamak
Suwaryş suwy
3,0
2,0
Tokaýlar tarapyndan
howanyň
kadalaşdyrylmagy
Derman otlar
we ýaglar
1,0
Aw we balyk
önümleri
Türkmenistandahasmöhüm
ekoulgamhyzmatlarynasuwaryş
weagyzsuwy,şeýlehemöri
meýdanlary,aýratyngoralýan
tebigyýerlerwetebigatyň
önümleridegişlidiýlip
kesgitlenildi,haspes
ähmiýetlilerinebolsaodunlyk
agaçlaryýygmakwetokaýlar
tarapyndanhowanyň
kadalaşdyrylmagydegişliedildi.
Öri meýdanlary
Goraghanalar
(AGTÝ)
4-nji tablisa. Türkmenistanda ekoulgam hyzmatlaryna ykdysady baha bermek (welaýatlar boýunça, müň manat).
Ahal
Balkan
Daşoguz
Lebap
Mary
Tutuş
Türkmemistan
boýunça
Agyz suwy
66,374
64,795
120,340
103,441
95,756
450,706
Ekinleri suwarmak üçin
suw
181,029
24,263
168,094
734,864
737,829
1,846,079
Öri meýdanlary
515,249
1,049,372
1,281,580
1,173,285
844,324
4,863,810
Odunlyk agaç
801
1,099
318
318
562
3,097
Balykçylyk we aw
serişdeleri
698
3,538
262
588
210
5,297
Tokaýlar
(howanyň üýtgemegi)
14,625
14,625
14,625
14,625
14,625
73,124
Tebigy (dermanlyk) otlar
1,087
257
117
34,975
262
36,698
Aýratyn goralýan tebigy
ýerler
68,743
170,346
109,667
81,819
82,598
561,569
JEMI:
848,604
1,328,296
1,695,002
2,143,915
1,776,166
7,840,380
Hyzmatlar/welaýatlar
Bellik: sanlar tegeleklenen, jemleriniň gabat gelmezligi mümkin.
Maglumat çeşmesi:awtorlaryň şahsy hasaplamalary.
25
4
6-njyshemadangö rnü şiý aly,hasmö hü mekoulgamhyzmatlarynasuwaryşweagyzsuwy,şeý lehemö ri
meý danlary,aý ratyngoralý antebigyý erlerwetebigatyň ö nü mleridegişlidiý lipkesgitlenildi,haspes
ä hmiý etlilerinebolsaodunlykagaçlaryý ygmakwetokaý lartarapyndanhowanyň kadalaşdyrylmagydegişli
edildi.
Tü rkmenistandaekoulgamhyzmatlarynaykdysadybahabermekligiň netijeleri4-njitablisadagö rkezilen.
Tablisadangö rnü şiý aly,Tü rkmenistandaekoulgam(tebigy)hyzmatlarynyň gymmatyý ylda7,84milliard
manada,ý a-da2,75milliardamerikandollarynadeň dir.Bubolsaumumymilliobahojalykö nü mleriniň 18,93%-iniý a-daumumymilliö nü miň 2,75%-initutý ar².
4.1. Agyz suwy
AgyzsuwunybermeklikTü rkmenistanyň ekoulgamlarynyň esasywezipelerindenbiridir.Tü rkmenistanjan
başynaulanylý ansuwuň ý okarygö rkezijilerineeý ebolmakbilen,buý agdaý,ilkinjinobatdaý okaryderejedä ki
obahojalykö nü mçiligi,obahojalykekinleriniň kö psuwtalapedijiligiwesü ý jisuwuň obahojalygyü çin
ulanylý andygybilenbaglydyr.Gaý tadanü stidoluný ansuwserişdeleriniň mukdarynyň azbolmaklygyagyz
suwunybermä geukyplyçeşmeleriň adamlaraarassaagyzsuwunybermekleriniwesuwbermekhyzmatynyň aý alypsaklanmagynywajypwezipä ö wü rý är.
Agyzsuwunyň esasyçeşmeleriaşakdakylardyr:
Amyderý anyň ,Murgabyň ,Tejeniň webeý lekiserhetü stiderý alaryň suwlary.
Kö petdagyň ,Balkandaglarynyň weKö ý tendagyň kiçiderý ajyklaryweçeşmeleri.
Yerastysuwlar.
Tü rkmenistandakysuwçeşmeleriniň kö pü siniň gö zbaşynybaşgaý urtlardanalý andygynaweolaryň serhetü sti
hä siý etdediginegaramazdan,ý urduň içinde,aý ratyn-daKö petdagyň demirgazykeň ň itlerinde,Balkan
daglarynyň jü lgelerinde,Pamir-Tý anşandaggerşiniň demirgazyk-gü nbatarçetinde(Kö ý tendag)ownuk
derý ajyklaryň weçeşmeleriň ulytoplumybolup,olaryň jemi2972-ä ,umumyzynlygybolsa167kmý etý är.
5-nji tablisa. Türkmenistanda suwuň ekinleri suwarmakdaky gymmatyna ykdysady baha bermek (ýylda müň manat).
Hyzmat/welaýat
Ahal
Balkan
Daşoguz
Lebap
Mary
Tutuş
Türkmenistan
boýunça
Ekinleri suwarmak üçin suw
181 029
24 263
168 094
734 864
737 829
1 846 079
Maglumat çeşmesi: awtorlaryň şahsy hasaplamalary.
Tü rkmenistandaarassaagyzsuwunybermekligiň ykdysadygymmatyý ylda1840millionmanatdangowrakboldy.Bunetije
“kö legebahalar”usulyý etiboý unça,ý agnyekinmeý danlarynyň suwarmakbilenbagly2010-njyý yldakyçykdaý jylarabaha
bermekarkalyalyndy.Bahaberkligiň welaý atlarboý unçanetijeleri5-njitablisadagetirilý är.
26
2
Umumy milli önüm boýunça maglumat http://data.worldbank.org – dan alyndy
4
4.2. Вода поливная
Tü rkmenistanyň suwserişdeleriniň umumygö wrü miortaçasuwlulyký ylynda25km³diý liphasaplanylý ar.
Yerü stisuwserişdeleriniň umumygö wrü miniň 22milliardm³ý a-da88%-iAmyderý anyň paý ynadü şý är.Galan
bö leginiMurgapderý asy–1,631milliardm³(6,5%),Tejenderý asy–0,869milliardm³(3,5%),Etrek,Sumbar
weÇendirderý alary– 0,354 milliardm³ (1,4%) weownukderý alar– 0,15 milliardm³ (0,6%)tutý arlar. Suw
serişdelerinitoplamakdawepaý lamakdaGaragumderý anyň ulyä hmiý etibardyr,hä zirkiý agdaý daonuň uzynlygy1300km-dengeçý är.Derý adansuwarylý aný erleriň meý dany–2milliongektartö weregi.Kesgitlenen
ö lçeglerelaý yklykdaGaragumderý anyň başsakadaný yldaalý ansuwunyň mukdary11,6milliardm³deň .
Yerastysuwlaryň ý yllarboý unçaalyný anmukdary470-650millionm³/ý ylaralygyndaü ý tgä pdurý ar. Tutuş
Tü rkmenistanboý unçaý erastysuwlaryň tassyklanangorlarybirgije-gü ndizde3.4million.m³-e,barlanany6
millionm³-e,çaklanylý anyhem9millionm³-edeň ³.
Eger-desuwuň ulanylyşynasuwyharçlaý jylaryň toparlaryboý unça
seredilený agdaý ynda,ondasuwuň umumygö wrü miniň 91,2%-ioba
hojalygynyň paý yna,6,3%-i–senagatyň paý ynadü şý är,1,9%-idurmuş
maksatlaryü çin,0,6%-ibalykhopjalygynyň maksatlary,0,6%-ihemgaý ry
hajatlarü çinulanylý ar.
Ykdysadytaýdanberlenbaha
laýyklykdasuwarymlyksuwy
bermekligiňbirýyldakygymmaty
1,846milliardmanadadeňboldy.
Ykdysadytaý danberlenbahalaý yklykdasuwarymlyksuwybermekligiň birý yldakygymmaty1,846milliardmanadadeň boldy.
4.3. Öri meýdanlary
Orimeý danlarynyň gymmatynykesgitlemekownukşahlymallaryň (OŞM)sü rü dä kibaşsanyweö nü mliligi
boý unçagö rkezijilerinelaý yklykda(5-njigoşundaseret)amalaaşyryldy.Orimeý danlarynyň gymmatyny
kesgitlemegiň esasyndamallaryň başsanynyň weçykyşharytö nü miniň (etweý üň )bazarbahasy,ý agnytebigat
tarapyndanö rimeý danlarygö rnü şindebizeberilý änserişdelerý atyr.
Obahojalykö nü mleriniň dü ný äbazaryndakybahalarynyseljermegiň netijesindegoý unyň etiniň weý ü ň ü niň ortaçabahasynykesgitleý äris:
1kggoý unetiü çin6,69dollar–goý unetiniň ortaçabahasy⁴;
Tü rkmenistandaneksportedilý än1kggoý uný üň iü çin0,477dollar⁵.
Obahojalykö nü mleriniň içerkibazarynyö wrenmekbilen1goý nuň ortaçabazarbahasyny340manatý a-da
119,29dollardiý ipkesgitleý äris.
