1 Isa H^seynov © Isa H^seynov. Se[ilmi]

1 Isa H^seynov © Isa H^seynov. Se[ilmi]

Faciw
Isa H^seynov
© Isa H^seynov. Se[ilmi] Wswrlwri Bak\ 1988
Q\rx ikinci ildw me]wdw “q\r\c\ batalyon” ad\nda silahl\ dwstw tw]kil edilmi]di. O vaxt Sabit May\lova
da bir osmanl\ be]a[\lan\ vermi]dilwr. Be]a[\lan evw gwtirilwn g^n^n ax]am\ ailwdw b=y^k bwdbwxtlik
oldu. Yad\na d^]wndw bu g^n dw Zwlimxan\n t^k^ ^rpw]ir. Wlindw t^fwng a[\landa, qarda]\
Qaraxan\n ^[ ya]l\ o`lunun necw y\x\ld\`\, g=y[wk, a`bwniz u]a`\n h^nd^r, bir az qabar\q aln\n\n
ortadan necw partlay\b, da`\ld\`\ gwlib g=zlwrinin qaba`\nda durur. Sabit May\lov t^fwngi k=t^yw
[\rp\b iki par[alad\, onu — Zwlimxan\ isw ayaqlar\n\n alt\na sald\: “O =ld^, swn dw =lmwliswn!…”
Zwlimxan evdwn ba] g=t^r^b qa[d\, iki g^n me]wdw, ot tayas\n\n ^st^ndw qald\. {=rwksiz, susuz,
vahimw i[indw… &[^nc^ g^n Qaraxan onu tapd\. Ancaq d=ymwk, =ld^rmwk wvwzinw … neylwsw
yax]\d\r? Qarda]\n\n qaralt\s\n\ uzaqdan g=rwr-g=rmwz tayan\n ^st^ndwn yumalanaraq me]wnin
dwrinliyinw ^z tutub qa[an Zwlimxan\ yaxalayan kimi ba`r\na basd\: “Mwnim qaqa]\m, g=zlwrinw
qurban olum, g=zlwrin niyw irilwnib?!” Onda, qohumlar\n\n dediyinw g=rw, Zwlimxan\n ba]\na hava
gwlibmi]. Zwlimxan\n =z^n^n yad\nda qalan budur ki, nwdwnsw, atas\ ona baxd\qca bo`ulub qaralar,
bir k^ncdw oturub twsbwhini [evirw-[evirw saatlarla susard\. Qaraxan isw bir dwqiqwliyw belw onun
yan\ndan ayr\lmazd\: “Mwnim balaca, xall\ qaqa]\m, qov`al\-qall\ qaqa]\m”, — deyib yalvarard\.
Aradan d^z on doqquz il ke[diyinw baxmayaraq, bu sws indi dw Zwlimxan\n qula`\nda idi. Lakin
xatirwlwr wvvwlki kimi k=vrwklik yox, ac\ twwss^f do`ururdu. {^nki … [^nki nw? Qaraxan dwyi]ib?
Wgwr dwyi]mwyibsw, yenw hwmin Qaraxand\rsa, bws bug^nk^ qwtrwhmlik necw izah olunmal\d\r? I]in
dara d^]^b, qarda] k=mwyinw ehtiyac duyursan? G=t^r telefonun dwstwyini, dan\] dwrdini! Ywni
ba]\n\ o qwdwr itirmiswn ki, d^]^n^b-dan\]madan birba] po[ta girib teleqram blank\ g=t^rm^swn,
“Atan can ^stwdir, tez gwl!” — yazanda, qocan\ d^nyalarla sevwn qarda]\n\n necw sars\laca`\n\,
Bak\dan bura, alt\ saatl\q yolu ^rwyini yeyw-yeyw gwlwcwyini belw fikirlw]mwmiswn? Ax, Qaraxan!…
Zahirwn, bax\rsan ki, onda he[ bir dwyi]iklik yoxdur. Yenw hwmin, mwhwbbwt dolu, zil qara, iri
g=zlwr, hwmin duru], hwmin twrpwni]… +z twkcw swrni]inini gwtirwn “Pobeda” — taksi raykomun
qaba`\ndan ke[wndw Zwlimxan onu lap uzaqdan tan\d\; Qaraxan\n qara [wkmwli azac\q wyri q\[lar\n\,
k=hnw zabitlwri xat\rladan qwdd-qamwtini raykomun pillwkwninin ba]\na topla]m\] adamlar\n
aras\nda dwrhal se[di. O, ywqin ki, qarda]\n\n yolunu g=zlwyirdi; Zwlimxan\n gecw qatar\na qalmay\b
taksi ilw gwlwcwyini qabaqcadan bilirmi] kimi, yolun a`z\n\ kwsdirib dayanm\]d\. Necw swbirsizliklw
g=zlwdiyi hwtta duru]undan da sezilirdi. Taksi dayanar-dayanmaz, az\ metr yar\m h^nd^rl^y^ndw
da] pillwkwnin ^st^ndwn birba] swkiyw at\ld\, batan g^nw]in dur`un, tozlu, quraql\q havas\n\ zol-zol
do`rayan [wpwki ]^alar\ alt\nda [wkmwlwrinin lak\, t^nd ya]\l k=ynwyinin belini tar\ma [wkmi] enli
kwmwrinin toqqas\ par\ldaya-par\ldaya, qu] cwldliyi ilw y^y^r^b =z^n^ qarda]\n\n ^st^nw sald\.
- Swn gwlwn yollara qurban olum, qaqa]! Ata-baba yurdundan ^z d=ndwrib bu bir ildw bizw sar\
g=z^n^n ucuynan da baxmayan vwfas\z qaqa]! — deyw hwrarwtlw s=z^-s=zw calayaraq, Zwlimxan\n
boynunu qucaqlad\. — Teleqrama g=rw mwni ba`\]la, ki]i sa`-salamatd\r, g=zlwrin ya]armas\n,
1
g=zlwrinw qurban olum! Sa`-salamatd\r, qaqa]\m\n can\ ^[^n! Mwn gwlwndw evimizin qaba`\nda,
wllwri geri yan\nda, twsbwhini [evirw-[evirw gwzinirdi, swnin yolunu g=zlwyirdi! Elw bura gwlmwyi dw
mwnim a`l\ma o sald\, dedi taksi asfaltdan q\ra`a [\xm\r, [\xsa bizim me]w yoluna he[ kws ma]\n
s^rmwz… Qocam\z\n a`l\-ba]\, hwr ]eyi =z yerindw, qaydas\ndad\r, he[ saqqal\ndan bir t^k^ dw
wskik deyil! Inanm\rsan, gedib =z^n sayarsan! Yoxsa yad\ndan [\x\b, u]aql\qda sinwsinin ^stw
pa[a]\rma minib saqqal\n\n t^k^n^ saym\rd\n? Bax g=r^rswnmi, teleqramla qan\n\ qaraltma`\m\n
wvwzindw g^ld^rd^m ki! — O, yar\sevincwk, yar\ da, he[ c^r gizlwdw bilmwdiyi narahat l\qla,
m^wmmal\, sirli wswbiliklw yenw nw isw h^d^lwyib t=kd^. Arada raykomun pillwkwninin ba]\nda, a`
mwrmwr tirlwrin aras\nda dirwk-dirwk durub bu swmtw boylan\]an adamlara baxd\, sanki qarda]\ ilw
rwftar\m\ bu adamlar\n necw qiymwtlwndirdiyini bilmwk istwdi, onlar\n bax\]lar\ndak\ mara`\
duyduqda isw, Qaraxan, hwdsiz bir twlwsiklik vw dar\xqanl\qla gah o, gah bu cibini e]wlwywrwk pul
[\xar\b taksini yola sald\. Qarda]\n\n qoluna girib onu k^[wnin kwnar\na, me]w twswrr^fat idarwsinin
m^haribw d=vr^ndwn qalma “Qaz” ma]\n\na do`ru [wkdi. Bak\dan rayona qwdwr b^t^n yol uzunu
irwlidw onu necw b=y^k faciw g=zlwdiyini fikirlw]ib, indi, qarda]\n\n and-aman\na baxmayaraq hwlw
dw o fikirlwrdwn ayr\la bilmwywn Zwlimxan twzw-twzw =z^nw gwlib qwddini d^zwltmwyw ba]layanda,
onlar art\q asfaltdan [\x\b me]wnin i[ilw gedirdilwr.
Torpaq yolun sa`-solu q\z\l\, sar\l\ yarpaqla =rt^lm^]d^. Wsrlik pal\dlar, qara`aclar, yem]wnlwr,
b=l^k-b=l^k g=ywmlwr, x^suswn ara-bwrwdw g=zw dwywn q\z\lc\q kollar\ bu q^rub [a`\nda a]karca od
tutub yan\rd\. Lakin Zwlimxan siqaretini [wkw-[wkw d^z qaba`a, ma]\n\n bir par[a g^m^]twk
par\ldayan radiatoruna bax\rd\. Demwk, ki]i sa`-salamatd\r! “Evimizin qaba`\nda, wllwri geri
yan\nda, twsbehini [evirw-[evirw gwzinir”. }^k^r, ]^k^r! Ke[wnilki davalar\ndan sonra qocadan nw
qwdwr incik olsa da, Zwlimxan onun =l^m^n^ istwmirdi. Hans\ o`ul atas\n\n =l^m^n^ istwr!... Bws bu
teleqram, bu hwngamw nw ^[^nd^r? Qaraxan, ywqin ki, ]oferw e]itdirmwk istwmwyib, p\[\lt\ ilw q\saca
izah etdi: “I]im dara d^]^b, qurban\n olum, swnin k=mwyin laz\md\r”. Bax burada, yuxar\da
dediyimiz hwmin mwzwmmwt ba]land\: k=mwk laz\md\r, — g=t^r zwng vur, daha qocan\ niyw
=ld^r^b basd\r\rsan!..
Qarda]\n\ irwlidw, ]oferin yan\nda oturdub =z^ arxaya ke[mi] Qaraxan, [ox isti dodaqlar\n\ onun
qula`\na s=ykwyib yenw q\saca izah etdi: o barwdw evdw ikilikdw wtrafl\ s=hbwt edwcwklwr, hwlwlik isw
Qaraxan yaln\z bunu deyw bilwr ki, Zwlimxan Z^mr^ddwn ^z d=ndwrwndwn sonra Wziz wmi, ywni
rayon partiya komitwsinin birinci katibi Wziz May\lov da onlardan ^z d=ndwrib; qoca Sabitlw salamkwlam\n\ kwsmwsw dw, Qaraxanla bwrk d^]n^]^b. Elw bu? Dayan, dayan! Bwlkw Qaraxan Z^mr^d
mwswlwsini yenidwn qald\rmaq istwyir? Z^mr^d… Zwlimxan\n ilk gwncliyinin wn g=zwl arzular\,
xwyallar\, indi isw elw bil yad, tan\nmaz dwrwcwdw yad bir adam!.. +twn ildw Qaraxan qarda]\na d=nwd=nw mwktub yaz\b, bu yad adam\n do`mal\`\n\ s^but etmwyw [al\]m\]d\. Indi isw… yenw hwmin
mwswlw? Nw var, nw var, “Wziz wmi d^]n^]^b?” Olan i]dirmi? Bu necw d^]n^]mwdir ki, Qaraxan\ o
c^r teleqram yazma`a mwcbur edib?.. Zwlimxan kim bilir ne[wnci kwrw arxaya [evrilib qarda]\n\n
^z^ndwki elw bil daimi, sirli narahatl\`a diqqwt yetirdi vw =z dostlar\ aras\nda “wn twmkinli, wn
swbirli” say\lan bu gwncin =z^n^ qar]\s\al\nmaz bir narahatl\q g=t^rd^; me]w[ilwrin ya]ad\qlar\ yerw
— B=y^ktalaya [atmaqlar\na bir az qalm\] o, qwfildwn ma]\n\ saxlad\b yerw at\ld\.
-
Burdan belw piyada gedwk, — dedi.
Nw olar. Gedwk, gedwk! — Qaraxan bu g=zlwnilmwz twklifdwn wsla twwcc^blwnmwyib, dwrhal
raz\la]d\. — Me]wmizin swn g=rwn cah-cwlal\ qalmasa da, hwr halda baxmal\ k^nc-buca`\ var.
2
Bax, burdan wlli add\m o yanda akasial\q ba]lay\r, qaqa]. Bildir, swn gedwndwn sonra
sald\rm\]am. Suyunu-selini vaxtl\-vaxt\nda verdirmi]wm, =z^m x^susi nwzarwt elwmi]wm,
indi bax\rsan, ^[illik ]itil elw bilirswn be]illikdir.
Zwlimxan hiss etdi ki, Qaraxan zahirwn nw qwdwr mwlahwtlw dan\]sa da, bu s=zlwr zorla, bo`azdan
yuxar\ deyilir. Tamamilw ayd\n idi ki, Qaraxan bu yar\ yolda qarda]lar\n nw isw gizli s=hbwt ^[^n
d^]d^klwrini ]oferw bildirmwk istwmirdi. Bu, onun sonrak\ s=zlwrindwn dw mwlum oldu; ma]\n
aralanar-aralanmaz o, bayaqk\ndan da co]`un bir hissiyyatla, istiqanl\qla qarda]\n\n [iynini
qucaqlad\.
-
Swnin hwssas ^rwyinw qurban olum, ^rwyim partlay\rd\! — dedi. — Indicw fikirlw]irdim ki, elw
rayondaca nahaq yerw xwlvwtw [wkib dan\]mad\m. Evdw wrbe]iklwr y\`\]acaqlar ba]\na, yax\n
yerw a`\rl\q da]\yan kimi, ba]layacaqlar horta-hort [ay i[mwyw, gecw yar\yacan qurtarmaq
bilmwywcwklwr. Mwnim isw dwrd sinwmw y\`\l\b, gwlib dirwnib, bax burda durur, qaqa]! —
Qaraxan barmaqlar\n\n ucunu uzun vw yara]\ql\ bo`az\nda [wtin nwzwrw [arpan h^lqumunun
^st^nw dirwdi. — Bax burda!— deyw twkrar etdi. Onun barma`\ titrwyirdi. Q\rx be] ya]\na
toxtasa da, qal\n, ]wvw sa[lar\ aras\nda bir dwnw dw a` t^k tap\lmayan bu [inar qamwtli,
oynaq, qara g=zl^ me]w[i qarda]\n barma`\n\n titrwmwsi g=r^nmwmi] ]ey idi. Ki[ik qarda]\n
alwmindw qeyri-adi bir qwtrwhmlik, bwlkw hwtta nadanl\q wlamwti olan teleqramla wlaqwdar
fikirlwrini dwrhal unuduldu.
- Nw olub, Qaraxan?
- Mwni tutacaqlar, qaqa]!
Qarda]\n\n i]lwrinin he[ dw yax]\ getmwdiyini, son illwrdw me]wdw ba] verwn hadiswlwri bir qwdwr
kwnardan da olsa izlwyib tez-tez ^rwyindw s\x\nt\ duyan Zwlimxan, e]itdiyi xwbwrdwn elw bil
twwcc^blwnmwsw dw, bwdwnindw bir gizilti hiss etdi.
-
Necw ywni tutacaqlar?.. Cinaywt elwmiswn?
Bu son iki kwlmwni Qaraxan deywswn he[ e]itmwdi.
- Hwr halda wn az\ be]-alt\ il verib basacaqlar, balalar\m [=ldw qalacaq, qaqa]! Bak\da yurdunuyuvan\ twzw-twzw m=hkwmlwndirdiyin bir vaxtda swn dw b^t^n arzular\ndan, istwklwrindwn wl [wkib,
gwlib burda yetimlwr i[indw oturmal\ olacaqsan? Bir-iki dw yox, bir d^j^n yetim i[indw!..
Zwlimxan, ma]\nda oturmaqdan wtwklwri q\r\]m\] yay paltosunun cibindwn siqaret [\xartd\. Siqaret
qutusu ilw birgw wlinw gwlwn teleqram\ g=r^b, mwzwmmwtlw qarda]\n\ s^zd^. Sonra gwrgin d^]^ncwli
g=zlwrlw xwzwl y\`\nlar\na baxd\.
-
Swn elw bil mwni qorxutmaq istwyirswn, Qaraxan…
Adam =z^ qorxuya d^]wndw ba]qas\n\ da qorxudur, qaqa]. Qwsdwn niyw, bo]-bo]una swni
qorxudaramm\, qurban\n olum! — deyw Qaraxan eyni twlwsikliklw vw hwywcanla onun
s=z^n^ kwsdi. — Yolun ortas\ynan yerimw, bwri gwl tozdan [\xaq, bu saat swnw hwr ]eyi bircwbircw dan\]\m. Bu ax\r vaxtlar mwn yaman [oxdan\]an olmu]am. {^nki [arwsiz dwrdw
d^]m^]wm, qaqa]! Wziz wmin mwni yaman x\rxalay\b, g=z g=rwsi bada verir. Mwn qwtiyywn
gizlwtmirwm, wksinw =z^m deyirwm, a[\q-a[\`\na dan\]\ram ki, son iki-^[ ildw, mwndwn as\l\
3
olan vw olmayan swbwblwrw g=rw, bir direktor, bir idarw rwhbwri kimi pis i]lwmi]wm, i][ilwrimi
swfwrbwr edw bilmwmi]wm, swn =z^n dw gwzib g=r^bswn ki, me]wmiz q\r\l\b, seyrwlib, qaqa]!
Bunun ^st^ndw Wziz wmi qoy mwnim ba]\ma nw oyun a[\r-a[s\n, [iynimin ^st^nw d=n^b
bircw kwlmw naraz\l\q elwswm, mwndwn wskik adam yoxdur! Qoy vwzifwdwn [\xarts\n,
swhlwnkarl\`\ma g=rw qoy lap partiya cwzas\ da verdirsin, =z^m =z swhvlwrimw g=rw nw qwdwr
vicdan a`r\s\ [wkswm dw, bu biri a`r\lara da d=zwrwm. Ancaq mwhkwmw cwzas\ mwndwn =tr^
=l^mw bwrabwrdir, qaqa]! Bu me]wdw mwndwn qabaq da i]lwywnlwr olub. M^haribw vaxt\ bu
me]wnin alt\n\ ^st^nw [eviriblwr, he[ bir dwfw asmaq, tutmaq s=hbwti meydana [\x\bm\?! Indi
swnin istwkli Wziz wmin g=z^m^n i[inw deyir: “Get yerini twhvil ver. I]in mwhkwmwlikdir!” Bax
belw dwrdw d^]m^]wm, qaqa]. Deyirwm, Wziz wmi, ax\ mwn burda bir d^nyal\q i] g=rm^]wm,
cwmisi on swkkiz nwfwrlik fwhlw briqadas\ynan, =z^m dw qolumu [\rmalay\b, fwhlwlwrw
qo]ulub, ikicw il wrzindw y^z hektar me]w sald\rm\]am, he[ olmasa bu zwhmwtimi nwzwrw al,
saya sal. Kimw deyirswn? “Get yerini twhvil ver, vwssalam!” Bax belw d=n^k [\x\b Wziz
wmimiz, wziz pwnah\m\z, a[\q-a[\`\na d^]mwn kwsilib!..Qaraxan qarda]\n\n gah sa`\na, gah
soluna ke[w-ke[w, uzun barmaqlar\ ilw tez-tez onun dirswyindwn, bilwyindwn tuta-tuta dan\]\r,
qurtarmaq bilmirdi. Ki[ik qarda] gah dirswyini, gah bilwyini onun wlindwn [wkib, bu c^r
hwrwkwtlwrdwn xo]lanmad\`\n\ hiss etdirsw dw, Qaraxan elw bil he[ nw duymay\b eyni qayda
ilw =t^rd^.
&f^qdw ili]ib duran g^nw] elw bil birdwn-birw qopub yerin alt\na d^]d^. Q\z\ll\, g^m^]l^ me]wnin
rwngi bircw saniywdw bozard\. Zwlimxan\n qarda]\n\nk\na nisbwtwn sakit, amma bu sakitliyin =z^ndw
gwrginlik duyulan iri, q\rp\ms\z g=zlwrlw bayaqdan qeyri-ixtiyari tama]a etdiyi qal\n-qal\n xwzwl
y\`\nlar\ da hwm[inin bozumtul [ald\. Vw bu yeknwswk bozlu`un ara-bwrwsindw t^nd rwngli twzwtwr
bwn=v]wlwr sanki qwfildwn ^zw [\xd\. Zwlimxan\n a` vw bir qwdwr sol`un ^z^ndw dwrhal diqqwti [wkwn
uzun, qara kirpiklwri titrwdi, Qaraxan\n enli, azac\q kobud qa]lar\na nisbwtwn zwrif vw uzun qa]lar\
twrpwndi. Noyabr\n ortalar\nda me]wdw bwn=v]w bitmwsi, demwk olar ki, m=c^zw idi. Lakin Zwlimxan
bilirdi ki, gecwlwr bu wtrafdak\ sulardan qalx\b, s^r^nwrwk a`aclar\n aras\nda yerlw-yeksan swrilwn
yum]aq duman buralar\n havas\n\ bwzwn lap yay havas\twk m^layimlw]dirir, pay\z\n son ay\nda
gwlswn belw, burada ilk bahar nemwti bwn=v]w taparsan. Universitetdw oxudu`u vaxtlar, x^suswn
birinci, ikinci illwrdw do`ma yerlwr ^[^n burnunun ucu g=ynwywndw, hwrdwn bircw g^nl^yw dw olsa
qa[\b me]wyw gwlwrkwn Zwlimxan bu wcwb wtirli pay\z bwn=v]wlwrindwn he[ olmasa ^[-d=rd^n^
qoparmam\] =t^b ke[mwzdi. Torpa`\n ]irwsilw dolu, soyuq saplaqlar\ barmaqlar\n\n ucunda
f\rladanda, onlardak\ swrinlik birba] ^rwyinw i]lwyirdi. Zwlimxan bwn=v]wlwri doyunca qoxlayaraq
pencwyinin d=] cibinw qoyar, Bak\da twlwbw yolda]lar\na g=stwrib “vwtwn torpa`\n\n m=c^zwsi” lw
sakit, amma dwrin hissiyatla =y^nd^kdwn sonra, onlar\ yenw dw d=] cibindw, ya da wn [ox sevdiyi
kitablar\n, deywk ki, “Martin Iden”in, yaxud Turgenevin “Atalar vw O`ullar\”n\n swhifwlwri aras\nda
saxlayard\. Bu gwli] birinci gwli] idi ki, xwzwl swpwlwntisi i[indw, x\rda kol-kos dibinw q\s\lm\]
bwn=v]wlwr Zwlimxan\ [ox az [wkirdi. Wlbwttw, bu yax]\ wlamwt deyildi. Qaraxan\n bu qwdwr sals\nt\l\
vaxt\nda ki[ik qarda]\n diqqwtinin s=hbwtdwn yay\nmas\n\n, gah “qopub yerin alt\na d^]wn” g^nw],
gah da bwn=v]w dal\nca getmwsinin =z^ dw, hwm[inin, he[ yax]\ wlamwt deyildi. Qarda]\n\n taleyinw
laqeyd idi, nw idi? Ya bu teleqramdan, wlini cibinw sald\qca barmaqlar\n\n ucuna elw bil qanqaltwk
batan bu ka`\z par[as\ndan duydu`u xo]agwlmwz hiss hwlw dw ^rwyindwn [\xm\rd\? Yox, bunlar\n
he[ biri deyildi. Zwlimxan, sadwcw, Qaraxan\n =z s=hbwtinin ax\r\n\ apar\b hara [\xaraca`\n\, dara
d^]m^] qarda]a k=mwk ^[^n ondan nw twlwb edwcwyini duymu]du. Wslindw bunu duymaq o qwdwr
dw [wtin deyildi. Qaraxan isw hwlw dw dan\]\rd\: “Evdw arvad-u]aq da k^lw d=n^b, qaqa]! A`saqqal
4
vaxt\nda yaz\q ki]inin [iyninw da` boyda dwrd qoymu]am. Mwndwn xwbwrsiz minnwtw gedib ki, “Wziz
adam\ belw x\rxalamaq olmaz. Qaraxan alt\ q\z atas\d\r, he[ olmasa, o q\zlar\n xatirinw m=hlwt ver,
=z^n^ d^zwltsin.” Ba]lay\b ki, “he[ bir hwftw dw m=hlwt yoxdur”. Vw sairw vw ilaxirw; Qaraxan\n
dan\]d\`\n\n ham\s\n\ buraya k=[^rmwk m^mk^n deyil. S=hbwtin elw bir n=qtwsi yeti]di ki,
Zwlimxan daha d=zw bilmwyib birdwn ayaq saxlad\. Ba]\n\ azca yana wywrwk, eyni mwzwmmwtli,
twwss^fl^ g=zlwrlw qarda]\n\n ^z^nw baxd\.
- Qaraxan, qarda], birdwfwlik deyw bilmwzswnmi ki, mwswlw Z^mr^d^n ^stwdir?
Ax\r ki, Qaraxan s=z^nw ara verib duruxdu. Onlar\n ayaqlar\ alt\nda xwzwl x\]\lt\s\ kwsildi. B=y^k
qarda]la birgw, wtrafda ax]am\n toran\na b^r^nwn a`aclar da elw bil canl\twk qulaq kwsilib bu dwrin
s^kut i[indw Zwlimxan\n sakit vw yor`un swsini dinlwdi.
-
-
-
Swnin s=hbwtin Z^mr^d^n ^stwdir, ya yox?
Bir s=z var, onu da swn deyirswn, daha mwn nw deyim, qurban\n olum!
Deyirswn Wziz wmi Z^mr^dw g=rw dwyi]ib?
Ayr\ izah yoxdur, qaqa], a`l\na qurban olum swnin.
Ywni Wziz wmi o qwdwrmi x\rda adamd\r, Qaraxan?
Yox, yox… Mwn elw demwrwm, qwtiyywn demwrwm, qaqa]! Ax\ necw olsa, o da atad\r. Qismwt
olar, =z^n g=rwrswn =vlad nw olan ]eydir, qaqa]. +vlad\n d\rna`\n\n ucuna da] toxunanda
atan\n ^rwyinw tikan kimi bat\r… Bizim ki]iyw a[\qca deyib ki, “ki[ik o`lun mwnim q\z\m\
bwdbwxt elwdi”.
Z^mr^d^ bwdbwxt elwywn mwn deyilwm, Qaraxan, mwn hwmi]w ona xo]bwxtlik
arzulam\]am… Wziz wminin, g=r^n^r, he[ nwdwn xwbwri yoxdur. Swn ki, bilirswn!..
Bilirwm, bilirwm nwyw eyham vurursan! Qaqa], qurban\n olum, mwn swnw d=nw-d=nw
yazm\]am, indi dw boynuma al\ram, ]wxswn mwnim g^nah\m b=y^kd^r. Z^mr^d mwnim
balalar\m\n aras\nda, mwnim wlimin alt\nda b=y^y^b, wgwr onun bwzi xasiyywtlwri swnin
xo]una gwlmirsw, twqsir ham\dan wvvwl mwnim boynuma d^]^r. Ancaq, u]aq swn deywn qwdwr
dw korlanmay\b ax\, ay qaqa], qurban olum swnw! Bilirwm, wlbwttw oras\n\ da bilirwm ki, bu
saat m^nasibwtiniz gwrgindir. Ancaq, inand\r\ram swni, evlwnswniz hwr ]ey yoluna d^]wcwk,
mwnim twcr^bwmw inan, qaqa]! Nw qwdwr ki ni]anl\ qal\rsan, aral\qda min c^r anla]\lmazl\q
olur. O`lanla q\z uzun m^ddwt ni]anl\ qalanda, iraq sizdwn, g=r^rswn hwtta ax\rda ayr\l\qnan
qurtar\r. Amma elw ki vaxt\nda evlwnirswn, yax\n ^nsiyywt hwr ]eyi yuyub apar\r. Inan mwnim
twcr^bwmw, qarda] qarda]a pis ]ey t=vsiyw elwmwz! Ni]anl\ vaxt\m\zda Swriyyw bac\nnan
mwnim aram\zda he[ bilirswnmi nw qwdwr naraz\l\q olub? Swn gwl indi tama]a elw, g=r necw
can-hacan\q! Inan\rsanm\ ki, dindirwndw bir-birimizw “can” deyirik!
Inan\ram… Siz bir-birinizi [ox istwyirsiniz…
Bws swn?.. Z^rm^d =z^ mwgwr swni az istwyir? Ke[wn ildwn bwri yaz\q q\z yasa bat\b! Swnin
g=rd^y^n o oynar-g^lwr Z^mr^ddwn wswr-wlamwt qalmay\b, xwzan vurmu] yarpa`a d=n^b!..
