stres ve insan psikolojisi - Seher Kümüş Eğitim Danışmanlık

Transkript

STRES VE İNSAN
PSİKOLOJİSİ
Hazırlayan
Seher KÜMÜŞ
KONYA
İÇİNDEKİLER
BÖLÜM I
1.1. Stresin Psikolojik Yönü .............................................................................................. 3
1.1.1. Stres ...................................................................................................................... 3
1.1.2. Stres ve Sistem Kuramı ........................................................................................ 5
1.2. Geçmiş Yaşantılar Ve İnanç Sistemi .......................................................................... 6
1.2.1. İç Stresler (Internal Stresser) ................................................................................ 7
1.2.2. Dış Stresler ........................................................................................................... 7
1.3. İhtiyaçlar Güdü Ve Algılama ................................................................................... 10
1.3.1. Duygulanım ........................................................................................................ 12
1.3.2. Düşünce .............................................................................................................. 12
1.3.3. Davranış .............................................................................................................. 13
1.3.4. Dürtü ................................................................................................................... 14
1.3.5. Zeka .................................................................................................................... 14
1.3.6. Bilinç .................................................................................................................. 15
1.3.7. Hafıza.................................................................................................................. 15
1.3.8. İç Görü ................................................................................................................ 16
1.3.9. Kişilik Özellikleri ............................................................................................... 17
1.3.10. Duygusal Zeka ve Stresi Yönetme Kapasitesi .................................................. 18
Özet........................................................................................................................................... 19
BÖLÜM II
2.1. Stres Tetikleycileri Ve Strese Verilen Tepkiler ........................................................ 20
2.1.1. Korku, Anksiyete ve Stres .................................................................................. 20
2.1.2. Anksiyete Kavramı ............................................................................................. 20
2.1.3. Korku Kaygı ....................................................................................................... 22
2.1.4. Korku Geni ......................................................................................................... 23
i
2.1.5. Takıntı Geni ........................................................................................................ 23
2.1.6. Zihinsel Kaygı ve Yaygın Anksiyete ................................................................. 24
2.1.7. Strese Verilen Tepkiler ....................................................................................... 26
2.1.8. Fizyolojik Tepkiler ............................................................................................. 26
2.1.9. Bilişsel Tepkiler.................................................................................................. 28
2.1.10. Duygusal Tepkiler ............................................................................................ 28
2.1.11. Davranışsal Tepkiler ......................................................................................... 28
Özet........................................................................................................................................... 29
BÖLÜM III
3.1. Stres Ve Savunma Mekanizmaları ........................................................................... 30
3.1.1. Savunma Mekanizmaları .................................................................................... 30
3.1.2 Bastırma (Represyon ve Supresyon) ................................................................... 31
3.1.3. İçe Atım (Introjection) ........................................................................................ 32
3.1.4 Bölme (Splitting) ................................................................................................. 32
3.1.5. İdealizasyon ........................................................................................................ 32
3.1.6 Develüasyon ........................................................................................................ 33
3.1.7. Yer değiştirme (Displacement) ........................................................................... 33
3.1.8. Başka Şeye Yöneltme, Eyleme Dökme .............................................................. 34
3.1.9. Kendine Yöneltme .............................................................................................. 34
3.1.10. Yansıtma ........................................................................................................... 34
3.1.11. Özdeşim (Identifiation)..................................................................................... 35
3.1.12. Yansıtmalı Özdeşim (Projective Identification) ............................................... 36
3.1.13. Reaksiyon Formasyon ...................................................................................... 36
3.1.14. Yadsıma İnkar .................................................................................................. 36
3.1.15. İzolasyon (Yanıltma) ........................................................................................ 37
3.1.16. Rasyonalizasyon ............................................................................................... 37
3.1.17. Dönüştürme (Konverisyon) .............................................................................. 38
ii
3.1.18. Gerileme (Regresyon)....................................................................................... 38
3.1.19. Yüceltme (Sublimation-Yüceleştirme) ............................................................. 38
3.1.20. Dağılma (Dissosiasyon) .................................................................................... 39
3.1.21. Somutlaştırma ................................................................................................... 39
Özet........................................................................................................................................... 40
BÖLÜM IV
4.1. Stres Ve Yaşanan Problemler ................................................................................... 41
4.1.1. Stres ve Yansımaları ........................................................................................... 41
4.1.2. Ruhsal Bozukluklar ............................................................................................ 41
4.1.3. Madde Bağımlılığı .............................................................................................. 46
4.2. Stres Ve Samatoform Bozukluklar ........................................................................... 50
4.2.1. Samatizayon Bozukluğu ..................................................................................... 51
4.2.2. Farklılaşmış Samatorfm Bozukluk ..................................................................... 52
4.2.3. Konversiyon Bozukluğu ..................................................................................... 52
4.2.4. Ağrı Bozukluğu .................................................................................................. 53
4.2.5. Hipokondriyazis Bozukluk ................................................................................. 53
4.2.6. Beden Disformik Bozukluğu .............................................................................. 54
Özet........................................................................................................................................... 55
BÖLÜM V
5.1. Stres Ve İnançlarımız ............................................................................................... 56
5.1.1. İnançlar ve İnanışlar Nasıl Oluşur? .................................................................... 56
5.1.2. Sınırlandırıcı ve Makul Olmayan İnanışlarımız ................................................. 58
5.1.3. Otomatik İnançlarımız ........................................................................................ 59
5.1.4. Düşünce Hataları ................................................................................................ 60
5.1.4.1. Keyfi Çıkarsama .......................................................................................... 60
5.1.4.2. Seçici Soyutlama ....................................................................................... 61
5.1.4.3. Aşırı Genelleme ......................................................................................... 61
iii
5.1.4.4. Büyültme ve Küçültme .............................................................................. 61
5.1.4.5. İkili (ya hep ya hiç) .................................................................................... 61
5.1.4.6. Kişiselleştirme ........................................................................................... 62
5.1.4.7. Felaketleştirme .......................................................................................... 62
5.1.4.8. Zorunluluk İfadeleri ................................................................................... 62
5.1.4.9. Zihin Okuma .............................................................................................. 62
5.1.4.10. Etiketleme ................................................................................................ 62
5.1.5 İnanç Geni Tartışmaları ve İnancın Psikolojik Sağlığa Etkileri .......................... 63
5.1.6. Kendilik Psikolojisi ............................................................................................ 63
GENEL SONUÇ VE TARTIŞMA ........................................................................................... 69
ÖNERİLER .............................................................................................................................. 74
KAYNAKÇA ........................................................................................................................... 76
iv
STRES VE İNSAN PSİKOLOJİSİ
KÜMÜŞ, Seher
Psikoloji Bölümü
EKİM-2012, 88 sayfa
v
ŞEKİLLER DİZİNİ
Şekil-1- Maslow-İhtiyaçlar Pramidi ................................................................................ 11
Şekil-2- Eysenck Kişilik Boyutları ................................................................................. 17
Şekil -3- Beden duyumlarının algılanma biçimi ile anksiyete arasındaki kısır döngü .. 54
Şekil -4- Bilişsel Yapı ..................................................................................................... 56
vi
GİRİŞ
Stresin, zihinsel, sosyal ve fizyolojik yansımaları vardır. Bitkinlik, iştahsızlık, başağrısı
ağlama, uykusuzluk ya da fazla uyuma bu yansımaların belirtileridir. Stresin ana belirleyicisi,
kişinin karşılaştığı olayı, bedensel ve ruhsal bakımdan tehdit olarak algılaması ve karşılaştığı
olaydan zorlanmasıdır. Kişi bu durum karşısında iç güdüsel olarak harekete geçme
eğilimindedir. Stresle ilgili tanımlamalara baktığımızda, tanımlamaların tanımlanan duruma
göre farklılık gösterdiğini ve bu tanımlamalarda da bazı özelliklerin daha çok vurgulandığını
görmekteyiz. İş dünyasında yaşanan kriz stres olarak tanımlanırken; ev hanımı için her gün
yapmak zorunda olduğu işler de stres olarak değerlendirilebilmektedir.
Stresle ilgili çalışmaların bazıları stres meydana getiren olaylara yönelmişken; bazıları
da stres kaynaklı meydana gelen olaylara ve yine stres kaynaklı olan psikolojik ve davranışsal
tepkiler üzerine yoğunlaşmıştır.
Stres modern yaşamın vazgeçilmezlerinden oldu. Bir tarafıyla hayatı kolaylaştırırken
diğer tarafıyla verdikçe aldı, kazandıkça tüketti ve tükettikçe de yabancılaştırıp hastalandırdı.
Bağımlı yaşamaya başladık. Görünürde hayatımızı kolaylaştıran her yenilik bizi biraz daha
tembelliğe, biraz daha hantallığa itti. Arabası bozulan bir ailenin o günkü yaşadığı stres,
elektrik süpürgesi bozulan kadının yaşadığı stres, telefon hatlarındaki karmaşa yüzünden
ulaşamadığımız yakınımızla ilgili hissettiğimiz tedirginlik modern yaşamın bizlere sunduğu
alternatifler
içindeki
alternatifsizliklerdir.
Bir
başka
deyişle
bağımlılığın
yaşattığı
çaresizliklerdir. Bu bağımlılıklar zamanla insanda duygusal, ruhsal ve bedensel zorlamaları da
beraberinde getirecektir.
İnsan vücudu fizyolojik olarak hareket etmeye, kullanılmaya programlanmıştır. Beden
hareket ettikçe gelişir. Günümüz insanı hareket özürlü hale geldikçe varolan denge tehlikeye
düşmektedir. Dengenin bozulması en belirgin stres nedenidir. Denge, üç farklı boyutuyla
karşımıza çıkar: biyolojik denge, psikolojik denge ve sosyal denge. Biyolojik denge de
genetik olarak programlanmış bir yapı karşımıza çıkar. Düşünsel, davranışsal, duygusal
örüntüler arasındaki denge ise bizi psikolojik yapıya götürür. Bu örüntüler arasındaki uyum
normallik ve sağlıklı yapı olarak anlamlandırılırken; yaşanan algısal bozukluk stres ve
hastalık olarak yansımaktadır. Özellikle de bilişsel yapıdaki tıkanma bu duruma daha çok
sebep olmaktadır. Bireyin zihnindeki şemalarla dış uyaranların şemaları uyuşmadığı taktirde
yani beyin anlam verme işini yapmadığı zaman bilişsel denge tehlike sinyali verecektir. Bu
1
durum davranışsal tepkileri harekete geçirecektir. Savaş ya da kaç… amaç stres oluşturucu
durumdan uzaklaşarak tekrar denge durumuna dönmektir.
Aktif davranışlar stresi ortadan kaldırmaya yöneliktir. Organizma savaşmaya
programlanmıştır. Pasif davranışlar ise savunmaya yöneliktir. Bu eylemlerin oluşmasında
algılamaların, düşünce tarzının, iradenin dürtülerin ve kontrol mekanizmasının etkisi es
geçilmeyecek kadar önemlidir. Stres durumunun sürmesi halinde sistem zorlanacaktır.
Yaşanan anksiyete, depresyon, fiziksel rahatsızlıklar ve daha ileri boyutu nevrotik
rahatsızlıklar stresin en belirgin yansımalarıdır. Problem devam ettikçe yıpranan bağışıklık
sistemi organizmayı bakteriler ve virüsler karşısında korumasız bırakacaktır. Kronik stres bir
süre sonra organizmayı tükenme aşamasına getirecektir. Stres oluşturucu duruma müdahale
etmek mümkün olmadığında yaşanan ruhsal bozuklular, maddeye olan bağımlılık hem iç
dengeyi hem de dış dengeyi daha da sarsacaktır.