Mallaryň başsanynyň weçykyşharytö nü miniň bazarbahasynyň hasaplamalary6-njytablisadagö rkezilen.
3
Şu ýerde we soňra işçi toparyň agzasy Jora Gündogdyýewiň iş hasabatynyň materiallary ulanyldy
Ýewropa Bileleşigi ýurtlarynda 2014-nji ýylyň ýanwar aýy üçin goýun etniň satyn alyş bahalary baradaky maglumatlar
boýunça – maglumat çeşmesi: http://www.farmit.ru/ekonomika/rynok-myasa/tseny-na-baraninu-es
5
Soňky wagtlarda biržada kesgitlenen maglumatlar boýunça – maglumat çeşmesi: http://rustm.net/catalog/article/2156.html
4
27
4
6-njy tablisa. Öri meýdanlarynyň mallarynyň baş sanynyň we haryt önümliliginiň basar bahasy.
OŞM-goýnuň
baş sany
[müň sany]
Welaýatlar
Goýnuň ýüňüniň
Goýun etiniň bazar
OŞM-yň [goýnuň)
bazar bahasy [müň
bahasy [müň
bazar bahasy (müň
amerikan dollary/ýyl] amerikan dollary/ýyl] amerikan dollary/ýyl]
Mary
1 604,28
191 387,59
393 403,24
3 322,10
Balkan
1 434,85
171 174,61
351 854,80
2 971,24
Daşoguz
1 752,35
209 052,86
429 714,75
3 628,73
Lebap
1 154,48
137 727,10
283 102,39
2 390,66
704,52
84 048,00
172 763,31
1 458,90
6 650,48
793 390,15
1 630 838,49
13 771,65
Ahal
Maglumat çeşmesi: awtorlaryň şahsy hasaplamalary. Goýunlaryň baş sanynyň mukdary goşmaça maýa goýumlary
çekmezden öri meýdanlarynyň önümliliginiň tebigy görkezijileriň esasynda durnukly ulanmaklyga esaslanandyr.
Bahabermekligiň esasynda,adatça,bahalandyrylý andesgany(obý ekti)hasoň atwehasnetijeliulanmak
ý ö relgesiý atyr.Biziň mysalymyzdabahalandyrylý andesgabolupö rimeý danekoulgamyçykyşedý ä r.
Gozgalmaý anemlä kleriň klassikigö rnü şlerindentapawutlylykda,tebigyö rimeý danlaryzaý alanmaga(tebigy
weantropogentä sirlernetijesinde)hasgü ý çlisezewarbolý arlar.Şonuň ü çinhem,bizö rimeý danlarynyň çalşyp
malbakmakarkalyaralykderejedeulanylmagyny,adatça,ö rimrý danlaryndakyotlaryň ö sü pý etişmegine,
ý agnybiologikdü rlü ligiň saklanypgalmagynamü mkinçilikberý äný agdaý ygö zö ň ü ndetutduk.
Diýmek,Türkmenistandaöri
meýdanlarynyňekoulgam
hyzmatlatlarynyňgymmaty
biodürlüligiňgoralypsaklanan
şertlerindeolmeýdanlary
saklamak,malbakmakwe
suwlandyrmaküçinçykdaýjylary
aýyrmakbilen,2,438–40%=
1,780milliardamerikandollary
möçberindekesgitlemekbolýar.
TutuşTü rkmenistanboý unçaö rimeý danlarytarapyndanberilý ä n
ekoulgamhyzmatlarynyň gymmatybirý ylda2,438milliardamerikan
dollarynadeň bolup,ol7-njitablisadagö rkezilendir.
Yo k a rd a b e l l e n i l i ş i ý a ly, O Ş M s a k l a m a k b i l e n b a g ly ly kd a ö r i
meý danlarynyň ý ylyň dowamyndaulanylmagymaldarçylykö nü mlerini
almakdakyö nü mçilikçykdaý jylarynyiň pesderejä dü şü rmä ge
mü mkinçilikberý är.Ekspertbahabermeleregö rä olçykdaý jylartaý ý ar
ö nü miň bahasynyň 10%-nitutý ar.Çykdaý jybö legemaldarçylykö ri
meý danlarynysuwlandyrmakbilenbaglyharajatlarhemgirý är.
Orimeý danlarynysuwbilenü pjü netmeklikbaradaaý dylanda,buö rä nçylşyrymlymesele,ö ri
meý danlaryndakysuwçeşmeleriniseljermekbaradamaglumatlaryň biný adydö redilmedik.Bumesele
boý unçamü mkinbolanmateriallaryň hem-depikirleriň ö wrenilmegiindikiçaklama,ý agnybarbolantebigywe
emelisuwçeşmeleri,goldanylmagyü çinbellibirderejedeserişdeleritalapedý än-debolsa,aralykderejedemal
bakylaný agdaý yndasuwbilenü pjü netmä geukyplydiý iptassyklamagamü mkinçilikberý är.Çö lý erlerindä ki
ö rimeý danlarynabahabermekboý unçabarbolanmateriallarageçirilenseljermelernetijesindeolý erleri
suwlandyrmakbilenbaglyçykdaý jylaryň çykyşö nü miň gymmatynyň takmynan30%-initutý ardiý ipçaklamak
bolar.
Şeý lelikde,umumyçykdaý jylarçykyşö nü miň mahasynyň 40%-initutý ar.Buçykdaý jylarö ndü rilenö nü miň bazarbahasyndanaý rylý ar.
Diý mek,Tü rkmenistandaö rimeý danlarynyň ekoulgamhyzmatlatlarynyň gymmatybiodü rlü ligiň goralyp
saklananşertlerindeolmeý danlarysaklamak,malbakmakwesuwlandyrmakü çinçykdaý jylaryaý yrmakbilen,
2,438–40%=1,780milliardamerikandollarymö çberindekesgitlemekbolý ar.
28
4
7-nji tablisa. Türkmenistanyň tebigy öri meýdanlarynyň ýylyň dowamynda saklanýan ownuk şahly mallaryň baş sany we
haryt önümliligi boýunça gymmatynyň jemleýji ululygyny hasaplamak.
Öri meýdanlarynyň
tutýan meýdany
[müň ga]
Öri meýdanlarynyň OŞM ýylyň
dowamynda saklaýan baş sany we haryt
önümliligi boýunça baha beriş gymmaty
[müň amerikan dollary/ýyl]
Öri meýdanynyň 1
gektarynyň gymmaty
[amerikan
dollary/ýyl]
Mary welaýaty boýunça
7 670,79
588 112,93 $
57,14 $
Balkan welaýaty boýunça
10 291,95
526 000,65 $
58,02 $
Daşoguz welaýaty boýunça
5 670,68
642 396,35 $
83,75 $
Lebap welaýaty boýunça
7 940,34
423 220,15 $
53,30 $
Ahal welaýaty boýunça
9 065,41
258 270,21 $
45,54 $
40 639,17
2 438 000,29 $
59,99 $
Tebigy öri meýdanlary
OŞM-yň ý yldaortaçabirbaşynadü şý änmö çberini(normasyny)azaldyp,ý agnymallaryý az-tomusaý laryndaiň ý okaryderejedebakyp,ö rimeý danlarynyň sygymyny2esseartdyrypbolardy.Buý agdaý daö rimeý danlarynyň gymmaty2essä golaý ý okarlanardy.Emmabuherý yldakydä l-de,“birgezeklik”gymmatbolardy,sebä bibiz
birinjiden,ekoulgamhyzmatynyň diň ebirbö legini(ý az-tomusaý larynda,galandö wü rdeekoulgamdandaşgary
goşmaçaiý mlemek)ulaný arys,ikinjidenhemolý erdä kiotlaryň ö nü mliliginiň peselmegibilenbaglylykdaö ri
meý danlarynyň zaý alanmak,hatardançykmakhowpyhasartý ar.
4.4.Dermanlykotlarweýaglar
E ko l o g i k hy z m a t y ň b u g ö r n ü ş i n d e n s e b i t d ä k i ä h l i ý u r t l a rd a “Tü rkmenistandaumumy
peý dalanylý ar.Dermanotlaryň wemiweleriň 199gö rnü şindenhususy ahasy36548198manatlyk
sektorhem,dö wletsektoryhempeý dalaný arlar.Ekoulgamhyzmatynyň dermanlykotlar,ý aglarwe
bugö rnü şindenalyný anykdysadypeý danyň esasybö leginidö wlet miweleranylý ar.”
sektoryalý ar.BuesasanLebapwelaý atyndabuý ankö kü niň uly
mö çberlerdeulanylý andygybilendü şü ndirilý ä r.Tü rkmenabat
şä herindä ki“Buý an”zawodyndabuý ankö kü ndenkonsentrat,mü repbe
alyný arwebuý anyň kö kiý ygylyptoplanylý ar.Buö nü mlerdaşaryý urtlara
çykarylý ar.2013-njiý yldabuý ankö kü niň ý ygnalan16300tonnasyndan34,8millionmanatgirdejialyndy.