Swn mwni o qwdwr dw k^t adam hesab elwmw, qarda], g=zlwrindwn dw g=r^rwm ki, bax bu
dwqiqw swn onun hwsrwtini [wkirswn! Etiraz elwmw! {ox adam biz me]w[ilwri mwdwniyywtdwn,
siz ]whwrlilwrin dili ilw deswk, sivilizasiyadan kwnar say\r. Amma, mwncw, swn twsdiq elwrswn ki,
me]w adam\nda olan hwssasl\q he[ kwsdw ola bilmwz! A`acdan, otdan, [i[wkdwn savay\ biz
me]w[ilwr insan ^rwyindwn dw xwbwrdar\q. O handa da qarda] ^rwyi ola! Swn onu sevirswn,
qaqa], =z^ dw, necw deywrlwr, atw]in ^rwklw sevirswn. Ancaq swn twlwbkarsan, Z^mr^d isw
5
-
-
-
hwlwlik o twlwblwrin ham\s\na swn istwdiyin kimi cavab verw bilmir. Bax, gwl wyri oturaq, d^z
dan\]aq, qaqa], qurban\n olum, ax\, swn hwlw ona ali twhsil verwcwkswn, =z^nlw apar\b b=y^kb=y^k ]whwrlwrdw gwzdirwcwkswn, sa`l\q olsun, lap xaricw dw aparacaqsan…
Mwn Z^mr^dlw evlwnmwywcwywm, Qaraxan! — Bu cavab elw sakit bir inamla, elw ayd\n vw
swrrast deyildi ki, Qaraxan wvvwlcw hwtta =z^n^ itirdi. Zwlimxan isw, bu cavab\n Qaraxana swrt
bir ]illwtwk dwydiyini hiss edib, qarda]\n\n [a]q\nl\`\na baxa bilmwsw dw, hwmin ayd\n vw
swrrast ifadw ilw twkrar etdi ki: — Evlwnmwywcwywm. Bu barwdw dan\]ma`a da dwymwz,
Qaraxan. Mwnim Z^mr^dlw ke[wn ilki s=hbwtimi dw, o s=hbwtlw wlaqwdar ba]qa mwswlwlwri dw
swn =z^n az-[ox bilirswn. Mwnw elw gwlir ki, s=hbwti twzwlwmwyw dw dwymwz. Swnw do`rudan da
k=mwk laz\md\rsa, o ayr\ mwswlwdir.
W]i, k=mwk nwdir, a`z\mda swnw deyirwm, wlli-ayaql\ gedirwm, swnw qurban olum!..
Bunsuz, “qurban olum”suz dan\], swn Allah, Qaraxan! Mwn istwmirwm swn belw s\z\ldayasan!
— Zwlimxan bu s=zlwri asta, yum]aq swslw, ancaq kwskin bir etiraz kimi s=ylwsw dw, Qaraxan
o qwdwr diqqwt yetirw bilmwdi.
G=r bir nwyw fikir verirswn! — deyib, =z hissini gizlwtmwyi bacarmayan bir adam
swmimiyywtilw az qala a`lams\nd\. — S\z\lday\b-s\z\ldamamaq bwywm mwnin =z^mdwn
as\l\d\r? A`z\mda swnw deyirwm bada gedirwm, g^daza gedirwm, qarda]! Bir hwftwdir ^z^mw
sal\b yerimi twhvil vermirwm. Sabahlar\ twhvil-twslim qurtaran kimi g=rwcwkswn prokuror
sanksiyas\n\ verdi. A`z\birw d^]d^kdwn sonra, t^lk^ t^lk^l^y^n^ s^but elwywnwcwn,
baxacaqsan ki, dwrisini bo`az\ndan [\xartd\lar. Partbilet wlimdwn gedib, kwmwrim belimdwn
a[\landan sonra dizinw [\rpacaqsan, ancaq tufan yerini almayacaq, vaxtkwn ba]a d^],
qarda]\n\n dwrdinw [arw q\l, qarda]!
Zwlimxan barmaqlar\n\ yand\ran siqareti yan\ndan =td^klwri pal\d k=t^y^n^n ^st^nw basd\,
wtraf\ndak\ xwzwlw bax\b son q\`\lc\ma qwdwr s=nd^rd^. Dikwlib k=ks^n^ =t^rd^:
- Dwh]wtli s=zlwr dan\]\rsan, Qaraxan!
- Qurban\n olum, dwh]wt g=z qaba`\nda durdu`u yerdw ayr\ c^r necw dan\]\m!..
Onlar yolun sa` vw solunda s\x daraq di]lwritwk d^z^lm^] akasiyal\qdan birba] talaya [\xd\lar.
Qaraxan qar]\da birdwn-birw g=r^nwn i]\qlardan diksinmi] kimi, swsini q\sd\:
-
Ali savadl\ jurnalist, qwlwm sahibi dw olsan, hwr halda swn hwlw [ox cavansan. Qohumun,
dostun d^]mwnw [evrilmwyindwn betwr dwh]wtli he[ nw ola bilmwz, qarda]! Bax odur,
evimizin qaba`\nda bir dwstw wrbe]ik durub, swnin yolunu g=zlwyirlwr. Onlar\n aras\nda da
bizim qohumlar var, haz\rla]\blar swnin aya`\n\n alt\nda qurban kwssinlwr. Ancaq mwn
bilmirwm ki, sabahlar\ yerimi twhvil verwndwn sonra onlardan he[ olmasa bircwciyi s=z^mw
s=ykwk duracaqm\? Zwmanw dwyi]ib, adamlar m^rwkkwb olub, qarda]! Swnin qarda]\n q\rx
ikinci ilin may\ndan q\rx be]in may\nacan, d^z ^[ il gecw-g^nd^z m^haribwdw q\z\l g^llwnin
qaba`\nda dayand\, qorxu-h^rk^ bilmwdi, lap qorxsa da ba]\n\ itirmwdi. Ancaq indi, a[\`\,
can\mda vwlvwlw var!.. Bundan art\q mwn swnw daha he[ nw demwywcwywm. +l[, bi[, fikirlw],
fikirli g=zlwrinw qurban olum, bayaqdan ^[ siqaret [wkibswn… Indi atannan s=hbwt elwrswn.
Wlbwttw, he[ kws swni mwcbur elwmwk xwyal\nda deyil. Ancaq gwrwk bizim vwziyywtimizi dw
nwzwrw alasan. Di gwl. Bir az ayaql\ gwl, ywqin evdw intizar qald\lar. Swnw dw yaman wziyywt
oldu, stol adam\, birdwn-birw bu qwdwr yol yeridin, qurban\n olum!..
6
Qaranl\qda a`aclar elw bil wl-wlw tutu]aq hwr twrwfdwn irwli yeriyib, talan\n dairwsini daraltm\]d\;
akasiyal\`\n [\xaca`\ndan baxanda irwlidwki bo]luq bircw x\rman yeri b=y^kl^y^ndw g=r^n^rd^.
Me]w[ilwrin al[aq [ardaqlar alt\nda ocaqlar\ i]\ldayan yast\-yappa qazmalar\ bu ax]am
qaranl\`\nda elw bil daha da yast\lan\b, az qala torpaqla bwrabwrlwnmi]di. O ba]dak\ fin evinin
ax]am ]ehindw islanm\] ]iferlwri isw sanki lap ulduzlar\n alt\nda a`ar\rd\. Bu mwnzwrw,
Zwlimxan\n d^nyaya g=z a[d\`\ g^ndwn indiyw qwdwr min-milyon kwrw g=rd^y^, wn x\rda, incw
cizgilwrinwdwk bwlwd oldu`u bir rwsm kimi, zehnindw daimi iz salm\]d\. B=y^k ]whwrlwrdwn,
qar`a]al\ qwswbwlwrdwn, kwndlwrdwn uzaq me]w i[indw, nwdwnsw B=y^ktala adlanan bu ki[icik
gu]wni xat\rlayanda o, hwmi]w ^rwyindw bir k=vrwklik, hwtta hwsrwt duyurdu. X^suswn bu son
vaxtlar, Nwrimanov prospektindw twzwcw ald\`\ ota`\nda rahatca uzan\b yatd\`\ yerdw, gecwnin bir
alwmindw elw bil kimsw onu silkwlwyib oyad\r vw hwmin rwsmi gwtirib qar]\s\na qoyurdu. Zwlimxan
ulduzlar\n alt\nda a`aran bu ]iferlwri dw, sakit-sakit alovlanan ocaqlar\ da, orda-burda, dirwklwrin
dibindw [=mwlib papiros, [ubuq [wkw-[wkw s=hbwt edwn me]w[ilwri dw g=r^rd^. Bu xwyaldan
ayr\ld\qdan sonra isw ba]\n\ bulay\b, “universitet bitirdin, mwtbuat i][isi oldun, yenw u]aql\qdan
ayr\lmad\n, yolda]!” — deyirdi. Lakin buradaca fikirlw]di ki, =z-=z^n^ mwzwmmwt etmwsinw
baxmayaraq, he[ dw “u]aql\qdan ayr\lmaq” istwmir; o ki[ikcw talada nw isw elw bir ]ey vard\ ki,
ondan ayr\lmaq, uzaqla]maq bwlkw dw b=y^k bwdbwxtlik demwkdir. Elw gecwlwr olurdu ki,
Zwlimxan hwtta saatlarla bu “bwdbwxtliyin” xofu ilw ya]ay\rd\. Belw bir qwribw hissi do`uran nw idi?
Bwlkw Z^mr^dlw wlaqwdar hisslwrdi? Yaxud, bwlkw Zwlimxan bug^nk^ g^n^n yeti]wcwyini,
B=y^ktalada, ^mumwn bu me]w i[indw yeni hadiswlwr burul`an\na d^]wcwyini qabaqcadan
duymu]du? Demwk [wtindir, hwlwlik ancaq bunu demwk m^mk^nd^r ki, qar]\s\nda o do`ma,
canl\ tablonu g=rd^kdw Zwlimxan yenw dw hwmin tan\] hissi ke[irdi. Wgwr bir yanda swrbwst
dayan\b, nw ba] verdiyini d^]^nwsi olsayd\, Zwlimxan anlayard\ ki, qarda]\n\n hwddi-h^dudu
a]an bir hwywcanla dan\]d\`\ dumanl\ whvalatdan sonra, vaxt\ ilw =z^n^n dediyi kimi “hwywtin
[ala-[uxuruna qwdwr do`ma olan” bu fin evi vw onun d=vrwsindw a`\z-a`\za d^z^lm^] bu
qazmalar indi ona divarlar\ aras\nda gizlin, dola]\q intriqalar gedwn bir qwsr kimi g=r^n^rd^.
Lakin Zwlimxan bu deyilwnlwrin he[ birini ayd\n dwrk etmwdwn, qar\]\q twwss^ratla yeriyirdi.
Qarda]lar fin evinin hwywtinw yax\nla]anda oradak\ qaralt\lar twrpwni]di. Gwlwnlwr vw
qar]\layanlar hwlw ^z-^zw toxtamam\]d\lar ki, hwywtin qaranl\q k^nc^ndw kim isw burmabuymuz
bir erkwyi s^r^yw-s^r^yw gwtirdi, erkwyin boynunu qatlay\b Zwlimxan\n qaba`\nda yerw swrdi.
Wynindw torba kimi as\lm\], wtwklwri yerw toxunan a`\r, boz ]inelin i[indw wcwb cwldliklw hwrwkwt
edwn bu c\l\z adam, ywqin ki, =z i]ini Zwlimxanla g=r^]mwkdwn daha irwli bilib, dizini erkwyin
boynuna dayad\. Boz ]inelin wtwyinin alt\ndan siyrilib [\xan a`dwstw xwncwrin tiywsi par\ldad\,
wtrafdak\ ocaqlar\n az-maz ayd\nla]d\rd\`\ bu toranda qaraya [alan qan fwvvarwlwrw vurdu,
bu`lana-bu`lana ax\b g=llwndi.
Zwlimxan, qazmalar\n hwywtlwrindwn yox, elw bil g=bwlwk kimi birba] yerin alt\ndan [\xaraq sa`soldan onu d=vrwyw al\b wl verwn, qwribw ciddiyywtlw “xo] gwlibswn, swfa gwtiribswn” — deyw eyni
swpkili kwlmwlwri twkrar edwn papaql\, ]inelli, g=dwk[wli adamlar\n tan\] sifwtlwrinw bax\b,
g=zlwrini g=llwnwn qana dikdi, etiraz wlamwti olaraq ba]\n\ bulad\. Onun xalq i[indw [oxdan
unuduldu`unu g^man etdiyi qwdim el adwtini xat\rlad\b qona`\n “aya`\n\n alt\nda qurban
kwsmwyi” laz\m bilmi] “torba]inel adam” — Kwrwm May\lov isw, ba]\n\ qald\rmadan =z i]indw
oldu.
7
Zwlimxan, twkrar edwk ki, onun gwli]inw qwribw ciddiyywtlw, m^wmmal\, gizlin maraqla baxan
me]w[ilwrw, belw hallarda canqurtaran bir-iki kwlmw “nw var, nw yox” deyib fin evinin pillwkwninw
y=nwldi. I[wri girwr-girmwz, bayaqdan bwri qap\n\n dal\na topla]\b, atalar\n\n dili ilw “qaqa]”
adland\rd\qlar\ wmilwrinin boy-buxununa, “qw]wng ]whwrli geyiminw” mwftunluqla tama]a edwn
q\zlar, bir-birinw aman vermwdwn, hwr twrwfdwn onun boynuna sar\ld\lar. Alt\ c^t hwrarwtli,
mehriban wl eyni qayda ilw onun yum]aq a` sifwtini ovuclar\ aras\na al\b sa`a-sola wydi, “dwrdin
al\m, ay qaqa]!”, “Qaba`\nda =l^m!”, “Sada`an olum, ay qaqa]!” — vw sairw deywn alt\ titrwk sws
bir-birinw qar\]d\. Mar[amar[, =p^]-g=r^] kim bilir nw qwdwr [wkwcwkdi. Qaraxan onlara mane
oldu. Birdwn swbirsizliklw qaba`a duraraq:
-
Yax]\, yax]\. Bwsdir! — deyw twpindi — yeriyin, a]a`\da anan\za k=mwk elwyin!
Q\zlar dwrhal, m^tiliklw kiri]ib hwywtw t=k^ld^lwr. Zwlimxan, hesabla b=y^y^n^n on swkkiz ya]\ twzw
tamam olan bu me]w g=zwllwrindwn =twn bir ildw hans\n\n necw dwyi]diyinw belw diqqwt yetirw
bilmwdi. Halbuki o, qarda]\n\n balalar\na qar]\ hwr vaxt diqqwtli olmaq, onlar\ qar]\l\ql\ mwhwbbwtlw
wzizlwyib, ^rwyindw q=vr elwywn k=hnw bir yaran\n a`r\s\n\ unutmaq istwyirdi. Son zamanlar ailwdwn
uzaq d^]sw dw, Zwlimxan bilirdi ki, Qaraxan\n arvad\ Swriyyw bac\n\ “azad elwmwk” ^[^n mama[a
[a`\r\lmaq vaxt\ yeti]wndw evdw gwrgin bir intizar ba]lan\rd\. Bu ailwyw elw bir kwnardan d^]m^],
a`\rl\`\ vw qaradinmwzliyi ilw bac\lar\ndan fwrqlwnwn b=y^k q\z Mwrywmdwn savay\, qalanlar\ bwrk
tw]vi] ke[irirdilwr; gecwlwr pwncwrw qaba`\nda diz [=kwrwk qaranl\q g=yw ^z tutub, “swn bizw bircw
qarda], bircw qarda]”— deyw p\[\lday\rd\lar. O biri otaqda mama[an\n wlindw [apalay\b q\]q\ran
n=vbwti [a`aya twrwfinclw baxandan sonra isw wmwlli-ba]l\ yasa bat\rd\lar. Sonra da =zlwrini “bwxtsiz,
qaradaban” adland\r\b, sa[-bir[wklwrini yolurdular. Zwlimxan bu c^r swhnwni twk bir dwfw g=rm^]d^,
ancaq onun twkrar olundu`una ]^bhw etmirdi. O, zahirwn nw qwdwr sakit, bu mwnzwrwyw hwtta laqeyd
kimi g=r^nsw dw, daxilindw bir o qwdwr co]`unluqla k^krwywr, ailwdw o`lan u]a`\ ilw q\za hwlw fwrq
qoyan b=y^klwrin yaxas\ndan yap\]\b b^t^n ciddiyywtilw etiraz etmwk, “u]aqlar\n\z\n bu c^r dwrd
[wkmwlwri sizin whval-ruhiyywnizin, twrbiywnizin nwticwsidir” demwk istwyirdi. Lakin elw buradaca
vaxt\ ilw wlindwn [\xm\] xwtan\ xat\rlay\b, g^nahkartwk susur, i[indwn q\r\la-q\r\la qal\rd\. Buna g=rw
dw, qarda]\n\n balalar\ ilw ^z-^zw gwlwndw, Zwlimxan onlar\n mwhwbbwtindwn [\rp\n\] duymaqla
bwrabwr, hwm dw wzab [wkir, dola]\q hisslwrinin mwngwnwsindw s\x\l\rd\. Bwlkw elw bunun ^[^n, ywni
Zwlimxan\n wzab\n\ sezdiyi ^[^n dw Qaraxan q\zlar\ belw tezcw qovdu? Zwlimxan, teleqrama g=rw
hwssasl\`\na ]^bhw etdiyi qarda]\na minnwtdarl\qla baxaraq:
- Swnin g^nah\n ^z^ndwn u]aqlar\n yan\na wlibo] gwlmi]wm, — dedi vw elw bil birdwn ay\l\b, bu orta
otaqdan sa`a a[\lan =rt^l^ qap\ya baxd\. — Bws ki]i han\, g=z^mw dwymir, Qaraxan?
Yoldak\ uzun dan\]\qdan sonra, hwywtw gwldiyi dwqiqwdwn s^stlw]wrwk wllwrinin ucunu toqqas\n\n
alt\na ke[irib fikirli-xwyall\ gwzi]wn Qaraxan wvvwlcw deywswn onu he[ e]itmwdi dw.
- Ki]i?.. Ki]i =z ota`\nda swni g=zlwyir, qurban\n olum, — deyw qwfil narahatl\qla cavab verdi. —
Tap]\r\b ki, twkcw gwlsin yan\ma. Paltonu, kepkan\ [\xart, ke[ i[wri!
- Bws Swriyyw bac\ han\?
- Gwlwr, gwlwr g=r^]wr. Ba]\ batmas\n Swriyyw bac\n\n, bilmirswn xasiyywtini, ywqin hwyalan\r.
8
Zwlimxan diqqwtlw qarda]\n\n ^z^nw baxd\.
- Qaraxan, yoxsa yenw?
- Ay\n\n-g^n^n^n i[indwdir.
- Yenw a`\r ke[irmir ki?
- Ke[irdi, ke[irmwdi, deywndirmi? Swhwrdwn-ax]amacan qap\da-bacada hwrlwnir, deyir gwzmwk
xeyirdir. Elw bundan hiss elwyirwm ki, qorxur… Nw bilim, g=rwk, qaqa]… ya qismwt!..
Bu son kwlmw — ya qismwt — Qaraxan\n dilindw tamam ba]qa c^r swslwndi. Bu bircw kwlmw ilw dw
yenidwn hwr ]ey dwyi]di. +z^ dw [ox yaman dwyi]di. Sanki wtraf me]wlwrin nwmli xwzwllwrinin soyu`u
s^r^n^b ota`a doldu, azca wvvwl q\zlar\n hwrarwtli yalvar\]lar\ ilw q\z\nan ev birdwn-birw buza d=nd^.
Qaraxan, yoldak\ davran\]\ ilw tamam twzadl\ bir yor`unluqla qarda]\n\ atas\n\n yan\na =t^r^b,
^zg^n add\mlarla hwywtw d^]d^.
Hamilwliyinw g=rw xwcalwtindwn qay\n\n\n g=r^]^nw [\xmay\b, oca`\n yan\nda [=mwlwrwk qazanda nw
isw qar\]d\ran Swriyyw, wrinin nwfwsini be] add\ml\qdan duyub [iyni ^stdwn ona baxd\: “Nw deyir, ay
Qaraxan, yola gwlirmi?”
Qaraxan ^z^n^ yana [evirdi. Hwywtin k^nc-buca`\nda ikibir-^[bir dayan\b, adi vaxtlarda, =z
dediklwri kimi, “bo`azlar\n\n yo`un yerinw sal\b me]wni ba]\na g=t^rwn”, indi isw p\[\lt\ ilw s=hbwt
edwn me]w[ilwr dw bir nwfwr kimi d=n^b ona baxd\lar. Kwrwm May\lovla onun d=vrwsindwki ^[
nwfwrin g=zlwrindwn x^susi maraq oxunurdu:”Nw deyir, yolda] direktor, yola gwlirmi?” Bu sualda
maraq, intizardan ba]qa, hwm dw twwcc^b vard\. G=r^n^r ki, onlar Wziz May\lov kimi bir adam\n
q\z\ndan ^z d=ndwrmwyi he[ c^rw ba]a d^]w bilmirdilwr. “Yolda] direktorun” taleyi Wziz May\lovun
wlindw oldu`u bir vaxtda, Wziz May\lovla daha da yax\nla]maq, s=zbir, dilbir ailw ^zv^ olmaq
wvwzindw onu incitmwk, uzaqla]d\rmaq, bwlkw lap d^]mwn elwmwk? Yox, ba]a d^]w bilmirdilwr.
Mwgwr Qaraxan =z^ ba]a d^]^rd^? Qarda] qarda] u`runda, gwrwk olsa, lap can\n\ da qurban
vermwlidir. “Ax, ay qaqa], bws nw g^nw laz\msan, a swnw qurban olum?!” — deyw Qaraxan yan\byax\ld\. Sifwtindw hiss etdiyi bax\]lara d=zmwyib, hwywtdwn araland\, yer ^z^ ]ehw b^r^nsw dw q\rov
iyi verwn havada nwfwsi bu`lana-bu`lana gwzib-dola]ma`a ba]lad\. Bwlkw Qaraxan zwiflik g=stwrirdi?
Bwlkw ^z^n^ bozartmal\, “b=y^tm^]wm, yetirmi]wm, indi borcumu qaytar” — demwli idi? Yox, nwyi,
nwyi, amma bax bunu bacarmayacaqd\. Belw s=zlwri desw, ancaq qoca deywr. Qaraxan\n wlindwn isw
belw ]eylwr gwlmwz. O, qaqa]\n\ bwlkw =z do`ma balalar\ndan da [ox sevir. Nw ^[^n? Ax\, Zwlimxan
yaran\b-yaranmay\b, hwmi]w onun ^rwyini a`r\d\b. Bwlkw elw buna g=rw bu qwdwr wzizdir? Kim bilir,
d^nyada o qwdwr qwribw sirlwr var ki! X^suswn adamlar! Son vaxtlar Qaraxan he[ kwsdwn ba] a[a
bilmir. +z balalar\ndan, Swriyywdwn, bir dw atas\ndan savay\ ham\ onun ^[^n m^wmmaya d=n^b.
Mwswlwn, Wziz May\lovun, “ipwk xasiyywtli, g^lwr^z, qay`\ke]” Wziz wminin birdwn-birw g=z g=rwsi
d^]mwnw [evrilmwsini nw ilw izah edwswn, necw ba]a d^]wswn? Bunun swbwbi nwdir ax\?.. Wziz wmi
=m^r boyu qulluq adam\ olub, da`da-ba`da gwzib, onun anas\z Z^mr^d^n^ Qaraxan =z qollar\
^st^ndw b=y^d^b. Uzun q\] gecwlwrindw Swriyywsi ilw birgw, Z^mr^d^n be]iyi yan\nda m^rg^ d=y^b,
isti yay gecwlwrindw, bwzwn olub ki, swhwrw qwdwr d=rd-be] kwrw oyan\b, ayaqlar\n\n ucunda o biri
ota`a ke[ib ki, birdwn Z^mr^d yor`an\ twpiklwyib ^st^ndwn atar, [\lpaq qalar, soyuq dwywr. O,
Z^mr^d balan\ =z do`ma balalar\ndan da wziz tutub. Bax, twkcw buna g=rw Wziz wmi =mr^ boyu
9
[al\]sa da onun borcunu qaytara bilmwz. Wlbwttw, Qaraxan bu “borc” haqq\nda he[ bir i]arw dw
vurmur. Ancaq Wziz wmi hwr ]eyi bilir. +z^ deyib ki, “swnin haqq\n-say\n mwnim boynumdad\r,
Qaraxan” Dwfwlwrlw deyib. Indi isw… Yax]\l\`a yamanl\q? Di gwl ba] a[! Bwli, adamlar m^rwkkwb
olublar, [wtin olublar! Qaraxan bu s=zlwri Zwlimxana he[ dw twsad^fi demwdi. Bu, onun qwti fikridir.
Elw qaqa]\n =z^ dw [ox m^rwkkwb cavand\r. Deyir: “Z^mr^d^nlw bizimki tutmaz”. Bws, vaxt\ ilw niyw
tuturdu? Onda cavan idin, indi b=y^m^swn? Ax, qaqa], qaqa]!..
Qaraxan =z^ dw hiss etmwdwn taladan [\x\b, seyrwk, h^nd^r pal\d a`aclar\ aras\nda nw isw qiymwtli
bir ]ey itirmi]twk vurnuxurdu. {wkmwlwrinin burnu ilw tez-tez vurub da`\td\`\ xwzwl me]wdw elw
x\]\lt\ sal\rd\ ki, deywydin, twk bir adam deyil, bir ordu yeriyir.
On add\m aral\da Qaraxan\n ayr\lmaz dostu, ov tulas\ {ap\q qu]twk swssizcw swkirdi. Tula gah
a`aclar\n, kollar\n diblwrini imsilwyir, gah da birdwn oturub twwcc^blw sahibinw bax\rd\.
Nwhaywt, Qaraxan bu mwnas\z gwzintidwn usanm\] kimi yava]\y\b dayand\, havadan nwmlwnib
soyumu] wlini ^z^nw [wkdi, k^rwyini pal\d\n g=vdwsinw s=ykwyib, ay\n do`du`u twrwfw, bu seyrwk
pal\dl\`a nisbwtwn [=kwk yerlwrw g=z gwzdirdi.
Sa`da qara suyun d^ma` duman\, solda isw me]w twswrr^fat idarwsinin tikililwri g=r^n^rd^. Alt\nda
ocaq qalanm\]twk bu`lanan qara suyun duman\ saza`\n istiqamwtindw s^r^nwrwk [=kwkdwki talan\
twn ortadan yar\ya b=lm^]d^. Idarw binas\, wtrafdak\ x\rda tikililwr duman\n i[indw elw bil asta-asta
sa`a do`ru ^z^r, arxada qaralan me]w isw wks istiqamwtdw f\rlan\rd\. Twzwcw qalx\b binan\n dam\na
sanc\lm\] q\rm\z\mt\l ay, duman\n ^zwrindw nazik bir lay\ [whray\ rwngw boyam\]d\. Adama elw
gwlirdi ki, oraya ara-bwrwdw xal-xal sol`unla]m\] [it par[a sal\n\b.
Qar\]\q fikir-xwyal vw [a]q\nl\q i[indw dayanm\] Qaraxan birdwn g^l^ms^nd^. Bu me]wdw ya]ayan
u]aqlar\n vw cavanlar\n dilindw gwzwn wfsanwyw g=rw, gecwlwr qara sudan [\xan [\lpaq pwrilwr hwmin
“[it par[an\n” ^st^ndw oturub, =z uzun sa[lar\n\ daray\rd\lar. Ay batmam\] h=r^klwrinin dola]\`\n\
a[a bilmwywnlwr sws-swsw verib a`la]\rd\lar, a[anlar isw, par[an\n bir twrwfindw oyna]\b g^l^]^rd^lwr.
Hadiswlwrlw dolu q\rx ikinci ildw analar\ Q\zyetwr =lwndwn sonra Zwlimxan yuxusuzluq tapm\]d\.
Qaraxan onu quca`\na g=t^r^b me]w i[indw, qara suyun il\q duman\ aras\nda gwzdirw-gwzdirw, =z
“qov`al\-qall\ qaqa]\n\” ovundurub yat\rmaq ^[^n vasitwlwr axtaranda, a`la]an-g^l^]wn pwrilwr
haqq\nda wfsanwn\ dw s=ylwmi]di. D=rd il bundan wvvwl, universitetin ikinci kursunda oxuyarkwn
qarda]\ =z nazikcw hekaywlwr kitab\ ilw b^t^n May\lovlar\ sevindirwndw isw o, hwmin wfsanwn\ bu
kitab\n swhifwlwrindw g=rm^]d^. O vaxt, ywni kitab[a [\xanda Qaraxan\n sevincinin hwddi-h^dudu
yox idi. Dostu-tan\]\ [a`\r\b hwtta b=y^k ]adl\q mwclisi d^zwltmwk istwyirdi. “Bu bizim qan\m\zda
var, qan\m\zda! Yaz\q anam elw anadangwlmw ]air idi, hwr ota, hwr [i[wyw bir s=z qo]urdu,
qafiywynwn dan\]\rd\. “G^nw baxan g^nw baxar, dibindwn sular axar, o`lum bir dw Swriyywni vursa,
anas\n\ yand\r\b-yaxar”. Anam\n s=zlwridir! Mwn =mr^mdw bircw dwfw bizim Swriyywyw wl
qald\rm\]d\m, belw, barma`\m\n ucuynan vurmu]dum. Anam da, mwnim onsuz da yum]aq ^rwyimi
yum]altmaqdan =tr^ s=z qo]mu]du” — deyw Qaraxan =z^nwmwxsus hwrarwtilw arams\z =twrwk,
qarda]\n\n kitab[as\n\n he[ dw twsad^fi olmad\`\n\ s^but etmwyw [al\]\rd\. Lakin Zwlimxan onun
^midini q\rd\. “Sws-k^y salmaq deyil, Qaraxan, bu mwnim wvvwlinci-ax\r\nc\ kitab[amd\r”, — dedi.
“Nw dan\]\rsan, necw ywni wvvwlinci-ax\r\nc\! Ax\ swn wmwlli-ba]l\ yaz\rsan, ay qaqa], qurban\n olum!”
