Feminizm kitap SON

Bir kad›n olarak yüklendi¤im sorumluluklar›n alt›nda
ezilirken, bunun karfl›l›¤›nda bana verilen haklar yok
denecek kadar azd›. Feminizmin “bir adalet feryad›”
oldu¤una iyiden iyiye inanm›flt›m.
Hayganufl Mark
usul gere¤i
Bu kitap, 19. ve 20. yüzy›llarda yaflam›fl ‹stanbullu befl Ermeni
feminist yazar›n (Elbis Gesaratsyan, S›rpuhi Düsap, Zabel Asadur
[Sibil], Zabel Yesayan ve Hayganufl Mark) kaleme ald›¤› eserlerden
bölümler ile onlar hakk›nda yap›lm›fl incelemeleri içermektedir.
Bu yazarlardan seçilen bölümlere, k›saltma vb. müdahalelerden
mümkün mertebe kaç›n›ld›; araflt›rmac›lar için yol gösterici olmas›
ve yak›n tarihe ›fl›k tutmas› aç›s›ndan, feminist tart›flmalarla
do¤rudan ilgili olmayan bölümler çeviri d›fl›nda b›rak›lmad›.
Çevirilerde, orijinal metinlerde geçen Türkçe sözcükler italik dizildi.
Metinde Ermenice geçen sözcük ve kavramlar ile gazete,
kitap adlar› da ayn› flekilde italik b›rak›ld›. Okuyucu,
kimi zaman, yazarlar›n vurgu amac›yla italik yaz›m›
tercih etti¤ini de göz önünde bulundurmal›d›r.
Ayr›ca, kimi kifli ve kurulufllar (+) ile iflaretlenerek, bunlarla ilgili
ayr›nt›l› bilgi kitab›n sonuna eklenen “Aç›klamalar” bölümünde
verildi. Yazarlarca düflülen notlar d›fl›ndaki
bütün dipnotlar taraf›m›zdan eklendi.
Türkçe yaz›mda, Adam Yay›nlar›’n›n Ana Yaz›m K›lavuzu’na
uyulmaya çal›fl›ld›.
Kitapta kullan›lan k›saltmalar›n aç›l›mlar› flöyledir:
(→)
ABD
a.g.e.
a.y.
bkz.
c.
çev.
Erm.
: ‹lgili aç›klama
maddesine gönderme
: Amerika Birleflik
Devletleri
: ad› geçen eser
: ayn› yerde
: bak›n›z
: cilt
: çeviren
: Ermenice
Fr.
‹ng.
no
öl.
Rum.
s.
vb.
vs.
y.o.
yy.
: Frans›zca
: ‹ngilizce
: numara, say›
: ölümü
: Rumca
: sayfa
: ve benzeri
: vesaire
: yaklafl›k olarak
: yüzy›l
yay›nc›n›n notu
B‹R A D A L E T
FERYADI
Osmanl›’dan Türkiye’ye
Befl Ermeni Feminist Yazar
1862-1933
A r a s
Y a y › n c › l › k
‹stiklal Caddesi, H›divyal Palas 231/Z
34430 Tünel, Beyo¤lu-‹stanbul
Tel: (0212) 252 65 18 - 243 06 02
Fax: (0212) 252 65 19
[email protected]
www.arasyayincilik.com
––––––––––––––––––
ARAS - ÄðÄÍ 84
––––––––––––––––––
Bir Adalet
Feryad›
Osmanl›’dan Türkiye’ye
Befl Ermeni Feminist Yazar
1862-1933
Yay›na Haz›rlayan
Rober Koptafl
Kapak Tasar›m›
Mehmet Sinan Niyazio¤lu
© 2006, Aras Yay›nc›l›k
ISBN 978-975-7265-84-5
Bask›
Net K›rtasiye Tan›t›m ve Matbaa
Taksim Caddesi Yo¤urtçu Faik Sok. No: 3, Beyo¤lu-‹stanbul
Tel: (0212) 249 40 60
Birinci Bask›: A¤ustos 2006, ‹stanbul
‹kinci Bask›: Mart 2010, ‹stanbul
B‹R A D A L E T
FERYADI
Osmanl›’dan Türkiye’ye
Befl Ermeni Feminist Yazar
1862-1933
DERLEYEN
LERNA EKMEKÇ‹O⁄LU
MEL‹SSA B‹LAL
ÇEV‹R‹
ZÜLAL KILIÇ
SATEN‹K ALANYAN, ANJEL SELVER ÇEKEM,
TAKUH‹ TOVMASYAN, MEL‹SSA B‹LAL,
MARAL AKTOKMAKYAN, PAYL‹NE TOVMASYAN,
TALAR fi‹LELYAN, SIRPUH‹ B‹LAL
Lerna Ekmekçio¤lu
1979’da ‹stanbul’da do¤du. Getronagan Ermeni Lisesi’ni
ve Bo¤aziçi Üniversitesi Sosyoloji Bölümü’nü bitirdi.
Halen New York Üniversitesi Ortado¤u-‹slam Çal›flmalar› ve Tarih bölümlerinde doktora aday›. 1920’li y›llarda
‹stanbul Ermeni cemaatinin toplumsal cinsiyet yönünden incelenmesi üzerinde çal›fl›yor.
Melissa Bilal
1978’de ‹stanbul’da do¤du. Getronagan Ermeni Lisesi’ni
ve Bo¤aziçi Üniversitesi Sosyoloji Bölümü’nü bitirdi.
Yüksek lisans derecesini ayn› bölümde, The Lost Lullaby
and Other Stories About Being Armenian in Turkey (Kay›p
Ninni ve Türkiye’de Ermeni Olmakla ‹lgili Di¤er Hikâyeler) bafll›kl› teziyle ald›. Halen Chicago Üniversitesi Müzik Bölümü Etnomüzikoloji Program›’nda doktora ö¤rencisi.