Hususysektortarapyndantebigatdanalyný andermanlykotlarywemiweleriý erlemekdenalyný anpeý dabaha
bermekü çiný urduň ä hlisebitlerindebazardasatý anlardansorag-jogaparkalymaglumatý ygnaldy.Netijede,
tutuşTü rkmenistanboý unçatebigatyň hyzmatynyň bugö rnü şindenilatyň birý ylda1,533millionmanat
alý andygy,onuň 70,9%-iniň Ahalwelaý atynyň ,5,5%-iniň Balkanwelaý atynyň ,7,6%-iniň Daşoguz
welaý atynyň ,8,7%-iniň Lebapwelaý atynyň ,7,3%-iniň hemMarywelaý atynyň paý ynadü şý ändigianyklandy
(7-njishema).
Şeý lelikde,Tü rkmenistandaumumybahasy36548198manatlykdermanlykotlar,ý aglarwemiweleranylý ar.
Serişdeleriň wewagtyň çä klidigisebä plibubahabermedolyhakykatagabatgelmeý är,ý agnydermanotlaryň 29
4
wemiweleriň ý ygnalý anwehususyhem-dedö wletdermanhanalaryndasatylý anmukdary,şeý lehemilatyň ö z
şahsyhajatlaryü çinulaný anlary(satmakü çindä l-de)baradamaglumatlarý ok.
Balykserişdeleriý urtdailatyň iý mitbilenü pjü nedilmegindemö hü mä hmiý eteeý edirler.Buugurdaekoulgam
hyzmatlaryndanesasypeý dalanyjyhö kmü ndeTü rkmenistanyň Dö wletbalykhojalygykomitetiçykyşedý ärwe
“Tü rkmenbalygyň ”welaý atlardakybö lü mleriarkalyderý alarda,kö llerdewebeý lekisuwý ataklarynda,eý le
hemHazardeň zindebalyktutmakişlerinialypbarý ar.Hä zirkiwagtdahereketedý änsatynalyşnyrhlaryna
laý yklykdabirý yldatutulý anbalykserişdeleriniň umumygymmaty15millionmanada,ý a-da5million
amerikandollarynadeň .Yabanytebigatdatutulý anbalyklardanalyný angirdejiniň esasybö legiHazardeň ziniň paý ynadü şý ärweumumygymmatyň 70%-initutý ar.
7-nji shema. Derman otlarynyň hususy sektorda welaýatlar boýunça satylyşy.
Lebap
9%
Mary
7%
Daşoguz
8%
Balkan
5%
Ahal
71%
Hazardeň ziniň kenaryndakyweGaragum
çö lü ndä kikä birilatlynokatlaryhasap
e d i l m ä n d e , a w a w l a m a k l y k i l a t y ň ý aşaý şyndaulyä hmiý eteeý edä ldir.Yurtda
ilatyň kö pü siawbilengü ý menjewewagty
lezzetligeçirmegiň serişdesihö kmü nde
m e ş g u l l a n ý a r. T ü r k m e n i s t a n y ň Awçylarynyň webalykçylarynyň birleşen
jemgyý etiniň resmimaglumatlarynagö rä ,
hö wesjeň awçylarbirý ylyň dowamynda
170mü ň manatdangowrakmö çberde
ekoulgamhyzmatlarynyalý arlar.
4.6.Tokaýlarwehowanyňüýtgemegi
Tü rkmenistandatokaý laraý ratyngoragderejesineeý edirlerwedö wlettarapyndanberkgoralý arlar,diň e
seý reký agdaý lardamedenizolaklardanuzakdaý erleşý änobalardaulanmaklykazmukdardasazakodunlaryny
ý ygnamagarugsatberilý är.Şeý lehem,ý erleritokaý laşdyrmak(tokaý zolaklarynydö retmek)wetokaý lary
dikeltmekboý unçamaksatnamalaryň dö wlettarapyndangoldanylmagytokaý meý danlarynyň giň elmegine
ý ardamedý ä r,bubolsaö zgezegindeuglerodyň tokaý lartarapyndantutulypbaglanyşyklyý agdaý a
geçirilmeginewehowanyň arassalanmagynaoň attä siredý är.
30
4
8-nji tablisa. Türkmenistanyň tokaýlarynyň uglerody özlerine siňdirmekdäki gymmaty.
Tokaýlaryň meýdany, ga
Uglerody özüne siňdirmekdäki ähmiýeti,
ýylda, manat
Dag tokaýlary
146,000
23,053,604
Çöl tokaýlary
3,958,000
41,664,916
Derýa boýundaky tokaýlar
26,000
7,991,916
Emeli tokaý zolaklary
105,000
139,888
Oba hojalyk ekinleriniň töweregindäki
gorag tokaý zolaklary
26,000
273,696
4,261,000
73,124,020
Tokaýlaryň görnüşi
Maglumat çeşmesi: awtorlaryň şahsy hasaplamalary. Tokaýlaryň meýdanlary boýunça – Türkmenistanyň Milli tokaý maksatnamasyndan (2012)
Şubarlagyň netijesindetokaý laryň biomassasynabahabermekişlerigeçirildi,soň rabolsahalkara
bazarlaryndauglerodzyň yndylarynysatynalmakboý unçahereketedý änalyş-çalyş(transfer)dü zgü nleri
nukdaý nazardanbaglyý agdaý ageçirilenuglerodyň mukdarynabahabermeklikulanyldy. Barlaglaryň netijeleri8-njitablisadagetirilý ärweolTü rkmenistanyň tokaý larytarapyndanherý yldauglerodyö zü ne
siň dirmeklerindengelý ä npeý danyň 73millionmanatdangowrakdygyny,ý a-da25,5millionamerikan
dollarynabarabardygynygö rkezý är.Butokaý laryň dü zü minedag,çö lwederý aboý undakytokaý lar,eldeekilip
emeliý olbilendö redilentokaý lar,şeý lehemobahojalykekinleriniň tö weregindedö redilý ä ngoragtokaý zolaklarygirý är.
4.7.Türkmenistanyňaýratyngoralýantebigyýerleri
Aý ratyngoralý antebigyý erleriň ulgamyTü rkmenistanyň meý danynyň 4%-dengowragynytutmakbilen,
ý abanytebigatygorapsaklamakdaö rä nmö hü mä hmiý eteeý edir.Olaryň esasyekoulgamwezipeleri
ö sü mlikleriň wehaý wanlaryň milliwedü ný ä derejesindä kimö hü mgö rnü şleriň ý aşaý yşý erlerinigorap
saklamakdan,kesgitlenený erleriň berilmegiesasyndaolgö rnü şleriň ý aşaý şynygoldamakdanwegorap
saklamakdanybarat.Bahabermeklikaý ratyngoralý antebigyý erleriň onuň çä gindä kiwetö weregindä ki
ý aşaý anadamlarü çiný aşaý yşý erlerinibermek,ö sü mliklertarapyndanuglerodyň ö zlerinesiň dirilmegi
(tokaý laryhasapedilmediký agdaý ynda),şeý lehemhaý wanlaryň gö çý än(migrasiý aedý än)gö rnü şleriü çin
ý aşaý yşý erleriniň berilmegiý alygymmatlyklaryö ziçinealmady.Wagtyň wemaliý eserişdeleriniň çä klidigi
sebä pliderý alaryň suwtoplaý yşbasseý nleriniň saklanypgalmaklygy(derý alartarapyndanarassaagyz
suwunyň berilmegi)weobahojalykhyzmatlary(topragyň baý laşmagynaý armametmek,ý abanyarylaryň ö ri
meý danlaryndaweçä kligoraghanalardaö sü mlikleriň gü lleriniň tozanlandyrmaklary)bilenbaglyykdysady
taý danwajypekoulgamhyzmatlarynyň gymmatynabahabermekişlerigeçirilmedi.Buhyzmatlarykdysady
gymmatlyklarnukdaý nazardanykdysadyý etiň hojalykpudagyweý erliö sü şü çinö rä nmö hü mdir.
Ykdysadytaý danbahabermeTü rkmenistanyň goraghanalarytarapyndanberilý äný okardaagzalypgeçilen
ekoulgamhyzmatlarynyň umumygymmatynyň birý ylda562millionmanadaý a-da197millionamerikan
dollarynadeň diginigö rkezdi(9-njytablisaseret).
31
4
4.8.Ýakmaküçinodunlykagaçlaryýygnamak
Yakmakü çinodunlukagaçlaryý ygnamak(ý ygmak)ulybolmadykekoulgamhyzmatynadegişli,sebä biý urduň ilatynyň 95%-den-dekö pü sitebigygazdanweelektrikenergiý asyndanpeý dalaný ar.Buekoulgam
hyzmatyndanesasypeý dalanyjylaraGaragumçö lü ndeý erleşý änö rimeý danhojalyklarywekiçiobalar,şeý le
hemmedenizolakdakyazsanlyadamlardegişli(esasanaçykotdanahartaý ýarlamakü çinsazaký ygylý ar).Ori
meý danlaryndaçopanlartarapyndanodunlykagajyň ulanylmagynaý angyjyň alternatiw(agaç)gö rnü şini
bermekusulyboý unçageçirilenykdysadybahabermeekoulgamhyzmatynyň bugö rnü şiniň 3million
manatdangowrakdygyny(ý a-da1millionamerikandollarynabarabardygyny)gö rkezdi.Sazagyň tebigygazy
ulanmagamü mkinçiligibolmadykçö lý erlerdä kiilatlynokatlardaý angyçderegineulanmaklarynahem-de
şä herlerdeweobalardanahartaý ý arlamakü çinulanylmagynaykdysadybahabermekboý unçaişler
geçirilmedi.