“Yox, Qaraxan”. “W]i, necw ywni yox, niyw yox, nw ^[^n yox?” — deyw b=y^k qarda] az qala
10
a`lams\nd\. Ki[ik qarda] isw ciddi, twmkinli bir wda ilw izah etdi ki, “adi, namuslu jurnalist ola
bilswm, =z^ b=y^k ]eydir”. Qaraxan nwdwnsw bu cavab\ bir n=v yekwxanl\q say\b qarda]\ndan hwtta
incidi, “Bak\da kiminsw twsirinw d^]^b”, — deyw qohum-wqraba, tan\]-bili] aras\nda bir m^ddwt
s=ylwnw-s=ylwnw gwzdi. O, dan\]\r, deyinir, Zwlimxan\n qaras\nca as\b-kwsirdi. “Lov`alan\r,
lov`alan\r! Wsl lov`a adamlar he[ vaxt =zlwrini twriflwmwzlwr, qwsdwn twvaz= g=stwrwrlwr!.. Namuslu
jurnalist! Guya May\lovlar\n ham\s\ namussuzdur, bir bu dwbbw namuslu [\xacaq!..” Lakin elw bu
s=zlwri dediyi dwqiqwdw belw, gizlindw qaqa]\ ilw fwxr etdiyini ba]a d^]^rd^.
O, bo] vaxtlar\nda tez-tez hwmin bu h^nd^r, seyrwk pal\dlar\n alt\na gwlir, hamar bir k=t^k ^st^ndw
oturub, qara suyun — “Pwri g=l^n^n” s^r^nwn a` duman\na baxa-baxa “qaqa], qaqa]” — deyib
dadl\, h^znl^ xatirwlwrw qap\l\rd\. Qaqa]\n\n yaz\[\ olmasa da, tan\nan, say\lan bir jusnalist, x^suswn
=z do`ma rayonunda hwmi]w h=rmwti g=zlwnilwn bir ziyal\ kimi yeti]wcwyi g^nlwri arzulay\rd\. Hwmin
g^nlwr bwlkw dw art\q gwlib [atm\]d\. Niyw “bwlkw?” Qwti demwk laz\md\r ki, gwlib [atm\]d\! Bws
nwdwndi ki, qarda]\n\n bu g^n^ ilw fwxr etmwk wvwzindw o, elw bil yenw dw xatirwlwrlw ya]ay\rd\?
Qaraxan bu sual\ dwrhal unutma`a [al\]d\. Bir qwdwr dw twk qalsa hwlw [ox hwqiqwtin meydana
[\xac\`\ndan qorxmu] kimi, yerindwn qopub B=y^ktalaya do`ru d=nd^. Ancaq nw sualdan, nw dw
onun inadla =z^nw yol axtaran cavab\ndan yaxa qurtarmaq m^mk^n idi. Qaraxan quru, swrt pay\z
otlar\n\, xwzwl y\`\nlar\n\ bu dwfw bilwrwkdwn bwrk x\]\ldadaraq, s=vq-twbii bir swylw fikrini
dumanland\rma`a can atsa da qarda]\ ilw s=hbwtdwn ald\`\ twwss^rat =z-=z^nw durulurdu; indi ona
elw gwlirdi ki, vaxt\ ilw hwr dwqiqw ba]\na doland\`\, quca`\nda gwzdirdiyi “qov`al\-qall\ qaqa]\” elw o
zamanlar qara suyun duman\ i[indw wriyib gedib, hwmin a`la]an-g^l^]wn pwrilwrtwk wfsanwyw
[evrilib, on be]-iyirmi dwqiqw wvvwl atas\n\n yan\na =t^rd^y^ qarda]\ isw ba]qa adamd\r. Qaraxan\n
[ox az tan\d\`\ tamam ba]qa bir adam!..
Bayaq qarda]\ qay\d\b hwywtw enwndw, Zwlimxan qap\n\n a`z\nda bir az duruxdu: “Bws niyw twk?
Ki]inin Qaraxandan gizli s=z^ var, nwdir?” Lakin i[wridwki mwnzwrwni g=rwn kimi hwr ]eyi unutdu.
Qap\n\ ehmalca [wkib, az qala nwfws almadan, yum]aq, qara tuflilwrinin burnunu ya`l\ d=]wmwyw
ehtiyatla basa-basa, uzun vw geni] ota`\n ortas\na sal\nm\] b=y^k xal\n\n kwnar\na qwdwr gedib
dayand\, atas\na bir daha baxd\qda istwr-istwmwz g^l^ms^n^b, ba]\n\ azca yana wywrwk, tama]a
elwmwyw ba]lad\.
Sabit May\lov, daranmaqdan vw s\`allanmaqdan pilw kimi yum]alm\] saqqal\n\ meydan sinwsinw
swrib, t^nd-q\rm\z\ mwxmwrdwn, uclar\ qotazl\ m^twkkw vw a` bal\nca ba] qoyaraq, xal\n\n ^st^nw
nwhwng bir cwngavwrtwk d=]wnmi]di. Uzaq k^ncdwki stolun ^st^ndw onluq lampa Zwlimxan\n
]whwrdw al\]d\`\ gur vw swrt i]\`a he[ bwnzwmwywn, ota`a dinclik, rahatl\q yayan ]=lwlwr sa[\rd\.
Qapa`\ azac\q aral\ qoyulmu] divar pe[indw odun yan\b qurtarm\]d\. Par[a-par[a q\rm\z\ k=zlwrin
ara-bwrwsindw x\rdaca alovlar titrw]ir, qocan\n twrtwmiz q\rx\lm\] iri ba]\nda wkd edirdi. Zwlimxan
yava]ca wyilib yan\n\ xal\n\n k^nc^nw qoydu, atas\n\n d^ma`, qal\n qa]lar\ alt\nda k=lgwlwnmi]
yumulu g=zlwrinw bir dw bax\b, “baba”, — deyw astadan swslwndi. O, dil a[an g^ndwn atas\n\ “baba”
[a`\rm\], sonralar hwtta twwcc^b etmi]di ki, nw ^[^n ba]qa o`ullar =z atalar\na belw demirlwr. Qwribw
bir u]aq m^lahizwsi ilw fikirlw]mi]di ki, “ata” s=z^ [ox lov`a swslwnir, “dwdw” deywndw elw bir incwmincw [\x\r. “Baba” isw Zwlimxan\n dilinw vw ^rwyinw yat\rd\; bu kwlmw onw hwm hwlim vw twbii, hwm
dw a`\r vw twmkinli g=r^n^rd^… Bwlkw bu ondand\r ki, Zwlimxan ^mumwn hwr ]eydw hwlimliyi, eyni
11
zamanda a`\rl\`\ vw twmkini sevirdi? B=y^k qarda]\, mwswlwn, lap cavanl\qdan q\vraql\`\, cwldliyi
xo]lay\r. Zwlimxan\n yad\ndad\r ki, Qaraxan geyim-kecimindw azac\q a`\rl\`a, y=ndwmsizliyw dw
d=zm^rd^. Alt\na ikinci dwfw pado] vurulan [wkmwlwrini geymirdi. Deyirdi: “Me]w[i, at^st^ adam
gwrwk qu] kimi y^ng^l, oynaq olsun. Ayaqqab\s\ndan, belindwki kwmwrindwn tutmu], k=ynwyinin
boynuna qwdwr, gwrwk mum kimi yum]aq olsun. Mwn he[ m^haribwdw dw “girzov\y sapoq”
geymwmi]wm, bu g^n alt\ yamaql\ geyim?” Qaraxa elw indi, alt\ q\z atas\ olduqdan sonra da hwmin
vwrdi]indwn wl [wkmirdi. Nw isw, hwrwdw bir vwrdi] olur. Budur, qoca, k=hnw adwti ^zrw, yenw dw
yerdw, xal\ ^stw yat\r. Qaraxandan fwrqli olaraq, qoca hwr ]eydw bwrkliyi vw swrtliyi sevir.
- Baba, ay baba, — Zwlimxan bir dw dillwndi. Qocan\n qa]lar\ twrpwndi, yava]-yava] y\`\l\b ortada
ba]-ba]a durdu, sonra yenw dw yava]ca ayr\l\b iri g=y^mt^l g=z qapaqlar\n\n ^st^ndw [evrwlwndi.
Zwlimxan onun geni], h^nd^r aln\ndak\ tan\], do`ma q\r\]lara, balaca burnunun sa` qanad\ndak\
qonur xala vw qal\n, swrt dodaqlar\n\n swrbwst yat\m\na bir daha tama]a edwrwk, eyni ehtiyatla wlini
xal\ya dirwyib aya`a durdu, ^slublu add\mlarla yuxar\ ba]a yeridi.
Bir il bundan qabaqk\ kimi, sol divar\n dibindw, ]^]wlwrin ^st^ndw [ox twbii rwnglwrlw bir c^t
q\rqovul [wkilmi] ]kaf qoyulmu]du. }kafdan sa`da, xal[a ^st^ndw ailw ^zvlwrinin, uzaq vw yax\n
qohumlar\n ]wkillwri d^z^lm^]d^. Zwlimxan\n g=zlwri bu ]wkillwrdwn yaln\z birinin ^zwrindw
dayand\. Z^mr^d… Vaxt\ ilw ham\ elw bilirdi ki, Z^mr^d bu evdw b=y^y^b boya-ba]a [atm\] bir q\z
kimi kwnara, bwlkw dw he[ a`\la gwlmwywn bir ailwyw k=[^r^lwcwkdi. Sonra hwr ]ey dwyi]di. Indi isw
evdw yenidwn hwr ]eyi dwyi]dirmwyw [al\]\rd\lar. G=rwk, g=rwk bu =ykw]iklik nw ilw qurtaracaq…
Zwlimxan y^ng^lcw k=ks^n^ =t^rd^. D=n^b yenw atas\na baxd\ vw geni] a[\lm\], q\rp\ms\z, hirsli
g=zlwri g=rd^kdw ona elw gwldi ki, ki]i he[ bir an da yatmay\b, qap\ a[\landan indiywdwk s\x, uzun
kirpiklwri aras\ndan o`lunun hwrwkwtlwrini izlwyib. Do`rudanm\ belwdir? Necw ola bilwr ki, bu bir
ildw qocan\n qwzwbi bir qwtrw dw soyumas\n?
Zwlimxan bu fikrw inanmaq istwmwdi.
Atas\n\n g=zlwri ^[ add\ml\qdak\ bwdwnn^ma g^zg^yw bax\rd\. Orada qara kostyumda vw qar kimi
a` k=ynwkdw, azac\q uzunsov, a` sifwtli, ucaboy, zwrif bir o`lan dayanm\]d\. O`lan\n [ox erkwn
t=k^lmwyw ba]lay\b qabaq twrwfdwn seyrwlmi], sifwtinin rwngilw twzadl\, qara, i]\lt\l\ sa[lar\, iri, sakit
bax\]l\ g=zlwri, eynilw Sabit May\lovun burnuna bwnzwywn x\rda burnu vw bir qwdwr wtli dodaqlar\
vard\. Qol-qanadl\ May\lovlar ailwsindw bu o`lan\ sevmwywn bir nwfwr tap\lmazd\. Qoca May\lov isw
elw bil onu nwinki sevmir, hwtta he[ tan\m\r, qocan\n =z^ndwn vw wziz qonaqlar\ndan ba]qa he[
kwsin ayaq basmad\`\ bu ota`a o`lan\n hans\ cwsarwtlw twpilib belw swrbwst gwzib-dolanmas\na
twwcc^blwnir, qa]lar\n\ hirsli-hirsli [at\rd\. Bwlkw qoca yuxulu idi vw do`rudan da tan\ya bilmirdi?..
- Baba, xo] g=rd^k!
Qoca g=zlwrini g^zg^dwn ay\rd\, amma indi dw y=n^n^ o biri twrwfw [evirdi.
Zwlimxan wyilib onun b=yr^ndw [=mwldi, wlini qocan\n kwmwr yerindw [arpazlanm\] cod wllwrinin
^st^nw qoydu.
12
- &z^mw niyw baxm\rsan, baba?
Qoca, yava], amma inadl\ hwrwkwtlw o`lunun wlini kwnara itwlwdi, heyrwtli bir y^ng^ll^klw k^rwyini
yerdwn qald\r\b aya`a durdu, g=vdwsinin b^t^n wzwmwtilw dikwlib, nwhaywt, o`luna baxd\. Sonra
yenw ^z^n^ kwnara [evirdi.
- Hw, gwlib [\x\bsan…
- G=rd^y^n kimi, gwlib [\xm\]am, baba.
- Mwn gwlinimi gwtirib qoymu]am evimw!
Nw?! Zwlimxan wvvwlcw he[ nw anlamad\. “Xo] gwldin” wvwzinw deyilwn bu h=kml^ s=zlwrin mwnas\n\
dwrk etdikdw isw, birdwn g^l^ns^nd^; wslindw bwlkw dw faciwli hadisw ona [ox qwribw vw g^lmwli
g=r^nd^.
- Necw ywni “gwtirmi]wm”, baba?.. Mwndwn bir kwlmw xwbwr almam\], bilmwmi]… elw dw ]ey olar?
- Istwyirswn qal, wrrik elw, istwmirswn — o yol, o da swn! — deyw qoca daha zwhmli dan\]\b saqqal\n\
wsdirdi. — Gwlin mwnim oca`\m\n ba]\ndad\r. Ad\ burda [\x\b, can\ da burda [\xacaq!
Zwlimxan ba]a d^]d^ ki, i] i]dwn ke[ib. Yax]\, bws Qaraxan mwswlwnin bu twrwfini niyw demwyib?
Qarda]\n\ vaxt\ndan wvvwl h^rk^tmwk istwmwyib, yoxsa sadwcw, cwsarwti [atmay\b? Ya bwlkw ata ilw
o`lu hwr ]eyi =l[^b-bi[ib, planl\ i] tutublar? “Gwlinin gwtirilib evw qoyulmas\ndan”, teleqram
vurulmas\ndan, yoldak\ s=hbwtdwn tutmu], indi qoca onun belw sars\d\c\ bir xwbwrlw qar]\la]mas\na
qwdwr, ham\s\ wvvwlcwdwn d^]^n^l^b? Demwk, belw [\x\r ki, Qaraxan b^t^n yolu onunla qeyriswmimi dan\]\b? Vay, vay! Zwlimxan qarda]\n\n hwr ]eydwn wvvwl swmimiyywtinw, insaniyywtinw
h=rmwt edirdi.
Demwk, indi swmimiyywt yoxdur?!
Zwlimxan =z hisslwrini m^mk^n qwdwr d^zg^n vw dwqiq ifadw etmwyw [al\]araq:
- Baba, mwnw elw gwlir ki, bizim ailwyw b=y^k fwlakwt ^z verir, — dedi. — Wgwr qarda] qarda]a kwlwk
gwlirsw, ata o`ulla hesabla]m\rsa, bu, fwlakwt wlamwtidir. Swn ki, d^nyag=rm^] adamsan, niyw [iy i]
tutursan, ay baba?
Qoca elw bil onun wvvwlki s=zlwrini he[ e]itmwyib, ax\r\nc\lardan yap\]d\:
- Baban d^nyan\n quyru`unu d^y^b yola sal\b, ona g=rw dw [ox yax]\ bilir nw twhwr i]
tutdu`unu! — Onun sinwsi hiddwtlw qalx\b-endi, isti nwfwsi bir metrlikdwn Zwlimxan\ vurdu.
— Swn nw fikirdwswn? Wziz May\lovun balas\n\ g^l twkin qoxlay\b ayaqlar alt\na tullay\rsan?
Olmayacaq! — deyw wlini az qala tavana qwdwr qald\r\b orada ]whadwt barma`\n\ silkwlwdi. —
Nw qwdwr ki bu qoca Sabitin qaralt\s\ bu evdwdir, swn deywn olmayacaq. Mwn =lwndwn sonra,
kefiniz buyurar, bir-birinizw arxa [evirwrsiniz, nwsli-k=k^ da`\d\b yerindw turp wkwrsiniz, =z
i]inizdir. Hwlwlik mwn sa`am!..
13
Zwlimxan nwyi isw ayd\n ba]a d^]mwmi]di. Nwyi?
O, g=zlwrini xal\n\n boz sa[aqlar\na dikib gwrgin d^]^nd^.
Vw tapd\.
Wgwr qarda]\n\n do`rudan da “wlli-ayaql\ getmwk” twhl^kwsi onun =z^n^n dediyi qwdwr ciddidirsw,
bws qoca bu barwdw niyw susur? Do`rudanm\ bu evlwnmw Qaraxan\ xilas edw bilwr? Qwtiyywn a`\l
kwswn ]ey deyil, qwtiyywn! Bu fikir onlar\n ba]\na hardan girib? Bwlkw he[ bir twhl^kw qorxusu-filan\
yoxdur, b^t^n hwngamw, ham\s\ “xeyir i]i” ba]a [atd\rmaq ^[^nd^r, qur`udur? Elw isw… dwh]wt! Elw
isw, indi bircw o qal\r ki, Zwlimxan, daha bir kwlmw dinib-dan\]madan, d=n^b orta ota`a adlas\n,
paltaras\landan paltosunu, kepkas\n\ g=t^rs^n vw… [\x\b getsin? Ataya, qarda]a, ham\ya arxa
[evirsin, gedib yaln\z =z^, =z arzular\ ^[^n ya]as\n? M^mk^nd^rm^?.. “Gwlin…” O indi haradad\r,
neylwyir, nw fikirlw]ir? Do`rudanm\ indi Z^mr^d bu qon]u otaqlardan birindw, “ocaq ba]\nda”
oturub wrini g=zlwyir? +z^n^ bilwndwn indiywdwk, he[ vaxt he[ kwsw boyun wymwywn Z^mr^d bu
dwqiqwlwrdw bwzwkli gwlin ota`\nda oturub, boynunu burub taleyinin wmrini g=zlwyir? Bwlkw qocan\n
bu xwbwri dw yaland\r? Bwlkw Z^mr^d^ dw, Qaraxan\n teleqram\ kimi bir vasitw ilw, al dililw
gwtiriblwr? Gwtiriblwr ki, bu otaqda Zwlimxanan\n raz\l\`\n\ ald\qdan sonra o biri otaqda Z^mr^dw
]ad xwbwr versinlwr?!
Zwlimxan atas\na baxd\.
Qocan\n hwr kwsi qorxudub, [wkindirwcwk qwdwr k^krwywn qwzwbi dw, s=zlwri dw eynilw ke[wnilki
vwziyywti, Zwlimxan\n evdwn [\x\b getdiyi dwqiqwlwri xat\rlad\. Demwk, vwziyywt twkrar olunurdu. Bws
niyw getmirdi? Onda, ke[wn il Zwlimxan atas\n\n rwftar\n\, onun “wsl mwhwbbwt”, “evlwnmwk, ailw”
haqq\nda fikri-xwyal\ ilw, arzular\ ilw hesabla]mamas\n\, daha do`rusu, bu m^lahizwlwri e]itmwk belw
istwmwmwsini b=y^k faciw kimi ya]am\]d\. Bws indi?
Zwlimxan nadir bir soyuqqanl\qla fikirlw]di ki, indi yara k=hnwlib, qulaqlar\ dolub. +twnilkinw
nisbwtwn qocan\n bir add\m da irwli gedib “gwlinini gwtirib evinw qoymas\na” baxmayaraq, twkcw
vwziyywtin =z^ yox, hwtta s=zlwrin dw, demwk olar ki, eynwn twkrar\ Zwlimxana [ox k=hnw, [eynwnmi]
bir tama]a twsiri ba`\]lad\. Vw o, bu dwqiqw [\x\b getmwk wvwzinw atas\ ilw swbirli, toxtaql\ s=hbwt
elwmwk fikrinw d^]d^.
- Bwlkw oturaq, baba?
Qocan\n g=zlwri twwcc^blw bwrwldi. O, qwzwbi vw wzwmwti ilw he[ tutu]mayan qwribw bir sadwl=vl^klw
^stdwn-a]a`\ o`luna baxd\:
- Necw ywni oturaq?.. Bu nw demwkdir?
Zwlimxan g^l^ms^nd^:
14
- G=r nw qwdwr hirsliswn ki, o`lunun nw dediyini dw ba]a d^]m^rswn, ay baba. Mwn yoldan
gwlmi]wm. +z^m dw acam. O c^r bwdxwbwr teleqramla ^rwyimi ^zmwyiniz bws deyilmi ki, ^stwlik
burda da z^lm elwyirsiniz, baba?
- Hm… Bilmirwm kim kimw z^lm elwyir… — Qoca ]a]q\nl\qla yan-y=rwsinw baxd\. Lakin o, k^t
adam deyildi. O`lunun =z twmkini vw iradwsilw onun twrksilah edw bilwcwyini ba]a d^]^b, birdwn
yenw dimdik dart\ld\. Gurultulu add\mlarla yeriyib qap\n\ aralayaraq: — Ay u]aq, kim var orda? —
deyw swslwndikdwn sonra qay\d\b ]^bhw ilw o`lunu s^zd^. — S=z^ belw yay\nd\rmaqda mwqswdin
nwdir!
- Swnnwn ^z-^zw wylw]ib ata-o`ul kimi, ^rwkdwn, swmimi s=hbwt elwyib dwrdlw]mwkdwn savay\ he[ bir
mwqswdim yoxdur, ay baba! — Zwlimxan bu dwfw elw m^twwssir g=rkwmlw dillwndi ki, qoca istwristwmwz g=zlwrini yerw dikdi, qa]lar\n\ [atd\.
- Ke[wn il mwnw qulaq asmad\n, [\x\b getdim. Bu il dw belw top-t^fwnglw qar]\lay\rsan, — deyw
Zwlimxan davam etdi. — Niyw bircw dwfw soru]mursan ki, ay o`ul, dwrdin nwdir, bir wtrafl\ dan\],
izah elw g=r^m, be] il ni]anl\ qald\`\n bir adamdan niyw ^z d=ndwrirswn?.. Qaraxan\n q\zlar\ mwnw
yaz\rlar ki, baba hwr gecw swnin kitab\ndan bir swhifw oxutdurub qulaq as\r, sonra yat\r. Oxudum bu
mwktubu, g=zlwrim doldu, baba. Xwyal\ma gwldi ki, bayaq burda uzand\`\n kimi arxas\ ^stw
uzanm\san, Mwrywm qirawtlw oxuyur, swn dw qulaq as\rsan. O mwktubda mwn swnin ^rwyini g=rd^m,
hwm bir ata kimi, hwm dw insan kimi, g=zwl ^rwyini g=rd^m. {^nki onda mwn swni ba]a d^]d^m.
Indi isw, a[\`\, ba]a d^]m^rwm. Nw olar bir az da mwnim =z^mw qulaq asasan, baba? Mwn kitab
deyilwm, canl\ insanam!.. Gecwni g^nd^zw qat\b dalbadal mwqalw yaz\ram, guya ba]qalar\na twrbiyw
verirwm, amma =z^m =z taleyimi hwll elwyw bilmirwm. Belw olmaz, baba!..
Qoca, birdwn nwdwnsw q\zarm\] g=zlwrini qald\r\b pwncwrwdwn talan\n alaqaranl\`\na baxd\,
Zwlimxana elw gwldi ki, ki]i qwhwrlwndiyini gizlwtmwyw [al\]\r. Lakin onun swsindwn nwinki qwhwr, he[
adi k=vrwklik dw hiss olunmad\.
- Yax]\ dan\]\rsan! Dan\]ma`\ ba]ar\rsan!...
Zwlimxan k=ks^n^ =t^rd^.
- Mwn =mr^mdw swnin qaba`\nda belw a[\q dan\]mam\]am, baba. Bilirswn ki, h=rmwtini saxlam\]am,
hwmi]w pwrdw g=zlwmi]wm. Indi mwcburam a[\`\n\ deyim ki, bu i]dw swndwn dw, qarda]\mdan da
wvvwl mwnim s=z^m e]idilmwlidir. Ax\ bu =m^r-g^n s=vdas\d\r, baba!...
Qoca wlini cibinw at\b twsbehini [\xartd\. Zwlimxan\n ^rwyindw bir ^mid q\`\lc\m\ yand\: twsbeh ki wlw
gwldi, demwk, twmkin qwzwbi ^stwlwmwlidir.
Lakin onun zwnni d^z [\xmad\.
- +m^r-g^n s=vdas\! — deyw qoca twkrar etdi vw bununla da yenidwn al\]d\. — Sizdwn olsa
=mr^n^z^-g^n^n^z^ subayl\qla [^r^dwsiniz, o d^nyaya da subay gedwsiniz! Mwn sizin o aya,
ulduza u[urtdu`unuz quyru`u t^st^l^ ]eytan wmwlindwn filandan, yerdw oturub g=ynwn
15
wllw]mwyinizdwn ba] a[masam da, =z^n^z^n dabbaxda g=n^n^z^ tan\y\ram! S^r[wklwyibsiniz, xarab
olub gedibsiniz! Ailw d^]mwnisiniz ham\n\z! Barma`\m\ qatlay\b saym\]am, twkcw bu me]wnin
i[indw, Qaraxan\n o ]itillikdw i]lwywn fwhlwlwrinin aras\nda bircw d^j^n g=z^ ya]l\ gwlin var. Hardad\r
onlar\n wrlwri, hw?! Deyw bilwrswnmi, canl\ insan!? Canl\ insan o g=z ya]lar\n\ da g=rwr, twk =z can\n\n
qeydinw qalmaz! Niyw dillwnmirswn? Sizi ]whwrw yollay\b ondan =tr^m^ oxuduruq, ondan =tr^m^
alim, kitabyazan elwyirik ki, bir Quran [wrwkwsiycwn s=z yazmam\], [anaqdan [\xmam\] [anax\n\z\
bwywnmiywsiniz, bizim su sonas\ twkin g=zwl-g=y[wk balalar\m\z\ bu me]wnin i[indw g=z^ya]l\
qoyas\n\z, q\rm\z\dodaq, dizdwn yuxar\ tuman dal\nca d^]wsiniz!?. Hw, nw s=hbwt elwmwk istwyirswn
swn mwnnwn! Swnin ywni s=z^n dw var?!. Ay u]aq, harda q\r\l\b bat\bs\n\z!
Qocan\n pwhlwvan nwrwsindwn uzaq k^ncdwki lampan\n alovu uzan\b-[wkildi. Onun zwhmi, h=km^
Zwlimxan\n olan-qalan ^midini dw alt-^st etdi. Demwk, yeganw [\x\] yolu yenw dw evdwn ba] g=t^r^b
getmwkdw idi?
Zwlimxan fikirlw]di ki, elw bil tale =z^ lap u]aql\qdan onu bu evw yovu]durmaq istwmir.
O, atas\n\n wn incw cizgilwrinw qwdwr tan\] vw do`ma sifwtinw son vidaya bwnzwywn twwss^fl^, qwmli bir
nwzwrlw baxaraq, yava]-yava] qap\ya do`ru yeridi.
Demwk, yenw gedir. Qocan\n iradwsindw twrwdd^d, twbwdd^lat wmwlw gwtirw bilwcwk bir c^mlw, bir
kwlmw dw demwdwn, eynilw ke[wn ilki kimi [\x\b gedir. O gedi]lw indikinin aras\nda bircw fwrq var idi
ki, onda Zwlimxan bu qap\dan sars\nt\dan tamam k^tlw]mi], elw bil iflic olmu] beyinlw [\xm\]d\. O
biri otaqda wlinw-aya`\na dola]an q\zlar\n ondan nw istwdiklwrini belw dwrk etmwmi]di. Indi isw o
k^tl^k, a`\rl\q yox idi. Wksinw, [ox ayd\n vw swrrast fikirlw]irdi: “Swninlw dan\]maq m^mk^n deyil,
baba. Qayasan, qranitswn, baba!... Hm, di gwl indi inan ki, dodaqlar\n\n twrpwni]inw, saqqal\n\n
titrwmwsinw qwdwr do`ma olan bu adamla swnin aranda bu qwdwr dwrin u[urum var!”
- Xudahafiz, baba… — Zwlimxan yenidwn qap\ya meyllwndi. Hwmin bu dwqiqwdw Sabit May\lovun
wn [ox qorxdu`u, Zwlimxan\n isw he[ g=zlwmwdiyi bir hadisw ba] verdi.
Astanada, ]wvw g=zlwri qeyri-adi bir par\lt\ ilw yanan, sol`un, zwrif bir q\z g=r^nd^. Zwlimxana kinli
bir nwzwr salaraq, nwm kirpiklwrini endirdi, iti, wswbi add\mlarla yeriyib qocan\n qar]\s\nda dayand\,
g=r^n^r ki, twmkinli olma`a, =z lwyaqwtini qoruma`a [al\]araq, qan\ qa[\b g=ywrmi] dodaqlar\n\ birbirinw s\x\b yerw baxd\. Lakin nw bu nazikcw, sol`un sifwtdw, nw bu nwm kirpiklwrdw, nw dw x\rdaca
d=]lwrin aras\nda, q\rm\z\ ipwk koftan\n yaxas\na s\x\l\b titrwywn balaca wllwrw twmkin yara]\rd\. O
kim bilir, necw bir gwrginlik hesab\na, nwhaywt, g=ywrmi] dodaqlar\n\ twrpwtdi vw twwcc^bl^d^r ki,
do`rudan da twmkinlw dillwndi:
- Baba… ba`\]la, hwyas\zl\q elwyirwm. Mwn [=lw at\lmam\]am… — Nazik, titrwk sws yar\da q\r\ld\.
Qocan\n elw bil beli q\r\ld\. Bir ne[w g^n wvvwl o, Z^mr^d^ atas\n\n evindwn gwtirmwyw gedwndw,
Wziz May\lov da eynilw bu s=zlwrlw s=hbwtw ba]lam\]d\: “Mwnim u]a`\m [=lw at\lmay\b, — demi]di.