‹çindekiler
Befl Ermeni Feminist Yazar ........................................................................................................................................9
Feminizmin Ermenicesi Lerna Ekmekçio¤lu - Melissa Bilal ........................................13
B Ö L ÜM I
ELB‹S GESARATSYAN
Elbis Gesaratsyan ve Gitar Yeprem Bo¤osyan ................................................................................22
E¤itimsever Ermeni Kad›na Mektuplar ..........................................................................................25
BÖLÜM I I
SIRPUH‹ DÜSAP
Öncü Anneler, “Gerçek K›z Kardefller” ve S›rpuhi Düsap
Victoria Rowe ..........37
Mayda ..............................................................................................................................................................................................87
Kad›nlar›n Çal›flmamas› ......................................................................................................................................110
BÖLÜM I I I
ZABEL ASADUR (S‹B‹L)
Sorunun Temel Çözümü E¤itimdedir: Sibil Victoria Rowe....................................117
Samimi Feminizm ........................................................................................................................................................148
Milletperver Kad›nlar ............................................................................................................................................152
Düsap’›n Salonunda ................................................................................................................................................156
Yeni Kad›n ..............................................................................................................................................................................161
BÖLÜM I V
ZABEL YESAYAN
Kendine Ait Bir Feminizm: Zabel Yesayan’›n Hayat› ve Faaliyetleri
Hasmik Khalapyan ......167
Düsap ve Tovmas Terziyan ..........................................................................................................................201
Ö¤retmenlerimiz............................................................................................................................................................206
Günümüzde Ermeni Kad›n›n›n Yergir’e Karfl› Rolü ................................................209
Meflrutiyet’ten Sonra Ermeni Kad›n› ..............................................................................................213
Kad›n… Bar›fl ‹çin ......................................................................................................................................................216
Kad›nlar›m›z..........................................................................................................................................................................219
Yeter! ............................................................................................................................................................................................224
BÖLÜM V
HAYGANUfi MARK
Feminizm: Bir Adalet Feryad›
Melissa Bilal-Lerna Ekmekçio¤lu-Belinda Mumcu ....242
Hayat›m›n Dalgalar› ................................................................................................................................................264
Yolumuz ......................................................................................................................................................................................317
K›zlar›n Mesleki E¤itimi ....................................................................................................................................319
Feminizm..? ..............................................................................................................................................................................321
Modern Türk Kad›n› ve Rolü ..................................................................................................................323
Kad›n Ol, Kad›n!..........................................................................................................................................................325
Bir Yoklu¤un Anatomisi Lerna Ekmekçio¤lu ..............................................................................327
Seçilmifl Kaynakça ..............................................................................................................................................................341
Albüm..................................................................................................................................................................................................353
Aç›klamalar ................................................................................................................................................................................369
Dizin ......................................................................................................................................................................................................406
Befl Ermeni Feminist Yazar
Yaflamlar›ndan Kesitler
Elbis Gesaratsyan
1830’da ‹stanbul Befliktafl’ta do¤du. Yaflam› hakk›ndaki bilgiler s›n›rl›d›r. 1862-63’te ilk Ermenice kad›n dergisi olan ayl›k Gitar’› yay›mlad›. “Ermeni K›zlar›na Davet” slogan›yla ç›kan Gitar, maddi imkâns›zl›klar nedeniyle ancak yedi say›
yay›mlanabildi. Gesaratsyan dergide kad›nlar›n toplum hayat›na kar›flmalar›n›, e¤itim görmelerini, böylece, aile içindeki görevlerini de daha iyi yerine getireceklerini savunan yaz›lar kaleme ald›. 1879’da yay›mlad›¤› Namagani ar Intertsaser
Hayuhis (E¤itimsever Ermeni Kad›na Mektuplar) kitab›nda, bu
çizgideki görüfllerini mektup formunda dile getirdi. Kitab›n›n gelirini, muhtemelen üyesi de oldu¤u Azkan›ver Hayuhyats Ingerutyun’a+ (Milletperver Ermeni Kad›nlar Cemiyeti) ba¤›fllayan Gesaratsyan, 1905-07 döneminde Kad›köy’de ikamet
ediyordu. 1911’de ‹skenderiye’de bulunan Gesaratsyan’›n hayat›n› orada kaybetti¤i san›l›yor.
S›rpuhi Düsap
1841’de ‹stanbul Ortaköy’de do¤du. Kad›nlar›n e¤itim haklar›n›n ateflli bir savunucusu olan annesi Nazl› Vahanyan
1859’da Ortaköy’deki H›ripsimyants K›z Okulu’nu ve
1864’te A¤kadakh›nam Dignants Ingerutyun’u+ (Fukaraperver
Kad›nlar Cemiyeti)+ kuran kad›nlar aras›nda yer al›yordu.
Edebiyatla annesinin düzenledi¤i edebi salon toplant›lar›nda tan›flan Düsap, 1869-70’te Frans›z bir bestekâr ve orkestra flefi olan Paul Dussap’la+ evlendi. Bu evlilikten Edgar ve
9
Dorin adl› iki çocu¤u oldu. 1879’da T›brotsaser Hayuhyats Ingerutyun’un+ (Okulsever Ermeni Kad›nlar Cemiyeti) baflkanl›¤›n›
üstlendi. 1883’te yay›mlad›¤›, kad›nlar›n özgürleflmesi hakk›ndaki roman› Mayda ile büyük bir baflar› kazand›; ancak
eserin geleneksel aile yap›s›na zarar verdi¤i gerekçesiyle
elefltiriler de eksik olmad›. Buna ra¤men, 1884 tarihli Siranufl ve 1887 tarihli Araksiya gam Varjuhin (Araksiya ya da Mürebbiye) romanlar›nda benzer konular› ifllemeyi sürdürdü.
1891’de k›z› Dorin’in ölümüyle büyük bir kedere gömülen
Düsap, o tarihten sonra evine kapand› ve yeni bir eser yay›mlamad›. Günlük tutmaya ve evinde edebi salon toplant›lar› düzenlemeye ise 1901’de ölünceye dek devam etti.
Feriköy Latin Katolik Mezarl›¤›’na gömülmüfltür.
Sibil (Zabel Asadur)
1863’te ‹stanbul Üsküdar’da do¤du. 1879’da Üsküdar’daki
Cemaran Okulu’nu+ bitirdi; ayn› y›l, s›n›f arkadafllar›yla Azkan›ver Hayuhyats Ingerutyun’u (Milletperver Ermeni Kad›nlar
Cemiyeti) kurdu. Ateflli bir kad›n haklar› ve kad›n e¤itimi
savunucusuydu. Taflradaki ve ‹stanbul’daki Ermeni okullar›nda ö¤retmenlik yapt›. Masis, Hayrenik+ (Vatan) gibi dönemin ünlü gazetelerinde fliirleri ve yaz›lar› yay›mland›.
Garabed Donelyan ile mutsuz bir evlilik geçiren Sibil, onun
ölümünden sonra ünlü yazar Hrand Asadur’la+ evlendi.
fiiirlerinde özellikle aflk, yurt sevgisi ve insani yüce duygular üzerinde yo¤unlaflan, yar› romantik yar› gerçekçi bir üslup ile lirik ve epik bir tarz benimsedi. Bu özelli¤iyle
Romantizm’den Gerçekçili¤e geçifl döneminin önemli kalemlerinden biri olarak kabul gördü. Efli Asadur’la birlikte,
Ermenice ders kitaplar› haz›rlad›. Bu kitaplardan, Tankaran
(Hazine) ad›n› tafl›yan edebiyat derlemesi, günümüzde, ‹stanbul’daki Ermeni okullar›nda edebiyat ders kitab› olarak
kullan›lmaya devam ediyor. Birinci Dünya Savafl›’ndan
10
sonra ‹stanbul’da yaflamay› sürdüren Sibil, Ermeni okullar›nda ö¤retmenlik yapmaya devam etti ve 1934’te hayat›n›
kaybetti. fiiflli Ermeni Mezarl›¤›’na gömülmüfltür.
Zabel Yesayan
1878’de ‹stanbul Üsküdar’da do¤du. Üsküdar’daki Surp
Haç ‹lkokulu’nda okudu. ‹lk yaz›lar› Arflag Çobanyan+ yönetimindeki Dza¤ig+ (Çiçek) dergisinde yay›mland›. 1890’l›
y›llardaki siyasi kar›fl›kl›k ortam› nedeniyle 1895’te Paris’e
gitti. Sorbonne’da edebiyat ve felsefe derslerini takip etti,
böylelikle üniversiteye giden ilk Ermeni kad›n oldu. 1900’de
Paris’te, ‹stanbul do¤umlu ressam Dikran Yesayan ile evlendi. Sofi ad›nda bir k›z, Hrand ad›nda bir erkek çocuklar›
oldu. 1902’de ‹stanbul’a döndü. Yaz›lar› Masis+ ve Arevelyan
Mamul+ (Do¤u Bas›n›) gibi dönemin önde gelen Ermenice
gazetelerinde yer al›yor, büyük ses getiren eserlerini arka arkaya yay›ml›yordu. 1905’te Ermeni ayd›n portrelerinin hicvedildi¤i Ge¤dz Hancarner (Sahte Dahiler) adl› tefrika roman›
tepkiler nedeniyle yar›m kald›. Ayn› y›l tekrar Paris’te yaflamaya bafllad› ve 1908’de Meflrutiyet ilan edilene dek orada
kald›. 1909’da Adana’da yaflanan katliam›n sonuçlar›n› yerinde izlemek üzere Kilikya’ya gitti. ‹zlenimlerini Averagnerun Meç (Y›k›nt›lar Aras›nda, 1911) adl› kitab›nda dile getirdi.