Negatif stres, kişinin bireysel bütünlüğünü tehdit eden, yıkıcı bir etkiye sahiptir. Bu
bütünlüğün korunması sağlıklı yapının temel şartıdır. Bütünlüğün korunması bilinçli
mekanizmalarla yapıldığı gibi, bilinçdışı mekanizmalarla da korunmaya çalışılır. Bilinçdışı
çabalarda “Ben Savunma Mekanizmaları” hakimdir. Bu mekanizmanın amacı bütünlüğü
korumakken; farkındalık kazanılmadan kullanıldığında kişinin hayatını da çıkmaza
sokabilmektedir. Bilgi edinme, algılama sistemindeki kontrolü sağlayabilme, düşünme, irade,
değerlendirme, zeka, yeni çözümler arama, kişilik özellikleri ve karmaşık zihinsel
süreçlerdeki başarılı mücadele bütünlüğü sağlayan en temel gerekliliktir. Zihinsel süreçler
üzerinde yapılan araştırmalarda, bireyin iç dünyasındaki dengenin inanmayla sağlandığı
gerçeği, inanma konusunuda vazgeçilmezliğini ortaya koymaktadır. Kişi inandığı zaman
olayların kontrolünü daha kolay sağlarken; bir üstün güce olan inanç sayesinde, olaylar
kontrolden çıktığında da kişi bütünlüğünü koruyabilmektedir. İnsan evrendeki büyük ruhsal
gerçeklikle, kendindeki küçük ruhsal gerçeklik arasındaki bağı hissettiğinde manyetik bir
akımla karşılaşır. Bu bütünleşme esnasında anlamsızlığa, belirsizliğe karşı verilen savaşımda
yapıcı bir özelliğe sahip olabilmektedir. İşte tam da bu nokta da stresle mücadelede den temel
koruyucu özelliğin inanmak olduğunu söyleyebiliriz. Umarım bu çalışma kendimizi
sorgulama, hayata dair, kendimize dair farkındalığımızı arttırma adına, yeni bir bakış açısı
kazanmamız için bir başlangıç olur.
2
BÖLÜM I
1.1. Stresin Psikolojik Yönü
1.1.1. Stres
Stres kavramının ardılını araştırdığımızda karşımıza farklı açılardan birçok tanım
çıkmaktadır. Bu tanımlar bizi; “Stres tepki mi? Yoksa bir tetikleyici mi?” sorusunun cevabını
bulmaya yönlendirmektedir. Örneğin; bir öğrenci gireceği tetiklerken yoğun bir stres
yaşamasını tetiklerken; bir işadamı için şirket adına yapılacak bir toplantı da, stres tetikleyicisi
olabilmektedir. Yani stres bazen bir tetikleyici bazense bir tepki olabilmektedir.
Bu açıdan baktığımızda stresin tanımının kişiden kişiye değiştiğini görmekteyiz. Bu
çalışmada bu değişimden hareketle irdelemeye çalışacağımız temel nokta stresin ne olduğu ve
insan psikolojisine etkisidir.
İnsanlığın en büyük şikayeti yalnızlıktır. Birey hem kendine yabancılaşmakta hem de
içinde yaşadığı topluma yabancılaşmaktadır. Yani sosyal bir varlık olmaktan uzaklaşan insan
gerilimle, kaygıyla, endişeyle depresif hastalıklara davetiye çıkartmaktadır. «YY. insanı
mutsuz çünkü kendiliğinden uzaklaşıyor. Daha rahat ve refah yaşama adına. Dünya Sağlık
Örgütünün (WHO) 12 Ekim 1990’da gerçekleştirdiği bir konferansta “Yaşam biçimi
hastalıklarından” söz edilmişti. Sanayileşmiş ülkelerde erken ölümlerin %70-80’inin yanlış
yaşam biçiminden kaynaklandığı da önemli bir uyarıydı.
Bu yanlış yaşam biçimi insan psikolojisini olumsuz etkilemekte ve yaşanacak strese
davetiye çıkarmaktadır. Roseto örneği burada konuyu daha iyi aydınlatacaktır. ABD’li bilim
adamları 1960 yıllarında Roseto yöresindeki incelemeler sonucunda şaşırtıcı sonuçlara
ulaşıyorlar. Bölge insanında diğer bölgelere kıyasla kap krizi, yüksek tansiyon, ülser gibi
hastalıkların çok düşük olduğu görülüyor.
Bu durumun sebebinin ise Roseto’nun halen yaşadığı kültürden kaynaklandığı gerçeği
su yüzüne çıkıyor. Aile bağları kuvvetli olan Roseto kültüründe, karşılıklı dayanışma
toplumda birleştirici bir sistemin oluşmasına olanak tanıyordu. Ancak daha sonraki yıllarda
Roseto’lular bu sistemden uzaklaştılar.»1(Tarhan, 2008) Geleneksel ahşap evlerinin yerine
yeni tip villalarda yaşamaya başladılar. «Lüks arabalara bindiler. Görünürde mutluydular
1
Tarhan, N. Kendinizle Barışık Olmak, İstanbul Timaş Y.Y., 2008
3
ancak bu değişim hastalık ortalamalarını ABD’nin değerlerine yaklaştırdı.»2(Saygılı, 2005) bu
durum, stresin günlük hayattaki yansımasının izlerini taşıyan güzel bir örnektir.
Psikologlar açısından stres, onu zihninde taşıyan kişiye aittir. Bizler olaylara tepki
vermeyiz, olaylara yüklediğimiz anlamlara tepki veririz. Aynı olaya farklı kişilerin farklı
tepkilerde verdiğine şahit olmuşuzdur. Bu farklılığı belirleyen zihinsel ve sosyal şartlar vardır.
Daha ilginci bazen gülüp geçtiğimiz olaylara bazen anormal tepkiler verebilmekteyiz. Peki bu
iniş çıkışı yaşatan süreç ne? Stres verici durumlar kadar onlarla karşılaşan bizlerin de
psikolojik özellikleri işte tam da bu noktada kendini hissettirmektedir. Stres tepkisi ortamda
ne olduğuna bağlı olarak değil, insanın olana nasıl tepki verdiğine bağı olarak ortaya çıkar.
Hissettiklerimiz esas olarak düşündüklerimizin paralelindedir. Olay tek başına bir belirleyici
değildir. Burada kilit nokta o belirli durum ile o belirli kişi arasındaki işlemdir.
«1- Daha önceki yaşanan olaya verilen tepki, ne yaşadı?
2- Şu an için başa çıkma becerisi nasıl?3»(Baltaş, 2008)
«Organizma kendini tehdit altında hissettiği zaman kendini korumaya yönelik bir tepki
zinciri kurar. Bu tehlike ile yüz yüze gelen canlı, başa çıkabileceği tehlikeyle savunmaya
başlar, başa çıkamayacağı tehlikeden uzaklaşmaya çalışır.»4 Bu açıdan bakıldığında savaş ya
da kaç tepkisinin, organizmayı hak ete geçirdiği gerçeği gözden kaçmamaktadır.
Stresi sadece olumsuz bir tepkilenim olarak göremeyiz. Stres aynı zamanda hayat
deneyimlerimizdir. Çoğu zaman bizi zorlar, ancak organizma içinde gerekli bir reaksiyondur.
«Organizmanın “homeostatisis’ini bozan iç veya dış tehditlere verilen psikolojik tepkilerde
geçmiş yaşantılarımız ve hayata bakışımız vardır.5»(Öztaş, 1990) organizmayı tetikleyen bu
iki unsur da algılama filitrelerimiz etkilidir.Yani Stresin üzerimizdeki etkisini belirleyen de
algılama filitrelerimizdir. Bir olayı algılayışımız onunla başa çıkabilecek becerilerimizi
değerlendirişimiz o olayı “stres verici” veya “stres vermeyici” olarak tanımlamamıza sebep
olur. Bu varolan durumu tanımlarken birinci ve ikincil değerlendirme sistemlerimizden
bahsedebiliriz.
«1- Birincil Değerlendirme: yaşanılan durumun algılanması ve kişi için ne anlama
geldiğinin değerlendirilmesidir. Bu dönem yaşantının anlamını keşfetme dönemidir. Bize
uymayan bir şeyin olup olmadığına bakarız, durum bizi herhangi bir şekilde etkilemiyor ise
2
Saygılı, S., Strese Son, Elit Yayınları, İstanbul, 2005
Baltaş, A., Stres ve Başa Çıkma Yolları, Remzi Kit. İstanbul, 1998
4
http://www.deniztuncer.com Psikoloji, Ruh Sağlığı ve Hastalıkları, Makale Kütüphanesi
5
Öztaş, B., Stres Nörofizyolojisi, Gri Ajans, İstanbul 1990
3
4
nötr bir yaşantıdır ya da bizim iyiliğimize destek oluyor, bizi koruyor ise olumlu bir
yaşantıdır. Stres verici olarak değerlendirmemiz için bu yaşantının bizi zedeleyeceğini,
mücadeleye zorlayacağını yani tehdit edeceğini düşünmemiz gerekir.
2- İkincil Değerlendirme: Birinci aşamada kişi yaşanılanları stres verici olarak
değerlendirmiş ise ikinci aşamada, kişi olayı yönlendirme ve olay ile başa çıkabilme
yollarının arayışına girecektir. Artık imkanları ile bu konuda ne kadar etkin olabileceğine
bakar. Bu aşamada da başa çıkabilme davranışını yeterli bulmaz, eksik görür ise artık tam bir
stres söz konusudur. Kişi psikolojik düzeyde stres tepkisi verir.6»(Baltaş, 1998)
Kişinin yaşanan olayı stres olarak değerlendirmesinde, yaşanan olaya negatif anlam
yüklemesinde nelerin etkili olduğu sorusu bizi geçmiş yaşantılara ve inanç sistemlerimize
götürür. İlerleyen sayfalarda geçmiş yaşantılara ve inanç sistemimiz geniş olarak ele alınacak.
Ancak, stresi daha iyi anlayabilmek için “Sistem Kuramı”nın da irdelenmesi gerekmektedir.
1.1.2. Stres ve Sistem Kuramı
Stresi, denge durumunu daha iyi anlayabilmek için ilk etapta canlı sistemini
anlayabilmek gerekir. Ben nasıl bir sisteme sahibim? Sorusunun cevabı için “Canlı sistemler
Yaklaşımı”’nın ele alınması gerekir.
«“Canlı Sistemler Yaklaşımı” çalışmasını Steinberg Ritzman bulmuştur. Bu yaklaşıma
göre;
1- Canlı sistemler en basitten en karmaşığa kadar giden açık bir sistemdir. Her birinin
düzenleyici alt sistemleri vardır.
2- Sistemin varlığı sistemin içindeki ve dışındaki tüm değişkenlerin dengede olmasına
göre programlanmıştır. Bu dengedeki bir bozulma sistemi tekrar dengeye dönme noktasına
yönlendirir. Bozulan denge sisteme değişme ve gelişme olanağı sağlar yani dengelerin geçici
olarak bozulması kaçınılmazdır.
3- Her sistem ya da alt sistem dengeye kendi içinde anlamlar yüklemiştir. Yani alışılmış
bir denge durumu mevcuttur. Öğrenilmiş bir denge durumu vardır. Bu öğrenilmiş denge bizim
strese dayanıklılığımızı belirler. Dengedeki bozulmalar organizmayı harekete yönlendirir.
Sürekli denge hali hareketsizliktir. Sürekli hareketsizlik organizmayı yok olmaya, başka bir
6
Baltaş, A., Stres ve Başa Çıkma Yolları Remzi Kit. İstanbul, 1998
5
deyişle ölme durumuna götürür. Bu aşamada hareket ve hareketsizlik süreci de bir denge
içindedir.
Sistemin devamı için de hareket kaçınılmazdır. Stres bu yaklaşımla değişime ilişkin
oluş olarak da tanımına yeni bir anlam katmaktadır.»7(Şahin, 1994)
Bu aşamada stres bir uyarıcı eşliğinde organizmada ki rahatlık eşiğini aşıp dengeyi
zorlamaya başlar. Bir uyarıcının stresör olabilmesi için dengeyi zorlaması gerekir ki sistem
tekrar dengeye dönmek için uyum sürecini başlatsın. Uyarıcı dengeyi bozduğu an sistemde
gerilim hissedilir. Bu durum denge ihtiyacını daha belirgin hissettirir ve zorlama yaşanır yani
sistem enerji sarf etmeye başlar. Sistem enerji sarf ederken beraberinde duygusal boyutta da
yaşanılanlar vardır. Sıkıntı, mutsuzluk, sinirlilik, kaygı. Bunlar sübjektif stres belirtileridir.
Uyum sürecinde de dengeyi sağlamak için alt sistemler devreye girer.
Bu süreçte fizyolojik duygusal, bilişsel, davranışsal oluşumlar vardır. Bütün bu
oluşumlar ışığında stresi tanımlarsak stres canlı sistemlerin varlıklarını (biyo-psikososyal)
sürdürmelerine yönelik olarak işleyen otomatik anlık tüm sistemi harekete geçiren fizyolojik
tepkilerdir.
Çalışmamızın en başında stresi tanımlarken; stres, bir tepki mi? yoksa tetikleyici bir
oluşum mu? Diye sormuştuk. “Canlılar Sistemi Yaklaşımı”’na göre bir tepkiyken, bazen de
bir tetikleyici olarak karşımıza çıkabilmektedir. Stresin hangi aşamada tetikleyici özelliğe
sahip olduğunu sorguladığımızda geçmiş yaşantılar ve inanç sistemimiz karşımıza
çıkmaktadır.