9-njy tablisa. Türkmenistanyň aýratyn goralýan tebigy ýerleriniň ekoulgam hyzmatynyň ykdysady gymmaty (müň manatda).
Ahal
Balkan
Daşoguz
Lebap
Mary
Hemmesi:
Ýaşaýyş ýerleriniň berilmegi, manat, ýylda
Haýwanlaryň aýratyn
möhüm görnüşleriniň iýmiti
12,501
69,928
8,995
3,240
31,040
122,691
Aýratyn möhüm görnüşleriň
ýaşamaklary, geçirme usulynda, tölemäge taýýardygy
15,088
12,760
15,964
27,370
20,401
183,524
Görnüşleriň saklanyp
galmaklary üçin çykdaýjylar
1,208
1,314
642
2,067
828
6,061
Ýer serişdeleri
32,427
81,915
78,584
31,375
24,988
249,291
Tutuş gymmatlyk, ýylda
61,225
165,917
104,186
64,054
77,259
561,568
Maglumat çeşmesi: awtorlaryş şahsy hasaplamalary.
.. ..
Biodurluligi
gorap saklamak
..
ucin
, teklipler
5.1.Milliderejede
5.1.Milliderejede
5.2.Pudaklarderejesinde
34
34
5
33
5
1
Biodü rlü ligigorapsaklamakü çinteklipler
Ekoulgamhyzmatlarynyň hem-detebigyserişdeleriň seljermä niň wehasabatyý öretmegiň milliulgamyna
girizilmegiçö zgü tlerikabuledý ä nwezipeliişgä rleriň tebigyserişdeleriň ulanyşderejesinedoly
dü şü nmeklerine,şeý lehemý urduň hasabatlylygynyhä zirkiwagtdahereketedý ändü ný ästandartlaryna
laý ykgetirilmegineý ardameder.Tebigyserişdeleriň ulanylyşynageçirilý ä nseljermä niň hasabata
girizilmegitebigyserişdelereedilý äntä siriň ý agdaý ynygö zegçilikdesaklamagawe şeý letä sirleriazaltmak
boý unçaçä releriişlä pdü zmekligemü mkinçilikberer.
BirleşenMilletlerGuramasynyň Statistikamü dirligitarapyndanişlenipdü zü lenwe2012-njiý yldaBMG-yň Statistikamü dirliginiň 43-njimejlisindekabuledilenekologik-ykdysadyhasaplaryňulgamynyň
ý urtdaornaşdyrylmagybubabatdailkinjiä dimlerbolupbilerdi⁶.Ulgamekologik-ykdysadyhasapbatlylyk
boý unçailkinjihalkarastandartyhö kmü ndeBMG-ytarapyndankabuledilenHasaplaryň Merkezi
ulgamyndanweHasaplaryň Merkeziulgamybilenbaglanyşykdaky,ý önetebigyserişdeleriň seljermesiwe
hasabatlylygyü çinaý ratyn(ý örite)temalarygoldaý anaşakyulgamlaryň ulytoplumyndandurý ar.Mysal
ü çin,SEEA-Water(suwserişdeleri)aşakyulgamsuwserişdeleriniň ulanylyşyny,olaryň ilatü çin
elý eterliligini,suwsektorynagoý ulý anmaliý eserişdeleriniň ulanylyşynyň netijeliliginiweşunuň bilen
baglybeý lekimeseleleriseljermekligegö nü kdirilen.SEEA-Energy(energetika)aşakyulgamenergetiki
serişdeleridurnuklyulanmakbilenbaglymeseleleriň ulytoplumynyseljermekligewehasabatlylygyna
gö nü kdirilen.
2
2010-njyý yldanbaşlapBü tindü ný äbankyWAVES(ilatyň hal-ý agdaý yweekoulgamhyzmatlarynabaha
bermeboý unçahasabatlylyk)maksatnamasynyň başynybaşlady,bumaksatnamaö sü şderejesidü rli-dü rli
bolaný urtlardatebigyhasaplaryň ulgamynydö wletderejesindeornaşdyrmakbilenmeşgullaný ar⁷.Hä zirki
wagtdaä hliý urtlarytebigyserişdeleriň ulanylyşynyň dö wletstatistikasynaornaşdyrmagyny
gü ý çlendirmä gehem-dehasabatlylykweseljermegeçirmekulgamynaekoulgamhyzmatlarynyň we
ykdysadyý etdeulanylmaý anhem-deö lçemesikynbolanbeý lekitebigyö nü mleriň girizilmegineçagyrý an
ä htnama65ý urtgolçekdiler⁸.Birnä çeý urtlarda,şolsandaKolumbiý ada,Botswanada,Filippinlerdewe
Indoneziý adabubaşlangyjyiň ý okaryderejedegoldadylarwebuulgamydö wletiň hasabatlylygyna
girizmekligiň ü stü ndeişleý ärler.
5.2.Pudakderejesinde
Obahojalygy
Ekoulgamhyzmatlarynyň gymmatynahasoň atdü şü nmeklikgö niwegö ni
dä lgö rnü şdä kipeý danymü mkinboldugyçaý okaryderejedealmak
maksadybilen,mö hü mekoulgamlaryhem-deolaryň serişdelerini/
baý lyklarynygorapsaklamakwedurnuklypeý dalanmakboý unçanetijeli/işjeň syý asatyň işlenip
taý ý arlanylmagynagetirý är.Buaý ratyn-daykdysadyý etiň ekoulgamhyzmatlarynabaglybolanwetebigatyň ý agdaý ynatä siredý äniň iripudakbolanobahojalygyndaö rä nmö hü mdir.
3
6
7
34
8
Obahojalykpudagyndasuwserişdeleriniň ulanylyşyna,şeý lehemmö r-mö jeklertarapyndanö sü mlikleriň gü lleriniň tozanlandyrylmagy,ö sü mliklerigoramakwetopragyň hasyllylygynydikeltmeký alyekoulgam
hyzmatlarynyň hasmö hü mlerineaý ratynü nsberilmelidir.Birinjiý agdaý dasuwserişdeleriniulanmak
bilený erleriö zleşdirmekboý unçataslamalarý erineý etirilendesuwserişdeleriniulanylmagynetijesinde
http://www.undp.org/content/undp/en/home/ourwork/environmentandenergy/projects_and_initiatives/biodiversitynance-initiative/
www.wavespartnership.org/
http://www.wavespartnership.org/en/frequently-asked-queАббюююstions-natural-capital-accounting-nca?active=6
5
3
geljekgö niwegö nidä lpeý dalaradolyseljermegeçirilmegineü nsberilmegimö hü mdir.Derý alardangelý än
ý okaryderejedä kigö nibolmadykpeý dalardiň ebirsuwulgamyndaişleý änleriň dä l-de,eý semşolý erde
ý aşaý aný erliilatyň weý erineý etirijihä kimiý etedaralarynyň ý olbaşçylarynyň hemolpeý dalarbaradaky
habarlylygynyň ý okarlandyrylmagynytalapedý är.Ekoulgamhyzmatlarynyň beý lekiý agdaý larybabatda
aý dylanda,pudagyň ö sü mlikleriň gü lleriniň tozanlandyrylmagy,topragyň hasyllylygynyň dikeldilmegi,
ö sü mliklerigorapsaklamakboý unçatebigy(janly)pestisidleriň berilmegiý alymö hü mhyzmatlaragaraşly
bolmagynahasdolyseljermegeçirilmeginitalapedý är.Şeý leseljermä niň netijesiekoulgamhyzmatlaryny
gö zö ň ü ndetutý anweolarygorapsaklamagyň ylmytaý danesaslandyrylanmehanizmleriniö nü mçilige
ornaşdyrý anobahojalykö nü mçiliginiň durnuklyö sü şiboý unçamaksatnamabolmalydyr.
4
Yurduň maldarçylykpudagytebigyserişdelerdenesasypeý dalanyjylardanbiridir.Şunuň bilenbaglylykda,
ö rimeý danlarynyň ö nü mliliginiň saklanypgalmaklygyykdysadyý etiň bupudagynyö sdü rmekdeesasy
wezipeleriň biribolmalydyr.Teklipedilý ä nçä rleriň arasynda–örimeýdanlaryndaOŞM-lary
saklamagyňylmytaýdanesaslandyrylankadalarynalaýyklykdaulanylmagy uzak
ö rü lerdemalbakmaklygyň esasyö lçegibolmakbilen,olekoulgamlardakybiodü rlü ligiň goralyp
saklanmagynaý ardametjekweö rimeý danlarynyň malgö terijiliksygymynyň kesgitlenenkadalaryna
baglylykdaulanylmagyesasyçä releriň biridir.Orimeý danlarynyň toparlarynabaglylykdamö wsü mler
boý unçaiň amatlyulanylmagynyhemgoşmakbilen,olaryň çalşylypulanylmagyö rimeý danlarynyň ö nü mliliginidurnuklyderejedesaklamagaý ardameder.Galyberse-de,ö rimeý danlaryndakyiý mit
gorlarynykesgitlemekboý unçageobotanikibarlaglaryň (bonitirowkaý a-daö rimeý danlaryndatopragyň gurplulygynabahabermek)yzygiderliesasda(iň bolmandaher10-15ý yldanbirgezek)geçirilipdurulmagy
maldarçylygydurnuklyö sdü rmegiň uzakmö hletleý insyý asatynyişlä pdü zmä gehem-dedurmuşa
ornaşdyrmagaý ardameder.