— Apar\rsan apar, =z evidir, getsin. Ancaq gwlin kimi yox, ailwnizin do`ma u]a`\ kimi…”
16
Qoca birdwn-birw tor g=rwn g=zlwrini Z^mr^d^n dodaqlar\ndan ay\rm\rd\. Lakin q\z deyilmwli
s=z^n^ deyib qurtarm\]d\. Hwlw Zwlimxan\n i[wri girdiyi dwqiqwdwn pwncwrwni ehtiyatla aralay\b,
e]ikdw, talan\n iliyw i]lwywn r^tubwtli soyu`unu hiss etmwdwn, ata ilw o`ulun m^bahiswsini dinlwywdinlwyw haz\rlad\`\, etirazla dolu odlu-alovlu s=zlwrdwn be]dwn birini belw demwsw dw, hwr halda
fikrini [atd\rm\]d\. Bir-ikicw kwlmw dw dan\]sayd\, a`laya bilwrdi. Amma, nw onun haqq\n\ m^dafiw
elwywn bu qocan\n, nw dw ondan ^z d=ndwrwn o`lan\n qar]\s\nda a`lamaq istwmirdi. Buna g=rw dw
susdu. Sa` wli yava]ca a[\ld\, wti kwsib orada =z^nw yuva salm\] ni]an ^z^y^ taqq\lt\ ilw d=]wmwyw
d^]d^, sanki hwyas\ndan q\zara-q\zara diyirlwnib xal\n\n sa[aqlar\n\n alt\nda gizlwndi. Q\z isw
qwfildwn gwldiyi kimi, qwfildwn dw d=n^b otaqdan [\xd\. Bu elw bil s^rwkli gedi] oldu ki, hwtta
Zwlimxan i[wrinin twrpwnib-dal`alanan havas\n\ ^z^ndw hiss etdi…
O biri otaqda ham\ ayaq ^stw idi. Qaraxan, Swriyyw bac\, q\zlar, Kwrwm May\lov, onun sa`-solunda
]a]q\n, susqun adamlar… Ata ilw o`ulun aras\nda nw oldu? Z^mr^d hara belw y^y^rd^?.. Dwqiqwlwr
=t^r, he[ kws s^kutu pozma`a cwsarwt etmirdi. Pillwkwndwn ayaq swslwri e]idildi. Gwlwn adam deywswn
arada bir y\x\ld\, qalx\b y^y^rd^. Qaraxan\n b=y^k q\z\ idi. Azac\q sar\ya [alan ]abal\d\ h=r^klwri
a[\l\b, uca, iri s^m^kl^, dolu bwdwni uzunu swpwlwnmi]di. Boz [it koftan\n yaxas\ a[\lm\]d\, q\z\n iri,
h^nd^r d=]lwrinin aras\ g=r^n^rd^. Swhwrdwn-ax]ama qwdwr hwywtdw anas\ ilw [iyin-[iyinw [al\]\b,
ailwnin qurtarmaq bilmwywn i]-g^c^n^n a`\rl\`\ alt\nda he[ yana, he[ yerw twlwsmwywn bu yor`un,
susqun Mwrywmin belw g=zlwnilmwz twla]\ wvvwlcw twwcc^b do`urdu. Sonra i[wridwkilwr onun nw isw
bwd xwbwrlw gwldiyini hiss edib twrpwni]dilwr. Qaraxan irwli yeridi.
- Bu nw vid-fasondur! Nw olub swnw?
- Qa[d\… Z^mr^d…
- Hara?
- Bu yana, qara suyun axar\na sar\… Mwn q\zlar\ [a`\rd\m, yolunu kwsdik, wlimizdwn [\xd\…
Mwrywm istiyw-soyu`a d^]mwkdwn dwrisi a`ac qab\`\ kimi codla]m\] iri wlini elw bil [wtinliklw qald\r\b
aln\n\n twrini sildi. Sol`un bwnizli, zwrifcw Z^mr^d^n bu c^r bir wldwn qopa bilmwsi onun necw
qa[d\`\ barwdw ayd\n twswvv^r oyatd\.
Mwrywm elw bil =l^m xwbwri gwtirmi]di. Qaraxan =z^n^ itirib d=y^k^rd^. Swriyyw bac\ kwla`ay\s\n\n
ucunu g=zlwrinw yax\nla]d\r\b ba]\n\ a]a`\ salm\]d\. Q\zlar orada-burada h\[q\r\]\rd\lar. Hwlw
bayaqdan, ^z^y^n yerw at\ld\`\ dwqiqwdwn, beli wyili duran qoca indi bir az da wyilmi]di. Twkcw
Zwlimxan wvvwlki kimi gwrgin vw d^]^ncwli g=r^n^rd^.
Kwrim ki]i dirswyi ilw wvvwlcw sa`, sonra sol yan\ndak\ me]w[iyw toxunub qap\ya i]arw etdi. Twlwsik
[\x\b hara isw getdilwr. Z\`\lda]an, titrw]wn bac\lar\na elw bil nifrwtlw bax\b, ^st-ba]\n\ d^zwldwn
Mwrywm dw d=n^b hwywtw d^]d^.
Zwlimxan\n swssiz add\mlarla, hiss olunmadan bu biri ota`a ke[ib, paltaras\landan paltosunu vw
kepkas\n\ g=t^rd^y^n^ g=rwndw q\zlar\n q\s\q h\[q\rt\lar\ h=nk^rt^yw [evrildi. Qoca o yanda dikwlib
wllwrini belinw qald\rd\. Qaraxan\n dodaqlar\ swyridi. Lakin Zwlimxan\n =twri bax\]\ necw bax\]
17
oldusa, b=y^k qarda] swsini [\xarda bilmwdi. O, s^rwtlw pillwkwndwn a]a`\ d^]wn qarda]\n\n
arxas\nca y=nwlmwk wvwzinw atas\n\n ^st^nw y^y^rd^.
- Neylwyim, a ki]i, bir mwslwhwt g=r!
- Q\z\ qaytar\n! — deyw Sabit May\lov q\saca wmr verdi.
May\lovlar ailwsindw g=r^nmwmi] bir [axna]ma ba]land\. G^nd^zlwr aramla x\]\ldayan, gecwlwr
dwrin s^kuta batan bu me]w i[indw bwlkw dw ilk dwfw ham\ aya`a qalxd\, adi vaxtlarda =z qal\n
k^rk^nw b^r^n^b, idarwnin dwhlizindwn kwnara [\xmayan g=zwt[i Mirwlwm ki]idwn tutmu], ov tulas\
{ap\`a qwdwr, ham\ yola-izw d^]d^, rayonda, demwk olar ki, wn h=rmwtli adam say\lan Wziz
May\lovun twkcw =vlad\, birdwn-birw az qala b^t^n me]w[ilwr ^[^n ba]dan-aya`a m^wmmaya,
m=c^zwyw [evrilwn Zwlimxan May\lovun ke[mi] ni]anl\s\ Z^mr^d^ axtarma`a [\xmayan bir nwfwr dw
qalmad\. Yaln\z swhwrisi, g^n do`ub B=y^ktalan\n ]ehini qurutma`a ba]layanda, fin evinin
qaba`\nda ma]\ndan d^]wn Qaraxan, q\z\n gedib ]whwrw, atas\ evinw [\xd\`\n\ xwbwr verdi.
}\q s^var\ qamwti wyilib, beli donqarlanm\], oynaq g=zlwri dur`unla]m\] Qaraxan, hwywtw toplanm\]
adamlar\n birinw belw baxmadan, elw bil yas i[indw susub kwnara [wkildi: eynilw d^nwn ax]amk\ kimi,
arvad\n\n da, i][ilwrinin dw suall\ nwzwrlwrini ^z^ndw hiss etdikdw, olub-ke[wnlwrin g^nah\n\n ham\s\
twkcw onda imi]twk, ba]\n\ bir az da endirdi.
Bu vaxt Sabit May\lov b^t^n me]w[ilwrin g=z^ qaba`\nda Zwlimxana ^z tutdu:
- {\x get, bala, mwnim Zwlimxan ad\nda o`lum yoxdur. Zwlimxan =l^b, swn onun qaralt\s\san! —
dedi. Sonra b=y^k o`luna sar\ d=nd^. — Qaba`\na durub elwmw! E]idirswnmi!? — deyw wlavw etdi
vw qwribw bir q^rural, dim-dik yeriywrwk, g=z^n^n ucu ilw belw arxaya baxmadan pillwlwri qalxd\, =z
ota`\na girib, q\rm\z\ pal\d taxtas\ndan, a`\r qap\n\ arxas\nca [wkdi…
Zwlimxan, b^t^n gecwni me]wdw gwzdiyindwn, ya`\]dan [\xm\] kimi islan\b wrpimi] paltosunun
boynunu qald\rd\, kepkas\n\ qa]lar\n\n ^st^nw bas\b akasiyal\`a do`ru y=nwlwndw, Qaraxan onun
arxas\nca bir ne[w twrwdd^dl^ add\m atd\. Niyw dayand\? Atas\n\n h=km^n^ xat\rlad\? Yox, wslindw
Qaraxan qocan\n son s=zlwrini he[ e]itmwmi]di dw. O =z^, ba] verwn m^sibwtdwn sonra Zwlimxan\n
qaba`\nda durma`\ mwnas\z hesab etdi.
Zwlimxan isw, qwribwdir ki, yolun yar\s\na qwdwr hwr dwqiqw Qaraxan\n arxadan =z^n^ yetirwcwyini
g=zlwyw-g=zlwyw getdi. “Qaqa], qurban\n olum, qay\t, belw getmw! Olan oldu, ke[wn ke[di,
qarda]\n\n balalar\n\n g=z ya]\na q\yma, qay\t, qurban\n olum!” — Qaraxan\n ba]qa c^r yox, mwhz
bu s=zlwrlw onu dilw tutaca`\n\ g=zlwyw-g=zlwyw akasiyal\`\ ke[di. Qaraxan gwlmwdi. Zwlimxan d^nwn
^st^nw siqaret basd\`\ k=t^y^n yan\ndan da =td^, — arxadan sws-swmir e]idilmwdi. Torpaq yolun
me]wdwn [\x\b asfalta qovu]du`u yerw [atanda o, ^midini tamam kwsdi vw burda birinci dwfw d=n^b
geri baxd\. Bomboz, otsuz-wlwfsiz g^zwngah, getdikcw daralan, kimswsiz yol, saralan me]w… G^nw]in
twzwcw ucald\`\, soyuq vw twmiz haval\ bu pay\z swhwrindw lap uzaqlarda yolun [ala-[uxurlar\, ma]\n
izlwri belw, wl i[inin cizgilwri qwdwr yax\n vw ayd\n g=r^n^rd^. B=y^ktala da elw bil lap y^z- y^z wlli
18
add\ml\qdaca idi. Orda, me]wnin ^zwrindw d^md^z, a` t^st^ s^tunlar\ qalx\rd\. Bu s^tunlar lap
yuxar\larda da ayr\-ayr\l\qda, nwzilw-nwzilw g=y^n dwrinliyinw millwndi.
Zwlimxan\n yor`un, ^zg^n beynindwn bir fikir ke[di. B=y^ktalada u]aqdan b=y^yw, adwtwn, ham\
qu]larla birgw oyan\r, hwlw hava qaranl\q ikwn ocaqlar qalan\r, g^n^n bu vaxt\nda art\q hwrw =z i]inwg^c^nw gedir, od-ocaq s=nm^] olur. Bu g^n orada hwyat twrzi dwyi]ib; u]aqlar mwktwbw gecikiblwr,
b=y^klwrin atlar\ ywhwrlwnmwyib, ham\ naraz\l\qla g=z^n^ oca`a dikib. B^t^n bu naraz\l\`\n
swbwbkar\ isw … odur? Zwlimxand\r? Niyw? Belw bir twwss^rat, yox, he[ dw twwss^rat yox, ayd\n bir
fikir hardan meydana gwldi?.. D^md^z s^tunlar [axna]\b bir-birinw qar\]d\, qwfildwn qaralan hava
yoxa [\xd\. Zwlimxan wlini aln\na apar\b g=zlwrini yumdu, hwlw ]^urunu tamam itirmwmi], ayaq ^stw
ikwn, d^nwn swhwrdwn, teleqram alandan bwri dilinin aras\ndan he[ su da ke[mwdiyini vw
yuxusuzlu`unu a`l\na belw gwtirmwdwn fikirlw]di ki, yar\mca saat wvvwl atas\n\ o c^r dwh]wtli
h=km^n^ tamamilw soyuqqanl\qla dinlwyib, ke[wn ildwn bwri cwrwyan edwn hadiswlwrin twbii mwntiqi
nwticwsi kimi qiymwtlwndirdiyi vw bu vaxt ac\ twwss^f hissindwn ba]qa he[ nw duymad\`\ halda, indi
ona nw oldu? Yoxsa, d^nwn ax]am atas\na xwbwrdarl\qla dediyi “fwlakwtin” dwh]wtini yaln\z indi
duydu?.. Bundan o yana daha he[ nw fikirlw]w bilmwdi. G=z^n^ a[\b ona nw oldu`unu ba]a
d^]d^kdw Zwlimxana elw gwldi ki, burada dayan\b arxaya baxd\`\ dwqiqwdwn sonra az\ bir saat ke[ib,
deywswn elw oturdu`u yerdwcw yat\b. Lakin qwribw idi ki, g^nw] bayaqk\ yerindwcw dururdu.
B=y^ktalan\n ^zwrindw t^st^ s^tunlar\ da eyni qayda ilw y^kswlirdi. Yoldak\ twkwr izlwri eyni
ayd\nl\qla g=r^n^rd^. Ora yenw dw kimswsiz idi, o, Zwlimxan isw burada, yol ayr\c\nda, yurdsuzyuvas\z bir yol[u kimi oturmu]du.
Demwk, fwlakwt! Fwlakwt onda idi ki, atas\, camaat\n g=z^ qar]\s\nda onu o`ulluqdan [\xarm\], evdwn
qovmu]du. G=ylwr yerw enwr, Sabit May\lov dediyindwn d=nmwz! Fwlakwt bir dw onda idi ki,
Qaraxan\n g=zwl, uca qamwti wyilmi]di, beli donqarlanm\]d\. Wsas fwlakwt isw bunda idi ki, indiywcwn
ham\n\n qibtw ilw baxd\`\ May\lovlar ailwsindw [axna]ma d^]m^]d^, kwdwr vw hwywcan gwlmi]di. Bu
ailwnin [=rwk qazanan\n\, sevimlisini nw isw dumanl\ twhl^kw g=zlwyirdi. Dumanl\, ancaq lab^d bir
twhl^kw! Zwlimxan indi buna inan\r vw haraya isw, kimw isw m^raciwt etmwyw, qarda]\n\n taleyi ilw
maraqlanma`a ehtiyac duyurdu. Ba]\n\ itirib, =z^n^ da`a-da]a vuran qwtrwhm qarda]\n\n taleyi ilw!..
Wslinw baxsan, =z^ ^[^n dwqiq ayd\nla]d\rmasa da, onun B=y^ktaladan yol ayr\c\na qwdwr ayaqlar\n\
s^r^yw-s^r^yw gwlmwsinin, hwr dwqiqw Qaraxan\ g=zlwmwsinin swbwbi elw bu idi. Yaln\z bu? Zwlimxan
=z^nwmwxsus swbri vw twmkinini itirmwdwn, sakit, ancaq ard\c\l gwrginliklw diqqwtini cwmlwmwyw,
beynindw qu t^k^nw [evrilib u[an bir fikri tutma`a [al\]d\ vw yaln\z uzun i]gwncwdwn sonra tapd\ ki,
Qaraxan\ g=zlwmwsinin bir swbwbi dw Z^mr^d haqq\nda yeni d^]^ncwlwrdi. Nw qwdwr twwcc^bl^ olsa
da, hwqiqwt belw idi, indi o, Z^mr^d^n qar]\s\nda =z^n^ g^nahkar kimi hesab edirdi. Bu twwcc^bl^
yox, bwlkw [ox heyrwtli idi. “Mwn [=lw at\lmam\]am” deywn o titrwk, eyni zamanda q^rurlu sws hwlw
dw Zwlimxan\n qulaqlar\nda cingildwyirdi. Z^mr^d^n bax\]lar\, o s^rwkli gedi]i Zwlimxan\ nwdw isw
twqsirlwndirirdi. Dwqiqwlwr =td^kcw, o =z^n^ daha [ox g^nahkar hiss edirdi. Lakin, indi bu hissin
izah\n\ sonraya saxlay\b, hekaywmizin gedi]inin lwngimwsi bahas\na olsa belw, ke[mi]w qay\tmal\ vw
bir s\ra ba]qa twfsilatlar dan\]mal\y\q. {^nki, wslindw, hekayw elw bu twfsilatlardan ibarwtdir.
Birinci Twfsilat
Z^mr^d
Yuxar\dak\ qwziyywdwn be] il wvvwl, hwlw me]wdwki gecw mwktwbinin onuncu sinfindw oxudu`u
vaxtlarda Zwlimxan Z^mr^dw demwk olar ki, laqeyd idi. Hwtta ondan ac\`\ gwlirdi. Z^mr^d elw
19
i]lwrmi tuturdu ki, ac\`\ gwlmwywydi? Ilin yar\s\n\ ]whwrdw, atas\ evindw, yar\s\n\ isw me]wdw
ke[irdiyinw g=rw, Qaraxan\n q\zlar\n\n “iki evli pi]ik” adland\rd\qlar\ bu ar\q, balacaboy q\z
do`rudan da pi]ik kimi bir ]ey idi; swhwrdwn-ax]ama qwdwr qazmalar\n belindw, a`aclar\n ba]\nda
gwzirdi. Damdan qurut yox olub, kimin i]idir? Z^mr^d^n! Badyada s^d^n ^z^ yalan\b, kimin
i]idir? Wlbwttw, Z^mr^d^n! Q\]da Zwlimxan swhwr-swhwr oyan\b [wkmwlwrini tapm\rd\. Ac\`\ndan,
ba]qa ayaqqab\ geyinmwdwn, dizw qwdwr qara bata-bata, q\[lar\ g=ynwyw-g=ynwyw gedib Z^mr^d^
tap\rd\. Ancaq o hwlw dillwnmwmi], Z^mr^d, dwcwlliyinw uyu]mayan bir itawtlw, dwrhal [wkmwlwri
[\xar\b onun qaba`\nda c^tlwyirdi, yaz\q-yaz\q boynunu bururdu:
- Bws mwn indi ayaqyal\n necw qay\d\m, ay qaqa]?
Zwlimxan dinmwzcw, ya] ayaqlar\n\ zorla [wkmwlwrw sal\b nwfwsini dwrirdi.
- Necw mwn gwlmi]wm, elw dw swn qay\t, — deyw dodaqucu dillwnib yola d^zwlirdi. Lakin onun ^rwyi
[ox yum]aq idi. Bwlkw dw hwddindwn [ox yum]aq. Be]cw add\m aralanmam\] d=n^b geri qay\d\rd\,
dinmwz-s=ylwmwz wyilib Z^mr^d^ belinw g=t^r^rd^.
- Ba`\]la, qaqa], swnw yaman wziyywt verirwm, — deyw Z^mr^d yalvar\rd\. B=y^ktalaya yeti]ib evw
yax\nla]anda isw, birdwn pi]ik cwldliyi ilw yerw at\l\b, nazik, cingiltili swslw qwhqwhw [wkib, qardan,
soyuqdan [wkinmwdwn qa[\b aralan\rd\. Mwlum olurdu ki, b^t^n bu oyun ancaq “qaqa]\ minmwk”
^[^n imi]. Niyw bir ba]qas\n\ yox, mwhz qaqa]\? Zwlimxan bu barwdw he[ fikirlw]mirdi dw. Soru]an
olanda isw laqeydliklw wlini yellwyirdi: “Nw bilim? Ba]\ batmas\n, deyirswn mwnnwn g=z ya`\ yeyib”.
Yazda, swhwrlwr [wkmw wvwzindw ]alvar [arpay\n\n ba]\ndan yox olurdu. Han\ ]alvar? Wlbwttw,
Z^mr^d geyib, Qarasuyun q\ra`\nda tut a`ac\na [\x\b, tut yeyir. Wstw`furullah! Indi neylwywswn?
}alvar da, xalat\ kimi, bircwdir! Yeniyetmw o`lan durub dizliyi a`ara-a`ara d^zw d^]s^n? O,
Mwrywmin, ya da Swriyyw bac\n\n ]al\n\ belinw dolay\b Qarasuyun q\ra`\na yollan\r, tut a`ac\n\n
alt\nda dayan\b mat-mwwttwl tama]a edirdi.
- Bwli dw, wcwb zwmanwdir, Z^mr^d xan\m, q\zlar ]alvar geyir, o`lanlar da yubka.
- Swn ki, yubka geymwyibswn, ay qaqa].
- Bws bu nwdir?
- }ald\r dw, Mwrywmin ]al\na b^r^n^bswn. Mwn he[ raz\ olaramm\ swnin twkin g=y[wk o`lan yubka
geysin, qaqa]?
- G=zwlliyin, [irkinliyin mwswlwyw dwxli yoxdur, — Zwlimxan pwrt olub m\z\ldan\rd\. — Soyun
]alvar\, tulla a]a`\. Dwrdim-azar\m var.
- B\y, Allah mwni =ld^rs^n, nw dwrdin var, ay qaqa]?
- Demwk istwyirwm ki, i]im-g^c^m… soyun, soyun…
- Swni ki, Xan wmi bwy balas\ kimi saxlay\r, swhwrdwn ax]amacan elw kitab-dwftwrnwn oynay\rsan, o nw
i]-g^cd^r mwn bilmirwm, qaqa]?
- Kitab-dwftwr bwywm i] deyil? Az s=ylwt mwni, soyun ]alvar\!
Z^mr^d budaqdan sallan\b ]alvar\n balaqlar\n\ yellwdir, sonra a`ac\n ha[as\nda qwsdwn lwng
hwrwkwtlw, swliqw ilw wylw]ib q\[\n\-q\[\n\n ^st^nw a]\r\rd\.
20
- Adam bunda elw lwzzwtnwn oturub-durur ki, qaqa]. Yubka da swnw lwzzwt verirmi?
- Z^mr^d, qurtar!
- Mwn he[ swnin hirslwnmwyini g=rmwmi]wm, qaqa], nw olar, bir hirslwn, bax\m g=r^m necw
hirslwnirswn.
- Swn ax\rda mwni dwli eliywcwkswn, Z^mr^d!
- B\y, hirslwnmwyin elw budur? — Z^mr^d ]aqraq qwhqwhw ilw g^l^b, tutdan qaralm\] nazik
dodaqlar\ aras\ndan d^ma`, zwrif di]lwrini a`ard\rd\. — }alvar\n\ bir ]wrtnwn soyunaram, qaqa].
- Yenw minmwk hwvwsin var? Minirswn gwl min, daha =yrwncwkli olmu]am. Gwl!..
- Yox, qaqa]. Q\]dan bwri b=y^m^]wm, qorxuram belini a`r\daram. Mwn swnw wziyywt vermwk
istwmirwm, qaqa].
- Wcwb wziyywt vermirswn! Soyun ]alvar\ bu dwqiqw! — Zwlimxan “yubka”n\n aras\nda q\[lar\n\
utancaql\qla, ehtiyatla ata-ata a`aca d\rma]ma`a mwcbur olurdu. Mwswlwnin ciddilw]diyini g=rwndw,
nwhaywt, Z^mr^d, “]wrtini” s=ylwmwdwn, yenw itawt g=stwrir, ]alvar\ [\xar\b sahibinw qaytar\rd\. B^t^n
bunlar Zwlimxan ^[^n adi ]\ltaql\qdan, dwcwllikdwn ba]qa bir ]ey deyildi. Lakin bir dwfw…
Bir dwfw, ax]am\n ayd\nl\`\nda Swriyyw bac\ q\zlar\n\ ba]\na toplay\b Qarasuyun q\ra`\nda qaynar
qazan asm\]d\. Zwlimxan ailwnin buraya y\`\]d\`\n\ bilirdi. Idarwnin iki kilometrliyindwki fwhlw
baraklar\ yan\ndan, mwktwbdwn qay\danda ocaq twrwfw buruldu. Belw swrin, ayl\-ulduzlu yaz
ax]amlar\nda nw isw o, he[ vaxt evw ba] salmaq istwmir, me]wdwn wl-ayaq tamam [wkilib, a`aclar\n
aras\nda ancaq twk-t^k sirli ]\qq\lt\lar e]idilwn saatlarda yava]-yava] gwzib-dolanma`\, k=t^k
^st^ndw, twpw belindw oturma`\, Qarasuyun otlar ^zwrindw nar\n ]eh d^zw-d^zw s^r^nwrwk
[=kwklwrdw yatan, zolaq-zolaq duran a`\r, twnbwl duman\na, [inarlar\n, pal\dlar\n ulduzlara y^kswlwn
sakit wzwmwtli budaqlara tama]a elwmwyi [ox sevirdi. Qaraxan hwlw o vaxtlar qaqa]\n\n ba]\n\
s\`allayaraq, bir n=v pey`wmbwrlik elwyib: “Ax\rda swndwn yaz\-pozu adam\ [\xmasa mwn he[ nw
bilmirwm. Nw qwdwr ki qarda]\n\n aya`\ ^zwngidwdir, swn gwz, qurban\n olum”, — demi]di. Wslindw
elw bu s=zlwr dw Zwlimxanda yorulmaq bilmwdwn gwzib-dola]maq, seyrw dalmaq e]qini art\rm\]d\.
Amma o ax]am, ywni Swriyyw bac\n\n qaynar asd\`\ ax]am Zwlimxan\ qara suyun duman\n\n
zolaqlar\ aras\nda ]=lwlwnib [ata[at yanan oca`\n yan\na [wkib aparan he[ dw hwmi]wki seyr[ilik
hwvwsi deyildi. Iki g^n wvvwl me]w[ilwrin arvadlar\ fin evinin hwywtindw, k=lgwlikdw kilim swrib
[ubuqla yun [\rp\rd\lar. Z^mr^d, adwtinin wksinw, bir yanda sakitcw oturub, madd\m-madd\m gah
Zwlimxana, gah da arvadlar\n wllwrindw v\y\lt\ ilw havan\ yar\b k^t tapp\lt\ ilw yunun i[indw cumin
[ubuqlara bax\r, elw bil =z sakitliyindwn vw ya]ma`\ burunlar\n\n ^st^nw [wkib yunun tozundan
qorunan qad\nlar\n ciddiyywtindwn dar\x\rd\. Zwlimxan onun belw dinc, hwtta bir qwdwr qwmli
oturmas\ndan twwcc^blwnirdi: “Bu q\zdan nw wcwb?”. Z^mr^d elw bil onun fikrini duydu vw birdwn
dik at\l\b, indiyw qwdwrki hwrwkwtlwrinin ham\s\na ]^kr oxutduran bir hwrwkwtlw Zwlimxan\ matmwwttwl qoydu: wvvwlvw Kwrwm ki]inin =z^ndwn iki dwfw cavan, q\rm\z\yanaq arvad\n\n [ubu`u
endirdikcw twrpwnwn a`\r d=]lwrinw, sonra Zwlimxana ani, oynaq bir nwzwr f\rlatd\ vw… g=zlwnilmwz,
hwm dw anla]\lmaz bir hwrwkwt! — iki [wngw yun g=t^rd^, [it donunun yaxas\ndan i[wriyw twpi]dirdi,
sinwsinin ^st^ndw, sa`-solda yumrulad\, ]eytan g=zlwridwk par\ldayan qara g=zlwrini Zwlimxana
dikib, “bax, bax,” — deyw qarayan\q wllwrinin uclar\n\ yumurlanm\] d=]lwrinw vura-vura
g^l^ms^nd^: “Bax, bax, qaqa]…” Arvadlar wl saxlay\b yerbwyerdwn hoqqulda]d\lar: “Biy, swnin
g^n^n qara gwlsin!” “Az, bu batm\] neylwdiyiydi?” “B\y, swnin tala`\n [evrilsin, ay bala!..” Qazmalar\n
al[aq [ardaqlar\ alt\nda k=lgwlwnwn ki]ilwr, o`lanlar a`\z-a`\za verib qaqq\lda]d\lar. Zwlimxan isw,
=mr^ndw bir kwsw bir kwlmw a`\r, ac\ s=z belw demwmi] bu sakitcw o`lan isw, bu dwfw yerindwn necw
qwzwblw at\ld\`\n\, ]apala`\ necw [wkdiyini bilmwdi. Twk onu hiss etdi ki, wli bwrk a`r\d\. G=rd^y^ dw
21
ancaq bu oldu ki, bayaqk\ par\lt\l\, twbwss^ml^ g=zlwr indi geni] a[\l\b, heyrwtlw onun ^z^nw dikilib,
g^ll^-[i[wkli [it donun alt\nda sinwni h^nd^rlwtmi] bir c^t yun [wngwsi tez-tez qalx\b enir…
Zwlimxan onun dwyi]mi] bax\]lar\na d=zw bilmwyib, dumanl\ bir pe]man[\l\q hissi ilw ^z^n^ yana
tutdu. Z^mr^d isw birdwn yenw dwyi]di. Yun [wngwlwrini [\xar\b kilimin b=yr^nw tullad\, k^rwyindw
bir c^t h=r^y^ at\la-at\la qa[\b B=y^ktaladan [\xd\, a`aclar\n aras\nda yox oldu. Bundan xeyli sonra
Qaraxan qaqa]\n\n ^st^n^ qara qu] kimi ald\: “Q\z\ niyw vurubsan?” “Pamb\qdan =z^nw mwmw
qay\rm\]d\”. — deyw Zwlimxan m\z\ldananda, q\zlardan hans\ isw onun swhvini d^zwltdi:
“Pamb\qdan yox, yundan”, — dedi. Qaraxan baxd\, baxd\, vw birdwn ^z^n^ tavana tutub qwhqwhw
ilw g^ld^. “Ay qeyrwt da`arc\`\, nw olar mwmw qay\randa? Swn =z^n qar`\dal\ sa[a`\ndan b\`
qay\rm\rsan?... Bax, yad\nda saxla! Wziz wminin wziz balas\ bu evdw ham\m\zdan wzizdir. Bir dw
mwnim Z^mr^d balam\n xwtrinw dwyswn, qulaqlar\n\ [wkib bir qar\] uzadaram. Ayd\nd\r?”