Eserlerinde savafl ve fliddet karfl›t› bir söylem gelifltirdi.
1914’te bafllayan savafl›n ard›ndan, 1915’te güç koflullarda
Bulgaristan’a kaçt›. 1916’dan sonra uzun y›llar Kafkasya,
Beyrut ve M›s›r’da Ermeni yetimleri ve göçmenleriyle ilgili
yard›m faaliyetleri örgütlemekle u¤raflt›. Sovyet Ermenistan›’n› ziyaret etti, 1933’te ise bu ülkeye yerleflti. 1937’de Stalin
kovuflturmalar› s›ras›nda tutukland›, 1942’de Bakü’de cezaevinde yatt›, 1943’te Sibirya’da, tam olarak bilinemeyen koflullar alt›nda öldü.
11
Hayganufl Mark
1885’te ‹stanbul Ayaspafla’da (Beyo¤lu) do¤du. Bir Frans›z
rahibeler okulunda ve Esayan’da+ ö¤renim gördü. Edebi
çal›flmalar›na ö¤rencili¤i döneminde bafllad›. 1903’te Masis
gazetesi taraf›ndan düzenlenen bir fliir yar›flmas›nda üçüncülük ödülü ald›. Mezun olduktan sonra özel derslerle kendisini gelifltirdi. Yedikule’deki Surp P›rgiç Ermeni Hastanesi’nin+ yetimhanesinde yar› zamanl› ö¤retmenlik yapt›.
1905-07’de efli Vahan Tofligyan’la+ birlikte Dza¤ig (Çiçek)
gazetesinin yönetimini üstlenerek onu bir kad›n gazetesine
dönüfltürdü. 1907’de birlikte ‹zmir’e yerleflerek Arflaluys+
(fiafak) ve Artzakank+ (Yank›) gazetelerini yay›mlad›lar; Mark,
haz›rlad›¤› kad›n köfleleriyle Dza¤ig’in misyonunu orada da
sürdürdü. 1909’da birlikte ‹stanbul’a döndüler. Mark, Meflrutiyet’in ilk dönemlerindeki hâkim özgürlük ortam›nda
aç›lan Ermeni yard›m ve toplumsal hizmet derneklerinde
önemli görevler üstlendi. 1919’da Hay Gin (Ermeni Kad›n›)
adl› iki haftada bir yay›mlanan bir dergi ç›karmaya bafllad›. Kad›nlar›n her türlü sorununun dile getirildi¤i bir
kürsüye dönüflen derginin yay›n›na 1933’te son vermek
zorunda kald›. Birkaç y›ll›k bir küskünlük döneminden
sonra çeflitli gazetelerde yazmay› sürdürdü. 1954’te, edebi
faaliyetlerinin ellinci y›ldönümü bir törenle kutland›; bu
amaçla Hayganufl Mark: Giyank›n u Kordz› (Hayganufl Mark,
Hayat› ve Eserleri) adl› bir kitap yay›mland›. 1966’da ‹stanbul’da öldü. fiiflli Ermeni Mezarl›¤›’na gömülmüfltür.
12
Sunufl
SUNUfi
Feminizmin Ermenicesi
Lerna Ekmekçio¤lu
Melissa Bilal
Osmanl› kad›nlar›n›n, aile, e¤itim, çal›flma ve siyaset alanlar›ndaki özgürleflme mücadelesi 19. yüzy›l ortalar›ndan itibaren bafllad›.
Bu mücadeleyi veren kad›nlardan baz›lar› Ermeni’ydi…
Bu Ermeni feministler nas›l bir dünya tahayyül ediyorlard›; onlar için eflitlik ve özgürlük ne ifade ediyordu; hangi yollarla elde edilecekti? Bu kitap, ‹stanbul’da do¤an ve etkileri Anadolu, Balkanlar,
Ortado¤u ve Kafkasya co¤rafyas›na yay›lan Ermeni kad›n hareketinin befl öncü aktivist yazar›n›n (Elbis Gesaratsyan, S›rpuhi Düsap, Zabel Asadur [Sibil], Zabel Yesayan, Hayganufl Mark) hayat hikâyeleri,
faaliyetleri ve yazd›klar›na odaklanarak, bu ve benzeri sorulara yan›t bulma yolunda bir giriflimdir.
Gesaratsyan, Düsap, Asadur, Yesayan ve Mark’›n Ermeni ve kad›n kimlikleri üzerinden gelifltirdikleri siyasi durufl(lar), dönemin
Osmanl›c›l›k, milliyetçilik ve sosyalizm gibi toplumsal projeleriyle
yak›ndan iliflkiliydi. Bu derlemeyi olufltururken amaçlardan biri de,
bu iliflkilerin çözümlenmesine olanak sa¤layacak kaynaklar›n en
az›ndan bir k›sm›n›n gün yüzüne ç›kar›lmas›d›r. Böylelikle Türkiye’de Ermeni ve kad›n kategorilerinin var olma koflullar›n›n tarihsel
altyap›s›n› anlamak yolunda ad›mlar atmak mümkün olabilir.
Bu derlemeye, yazarlar›n edebi kimliklerinden ziyade, kad›nl›k davas›na dair siyasi söylemlerini ve durufllar›n› yans›tan yaz›lar dahil
edildi. Bu metinler üzerinden söylemlerdeki benzerlik ve farkl›l›klar
takip edilebilir; böylelikle kad›n hareketinin kal›c› ve de¤iflken ö¤eleri, ayn› zamanda temel ayr›m ve birleflme noktalar› tespit edilebilir.
13
Bir Adalet Feryad›, Befl Ermeni Feminist Yazar
Bu yazarlar›n hepsine feminist, ideolojilerine de feminizm demekten kaç›nm›yoruz. Çünkü onlar, farkl› flekillerde de olsa, kad›n
cinsinin erkeklere nazaran aciz durumda oldu¤unu vurgulay›p, bu
durumun de¤iflmesi için, kad›nlar›n bir araya gelip haklar›n› elde
etmek için mücadele etmeleri gerekti¤ini savundular. Seçilen metinlerde de aç›kça görülece¤i gibi, bu kad›nlar›n cinsler aras› güç eflitsizli¤ini çözümlemede kulland›klar› kavramsal araçlar ve çözüm önerileri, dünyada yükselmekte olan Birinci Dalga feminist hareketin kuramsal çerçevesiyle paralellikler gösteriyor. Derlemede özellikle bu
befl kad›na yer verilmesinin en önemli nedeni, Osmanl› Ermeni toplumunda kad›n haklar›yla ilgili talepleri gündeme getirip, bu haklar›n elde edilmesi için cemiyetler, dergiler, gazeteler kuran, romanlar, öyküler, oyunlar, fliirler yazan öncü kiflilikler olmalar›d›r.
Modernleflme ve ilerleme ad›na Bat›’ya yönelmifl olan pek çok
Ermeni ayd›n› gibi bu kad›nlar da Frans›zca biliyordu; dolay›s›yla
Frans›z feminist literatürünü yak›ndan takip ediyorlard›. Ayn›
zamanda birer Osmanl› ayd›n› olan bu kad›nlar, Osmanl› toplumunun Ermeni olmayan ayd›nlar›yla da zaman zaman iliflki kuruyorlard›. Bu ba¤lamda, Ermeni kad›nlar›n feminizm anlay›fl›n›n pek
çok farkl› kaynaktan beslendi¤i söylenebilir.