Aýratyngoralýan
Tebigatygoramakpudagyykdysadyý etiň ö sü şiü çingö zegö rnü pduran
a nyk p eý d a ny b e r m eý ä r, e m m a ykdys a dy ý e t i ň g i rd e j i b e r ý ä n
tebigyýerler
pudaklarynyň (meselem,obahojalygy)ö sü şinegoldawberý ärweilatyň amatlyşertlerdeý aşamagynaý ardamedý är(meselem,suwserişdeleri
bilenü pjü netmeký a-dadermanlykotlarybermekarkaly).Diň emö hü mý aşaý yşý erleriniaý apsaklamak,
ö sü mlikwehaý wanatdü ný äsiniň gö rnü şhem-degenetikidü rlü liginigorapsaklamak, şeý lehemý abanyarylar
tarapyndanö sü mlikleriň gü lleriniň tozanlandyrylmagy,derý alaryň suwtoplaý yşbasseý nleriniň kadalydowam
etmeginigoldamaký alyhyzmatlarybermekbilengoralý antebigyý erlerobahojalykö nü mçiliginiň ö sü şine,
suwdanhowpsuzpeý dalanylmagynaweş.m.ý ardamedipbilý ärler.Şonuň ü çinhem,çö zgü tlerikabuledý än
wezipeliişgä rleriň aý ratyngoralý antebigyý erleriň şunuň ý aly“gö zegö rü nmeý än”wezipeleri/funksiý alary
baradadü şü njeleriniwehabarlylygynyý okarlandyrmakboý unçadegişliişleriň geçirilmegitebigatygoramak
edaralarynyň wezipeleriniň aý rylmazbö legibolmalydyr.
5
Milliweý erliderejelerdeçö zgü tlerikabuledý ändö wletişgä rleriniň ekoulgamhyzmatlarynybermegiň gymmatywepudaklaryň işinimeý illeşdirmekdehem-deý erineý etirmekdeekoulgamçemeleşmesiniň ulanylmagynyň wajyplygybaradahabarlylygynyň ý okarlandyrylmagyTü rkmenistanyň aý ratyngoralý an
tebigyý erleriniň ekoulgamhyzmatlarynyň kadastrynyň dö redilmegihem-deonuň dowametdirilmegini
goldamakarkalygazanypbolar.Şeý lehem,ekoulgamhyzmatlarynyň dolyseljermesiniň geçirilmegiý urduň ykdysadyö sü şiweilatyň durmuşhal-ý agdaý ynygowulandyrylmagyü çinhasmö hü mý erleriý ü ze
çykarmagaý ardameder.Buaý ratyngoralý antebigyý erleriň maliý eleşdirilmeginiesaslandyrmagaý ardam
eder,olbolsaö zgezegindeadamlaryň işjeň ligiü çinwajypbolanekoulgamhyzmatlarynyň durnuklygoralyp
saklanmagynygü ý çlendirer.
35
5
6
Şeý lehem,tebigytokaý lar,seý ilgä hler,obahojalyk,suwwebeý lekidesgalaryň tö weregindä kitebigy
zolaklartarapyndanberilý änekoulgamhyzmatlarynaseljermeleriň geljekdehemdowametdirilmegibu
ekoulgamhyzmatlarynygorapsaklamakhem-dedurnuklypeý dalanmakboý unçaçä releriň meý ilnamasyny
işlä pdü zmä geý ardameder.Soň rakyamalaaşyrylmalyçä relerhö kmü ndetebigyhyzmatlaryň durnuklylygynyü pjü netmekü çinhä zirkiwagtdahereketedý änaý ratyngoralý antebigyý erleriň ulgamyny
giň eltmek,tä zegoragzolaklarynywedü rligoragdü zgü nligoralý antebigyý erleridö retmekişlerini
gö rkezmekbolar.
7
Obahojalykekinleriniň weö ý haý wanlarynyň ý abanykowumlarynyň tebigyşertlerdesaklanypgalmagy
obahojalygynydurnuklyö sdü rmek,milligenetikigaznanygorapsaklamakhem-deö sü mlikleriň hasnetijeli
tä zesortlarynyekerançylyga,haý wanlaryň tohumlarynymaldarçylykpudagynaornaşdyrmakü çinoň aý ly
şertleridö redý är.Aý ratyngoralý antebigyý erleriň içindeweolaryň çä klerindendaşyndagö rnü şlerigorap
saklamak,kö peltmekweolaryň birý erdenbaşgaý erlereerkingö çmekleriboý unçaçä releriň işlenip
dü zü lmegihem-dedurmuşageçirilmegiTü rkmenistanyň tebigatdakygenetikidü rlü liginigorapsaklamaga
wekö peltmä geý ardameder.
8
Tebigyö nü mleriň wehyzmatlaryň goraglylygynygü ý çlendirmekwebiodü rlü ligigorapsaklamagyň meseleleriniň oň ynçö zü lmegiü çinBirleşenMilletlerGuramasynyň Osü şmaksatnamasyBiodü rlü ligi
maliý eleşdirmekbaşlangyjy(BIOFIN)bilençykyşetdi.Bubaşlangyçdö wletlerebiodü rlü ligiwe
ekoulgamlarydurnuklyhem-deadalatlydolandyrmaklyga,gorapsaklamagawedikeltmä geçekilý änmaliý e
serişdeleriniň artdyrylmagyü çinanykykdysadyesaslandyrmanytaý ý arlamagaý ardametmeklige
gö nü kdirilendir⁹.
Başlangyçmilliderejedeornaşdyrmaklykü çinnusgawyusulyý etiteklipedý ärweolaşakdakylaryö ziçinealý ar:
biodü rlü ligiweekoulgamhyzmatlarynypudaklaryň ö sü şineutgaşdyrmagyň seljermesi;
biodü rlü ligiweekoulgamhyzmatlarynydolandyrmakü çinmaliý eçeşmeleriniň seljermesi;
biodü rlü ligiweekoulgamhyzmatlarynygorapsaklamakü çinserişdelerigö nü kdirmekboý unçamilli
meý ilnamalaryň işlenipdü zü lmeginehem-deý erineý etirilmegineý ardametmeklik¹⁰.
Tebigylukmançylyk
serişdeleriniň/
preparatlaryňbazary
10
9
10
36
9
Te b i g y l u k m a n ç ylyk i l a t y e ko l o g iý a t aý d a n a ra s s a
lukmançylykserişdeleribilenü pjü netmekligiň mö hü m
bö legibolupdurý ar.Tü rkmenistandatebigylukmançylygyň ulanylmagygadymdangelý ä ndä p,şonuň ü çinhemtebigy
lukmançylykö nü mleriniň ý aý raný erlerindegoralyp
s a k l a n m a g y ny ň ü p j ü n e d i l m e g i t e b i g a t y g o ra m a k
u l g a my ny ň , ý e r l i h ä k i m iý e t l e r i ň w e l u k m a n ç y ly k
serişdeleriniö ndü rijileriň gü ndelikişleriniň aý rylmazbö legi
bolmalydyr.
Şugü nkigü ndebuý anyrejeliulanmakü çinşertleriň dö redilmegi,hususan-dagliserrizakislotasyny
ö ndü rmekboý unçahä zirkizamanbarlaghanalarhem-deý okarytaý ý arlyklyhü nä rmenlerbilenü pjü n
edilenzawodyň gurulmagyzerur,şeý lezawodbuý ankö kü niişlä ptaý ýarlamakboý unçahä zirkiö nü mçiligiň girdejililiginionlarça,belkihemý üzlerçeesseartdyrar.
http://www.cbd.int/doc/meetings/n/rmws-2014-04/other/rmws-2014-04-workbook-bion-ru.pdf
http://www.undp.org/content/undp/en/home/ourwork/environmentandenergy/projects_and_initiatives/biodiversitynance-initiative/
~
Edebiyat:
1.Н.Т.Нечаева,В.Н.Николаев,В.А.Сметанина.РекомендациипоулучшениюиспользованияпастбищТуркменистана.Ашхабад:Академиянаук
ТуркменскоиССР,Институтпустынь,1977.(ДСП).
2.В.Н.Николаев.ПастбищаТуркменистана(комплекснаяоценкапо
природным,биологическимихозяиственнымпризнакам)–диссертация
насоисканиеученоистепенидокторасельскохозяиственныхнаук.
Ашхабад:АкадемиянаукТуркменскоиССР,Институтпустынь,1974.
3.DesertProblemsandDeserti icationinCentralAsia:TheResearchesofthe
DesertInstitute/Editor:AgajanG.Babaev.–Berlin;Heidelberg;NewYork;
Barcelona;HongKong;London;Milan;Paris;Singapore;Tokyo:©Springer,
1999.ISBN3-540-65647-2/В.Н.Николаев,В.В.Николаев,М.Д.Непесов
Моделированиеразвитияпустынно-пастбищногоживотноводства,стр.
125-133.
4.RichardsonLeslie,LoomisJohn.2009.Thetotaleconomicvalueof
threatened,endangeredandrarespecies:Anupdatedmeta-analysis.Ecological
Economics68(2009),p.1535-1548.