Z^mr^d^n heyrwtlw dolu g=zlwri iki g^n Zwlimxan\n xwyal\ndan getmwdi. Tez-tez enib qalxan
h^nd^r sinw, kilimin b=yr^nw at\lan yun [wngwlwri onun hwtta yuxusuna girdi. Bilwyindwki s\z\lt\ d^z
iki g^n ona =z qwbahwtini xat\rlatd\. Qarasuyun q\ra`\na, sakit-sakit bu`lanan qaynar qazan\n
yan\na gwlwndw, o, art\q ^zr istwmwyw haz\r idi. Xwcalwtindwn ilk add\m\ atma`a [wtinlik [wksw dw,
qwti qwrara alm\]d\ ki, Swriyyw bac\n\ vasitw[i etsin. Amma Zwlimxan nw Swriyyw bac\ya bir s=z
demwyw bir vaxt tapd\, nw dw ki, kol-kos i[indw oyna]an q\zlar\n aras\nda Z^mr^d^ se[w bildi: onun
g=zlwri idarw twrwfdw yerw yatm\] a` dumana dikildi. Azca bundan wvvwl bu duman\n i[indwn
ke[wndw o, istwr-istwmwz =z u]aql\`\n\, a`la]an, g^l^]wn pwrilwr haqq\nda wfsanwni xat\rlam\]d\.
Zwlimxan belw hesab edirdi ki, bu me]wdw hwr nw c^r deswn m=c^zw ba] verw bilwr: Kwrwm ki]inin
qayn\n\n — yalan[\ Bwbi]in uydurdu`u kimi, burda lap a` ay\ da g=r^nw bilwr. Lakin wfsanwnin
hwqiqwtw [evrilmwsi?! O, duman i[indw g=rd^y^ qwribw mwxluqdan g=z^n^ ay\rmadan, wlini uzad\b
Swriyyw bac\n\n dirswyindwn yap\]d\. Bwdwninin [imildwdiyini, sa[lar\n\n necw twrpwnib qabard\`\n\
hiss etdi. “Pwri! Dwli pwri!” — deyw q\]q\rmaq istwdi. Swsi [\xmad\… Wfsanwyw g=rw a`la]an-g^l^]wn
pwrilwrdwn biri nw zamansa sa[lar\n\n dola]\`\n\ a[a bilmwyib bac\lar\n\ k=mwyw [a`\rm\], ancaq swsw
b=y^rdwn bir [oban [\x\b onun h=r^y^nw toxunmu]du. O zamandan, ywni sa[\na bwni insan wli
dwyib “g^naha batd\`\ g^ndwn” Pwri dwli olub, dwstwdwn ayr\l\b me]wlwrw d^]m^]d^, hwr gecw,
g^nah\n\n ba`\]lanmas\ ^[^n gwlib g=l^n q\ra`\nda ayaqlar\ndan as\l\r, bac\lar\na yalvar\rd\. Indi
hwmin Dwli pwri, eynilw Zwlimxan\n twswvv^r etdiyi libasda — d^ma`, uzun k=ynwkdw, qara sa[lar\
da`\n\q, duman\n i[i ilw yava]-yava] g=lw do`ru yax\nla]\rd\. Zwlimxan onun wtwklwrinin asta-asta
yellwndiyini, k=ynwyin ^st^ndwn gur sa[lar\n\n sa`a-sola axd\`\n\ belw g=r^rd^. Pwri elw bil he[
yerimir, duman\n i[indw ^z^rd^. Zwlimxan g=zlwrini yumub-a[d\. Dwli pwri isw yoxa [\xmaq wvwzinw,
ay i]\`\nda, yum]aq duman i[indw ^zw-^zw g=l^n o twrwfinw ke[di, ordak\ yem]wn kollar\n\n
k=lgwsindw daldaland\. Zwlimxan indinin =z^ndw dw inan\r ki, wgwr o dwmdw Swriyyw bac\
swslwnmwswydi vw q\zlar g^l^]mwswydilwr, o, wmwlli-ba]l\ dwli ola bilwrdi. Z^mr^d yem]wn kollar\n\n
arxas\ndan [\x\b, qa[a-qa[a gwldi, [it donun ^st^ndwn wyninw taxd\`\ gen, uzun k=ynwyi Swriyyw
bac\n\n quca`\na tullad\, da`\n\q sa[lar\n\ ba]\n\n cwld hwrwkwtilw k^rwyinw atd\ vw Zwlimxan\n
qaba`\nda dim-dik dayan\b, =z qwlwbwsinw ]^bhw etmwywn adamlar kimi, par\lt\l\, twbwss^ml^
g=zlwrlw ona baxd\. Ywni: “Hw necwswn indi!” Bu c^r bar\]ma`\ he[ g=zlwmwywn Zwlimxan “wvwzi
[\xd\”, — deyib swmimiyywtlw boynuna ald\ vw hwmin bu dwqiqwdw ilk dwfw ]^bhwyw d^]d^: ax\,
deywswn b^t^n bu oyunlar he[ dw bo]-bo]una deyil?..
Zwlimxan onun [=r-[=pdwn c\z\lm\] balaca, qonur ayaqlar\na, [it donun alt\ndan s^m^klwri hiss
olunan, zwrif [iyinlwrinw, nazik, uzun bo`az\na, dwcwllik, ]\ltaql\qla birgw hwm dw qwribw u]aq
22
sadwl=vl^y^ ilw baxan par\lt\l\ g=zlwrinw ilk dwfw fikir verdi. D^nwnw-sra`ag^nw qwdwr Qaraxan\n
q\zlar\ ilw yor`an alt\nda twpiklw]wn, q\zlardan k^swndw =z^n^ Zwlimxan\n yor`an\n\n alt\na sal\b,
b=yr^nw q\s\l\b “qaqa], qaqa]”, — deyw yaltaqlanan, g^nd^zlwr isw at\l\b-d^]mwkdwn cana-qana
gwlmwywn bu quru-taqqanaq Z^mr^d^n qwlbindw nw ola bilwr? Bax, burda ilk dwfw Zwlimxan o qara
par\lt\l\ g=zlwrdw adi ]\ltaql\qdan ba]qa hwm dw bir hwsrwt g=rd^. G^cl^ bir hwsrwt, istwk! O, ilk dwfw
burda, hwmin hwsrwt, istwk qar]\s\nda ^rwyindw titrwyi] duydu.
Ilk mwhwbbwtin ilk q\`\lc\m\ belwcw al\]d\…
Al\]d\, ancaq alova [evrilmwdi.
Zwlimxan o q\`\lc\m\ ^rwyindw gizlwdib =z^ ilw birgw Bak\ya apard\, qwbul imtahan\ vaxt\, bir ay
gecw-g^nd^z bwdwnindw o q\`\lc\m\n hwrarwtini hiss etdi.
Ax\r\nc\ imtahandan sonra dwrslwrin ba]lanmas\na cwmi bir ne[w g^n qal\rd\. Qaraxan twkidlw
yazm\]d\ ki, “bir dw gwlib qay\tsan, yol yor`unu olarsan. Havalar da isti ke[ir. Gwlib elwmw. Kwrwm
wminlw xwrclik yollayaca`am”.
Zwlimxan xwrcliyini ald\ vw elw o dwqiqw va`zala y^y^rd^. “A`\ll\, twmkinli qaqa]\n” birdwn-birw belw
y^ng^ll^k elwyib, dwrslwrin ba]lanmas\ndan ikicw g^n qabaq qa[\b B=y^ktalaya gwlmwsi ailwdw
ham\n\ twwcc^blwndirdi. Sabit May\lov hirslwndi. Qaraxan qaqa]\n\ mwzwmmwt etdi. Swriyyw bac\ da,
hwtta, aylar-illwr hwsrwtlisi kimi onun boynuna sar\lan q\zlar da =z twwcc^blwrini gizlwtmwdilwr. Twk
bir nwfwr fwrqlwndi, ona “xo] gwlibswn” — dedi. Bu bir nwfwr, q\zlar\n aras\nda qar\]\`a sal\b, od kimi
q\z`\n dodaqlarla Zwlimxan\n ^z^ndwn =pd^, kwnara [wkildikdw isw, nwvazi]li, eyni zamanda
hiylwgwr g=zlwrlw dedi: “Lap yax]\ elwyibswn!”
Sabit May\lov ciddi, twntwnwli bir g=rkwmdw o`ullar\n\ =z ota`\na dwvwt etdi, xal\n\n yuxar\ ba]\nda,
d=]wk[w ^st^ndw barda] qurdu, qotazl\ twsbehini [\xar\b, imtahanlar, m^wllimlwr, yataqxanada
o`lunun ]wraiti vw “[=rwk yolda]lar\” haqq\nda bir n=v hesabat twlwb etdi. Bu twfwrr^atl\ s=hbwt
zaman\ Zwlimxan yana`\nda daim od kimi q\z`\n dodaqlar\n twmas\n\, “xo] gwlibswn” — deyw
p\[\ldayan titrwk nwfwsin wtrini duyurdu vw atas\n\n bu lwngwrli s=hbwtindwn dar\x\b, otaqdan
[\xma`a twlwsirdi. Ailwdw hwmi]w ya]\na uyu]mayan a`\rl\`\, lwngwri ilw se[ilwn Zwlimxan bwlkw dw
=mr^ndw birinci dwfw belw twlwsirdi. Atas\ nwhaywt wlini saqq\l\na [wkib, e]iyw [\xmas\na izn verdikdw,
Zwlimxan\n elw bil ^st^ndwn a`\r y^k g=t^r^ld^.
Hwywtdw Mwrywm, adwti ^zrw, anas\ ilw yana]\, ocaq q\ra`\nda mw]`ul idi. Z^mr^d paltar\n\ dwyi]ib,
tox q\rm\z\ ]al don geyinmi]di, bir az kwnarda, yay\n b^rk^s^ndwn azac\q =l^]gwyib yap\xm\] g=y
otluqda {ap\qla oynay\rd\. Bilwklwrindwn tutub tulan\ dal ayaqlar\ ^stw qald\r\r, =z f\nd\q burnunu
onun i]\ldayan burnuna toxundurur, ]irin-]irin g^l^b, g=zalt\ Zwlimxana bax\rd\.
- Qaqa], mwn he[ {ap\`\n h^rd^y^n^ e]itmwmi]wm. Swn bilwn tulan\n da lal\, kar\ olar, ya yox? —
deyw swfeh-swfeh dan\]\rd\.
23
Q\zlar, yenw Zwlimxan\n ba]\na topla]d\lar. Bir-birinin s=z^n^ kwsw-kwsw, gah p\[\lt\ ilw, gah da
ucadan, bir alwm xwbwr verdilwr. Demw, bu =twn ayda ailwdw wmwlli-ba]l\ yeniliklwr olub. Iki dwfw el[I
gwlib, ikisi dw ba] tutmay\b. “Kimw? Z^mr^dw?! ” — Zwlimxan yaln\z bir dwfw u]aql\qda bu c^r
^z^nt^l^ ^rwk d=y^nt^s^ duymu]du. Unudulmaz bwdbwxt hadisw ilw wlaqwdar olan o d=y^nt^lwr
indi dw twkrar olunduqda, he[ ]^bhwsi qalmad\ ki, yeni bwdbwxtlik ba] verib: “Z^mr^d wldwn gedib!
Amma o dwqiqw dw fikirlw]di ki, ax\ “q\zlar deyir ba] tutmay\b”, demw Kwrwm wmi Z^mr^d^ ]whwrw
apar\b, orda ona d=rd dwst bahal\ paltar tikdirib, sonra babaya s=z a[\b ki, bws “Z^mr^d balan\
b=y^k qay\n\m Bwbi]w almaq istwyirwm”. Wlbwttw, baba raz\l\q vermwyib. Q\] girwndwn yaz a[\lana
qwdwr burnunun ucundan su daman ar\q-quru Bwbi], yalan[\ Bwbi] hara, Z^mr^d hara! Yax]\, bws
Z^mr^d nw deyib?
- Z^mr^d?.. Pi]iyin k=nl^ samanl\qdayd\, it dw qovdu sald\ ora. Z^mr^d lap [oxdan sa[\n\
kwsdirmwk istwyirdi, qaqa]. Kwrwm wminin el[iliyini e]idwndw paltar qay[\s\n\ qapd\, h=r^y^n^n
ikisini dw x\r[ elwyib kwsdi dibindwn, h=r^y^n biri sa` wlindw, biri dw sol wlindw, y^y^r^b evin o
twrwfindw yaxalad\ Kwrwm wmini ki, bws “torba]inel wmi, qay\n\n Bwbi] sa[\ kwsik q\z istwywrmi?”
Q\zlar sws-swsw verib g^l^]d^lwr. Swriyyw bac\ oca`\n q\ra`\nda naraz\l\qla ba]\n\ bulad\. Mwrywm
anas\n\n hwrwkwtini twkrar etdi. Z^mr^d =z^ isw q\m\]\b, eyni par\lt\l\, hiylwgwr g=zlwrlw Zwlimxana
baxd\. Zwlimxan bayaqdan onda nw isw bir dwyi]iklik hiss edirdi, arada diqqwt yetirir, tapa bilmirdi.
Yaln\z indi g=rd^ ki, h=r^klwr yoxdur. Amma heyf! Do`rudur, boynunda, [wnwsinin alt\nda
q\vr\lm\] bu kwsik sa[lar Z^mr^d^n sifwtini bir qwdwr dolu vw daha yara]\ql\ g=stwriridi. Ancaq o bir
c^t yo`un, sanball\ h=r^k dw pis deyildi.
Q\zlar yenw dw nw isw dan\]\rd\lar. Deywswn, Mwrywmin, bir dw Qaraxan\n m^avini Davudun ad\n\
[wkirdilwr. Lakin Zwlimxan bu ikinci xwbwri [ox pis e]idirdi; indi onun b^t^n diqqwti Z^mr^ddw idi.
Sa[ whvalat\ =twri twwss^f do`ursa da, Zwlimxan\ hwm dw sevindirirdi. O da q\zlara qo]ulub
“torba]inel wmi” m^raciwtinw g^l^rd^. Bu s=zlwr yaln\z Z^mr^d^n dilindwn [\xa bilwrdi. Zwlimxan,
bu dwm =z^n^ o qwdwr dw dwrk etmwdiyi nw isw g=zwl, [ox g=zwl hisslwrlw ^rwkdwn g^l^rd^. Q\zlar\n
qat-qar\]\q dan\]\`\ndan anlay\rd\ ki, baba Mwrywmw gwlwn el[ilwri, ywni Davudun el[ilwrini dw geri
qaytar\b. Baba deyib ki, “Davud me]wdw twzw adamd\r, hwlw i]lwsin, tan\yaq, bilwk, sonra baxar\q”.
Q\zlar\n zarafatyana eyhamlar\ndan anla]\l\rd\ ki, qara Mwrywmin qara Davuda k=nl^ var, wgwr baba
raz\l\q versw, bwlkw bu yax\nlarda me]wdw “damb\r-dumbur” olacaq. Zwlimxan bu xwbwrw dw sevindi.
“Damb\r-dumbur” ba] tutduqda Mwrywmin wziyywtdwn qurtaraca`\na sevinmwyw bilmirdi. Lakin
Z^mr^dw diqqwtlw baxd\qca, anbaan sevinci azal\rd\.
Bak\da qald\`\ m^ddwtdw Zwlimxana elw gwlirdi ki, Z^mr^d daha u]aq xasiyywtlwrini, bwzi y^ng^l, ]it
oyunlar\n\ yerw qoyacaq, bundan sonra sevwn, sevilwn, yetkin bir q\z kimi hwrwkwt elwywcwkdir. Sa[
whvalat\, “torba]inel wmiyw” verilwn qwti cavab da Zwlimxan\ mwhz buna g=rw sevindirirdi ki, demwk,
Z^mr^d do`rudan da yetkindir, yeri gwlwndw =z^n^ qoruya bilir. Bunun ^[^n ona “sa` ol”
deyilmwlidir. Wlbwttw, twkcw “sa` ol” yox, ba]qa s=zlwr dw. Zwlimxan f^rswt tapanda hwmin “ba]qa
s=zlwri” necw s=ylwywcwyini fikirlw]irdi vw elw bunw g=rw dw q\zlar\n Mwrywmlw Davud barwdw
dan\]d\qlar\n\ yax]\ e]itmirdi. Xwyalwn B=y^ktaladan uzaqda, Pwri g=l^n^n q\ra`\nda s\x yem]an
kollar\n\n aras\nda, yaxud daha gizlin, daha sakit bir gu]wdw Z^mr^d^n yum]aq, qara sa[lar\n\
s\`allay\rd\, “ba]qa s=zlwr” p\[\lt\ ilw, hwzin ]\r\lt\l\ bulaq suyu kimi ax\rd\: “Mwnim Z^mr^d^m,
qo[aq, a`\ll\ Z^mr^d^m, yetkin Z^mr^d^m…” Lakin ax\n dayand\, dediyimiz kimi, sevinc azald\
24
vw… hwtta yox oldu. Dilxor[uluq, wmwlli-ba]l\ qanqaral\q gwldi: “A`\ll\, yetkin Z^mr^d” wvwzindw
Zwlimxan donunun yaxas\nda yun cwngwlwrin d^rt^]d^rwn bir u]aq, bir dwli pwri g=rd^. G=rd^ ki, o,
yenw yaxas\n\ dombald\b! Yundan, pamb\qdan, hwr nwdwnsw, ywqin ki, bu dwfw twlwsmwdwn, [ox
swliqw ilw =z^ ^[^n bir c^t “mwmw qay\r\b!”
Zwlimxan Z^mr^d^n wvwzinw =z^ q\zard\`\n\, pwrtliyini gizlwdw bilmwywcwyini hiss edib, qarda]\
q\zlar\n\n aras\ndan [\xd\, {ap\qla oynayan “ana u]a`\na” twrs-twrs bax\b me]wyw ^z tutdu. Paltar
qay[\s\n\ qap\b h=r^klwrini x\r[\lt\ ilw dibindwn ^zwn, “torba]inel wmini” dolay\b g^lwn q\z da indi
ona ayr\ c^r g=r^n^rd^. “Dwli, axmaq” — deyw Zwlimxan hirsli-hirsli add\mlay\rd\. “Ana u]a`\n\”
xwyal\nda dwyi]dirib, ba]qala]d\rd\`\na g=rw =z^n^ danlay\rd\.
Ax]ama qwdwr me]wdw gwzib-dola]d\. Ax]am s^frw ^st^ndw Qaraxan qarda]\n\n haralarda oldu`unu,
nw g=rd^y^n^ soru]duqda isw Zwlimxan he[ nw deyw bilmwdi. Necw deywydi ki, gwzdiyi yerlwrdw
me]w, twbiwt wvwzindw ]wkildwn-]wklw d^]wn Z^mr^d^n min bir oyunundan ba]qa he[ nw
g=rmwmi]di!
Swriyyw bac\ ilw Mwrywm s^frwyw qulluq elwyirdilwr. Baba ba]da, qalan ailw ^zvlwri isw onun
d=vrwsindw yeyib-i[irdilwr. Zwlimxan elw bil nwdwnsw ]^bhwlwnmi] Z^mr^d^n ciddi bax\]lar\n\
^z^ndw hiss etsw dw, ba]\n\ qald\rm\rd\.
Hwmi]w yay gecwlwrindw oldu`u kimi, Swriyyw bac\ ilw Mwrywm i[wridwn xal\-xal[a, yor`an-d=]wk
da]\y\b, evin quzey twrwfindw yer d=]wdilwr, yan-yana a`ar\]an d=rd mi[wtkwn qurdular. Baba, =z
k=hnw vwrdi]i ^zrw Pwri g=l^n^n buz suyunda [immwyw getdi, “komsastav ]ineli” [iynindw, qay\d\b
=z ota`\na [wkildi. Onun lampas\n\n i]\`\ =lwziywndwn sonra Qaraxanla Swriyyw bac\ lap ba]dak\
mi[wtkwnin, q\zlar ikincinin, “Wziz wminin wziz balas\” isw =z x^susi yor`an-d=]wyindw, ^[^nc^
mi[wtkwnin alt\nda paltar\n\ soyunub uzand\. Twkcw Zwlimxan, siqaret yand\r\b, yenw dw gwzibdola]ma`a ba]lad\.
Yast\-yappa daxmalar, daxmalar\n hwywtlwrindw yat\]an heyvanlar, fin evi, a`ar\]an mi[wtkwnlwr,
talada ba]-ba]a verib dayanm\] atlar, me]w, hwr ]ey qaranl\`a vw s^kuta bat\b qalm\]d\. Dur`un,
b^rk^l^ havada hwrdwn ancaq a`caqanad v\z\lday\r, hwrdwn dw atlardan biri quyru`unu bwdwninw
[\rp\b s^kutu pozurdu. Siqareti s^m^rd^kcw Zwlimxan hwtta t^t^n^n [\t\lt\s\n\ e]idirdi. Arxadan
yax\nla]\b onu add\m-add\m izlwywn, tez-tez d=n^b mi[wtkwnlwrw vw baban\n qaranl\q pwncwrwsinw
baxan Z^mr^d^n add\m swslwrini isw e]itmirdi. Bu add\mlar, demwk olar ki, tamam swssiz idi, —
Z^mr^d ayaqqab\lar\n\ geymwmi]di.
Zwlimxan q\z\n onu k=lgwtwk izlwdiyini bwlkw dw he[ hiss etmwywcwk, eyni rahatl\q vw k^sk^nl^klw
mi[wtkwnin alt\na qay\dacaqd\. Lakin Z^mr^d^n swbri [atmad\, wlini uzad\b onun dirswyinw
toxundu.
- Qaqa]…
- Zwlimxan diksinib geri [evrildi.
- Swnswn?
- Mwnwm, qaqa]…
Z^mr^d^n p\[\lt\s\ a[\q-a]kar yalvar\rd\. Ancaq bu yalvar\] Zwlimxan\ daha da hirslwndirdi.
25
- Qaranl\qda burda nw gwzirswn?
- Swnin dal\nca gwlmi]wm, qaqa]. G=rm^rswnmi?..
Zwlimxan dwrindwn nwfws ald\, “nahaq gwlmiswn, qay\t!” — demwkdwn =z^n^ saxlay\b, ax]amdan
bwri beynindw dolanan sual\ xat\rlad\:
- Swn u]aql\qdan nw vaxt wl [wkwcwkswn?
Talan\n qaranl\`\nda Z^mr^d ona twwcc^blw baxd\. Zwlimxan\n ^z^n^ yax]\ g=rmwk ^[^n hwtta
pwncwlwrini ^stw dikwldi.
- U]aql\qdan?.. Necw bwywm, qaqa]?
-Swn u]aqsan! Ana u]a`\! Bu nwdir yenw!? — deyib Zwlimxan wlinin hwr ikisini onun yaxas\na atd\ vw
… vw sonra nw oldu`unu o qwdwr dw yax]\ ba]a d^]mwdi. Yaln\z mi[wtkwnin alt\na qay\d\b yerindw
uzand\qdan sonra, nw oldu`unu elw bil twzwdwn dwrk etdi. Z^mr^d qarand\qda arabir h\[q\r\rd\.
A`lay\rd\m\, g^l^rd^m^, mwlum deyirdi. Deywswn g^l^rd^. Zwlimxan isw, insafs\zcas\na bas\b
a`r\td\`\ “yun cwngwlwrini” elw bil hwlw dw ovuclar\nda tutub, sehrlwnib qalm\]d\.
Z^mr^d^n g^l^]^ kwsildi. Zwlimxan\n mi[wtkwninin b=yr^ndwki ot x\]\ldad\. O, nw isw dumanl\ bir
^mid vw hwywcanla dikwlib mi[wtkwnin wtwyini qald\rd\. {ap\`\n bir c^t fwnwrtwk yanan g=zlwrini
g=r^b k=ks^n^ =t^rd^. Sonra Zwlimxana elw gwldi ki, qaranl\qda kimsw {ap\`\ onun mi[wtkwninw
itwlwyir. Nwfwsini i[inw dwrib g=zlwdi ki, {ap\q yax\nla]s\n, tulan\n arxas\nca gwlwn adam g=r^ns^n.
Ancaq {ap\q birdwn zingildwyib hara isw qa[d\, daha g=zlwri par\ldamad\.
Me]wnin ^zwrindw elw bil nwhwng bir tonqal qalad\lar. Dws-dwyirmi, q\pq\rm\z\ ay qwribw iti s^rwtlw
a`aclar\n aras\ndan [\x\b ^f^qdw dayand\. Baban\n ota`\n\n enli vw h^nd^r pwncwrwsindw ikinci ay
g=r^nd^. Iki dwyirmi ay, qabaq-qar]\ dayan\b, bayaqdan qaranl\qda qal\n, a` [ad\rtwk g=r^nwn
qon]u mi[wtkwni twnzifw d=ndwrdi, Zwlimxan bu twnzifin arxas\nda b=yr^ ^stw, ^z^ bwri uzanm\], a`
k=ynwkli, qara sa[l\ pwrinin hwtta g=zlwrini dw se[di, hiss etdi ki, o g=zlwr a[\qd\r.
Ay ucal\b buludlar\n arxas\na ke[di. Baban\n ota`\n\n pwncwrwsi qarald\, twnzif yenw qal\nla]d\, a`
k=ynwkli, qara sa[l\ pwri yoxa [\xd\, g=zlwri isw Zwlimxan\n g=zlwri =n^ndw qald\.
Zwlimxan yava]ca durub, ehtiyatla mi[wtkwnin alt\ndan [\xd\, swssiz, y^ng^l add\mlarla qon]u
mi[wtkwnw yax\nla]d\. Orda wyilib dizlwrini soyuq, ]ehli otlar\n ^st^nw qoydu.
- Z^mr^d… Dwli pwri, — deyw nwfwslw mi[wtkwni titrwtdi.
- Qaqa], mwn swnw qurban olum, — deyw o twrwfdwn ikinci nwfws mi[wtkwni titrwtdi.
- Z^mr^d, wlini mwnw ver.
Mi[wtkwnin alt\ndan balaca, qonur bir wl uzand\. Zwlimxan wli ehtiyatla tutub, yana`\na, sonra
doda`\na yax\nla]d\rd\. Ona elw gwldi ki, ^rwyinin d=y^nt^s^ b^t^n talaya sws sal\r, bu dwqiqw ham\
oyan\b tama]aya duracaq. Elw bil Z^mr^d dw eyni ]eydwn ehtiyatlan\b wlini [wkdi.
Zwlimxan diksinib wtrafa boyland\. Uzaqda, talan\n ortas\nda atlar\n g=zlwri par\lday\rd\. Atlar\n
ham\s\ ba]lar\n\ bwri [evirmi]di. Deywswn, gecwnin bu vaxt\nda e]itdiklwri gizli p\[\lt\ya qulaq
as\rd\lar. Zwlimxan bir daha d=vrwsinw baxd\, atlardan ba]qa he[ kwsin e]itmwdiyinw wmin olub, yenw
dodaqlar\n\ mi[wtkwnw yax\nla]d\rd\. Mi[wtkwn yenw gah o twrwfdwn, gah bu twrwfdwn ^f^r^l^b
titrwmwyw ba]lad\.
-Z^mr^d… Dwli Pwri…
26
- Qaqa], mwn swnw qurban olum.
- Elw demw, Dwli pwri.
- Yox, deywcwywm, [^nki mwn istwyirwm swnin qurban\n olum, qaqa].
- Swn mwnw “qaqa]” da demw.
- B\y, niyw?
- Qaqa] — qarda] demwkdir ax\.
- Swn mwnim hwm qarda]\msan, hwm atamsan, hwm anamsan… Mwn dil a[andan swnw “qaqa]”
demi]wm, =mr^m^n ax\r\nacan da “qaqa]” deywcwywm.
- Toyumuz olandan sonra da?
- Lap qoca qar\ olanda da.
- Onda yax]\ d^]mwz ax\.
- B\y, niyw?
- Nw bilim…
- Bilmirswn, demw… S=z tapm\rsan dan\]ma`a?
- Tapm\ram, Dwli pwri… Z^mr^d, icazw ver…
- Nwyw?..
- Ora gwlim, yan\na…
- Nw dan\]\rsan, qaqa]! Olmaz, olmaz!..
- Qoy gwlim yan\ndaca oturum.
Zwlimxan mi[wtkwnin wtwyini qald\rd\. Lakin bu dwm lap lax\nda hwnirti duyub dik at\ld\, =z yerinw
y^y^rd^, y\x\l\b yor`an\n\ ba]\na [wkdi…
+z mi[wtkwninin alt\ndan onlar\ m^]ahidw edw-edw sakitcw g^l^ms^nwn Swriyyw bac\, Qaraxan\
oyad\b whvalat\ ona dan\]d\. Swhwrisi Qaraxan da atas\na [atd\rd\. Bir evdw, bir ailwdw ba]layan bu
“si[an-pi]ik oyununu” twhl^kwli hesab elwywn Sabit May\lov isw Wziz May\lovu B=y^ktalaya dwvwt
etdi, ailw ^zvlwrini, yax\n qohum-wqraban\ toplad\, Zwlimxan\ stolun arxa twrwfindw oturdub,
twntwnwli s^kut i[indw, mwswlwni rwsmilw]dirmwk, ywni ni]an qoymaq haqq\nda fikrini bildirdi.