Olaylar karşısındaki tepkilerimizi belirleyen temel unsur o olayla ilgili zihnimizde daha
önceden açılan dosyalardır. Dosyadaki bilgiler yaşanan olayı negatif ya da pozitif diye
anlamlandırırken verilecek tepkiye de anlamlar yüklemektedir. Stresin en temel psikolojik
özelliği bu yüklenen anlamları, kurulan nöral bağlandır.
1.2. Geçmiş Yaşantılar Ve İnanç Sistemi
İnsanoğlunun geçmiş kavramı çocukluk yıllarını içine alan bir süreçtir. Bu süreç
geleceğin kilit noktalarını belirlemektedir. «Olayları bilince kaydedişimiz, onlara yüklenen
anlamlar daha sonraki yaşamda yaşanacak olaylara verilecek tepkilerinde belirleyicileridir. Bu
durumu iki başlık altında ele alabiliriz.
7
Şahin, Hisli M., Stresle Başaçıkma, Olumlu Bir Yaklaşım, Tüm Psikologlar Derneği Yayınları, 2, 1994
6
1- İç Stresler
2- Dış Stresler
1.2.1. İç Stresler (Internal Stresser)
Gelişimsel stres olarak da ele alınan stresin temel özelliği ilk yaşlara ait olmasıdır.
Uyuma güçlükleri, beslenme bozuklukları ve eskiden kalan korkulardır. Buradaki ana
belirleyici kalıp, yaşanılan döneme özgü psikolojik özelliklerin normal sınırları aşan ölçüde
zorlayıcı olmasıdır. Bu durumdan kaçınılamaz. Çünkü bebeğin gelişim döneminde illaki bu
söz konusu olacaktır. Bu durum geçicidir. Yaşandığı gelişim döneminin bitmesi ile birlikte
geride kalırlar. Ancak doyurulmayan daha doğru bir ifadeyle zamanında ve yeterli cevap
bulmayan bu ihtiyaçlar yetişkinlikte yaşanacak patolojilerinde temelini oluşturacaktır. 8»
(Baltaş, 1998)
«Kişiliğin oluşumu ile birlikte yaşanacak olan kaygıdan ve endişeden önce, çocuklar
“bir erken kaygı” döneminden geçerler. Temelde korkulacak bir olay yoktur. Yani arkiktir. İlk
çocukluk döneminde görülebilen bu korkular genellikle karanlık, yalnızlık, yabancılar, yeni
alışılmamış durumlar ve bazen de rüzgardır. Ebeveyn bu korkunun sebebini çoğu zaman
algılayamaz. Sebebi tespit edilemeyen bu korkular yüzünden ev içinde zaman zaman kızgınlık
ve mücadeleler olabilmektedir. Bu korkular yoğunlukları sebebiyle anne babayı da sıkıntıya
düşürmektedir.Yaşanan korkular “Tam yapılanmamış bir benliğin belirsizlikler yaratan
koşullardan kaçınması” olarak tanımlanır. Bu durum karşısında çocuğa verilen tepki
problemin nasıl çözüldüğü, çocuğun duygusunun algılanıp algılanmaması; çocuğun
yetişkinlikteki stres oluşturan olaya karşı vereceği tepkiyi de belirleyecektir.9»(Baltaş, 1998)
Daha net bir ifadeyle duygu, düşüncesi zamanında ve doğru olarak algılanan çocuklar
daha net bir ifadeyle sağlıklı iletişimin kurulduğu çocuklar yetişkinlikte stresle daha kolay
başa çıkabilmektedir.
1.2.2. Dış Stresler
Bebeklikteki ihtiyaçların yeterince ve zamanında doyurulmaması dış stresleri doğurur.
«Çocuk için anne ileriki yıllar için bağımsızlık ve kendine güven duygusunun oluşmasında ya
kabul edicidir ya da yoksun bırakıcıdır. Ya iyi nesne devamıdır ya da kötü. Bu bölünmeyi
8
9
Batlaş, A., Stres ve Başaçıkma Yolları, Remzi Kitapevi, İstanbul, 1998
7
kendi içinde yaşar. Anne, bu ihtiyaçlara ne kadar cevap verebilirse yetişkinlikteki yaşantılar o
kadar doyurucudur. Ancak bu ihtiyaçlardaki gecikme, yadsıma, yok sayma çatışmaya, bu
çatışmalarda genç ve yetişkin hayatındaki nevrotik duruma sebep olacaktır.»10(Tura, 2005)
Çocuğun hissettiği duygu doğru olarak anlamlandırıldığında yani çocuğa doğru tepkiler
verildiğinde çocuğun yetişkinlikteki inanç sisteminin temeli atılmış olacaktır. Beyinde oluşan
bu tepkimeler stresle mücadeledeki en baskın özellikleri oluşturmaktadır. Beyindeki bu
tepkimelerin oluşumuna baktığımızda muhteşem bir sistemle karşılaşırız. Ancak bu muhteşem
sistem iki şekilde olumsuz etkileniyor. Doğuştan gelen ve/veya erken ağır engellemelerin
sonucunda ortaya çıkan aşırı saldırganlık ve beyinin kaygıyla baş etmedeki özel
yeteneksizliğinden «Bu muhteşem sistemi zedeleyen yapıda ise karşımıza farklı yaklaşımlar
çıkarmakta Mahler’in ayrılma-bireyleşme olarak adlandırdığı süreçte yaşanan bozukluklar ve
Masterson’un ise aynı süreçten anneyi sorumlu tutması gibi. Anne çocuğun kendinden
ayrılmasını, bireyleşmesini, yani gerçek bir kendilik oluşturmasını ketler. Anne burada terk
tehdidini kullanır. Bireyleştiğinde annenin sevgisini kaybedeceği ve terk depresyonunu
yaşayacağını algılayan çocuk bu ezici tehdit altında bir sahte kendilik geliştirir. Gerçek
kendilik ruhsal bütünlüğü sağlamak için gerçekliği merkeze alırken, sahte kendilikte
savunmaya yönelik fanteziler vardır. Oysa çocuğun temel mekanizmasında bireyleşme ve dış
dünya karşı bir ustalık ve egemenlik kazanma dürtüsü egemendir. Ancak annenin sevgisini
geri çekmesi, duygusal yalnızlığa itmesi çocuğun bağımsızlaşma sürecini kitler. Bu süreç
ardılında depresyon, öfke, panik, suçluluk, çaresizlik ve boşluk duygusunu beraberinde
getirecektir. Ve bu durumun devam etmesi halinde stresle başa çıkma becerisi de
gelişemeyecektir.11»(Tura, 2005) Bu oluşumu daha iyi anlayabilmek için doğuştan itibaren
kurulan nöron ağlarına da bakmak gerekir.
Evrende bütünlük içeren bir sistem vardır. İnsan bu bütünlük içindeki en merkezi
noktadır. İnsan vücudundaki her hücre bölünme özelliğine sahipken, özel bir yapısı olan sinir
hücreleri bu özelliğe sahip değildir. Bu sistemin ayakta kalabilmesi için yeni sinir hücrelerinin
üremesine, güçlü nöron ağlarının olumasına ihtiyaç vardır. Nöron ağları ateşlendiğinde yeni
bağlantılar kurulur hangi alandaki sinir hücresi etkinse, o konu ile ilgili güçlü nöron ağları
kurulmaya başlanır. «Nöron ağları arasındaki bağlantıyı oluşturan görev de kimyasallara
aittir. Bu kimyasallar:
10
11
Tura, M.S., Günümüzde Psikoterapi, Metis Yayınları, İstanbul, 2005
Tura, M.S., Günümüzde Psikoterapi, Metis Yayınları, İstanbul, 2005
8
Nöropeptikler: Seratonin, depomin, naradrenalin gibi öfke, şehvet, sevgi ya da nefret
gibi farklı duygularımızın taşıyıcısı olan sinir ağlarını kıvılcımlarla tetiklemektedir.12»
(Tarhan, 2005) Yani duygular fiziksel varlığı olmayan, belirsizlik içeren bir yapıya sahip
değildir.
Geleneksel pozitif yaklaşımda bu yaklaşım daha çok kendisini hissettirir. Hisler beş
duyu ile gelen algılardan farklı tanımlanır.
«Domassia’nın eşsiz tanımı ile “geleneksel bilimde beynimiz vücudumuzun tutsak bir
seyircisiydi”. Vücudumuzdaki fizyolojik düzenlemeler duyguları etkilemekte ve bu duygular
da fizyolojik işleyişin garip sonuçlarıydı. Safra kesesinin salgısı ne ise duygu, düşünce ve
davranış da beynimizin bir ürünüydü. Beynin belirleyici, düzenleyici, yönetici bir rolü yoktu.
Bu kısır döngü yeni bilimsel bilgiler ile geçerliliğini yitirmeye başladı. Duyguların maddesel
varlığı ortaya çıktı. Zihinsel oluşmalarda, hem vücut hem de beyin birlikteliği düşünülmeye
başlandı. Hatta “acaba beynimizde aktif hale geçen “executive gen” yani yönetici bir gen mi
var sorusu soruldu”»13(Tarhan, 2007) bu sorunun cevabı bizi beyindeki nöron ağlarına
götürür.
Bu sistemi bir şehrin trafiğine benzetecek olursak, bu ağ sisteminde, şehirde hangi
semte yatırım yapılırsa o bölgeye rağbet artacağından, bölgenin ulaşım ağı gelişecektir. İnsan
beyninde de böyle bir sistemin varlığından söz edebiliriz. Beyinde üretilen düşünceler ilgi
alanımıza göre şekillenmekte ve o sistem o düşünce merkezinde oluşmaktadır.
«Bilgi zenginliğine göre bir kişinin günde ortalama elli bin yüz bin civarında düşünce
ürettiği zannedilmektedir. Bu kimsenin nöron ağlarının ve bilgi şebekesinin güçlenmesi,
sinirsel devrelerin oluşması demektir. Takıntılı insanlar hep aynı sistem içinde eylemde
bulunurlar. Alternatif sinir devresi üretilemez. Sinir hücreleri sürekli aynı kimyasalın
bombardımanına maruz kaldığında, daha çok reseptör (alıcı) üretilir. Uyuşturucu bağımlılığı
bu konuya iyi bir örnektir. Madde alınmadığı takdirde, sürekli arzu edilen maddeyle ilgili
beklenti vardır. Aynı şekilde davranışlar ve duygusal alışkanlıklarda bağımlılık yapar. Kişi
aradığı heyecanı beyninde tekrar yakalamak için farklı davranışlara girer. Uyuşturucu hap
kullanımı aslında sahte tatminlerle sinir hücrelerini yanıltmaktadır.14»(Tarhan, 2011)
Bu durum özellikle üst beyin fonkisyonları olarak karşımıza çıkar. İnsanın ruhsal
yapısını ilgilendiren ve psikolojik yapısını belirleyen bir takım psikiyatrik klinik tabloların
12
Tarhan, N., İnanç Psikolojisi, Timaş Yayınları, İstanbul, 2005
Tarhan, N., Duyguların Dili, Timaş Yayınları, İstanbul, 2007
14
13
9
oluşmasına neden olan beyin kısmımız üst beynimizdir. Bilinç hali, düşünce, duygulanım,
davranış, irade ve dikkat, kavrama, zeka, iç görü gibi yetilerimiz beynin komple
fonksiyonlarıdır. Beynin bir çok alanının entegratif çalışmalarıyla bunlar ortaya çıkmaktadır.
Yani bu yanıyla beyni somut nicel yapısından soyut bir alana taşımaktayız. Bu soyut
mekanizmanın
sağlıklı
işlemesi
kimlik,
kişilik
örüntüsünün
sağlıklı
olması
demektir.15(Özakkaş, 2011)
«Gerçeği duyabildiğimiz ve görebildiğimiz tüm unsurlarıyla anlatmaya bütünlük
diyoruz.16»(Keçe, 2007) Bu bütünlük bireyin düşünme yapısını, algılayışını, davranımlarını
da belirlemektedir. Bütünlüğün sarsılması insanın sürekli gergin, stresli bir yapıda olmasına
yol açarken bu durum süreç içinde yaşanacak patolojik durumu da kalıcı kılacaktır. «Beynin
ruhsal parçaları başlığı altında ele alınacak olan bu başlıklar bir nokta da bizi bize gerçekçi bir
yolla tanıtmaktadır. Kişinin kendini tanıması ve nasıl bir hayat sürdüğünün farkına varması
insanı inan yapan temel özellikleri fark etmesi daha kontrollü, huzurlu bir hayatın da temel
şartıdır.»17(Sharma, 2005)
Dış stres başlığı altında ele alınan; ebeveyn tepkimeleri ve bu tepkimelerinin
güdümünde kurulan nörol bağlarında olan ve oluşan davranımında kişilik yapımızda etkili
olduğunu gördük. Karşılaştıkları problemleri şiddet kullanarak çözmeye çalışan bir aile
ortamında büyüyen çocuğun, bu durumu gerçeklik olarak algılayarak, bu noktada ki nöral
bağlarını aktif hale getirmesi ve bu durumu kişiliğine taşıması savunduğumuz görüşün bir
yansımasıdır.