5.TEEB(2010)–TheEconomicsofEcosystemsandBiodiversity:
MainstreamingtheEconomicsofNature.Asynthesisoftheapproach,
conclusionsandrecommendationsofTEEB.
6.“Tü rkmenistanyň Millitokaý maksatnamasy”.Tü rkmendö wletneşirý at
gullugy.Aşgabat2012ý.
7.М.В.Николаев.ОценкапустынныхпастбищКазанджикскогораионав
системеГосударственногоземельногокадастра–Обзорнаяинформация.
Ашхабад:ТуркменНИИНТИ,1990.
8.Jemgyý etçilikgeoekologiý alaboratoriý asynyň weColler,osü mlikwe
haý wanatdü ný äsimilliinstitutynyň bilermenleritarapyndandü zü lenkartalary
(Tü rkmenistan).
9.Tü rkmenistanda2030-njyý ylaçenlidö wü rdesuwhojalygynyň ö sü şiniň tehniki-ykdysadyhasaplamasy.
6
10.Tü rkmenistanda2030-njyý ylaçenlidö wü rü çinobahojalygyny
ö sdü rmegiň Makstnamasy.“Tü rkmensuwylymtaslama”institutytarapyndan
2010-njyý yldaişlebipdü zü lensuwhojalykulgamy.
11.СтатистическииежегодникТуркменистаназа2013г.Национального
комитетапостатистике“Туркменмиллихасабат”.
12.“Turkmenylymsuwtaslama”institutynyň sonkyý yllardaý erineý etiren
menzeştaslamalary.
37
Gosundy
,
“Ekoulgamhyzmatlarynyçalt
kesgitlemegiňweykdysadybaha
bermegiň”usulyýeti(gysgaçabeýany)
1
38
1-njigoşundy.“Ekoulgamhyzmatlarynyçaltkesgitlemegiň weykdysadybahabermegiň ”usulyý eti
Usulyý etTü rkmenistanyň Tebigatygoramakministrliginiň BMG-nyň Osü şmaksatnamasynyň Tü rkmenistandaky
wekilhanasyweBü tindü ný äekologikgaznasybilenbilelikdeý erineý etirý än“Biodü rlü likboý unçakonwensiý anyň ý erine
ý etirilmegineý ardambermekdemillibiodü rlü ligimeý ilnamalaşdyrmak.Tü rkmenistanyň 2011-2020-njiý yllarü çin
strategikimeý ilnamasy”taslamasynyň çä klerindeişlenipdü zü ldi.
Usulyý etiň maksadygyzyklaný antaraplaryň giň kö pçü liginiçekmekhem-deinteraktiwusullaryulanmaklyk,şeý lehem
ý erliwemilliderejedeçö zgü tlerikabuledý änwezipeliişgä rleriň habarlylygynywemü mkinçilikleriniý okarlandyrmak
arkalyhaswajypekoulgamhyzmatlarynyçaltkesgitlemekdenybarat.
Usulyýetgeçirilmeliişleriňüçtapgyryndandurýar.
1.Taýýarlykdöwründeý a-datapgyryndaişlerigeçirmekü çin,şolsandaaşakdakylaryhemgoşmakbilen,
mü mkinçiliklerdö redilý är:
Milliderejedetehnikitoparyň dö redilmegi.Işçitoparyň dü zü mineTü rkmenistandatebigyserişdeleri/baý lyklary
gorapsaklamakwe/ý a-daulanmakbilenbaglyhasmö hü mpudaklaryň tehnikihü nä rmenlerigirý är.Şeý lehem,
toparaylmy-barlaginstitutlarynyň işgä rleri,ekoulgamhyzmatlarynyň hem-detebigatdanpeý dalanmagyň ykdysadyý etiboý unçaişalypbarý anjemgyý etçilikbirleşmeleriniň wekilleriçagyrylypbilner.
Topardakyhü nä rmenleriň ekoulgamçemeleşmesihem-deekoulgamhyzmatlarynyň ykdysadyseljermesini
geçirmekboý unçagü ý çlidepgindeokadylmagy.Şumeseleboý unçamillimü mkinçilikleriý okarlandyrmak
maksadybilen,okuwabeý lekigyzyklaný antaraplaryň ,mysalü çin,ylymwebilimedaralarynyň wekillerihem
gatnaşdyrylypbilner.
Ekoulgamhyzmatlarynykesgitlemekhem-deolarabahabermekboý unçaişleriň meý ilnamasynytoparbilen
ylalaşmak.
2.Maglumatlarytoplamaktapgyryndatehnikitoparý urduň welaý atlarynagidipwajypekoulgamlarykesgitlemekhemdeolarabahabermekü çinzerurbolanmaglumatlarymaksadybilendegişliçä relerigeçirý är.Olçä releraşakdakylaryö z
içinealý arlar:
· Yerliderejedegyzyklaný antaraplaryň giň kö pçü ligibilenmaslahatlaryň geçirilmegi.Tü rkmenistandatopara
çagyrylanlaryň dü zü mineobahojalykpudagyndan,ý erseişdelerigullugyndan,maldarçylykdan,senagatdan,suw
hojalygyndan,tebigatygoramakulgamyndan,tokaý hojalygyndan,ulaglarpudagyndan,syý ahatçylykdan,statistika
bö lü minden,durmuş-ykdysadyö sü şiwemaliý eugurlaryndan,bilimdenwebalykhojalygyndan,şeý lehemý erli
hä kimiý etlerdenwekillerigirdiler.Maslahatlaryň başwezipesineaşakdakylargirý är:
Ekoulgamçemeleşmä ni,ekoulgamhyzmatlaryny,olaryň wajyplygynyhem-debahabermekligiň usullaryny
dü şü ndirmek.
Herbirwelaý atdakyesasyekoulgamhyzmatlarynykesgitlemek,olaryykdysadyý et,durmuştaý danö sü şwebeý leki
ö lçeglerboý unçawajyplygynabaglylykdatertipleşdirmek
Barbolanmaglumatlara,olaryň çeşmelerinebahabermek.
Esasyekoulgamhyzmatlarynyberý ä ndesgalara/obý ektlerebarypgö rmekarkalymaglumatlarytoplamak,alnan
maglumatlarabahabermekmaksadybilenedara-guramalardagepleşiklerigeçirmek.
Bahabermekligiň usulyý etiniwesoň rakyseljermä nihemgoşmakbilenykdysadybahabermekü çinekoulgam
hyzmatlarynyň gutarnyklysanawynysaý lapalmakmaksadybilenişçitoparyň maslahatlarynygeçirmek.
3.Bahaberişweseljermegeçiriştapgyrytoplananmaglumatlarybarlamakdanweseljermegeçirmekden,şeý lehem
ekoulgamhyzmatlarynaykdysadybahabermekdenwehasabatytaý ý arlamakdandurý ar.Butapgyrdaaşakdakyişlergö z
ö ň ü ndetutulý ar:
Esasyçeşmesitehnikitoparyň agzalarynyň şahsybilimleribolanmaglumatlary,okuwmaslahatynagatnaşan
pudaklaryň ý erliderejedä kiwekillerindenalnanmaglumatlary, şeý lehemmeý danişsaparlarywagtynda
gepleşikleri,sorag-jogaplarygeçirmek,barypgö rmekarkalytoplananmaglumatlarygaý tadanişlemek.
Seljermegeçirmekliktoparyň herpudagawekilçilikedý änagzalarynyň berý änşahsybahalarynyň esasyndaamala
aşrylý ar.Soň ratehnikitoparyň agzalaryseljermä niň netijeleriniaçypgö rkezý ärler.
Toparyň herbiragzasyykdysadybahabermekligiň usulyý etiniň beý anyny,bahabermekligiň netijelerini,şeý lehem
strategiý anyň mü mkinbolanmeseleleriniwealnannetijelerbilenbaglygeljekdä kiçä relerigoşmakbilenhasabaty
ý azypbeý anedý är.
39
Gosundy
,
Ekoulgamçemeleşmäniňýörelgeleri
(gysgaçabeýany)
Maglumatçeşmesi:http://www.cbd.int/ecosystem/principles.shtml
2
40
2-njigoşundy.Ekoulgamçemeleşmä niň ý örelgeleri
Yer,suwwejanlyserişdeleridolandyrmagyň wezipelerijemgyýettarapyndankesgitlenilý är
Dolandyryşymerkeziedaralaryň dä l-de,mü mkinboldugyçaýerliedaralaryňü stibilenamalaaşyrmaly
Ekoulgamlarydolandyryşedaralaryö zhereketleriniň beýlekiekoulgamlaratäsirini(hakykywe
mü mkinbolan)gö zö ň ü ndetutmaly
Dolandyryşyň oň ynnetijeleriniň mü mkinçiliginiykraretmekbilenbirhatarda,ekoulgamlaryňhereket
edişine/işleýşinedüşünmekligiňweolaryykdysadyýetbilenbaglanyşykdadolandyrmaklygy
başarmaklygyňzerurdygynygö zö ň ü ndetutmaly. Ekoulgamydolandyrmakboý unçaislendikşeý le
maksatnama:biologikdü rlü ligezyý anlytä siredý ä nbazargurluşyndakydeň ö lçegdebolmadyk
ý agdaý laryaradanaý yrmaga;biologikdü rlü ligigorapsaklamakwedurnuklypeý dalanmakboý unça
hö weslendirmeleribermä ge;mü mkinboldugyçaä hliçykdaý jylarywepeý danyşolekoulgamyň içinde
jemlemä gegö nü kdirilenbolmalydyr.