Wziz May\lov, il\q bir twbwss^mlw: “Q\z da sizindir, o`lan da, bir-birini istwyirlwrsw, mwnim nw s=z^m
ola bilwr?” — dedi. Bu hadiswdwn be] ay sonra, Zwlimxan q\] twtilinw gwlwndw isw me]wdw ni]an toyu
oldu. Lakin indi hwmin toy mwclisindwn daha vacib bir twfsilat na`\l edilmwlidir.
Ikinci Twfsilat
Zwlimxan\n akasiyas\
B=y^ktalada, fin evinin pillwkwnindwn ^[ add\m sa`da, vaxt\ ilw Zwlimxan\n wkdiyi cavan bir akasiya
bitmi]di. G^n^n birinci yar\s\nda bol ]^alar alt\nda, g^nortadan sonra isw h^nd^r daml\ evin
k=lgwsindw qalan bu a`ac, Qaraxan\n yol, wkin kwnarlar\nda sald\`\ akasiyalardan fwrqli olaraq, [ox
tez y^kswlib qol-budaq atm\], canlanm\]d\. Hwlw aprelin ortalar\nda, me]wnin g^nbatan\ndan, [ox
zaman sis-dumana b^r^nwn ^f^qdwn ba] vurub ucalan da`lar\n zirvwlwrindwn qar [wkilmwmi], yol,
wkin kwnarlar\ndak\ akasiyalar twzwcw yarpaqlayanda, bu hwywt vw mwtwris a`ac\ salx\m-salx\m d^ma`
[i[wk t=k^r, yast\-yappa damlar\n [ardaqlar\n\n dirwklwri dibindw ildwn-ilw qalan peyin y\`\nlar\n\n,
yaz ya`\]lar\ndan islan\b yay\lan gwrmw qalaqlar\n ^funwti =z mwstedici wtri ilw ^stwlwyirdi. Sivri uclu,
27
yamya]\l yarpaqlar\n aras\nda qartwk a`aran s\x-s\x lw[wklwr, talada kom-kos bitwn biyan\n, nwdwnsw
burda adlar\ unudulmu] m^xtwlif wlvan [i[wklwrin wtrini dw elw bil =z wtraf\na toplay\b, Qaraxan\n
q\zlar\n\n fwhlw baraklar\ yan\ndak\ d^kandan tez-tez ald\qlar\ twrifli “duxulardan” da g^cl^ wtirlw,
buraya qwdwm basan adamlar\ =z g=zwl qanadlar\n\n alt\na [a`\r\rd\. Uzun q\] aylar\nda me]w i[indw
x\rda-para dwrw-twpwlwri, d^zlwri, talalar\ basan qal\n qar\n yaln\z qu] vw heyvan izlwri ilw lwkwlwnwn
yeknwswk mwnzwrwsinw, qar ya`mad\`\ halda isw r^tubwtdwn [^r^ywn sar\, boz xwzwlw, [\lpaq
budaqlara, [wlpw]ik kol-kosa baxmaqdan yorulmu] g=zlwr, bahar\n lap erkwn [a`\nda belw twravwtli
q\z libas\ geywn twkcw akasiyaya sata]anda istwr-istwmwz g^l^ms^n^rd^, burun pwrlwri twrpwnir, sinw
qabar\rd\. Akasiyan\n wtri ilw birgw ^rwyw nw isw bir k=vrwklik, yum]aql\q, rwhmdillik gwlirdi. Bu
g^nlwrdw, ywni budaqlar\n q\zlibas, gwlinlibas [a`lar\nda a`ac ham\n\n diqqwt mwrkwzindw dururdu.
Qaraxan\n q\zlar\ hwr swhwr, g^n do`ar-do`maz pwncwrwlwrini taybatay a[\r, ilkin ]wfwqlwrlw birgw
i[wriyw dolu]ub boyun-bo`azlar\na, [\lpaq bilwklwrinw soyuq ]eh [ilwywrwk onlar\ ^]^dwn
budaqlardan ip[in-ip[in a` salx\mlar dwstwlwyirdilwr, baban\n ota`\nda, xal[an\n ^st^ndw, q\z\l
suyuna [wkilmi] g^m^] [wr[ivwdw, sakit, bir az da dal`\n bax\]l\ iri g=zlwri olan ]wklin d=vrwsinw
[wlwng ba`lay\rd\lar. “Qaqa]\n a`ac\” bu g^nlwrdw dillwrdwn d^]m^rd^.
- Mwrywm, q\z\m, i[wri nw yaman soyuqdur, pe[i niyw qalamay\bsan?
- Yaz deyilmi daha, baba? G=r^rswnmi qaqa]\n a`ac\ necw [i[wklwyib? — Hwr ]eyw laqeyd kimi, yenw
dw susqun, yor`un gwzwn b=y^k q\z belw dillwnwndw, onun s=zlwrindwn qocan\n can\na hwrarwt
ax\rd\.
- Hw, yazd\r, yazd\r daha, q\z\m, — deyw Sabit May\lov saqqal\n\ twrpwdirdi. — Elw oraya, a`ac\n
alt\na palaz sal, m^twkkw qoy, g^nwqar]\da oturaq, s^m^y^m^z isinsin, q\z\m. Qocal\q wl verib,
daha nw ]i]mwk, Mwrywm bala!
Qoca m^twkkwyw dirswklwnib twsbehinw wl atanda, hwlw q\] libas\ndan [\xmam\], ]wlit geyimli
me]w[ilwr damlar\n hwywtlwrindwn bir-bir q\m\ldan\b, a`\r, lwngwrli yeri]lw yax\nla]\r, x^susi wdwbwrkanla salam verib wylw]ir, elw bir n=v sinisi wtraf\nda d=vrwlwmw barda] qururdular. Mwrywmin
g^ll^ padnosda gwtirdiyi [ay stwkanlar\ ortal\qda bu`layanda, yoldan =t^b-ke[wnlwr belw bu swmtw
meyl g=stwrirdilwr. Hwtta, swkswn ya]l\ g=zwt[\ Mirwlwm ki]i belw dw, elw bil yar\m kilometrlikdwn [ay
vw ]irin s=hbwt iyi [wkib, ora-buras\ndan [wngw-[wngw pamb\q p\rtlam\] a`\r k^rk^n^n wtwklwrini
s^r^yw-s^r^yw b=y^rdwn [\x\r, belwliklw, [i[wkli akasiyan\n alt\ qocalar, cavanlar y\`na`\, mwclismwrwkw mwskwni olurdu. Bu ilk bahar g^nlwrindw, adwtwn, Qaraxan\n aya`\ [=ldwn y\`\]m\rd\. +z
k=hnw ma]\n\nda hwlw hava a`aranda B=y^ktaladan [\x\r, me]wdw wkin ^[^n yer istwywn kolxoz
swdrlwrilw cwng-cidalda, wtrafdak\ susuz d^zlwrdw ot qalxmad\`\ ^[^n me]wyw g=z dikwn s^r^lwrin,
nax\rlar\n sahiblwri ilw dava-dala]da qan\n\ qarald\rd\. Hwywtinw, akasiyan\n alt\ndak\ mwclisw
yax\nla]anda isw Qaraxan twdricwn hwr ]eyi unudur, o da =z i][ilwritwk arxay\n vw rahat ^rwklw [ay
s^frwsindw wylw]irdi. Burda hwr c^r twlwsmwkdwn, wswbilikdwn uzaq, Zwlimxan\n dediyi kimi, “epik bir
hwyat” =z aram ax\n\ ilw davam edirdi; hwrdwn ikibir-^[bir atlan\b =z sahwlwrinw ba] [wkmwyw gedwn
wrbe]iklwr yenidwn qoca me]wbwyinin d=vrwsinw topla]\r, swhwr s^frwsi g^norta s^frwsinw,
g^nortan\nk\ ax]am\nk\na qar\]\r, he[ bir ]ey bu “epik hwyat\n” ax\n\n\ poza bilmir, haqq\nda
dan\]d\`\m\z [i[wkli akasiya isw =z wtri ilw bu alwmin havas\n\ yast\-yappa damlar\n iyindwn
qoruyurdu, me]w ^zwrindw y^kswlwn g^nw]in alt\nda bwrq vurub, B=y^ktalan\n ba]\n\n tac\ kimi
ucal\rd\. Swhwrlwr akasiya =z incw ]ivlwri, hwrwkwtsiz yarpaqlar\ ilw birgw [ox ]ax dayan\b, sanki
d=vrwsindwki mwnzwrwdwn heyrwtw gwlirdi: G^nw]dw, torpaqda bu qwdwr g=zwllik, bu qwdwr wtir
oldu`u halda, orda-burda d^mwlwnwn qal\n geyimli adamlar\n peyin, his-pas iyindwn [\xma`a
28
twnbwllik elwdiklwrinw, bal ar\lar\n\n, kwpwnwklwrin dw il\q havaya [\xd\qlar\ g^nw]li g^ndw bu vw ya
ba]qa me]w[inin damda — torpaq alt\nda e]wlwndiyinw twwcc^blwnirdi. G^nortaya yax\n, “aya`\
^zwngidwn ^z^lm^]” qoca me]wbwyinin mwrwkwsi ]wnlwkdikdw isw, akasiya isti ]^alar alt\nda ]ivlwnir
vw yarpaqlar\n\n ]ax\n\ s\nd\r\b qanadlar\n\ onlar\n ^zwrinw sallay\rd\. Bu vaxt, adamlarla
^nsiyywtdwn qwlbi riqqwtlwnmi] kimi, wtri daha da g^clwnirdi.
Lakin nw edwswn ki, bu g^nlwrin =mr^ q\sa idi. +z^ dw necw q\sa!
Lw[wklwr qar lopalar\twk s\x-s\x t=k^l^b talan\n ya]\ll\`\ ^zwrinw swpwlwnir, wtir kwsilir vw… [i[wkli,
barl\ dwmlwr gedwn kimi adamlar\n bax\]lar\ da, rwftarlar\ da dwyi]irdi; g=zlwrdwki mwftunlu`u —
laqeydlik vw soyuqluq, wllwrdwli nwvazi]i — swrtlik, qwtrwhmlik wvwz edirdi. Swhwr-swhwr taladan
atlananlar b\[aqlar\n\ [\xar\b onun ]ivlwrindwn [ubuq kwsirdilwr. Bir [ubuq, be] [ubuq, on [ubuq —
qwfildwn ay\l\b bax\rd\n ki, akasiyan\n bir ]aqqas\ gedib! Bel, kwtmwn sap\ qay\rmaq ^[^n damdan
[\xanlar, uza`a, ywni cwmi-c^mlwtan\ bir kilometrliyw yerimwyw twnbwllik elwyib, dwrhal g=zlwrini
akasiyan\n budaqlar\na dikirdilwr. Bu g=zlwrdwn adamlar\n niyywtlwrini oxuyan Qaraxan twwss^flw
ba]\n\ bulay\r, “ay qarda], heyfdir ax\, qurban\n\z olum, a`ac\n da can\ var ax\!” — deyw s=ylwnirdi.
Hwr il yay aylar\nda Bak\dan B=y^ktalaya qay\dan Zwlimxan, ondan he[ kwsin g=zlwmwdiyi bir
q\z`\nl\qla wmwlli-ba]l\ ^syan qald\r\rd\: “Wliniz necw gwlir, insaf\n\z yoxdurmu?.. Yazaca`am, biab\r
elwywcwm!..” Lakin Zwlimxan “oxumaq dal\nca gedwndwn” sonra, yava]-yava] burda yenw wvvwlkilwr
twkrar olunurdu. Yenw budaqlar kwsilirdi. Hwr swhwr-ax]am direktorun ailwsinw odun yarma`a gwlwn
wrbe]ik qeyri-qanuni yolla a`ackwswnlwrdwn al\n\b pillwkwnlwrin alt\na y\`\lm\] baltalar\n, nacaqlar\n
itiliyini yoxlayanda, be] add\ml\qda quru k=t^y^n yan\na getmwyw wrinwrwk, onlar\ akasiyan\n
g=vdwsindw d=ywclwyirdi, balta dwrinw i]lwywndw, “hw, bu qiyamwtdi” deyir, akasiyan\n yaralar\ndan
isw g=zya]\twk damc\lar s^z^l^rd^. Amma o, bu qwtrwhmliyw d=z^rd^, swbrlw qida vw q^vvwt
toplay\rd\.
Akasiyan\n hwyat\ bwlkw dw he[ bu qwdwr mwnal\ deyildi. Demwyw ehtiyac varm\ ki, onu kimsw
mwnaland\rm\]d\.
Ke[wn ilin yay\nda, Zwlimxan\n universiteti bitirib B=y^ktalaya gwldiyi g^nlwrdw qaqa]a “dadl\-dadl\
x=rwklwr” bi]irmwkdwn =tr^ ma]\na dolu]ub ]whwrw “bazarl\q elwmwyw” gedwn q\zlar, he[ bir saat
ke[mwmi] qay\d\b, bir-birinin wlinw-aya`\na dola]a-dola]a, hay-k^ylw i[wri y^r^]d^lwr. “Qaqa]\n
qwzeti [\x\b, qaqa]\n qwzeti [\x\b!” — deyw sws-swsw verib qoyun-qoltuqlar\nda y\`\n-y\`\n
gwtirdiklwri n^sxwlwri birba] s^frwnin ^st^nw, x=rwk-[=rwyin aras\na t=kd^lwr. Hwmi]wki kimi, indi dw
“qaqa]\n qwzeti” ailwdw b=y^k sevincw, canlanmaya swbwb oldu. Stolun ayaq twrwfindw bu`lanan
samovar\n arxas\nda, wllwrini dizlwrinin ^stw qoyub sakitcw oturub, qay\natas\n\n, wrinin yemwki[mwyindwn diqqwtini bir dwqiqw dw yay\nd\rmayan Swriyyw bac\ belw hwrwkwtw gwldi, Mwrywmin
wtwyindwn [wkib, “g=stwr, g=stwr” — deyib xwfif, q\s\q hwywcanla p\[\ldad\. Qaraxan wlindwki dolu
qa]\`\ dwrhal nim[wyw qaytard\, k=ynwyinin bilwklwrinw dov`a s\[ramas\na whwmiyywt vermwdwn,
qaqa]\n\n bayramdan bayrama me]wlwr, twbii g=zwlliklwr haqq\nda twsvirlwrini [ap elwywn bu sevimli
qwzeti qapd\: “Han\, han\?..” Twkcw qoca, =z adi davran\]\ndan kwnar hwrwkwtw yol vermwdwn,
Qaraxan\n wlindw x\]\ldayan qwzetw g=z^n^n ucu ilw baxmaqla kifaywtlwndi. Twlwsmwdwn nim[wsini
bo]ald\b, b\`\n\, saqqal\n\ s\`allad\, a`\r-a`\r aya`a durdu, gwlininw [ay gwtirmwsini tap]\r\b =z
ota`\na adlad\, xal\n\n ^st^nw uzan\b yast\`a dirswklwndi, yaln\z bundan sonra =z daimi “katibwsi”
b=y^k nwvwsini swslwdi: “Hw, Mwrywm bala, di gwtir oxu g=r^m qaqa]\n\z orada nw q\r\ldad\r”.
29
“Akasiya”da B=y^ktalan\n vw orada ya]ayan adamlar\n adlar\ [wkilmwsw dw, qaqa]\n nw
“q\r\ldatd\`\n\” ba]a d^]mwywn bir nwfwr dw tap\lmad\. +z dediyi kimi, “qaqa]\n ]irin lwfzindwn”
twsirlwndiyinw g=rwmi, qwzetdw twsvir olunan “qwtrwhmlikdwn” ona da pay d^]d^y^n^
duydu`undanm\, yaxud ba]qa bir swbwbdwnmi q\zar\b p=rtm^] Qaraxan, “qwlwminw qurban olum,
qaqa]! Barmaqlar\na qurban olum!” — deyw ora-bura vurnuxdu, ayd\nca g=r^nwn hwywcanla
qwzetdwn be]-alt\ n^sxw y\`\]d\r\b hwywtw endi.
Zwlimxan, “Bak\da hwsrwtini [wkdiyi do`ma gu]wlwri” gwzib, yor`un vw swssiz, hwywtw qay\danda,
burda, demwk olar ki, qwtiyywn g=zlwnilmwywn bir hwngamwnin ]ahidi oldu.
Damlar\n [ardaqlar\ alt\nda, be]-alt\ mwktwbli o`lan, q\z birdwn qarhaqar sal\b “Akasiya”n\ qirawtlw
oxuyur, b=y^klwr isw [ox ciddi, beynwlxalq bir xwbwr dinlwyirmi]lwr kimi, hwrwkwtsiz dayan\b, hwrdwn
ba]lar\n\ mwnal\-mwnal\ twrpwdirdilwr.
Bir twrwfdwn dw Qaraxan\n swsi e]idilirdi:
- Mwn el^zwri dan\]m\ram. Qoy ham\ e]itsin, bilsin ki, el^zwri dan\]m\ram, ^rwmiyin s=z^n^
camaata [atd\r\ram, lap yax]\ elwyib. Mwnim s=z^m^ bu qula`\n\zdan al\b o qula`\n\za verirsiniz,
indi g=r^m bunun qaba`\nda cavab\n\z nw olacaq! — Qaraxan lap ucqardak\ dam\n [arda`\n\n
qaba`\nda dan\]\rd\. Onun baxd\`\ yerdw, qap\n\n aras\nda Kwrwm ki]inin ^[ qayn\ taxt ^st^ndw
yana]\ oturub yerw bax\rd\lar. Qaraxan onlarla dan\]\rd\, ya kiminlw?
Camaat yava]-yava] akasiyan\n alt\na y\`\]d\. U]aqlar da, arvadlar da gwldilwr. Demw, Zwlimxan “=z
qohumlar\n\ yaz\b!” “Kwrwm ki]iynwn qay\nlar\n\n pax\rlar\n\ a[\b!” “Akasiya deywndw, yan\ akasiya
ha d=y^l. Wsl qwtrwhmlwr bundan be]-^[ [ubuq kwswnlwr yox, gecwni-g^nd^zw qat\b, wlbir olub
me]wni [ap\b-talayanlard\r”. “Arifw i]arwdir bu “Akasiya!”… — Me]w[ilwr ordan-burdan atmaca at\r,
g=zg=rwsi [axna]\rd\lar. Zwlimxan hwywtdw g=r^nwndw [axna]ma azald\. Camaat\n aras\na m^wmmal\
swssizlik [=kd^.
“Qaqa]\n qwzetinin” B=y^ktalada hadiswyw [evrilwcwyini, twkrar edwk ki, qwtiyywn g=zlwmwywn
Zwlimxan\n g=zlwrindw ham\n\n ayd\n g=rw bilwcwyi bir narahatl\q vard\. Bu dwmdw duruxub maraqla
ona tama]a edwn me]w[ilwrin [oxu ]^bhw etmirdi ki, Zwlimxan “=z qohumlar\n\n pax\r\n\n
a[\ld\`\na” swbwb oldu`una g=rw belw narahatd\r, bwlkw lap pe]man[\l\q ke[irir… {^nki… {^nki
pe]man olmaya bilmwz. Qohumluqdan ba]qa, bir para adam\n fikrincw, Zwlimxan Kwrwm ki]iyw
x^susi h=rmwt bwslwmwliydi. U]aql\qda Zwlimxan\n “ba]\na hava gwlwndw” Kwrwm ki]i ona “yeddi qo[
qurban” demi]di. Hwr il yazba]\ Kwrwm ki]i ona fin evinin qaba`\nda burmabuynuz bir qo[
gwtirwrdi. Qay\nlar\ da ciddi, twntwnwli g=rkwmlw gwlib cwrgwlwnirdilwr. Bunu demwywn dwywr ki, bu
qay\nlar [ox qwribw idilwr. B=y^k qay\n — uzun, ortanc\l qay\n — ortaboy, ki[ik qay\n isw —
bapbalaca, lap Kwrwm ki]inin =z^ kimi c\l\z! Dan\]\rd\lar ki, bunlar\n atalar\ [ox poz`un, ]org=z bir
tip imi]. Ildw bir arvad al\b bo]ayarm\]. Belw bir lwtifw dw s=ylwnilirdi ki, bu m^xtwlir [e]idli
qarda]lar\n he[ hans\n\n hans\ arvaddan oldu`u da, Kwrwm ki]iyw verdiklwri bac\lar\n\n kimw =gey,
kimw do`ma bac\ oldu`u da bwlli deyildi. Lakin me]wdw elw bil adlar\ tamam unudulub, B=y^k
qay\n, Ortanc\l qay\n vw Ki[ik qay\n [a`\r\lan bu qarda]lar, nw lap [oxdan itib-batm\] swsi-sora`\
e]idilmwywn analar\n\n taleyi, nw dw ^mumwn =z ke[mi]lwri sar\dan narahatl\q g=stwrirdilwr. Bwlkw
wksinw, hwr ]eyi unudub raz\l\q elwyirdilwr ki, May\lovlar kimi “arxal\ bir nwsildwn” olan Kwrwm ki]i
“bac\lar\n\ al\b, onlar\ da qanadlar\n\n alt\na [wkib”, vaxt\ ilw “kwrpic zavodunda pal[\q
30
ayaqlad\qlar\” halda, indi ayaqda xrom [wkmw, b=y^rdw q\rm\z\ [wkmw, at belindw, wli twmiz, aya`\
twmiz, b\`lar\n\ bura-bura wrbe]iklik elwyirdilwr“. Demwk, hwmin bu qay\nlar, hwr il yazba]\ gwlib
hwywtdw twntwnw ilw cwrgwlwnirdilwr. On iki dam, on iki ailw aras\nda “qurban pay\” paylamaq ^[^n
Kwrwm ki]inin =z a`dwstw xwncwri ilw wti b=l^]d^rmwsini g=zlwyirdilwr… D^z yeddi il, ard\c\ll\qla
belwcw xidmwt g=stwrmi]dilwr ki, “qaqa]\n dwliliyi qurtars\n”. Onlar\n hwrwkwtlwri B=y^ktalada
[oxlar\na qwribw g=r^nsw dw, burda nw isw gizlin, ciddi bir mwna axtarm\rd\lar. “Qohum-qarda]d\lar
da. Qohumluq elwyirlwr…” Wslindw necw idi? Bunu bir azdan g=rwcwyik. Indi isw… Demwk, Zwlimxan
narahat idi vw demwk, g^man edirdilwr ki, “=z qohumlar\ndan yazd\`\na g=rw” pe]man[\l\q [wkirdi.
Do`rudanm\ belw idi?
&[^nc^ Twfsilat
Narahatl\`\n swbwbi
“Akasiya” wtraf\nda dan\]\q zaman\ he[ kwsin xwbwri yoxdu ki, bundan bir g^n wvvwl, =z k=hnw
dostlar\ m^wllimlwr\ ilw g=r^]mwyw gedwrkwn Zwlimxan orda hwmin bu “yeddi qo[ qurban demi]”
qohumu ilw onun qay\nlar\ haqq\nda ba]qa bir s=hbwtin ]ahidi olmu]du. Zwlimxan nw qarda]\ndan,
nw dw ba]qa ailw ^zvlwrindwn hwmin s=hbwtin kwlmwsini dw e]itmwmi]di. Ax]amlar mwktwbin
qaba`\na topla]anda, x^suswn =z aralar\nda twzw adam g=rwndw, me]wdw ba] verwn hadiswlwr barwdw
dan\]ma`\ sevwn m^wllimlwr isw Zwlimxandan he[ nw gizlwtmwmi]dilwr. He[ kwsin xwbwri yoxdu ki,
“m^wllimlwrin [oxdan bwri ^rwklwrindw q=vr elwywn bir dwrd” indi, “yaralar\ndan g=z ya]\twk
damlalar s^z^lwn akasiya” wtraf\nda dan\]\q gedwn vaxt Zwlimxan\ daha bwrk g=t^rm^], nwinki
narahat etmi], demwk olar ki, wmwlli-ba]l\ sars\tm\]d\. Nw Qaraxan, nw dw i][ilwri, he[ kws bilmirdi
ki, bu dwqiqwlwrdw Zwlimxan, ondan bwlkw dw he[ kwsin g=zlwmwdiyi bir i] g=rmwyw haz\rla]\rd\. Bu
“i]” g=r^ld^kdw me]wdw [axna]ma d^]wcwk, alwm bir-birinw dwywcwkdi. Lakin qaba`a qa[mayaq,
m^mk^n qwdwr yerli-yataql\ dan\]aq ki, hwr ]ey ayd\n olsun.
Demwk, whvalat m^wllimlwrlw s=hbwtdwn ba]land\.
Onlar, ildwn-ilw me]wyw gwlwndw “=z k=hnw m^wllimlwrini yaddan [\xartmayan” k=hnw ]agirdlwrini
sakit sevinclw vw elw bil “illwr nw tez ke[ir!” deywn qwribw h^znl^ g=zlwrlw qar]\lay\rd\lar. “Tez ke[wn
illwr” bu adamlar\n hwrwkwtlwrinw ayd\nca hiss olunan bir a`\rl\q gwtirmi]di. Lakin azac\q sonra
Zwlimxan\n bu ilk twwss^rat\ silinib getdi.
Sol qolunu m^haribwdw qoyub gwlmi] tarix m^wllimi birdwn wlini nimda], boz pencwyinin yan cibinw
sal\b, bir qar`\ t^twk [\xartd\. T^twyi ^flwdi, sonra g^l^ms^n^b g=zlwrini Zwlimxana dikdi.
- Yad\ndad\r?
Necw ywni “yad\ndad\r”, mwgwr belw ]eyi unutmaq olarm\?
Bir dwfw sinfw girwndw m^wllim hwmin bu qar`\ t^twyi ^flwyib, ham\n\ heyrwtw salm\]d\. }agirdlwr birbirinin ^z^nw bax\b mwwttwl qalm\]d\lar. M^wllim isw “Isgwndwrin buynuzu var, buynuzu!” — deyib
ucadan g^lm^] vw soru]mu]du ki, “indi hans\ qo[aq tapa bilwr, bu dwrsimizdw mwn kimdwn
dan\]ayacam?” U]aqlar Nizaminin “Isgwndwr vw dwllwk” hekaywsini xat\rlay\b, dwrhal yerbwyer
31
swslwnmi]dilwr ki, “Makedoniyal\ Isgwndwri ke[wcwyik!” “Mwgwr bunu unutmaq olar, m^wllim?” —
Zwlimxan\n hwtta g=zlwri doldu. Bu twkqollu tarix m^wlliminin hwrwkwtlwrindw bir a`\rl\q duysa da, o
usanmadan, bezikmwdwn, =z k=hnw s\nanm\] “pedoqoji prinsipi” ilw sabah sentyabr\n birindw sinfw
girwn kimi yenw t^twyini ^flwywcwkdi: “Isgwndwrin buynuzu var, buynuzu!”
Uzun ayr\l\qdan sonra adam u]aql\qda, lap k=rpwlikdw yatd\`\ [arpay\s\n\ g=rwndw necw olursa,
Zwlimxan da elw bir hiss ke[irdi. Twzwcw ni]anland\`\ vaxtlardak\ kimi, m^wllimlwr yenw dw onun
“qay\natas\ndan”, ywni Wziz May\lovdan s=z sald\lar. Wcwb i]di: Zwlimxan\n boynu g=r^nwn kimi
“qay\nata” yada d^]^rd^. Raykom katibinin k^rwkwni elw bil maqnitw [evrilib, k^ncdw-bucaqda
qalanlar\ da mwclisw [wkirdi: g^nd^zlwr Qaraxan\n mwktwb ^[^n ay\rd\`\ twcr^bw sahwsindw qar`\dal\
ala`\ vuran, bostan suvaran, =z hwywtyan\ sahwlwrindw i]lwywn, ax]am dwrslwrini dedikdwn sonra isw
s^st d^]^b dwrhal g=zlwrini yata`a dikwn bu adamlar\n bwzilwri hwtta yor`an-d=]wkdwn qalx\r, al[aq,
uzunsov taxta evdw yerlw]wn mwktwbin qaba`\ndak\ qoca pal\d a`ac\n\n alt\na, b=y^k, dwyirmi
stolun d=vrwsinw topla]\r, kwtillwrdw swliqw ilw wylw]irdilwr. Yax\nl\qdak\ taxta zavodundan, kwrpic
zavodundan, bir dw B=y^ktaladan gwlwn u]aqlar\n vw b\`l\-saqqall\ fwhlw ]agirdlwrin say\ndan as\l\
olaraq siniflwri gah birlw]dirib azalan, gah da adi qaydada qalan mwktwbin hwrwsi bir kwnddwn,
]whwrdwn gwlib burada bir ailwdw isini]mi] m^wllimlwri Zwlimxan\n d=vrwsindw daha s\x birlw]mi]
kimi g=r^n^rd^lwr. “Twkqol direktorun” [\xar\b ortal\`a qoydu`u “Belomor” bircw dwqiqwdw bo]al\r,
mwtbuat alwmindwn, beynwlxalq vwziyywtdwn ba]layan s=hbwt, gwlib m^tlwq Wziz May\lovun ^st^ndw
dayan\rd\. Kwtildw s=ykwnwcwksiz oturmaqdan yorulan Zwlimxan [iynini qoca pal\d\n damar-damar
qab\`\na dayay\r, bir az sonra bu damar-damar, kwrtdw] qab\q k=ynwyini wzib [iyninin wtinw bat\rd\,
ancaq daha Zwlimxan nw yor`unlu`u, nw dw a`r\n\ hiss edirdi. Qoca pal\d\n az\ on-on be] metr wtrafa
s^zm^] nwhwng, s\x budaqlar\n\n alt\nda qat\la]an qaranl\qda sifwtlwri g=r^nmwywn, orda-burda
k=zwrib, havada uzaq twyyarw I]\qlartwk ^zwn papiros i]\qlar\ arxas\nda hwrdwn g=zlwri par\ldayan bu
adamlar\n s=hbwti getdikcw ciddilw]ir, “]wxswn Wziz May\lova [atd\r\lmal\ mwswlwlwr” meydana [\x\rd\.