1.3. İhtiyaçlar Güdü Ve Algılama
İhtiyaçlar ve güdüler bizim yapıtaşlarımızdır. Bu mekanizmayı anlayabilmek için
yaşamdaki
duruşumuzu
irdeleyebilmek
için
Maslow’un
faydalanacağız.
15
Özakkaş, T., Bütüncül Psikoterapi, Litera Yayınları İstanbul, 2011
Keçe, C., En iyi Terapistim Ben, Ütopyagrafik Ankara, 2007
17
Sharma, R. Ferrarisini Satan Bilge GOA Basım Yayım, İstanbul, 2005
16
10
“İhtiyaçlar
Piramidi”’nden
Şekil-1- Maslow-İhtiyaçlar Pramidi
«Kendini gerçekleştirme ihtiyacı estetik ihtiyaçları simetri düzen ve güzellik, zihinsel
ihtiyaçları bilmek, anlamak, saygı ihtiyacı başarmak, kabul görmek, ait olma sevgi ihtiyacı,
grubun üyesi olmak, ait olmak, güven ihtiyacı, emniyete hissetmek, tehlikeden uzak olmak,
fizyolojik ihtiyaçları açlık, susuzluk.
Yapılan her hareketin ardında bu harekete yol açan bir güdü vardır. Yukarıda ki ihtiyaç
sıralaması ve ihtiyaçların karşılanması bireyin olaylar karşısında ki esnekliğini de
belirlemektedir.18»(Baltaş, 1998)
Beynin sağlıklı çalışabilmesi için en merkezi ihtiyaç, algılamanın doğru ve düzenli
olmasıdır. Bu oluşumda da duyu organlarımız etkilidir.«Algı organları vasıtasıyla beyne
ulaşan bilgilerin beyin tarafından orijinaline uygun bir şekilde algılanması gerekir ki buna
normal algılama diyoruz. Bu normalliği kitleyen yapı ise ihtiyaçlarının zamanında ve
doyurucu olarak giderilmemesidir.»19(Özakkaş, 2011)
Bir durumun stres olarak değerlendirilmesi için birey tarafından bu durumun tehdit
olarak algılanması gerekir ki, zihin tehdit alarmı versin. Bu tehdit alarmı da geri dönüşümlü
18
19
Baltaş, A., Stres ve Başaçıkma Yolları, Remzi Kitapevi, İstanbul 1998
Özakkaş, T., Bütüncül Psikoterapi, Litera Yayınları İstanbul, 2011
11
olarak davranışa yansıyacaktır. Bu ihtiyaçlar hiyerarşisi algıda temel unsurdur. «Kişinin,
kendini gerçekleştirme ihtiyacının doyuma ulaşabilmesi ancak aşağı basamaklardaki
ihtiyaçlarının doyurulması ile mümkün olacaktır. Yaşanan gecikmeler ise gerçeklerden
uzaklaşmaya yol açacaktır. Yani tehdit demektir, stres demektir, dış gerçekliğin bozulması
demektir ki algılama bozuk, çarpık ve hatalı olacaktır.»20(Cüceloğlu, 2011)
Bu denge halinin bozulmasında ruhsal bileşenler de etkilidir. Bu ruhsal bileşenler ise;
1.3.1. Duygulanım
«Yaşadığımız zamanın önemli oluşumlarından biri de duygulanımdır. Konuşmayla,
bilgiyle ve düşünce ile o zaman dilimindeki yaşanan olayları anlamaya çalışırız. Bu oluşum
içinde algılama ve kavramaya ihtiyaç duyulur. Yaşanan her olayın birde o olaya eşlik eden
duygusal bir yanı vardır. Mutluluk, hüzün, zevk, acı, keder, öfke, kızgınlık, sinirlilik,
huzursuzluk, umut vb. bir çok duygulanım şeklinden bahsedilebilir.»21(Özakkaş, 2011)
«Stres ile duygu arasındaki ilişkiye baktığımızda; “Çevre ile insan arasında uyuma
yönelik ilişki türlerinden doğan yaşantı” tanımlamasıyla karşılaşırız. Olaylar karşısında ortaya
çıkan duygusal tepkilerin tabiatı ve kalitesi bireyin çevre-insan ilişkisini (uyum çabasını)
değerlendirme biçimini yansıtır. Bu uyum başarılı olması “duygusal dengeyi” getirir.
Duygunun hissedilmesi kişinin farkındalığını yani zihinsel süreçleri değerlendirilebilmesini
gerektirir. Duygusal dengelerin sağlanması ve olumlu duygusal yaşantılar stresle başa
çıkmada etkilidir.»22(Baltaş, 1998)
1.3.2. Düşünce
Düşünce, beynin en üst entelektüel fonksiyonudur. Düşünebilmek için beynin ilgili
kompartımanlarının sağlıklı ve normal çalışması gerekir. Eskilerin tefekkür veya fikir
yürütme olarak isimlendirdiği düşünce, olaylar arasında bağlantı kurabilme, kıyas yoluyla
sonuç çıkarabilme yetisidir. «İnsan beyni mükemmel, kusursuz biyolojik bir bilgisayardır.
“Nasıl Düşünüyoruz?”
sorusunun cevabı burada saklıdır. İnsan beyninde birbiri ile
haberleşen milyarlarca hücre bizim düşünme yeteneğimizin biyolojik ustalarıdır.»23 (Tarhan,
2008)
20
Cüceloğlu, D., İnsan ve Davranış, Remzi Kitapevi, İstanbul, 2011
Özakkaş, T., Bütüncül Psikoterapi, Litera Yayınları, İstanbul, 2011
22
Baltaş, A., Stres ve Başaçıkma Yolları, Remzi Kitapevi, İstanbul, 1998
23
Tarhan, N., Kendinizle Barışık Olmak, Timaş Kitapevi, İstanbul, 2008
21
12
Düşüncenin ön şartı, beş duyu ile dış dünyadan alılan bilgilerin beyine sağlıklı bir
şekilde ulaştırılabilmesidir. Bu bilgi düşünceye anlam katacaktır. Bizler yaşadığımız olaylara
değil, onlara yüklediğimiz anlamlara tepki vererek sonuca ulaşırız her hangi bir olay çok
farklı biçimlerde algılanabileceği için çok farklı d uygusal tepkilere de yol açabilir. En son
noktada stres yaşanmış ise olayı değerlendirmede başvurduğumuz ve makul olmayan düşünce
kaynaklı bir bakış vardır sonucuna ulaşırız.
«Verilecek şu örnek durumu daha iyi anlatacaktır. “İstanbul dışında bazı şirket
yöneticilerine seminer programı düzenleniyor. Grup üyelerinden ikisine aynı anda iş
yerlerinden telefon geliyor. Biri Ankara’dan diğeri İstanbul’dan aranıyor. Yöneticiler telefon
görüşmesi için lobiye giderlerken Ankara’dan aranan yöneticinin yüzünde merak ve kızgınlık,
İstanbul’dan aranan yöneticinin yüzünde merak ve memnuniyet ifadesi seziliyor. Bunun
çözümlemesini yaptığımızda Ankara’dan aranan yöneticinin zihninde:
A Olay: İstanbul dışında seminer sırasında telefonla aranmak
B Yorum: Allah kahretsin burada da buldular. İnsana hiçbir yerde rahat vermezler
C Duygu ve Davranış: Sıkıntılı, kızgın ifadeyle yürümek.
Diğer yöneticinin zihninde ise;
A Olay : İstanbul dışında seminer sırasında telefonla aranmak
B Yorum: Kendi başlarına çözemedikleri önemli bir şey oldu ki bana ihtiyaç duydular.
Bana ihtiyaç duymaları ne iyi.
C Duygu ve Davranışı: Keyifli bir ifadeyle yürümek.»24(Baltaş, 1998)
Buradan da anlaşılacağı üzere bizim olaylara yüklediğimiz anlam duygumuzu ve
davranışımızı etkilemektedir. Düşüncenin niceliğinin ve niteliğinin sağlıklı olması yaşanacak
stresi de en asgariye indirecektir.
1.3.3. Davranış
Davranış, beyin tarafından algılanan bilginin cevabını yansıtan bir görüntüdür. «Beyin,
gelen bilgileri değerlendirir, yorumlar ve bir cevap oluşturur. Bu cevabın kaslara ulaşması
davranışı meydana getirir. Sağlıklı bir beyin, düşünce ve duyguya uygun davranış görüntüleri
24
13
sergiler. Düşünce ve duygulanıma uygun olmayan davranış kalıpları bireydeki dengesizliğe
işaret eder.»25(Dwaskin, 2006)
«Ruhsal yapıdaki bütünlük davranışla, duygu ve düşünce arasındaki uyumla olmaktadır.
Diğer insanlarla kurulan ilişki biçimi kontrolden uzak olduğu takdirde bu durum strese neden
olacaktır.»26(Köroğlu, 2011)Bu bütünlüğü bozan bazı davranış kalıpları vardır ki yaşanan
stresi ciddi boyutlara taşımaktadır. İnkar, katlanma, çözmeye çalışma, kaçma uzaklaşma
ayrılma bu davranış kalıplarındandır.
«Çözmeye çalışma, yeniden değerlendirme, düşünce ve inançları sınmaya yönelik
davranışlar olup stresi kontrol altına almada etkili ve yönlendiricidir.»27(Türkçapar, 2011) Bu
bölümün sonunda ele alınacak olan kontrol odağı başlığında da bu davranış kalıpları üzerinde
durulacaktır.
1.3.4. Dürtü
Dürtünün stresle bağlantısını anlayabilmek için ilk önce dürtünün ne olduğunu anlamak
gerekir. Dürtü, bir yaşam enerjisidir. Kişinin duygusal yaşantısındaki duruşunu belirler. İki
dürtüden söz edebiliriz. Bunlardan ilki, yemek, içmek, çalışmak, cinsellik gibi yaşamsal
faaliyetlerimizi sürdürmemizi sağlayan üretken dürtülerimiz; ikincil dürtüler de saldırganlık
dürtüleridir. Saldırganlık dürtüsü, birincil dürtülerin doyurulmaması durumunda kendisini
hissettirir. Bu çalışmanın odak noktası da tam da bu alandadır. Dürtünün oluşturduğu gerilim,
sağlıklı bir bireyde, başka bir deyişle gerçek kendiliğine ulaşmış bir bireyde toplumun uygun
gördüğü şekilde deşarj edilirken, sağlıklı olmayan bireyde toplumsal uyumda problemler baş
gösterir. Özellikle dürtü kontrol bozukluğu bu bireylerde sıkça görülür.
1.3.5. Zeka
Olaylar arasında bağlantı kurma, kurabilme ve yaşanan olaylarda akılcı davranış
sürecini organize edebilme zekayı anlatır. Kısaca öğrenme ve uyum gücü olarak da
tanımlanır. Bu noktada zeka ve stres sürekli bir etkileşim içindedir. Bu sürecin iki boyutundan
söz edebiliriz. «Stresten etkilenmemek ve strese karşı koyabilmek için yüksek bir zekaya
ihtiyaç vardır ancak. Diğer taraftan yüksek ve sürekli stres ortamı zekayı kullanmayı negatif
etkilemektedir. Zekanın bir diğer özelliği de yeni durumlara uyabilme yeteneğidir.
25
Dwaskin, H. Sedona Yöntemi, Ganj Kitapevi, İstanbul, 2006
Köroğlu, E., Psikoterapi Yöntemleri, HYB Yayıncılık, Ankara, 2011
27
Türkçapar, H., Bilişsel Terapi, HYP Yayıncılık, Ankara, 2011
26
14
Bu tanım doğrultusunda zekayı sorguladığımızda karşımıza duygusal zeka kavramı
çıkmaktadır. Okul hayatında yüksek başarıya sahip olan birçok kişinin, hayata atıldığı zaman
başarısız, istikrarsız olduğuna şahit olmuşuzdur. Okul başarısındaki klasik zeka yeterli iken,
hayat başarısında duygusal zeka olarak tanımlanan duygusal ve sosyal becerileri öğrenme ön
plana çıkar.»28(Tarhan, 2008)
Duygusal ve sosyal becerilere sahip olan bireyin stresle başa çıkma kabiliyeti de
yüksektir.