Ekoulgamhyzmatlarynygoldamakmaksadybilenolekoulgamyň dü zü miniň hem-dewezipeleriniň saklanypgalmaklygy–ekoulgamçemeleşmä niň iň gaý ragoý ulmasyzwezipelerindenbiridir.
Ekoulgamlarydolandyrmaklykdiň eolaryň tebigyişjeň liginigoldamagyň çä klerindeamala
aşyrylmalydyr.
Ekoulgamçemeleşmä nidegişligiňişlikwewagtölçeglerindeamalaaşyrmaly.
Ekoulgamlarydolandyrmagyň maksatlaryuzakmöhletleýinbolmaly.
Ekoulgamlarydolandyrmakdaüýtgeşmeleriňgutulgysyzdygynygö zö ň ü ndetutmaly.
Ekoulgamçemeleşmebiologikdü rlü ligigorapsaklamagyň hem-depeý dalanmagyň weolary
utgaşdyrmagyň arasyndazerurbolandeň agramlylygyň gazanylmagynyü pjü netmeli.
Ekoulgamçemeleşmeislendikgörnüşdäkidegişlimaglumatlary, şolsandaylmymaglumatlary,şeý le
hembilimleri,tä zeçillikleriweý erliilatyň amalytejribelerinigö zö ň ü ndetutmalydyr.
Ekoulgamçemeleşmä nidurmuşageçirmekligejemgyý etiň ä hligyzyklaný antaraplaryweylmydersler
çekilmelidir.
41
Gosundy
,
Ekoulgamhyzmatlarynyň
klassi ikasiýasy/toparlary
Maglumatçeşmesi:TEEB(2010)–TheEconomicsofEcosystemsand
Biodiversity:MainstreamingtheEconomicsofNature.Asynthesisofthe
approach,conclusionsandrecommendationsofTEEB.
3
42
3-njigoşundy.Ekoulgamhyzmatlarynyň klassi ikasiý asy/toparlary
Peýdalyönümleribermekboýunçahyzmatlar–bularekoulgamlaryň işjeň liginiň materialý a-daenergetikinetijeli
ekoulgamhyzmatlarydyr.Olaraiý mitö nü mleri,suwwebeý lekiserişdelerdegişlidir.
Iýmitönümleri.Ekoulgamlarý abanytebigatda-da,dolandyrylý anobahojalykekoulgamlarynda-daiý mit
ö nü mleriniö sdü ripý etişdirmekü çinşertleridö redipberý ärler.
Çigmal.Ekoulgamlargurluşykmateriallarynyň weý angyjyň ulytoplumynyberý ärler.
Süýjisuw.Ekoulgamlarý erü stiweý erastysü ý jisuwlaryberý ärler.
Dermanlykserişdeler.Kö pö sü mlikleradatylukmançylykdawederman(farmasewtika)senagatyndaçigmal
hö kmü ndeulanylý arlar.
Sazlaýjyhyzmatlar –buhyzmatlaraekoulgamlaryň sazlaý jyhö kmü ndeçykyşetmekbilenberý än,ý agnyhowanyň we
topragyň hilinisazlamagyý a-dasuwjoşmasynyň /silsuwlarynyň dö remesiniň wekeselleriň ö ň ü nialmakboý unça
hyzmatlarydegişlidir.
Ýerlihowany/klimatyweonuňhilinisazlamak.Baglarkö legeberý ärlerweatmosferadanhapany/tozanlary
aý yrý arlar.Tokaý larygalyň mukdarynatä siredý ärler.
Uglerodybaglanyşyklyýagdaýageçirmekweonysaklamak.Agaçlarwebeý lekiö sü mliklerý aşaý yşişjeň ligi
netijesindefotosintezarkalyatmosferadankö mü rturşygazyny(ý a-dauglerodyň ikiokisini)weö zdokumalarynda
uglerodynetijelisaklaý arlar.
Tebigyhadysalaryňtäsirinipeseltmek/ýumşatmak.Ekoulgamlarwejanlyorganizmlersuwjoşmasy,tupanlarwe
opurylmalarý alytebigyhadysalardangorag/buferdö redý ärler.
Lagymsuwlarynyarassalamak.Toprakdakymikroorganizmlerwesuwly-batgalyký erleradamlaryň we
haý wanlaryň iý mitgalyndylaryny/nejasatlarynydargadý arlar.
Topragyňzaýalanmasynyň/eroziýasynyňöňünialmakweonuňhasyllylygynysaklamak. Topragyň eroziý asy
(dü rlitä sirlernetijesindezaý alanmasy)ý eriň hiliniň peselmegindeweçö lleşmehadysasyndaesasysebä pleriň biridir.
Ösümlikleriňgülleriniňtozanlandyrylmagy.Dü ný äboý unçaiý mitö nü mleriniberý änö ň debaryjyobahojalyk
ekinleriniň 115-sinden87-si,şolsandakakaowekofeý alymö hü mmedeniö sü mlikleriň hasylbermekligi
tozanlandyrmahadysasynabaglydyr(Kleinwebaşg.,2007ý.).
Biologikgözegçilik.Ekoulgamlarepizootikwetransmissiw(ý okanç)kesellerikadalaşdyrmakdaö rä nmö hü m
ä hmiý eteeý edirler.
Ýaşaýyşýerlerinibermekýa-dakömekçihyzmatlarbeý lekihyzmatlaryň ä hlisinediý ený alydaý ançbolupdurý arlar.
Ekoulgamlarö sü mliklerwehaý wanlarü çiný aşaý yşgiň işliginidö redipberý ä rler,şeý lehemolarö sü mlikleriň we
haý wanlaryň gö rnü şdü rlü liginiň saklanypgalmagynyü pjü nesý ärler.
Görnüşlerüçinýaşaýyşýerleri.Yaşaý yşgurşawyherbirö sü mligiň wehaý wanyň ý aşamagy/saklanypgalmagy
ü çinzerurbolanä hlişertlerbilenü pjü nedý ä r.Şolsandagö çý ä ngö rnü şlerbirý erdenbaşgaý erlere
gö çenlerinde/migrasiý adö wrü ndeö zleriü çinamatlyý aşaý yşý erlerinemä tä çdirler.
Genetikiköpdürlüligiňsaklanypgalmagynygoldamak/ýardametmek.Genetikikö pdü rlü likdü rligö rnü şleriň ý a-datohumlaryň /jynslaryň tapawutlyalamatlaryboluphyzmatetmekbilenmedeniö sü mlikleriň kesgitliý ere
uý gunlaşantä zesortunydö retmekde,şeý lehemharytlykekinleriň hem-deö ý haý wanlarynyň mundanbeý lä khem
ö sdü rilmegiü çingenetikigaznahö kmü ndeesasbolupçykyşedý är.
Medenihyzmatlaraadamlaryň ekoulgamlarbilengatnaşykdabolmaklarynetijesindealý anmaddydä l
peý dalary/eşretleridegişlidir.Olaraestetiki,ruhywe iziologikeşretlergirý är.
Dynçalyş,psihikiwe izikisaglyk.Tebigylandşaftlaryň we şä herlerdä kidö rdilý änseý ilgä hleriň adamyň ruhywe
izikisaglygynyü pjü netmekdä kiä hmiý etibarhagiň denykraredilý är.
Syýahatçylyk.Tebigygoraghanalarabarypgö rmekbilenbaglysyý ahatçylykkö pykdysadyartykmaçlyklaryberý är
wedü ný äniň kö pý urtlaryü çiný aşaý şyň mö hü mçeşmesiboluphyzmatedý är.
Estetikigymmatlygy,medeniýet,sungatwedöredijiliküçinylhamçeşmesidiginiykraretmek.Dil,bilimwe
daşkygurşawyň gö zelligineý okarybahabermekadamzattaryhynyň tutuşdowamyndaberkbaglanyşyklydyr.
Ruhytejribeweözdogdukmekanyňduýgusy. Tebigat–buä hliesasydinlerü çinumumyesasboluphyzmatedý är.
Tebigylandşaftlarşeý lehemmeň zeşlikhem-debellibirý eredegişlidigiň baradakyduý gynydö redý ä r/emele
getirý är.