Ancak Türkiye’de bugüne kadar bu tarihsel olguyu görünür k›lacak çal›flmalar maalesef yap›lmad›. Bu derlemede yer alan, Belinda
Mumcu ile birlikte yazd›¤›m›z “Hayganufl Mark’›n Hayat›, Düflünceleri ve Faaliyetleri, Feminizm: Bir Adalet Feryad›” adl› makalede de
belirtti¤imiz gibi, Osmanl› ve Türkiye kad›n hareketi tarihçili¤i, Müslüman/Türk ayd›n kad›nlar d›fl›ndaki kad›nlar› tarihin öznesi olarak
görmedi. Bu derlemede, Lerna bu eksikli¤i, “Bir Yoklu¤un Anatomisi” bafll›kl› makalesinde, Michel-Rolph Trouillot’nun kavramsallaflt›rd›¤› sessizlefltirme mekanizmalar› ba¤lam›nda çözümlerken, Ermeni
(Rum, Yahudi, Çerkes, Süryani, Arap vs.) kad›nlar›n Osmanl› kad›n hareketi tarihine nas›l dahil edilebilece¤i yönünde ipuçlar› veriyor.
Derlemede, ad› geçen kad›nlar›n Ermenice kaleme ald›¤› yaz›la14
Sunufl
r›n yan› s›ra, onlarla ilgili akademik çal›flmalara da yer verildi. Derlemenin S›rpuhi Düsap ve Zabel Asadur (Sibil) ile ilgili bölümleri,
flimdiye kadar Ermeni feminist edebiyat›yla ilgili en kapsaml› akademik çal›flma olan Victoria Rowe’un A History of Armenian Women’s
Writing: 1880-1922 (Bir Ermeni Kad›n Edebiyat› Tarihi 1880-1922) kitab›ndan çevrildi. Zabel Yesayan’la ilgili makaleyi ise, Budapeflte’deki Central European University’de Ermeni kad›n hareketleri
konusunda yürüttü¤ü doktora çal›flmas› kapsam›nda Ermenistan’daki arflivlerde Yesayan’la ilgili detayl› incelemeler yapm›fl olan
Hasmik Khalapyan bu kitap için ‹ngilizce olarak kaleme ald›.
Elbis Gesaratsyan’›n yaflam›yla ilgili bilgi, kendisi hakk›nda
yaz›lm›fl en detayl› kaynak olan, Yeprem Bo¤osyan’›n Hay Kh›mpakruhiner (Ermeni Kad›n Gazeteciler) adl› eserinden al›nd›. Gesaratsyan’›n tek kitab› olan Namagani ar Intertsaser Hayuhis’ten (E¤itimsever Ermeni Kad›na Mektuplar), onun, cinsler aras›ndaki eflitsizli¤in
nedenlerini çözümledi¤i ve toplumun ileri gitmesi için kad›n›n özgürleflmesi gerekti¤ini, bunun da e¤itim yoluyla mümkün olaca¤›n›
iddia etti¤i bölüm seçildi.
S›rpuhi Düsap’›n ilk roman› Mayda’dan, onun, aflk, evlilik ve aileyle ilgili fikirlerini yans›tan, toplumsal bask›lar› dillendirirken nas›l bir feminist proje önerdi¤ini gösteren sat›rlara yer verildi. Düsap’›n di¤er iki roman›n›n ve kurucusu oldu¤u T›brotsaser Hayuhyats
Ingerutyun’un+ (Okulsever Ermeni Kad›nlar Cemiyeti) çal›flmalar›n›n
detayl› çözümlemesini Rowe’un makalesinde bulmak, böylelikle
Düsap’›n romanlar› yoluyla ortaya koydu¤u savlar ve aktivist kiflili¤iyle ilgili bütünlüklü bir fikir edinmek mümkün. Düsap’›n, derlemeye dahil edilen, kad›nlar›n meslek sahibi olmas›yla ilgili Ganants
Ankordzutyun› (Kad›nlar›n Çal›flmamas›) adl› makalesi ise, onun, toplumsal dönüflüm sürecine fikir yaz›lar› yoluyla müdahil olmaya çal›flt›¤›n› ve dönemin ayd›nlar› aras›nda güçlü bir figür olarak var oldu¤unu gösteren önemli bir tan›kl›kt›r.
Düsap, kendinden sonra gelen tüm Ermeni feministlere örnek
15
Bir Adalet Feryad›, Befl Ermeni Feminist Yazar
olmufltur. Söz gelifli Sibil, Azkan›ver Hayuhyats Ingerutyun’u+ (Milletperver Ermeni Kad›nlar Cemiyeti), Düsap’›n izinden giderek kurmufltur.
Sibil’in 1909’da ‹stanbul’da bir toplant› s›ras›nda yapm›fl oldu¤u, bu
kitapta bir bölümü yay›mlanan konuflmas›, kad›nlar aras›nda e¤itim
alan›ndaki örgütlü dayan›flman›n ve kad›nlar›n inisiyatifi ile bafllat›lm›fl olan bu giriflimin Ermeni milleti içinde genifl bir kitleye yay›ld›¤›n›n kan›t›d›r. Ermeni edebiyat›n›n önde gelen flairlerinden olan
Sibil, bu derlemede romanlar›yla, çevirileriyle, dilbilgisi ve edebiyat
kitaplar›yla Modern Ermenicenin yerleflmesinde önemli rol oynam›fl
yazarlardan biri olmaktan ziyade, e¤itimci ve kad›n haklar› aktivisti
kimlikleriyle yer almakta.
Y›llarca ‹stanbul, Selanik ve Anadolu’daki Ermeni okullar›nda
ö¤retmenlik yapm›fl olan Sibil’in yetifltirmifl oldu¤u bir ayd›n kad›n
kufla¤›ndan, hatta bir “Sibil Ekolü”nden bahsetmek mümkün. Örne¤in, Osmanl› ve Türkiye tarihinin en uzun süreli kad›n dergisi
Hay Gin’in (Ermeni Kad›n›) yay›nc›s› Hayganufl Mark, Esayan Okulu’nda+ Sibil’in ö¤rencisi olmufl, ona olan flükran borcunu defalarca dile getirmifltir. Sibil, kendisini feminist olarak adland›rmasa da,
dönemin ulusalc› talepleriyle flekillenmifl kendine has bir feminizm
anlay›fl›na sahipti. Sibil’in feminizm anlay›fl›, A¤ç›gan m› Sird› (Bir
K›z›n Kalbi) adl› roman›n›n yan› s›ra, bu kitapta bulaca¤›n›z Nor Gin› (Yeni Kad›n) bafll›kl› makalesinde ve Ange¤dz Feminizm (Samimi
Feminizm) adl› piyesinde takip edilebilir. Sibil, Digin Düsap ir S›rahin
Meç (Bayan Düsap’›n Salonunda) adl› yaz›s›nda, Zabel Yesayan ise
Digin Düsap yev Tovmas Terziyan (Bayan Düsap ve Tovmas Terziyan)
adl› yaz›s›nda Düsap’tan ne kadar etkilendiklerini anlat›rlar. Bu iki
yaz›, bu kitaba, farkl› dönemlerde faal olmufl feminist Ermeni kad›nlar aras›nda kiflisel destek ve fikirsel etkileflim temelinde nas›l bir
ba¤ oldu¤unu göstermek amac›yla dahil edildi.