1.3.6. Bilinç
Algılama, duygu, düşünce, davranış, zeka ve dürtünün sağlıklı çalışması durumunda
ulaşılacak nokta bilinç halidir. Bir diğer tanımla farkındalığı fark etme halidir. Biliş durumu
bilinçli halin eseridir.
«Bilişler, insan duygu ve düşüncelerinin en önemli belirleyicisidirler. Farkına varmasak
da duygusal tepkilerimize yol açan senaryolarımızı biz yazarız. Geçmişteki ya da şu andaki
bir olay doğrudan bizim içimizdeki bir duyguyu uyandıramaz, sadece buna aracılık eder.»29
Bizim iç değerlendirmelerimiz duygusal tepkilerimizin daha doğrudan kaynağıdır.
Farkındalık, olaylara yüklenen anlamlarda belirleyici özelliğe sahip olduğundan,
olaylara verilen tepkide de belirleyicidir. Stresi bir tepki olarak algıladığımızda karşımıza
negatif bilinç hali çıkmaktadır.
1.3.7. Hafıza
İnsan hayatındaki dış ve iç kaynaklar stresi tetikleyen mekanizma hakkında bilgi verir.
İç kaynaklı stres, kişinin olayları değerlendirme ve hayata bakış biçiminin sonucudur. Peki,
olayları neye, kime göre değerlendiririz? Depodaki bilgiye yani hafızadaki bilgilere göre
cevabı bizi hafızanın işlevselliğine götürür. Çünkü hafıza dış dünyadan alınan tüm materyalin
depolandığı yerdir. İnsanın amacı doğru yaşayıp mutlu olmaktır. Bunun içinde doğru ve
yanlış bilmesi gerekir. Hayatımızın duygu, düşünce ve davranış alanları vardır. Bu üç yapıyı
yönetebilmesi için beynin özelliklerinin bilinmesi çok önemlidir. Beyin ne konuda düşünürse
düşünsün bunu belirli kalıplar yardımıyla yapar. Bilgiler beyine depolanırken de bu kalıplar
vardır. «Beynimiz duygu, düşünce ve davranışların oluşmasında kaynaklık mı, aracılık mı
28
29
Türkçapar, H., Bilişsel Terapi, HYB Yayıncılık, Ankara 2011
15
yapıyor? Bu soruların cevabını ararken karşımıza beynin talamus ve hipotalamus bölgeleri
çıkar. Davetli ve davetsiz düşünceler burada ayırt edilir. Önem ve öncelikler belirlenir.
Ayıklama işleminin sonucunda niyetlenilmiş davranış ortaya çıkar. Artık beyin niyetlenilmiş
davranışa uygun çalışmaya başlayacaktır. Nesneler arasında anlam bağları kurmaya çalışır.
Biz neye niyet edip o yönde davranırsak, o programa uygun mesajlar ve proteinler üretir.
Böylece sosyal davranışlarımız ortaya çıkar. Bu noktada da hafızaya olayın kaydedilme
biçimi ve daha sonradan ona yüklenen anlamlar önem kazanır. İşte stres durumunu belirleyen
nokta da burasıdır. Yaşanan olaylara hangi anlamlar yükleniyor, nasıl kaydediliyor? Bu
durum uyum sürecini etkiler.»30(Tarhan, 2007)
1.3.8. İç Görü
Ben kimim, iyi özelliklerim, kötü özelliklerim nelerdir? Sorularının cevabı bizi iç
dünyamıza yani iç görüye götürür. Sağlıklı işleyen beyinde birde sağlıklı işleyen sorgulama
mekanizması vardır. Bu sorgulama mekanizması normal olanla anormal olanı ayrıştırabilir.
Doğru ile yanlışı fark ettirir. Kısacası farkındalık sağlar.
«Kişinin, öncelikle kendi içinde, kendine zarar veren bu kimlik parçalarının ayrımına
varabilmesi gerekir. Kendi bireysel sağlıklı yapısının hastalıklı öğelerden ayrıştırabilmesi için
iç görü kazanması gerekir.
Ruhsal tedavilerimizin ana kaynaklarından birisi kişinin bu
yetisine sığınmak ve bunu güçlendirmektir. Bu yeti sayesinde sağlıklı kişilik parçaları ile
hastalıklı kişilik örüntüsü birbirinden ayrılır. Kişinin hedefi hastalıklı kimlik öğelerini ortadan
kaldırmaya yönelir. Bu da tedavinin temel basamağıdır.»31(Özakkaş, 2011)
Hepimiz kendi iç dünyamıza göre hareket ederiz. Kendi inançlarımız çerçevesinde
yaşantıyı değerlendiririz. Temel inançlarımız, dünyaya yüklediğimiz anlamlarında resmini
verir ve kurallar bu inançlara dayalı olarak geliştirdiğimiz varsayımlardır. Bu varsayımlar
hem kendi dünyamızda hem de diğer insanlarla kurulan ilişkilerimizde etkilidir.Bu durum
zamanla kişinin hayatındaki önemli stres kaynaklarından birisi olabilir.
«İnsan ilişkilerinde kendi duygu ve düşüncelerinin farkındalığını görebilen, algılama
düzeyi yüksek veya her şeye rağmen benim doğrularım, benim hissettiklerim demeyen bir
davranış biçimi geliştirmek yararlı olacaktır.»32(Baltaş, 1998)
30
Tarhan, N., Duyguların Dili, Timaş Yayınları İstanbul, 2007
Özakkaş T., Bütüncül Psikoterapi, Litera Yayınları, İstanbul, 2011
32
31
16
«İnançların çoğu, benzer özelliklere sahiptir. Ancak hayata yansımaları noktasında
farklılıklar gösterebilmektedir. Bu farklı temel inançları Beck üç ana grupta toplamıştır.
“Çaresizlik Temel İnançları”, “Sevilmeme Temel İnançları”, “Değersizlik Temel İnançları”
ve bu inanç kalıpları yaşanan stresin de temel sebebidir.»33(Türkçapar, 2011) Bu inançlar,
süreç içinde bizim kişiliğimize de yansıyacaktır.
1.3.9. Kişilik Özellikleri
Kişilik, psikolojik bir süreç olup bizim duruşumuzu, davranış biçimimiz, konuşma
tarzımızı, yeteneklerimizi belirler. Yani bizim iç dünyamızın dışa yansıyan yüzüdür. Dış
dünyadan ya da iç sistemden gelen uyarılara tepki verirken kişilik yapımız belirleyici bir
etkendir. Bu konuda Eysenck’in “Kişilik Boyutları” çalışmasından yararlanacağız.
Şekil-2- Eysenck Kişilik Boyutları
«Normallik ve Anormallik; İçe dönük ve dışa dönük çizgisinde kişiliğin ana hatları,
belirlenirken bu çizgi aynı zamanda iç dünyayı da resmetmektedir. Bu resimde diğer
belirleyici bir unsurda eğitim ve deneyimlerdir. Bu süreç dinamik bir yapıdır. Deneyimler
33
Türkçapar, H., Bilişsel Terapi, HYB Yayıncılık, Ankara, 2011
17
insanı hiçte ummadığı çok farklı yerlere doğru çekebilir. Bu da insanın kişiliğine
yansır.»34(Keçe, 2007)
«Kısacası kişilik insanın yapısının, duygusal durumunun, davranış biçiminin, en
karakteristik ve orijinal bütünüdür. Kişisel farklılıkların; kendine özgürlüklerin bir bileşimdir.
Bu gelişimin kendi içinde bir tutarlılığı ve öngürülebilir bir yanı vardır. Sözü edilen bu
bütünlük çoğu kişide görülebilen değişkenlik aralığından sapmalar gösteriyorsa, kişilik
özellikleri oldukça katıysa, kişinin toplumsal uyumunu işlevselliğini bozuyorsa, öznel bir
sıkıntı yaratıyorsa kişilik bozukluğu tanısı konabilir.»35(Köroğlu, 2011)
Gündelik çeşitli streslerde, dikkatli bir gözlemci kişilik,
özelliklerine bağlı
değişiklikleri kolayca fark edebilir. «Stres verici durumdaki tepkiler, kişilik özelliklerine göre
korku, kaygı, gerilim veya geri çekilme gibi farklı psikolojik nitelikler olabileceği gibi
terleme, kızarma, kalp atışlarının hızlanması gibi farklı fizyolojik nitelikler de olabilir. Farklı
kişiler de aynı tepkileri verseler bile bunların şiddetleri birbirinden farklıdır.»36(Baltaş, 1998)
«Bir binanın, %40’lık taşıyıcı sistemi kolonlar ve kirişlerden oluşur. Bu kısma
dokunursanız bina çöker. %60’lık kısmı ise duvarlar ve tesisattır. Bular değiştirilebilir. Kişi
istiyorsa kişiliğinin %60 gibi bir kısmını değiştirebilir. Tek şart kişinin gerçekten
istemesidir.»37(Tarhan, 2008) Bu noktada strese dayanıklık skalasını belirleyen, karşılaşılan
problemlerin çözüm noktasında, kişilik boyutlarından hangisine kayıldığındır.
1.3.10. Duygusal Zeka ve Stresi Yönetme Kapasitesi
«Son yıllardaki çalışmalar sonucunda EQ’nun (Emotional Qvation) insan başarısında IQ
(Intelligence Quation) kadar önemli olduğu noktasına varılmıştır. Mantıksal zeka katsayısının
yüksek olması başarı için tek önemli unsur değildir. Başarı için duygusal zeka katsayısının da
yüksek olması gerektiği belirlenmiştir. Duygusal zekası güçlü olan kişiler kendilerini harekete
geçirebilme gücüne, hedefini belirleyebilme gücüne, dürtü ve isteklerini kontrol edebilme
gücüne, ruh halini düzenleyebilme gücüne sahiptirler.»38(Tarhan, 2008)
Duygusal zeka eksikliğinde, stres, depresyon, şiddet dolu bir yaşam, uyuşturucu
bağımlılığı gibi sosyal boşluklar yaşanmaktadır. «Algılama organı olan beyin, beş duyu ile
gelen bilgilerle birlikte, akıl yoluyla ulaşılan düşünceleri, sezgi kanalından iletilen duyguları,
34
Keçe, C., En iyi Terapistim Ben, Ütopyagrafik, Ankara, 2007
Köroğlu, E., Kişilik Bozuklukları, HYB Yayıncılık, Ankara, 2011
36
37
38
35
18
dürtülerle sinyal gönderilen istekleri de algılar. Hatta algılayamadığı bilgileri anlaşılır kılmak
için inançları kullanır.»39(Tarhan, 2007)
Descartes ile başlayan kartezyen sistemi aklı tek yol gösterici olarak sunmaktaydı. Akla,
duyguların karıştırılmamasını savunan bu tez, beynin çalışma sistemini daha iyi anladıkça
itibar kaybetti.
Duyuların, hayal kurma, karar verme, plan yapma, iletişim kurma yoluyla kişisel
rehberlik yaptığı yönündeki görüşlerin haklılığı gittikçe artmaktadır. Özellikle duygusal
zekası güçlü kişilerin stresi yönetme kapasiteleri de güçlüdür.
Özet
Bu bölümde stresi, ona yüklediğimiz alamlar doğrultusunda tanımlamaya çalıştık.
“Sistem Kuramı” açısından organizma noktasında strese yüklenen anlamı ve stres
faktörlerinden iç ve dış stresi ele aldık. Özellikle de bebeklik döneminden itibaren sistemin
her aşamasında yaşanan gelişim ve evrelerdeki yaşananların, bireylerin ilerleyen yaşamında ki
yansımalarına da değinildi.
İnsanın yaşamını devam ettirirken karşılaşmak zorunda olduğu ihtiyaçları vardır. Bu
ihtiyaçların zamanında ve doyurucu olarak karşılanması aynı zamanda insanın olaylar
karşısındaki direncini de belirlemektedir.
Sistemin sağlam işleyebilmesi için ihtiyaçların zamanında ve yeterli noktada
karşılanması gerekmektedir. Tam da bu noktada psikolojik süreçler çok etkilidir.
Duygularımız, düşüncelerimiz, zekamız, hafızamız, iç görümüz ve tabiî ki bunların bütünü
olan kişilik özelliklerimiz hem stresi yönetmede hem de karşılaşılacak stres uyarılarına karşı
mücadelede etkilidir.