Wlbwttw, Zwlimxan onlar\ ba]a d^]^rd^. Lakin neylwywswn ki, he[ bir twsiri g=r^nm^rd^. “Mwhz twsiri
g=r^nmwdiyi” ^[^n dw onlar “May\lovun wn yax\n adam\na” bir n=v gileylwnirdilwr. Gileylwnirdilwr,
[^nki ayr\ c^r hwrwkwt etmwk, “May\lovun ba]\n\n ^st^ndwn i] g=rmwk” istwmirdilwr. {^nki May\lov
onlara yad deyildi. Wksinw, “bu kollektivin wn do`ma, wn istwkli” adam\ idi. Cavanl\`\nda hwmin bu
“twkqol direktorla” birgw uzun m^ddwt m^wllimlik elwmi], tarix dwrsi demi]di. Sonra birdwn-birw
partiya i]inw [wkilmi]di. Ancaq dan\]\rd\lar ki, katiblikdwn [ox yenw dw m^wllim, pedaqoq kimi
tan\n\rd\. Twsad^fi deyil ki, b^t^n idarwlwrdw, twswrr^fat sahwlwrindw, o c^mlwdwn me]wdw dw ona
qwbul olunmu] adi qayda ilw “yolda] May\lov” yox, “Wziz m^wllim” — deyw m^raciwt edirdilwr.
Bwzilwri belw fikirlw]irdilwr ki, bu c^r m^nasibwt May\lovun bir insan kimi sadw vw swmimi
olmas\ndan irwli gwlir. Me]wdw isw wkswriyywtin rwyi belw idi ki, “o elw m^wllimdir, m^wllim dw
deyirlwr”. “Savadl\, swbrli, intelligent adamd\r, qaba`a bax\r, camaatla yola gedir”.
“Yola getmwyi” belw izah edirdilwr ki, May\lov rayonun twswrr^fat\n\n qay`\lar\ndan ay\l\b hwrdwn,
ildw bir-iki kwrw me]wdw gwzwndw, a[\q-ayd\n o`urluq, cinaywt edwn i][ilwri, deywk ki, nwzarwti alt\nda
olan me]w sahwsindw gizli yer wkwn, a`ac satan wrbe]iklwri “milisw verdirmir”, wkswr hallarda yolda]l\q
mwhkwmwsi ilw, ictimai ya]ay\] qayda-qanunlar\na [a`\rmaqla, zwrwri =dwtdirmwklw kifaywtlwnir.
Zwlimxan\n m^wllimlwri May\lovun bu i] ^sulunu onun humanizmi ilw wlaqwlwndirirdilwr, bu katibin,
bwzi rayon i][ilwrinin d^]^nd^y^ kimi deyil, ke[mi] katibin — Sultan Wmirlinin swrt
inzibat[\l\`\n\n nwticwlwrinin aradan qald\rmaq ^[^n var q^vvwsi ilw [al\]mas\ ilw yox, onun ]wxsi,
32
insani kefiyywtlwri ilw ba`lay\rd\lar. M^wllimlwr May\lovun “kas\b dolanmas\ndan”, evinin “bir hwsir,
bir Mwmmwdnwsir” olmas\ndan s=hbwt sal\rd\lar. X^suswn twkqol direktor “=z k=hnw mwslwkda]\”
haqq\nda “hwqiqi xalq adam\”, “wsl ictimai xadim” deyib, bu kimi s=zlwr i]lwtmwyi sevirdi. Amma…
B^t^n s=hbwt elw bu amman\n ^st^ndwdir. Onun ^st^ndwdir ki, “xalq adam\” Wziz m^wllim me]w
twswrr^fat idarwsindwn [\x\b gedwn kimi Kwrwm ki]i “torba ]inelin” i[indw q\s\q [iyinlwrini twrpwdib,
q\r\]\q bo`az\n\ sa`a-sola uzad\b, q\n\ndan [\x\r, “yax]\ ki, bizim h=rmwtli Wziz m^wllimin kwswr wli
yoxdur. “Genw yolda]l\q mwhkwmwsiynwn qurtard\q”, — deyw p\qq\lday\rd\. “Varam bu twzwlikcwn
[\xan mwhkwmwynwn!” — deyw b=y^k qayn\ yeznwsinin arxas\nca =z raz\l\`\n\ bildirir. Ortanc\l
qay\nla ki[ik qay\n isw, “bir, iki, ^[!” — say\b xorla deyirdilwr: “Ya]as\n Wziz m^wllim, =z yolda]l\q
mwhkwmwsiynwn!”
Zwlimxan\n ^rwyi a`\r-a`\r, zwrblw d=y^n^rd^. “Twkqol direktor” bu d=y^nt^lwri dinlwryirmi] kimi,
bir dwm susub ona bax\r, sonra qwfildwn yumru`unu stola endirir, barmaqlar\ aras\ndak\ papirosun
qoru q\`\lc\mtwk swpwlwnirdi.
- Dolay\rlar, la`a qoyurlar! Mwnim alwmimdw twkcw Wziz m^wllimi yox, bizim ham\m\z\ twhqir
elwyirlwr. Hwyas\z-hwyas\z h\r-h\r h\r\lda]\rlar ki, “w]i, h^rriyywtdir ey, h^rriyywt! Qadas\n al\m o
kukuruznik Nikitan\n. Stalinin dwdwsini yand\rd\. Mirqwzwbimiz Mir Cwfwri g^llwlwdi, can\m\z\
qurtard\ cwlladlar\n wlindwn. Indi ya]ama`a nw var! Qoy Wziz m^wllim twrbiywsini versin,
kommunizmdwn dan\]s\n. Swn “bwli, bwli”ni deginwn, sonra da get baltan\ ovxarlat!..” Wvvwllwr
bizdwn, m^wllimlwrdwn [wkinirdilwr, indi daha bizi dw adam yerinw qoymurlar. Kwrwm ki]inin
qay\nlar\ a[\q-a[\`\na deyirlwr: daha sizdwn qorxumuz-h^rk^m^z yoxdur, m^wllimlwr. Siz yuxar\ya
yaz\rs\n\z, yuxar\ yollay\r Wziz m^wllimin ^stw, Wziz m^wllim dw ki, “bizi twrbiyw elwyir”. Poz`unluq,
hwyas\zl\q bax bu yerw [at\b! Wsl bwla isw ondad\r ki, “torba]inellwrin” say\ getdikcw art\r, cibi]dan\n\
doldurub daha da hwyas\zla]\rlar! Yap\]\ram yaxalar\ndan, q\]q\r\ram ki, qanm\rs\n\z, ay q\l\nc
m^swlmanlar\! Vaxt\ ilw Mir Cwfwr Mirqwzwbin qorxusundan tir-tir wsirdiniz, c\nq\r\n\z\ da [\xara
bilmirdiniz. Indi sizw nwfws veriblwr, bu torpa`\n hwqiqi =vlad\ kimi, lwyaqwtli insan kimi ya]ama`a
]wrait yarad\blar. Bws siz necw ya]ay\rs\n\z?! Deyirwm, dan\]\ram, b=y^k qay\n ortanc\la bax\r,
ortanc\l ki[iyw bax\r, sonra g=zlwrini dikirlwr yeznwlwrinw. Yeznwni dw tan\y\rs\n\z da! Dwrhal b^z^]^b
[wkilib q\n\na, “d^z buyurursan, h=rmwtli Wbd^rrwhman m^wllim, d^z buyurursan…” Bilirwm ki,
kolun dal\na ke[ib g=zdwn iraq olan kimi yenw q\n\ndan [\xacaq. Yenw dw a`\z-a`\za verib
h\r\lda]acaqlar! Gecwlwr mwn dwli twkin g^zg^yw bax\b =z-=z^mw dan\]\ram: “Necw olub, nw twhwr
olub ki, bu adamlar adaml\qdan [\x\blar, ay Wbd^rrwhman m^wllim?!’ Mat-mwwttwl qalm\]am, cavab
tapa bilmirwm, qarda]!.. — Direktor dan\]d\qca dan\]\rd\, qurtarmaq bilmirdi. Zwlimxan onu he[
vaxt belw g=rmwmi]di. Mehribancas\na g^l^ms^n^b, qar`\ t^twyi ^flwywn sakit vw hwlim m^wllim
yoxa [\xm\], wvwzindw burda uzun, ar\q bo`az\n\n damarlar\ qabaran qwzwbli bir adam oturmu]du.
Toranl\qda Zwlimxan hwtta onun twk wlinin titrwdiyini dw g=r^rd^.
M^wllimlwr susurdular. S^kutun =z^ dw Wbd^rrwhman m^wllimin monoloqu kimi qwzwb vw hiddwtlw
dolu bir monoloq idi.
Zwlimxan ywqin ki, hwlw [ox oturacaq, bu a`\r vw dwrin s^kutun ahwnginw qulaq asacaqd\.
Lakin birdwn ahwng pozuldu.
33
Qwzwb, hiddwt vw etiraz m^qabilindw qwribw g=r^nwn istehzal\ bir sws e]idildi:
- Daha mat-mwwttwl niyw qal\rsan, ay Wbd^rrwhman m^wllim? +z^n tarix[i, humanitar elmlwrin
anas\, adicw bir mwswlwyw cavab tapa bilmirswn? Ay yerinw utan\m, Wbd^rrwhman m^wllim!
Qaranl\qda, elw bil k=kl^ bir a`ac yerindwn oynay\b qopdu. Rezin pla]\n\n x\]\lt\s\ vw g^mrah swsi ilw
alwmi ba]\na g=t^rwn h^nd^r bir adam yeriyib, wlindwki uzun [in fwnwrinin iti ]^as\n\ dwyirmi stolun
wtraf\nda doland\rd\. Pal\d\n g=vdwsindw s\n\b yay\lan i]\q bir an onun =z^n^n sifwtini dw
ayd\nla]d\rd\: el aras\nda “daraqbatmaz” deyilwn bir topa qara sa[, ya] k=m^r kimi i]\ldayan qara
h^nd^r al\n, istehza ilw g^l^mswywn, azac\q q\y\q, qara g=zlwr, qartal burnu alt\nda twzwcw dwn
d^]m^] qal\n b\`, qal\n, bir qwdwr kobud dodaqlar. Davud, Qara Mwrywmin istwklisi Qara Davud.
Zwlimxan bilirdi ki, Davudla Mwrywn lap [oxdan tez-tez me]wdw xwlvwti g=r^]^rd^lwr. Z^mr^d
dan\]m\]d\ ki, bunun ^st^ndw baba bir dwfw Mwrywmi “m=hkwm wzi]dirib”, Davudu da s=y^b, biab\r
elwyib, qwti deyib ki, “Mwrywmdwn wlini ^z!” Niyw, nw Z^mr^d, nw dw ba]qalar\, he[ kws ayd\n cavab
vermwmi]di. Mwrywmin =z^ isw Zwlimxan\n twkidindwn sonra yaln\z bunu demi]di ki, “baban\n
ondan xo]u gwlmir, qaqa]”. Zwlimxan hwmi]w ^st^ndwn torpaq vw xwzwl qoxusu hiss olunan bu iri
qol-budaql\, sws-k^yl^ me]w m^hwndisi haqq\nda [ox fikirlw]ib belw bir nwticw [\xarm\]d\ ki, olsaolsa bu o`landan baban\n ancaq kobudlu`una g=rw xo]u gwlmwz. Davud do`rudan da bir qwdwr
kobud idi, “x=rwyi =z qaba`\ndan yemwywn” adamlardand\. Zwlimxan, bu o`lan\n barwsindw “naxal”
deywnlwrw dw m^wyywn dwrwcwdw haqq qazand\r\rd\. Lakin “naxal”, ya hwr nw, ax\ Mwrywm onu
sevirdi! G=r necw sevirdi ki, May\lovlar ailwsi kimi adl\-sanl\ bir ailwnin ad\na lwkw gwlmwsindwn belw
ehtiyatlanm\r, Sabit May\lov kimi qwzwb m^cwssimwsinin qwzwbindwn belw [wkinmwyib, Davudla
xwlvwtdw g=r^]^rd^. B=y^k, a`\r ailwnin i]-g^c^ndwn twngw gwlmi] Mwrywmin ^stwlik son vaxtlar
me]wdw — ]itillikdw i]lwmwsi dw, ywqin ki, Davudla g=r^]mwk ^[^n imkan, ]wrait axtarmas\na g=rw
idi. B^t^n bunlar\ bilw-bilw baba niyw o qwdwr insafs\zl\q elwyirdi? Zwlimxan g=z^n^ Davuddan
[wkmwdwn fikirlw]irdi ki, “g=r^n^r, nw isw, ba]qa, ciddi swbwb var”. Davud onun fikirlwrindwn
ke[wnlwri duydumu, yoxsa, sadwcw, Mwrywmi “wzi]dirdiklwrinw” g=rw xo]lamad\`\ May\lovlardan
birini burada g=rd^y^ ^[^nm^, nwdwnsw, hwlw stola yax\nla]mam\] duruxdu. G=zlwrinin ifadwsi
dwyi]di. Lakin bu he[ bir saniyw dw [wkmwdi. Iri, azac\q q\y\q g=zlwr yenidwn g^ld^, gur sws yenidwn
guruldad\:
- Salamwleyk^m, m^wllimlwr! W]i, yarasa kimi qaranl\qda niyw oturubsunuz? Yoxsa qorxursunuz
i]\`a gwlib me]w[ilwr wleyhinw sui-qwsdinizdwn xwbwr tutan olar? — Ucadan qwhqwhw [wkib,
[iynindwki qo]al^lw t^fwngi taqq\lt\ ilw stolun ^st^nw qoydu, ham\ya bircw-bircw wl verdi, Zwlimxana
isw barma`\n\ uzad\b tezcw dw [wkdi.
- Qanaca`\n olsun, m^wllim, qona`a yer ver! — deyib, Wbd^rrwhman m^wllimlw yana]\ oturmu]
utancaq g=rkwmli, cavan, ar\q riyaziyyat m^wlliminin qollar\ndan yap\]\b hop qald\rd\, amma o
saatca da [iynindwn bas\b, c^fwrwsiz o`lan\ kwtilin ^st^nw y\xd\. — Zarafat elwyirwm, otur, otur,
m^wllim, zwhmwt [wkmw, qarda]! S=z^n a[\`\, bir az xwtrimw dwydi ki, mwn gwlirwm, mwndwn be]
Bayram ki[ik yolda] he[ olmasa nwzakwt xatirinw aya`a durub yer g=stwrmir. — Riyaziyyat m^wllimi
utancaql\qla g^l^ms^n^b qalxmaq istwywndw, Davud yenw dw onun [iynindwn basd\, — W]i, otur!
Bircw dwqiqwliyw narahat elwywcwywm sizi… Bayaqdan bu yanda dayan\b qulaq as\ram, m^wllimlwr.
Son vaxtlar gecwlwr mwn bizim me]wdw icazw bileti almam\], ^st^ pe[ats\z a`ac kwswnlwrin balta
t\qq\lt\s\ndan, mi]ar cingiltisindwn ba]qa hwm dw adam swsinw dw qulaq as\ram. Xahi] elwyirwm,
34
mwnim bu hwrwkwtimi ^zrl^ hesab elwywsiniz. Icazw bileti almam\], ^st^ pe[ats\z a`ac kwswnlwrin
balta taqq\lt\s\na d=zmwk olar, Wbd^rrwhman m^wllim, yanl\] s=z deywn adam swsinw isw he[ c^r
d=zmwk m^mk^n deyil. Sizi bilmirwm, m^wllimlwr, yanl\] s=zw cavab vermwmi] =twndw mwn, vallah,
az\ bir sutka rahatl\q tapa bilmirwm. Elw ona g=rw dw bwri buruldum, ki, ikicw kwlmw deyim, [\x\m
gedim i]imin dal\nca.
- Buyur, buyur! — Riyaziyyat m^wllimindwn, bir dw Zwlimxandan ba]qa ham\ sws-swsw verdi. Davud
isw sola burulub, bu dwfw twkcw Wbd^rrwhman m^wllimw m^raciwt etdi:
- Mwn, Wbd^rrwhman m^wllim, poz`unluq barwdw swnin m^lahizwnlw ]wrik deyilwm!
- Necw?!.. Swn o torba]inelw twrwf durursan!? Onun dwlwduz qay\nlar\na!? Swn bwywm bilmirswn ki, o
dwlwduzlar kolxozlarla wlbir olub me]wni talay\rlar!? O c^r adamlara twrwf durursan!?.
- Wksinw! Wlimdw imkan olsa, mwhkwmwdwn-zaddan qorxmasam, bax bu qara Davudun =lm^]^nw, o
Kwrwm May\lovu =z torbas\n\n i[inw sal\b, ^st^ndwn dw bir a`\r da] ba`lay\b s^r^y^b ataram
Qarasuyun g=z^nw, he[ swsi-^n^ dw [\xmaz! Gecwnin bu z^lmwtindw mwnim me]wyw d^]mwyimin
swbwbi elw o torba deyil?! Siz mwnim qarda]\m Isgwndwr ki]ini tan\mam\] olmazs\n\z. Qurbanl\
kolxozunun swdri {eteze Isgwndwr… Bir hwftw bundan wvvwl qarda]\m gwldi ki, wlim yan\r, k=mwk
elwyin, silosdan =tr^ wlavw qar`\dal\ wkmwliyik, dedi me]wdwn be]-alt\ hektar xam yer verin. Qaraxan
yum]alm\]d\. Wrbe]iklwr qwti ^syan elwdilwr, mwn dw ki, hwm[inin. Isgwndwr [\xd\ getdi i]inin
dal\nca.Bu ax]am wrbe]iklwr xwbwr gwtiriblwr ki, dostumuz Kwrwm, Isgwndwrin briqadirlwrindwn pul
y\`\b, bu yanda, =z u[astokunda, Ul`unluq deyilwn yerdw bircw gecwnin i[indw kolu k=klwdib
t=kd^r^b Qarasuya. Bunun ^st^ndw mwn onun dwdwsini yand\raca`am, Wbd^rrwhman m^wllim!
Mwcbur elwdin, i]imin dar vaxt\nda mwtlwbdwn uzaqla]d\m. Swnw demwk istwdiyim budur ki,
camaat\n poz`unlu`u barwdw [ox nahaq yerw da`a-da]a d^]^rs^n^z. Nahaq deyirswn ki, “cavab tapa
bilmirwm”. Mwncw burda oturanlar\n ham\s\, o c^mlwdwn, swn =z^n dw hwr ]eyi [ox yax]\ bilirswn,
Wbd^rrwhman m^wllim. O adamlar\ korlayan istwkliniz, wziziniz Wziz m^wllim =z^ deyilmi? Dayan,
dayan! {ox xahi] edirwm, bircw dwqiqw swbrini bas, m^wllim! Man dw sizin kimi bu barwdw [ox
fikirlw]mi]wm, bax indicw burdan ke[wndw dw elw onu fikirlw]irdim, =z-=z^mw i[wridwn odlan\rd\m.
Sizin s=hbwtinizi e]idwndwn sonra, dedim lap yerinw d^]d^, mwn bizim h=rmwtli Wbd^rrwhman
m^wllimw a[\qca demwliywm ki, onun sevimlisi Wziz m^wllim o kukuruznik Nikitan\n astar ^z^d^r!
O torba mwnim ciywrimw da` [wkib, icazw verin, ax\racan fikrimi sizw [atd\r\m. Liberalizm ba]qa
]eydir, humanizm ba]qa, m^wllim! Cwmiyywtdwki o torbafason hw]wratlara humanist m^nasibwt,
sadwcw, a`\ls\zl\qd\r, a`\ll\ m^wllim! Bir pedaqoq kimi swn gwrwk belw ]eylwri daha yax]\ ba]a d^]wswn,
bilwswn ki, rwhbwr min il qaba`a baxmal\d\r, m^wllim! Hw]wrat\ adam elwswn, bir vaxt ay\l\b g=rwrswn
bu me]wdw adam wvwzinw torbalar diyirlwnir, mwnim a`\ll\ m^wllimim! Mwn s=z^m^ qurtard\m.
Bayaq dediyim kimi, bu me]wdw balta taqq\lt\s\na birtwhwr d=z^rwm, t^rmwlwrin qap\lar\n\ taybatay
a[\b me]wlwri torba]inel uqolovniklwrlw dolduran kukuruznik swsi e]idwndw d=zw bilmirwm.
Kommunistwm, Wbd^rrwhman m^wllim, ba`\]ma mwni. Mwclisinizw m^daxilw etdiyimw g=rw ^zr
istwyirwm. Xudahafiz!..
- Dayan!..
- Bir daha xudahafiz, Wbd^rrwhman m^wllim! — Davud t^fwngini [iyninw a]\r\b, fwnwrin mil ]^as\n\
me]wnin dwrinliyinw do`ru y=nwltdi.
35
Wbd^rrwhman m^wllim yerindwn dik at\ld\.
- Ba]a d^]m^rswn! Swn Kultu geri qaytarmaq istwywnlwrdwnswn, Davud! Wziz May\lov isw lap hw]wrat\
da adam elwmwk istwyir!..
Fwnwrin i]\`\ a`aclar\n aras\nda oynay\b yox oldu. Davud g=zlwnilmwdwn gwldiyi kimi,
g=zlwnilmwdwn dw [\x\b getdi.
Dwyirmi stolun wtraf\na yenw s^kut [=kd^…
Kim bilir, ne[w il bundan wvvwl belinin bwndi q\r\l\b sallanan, wtwklwri yerlw s^r^nwn boz ]inelin
i[indwn Kwrwm wmi wvwzindw bir iblis [\xd\ vw Zwlimxan, bu iblisin indiywdwk edib-tutduqlar\n\ sanki
indi g=rd^. G=rd^ ki, bu iblis swhwr-ax]am wyilw-wyilw, b^z^]w-b^z^]w Sabit May\lovun ota`\na girir,
“Qaraxana deynwn mwni [ox incitmwsin, ba]\na dolan\m, ay Sabit. Alt\ q\z onundu, swkkizi mwnim,
bir b=y^k k^flwt yiywsiywm. Qohum qohumun wtini yeywr, s^m^y^n^ [=lw atmaz, ba]\na dolan\m.
Qaraxan elw hwmi]w mwni aya`a verir. Wrbe]iklwrin i[indw h=rmwtim-zad\m qalmay\b. Deynwn, o`lun
yola gwlsin, ba]\na dolan\m” vw sair, bir sicillwmw s=z ^y^d^b t=k^r. Sonra swssiz add\mlarla
otaqdan-ota`a ke[ir, Z^mr^d^ tap\r. “Wziz wmio`lunun wziz balas\, twkcw balas\, ba]\na dolan\m!” —
deyib ]inelini qolun-qoltu`unu e]wlwyir, Z^mr^d^n gah [iyinlwrindwn al-ya]\l par[alar sallan\r, gah
ba]\ndan sa[aql\ ]al yellwnir, gah da qulaqlar\nda s\r`a titrwyir. Dwli Pwri babas\n\n ota`\nda,
bwdwnn^ma g^zg^n^n qaba`\nda dabanlar\ ^stw f\rlan\b, p\r\lt\l\ g=zlwrlw Zwlimxana bax\r: “Qaqa],
yax]\d\r? Necwdir, qaqa]?” Iblisin aybaay, ilbwil twkrar olunan, Zwlimxan\n ^rwyindw xo]agwlmwz bir
hiss oyad\b ke[wn bu hwrwkwtlwri b^t^n [\lpaql\`\ vw iyrwncliyi ilw mwhz indi g=r^nd^. “Torba
]inelin” qolun-qoltu`una d^rt^l^b [\xan kirli wl uzan\b Zwlimxan\n ^rwyini s\xd\. {ox tez ehtizaza
gwlwn cavan vw hwssas ^rwyi o barmaqlar\n aras\nda elw dwh]wtlw a`r\d\ ki, ilk anlarda Zwlimxan hwtta
=z^n^ itirdi. M^wllimlwrin yan\ndan qay\danda, gecwnin bir alwmindw Z^mr^d^ oyatmaq fikrinw
d^]d^.
Narahatl\q belw ba]land\. Vw elw g^clwndi ki, o, swhwrw qwdwr [imir elwmwdwn, siqaretini i]\ldadai]\ldada otaqlar\n a[\q qap\lar\ aras\nda gwzindi, az\ be]-alt\ kwrw Z^mr^d^n [arpay\s\na yax\nla]\b,
qay\td\. Dan yeri s=k^l^b, qaranl\q evdw avadanl\q se[ilmwyw ba]layanda isw, hwywtw d^]^b, baban\n
[oxdan belinw ywhwr qoyulmayan kwhwrini ywhwrlwdi. Zwlimxan\n lap ilk gwnclikdwn bwzwn swhwrw
qwdwr yatmay\b siqaret [wkw-[wkw, asta, swssiz add\mlarla gwzinmwsinw, hwlw g=ydw ulduzlar
s=k^lmwmi], qu]lar civildw]mwyw ba]lamam\], oba]dan\n dwrin swssizliyindw me]wyw yollanmas\na
evdw ham\ al\]m\]d\. Onun qeyri-adi hwrwkwtlwri he[ kwsi twwcc^blwndirmir, wksinw, sevindirirdi.
“Qaqa] fikirlw]ir. Qaqa] yaz\ yazacaq” — deyw k^ncdw-bucaqda p\[\lda]\rd\lar. Qaraxandan, Swriyyw
bac\dan tutmu], ki[ik q\za qwdwr c\nq\rlar\n\ [wkmwdwn onun siqaretinin i]\lt\s\n\ izlwyirdilwr. Bu
gecwdwki hwrwkwtlwrini dw, ywqin ki, eyni xo] arzu, istwklw dolu, g^l^mswr g=zlwrlw izlwdilwr. Bu
hwrwkwtlwrdw ancaq bir cwhwt — qaqa]\n hwrdwn Z^mr^d^n [arpay\s\na yax\nla]mas\ xo]agwlmwz ola
bilwrdi. Lakin necw deywrlwr, bir Zwlimxan =z^, bir dw Allah\ bilirdi ki, hwmin “cwhwt” onun a`l\na da
gwlmirdi. Bws nw d^]^n^rd^? Wslinw baxsan, bu gwrgin narahatl\q saatlar\nda Zwlimxan\n beynindw
ayd\n fikir doland\`\n\ deswk d^zg^n olmaz. Ayd\n fikirdwn [ox, bu saatlarda Zwlimxan m^xtwlif,
g^cl^ twwss^ratlarla ya]ay\rd\. Kwrwm wminin “torba ]inelinin” alt\ndan s\yr\l\b [\xan a`dwstw xwncwr
erkwyin bo`az\na [wkilir, q\z\l qan fwvvarw vurur, bu`lana-bu`lana ax\b g=llwnirdi. Qay\nlar a`\za`\za verib x\s\nla]\r, p\qhap\q g^l^]^rd^lwr: “Ya]as\n Qar`\dal\m\z, =z qar`\dal\s\ynan!.. Ya]as\n
36
Wziz m^wllim =z yolda]l\q mwhkwmwsiynwn!” M^wllimlwr Wziz wmini ortal\`a al\b dan\]d\qca dan\]\r,
qurtarmaq bilmirdilwr. Wziz wmi indi art\q Zwlimxana tamamilw anla]\lmaz g=r^nwn bir sakitliklw
dinlwyir, “swbr elwyin, m^wllimlwr, swbr elwyin. Hw]wrat da canl\d\r. Swbr elwyin. Hw]wrat\ birdwn-birw
twrbiyw elwmwk olmaz”, — deyirdi, Zwlimxanda isw daha swbr, twmkin deyilwn ]ey qalmam\]d\.
Wvvwlki Zwlimxan\ onun yaln\z asta add\mlar\, siqaretinin gec-gec, amma bwrk s^m^r^b dwrin
q^llab vurmas\ xat\rlad\rd\. &rwyinw daman damm\]d\, elw buna g=rw dw gwrgin narahatl\q ke[irirdi.
Elw bunw g=rw dw swhwrin a[\lma`\n\ g=zlwmwyib atland\.
G=y^n ^z^ ayd\nla]ma`a ba]lasa da, a`aclar\n alt\ hwlw dw z^lmwt kimi idi.
Zwlimxan qar]\s\nda ancaq bir c^t qar`\twk [at\lm\] qulaq se[ir, bir dw swhwrin swrt ayaz\nda kwhwrin
ha[alan\b sa`a-sola vuran twpwrli nwfwsinin g=r^rd^. Qulaqlar\ dibindwki arams\z v\y\lt\ anbaan gah
azal\r, gah g^clwnirdi. V\y\lt\ g^clwnwndw kwhwrin yeri d=ywclwywn ayaqlar\n\n tarrap-tarrap swslwrin
tamam kwsilir vw bu vaxt elw bil o, qaranl\q vw dibsiz bir dwrw ^zwrindw u[urdu. Bu dwrwnin
qaranl\`\nda swmti-sora`\ itirib yolu azmaq, g^nbatana ^z tutdu`un halda gedib g^ndo`ana [\xmaq
da ola bilwrdi. Lakin me]wdw do`ulub me]wdw dw boya-ba]a [atm\], hwr bir a`ac\n, kolun ]wkli
g=zlwrindw hwkk olunmu] bu ziyal\ s^varinin xwyal\nda minbir yol-rizli, minbir ]wrti i]arwli bir xwritw
vard\. Hwmin xwritwyw kwhwr dw bwlwd idi. Onlar bilirdilwr ki, twxminwn yar\m saat da getdikdwn
sonra bu dar araba yolu ke[ilmwz bir cwngwlliyin s=ykwnwcwyi ilw sa`a burulacaq, wkilmw pal\d
me]wliyinw girwcwkdir.