Kitaptaki Yesayan makaleleri, onun Anadolu Ermenileri’nin
katliamlar sonras› gittikçe kötüleflen durumu hakk›nda ne kadar
kayg›l› oldu¤unu ve Anadolu’da Ermeni çocuklar için yetimhane
16
Sunufl
ve okullar kuran Ermeni kad›n cemiyetlerini ne kadar önemsedi¤ini gösterir. Sosyalist durufluyla, bu derlemede sözü edilen di¤er
kad›nlardan farkl›laflan Yesayan’›n, s›n›f kategorisini toplumu anlamak için bir çözümleme arac› olarak kulland›¤› da bu makalelerden takip edilebiliyor.
Yesayan, Ermeni edebiyat› tarihinde hakk›nda en çok yaz›lm›fl kad›n yazar olmas›na ra¤men, onun bar›fl yanl›s› duruflu ve bu yöndeki
çal›flmalar› bugüne dek pek gün yüzüne ç›kmam›flt›r. Burada
yay›mlanan, Balkan Savafl›’n›n ilk günlerinde ‹stanbul’daki hâkim
ruh halini yans›tt›¤› Pavagan e! (Yeter! ) yaz›s›, onun bir Osmanl› ayd›n› olarak savafla ve militarizme, s›n›f ve toplumsal cinsiyet perspektifleriyle yaklaflt›¤›n› ve belki de döneminin çok ilerisinde tahlillerde
bulunmufl oldu¤unu gösterir. Yesayan, Khalapyan’›n yaz›s›nda da ifade edildi¤i gibi, merkezi Fransa’da bulunan Ligue des femmes pour la
Paix par l’Education’un (E¤itim Yoluyla Bar›fl ‹çin Kad›n Cemiyeti) üyesiydi; Gin›… Kha¤a¤utyan Hamar (Kad›n… Bar›fl ‹çin) makalesinde bu
cemiyetin faaliyetlerinden ve kad›nlar›n annelik üzerinden toplumsal
bar›fl›n sa¤lanmas›nda nas›l aktif bir rol üstlenebileceklerinden bahseder. Ermeni toplumunun ac›lar›n› derinden yaflayan ve kendisini
bu ac›lara derman bulmaya adam›fl bir ayd›n›n gerçekçi ve güçlü bir
bar›fl talebini dillendirmifl ve Ligue de Solidarité des dames Ottomanes
(Osmanl› Kad›n Dayan›flmas› Cemiyeti) adl› bir dernek kurma girifliminde bulunmufl oldu¤u bilgisi, Türkiye’de bar›fl mücadelesinin yaz›lmam›fl tarihinin önemli sayfalar›ndan birini gözler önüne sermekte.
Hayganufl Mark’›n, Dz›pankner Giyankes (Hayat›m›n Dalgalar›)
bafll›kl› otobiyografisi, 1954’te edebi hayat›n›n 50. y›l› vesilesiyle bir
kutlama toplant›s› düzenleyen kad›nlar taraf›ndan haz›rlanan Hayganufl Mark: Giyank›n u Kordz› (Hayganufl Mark: Hayat› ve Eserleri) adl›
kitaptan al›nd›. Bu metinde, Mark’›n dönemin di¤er ayd›nlar›yla
kurdu¤u iliflkiler a¤›rl›kl› olarak yer al›yor. Bu yaz›, Ermeniler aras›nda kad›n hareketine dair alg›laman›n, de¤iflen siyasi koflullarla birlikte nas›l farkl›laflt›¤› konusunda da de¤erli veriler içeriyor.
Bir Adalet Feryad›, Befl Ermeni Feminist Yazar F: 2
17
Bir Adalet Feryad›, Befl Ermeni Feminist Yazar
Yukar›da da belirtti¤imiz gibi, Hayganufl Mark, Hay Gin (Ermeni
Kad›n›) adl› kad›n dergisini on dört y›l boyunca aral›ks›z olarak yay›mlad›. Bu derginin, Mer Campan (Yolumuz) bafll›kl› ilk baflyaz›s›,
derginin, kad›nlara dair taleplerini dile getirirken “ulusal yeniden
do¤ufl” hareketinin söylemini kulland›¤›n› gösteriyor. Mark’›n burada yay›mlanan di¤er dört baflyaz›s›, onun feminizm anlay›fl›n›, kad›nlar›n gündelik sorunlar›n› çözme yolundaki önerilerini ve Türkiye’deki kad›n hareketiyle ilgili görüfllerini dile getirirken, Belinda
Mumcu ile birlikte kaleme ald›¤›m›z Hayganufl Mark’la ilgili makale, onun feminist söyleminin temel ö¤elerini ve bunlar›n dönemin
Müslüman Türk feministlerinin söylemiyle kesiflti¤i noktalarla ilgili analizi içeriyor.
*
Elinizdeki kitap uzun bir sürecin, kolektif çal›flman›n ve büyük bir hevesin ürünüdür. Öncelikle, Aras Yay›nc›l›k’a bu kitap projesini bize
önerdi¤i ve en bafl›ndan beri bizi destekledi¤i için müteflekkiriz. Kitab› titizlikle yay›na haz›rlayan arkadafl›m›z Rober Koptafl’a teflekkür borçluyuz. Rober, sadece yay›nc› olarak de¤il, tarihçi yönüyle de bu kitaba eflsiz katk›larda bulundu.
Victoria Rowe, kitab›n›n iki bölümünün bu derlemede çevrilip yay›mlanmas›na izin verdi; Hasmik Khalapyan, kaleme ald›¤› makalenin
yan› s›ra, Zabel Yesayan ve Sibil’le ilgili yapt›¤› araflt›rmalar sonucunda
ulaflt›¤› baz› belgeleri ve burada yay›mlanan metinleri bizimle paylaflt›.
Zülal K›l›ç, Satenik Alanyan, Anjel Selver Çekem, Takuhi Tovmasyan, Payline Tovmasyan, Maral Aktokmakyan, Talar fiilelyan ve S›rpuhi Bilal, yapt›klar› çevirilerle bu kitab›n gerçekleflmesini mümkün k›ld›lar. Va¤arflag Seropyan, Mardiros Merdino¤lu ve Zeynep Kutluata
kitab›n çeflitli bölümlerini okuyarak de¤erli yorumlarda bulundular.
Erivan’daki Ye¤ifle Çarents Edebiyat ve Sanat Müzesi çal›flanlar›ndan
Anahid Asdoyan, Venedik Üniversitesi Ermeni Dili ve Edebiyat› Bölümü
baflkan› Bo¤os Levon Zekiyan, Paris’teki Nubaryan Kütüphanesi müdürü
Raymond Kevorkian ve Beyrut’taki Haygazyan Üniversitesi Kütüphanesi
görsel ve yaz›l› kaynaklar›n sa¤lanmas›nda önemli yard›mlarda bulundular.