Bu çalışmada stresten daha çok strese verilen tepkide nelerin etkin olduğu üzerinde
durulmuştur. Duygusal zekası yani iç görüsü güçlü kişilerin stres uyaranlarına karşı daha
esnek oldukları görülmüştür. Stres hayatın vazgeçilmezidir. Önemli olan ona yüklenilen
anlamdır. Stresi olumlu noktada görebilmek ve kullanabilmek bireyin dayanıklılığını da
artıracaktır.
39
Tarhan, N., Duyguların Dili Timaş Yayınları, İstanbul, 2007
19
BÖLÜM II
2.1. Stres Tetikleycileri Ve Strese Verilen Tepkiler
2.1.1. Korku, Anksiyete ve Stres
Günlük hayattaki korku ve kaygılar stresi tetiklediği gibi, sonrasında da stresle
mücadeleyi olumsuz etkilemektedir. Olumsuz duygular kaygıyı tetikler. Kaygıyı oluşturan
tetikleyiciler kişiye doğru yaklaştıkça, organizma tehdit sinyali verir. Stres bu sinyalin
sonrasında yaşanan olası durumdur. Kaygı verici durum ortadan kalkınca yaşanan stresin
bitmesi beklenir. Oysa bu durum hayatın geneline yansıyorsa yani kişi sürekli kaygı halini her
olayda hissediyorsa işte o zaman stres yıkıcı bir özelliğe sahip olmaktadır.
Çoğu zaman, kaygı durumunu yaşatacak bir tetikleyici olmasa da kişi yaşadığı her olaya
bu anlamı yüklemeye yatkındır. Bu durumda, stres hem tetikleyicidir hem de yaşanan
kaygının sürekliliğine sebeptir.
Korkuların ise sebebi bellidir. Tehdit edici unsur ortadan kalktığında korku duygusu da
ortadan kalkar. Oysa kaygı süreklilik arz eder ve kaygıya verilen tepkiyle, tehlike unsuru
arasında bir denge yoktur. Süreç içerisinde bireylerin olayların karşısında dayanıklılığı da
zedelenir. Ve bu durum da yaygın anksiyeteyi kaçınılmaz kılar.
2.1.2. Anksiyete Kavramı
«Yaşamın akışına, gidişen güvenmemek»40(Hay, 2007) kişi tarafından deneyimlenen
korku ve sıkıntı halidir. Bu durum başka bir açıdan bakıldığında ise kişiyi koruyucu bir
özelliğe de sahiptir. Ancak kontrol dışına çıkarsa bireyin hayatını dumura uğratabilir. Kişi
sürekli kontrollü olma ihtiyacı hisseder. Başına kötü bir şey gelebileceğini düşünme, rezil
olmaktan veya komik duruma düşmekten korkma gibi duygular anı kullanmayı da
zorlaştıracaktır.
«Duygusal açıdan ise hastalık, korku ve panik hissine neden olur.
Kişi olayları
olabilecek en olumsuz yönüyle ele alır. Davranışsal olarak ise kişi anksiyeteyi tetikleyen
olaydan, mekandan kaçma eğilimi gösterir.»41(Keçe, 2007)
40
41
Hay, L.L., Düşünce Gücüyle Tedavi, Altın Kitaplar, İstanbul, 2007
Keçe, C., En iyi Terapistim Ben, Ütopyagrafik Ankara, 2007
20
«Freud 1926 yılında geliştirdiği yapısal modelde anksiyeteyi egoya ait bir duygu olarak
tanımlamıştır. Ego, bilince ulaşan yolları denetler ve baskı mekanizmasını kullanarak
içgüdüsel dürtülerin kendine ulaşmasını engeller. Buna rağmen yine de bazı içgüdüsel istekler
ya da dürtüler klinik belirti biçiminde anlatım bulabilirler. Ancak klinik belirti şeklini
almadan önce çoğu kez ya yön değiştirir ya da maskelenir. Sonuçta kullanılan savunma
mekanizmasının türüne bağlı olarak obsesif bir düşünce, bir fobi olarak ortaya
çıkarlar.»42(Gençtan, 2006)
Organizmanın temel fonksiyonu yaşamı devam ettirmektir. Bu açıdan bakıldığında
anksiyete yaşamın devamı için bir gerekliliktir. Çünkü anksiyete, fiziksel ve toplumsal
çevreden gelen tehlikelere karşı bireyi uyarma, gerekli uyumu sağlama, yaşamı sürdürme
işlevlerine katkıda bulunur. Ancak bu olayın nevrotik boyutunda, mantık dışı bir durum vardır
ki uyum devre dışı kalır. «Yaşam içinde her kişi anksiyete hisseder ancak nevrotik kişiler bu
duyguyu daha sık ve yoğun hissederler.»43(Gençtan, 2010) Bu yoğun hissediş organizmanın
da direncini düşürecektir.
Hayat akışı içinde yaşanan anksiyete gerçekçi anksiyetedir. Nevrotik anksiyeteden
niteliği yönünden farklıdır. Korku ile eş anlamlıdır. Beklenen ya da yaklaşan bir tehlikenin
algılanması ile tetiklenir. Ancak nedeni belli olmayan nevrotik anksiyete mantık dışıdır. Dürtü
ile eylem arasında düşünce süreci yerleştirilebilinirse, içgüdüsel dürtülerin boşalımının
gerektiğinde ertelenebilmesi sağlanır. Yani bu süreçte gelişen ego dürtülerle uzlaşır, onları
denetim altına alabilir. Bu denetim sürecinde yeterli stres, durumu olumlu etkilerken, mantık
dışı yaşanan stres hem gelişimi engellediği gibi sonraki aşamada da daha yoğun ve yıkıcı
hissedilir.
«Anksiyete, organizmanın yaşadığı bu gerilimle bir duruş sergiler. Bu açıdan
baktığımızda anksiyetenin üç farklı yönü ile karşılaşırız:
1- Gerçeklik Anksiyetesi: Korku ile eşanlamlıdır. Dış dünyadaki tehlikeli bir durumun
algılanmasıyla hissedilir.
2- Suçluluk Anksiyetesi: Özellikle toplumsal baskılanma sonrası vicdanın onaylamadığı
durumlarda yaşanır.
3- Nevrotik anksiyetede gerçeklik sorgulaması yapılmamaktadır.
42
43
Gençtan, E., Psikodinamik Psikiyatri ve Normal Dışı Davranışlar, Metis Yayınları, Ankara, 2006
Gençtan, E., Psikoanaliz ve Sonrası, Metis Yayınları, Ankara, 2010
21
Stres hastalıklı düşünceyi tetikleyici boyuttadır. Mantık dışılık ve uyumsuzluk
hakimdir.»44(Saygılı, 2001)
2.1.3. Korku Kaygı
Kaygılar, korkular toplumun genelinde gözlenebilen duygulardır. Örneğin; mikrop
korkusu olan, öleceğini düşünen bir kişi, bu korkusu yüzünden rahat hareket edememekte,
yaşam alanını, hareket alanını sınırlandırmaktadır. «Sürekli endişe hali yaşayanlar, her an
başlarına bir felaketin geleceği fikrine kilitlenmişlerdir. Bu kişiler potansiyel tehlikeleri çok
abartırlar ve kendilerini hep tetikte olmak zorunda hissederler. Zihinleri tehlikeye o kadar
odaklanmıştır ki olabilecek aksaklıklarla ve bunlara karşı alınacak önlemlerle meşguldür.
Esneklikten uzak katı bir bakış açıları vardır. Korkmak korkutur onları.»45(Tarhan, 2008)
Bir anne, vücudunda sivilce çıkan ya da nezle olan çocuğun öleceği korkusuna kapılırsa,
annenin yaşadığı bu duygu anksiyetedir. Buna karşılık çocuk önemli bir hastalık geçirmekte
ise annenin tepkisi gerçek bir korkudur. Korku, insanın karşılaştığı tehlikeyle orantılı bir
duygudur. Oysa anksiyete de durum orantısız hatta çoğu kez imgesel bir tehlikeye karşı
geliştirilen bir tepkidir.
Kaynağı belirsiz olan korkuya kaygı denir. Kaygı durumunda ise duygusal tepkinin
şiddeti hem tehditle orantılı değildir hem de tehdidin varlığından bağımsız olarak devam eder.
Bu durumda da insan bedensel, zihinsel güçlerini korku yaratan tehdidi ortadan kaldırma
amacına yönelik kullanamaz.
Algılamayı bu noktaya taşıyan fizyolojik reaksiyona baktığımızı da karışımıza bir çok
araştırma sonucu çıkmaktadır. Bu çalışmalar yoğunlukla gen varyantları üzerindedir. «2006
senesinde nörobilimci Andreas Meyer Lindenberg ve ABD’nin ünlü araştırma enstitüsü
NIMH’teki meslektaşları şiddetle ilişkili gen versiyonu taşıyan kişiler üzerinde bir araştırma
yaptılar. Araştırma sonucunda bu genin baskın olduğu kişilerin, heyecanı yöneten beyin
bölgelerinde hacmin azaldığı görüldü. Ve öfke, korku, amigdala bölgesindeki hareketliliği
hızlandırıyordu. Bu hareketlilik ise korku ile ilgili beyin bölgesinde baskılanmış aktiviteyi
tetikliyordu.»46 (Saygılı, 2006) Bu çalışmalar kaygının fizyolojik boyutunu gözler önüne
sermeketdir.
44
Saygılı, 2001
Tarhan,N.,Kendinizle Barışık Olmak, Timaş Kitapevi, İstanbul,2008
46
Saygılı, S., Beyin ve Ruh, Tüdar Yayınları İstanbul, 2006
45
22
2.1.4. Korku Geni
Beyindeki seratonin sinyalizasyonundan kaynaklanan duyu bu durum bozuklukları artık
kesin olarak bilinmektedir. Bilim adamları seratonin sinyalizasyonunda rol oynayan, seratonin
taşıyıcı protein üreten bir gen formu tanımladılar.
«Klaus Peter Lesch ve NIMH çalışanları seratonin taşıyıcı proteini üreten genin iki
formundan bahsetmişlerdi. 1969’da yapılan araştırmaya göre uzun gen formu alan sinir
hücresi daha fazla seratonin taşıyıcı protein üretiyordu. Kısa gen taşıyanlarda ise kaygı
yüksekti. NIMH’ten Ahmad Harari ve arkadaşları 2002’de fonksiyonlu MR beyin
görüntüleme çalışması yaptılar. Bu çalışma kısa gen formu taşıyan 14 kişide kaygı ve endişeyi
yüklenmiş
olan
amigdala
bölgesinin
diğer
kişilere
göre
daha
aktif
çalıştığını
47
gösteriyordu.» (Tarhan, 1998) Ve bu aktif çalışan genler, stresi kaçınılmaz kılmaktadır.
2.1.5. Takıntı Geni
Zihinsel geviş getirme olarak ifade edilen ve düşünce tekrarlarını anlatan “ruminasyon”
ile ilintili olarak beyindeki takıntı geninden söz edilmektedir. Şansızlık, başarısızlık,
ümitsizlik durumlarında genetik varyantın stres düzeyini, depresyon riskini artırdığı
bilinmektedir. Aşırı negatif deneyimler söz konusu olduğunda uzun gen sahibi olanların
depresyona karşı daha iyi korundukları ortaya çıkmıştır. «Virginie Commanwealth
Üniversitesinden Psikiyatrist ve Genetik Bilimci Kendler boşanma, iş kaybı, hırsızlık, hastalık
gibi stresli yaşam olayları ile depresyon oluşumu arasındaki bağlantıyı 549 ikiz üzerinde
yaptığı bir çalışmanın sonucuyla doğrulamıştır. Bu araştırmada seratonin taşıyıcı protein
üreten genin iki kısa formuna sahip olan kişilerin depresyona girme eğilimlerinin uzun gen
sahiplerinden daha yüksek olduğu ortaya çıkmıştır.»48(Gençtan, 2006)
Başka bir araştırmada talihsiz yaşam olaylarına karşı savunmasız kalmanın düşünce
tekrarına meyletme durumu araştırılmış ve kısa seraonin taşıyıcı gene sahip olanların takıntılı
bir şekilde bir şeylerin üzerinde durma ihtimallerinin daha fazla olduğu tespit edilmiştir.
Stres, seratonin taşıyıcı protein eksikliği ile birleştiğinde depresyon riskini
artırmaktadır.»
47
48
Gençtan, E.,. Psikodinamik Piskiyatri ve Normal Dışı Davranışlar, Mesit Yayınları, Ankara 2006
23
2.1.6. Zihinsel Kaygı ve Yaygın Anksiyete
Duygusal analiz yapabilen kişi karşılaştığı olay karşısında “Şu anda ruh durumum
nasıl?” sorusunu sorabilen kişidir. Eğer cevabı tatminkar değilse, hatalı olduğunu
düşünüyorsa
“kendimi
düzeltmeliyim”
diye
düşünür.