43
Gosundy
,
Türkmenistanyňmöhümgörnüşleriniň
ýaşaýyşgymmatlygynyňgeçirme
(transfer)usulyarkalyaňladylantablisasy
Hasaplamalar geçirilen
ýurtda her maşgala
boýunça ýylda tölemäge
taýýardygy
Tölegiň görnüşi
Türkmenistana
degişlilikde
konwertasiýa
Burma şahly umga (marhur)
** Capra falconeri Wagner, 1839
16.99 $
ýyllyk (2006)
3.36 $
Umga
* Сapra aegagrus Erxleben, 1777
16.99 $
ýyllyk (2006)
3.36 $
Aýrak, dag goçy
** Ovis vignei Blyth, 1841
16.99 $
ýyllyk (2006)
3.36 $
Garagulak
* Caracal caracal Screber, 1776
21.59 $
ýyllyk (2006)
4.27 $
Gara leglek
* Ciconia nigra Linnaeus, 1758
43.69 $
ýyllyk (2006)
8.63 $
Togdory
** Chlamydotis undulata Jacquin, 1784
11.38 $
ýyllyk (2006)
2.25 $
Soltantowuk
* Porphyrio porphyrio (Linnaeus, 1758)
11.38 $
ýyllyk (2006)
2.25 $
Turaç* Francolinus francolinus
Linnaeus, 1766
11.38 $
ýyllyk (2006)
2.25 $
Bürgüt* Aquila chrysaetos Linnaeus,
1758
21.21 $
ýyllyk (2006)
4.19 $
Ütelgi** Falco cherrug Gray, 1834
32.27 $
bir gezek (2006)
6.38 $
Ýylançy gyrgy
* Circaetus gallicus (Gmelin, 1788)
32.27 $
bir gezek (2006)
6.38 $
Hazar düwleni
** Phoca caspica Gmelin, 1788
165.80 $
bir gezek (2006)
13.39 $
Goralýan görnüşleriň wajyplygy
Maglumat çeşmesi: Richardson, L. et al. (2009) alnypTürkmenistan üçin uýgunlaşdyrylan.
4
44
Gosundy
,
Örimeýdanekoulgamynyň,olarda
bakylýanmallaryňbaşsanynyňweöri
meýdanlaryňönümliliginiňbeýany
5
45
5-njigoşundy.Orimeý danekoulgamynyň ,başsanynyň weö rimeý danlaryň ö nü mliliginiň beý any
Tü rkmenistanyň tutý anumumymeý danynyň agramlybö leginiň (83,3%)tebigyö rimeý danlarynadegişlibolmaklygy
geogra ikitaý danşertlendirilendir.Yurduň merkezi,gü nbatarwegü ndogarbö leklerindeçä geli,toý unsowwegipsli
çö lleriň dü zlü ký erlerdä kiö rimeý danlaryhem-dederý aboý undakyö rilerý erlý ärler.Gü nortadaKö petdagyň eteginde
tutuşboý unabaý yrlyklaryň ,dagyň aşaky,ortaweý okarkyguşaklyklarynyň ,eý lehemdagdakyderý ajyklaryň /çeşmeleriň boý unyň meletopraklyö rimeý danlaryý erleşý ärler.
Tü rkmenistanyň ulygiň işliklerieý eleý äntekizmeý danlardakywedaglaryň dikguşaklyklaryndakyö sü mlikö rtü giö rä n
dü rli-dü rlidir.Geçirilenylmybarlaglaralaý yklykdaTü rkmenistndaý abanyö sý ängü lliö sü mlikleriň 109maşgalawe800dengowrakuruglaradegişli2969gö rnü şiduşgelý är.Yurduň dü zlü kwedaglyký erlerindeö sý änö sü mlikleriň agramly
bö leginiň haý wanlarü çinbellibirderejedeiý mitgymmatlygybardyr.Tebigy-howaşertleriä hlimö wsü mlerdemal
bakmagamü mkinçilikberý ärler,bubolsamaldarçylygyň esasygö rnü şibolanownukşahlymallaryň ý ylyň dowamyndaö ri
meý danlaryndasaklanylmagynyü pjü nedý är.
Şeý lelikde,tebigyö rimeý danlaryTü rkmenistanü çingymmatlyekoulgamhyzmatybolupdurý arlar.Garalý an
Tü rkmenistanyň ö rimeý danlaryekoulgamynaö rimeý danlarynyň aşakdakytoparlarygirý ärler(10-njytablisaseret):
10-njy tablisa. Türkmenistanyň tebigy öri meýdanlarynyň toparlar boýunça tutýan meýdany.
Территория (тыс. га)
Доля в пастбищной
экосистеме
Çägeli-çöllük düz/tekiz ýerlerdäki öri meýdanlary
11 953,94
29,41%
Dagyň aşaky, orta we ýokarky guşaklyklaryndaky dag öri
meýdanlary we dag çeşmeleriniň boýundaky öri meýdanlar
10 993,18
27,05%
Dag etegindäki mele toprakly (efemer ýa-da bir ýyllyk otly)
çöllük öri meýdanlary
6 103,83
15,02%
Gipsli-çöllük düz ýerlerdäki öri meýdanlary
5 216,92
12,84%
Toýunsow-çöllük düz ýerlerdäki öri meýdanlary
4 276,73
10,52%
Çägeli, gipsli we toýunsow-çölli gatyşyk düz ýerdäki öri meýdanlary
2 019,98
4,97%
74,59
0,18%
40 639,17
100%
Türkmenistanyň öri meýdanlarynyň toparlary
Derýa boýundaky düzlük öri meýdanlary
Tokaýlaryň meýdanlary–Türkmenistanyň Milli tokaý maksatnamasyna (2012) laýyklykda berilýär.
5-njisuratdaTü rkmenistanyň esasyö rimeý danlarynyň ekoulgamlarygö rkezilen.Ahliö rimeý danlarytoparlarboý unça
getirilý är.Herbirtoparö zü nemahsusbolanö sü mlikö rtü ginebaglylykdagö rnü şlerebö lü ný är.TutuşTü rkmenistan
boý unçaö rimeý danlarynyň 100-dengowrakgö rnü şleribar.
Mallaryňbaşsanywe
örimeýdanlarynyň
önümliligi
Orimeý danlarynyň sygymyny–OŞM-yň (goý nuň )ortaçaý yllykbaşsanyny
kesgitlekarkalyö rimeý danlarynyň ö nü mliliginihasaplamakbolar.Mö wsü mleý in
peý dalanylyşynawebeý lekisebä pleregö rä ö rimeý danlarynyň ö nü mliligini
kesgitlemegiň dü rliusullarybar.Orimeý danlarynyň ö nü mliliginikesgitlemekde
bizaşakdakymaglumatlardanuguraldyk.
11-nji tablisa. OŞM-yň biriniň ortaça agramy (saryja goýnunyň mysalynda).
Sürüdäki tutýan paýy (ortaça)
Ortaça agramy (kg)
Goç/goýun
27,50%
95,00
Ene goýun
72,50%
67,50
Ortaça bir başa:
46
75,06
Maglumat çeşmesi: http://www.ya-fermer.ru/porody-ovec-tonkorunnye-ovcy-polutonkorunnye-ovcy-shubnye-i-smushkovye-ovcy-myaso-salnye-ovcy.
5-njigoşundy.Orimeý danekoulgamynyň ,başsanynyň weö rimeý danlaryň ö nü mliliginiň beý any
12-nji tablisa. OŞM-yň her birinden ortaça çykýan önüm (saryja goýnunyň mysalynda).
Iň pes [%]
Iň ýokar [%]
Ortaça
70,10%
64,60%
67,35%
Iň pes [kg]
Iň ýokary [kg]
Goç/goýun
4,50
7,30
5,90
Ene goýun
3,00
4,50
3,75
Çykýan önüm
Et
Ýüň
Ortaça bir başa :
4,34
Maglumat çeşmesi: http://www.okade.ru/ovcevodstvo-i-kozovodstvo/3308-struktura-stada-chast-1.html.
Hasaplamalaryň netijesindeçyký anö nü miň (etiň weý ü ň ü ň )hakykyö lçegdä ki
gö rkezijilerinialý arys(12-njitablisaseret).
13-nji tablisa. Öri meýdanlarynyň OŞM-yň ýylyň dowamynda saklanandaky önümliligi.
Öri meýdanynyň tutýan
meýdany [müň ga]
OŞM-yň baş sany
[müň baş]
Mary
7 670,79
1 604,28
58 800,14
6 964,57
Balkan
10 291,95
1 434,85
52 590,09
6 229,03
Daşoguz
5 670,68
1 752,35
64 227,45
7 607,41
Lebap
7 940,34
1 154,48
42 313,99
5 011,87
Ahal
9 065,41
704,52
25 822,12
3 058,50
40 639,17
6 650,48
243 753,79
28 871,38
Welaýat
Tutş Türkmenistan boýunça:
Etiň çykyş mukdary Ýüňüň çykyş mukdary
[müň tonna]
[müň tonna]
Ondü rilý änetiň weý ü ň ü ň bä sleşigeukyplydygynywedaşaryý urtlaraçykarmakmü mkinçiliginiň bardygynybellemek
zerur.Içerki(ý erli)bazarlardagoý nabolandurnuklybahasaklaný ar.
oasizler
alaň çä gelikler
takyrlar
dagjynslarynyň dö kü lençö kü ndileri
şorluklar
suwlyý erler
derý alar
akabalar/kanallar
Şertlibelgiler
çä geliçö llü ký erler
gipsliçö llü ký erler
toý unsowçö llü ký erler
dagetekçö llü ký erler
çä geliwegipsliçö llü ký erler
çä geliwetoý unsowçö llü ký erler
çä geliçö llü kwedageteký erleri
derý aboý lary/jü lgeleri
dagyň aşakyguşaklygy
dagyň aralyk/ortakyguşaklygy
dagyň ý okarkyguşaklygy
dagdakyderý ajyklaryň /çeşmeleriň jü lgeleri
50 0
50 Километров
5-nji surat. Türkmenistanyň öri meýdanlarynyň kartasy.
47

Türkmenistanda ekoulgam hyzmatlaryna

Transkript

Benzer belgeler

çin domuz yılına girdi.

НСВ