18
Sunufl
Yaklafl›k sekiz y›l önce, Ermeni kad›nlar›n geçmiflteki feminist mücadelesinin fark›na varmam›z› sa¤layan ve y›llarca en büyük destekçilerimizden olan usta yazar Yervant Gobelyan’a, çal›flmalar›m›z boyunca bize
her türlü kayna¤› sa¤layan Sarkis Seropyan’a ve AGOS gazetesine, kaynak ve fikirleriyle bizi her zaman destekleyen hocalar›m›z Silva Kuyumcuyan, fio¤er Çaparyan ve Elizabeth Frierson’a;
Osmanl›/Türkiye tarih çal›flmalar›nda Ermeni kad›n hareketinin tarihinin bafll› bafl›na bir akademik çal›flma alan› oldu¤unu vurgulay›p bizi
bu yönde teflvik eden ve bu kitab› okuyup yorumlar›n› sunan Bo¤aziçi
Üniversitesi Sosyoloji Bölümü’nden hocam›z Nükhet Sirman’a;
Ermeni kad›nlar›n›n deneyimlerini anlama çabalar›na birlikte bafllad›¤›m›z, bu derlemeye konu olan kad›n yazarlar›n eserlerini etüt ederek
bu alanda birbirimizi gelifltirmeye çal›flt›¤›m›z arkadafllar›m›z Delal Dink,
Neda Bebiro¤lu, Belinda Mumcu, Arusyag Koç, Sarem Külegeç, Selina
Özuzun ve Sibel Acemo¤lu’na teflekkürü borç biliriz.
Kimlikleri bu kitapta anlat›lan tarihle ve onun yoklu¤uyla flekillenmifl
bütün kad›nlara…
19
ELB‹S GESARATSYAN
1830, ‹stanbul - 1911, Kahire
Bir Adalet Feryad›, Befl Ermeni Feminist Yazar
Elbis Gesaratsyan ve Gitar*
Yeprem Bo¤osyan
1830 y›l›nda ‹stanbul’un Befliktafl semtinde do¤an1 Elbis Gesaratsyan Türkiye’de ilk Ermeni kad›n gazeteci olarak kabul edilir. 1 A¤ustos 1862’de Gitar adl› ilk Ermeni kad›n dergisini Y. G. D. (Yelbis Garabedyan Do¤ramaci) Hayguhi mahlas›yla yay›mlamaya bafllam›flt›r.
Arafl›rmac› Hrand Asadur, Gesaratsyan’›n dergisini bir takma adla
yay›mlamas›n› “Belli ki giriflimi zaman›n koflullar›nda al›fl›lmad›k bir
durum olarak görülüyordu; bunun sonucunda da gerçek ad›yla ortaya
ç›kmaya cesaret edemedi.” sözleriyle de¤erlendirir.2 Derginin künyesinde “Gitar, Ayl›k Dergi, Ermeni K›zlar›na Davet” slogan› yer
al›yordu. Küçük boy sekiz sayfadan oluflan derginin amac›, “Ermeni
kad›nlar›nda milli duygular› uyand›rmak, onlara e¤itim sevgisi, terbiye ve medeniyet afl›lamak”t›. Derginin ilk say›s›nda Gesaratsyan’›n
Vokin Hayrenasirutyan (Vatanperverlik Ruhu), Ar Oriort›s (Genç K›zlara),
Ingerutyan Okdagarutyun› (Topluma Hizmet), ‹ravunk› i Kordz T›nel› Hant›knutyun çe (Hakk›n› Kullanmak Küstahl›k De¤ildir) bafll›kl› yaz›lar yer alm›flt›r. Gesaratsyan bu son yaz›da dergi ç›karma giriflimi hakk›nda
Ermeni toplumu içerisinde oluflan tepkilerden ve önüne ç›kar›lan engellerden duydu¤u hayal k›r›kl›¤›n› dile getirmifltir.
Paris’te iki haftada bir yay›mlanan Arevmudk+ (Bat›) gazetesinin
editörü Isdepan Vosganyan+ 1864’te Gesaratsyan’a karfl› a¤›r elefltirilerde bulunmufltur.3 Ancak o s›rada Gitar’›n yay›n› bir y›ldan beri zaten durmufl oldu¤una göre, Hrand Asadur’un Gitar’›n kapan-
* M›khitaristler Birli¤i’ne mensup Peder Yeprem Bo¤osyan’›n 1953’te Viya-
na’da bas›lan Ermenice Hay Kh›mpakruhiner (Ermeni Kad›n Gazeteciler) adl›
kitab›n›n Gesaratsyan’la ilgili bölümünden (s. 11-20) özet çeviri.
22
Elbis Gesaratsyan
mas›na Vosganyan’›n yazd›¤› sert elefltirinin neden oldu¤u yönündeki tespiti do¤ru de¤ildir.4 Di¤er yandan Masis+ derginin yay›mlanmas›n› memnuniyetle karfl›lam›fl, Ermeni k›zlar›n›n ve ailelerinin
e¤itimine adanm›fl bir faaliyette bulunan ve Ermeni milleti içinde
bir ilki gerçeklefltiren Gesaratsyan’›n teflvik edilmesi gerekti¤ini savunmufltur.5 Mecmua-i Havadis’te+ Hovsep Vartan Pafla+ da Gitar’›n yayg›nlaflarak geliflmesini ve Ermeni kad›nlar› için faydal› olmas›n› diledi¤ini yazar.6 Me¤u’da+ (Ar›) 20 Temmuz 1862’de övgü
ve iyi dileklerin dile getirildi¤i bir yaz› yay›mlan›r. Me¤u ayr›ca Gitar’a abone olma koflullar›n› (“alt› ayl›k 40 kurufl”) ve derginin abone
sorumlusu K. Bardizbanyan’›n adresini de (“Büyük Yeni Han, yukar› kap›, no 2”) yay›mlar. Me¤u, Gesaratsyan’a cesaret verici bir üslupla, aile e¤itimi ve annelerin sorumluluklar› üzerine yazabildi¤i kadar çok
yaz› yazmas›n› ve milletin kad›nlar›n›n anlayaca¤› sade bir dil kullanmas›n› ö¤ütler.7 ‹zmir’den Krikor Çilingiryan+ yazar›n cesaretini över, düflünmenin ve kamusal alanda konuflman›n kad›nlar›n
hakk› oldu¤u konusunda onu destekleyerek dergiye süreklilik diler.8
Ancak Gitar, yedi say› ç›kt›ktan sonra, 1 fiubat 1863’te yay›n›na
son verir. Bunun nedeni, abonelerin ve okurlar›n yetersizli¤idir.
Masis’te, 1874’te yay›mlanan bir yaz›da Gitar’›n yay›n›n›n durmas›n›n yaratt›¤› üzüntü dile getirilirken, onun yeteri kadar desteklenmemifl olmas› elefltirilir.9 Gesarastyan, Gitar’da yay›mlad›¤› makalelerin yan› s›ra, 1879’un aral›k ay›nda Namagani ar Intertsaser Hayuhis (E¤itimsever Ermeni Kad›na Mektuplar) bafll›kl› bir kitap yay›mlar ve
onun sat›fl›ndan elde edilecek geliri, muhtemelen üyesi de oldu¤u
Azkan›ver Hayuhyats Ingerutyun’a+ (Milletperver Ermeni Kad›nlar Cemiyeti) ba¤›fllar.10 Gesaratsyan’›n ayr›ca ‹stanbul Ermeni çevrelerinde o
dönemde moda haline gelen Bat› usulü dansl› e¤lenceleri elefltirdi¤i Yerçanig Jandakhd (Mutlu Veba, Masis’te) ve Aberçanig Amusnutyan
Badcar› (Mutsuz Evlili¤in Nedenleri, Dza¤ig’de+ [Çiçek]) adl› makaleleri yay›mlanm›flt›r.11 Yazar Dikran Gamsaragan’›n+ teyzesi oldu¤u bilinen12 Gesaratsyan hayat›n›n sonlar›na dek ‹stanbul’da yaflam›fl,
1911’de ‹skenderiye’de bulunmufl, hayat›n› da orada kaybetmifltir.13
23
Bir Adalet Feryad›, Befl Ermeni Feminist Yazar
Notlar
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
24
Teotig, Amenun Daretsuyts› (Herkesin Y›ll›¤›), (‹stanbul, 1911), s. 267.