«Hatalıyım-düzeltmeliyim,
bilmiyorum- öğrenmeliyim, zorlanıyorum-tahammül etmeliyim, hastayım-sağlıklı olmak için
çaba sarf etmeliyim” gibi düşünceler zihinsel kaygıyı en aza indirir.»49(Baltaş, 1998) Çünkü
bu sorgulamayı yapamayan kişiler, mutlu olamayacakları ön kabulü ile yaşarlar. Böyle bir ruh
hali gerçeklik algısını yıpratır. Asıl amaç kaygı içeren düşünceleri mantıklı ve doğru
düşüncelerle değiştirmek ve karşılaşılan olaylar karşısında sorgulama yapabilmeyi etkin hale
getirebilmektir.
Dünya Sağlık Örtü’nün 12 Ekim 1990’da gerçekleştirdiği bir konferansın ana konusu
“Yaşam biçimi hastalıklarıydı.” Bu konferansta, sanayileşmiş ülkelerde erken ölümlerin %7080’inin yanlış yaşam biçiminden kaynaklandığı da ifade edilen konular arasındaydı. «ABD’de
ise 1979 yılında sağlık ve eğitim bakanlığı tarafından “Modern Katiller” tanımlamasıyla şu
özetleyici tanımlama yapılmıştı.
“Kendimizi yanlış yaşam alışkanlıklarıyla öldürmekteyiz.”
“Kendimizi çevreyi bilinçsizce kirleterek öldürmekteyiz.”
“Kendimiz zararlı sosyal koşulların sürmesine izin vererek öldürmekteyiz.”»50(Tarhan,
2005)
Yaygın anksiyete yaşayan insanlar geleceklerine dair, yaşamakta oldukları ana dair,
parasal durumlarına ve yaşamın diğer yönlerine dair sürekli bir kaygı halindedirler. Zaman
zaman birden yoğunlaşan kaygı duygularıyla belirlenen yaygın anksiyete, belirli bir tehlike
kaynağına bağlı olmadığından “Bağlantısız” anksiyete olarak nitelendirilir. «Bu durumda
dikkat toplayamama, karar verme güçlüğü, aşırı duyarlılık, umutsuzluk, uyku bozuklukları,
aşrı terleme ve sürekli kas gerilimi kendini hissettirir. Kas gerilimi, boyun ve omuz
bölgelerinde daha yoğundur. Uyku güçlüğü, sık terleme, kalp çarpıntısı olabilir.»51 (Tarhan,
2005)
Bu rahatsızlığı yaşayan insanların çoğu, tüm yaşamları boyunca süre gelen bir endişeli
hali içinde olduklarından şikayet ederler. «Olumsuzluklarla başa çıkmada kendi yeteneklerini
49
Baltaş, A., Stres ve Başaçıkma Yolları, Remzi Kitapevi, İstanbul, ,1998
51
Tarhan N., Kendinizle Barışık Olmak, Timaş Kitapevi, İstanbul, 2005
50
24
küçümsemeleri,
mükemmeliyetçi
yapıları,
onaylatmaya
olan
ihtiyaçları
belirsizliğe
katlanamamaları yaşanılan durumlardır.»52(Gençtan, 2006) Endişeli kişiler bir yandan
endişenin kendilerini olumsuzluklara karşı koruduğuna, olumsuzlukları engellediğine
inanırlar. Diğer yandan endişenin hastalık veya delilik gibi olumsuz sonuçlara yol açacağına
ve endişenin kontrol edilmesi gerektiğine de inanırlar. Ancak duygusal uyarılma skalaları
harekete geçirilmediği için endişe genellikle soyut şekilde yaşanmaktadır. Bu da duygusal
içeriği etkisizleştirir ve alışmayı engeller.
«Günlük yaşamın devamı için gerekli yeteneklerin geliştirilmemiş olması da yine
yaşanan anksiyetenin nedenlerindendir. Burada da aşırı koruyucu ya da reddedilmeden
kaynaklanan
benlik
yapısını
yetersiz
gelişmesinden
kaynaklanan
bir
durum
söz
konusudur.»53(Leahy, 2005)
«Yaşamın sorunlarıyla baş edebilme yetisini kazanmış bir birey için normal koşullar
altında, tehlike sayılabilecek ve anksiyete yaratabilecek durum sayısı fazla olmazken
kendisini yetersiz ve güvensiz hisseden kişi için olay kaygı sebebidir. Geçmişte yaşanan
sarsıcı bir olay da yine anksiyete tetikleyicisi olabilmektedir.»54(Carkhuff, 2011)
«Karar verme noktasında zorlanma, yaşanan anksiyeteyi daha da yoğunlaştırır. Yaşam
hızlı karar vermeye zorlarken bireyi, benlik yapıları yetersiz olanlar bu durumlar karşısında
sık anksiyete yaşarlar.»55(Alberti, 2002)
Zihne yapılacak en büyük yatırım, alternatif düşünce, üretebilmektir. Kaygı uyandıracak
bir olayla karşılaşıldığında kaygının kaynağını anlamaya çalışmak, duygunun analizini
yapabilmek bu olumsuz hisse karşı egonun, gerçek benliğin güçlenmesi demektir.
Anksiyete de ilaca başvurma durumuna baktığımızda; ilaçların geçici bir iyilik sağladığı
ancak ilaç alımı bittikten sonra belirtilerin yeniden ortaya çıktığı görülmüştür. Bu sebeplerden
dolayı yaygın anksiyetenin tedavisinde psikoterapinin önemini korumaktadır.
Korkuların temelindeki düşünce kalıplarının farkına varılırsa çözüme daha kolay
odaklanılabilinir. “stres ve sınırlandırıcı inançlarımız” başlığı altında konuya daha detaylı
değinilecektir.
52
Gençtan E., Psikodinamik Psikiyatri ve Normal Dışı Davranışlar, Metis Yayınları, Ankara, 2006
Leahy L.R., Bilişsel Terapi Yöntemleri, HYB Yayıncılık, İstanbul, 2005
54
Carkhuff, R., Yardım Etme Sanatı, Nobel Yayınları, İstanbul, 2011
55
Alberti, R., Atılhanlık, HYB Yayıncılık, Ankara, 2002
53
25
2.1.7. Strese Verilen Tepkiler
Strese karşı verilen tepkiler ikiye ayrılır: Gözlenebilen ve gözlenemeyen tepkiler.
Yaşanan kaygının etkisini bu tepkiler belirlemektedir. Kalpteki hızlanma, ellerdeki titreme,
kaslardaki gerginlik bu tepkilerden bazılarıdır. Gözlenemeyen tepkilere baktığımızda ise,
duyu organlarının keskinleşmesi, tiroid hormonunun artması, adrenal hormonunun artması,
adrenal hormonu ve kortizon artışı da gözlenemeyen tepkilerdir. Bu tepkileri daha geniş
anlamlarıyla dört başlık altında inceleyebiliriz.
2.1.8. Fizyolojik Tepkiler
Homeostatis dengenin bozulması, geri bildirim olarak organizmaya yansır. Bu bilgi
otonom sisteme gelmesiyle aynı anda endokrin sisteminin de uyarılması demettir. «Endokrin
sistemi de hipotalus, pitüiter, paratiroid, tiroid, adrenal, pankreas ve yumurtalıklar gibi
doğrudan kana karışan hormonları üreten bezleri uyarır. Tehlike mesajının tüm organizmaya
ulaşması bu bezler ile mümkün olmaktadır. Çünkü stres esnasında organizmayı harekete
geçirecek hormonları kanın içinde salgılar ve mesaj kan yoluyla tüm organizmaya iletilmiş
olur.»56(Stora, 1994)
Otonom sinir sisteminde organizmanın dengesini sağlayan iki alt sistem vardır:
Sempatik ve parasempatik sinir sistemi stres ya da hareket sırasında daha hızlı çalışır. Bu
çalışma esnasında gözbebeği genişler, tükürük salgısı engellenir, branşlar gevşetilir, kalbin
çalışması hızlanır, glikoz salgısı artar, sindirim faaliyeti engellenir. Görme duyusunun da
keskinleşmesiyle göze daha fazla ışık girer. Branşların gevşemesiyle artan hızlı nefes alıp
vermeler, vücut için gerekli oksijeni sağlayacaktır. Kalbin hızlı çalışmasıyla santral sinir
sistemine ve kan sistemine gerekli olan kan pompalanır.
«Glikoz salgısı sistemi hızlandırır. Sindirim sistemi normalde en çok enerji tüketen
sistem olduğu için onun faaliyeti yavaşlar ve enerji diğer sistemlere kayar.»57(Köknel, 1998)
Bu durum santral sistemin de hızlı çalışmasını sağlar. Sistem organizmanın yaşaması için
uyum halinde çalışmaktadır. Tüm fizyolojik süreçler kontrol altında tutulmaya çalışılırken
diğer taraftan endokrin sisteminden gelen geri bildirimler ve sisteme gelen diğer dış
uyarılarda yorumlanmakta, organizmanın devamı için gerekli enerji etkin hale getirilmektedir.
«Organizma, tehlike oluşturan durumdan uzaklaştığı an dengenin yeniden oluşturulması için
parasempatik sinir sistemi devreye girer ve tehlike anında işleyen tüm süreçlerin tam tersi
56
57
Stora, J.B., Stres, Çev. Kalkın A., İletişim Yayıncılık, İstanbul, 1994
Köknel, Ö., Zorlanan İnsan, Altın Kitaplar Yayıncılık, İstanbul, 1998
26
harekete geçilir. Organizmanın devamı için her iki sistemde birbirin dengeler. Biri
organizmayı hızlandırırken; diğeri yavaşlatır.»58(Eroğlu, 2001)
Bireydeki farkındalığı arttırıp, stres yönetiminde etkin olmasını sağlayan en önemli
ayrıntı, bilinçli olarak parasempatik sistemi devreye sokabilmektir.
«Sinir sisteminde ilk gelişen organ, omurilik soğanıdır. Görevi, hayati fonksiyonları
yerine getirmektir. İkinci nokta hipotalamus bölgesidir. Görevi beynin programlanmış
dengelerini yönetir. Daha sonra limbik sistem gelir ve duygularla ilişkilidir.»59(Köroğlu,
1995)
Bütün sistemin kontrolü kortextedir. Bu kontrol limbik sistemle başlar, limbik sistem
hipotalamusu, o da omuriliği kontrol eder. «Kortexin kontrol edilmesi halinde bedenin işleyişi
de kontrol altındadır. Yani sistem kontrol altındadır.»60(Yöney, 2011)
«Beyne ulaşan bilgiyi ilk algılayan talamustur. Buradan mesaj tüm sisteme dağıtılır.
Daha sonraki aşamada kortexin yorum yapması vardır.
Şayet kortex olayı tehdit gibi algılarsa bu durum limbik sisteme ulaşır, oradan
hipotalmus aracılığıyla tüm bedene yayılır. Sinir sistemi ve endokrin sistemi devreye girer ve
hormonların devreye girmesiyle organlar etkilenir. Kortex dış uyarıcıyı tehdit olarak
algılayamazsa her hangi bir davranışsal önleme de ihtiyaç duyulmayacaktır.»61(Eşel, 2001)
«Sempatik sisteme bindirilen yükün ağırlığı ve süresine göre bedenin geri bildirimi de
farklı olmaktadır. En hafif düzeyde tedirginlik, uykusuzluk, baş ağırsı, hazımsızlık,
yorgunluk, cilt bozukluları; en ağır düzeyde ise yüksek tansiyon, astım, ülser, kanser, kalp
krizi, depresyon, akıl hastalıkları görülebilmektedir.»62(Özer, 1989)
Stresin kanserle olan ilişkisine baktığımızda sistemi daha kolay algılayacağız. Kanser
yani kontrolsüz hücre çoğalması. «Sağlıklı bir hücre kendi içinde tüm yapılara sahiptir. Oysa
kanserli hücre tüm yapılara sahip değildir. Tek bir hücre duvarı olduğundan bölünemez.