Bu yol d^z on il bundan wvvwl sal\nm\]d\.
O vaxt burda nw me]w twswrr^fat idarwsi, nw dw indi Pwri g=l^n^n sahilindw cwrgwlwnmi] tikintilwr
vard\. Baban\n ba][\l\q elwdiyi me]w[ilwr qon]u rayonun me]w idarwsinw bax\rd\lar. Zwlimxan\n
^zwrindw m^xtwlif twbiwt l=vhwlwri c\zd\`\, rwngli karanda]larla g^l-[i[wk [wkdiyi idarw blanklar\n\n
ba]\nda rusca “Beyuktalinskoye lesni[estvo” yaz\l\rd\. Haman “lesni[estvo” vaxtlar\nda d^zwldilmi]
fwhlw briqadas\ bu yolu salm\], vw B=y^ktalan\n on be] kilometrliyindwki wlli hektar a[\ql\q sahwdw
“kvadrat-yuva ^sulu” ilw pal\d wkmi]di.
“+z-=z^nw bitmi]” me]w i[indw me]w salmaq o zaman Zwlimxana m=c^zw kimi g=r^n^rd^. Onda
belw bir twswvv^r yarand\ ki, baban\n =z do`ma =vladlar\twk sevdiyi xan [inarlar, nwhwng pal\dlar,
topa-topa qara`aclar, ilbwil [i[wklwyib bar verwn g=ywmlwr, yem]wnlwr — ham\s\ torpaqdan =z-=z^nw
do`ulub, nw isw ali bir q^vvwnin q^drwtindwn yaran\b vw bu q^vvwnin yaratd\`\na he[ kws toxuna
bilmwz. Hardan bilwydi ki, hwtta ali q^vvwnin yaratd\`\n mwhv edwn q^vvwlwr dw var!
Yol cwngwlliyw yeti]wndw birdwn Zwlimxan diksinib ywhwrdw dikwldi. Wvvwllwr burdan ke[wndw o,
qoynunda illwrin qalaq-qalaq xwzwli, [^r^nt^s^ yatan cwngwllikdwn kwhwrin ayaq swslwrinin, hwtta
t=v]^y^n^n vw f\nx\rt\s\n\n wks-swdas\n\ e]idwrdi, cwngwlliyin r^tubwtli, il\q hwnirini duyard\. Indi
isw… Nw wks-swda, nw hwnir! Yolun sa`-solunda Zwlimxan\n ^z^nw dwh]wtli bir xwrabwliyin soyuq yeli
wsdi. Dwrhal hiss etdi ki, bu hwndwvwrdw a`ac-zad qalmay\b, torpaq soyuyub buza d=n^b. Bu hisslw
dw kwhwrin cilovunu [wkdi, ayazdan ya]arm\] g=zlwrini silib toranl\qda wtrafa baxd\. Ka] he[
gwlmwywydi, g=rmwywydi! Cwmi bir ne[w il wvvwl maral, c^y^r otla`\ say\lan, nwinki twkcw bir rayonun
camaat\n\n sevdiyi, hwtta Moskvadan, Bak\dan qonaq gwlwn b=y^k-b=y^k adamlar\n twriflwdiyi,
37
]airlwrin vwsf etdiyi bu yerlwr nw k=kw d^]m^]d^!? Han\ xan [inarlar\n p\[\lt\s\, niyw e]idilmir,
Zwlimxan? Han\ o a` qovaqlar? Uzaq-uzaq =lkwlwrdwn u[ub gwlwn a` qanadl\, lwngwrli qu]lar\n
yuvalar\n\ =z nwhwng ovuclar\nda, g=y^n yeddi qat\nda saxlayan o v^qarl\ qovaqlar han\!?
Qovaqlar\n g=vdwsinw, budaqlar\na inamla, etibarla sar\la-sar\la g^nw]w do`ru y^kswlwn, yamya]\l
hwmi]wcavanlar han\?! Haraya bax\rsan — k=t^k, k=t^k, k=t^k!.. Ax, odur, hwmi]wcavanlar
torpaqda s^r^n^rlwr! Hwmi]wcavanlar dayaqs\z, k=mwksiz qal\blar, qocal\b-qart\ma`a, [^r^mwyw ^z
qoyublar! Ax, wllwrin qurusun, Kwrwm wmi! Kirli qoyun-qoltu`una dwstw-dwstw pul d^rt^]d^rwn,
“torba ]inelin” i[indw q\r\]\b-b^z^]wn, “Qaraxana deynwn mwni [ox incitmwsin, ba]\na dolan\m, bir
b=l^k k^flwt yiywsiywm” — deyib s\z\ldayan Kwrwm wmi! Himaywdarlar\n\n ad\n\ “Qar`\dal\” qoyan
uqolovnik! Rwhbwrinw g^lw-g^lw qoyun-qoltu`una pul basan, acg=z torba! Necw humanist olum indi,
ay Kukuruznik k=pwk o`lu?!.
Swhwrin ]ehi ilw birgw, Zwlimxan\n kirpiklwrindw titrwywn ya] damlalar\ qurudu. A`l\na heyrwtli bir
fikir gwldi: ilbwil, ard\c\l kwsilwn qo[ qurbanlar\ ona g=rw kwsilmirdimi, “qaqa]\n dwliliyi qurtars\n”
s=zlwri ona g=rw daim yada sal\nm\rm\ ki, bug^nki g^n yeti]dikdw, qaqa]\n etiraz\, ^syan\ yenw q\rx
ikinci ili xat\rlats\n?! Bu a`las\`maz fikirdwn Zwlimxan\ h=vl g=t^rd^. }alla`\ wlindw bwrk-bwrk s\x\b
necw hwrwkwt etdisw, elw bil kwhwr dw h=vllwndi, yerindwn qopub yol boyunca g=t^r^ld^.
Pal\d me]wliyinw, daha do`rusu, ke[mi] pal\dl\`a yeti]dikdw, sahibinin whval-ruhiyywsindw birdwnbirw dwyi]iklik hiss etmi] kimi, kwhwr yava]\y\b =z-=z^nw dayand\, Zwlimxan isw, do`rudan da
dwyi]mi] whval-ruhiyyw ilw, yor`un-yor`un wtraf\na boyland\: k=t^k, k=t^k, k=t^k!.. Elw bil =z
swlwflwrinin taleyini g=r^b qorxa-qorxa ordan-burdan ba] qald\ran nazik, c\l\z p=hrwlwrlw whatw
olunmu], yan-y=rwlwrindw a`ac g=bwlwklwri bitmi] k=t^klwr, yaln\z orda-burda seyrwk, qotur
a`aclar… Zwlimxan g=zlwrini yumdu, qar]\s\nda ]^m]ad qamwtli enliyarpaq pal\dlar cwrgwlwndi. Bir
zaman bu pal\dlar\n budaqlar\ aras\nda nw isw [ox iri-iri, qwribw alaqanad g=ywr[inlwr gecwlwywrdilwr.
G^nd^zlwr wtrafdak\ Qarasulardan, ya]\l talalar\n ^zwrindwn bu oynaq, haval\ qu]lar, ax]am d^]wndw
fa`\rla]\b yava]\y\rd\lar. Pal\dlar\n budaqlar\ aras\nda topla]\b, ay-ulduz i]\`\nda ba]lar\n\
qanadlar\n\n alt\na qoyub yat\]ard\lar. Zwlimxan, qo]al^lwsi wlindw, swssiz add\mlarla yeriyw-yeriyw,
h^nd^rdw, g=y^n fonunda wn zwrif ]ivinw, zo`una qwdwr ayd\n se[ilwn [al-ke[ir budaqlar aras\nda
bir-birinw q\s\lm\] qu]lara tama]a elwywrdi. Baba bu Alaqanadlar\n mwskwnini ]wxswn =z^ qoruyard\
ki, he[ kws onlar\n n=vra`\n\ pozma`a cwsarwt etmwsin; bu bar\t qoxusundan uzaq, twrtwmiz g=ylwrdw
azad, swrbwst qanad [als\nlar, t^fwnginin twtiyinw wl vurmayan qwribw ov[u Zwlimxan\n xwyal\n\ da
=zlwrilw birgw g^nw]in yan\na qald\rs\nlar; Zwlimxan orada, g^nw]in yan\nda qwrar tutub, wfsanwlwr,
g=zwlliklwr mwskwni yurdunun tama]as\na dals\n, q^rurdan, riqqwtdwn sinwsi atlanana qwdwr tama]a
etsin, sonra baban\n ota`\n\n yuxar\ ba]\nda, pwncwrw qaba`\nda onluq lampan\n i]\`\nda swhwrwdwk
oturub, =z riqqwtli hisslwrini ka`\zlara k=[^rs^n. Bak\ya, =z sevimli qwzetinin redaksiyas\na
yollans\n, onun ^rwyilw birgw min-milyon ^rwk eyni q^rural d=y^ns^n, desinlwr: “G=zwlswn, Vwtwn!”
Lakin… G=ywr[inlwr k^s^b bu yerlwri twrk etmi]dilwr. Zwlimxan isw g^nw]in yan\ndan enib, qaralan
k=t^klwr aras\nda, soyumu] ^st^ndw dayanm\]d\. Han\ g=zwlliyin, vwtwn!?.
… Kwhwri [apa-[apa getdiyi yolu b^t^n d^nyaya laqeyd kimi, elw bil g=zyumulu qay\td\. Yaln\z
hwrdwn, me]wdw yenw dw yad nwfws duyub diksinwn kimi olur, dwrddwn a`\rla]m\] ba]\n\ qald\r\b,
yol q\raqlar\nda s\x-s\x cwrgwlwnmi] akasiyalara bax\rd\. Bayaq fikrwn “k=t^klwr swltwnwti”
adland\rd\`\ ke[mi] pal\dl\`\n i[indwn =twn yolun q\raqlar\nda da bu akasiyalardan d^z^lm^]d^.
38
Qaraxan\n ayr\ c^r bir hwvwslw, “Qollar\n\ [\rmalay\b fwhlwlwrlw bir yerdw” becwrdiyi bu akasiyalara
g=z^ sata]d\qca Zwlimxan onlar\n hwddindwn art\q s\xl\`\na twwcc^blwnmwyw bilmirdi. Istwr-istwmwz
qa]lar\na [at\rd\ ki, niyw belw? Me]wni, talalar\n bi[wnwyini qorumaqdan =tr^, yoxsa… Yoxsa
k=t^klwri gizlwtmwkdwn =tr^?!. Bu fikir onun yor`un beynindwn =twri bir twwss^rat kimi ke[di. B^t^n
gecwni tar\m [wkilmi] wswblwr daha tab gwtirmwyib bo]ald\. B=y^ktalada, Swriyyw bac\n\n s^frwsinin
ba]\nda wylw]wndwn sonra isw Zwlimxan tamam s^stlw]ib, indi do`rudan da hwr ]eyw laqeyd oldu.
Qwzet n^sxwlwrinin hwlw dw wllwrdw gwzdiyini g=rd^kdw, [\rp\nt\l\, titrwyi]li ^rwklw, titrwyi]li
barmaqlarla yazd\`\ “Akasiya” indi ona tamamilw gwrwksiz bir ]ey kimi g=r^nd^.
D=rd^nc^ vw ax\r\nc\ twfsilat
Narahatl\`\n nwticwsi
Hwlw astanadan adlamam\] Zwlimxan fikirlw]di ki, burda, baban\n ota`\n\n sakitliyindw az\ yar\m saat
dan\]mal\, sinwsindw q=vr elwywn b=y^k dwrdini twlwsmwdwn Z^mr^dw ba]a salmal\d\r. Ancaq
qwribwdir ki, s=hbwt he[ iki dwqiqw dw [wkmwdi. O, =z^n^ dw twwcc^blwndirwn quru vw soyuq s=zlwrlw
q\saca izah etdi ki, Kwrwm wmi pis adamd\r, wliwyridir, [apq\n[\d\r, onun =z “Wziz wmio`lusunun wziz
balas\” ^[^n gwtirdiyi b^t^n hwdiyywlwrin ham\s\n\ qaytarmaq laz\md\r. Zwlimxan bunlar\ deyib
duruxdu. Elw bu? B^t^n narahatl\`\, sars\nt\s\ elw bu kwlmwlwrlw ifadw olunurdu? Wlbwttw yox. O, hwr
dwfw Z^mr^d^n wlindw yeni hwdiyyw g=rd^kcw ke[irdiyi hisslwrini, m^wllimlwri ilw s=hbwtini, “twkqol
direktor”la Davudun m^bahiswsindwn ald\`\ twwss^rat\n\, Wziz wmi ilw wlaqwdar mwswlwlwri, indinin
=z^ndw dw xwyal\ndan getmwywn dwh]wtli “k=t^klwr swltwnwtini”, bir s=zlw duydu`u faciwnin b^t^n
incwliyinw qwdwr dan\]mal\, ni]anl\s\na, gwlwcwk hwyat yolda]\na birwr-birwr [atd\rmal\yd\. Bws niyw
[atd\rm\rd\?..
Zwlimxan wlini cibinw at\b siqaret [\xartd\, s=hbwtini dw yenidwn ba]lamaq ^[^n Z^mr^dw baxd\ vw
… vw birdwn-birw ^rwka`r\s\ ilw ba]a d^]d^ ki, i[wrisindwki burul`an\ he[ bir s=zlw ifadw edw
bilmwywcwk. Niyw? O ki he[ vaxt s=z ^[^n mwwttwl qalm\r, wn m^rwkkwb hisslwrini belw [wtinlik
[wkmwdwn izah edirdi, indi nw olmu]du? Yoxsa qorxurdu? Qorxurdu ki, Z^mr^d bu faciwni b^t^n
dwrinliyi ilw ba]a d^]mwsin?
- Qaqa]… — Qaraxan ota`\n yuxar\ ba]\ndan, baba ilw Kwrwm wminin aras\ndan aya`a qalxd\. —
Qaqa], qurban\n olum, yax]\ deyil ax\, ay qaqa]… Kwrwm wmi b=y^k g^nah sahibidir. +z^n g=rd^n
ki, mwn necw al\b-yatd\m… Camaat\n g=z^n^n qar]\s\nda ki]ini biab\r elwdim… Ancaq bu… bu
he[ yax]\ i] deyil ki, swn tutursan, qurban\n olum.
Zwlimxan qaya kimi hwrwkwtsiz vw swssiz idi. Onun g=z^ Z^mr^ddw idi. Z^mr^d nw isw [ox lwng
twrpwnirdi. Zwlimxan a`\r-a`\r, dwrindwn nwfws ala-ala swbrlw g=zlwyirdi.
- Qaqa]… Qurban\n olum…
Zwlimxan qarda]\na qulaq asmad\. “Bws swn el^zwri dan\]m\rd\n, Qaraxan? Bu nw yalvar\]d\r?!”
Birinci dwfw idi ki, Qaraxan\n dilindwn d^]mwywn “qurban olum” ona bir c^r g=r^n^rd^. S=z yox ki,
bi iki kwlmw vaxt\ ilw do`rudan da sevwn bir qarda]\n ^rwyindwn qopmu]du. Indi isw… Zwlimxan
hiss etdi ki, indi bu kwlmwlwr adicw vwrdi]lw deyilir; Qaraxan =z “qurban olumu”nun mwnas\n\ bwlkw
39
he] ba]a d^]m^r. Ax, Qaraxan, swn harda, nw vaxt belw dwyi]miswn, qarda]? Ya, bwlkw swn elw
wvvwldwn belw idin, amma onda Zwlimxan swni tan\m\rd\?..
Z^mr^d, dilavwr, oynaq, cwsarwtli Z^mr^d, indi nw isw twrwdd^dl^, hwywcanl\ Z^mr^d, quca`\nda
be]-alt\ b=l^k m^xtwlif rwngli a`\r par[alar gwtirib tapp\lt\ ilw xal\n\n ^st^nw t=kd^.
Zwlimxan dwrindwn nwfws al\b toxtad\. Onun m^lahizwsinw g=rw, indi Z^mr^d, =z twbiwtinw uy`un bir
a[\ql\qla, nifrwtlw Kwrwm wmiyw baxmal\, =z^ dw mwhz Zwlimxan\n fikrindwki s=zlwrlw ona m^raciwt
etmwliydi: “Swn deywn mwn deyilwm. Nw Wziz wmio`lun swnin ^[^n wzizdir, nw dw onun wziz balas\.
Gwl y\`\]d\r zir-zibilini!” — demwli idi. Bundan sonra Kwrwm wminin ]eylwri apar\b-aparmamas\ o
qwdwr dw vac\b deyildi. Vacib bu idi ki, Z^mr^d hwmin s=zlwri desin. Zwlimxan isw onu, =z istwkli
Dwli pwrisini elw bu dwqiqw me]wyw, Qarasuyun yaxas\na [a`\rs\n, orda ba`r\na bass\n! “Bu swnin
^[^n bir imtahan idi, mwnim ke[mi] Dwli pwrim, bu g^ndwn isw ^rwk, hwyat yolda]\m!..” Zwlimxan
gurultulu s=zlwrlw dan\]ma`\ sevmirdi. Indi isw o, twxminwn belw demwk istwyirdi: “Ya]a, var ol,
mwnim do`ma Z^mr^d^m!..” Bu c^r hissiyyatla, Z^mr^d^n par[alar\ xal\n\n ^st^nw necw hirslw
atd\`\n\ sezmwdi. Inamla, etibarla:
- Qula`\ndak\ s\r`alar\ da [\xart, Z^mr^d. Kwrwm wminin swndw he[ nwyi qalmamal\d\r, — dedi vw ..
hwlw s=z^n^n ax\r\n\ qurtarmam\], dwh]wtli bir mwnzwrw qar]\s\nda b^t^n fikirlwri alt-^st oldu.
Z^mr^d doda`\n\ di]lwri aras\na al\b, Zwlimxan ^[^n tamamilw anla]\lmaz bir [\l`\nl\qla, yumru,
q\z\l s\r`alar\ dart\]d\rd\. Zwlimxan bir vaxt ay\ld\ ki, onun qulaqlar\ qan i[indwdir, bir c^t qanl\
s\r`a par[an\n ^st^ndw q\zar\r, elw bil tamam ba]qa, yad bir adam isw, onun qar]\s\nda g=zlwrini
bwrwldib, a`z\n\ a[\b-yumur, Zwlimxan ^[^n yad bir dildw baya`\ s=zlwr q\]q\r\r:
- Twk mwnwm?!. Ham\ geyinmir?! Swriyyw bac\n\n, Mwrywmin geyindiklwri bws hardand\r?!
Zwlimxan dwh]wt i[indw geri d=nd^, qap\n\n a`z\nda q\s\l\b dayanm\] Swriyyw bac\ ilw Mwrywmw
baxd\:
- Swriyyw bac\, Mwrywm… bu nw dan\]\r?!
Swriyyw bac\ utand\, kwla`ay\s\n\ qa]lar\n\n ^st^nw sar\ [wkdi, swssizcw [evrilib getdi. Mwrywm
getmwdi. Iri, a`\r wllwrini yan\na sal\b, yor`un, hwtta laqeyd g=rkwmlw [iynini qap\n\n a`z\na s=ykwdi.
G=zlwri d^nwn gecwdwn Zwlimxan\n twswvv^r^ndwn silinmwywn yaln\] bir istehza ilw, eynilw Davudun
g=zlwri kimi q\y\l\b Z^mr^d^n ^z^nw dikildi:
- Anam\, q\zlar\ demirwm… +z ad\n\ mwnw qoyma, “Wziz wminin wziz balas\”. Mwn q\z\l te]tw tamah
sal\b ax\rda i[inw qusanlardan deyilwm!
Baban\n twsbehi wlindwn d^]d^. Zwlimxan arada yenw Z^mr^d^n qulaqlar\na, sonra par[alar\n
^st^ndwki qanl\ s\r`alara baxd\. Elw-belw, qeyri-iradi baxd\, [^nki fikri atas\nda idi. {wkmwsini =z
qiymwtli twsbehinin ^st^nw basd\`\n\, kwhraba dwnwlwrinin x\r[-x\r[ wzdiyini belw hiss etmwdwn
hiddwtlw yerindwn qopub Mwrywmin ^st^nw yeriywn qocan\n niyywti Zwlimxan\ bir an hwr ]eydwn —
Z^mr^ddwn dw, onun “torba]inel wmisi”ndwn dw ay\rd\. Bu anda Zwlimxan, qarda]\ q\zlar\n\n aras\na
elw bil do`rudan da kwnardan gwlmi] ucaboy, yor`un, tox nwfisli vw q^rurlu q\z\ m^dafiw etmwkdwn
ba]qa he[ nw d^]^nmwdi. O, hwtta Z^mr^d^n otaqdan [\x\b hara isw qa[d\`\n\ da g=rmwdi. +z^n^
40
toplay\b Mwrywmlw atas\n\n aras\nda dayand\. Lakin m^dafiwyw ehtiyac qalmad\. Mwrywm vaxt\nda
d=n^b uzaqla]d\. +z^ dw elw bil he[ pwsinmwdwn, =z adi, yor`un, bir n=v laqeyd add\mlar\ ilw
d=n^b getdi. Qoca onun arxas\nca y=nwlmwdi. Ailw ^zvlwrindwn birisinw cwza vermwk laz\m gwlwndw,
Sabit May\lov fin evindwn kwnara [\xmay\b, bu i]i ancaq =z ota`\nda icra edwrdi, ywni sirrin [=lw
d^]mwsini istwmwzdi. G=r^n^r, indi dw eyni m^lahizw ilw ayaq saxlad\, bir xeyli dayan\b, evdwki
dwrin s^kut i[wrisindw nwfws ald\.
Zwlimxan elw bil yuxudan ay\l\b Z^mr^d^ axtard\. Z^mr^d yox idi. Yoxa [\xm\]d\. Zwlimxan kim
bilir ne[wnci dwfw yenw al-]al y\`\n\na vw qanl\ s\r`alara baxd\. Elw bil ^rwyindw nw isw q\r\l\b
d^]m^]d^. Bu q\r\l\b d^]wn ]ey o qwdwr qiymwtli idi ki, daha Zwlimxan\ =z itkisindwn ba]qa he[ nw
maraqland\rm\rd\. “Twk mwnwm?! Ham\ geyinmir?! Swriyyw bac\, Mwrywmin geydiklwri bws
hardand\r?!” — Zwlimxan\n tan\mad\`\ bir nwfwr hwlw dw onun qulaqlar\ dibindw q\]q\r\rd\.
Sabit May\lov o`luna yax\nla]d\; Zwlimxan\n qar]\s\nda ikinci tan\mad\`\ bir adam a`z\n\ a[\byumdu, saqqal\n\ wsdirdi:
- Bu saat y\`\]d\r bu par[alar\, =z wlinnwn doldur o sand\`a, =z^n dw ^zr istw ki]idwn! E]idirswnmi?!
— Qoca wlini at\b, “torba ]inelin” [iynindwn yap\]d\, qov kimicw qald\r\b o`lunun qaba`\nda yerw
qoydu. — Bunu ]eytan swnin g=z^ndw balaca g=stwrir?! Bu Kwrwm o Kwrwmdir ki, xurcununun
alt\nda pendir suyu s^z^lw-s^z^lw, k^rwyi islana-islana swnin dal\nca aquzw da]\y\b, oxutdurub,
adam elwyib! O h=rmwtdimi qoyursan Kwrwm wminw?! Wmi-day\ qan\rsan swn, ya yox? &zr istw bu
dwqiqw, naxwlwf o`lu naxwlwf! Bu [aqqal deyil me]wni da`\dan, kolxoz swdrlwrinw h=km elwywndi,
pal\d\ k=klw, pamb\q, qar`\dal\ wk deywndi! Qand\nm\, jurnalist k=pwyo`lu! &zr istw bu [aqqaldan!
Nacinsdwn! Y\rt\c\dan!..
- Ba]\na dolan\m, mwn swnin istwywninwm, dost-do`ma qohumun, can\n-ciywrinwm, ba]\na dolan\m,
yapdama mwni, evimi y\xma, oca`\m\ qaraltma mwnim, ba]\na dolan\m! — deyw ^[^nc^s^
Zwlimxann\n b=yr^ndw z\`\ldaya-z\`\ldaya wyilib-d^zwlirdi.
- Qaqa], qurban\n olum, q\z\n k=nl^n^ al! Qoyma Z^mr^d mwnim evimdw g=z ya]\ t=ks^n. Bu
wmini tapdad\n, he[ olmasa, o biri wmini tapdama, nwslimizi, k=k^m^z^ par[alama, qolqanad\`\m\z\ s\nd\r\b bizi bwdbwxt elwmw, qurban\n olum, Zwlimxan! — deyw Qaraxan o biri
twrwfdwn, qarda]\n\n gah bilwyini, gah dirswyini qarmalaya-qarmalaya h^d^lwyirdi.
Zwlimxan bu s\z\lt\l\ yalvar\]lara, z\`\lt\lara, =z mwntiqi olan ittihamlara ax\ra qwdwr qulaq asa
bilmwdi. Yava]ca d=n^b [\xd\.
Z^mr^d o biri otaqda q\zlar\n aras\nda, divar dibindwki stulda oturub wllwrilw ^z^n^ qapam\]d\.
Zwlimxan\ g=rwndw stuldan necw at\ld\sa, ]al\ [iynindwn s^r^]^b d^]d^. O, ]al\ havada qap\b,
d^ma`, a`\r ipwk sa[aqlar\ arxas\nca s^r^yw-s^r^yw dib ota`a cumdu. Qap\n\ [\rpmaqla
kifaywtlwnmwyib, ]aqq\lt\ ilw a[ar\ burdu. Qap\n\n alt\nda qalm\] ipwk sa[aqlar dart\n\b titrw]di,
ordan t^k^rpwdici x\r[\lt\ e]idildi. Zwlimxan qap\n\ d=yd^, e]iyw [\xd\, evin b=yr^nw hwrlwnib
pwncwrwni taqq\ldatd\, faydas\ olmad\. Ba] vermi] m^sibwti hwlw dw b^t^n ayd\nl\`\ ilw dwrk edw
bilmwywn Zwlimxan, ax]amacan ehtiraslar\n\n soyuma`\n\ g=zlwyib, atas\ ilw m^mk^n qwdwr
soyuqqanl\ s=hbwt etmwk fikrinw d^]d^. Hwmin s=hbwt dw, bir il ondan sonrak\ s=hbwt dw oxucuya
tan\]d\r. Demwk, bununla da twfsilata son qoymaq vw nwhaywt, yol ayr\c\na qay\tmaq olar.
41
Bwli, Zwlimxan Z^mr^d^n yan\nda =z^n^ g^nahkar hiss edirdi. {^nki onun Z^mr^d^ dwyi]dirib
wvwzindw ba]qa Z^mr^d gwtirwn swbwblwri vaxt\nda g=rw bilmwmi], Z^mr^d^ vaxt\nda xilas
etmwmi]di. Indi isw… Wfsanwdwn do`ulmu] Dwli pwri wfsanwyw [evrilib Qarasuyun duman\ ilw birgw
wlwgwlmwz, tutulmaz olmu]du. Z^mr^dlw birgw baba da, Qaraxan da, B=y^ktalan\n sakit — epik
hwyat\ da, hwtta twkqol direktorla m^wllimlwr dw wfsanwyw d=nm^]d^. Elw isw, bws Zwlimxan\ bu yol
ayr\c\nda dayanma`a mwcbur edwn nw idi?
O, bloknotunu [\xar\b dizinin ^st^ndw a[m\]d\. Amma qwlwm ba]lan`\c\nda ili]ib dururdu. Hardan
ba]las\n, necw yazs\n, me]wnin, twbiwtin, insan g=zwlliklwrinin, do`rulu`un, safl\`\n d^]mwnlwri
haqq\nda necw yazs\n, b^t^n qwzetlwri, jurnallar\ =z patetik nitqlwri ilw dolduran “Qar`\dal\”n\n, canciywr “Wziz m^wllimlw yolda]l\q mwhkwmwsi”nin haqq\nda necw yazs\n ki, dwrdinin b=y^kl^y^,
qwzwbinin, kininin dwrinliyi b^t^n ayd\nl\`\ ilw g=r^ns^n?
Zwlimxann wli titrwyirdi. Beyni u`ulday\rd\.
A[\q swhifwyw baxa-baxa ne[w saat oturdu`unu, sonra bloknotu, qwlwmi paltosunun cibinw qoyub
aya`a qalxd\`\n\, hara vw nw ^[^n getdiyini bir o qwdwr dw ayd\n dwrk etmwdi. +z^n^ gah Pwri
g=l^n^n sahilindw, twnha tut a`ac\n\n dibindw, gah k=hnw ocaq yerindw x\rda, nwm k=m^r
qal\qlar\na tama]a edwn g=rd^. O acd\, susuzdu. &zg^n bwdwnlw, dumanl\ beyinlw me]wdw nw
axtard\`\n\ bilmirdi.
______
Veb direktor: Betti Bleyer
Mwnti y\`d\: Aydan Nwcwfova
Yoxlad\: G^lnar Aydwmirova
Veb ^[^n haz\rlad\: Aydan Nwcwfova
AZERI.org-a qoyuldu: Oktyabr, 2004
42