Hrand Asadur, “Gitar,” Dza¤ig (Çiçek), (‹stanbul, 1906), s. 289.
Isdepan Vosganyan, Arevmudk (Bat›), (Paris, 1864), no 2, s. 10-13.
Asadur, a.g.e.
Masis, (‹stanbul, 1862), no. 547.
Hovsep Vartan(yan) Pafla, Mecmua-i Havadis, (‹stanbul, 1862), no 458.
Me¤u (Ar›), (‹stanbul, 1862), no 168, s. 165.
Krikor Çilingiryan, Dza¤ig (Çiçek), (‹zmir, 1862), no 43, s. 360. Ayr›ca, Karun
Hayasdani (Ermenistan Bahar›), (‹zmir, 1862), s. 104; Masis, 1863, no. 582.
Masis, 1874, no. 1594.
Masis, 1879, no. 2499-2500.
Dza¤ig, (‹stanbul, 1906), s. 453-455.
Teotig, a.g.e., s. 267-268.
a.g.e., s. 268.
Elbis Gesaratsyan
E¤itimsever Ermeni Kad›na Mektuplar*
Bizim cinsimize neden zay›fl›k yak›flt›r›l›r?
Sevgili k›z kardeflim,
Millet sevgisi, dolay›s›yla toplum sevgisi konusundaki hassasiyetini bildi¤imden, cinsimizin içinde bulundu¤u iç aç›c› olmayan
durumu ve bunun nedenleri konusunda muhakkak kafa yormak istedi¤ini dikkate alarak, ben de bu konudaki ilgimi tatmin etmek
üzere, düflüncelerimi sana ulaflt›rmaya çal›fl›yorum.
‹nsanlar›n ilk ve bafll›ca görevi kendi cinsinin, yani hem erkek
hem de kad›n cinsinin, birlikte an›ld›¤›nda insan cinsinin, geliflimine ve e¤itimine yönelik özen ve çaba göstermek de¤il midir?
Ama ne yaz›k ki beni fazlas›yla s›kan flafl›rt›c› bir durumla karfl›
karfl›yay›z: ‹nsan cinsi çok eskiden beri kendi bedeninin yar›s›n›
gereksiz bir uzuv say›p onun do¤al yeteneklerini gelifltirmek konusunda ilgisiz kalm›flt›r; yani gerekli talim ve terbiyeye önem vermeyip bu yararl› parças›n› neredeyse köle olarak kullan›p afla¤›lam›flt›r. Bu flekilde cinsin tamam› daha iyiye gidebilir mi? Ac›kl› bir
durum, çünkü bafl›ndan beri cinsin yar›s›n›n soylu yetenekleri göz
ard› edilerek kutsal haklar› kurban edilmifl, bundan cinsin tamam›
zarar görmüfltür.
Neden kad›n›n meflru özgürlü¤ü elinden al›n›p, Amerika’daki
siyahlar ve beyazlar aras›ndaki ayr›m gibi, erkek ve kad›n cinsi aras›nda büyük bir ayr›m süregelmifl, böylece kad›n cinsi bütün yete-
* Elbis Gesaratsyan, Namagani ar Intertsaser Hayuhis (E¤itimsever Ermeni Kad›na
Mektuplar), (‹stanbul, 1879), s. 17-31.
Ermeniceden çeviren: Satenik Alanyan.
25
Bir Adalet Feryad›, Befl Ermeni Feminist Yazar
neklerinden mahrum kalarak eli kolu ba¤lanm›fl ve zavall› bir konuma itilmifltir? Do¤an›n harikalar›na, bitkilere, madenlere vs.
bakt›kça büyük ac› duyuyorum; çünkü diflilerin belirli özelliklerine
do¤al olarak yer ve de¤er verildi¤ini görüyorum; oysa ne gariptir ki
insanl›¤›n önemli bir parças› benzer bir ilgi görmeden, pislik ve gereksiz bir madde say›l›p, özgün yeteneklerinden mahrum, türlü çeflitli esaret alt›nda geçen yürekler ac›s› bir yaflama mahkûm edilmifltir. Öyle ki, geçmifle bakt›¤›m›zda, haklar›m›z›n birçok korkunç
fikire kurban edildi¤ini görürüz. Kimileri kad›n cinsini köle olarak
görmüfl, kimileri hayvan yerine koyup dilini bile özgürce kulland›rmam›fl, kimileri yar›m insan, yani bedenen insan ama zihnen hayvan saym›fl vs. vs. Bu nefret edilesi fikirlerin hüküm sürdü¤ü
ça¤lar boyunca manevi yetenekleri bask› alt›na al›nan zarif cins
fliddetli darbeler alt›nda iyice zay›flam›flt›r. Bu fikirlerin k›r›nt›lar›
bizi hâlâ bask›s› alt›nda tutuyor dersek yan›lm›fl olmay›z… Öyle ki,
üzülmek gerek, sevgili kardeflim, çünkü topal veya kör do¤mak ile
k›yaslayacak olursak, fliddet ve zor yoluyla bu hale gelmek çok daha tüyler ürperticidir; oysa ilgi gösterilmesi halinde millete faydal›
biri olabilirdi. ‹flte bizim irsi hastal›¤›m›z›n nedeni do¤adan de¤il,
bizim güçlü denilen parçam›zdand›r ve bu salg›ndan bizim Milletimiz de etkilenmifltir. Ayd›nl›k milletleri örnek alaca¤›na komflu
barbar Milletleri örnek alm›flt›r. Demem odur ki, siyasi kör yasalar
bizi ac›kl› duruma düflürmüfltür.
Gerçi flimdi durum de¤iflmifl, bu bask›c› yasalar gerilemifl, bizi
ezen eller gevflemifl, flüphesiz bizim için gün do¤maya bafllam›flt›r;
çünkü zaman bizi özgürlü¤e davet ediyor. Ama biz henüz güçsüzüz,
a¤›r ad›mlarla yürüyoruz ve öncüye ihtiyaç duyuyor, ad›mlar›m›z›n
güçlenmesi için s›¤›nak ar›yoruz; çünkü eskinin kabu¤una çekilmiflli¤i nedeniyle baflar›yla ileri at›lmay› gerçeklefltiremiyoruz. Bu durumda bize insaf ve ac›ma duygusu gerek, aksi halde kör hizmetlerle vakit geçirip sefil yaflam›m›z› sürdürece¤iz.
Öyle ki, sevgili K›z Kardeflim, bu görüfllerimi dikkate alarak, lüt26
Elbis Gesaratsyan
fen durumumuzu iyilefltirmek konusundaki düflüncelerinle beni mutlu et. Cinsimize iliflkin e¤er yanl›fl bir görüflüm olmuflsa onu senin
do¤ru muhakemene sunar, yararl› fikirlerini beklerim.
Özlemle
Arkadafl›n
Sevgili K›z Kardeflim,
Cinsimizin geri kalm›fll›¤› karfl›s›nda ac› duyup bu gerili¤in nedenlerini inceleyerek ç›k›fl yolu ve çare aramak konusundaki görüflünü
övgüye lay›k buluyorum. Bu gerili¤in bafll›ca sebebinin erkek cinsinin
durumumuza ac›may›fl› ve ilgi göstermeyifli oldu¤u yönündeki duygunu paylaflmakla birlikte flu görüfllerimi dikkatine sunmak istiyorum.
Do¤al ve kutsal her yasa insanlar›n yard›mlaflarak yaflamalar›n›
ve güçlünün daima zay›fa yard›m etmesini öngörür. Bu do¤al duygu reddedilemez; ancak iflleyiflinde durum ve sebep ba¤lant›s› söz
konusudur.
Ç›lg›n›n biri bile bile ölümcül bir tehlikeye at›l›r ya da aln›ndaki
paha biçilmez mücevherleri ayaklar alt›na al›rsa veya kendi servetini
sa¤a sola saç›p sefil ve zavall› bir yaflama mahkûm olursa baflkalar›ndan kendisine ac›malar›n› isteyebilir mi? Bilerek tehlikeye at›lan biri
yard›m eli isteyebilir mi? Körler k›lavuza ihtiyaç duyar, acizler yard›m eline. Bile bile kendini yoklu¤un kuca¤›na atanlar›n baflkas›ndan yard›m istemeye hakk› olmaz.
Peki o insan›n iyiyi, kötüyü, kendine yararl› ve zararl› olacak fleyleri ay›rt etme duygusu ve muhakeme gücü yok mudur? Mant›ktan
nasibini almam›fl farkl› bir insanl›¤a m› mensuptur veya zihinsel yetenekleri geliflmemifl midir? Asla. “Zarar›n kendindendir. Kendine
verdi¤in zarar›n yan›nda baflkalar›ndan gördü¤ün zarar hafif kal›r.”
B›rakal›m bizi sefil eden geçmiflin kör yasalar›n›n dayatmalar›n› bir
yana; flimdi zaman›m›z›n yaflayan ruhu cesaret verici sesini yükseltiyor, flafak do¤uyor. Ve biz uyufluk halimizi sürdürüyor, gözümüzü aç27
Bir Adalet Feryad›, Befl Ermeni Feminist Yazar
mak istemiyoruz. Yersiz rüyalarla oyalan›p kendimizi mutlu san›yoruz. Neden bizim cinsimiz silkinip gerçek mutlulu¤u talep etmiyor?
Neden bilerek haklar›ndan feragat edip zavall› konumunu sürdürüyor ve kendi haklar›n› elde etmek konusunda ilgisiz kal›yor? Hani aln›nda e¤itimin süslü tac›, hani erdemlili¤in fl›k giysisi ve hani hak
edilmifl görkem? Bunlar ço¤umuzun akl›na dahi gelmiyor.
Sevgili arkadafl›m, flimdi ilerlemeden yoksun kal›fl›m›za ne sebep
gösterebiliriz? Eski feylesoflar ça¤›nda do¤sayd›k, k›zlar›n okumas›n›n
suç say›ld›¤› zamanlarda yetiflseydik, dilimizin susturuldu¤u, gözümüzün ba¤land›¤›, barbar ve ac›mas›z yasalar›n hükmü alt›nda do¤sayd›k, o zaman üzüntü verici durumumuz bir ölçüde mazur görülebilirdi. Geçmiflle k›yasland›¤›nda bugünü cinsimiz için alt›n ça¤ sayabiliriz; öyle ki bizim için art›k yeni bir yaflam tarz› da mümkündür.
Bugün erkek cinsi de karfl› cinsin kederini hissediyor ve onun
manevi yaflam›n›n öneminin bilincinde olarak çare ve derman sunmak için çaba gösteriyor. Bunu zaman›m›z›n koflullar› da destekliyor. K›z okullar›n›n varl›¤›n›, kayda de¤er ilerleme çabalar›n› sevinçle karfl›l›yoruz. Milletsever gazetelerin teflvikleri, zaman›m›z›n
meflru özgürlük ça¤r›s›, bütün bunlar durumumuzu iyilefltirmek için
son derece yararl› bir ortam yarat›yor.
Ama cinsimizin de (istisnalar bir yana) özgürlü¤ün sesine büsbütün kay›ts›z kald›¤›n› söyleyemeyiz. Ço¤u bu sese karfl›l›k verip özgürlü¤ü kucaklad›, hem de faydadan çok zarar görecek ölçüde ç›lg›nca ve
tutkuyla; yani, ahlak ve basiret dizginlerini koparmay› sorumluluklar›n› yerine getirme vesilesi olarak görmektense, zararl› bir oyunca¤a çevirerek, bu hay›rl› geliflmenin itibar›n› zedelediler.
fiunu söyledi¤imiz için bizi mazur görsünler: Hürriyetseverlerimiz var ki hür düflünce ad›na çok uygunsuz fleyler yap›yorlar. Düflüncesiz âlimlerimiz, bilgevari safsatac›lar›m›z, bofl kafa faallerimiz,
süs püs içinde yak›fl›ks›z soytar›l›klarla bofl bofl övünenlerimiz, keselerini Avrupal›lar›n hazinelerine boflaltan keyfi ç›lg›nlar›m›z ve daha nelerimiz var! ‹flte arzu edilen hürriyet, onlar›n elinde, uygunsuz
28
Elbis Gesaratsyan
tutumlar›na vas›ta olmufl bir halde yenik düflüyor. Ehil ellerde yüce
ifller baflaran hürriyetin paha biçilmez hazinesi ona lay›k olmayan
ellerde sapk›nl›klar›n›n arac› haline geliyor.
Zaman›m›z›n müjdeledi¤i sese kay›ts›z kalanlar›m›z da az de¤il.
Birçoklar› da hür düflünce ve ayd›nl›kç›l›¤› büyülü bir ses san›p ona
kulaklar›n› t›k›yor, onu kendi kat› yasalar›na karfl› tehdit olarak alg›l›yor ve yaflamdan beklentileri olmadan, içinde bulunduklar› feci
duruma kay›ts›z, sefaletten memnun, cehaletlerinin sonucu gönüllü esirler olarak mekanik bir flekilde yafl›yorlar.
Ve iflte kendi durumumuzu bizzat bizler birçok bak›mdan yak›fl›ks›z yollarla sefillefltirmekteyiz; bunlar› bir baflka yaz›da ele almak
üzere flimdilik bu kadarla yetinelim.
Öyle ki, sevgili dostum, zaman›m›z›n koflullar› bize uygun f›rsatlar sunuyor ve art›k bask›c› yönetimler alt›nda esir de¤iliz. Elimiz
kolumuz ba¤l› de¤il, kör kör dolaflmak yaraflmaz bize. ‹lerlemek için
önümüzde uygun alanlar var. Biz hâlâ gerili¤e gömülmüflüz. Çaba
göstermezsek, do¤al yeteneklerimizi inkâr ederek insanl›¤›n afla¤›
parças› olarak addediliriz ve erkek cinsinin üzerinde bir yük say›l›p
hakareti hak ederiz.
‹flte erkek ve kad›n aras›nda büyük bir ayr›m oluflturan nedenler
ve bunlar karfl›s›nda derin ac› duyan özgürlükçü ruhunu paylaflan,
Dostun
Gerçekleri arayan sevgili dostum,
Düflüncelerini yaz›l› olarak edinme flerefini tatmakla cinsimizin
ac›nas› durumuna iliflkin kederime derman buldum. Ah, çoklar›n›n
kay›ts›zl›¤›n› yürekten k›nayarak içinde bulundu¤umuz ac›nas› duruma hay›flanan sevgili dostumu okumak kederli sesime ortak oldu…
Evet, düflüncelerine hak veriyorum; çünkü insan haklar›na sahip
ç›kmal›. Haklar›n› savunmayan›n baflkas›ndan talep etmeye hakk›
da olamaz. Fakat sevgili dostum, bizim cinsimiz hâlâ haklar›na tam
29