Yaşayabilmesi için sağlıklı hücreye yapışarak orada çoğalmaya başlar. Vücutta her 6-8 saatte
bir böyle bir asalak hücre çoğalmaya çalışır. Bu sistemi akyuvarlar kontrol eder. Yani
hastalıklı hücrelere geçit vermezler. Oysa kortexin tehdit dediği anda hızlı çalışan sempatik
sistem akyuvarların sayısını azaltır. Bağışıklık sistemi çöker ve yaşanan kanser rahatsızlığı
58
Eroğlu, F., Davranış Bilimleri, Beta Yayıncılık, İstanbul, 2001
Köroğlu, E., Anksiyete Bozuklukları, Psikiyatri Hekimler Yayın Birliği, İstanbul, 1995
60
Yöney, H.T., Türk Psikiyatri Derneği, 201(12) 2011
61
Eşel, E.E., Depresyonun Nöroendokrinolojisi Duygu Durum Dizisi, 2001; 3 2001
62
Özer, K., Duygusal Gerilimle Baş Edebilme, Varlık Yayınları, İstanbul, 1989
59
27
kaçınılmazdır. Kişinin olayları algılama şekli bütün sistemi kontrolde edebilir, deformede
edebilir.»63(Şahin, 1994)
2.1.9. Bilişsel Tepkiler
Stres, bilişsel tepkileri belirler. Uzun, kısa süreli bellek hızlanmıştır. Eski deneyimler,
çözüm yolları hatırlanılmaya çalışılırken, tehdit edici unsura da anlamlar yüklenilmeye
çalışılmaktadır.
Bu aşamada bedende yaşananlara «kalp hızlanması, terleme yani bedensel tepkiler fark
edilir de kontrol altına alınabilinirse beyin çözüme daha kolay ulaşacaktır. Yani kortex tehdit
boyutundan çıkarsa sistem normale dönecektir.»64(Uçar, 2004)
2.1.10. Duygusal Tepkiler
Sistem uyarıcıyı, varoluşa tehdit olarak algılarsa, tehdit olarak yorumlarsa bu
yorumlamanın duygusal yansımasında korku ve kaygı vardır. «Uyarıcı, yaşam alanına
müdahale olarak algılanırsa yani engellenmişlik duygusu yaşanırsa yansıması: öfke,
kızgınlıktır. Bir kayıp varsa (sevilen birisinin ölümü-başarısızlık) yaşanan duygu karamsarlık
ya da depresyondur.»65(Ellis, 2008)
2.1.11. Davranışsal Tepkiler
Stres savaş ya da kaç davranışını beraberinde getirir. Strese karşı aktif davranış
savaşmayı gerektirir. Verilen tepki stresörü ortadan kaldırmaya yöneliktir. Pasif davranışta ise
kaçma vardır. Birey enerji toplamak için o an, o mekandan uzaklaşır ancak sonra dönüp
mücadele edecekse bu davranış faydalıdır, aktif bir davranıştır. Stres durumu sürerse, kişi
savaşmakta ya da çakmakta başarılı olamazsa organizma direnç aşamasına girer. Bu aşamada
sistem zorlanmaya başlar. Bağışıklık sistemi zayıflar ve dış etkenler daha çok yıkıcıdır.
Bakterilerin, virüslerin yıkıcı etkisi daha yoğun hissedilir.
Artık organizma tükenme aşamasına girmiştir ve sonrası ölüm. Olaylara yüklediğimiz
anlamlar biyo-psiko-sosyal varoluşumuzu etkilemektedir. Bizi yaşadığımız olaylardan ziyade
onlara yüklediğimiz anlamlar etkilemektedir. Bu noktada önemli olan stresle savaşmak değil,
63
Şahin, Hisli, M., Stresle Başaçıkma; Olumlu Bir Yaklaşım, Tüm Psikolglar Derneği Dergisi, 1994/2
Uçar, F., Stresle Zihnin Rolü ve Strese Bağlı Zihinsel ve Ruhsal Hastalıklar, Türk Psikoloji Bülteni, 2004
65
Dr. Ellis, A., Kendinizi Daha İyi Hissedin, ,Çev. Akbaş S.K., HYB Yayınları, Ankara, 2008
64
28
zihin yapımızı iyi yönlendirebilmektir. İyi yönlendirilen zihin stresle mücadele de kontrol
mekanizmasıdır.
Özet
Biyo-psiko-sosyal varoluşun devamı için dengeye ihtiyaç vardır. Sistem aslında kendi
içinde mükemmel bir yapıya sahiptir. Sempatik ve parasempatik sinir sistemi dışarıdan gelen
uyaranlara karşı (koruk, kaygı, takıntı) sistemin devamı için çaba sarfederken ilk önce direnç
aşaması yaşanmaktadır. Ancak sistem hala dengeye ulaşamıyorsa yani uyarıcıyı algılama,
yorumlama hala tehdit noktasındaysa işte o zaman tükenme devresine girilmektedir. Strese
yüklenen negatif anlamlar, geçmiş yaşantılar, problemin çözüm yollarını tıkar. En önemli
nokta bu anlam boşluğunu doldurabilmek için zihin yapımızı, düşünce tarzımızı, sürekli
dengede tutmak için çaba sarf edebilmektedir. Çünkü organizma biz kaçsak da savaşsak da
sistemi ayakta tutabilmek için programlanmıştır. Tek yapılması gereken düşünce tarzımızla,
yorumlayışımızla bu programa destek olmaktır.
29
BÖLÜM III
3.1. Stres Ve Savunma Mekanizmaları
3.1.1. Savunma Mekanizmaları
Organizma dışarıdan gelen bir tehlikeyi, tehdit olarak algılandığında ilk olarak
gösterdiği koruyucu tepki, korkudur. Yine organizmanın kendi içinde yaşadığı çatışmaya veya
tehlikeye karşı gösterdiği ilk tepki ise bunaltıdır.« Korku kişiyi kaçmaya, teslim olmaya veya
saldırmaya götürebilir. Ancak kişinin bilinçdışında yaşanan bir bunaltıdan kaçma imkanı
yoktur. İşte kişi teslim olamadığı veya saldıramadığı bir bunaltıdan kurtulmak için derin
egonun savunma mekanizmalarını kullanır.»66(Keçe, 2007)
Ego savunma mekanizmasının temel görevi; bireyin kaygıyla başa çıkmasına yardımcı
olmaktır, bu durum egonun aşırı baskılanmasını önler. Ego savunmaları patolojik olmaktan
çok normal davranışlardır. «Bu savunmalar gerçekle yüzleşmeyi engelleyen bir yaşam tarzı
haline getirilmedikçe bireylerin uyum sağlama güçlerini destekleyebilir. Bireyin kullandığı
savunmalar, bireyin gelişme düzeyine ve duyduğu kaygının derecesine bağlıdır.»67(Curey,
2005)
Egonun ilk fonksiyonu dürtüler üzerinde denetim kurabilme yeteneğidir. «Bu egonun
bastırma, savunma düzeneğinin ilk prototipidir. Ego gerçekliği, yani realiteyi temsil eder.
Egonun görevi bu dürtülerin realiteye uygun şekilde deşarjını sağlamaktır.
Bunun içinde savunma mekanizmaları kullanılır.»68(Özakkaş, 2011)
Savunma mekanizmalarının ortak özellikleri şudur:
- Otomatiktir
- Kişi savunma mekanizmaları sonucunda yaptığı davranışının gerçek nedenini ve
işlevini farkında değildir. Yani bilinç dışı davranışlardır.
- Kişi savunma mekanizmalarının etkisi altında olduğundan biraz daha fazla algılanır.
Yani kendini aldatmaca işin içine girer ve böylece algılamadaki bu değişiklik ile bunaltı
azaltılmaya çalışılır. Böylece kişi ortaya çıkan zor durumları kendini yıpratmadan atlatır.
66
Keçe, C., En İyi Terapistim Ben, Ütopyagrafik, Ankara, 2007
Curey, G., Psikolojik Danışma Psikoterapi ve Kuram Uygulamaları, Metis Yayıncılık, Ankara, 2005
68
67
30
- Savunma mekanizmaları herkes tarafından kullanılır. Altta yatan ağır bir patoloji
yoksa normal bir davranış biçimi olarak kabul edilebilir.
Başlıca savunma mekanizmaları:
3.1.2 Bastırma (Represyon ve Supresyon)
Birey, varlığını tehdit eden veya kendisine acı veren düşünce veya duyguyla
karşılaştığında bunu bilinçdışına iter. Bu aşamada kullanılan savunma aracı bastırmadır.
Egonun bilinçdışını kontrol edebilmesi için, tehlike arz eden dürtüleri durdurması ve onları
bilinçdışına bastırarak bir savunma düzeneği geliştirmesi gerekir. İlk etapta dürtü
bilinçdışında tutulur, zamanla bazıları bilince çıkar. Bilince çıkabilen realiteye ve süperegoya
uygun olanlardır. Bunlara deşarj olma imkanı sağlanır. Klasik Freudien yaklaşımda bütün
nerotik yapılanmaların altında yatan temel mekanizma represyondur. Bilinçli olarak
bastırmadan farkı, bilinçdışında cereyan etmesidir. Taciz, tecavüz, trafik kazası gibi travmatik
olayların bilgi boyutu bastırılarak kritik akıl korunmaya çalışır.
Uygun olmayanlar da bilinçdışına tekrar gönderilir yani bastırılır Bu alanda üç evreden
bahsedilebilir.
a- Bilince gelen dürtünün geri gönderilmesi
b- Dürtünün bilinçdışında tutulması
c- Reel olarak yaşanan travmanın bilinçdışına gömülmesi. Her üç aşamada da bastırma
mekanizmasından bahsedilebilir.
Yaşanmış olan travmatik bir çok anı unutulma eğilimlidir. Egonun rahatlayabilmesi için
bu tip anıların hafıza katmanlarının derinlerine gönderilmesi ve çağrışım zincirinden uzak
tutulması gerekmektedir.
«Hayatın ilk yıllarından itibaren başlayan ve hayat boyu süren bastırma mekanizması
oldukça fazla zihinsel enerji tüketen bir savunmadır. Bunun yanında bastırma adaptasyonda,
uyum sağlamada da etkilidir. Çünkü egonun başa çıkabilme gücünü artırır. Dikkat edilmesi
gereken nokta ne kadarıyla hayatımızda bastırmayı kullandığımızdır.»69(Zembilce, 1986)
69
Zembilce, N., Sinir Sistemi Hastalıkları, Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Yayınları, İstanbul, 1986
31
3.1.3. İçe Atım (Introjection)
Dışarıdaki bir nesnenin veya bir parçasının ya da nesnenin bir özelliğinin pozitif veya
negatif anlamda içe alınarak zihinsel tasarımda onun yaşantılanmasıdır.
«Özdeşim mekanizmasından farklıdır. Özdeşim kurmada, içselleştirmede, egonun ve
kendiliğin güçlenmesi amacı güdülürken içe alımda bu alternatifler uygulanmadığından geçici
bir rahatlama sağlanır. Ego yetersizlik duygusunu diğer savunma mekanizmalarıyla, tolore
etmeye, dayanma gücünü arttırmaya çalışır. İçe alımda en güzel örnek: sevdiği kıza çıkma
teklifinde bulunma cesaretini, gücünü kendine hissetmeyen gencin sevdiği kızı içine alarak,
onunla iç dünyasında konuşması, hesaplaşması, duygularını paylaşması verilebilir. İlkel bir
savunma mekanizması olan içe almada ego sorgulama yapamadan bu durum sürekli kullanırsa
patolojik durumlarla karşılaşılabilinir.»70(Özakkaş, 2011)
Örneğin; çocukluğu boyunca babasının, annesini ve kendisini dövmesine; içmesine
kendi iç dünyasında yoğun tepkiler veren, ondan nefret ettiğini söyleyen bir kişinin kendi
hayatında da aynı davranışları sergilemesi, bir içe alım yansımasıdır.
3.1.4 Bölme (Splitting)
En ilkel savunma mekanizmalarından biridir ve çoğu zaman tartışmalara konu olmuştur.
Savunma mekanizması olup olmadığı noktasında tereddütler vardır. Çünkü bebeğin hayatın
ilk aylarındaki nesneleri iyi ya da kötü diye ikiye bölerek algılamasından hareketle ulaşılan bir
durumdur. Dış dünyaya yüklenen iyi ya da kötü olma durumu egoyu bazı durumlarda
korurken yoğunlukla da gerçeklik algısını yıpratmaktadır. Kişi birbirine karşıt ve çatışan
duygulanımlarla bölünmeler yaşar. Dolayısıyla da dış gerçeklik de bölünür. Bu savunma
mekanizmasında amaç egonun bütünlüğünü korumakta olsa sık kullanıldığında gerçeklikten
kopmalar yaşanır.
3.1.5. İdealizasyon
Özdeşleşme mekanizmasının da hazırlayıcı olan idealizasyonda kişi kendi zayıf
egosunun yarattığı doyumsuzluktan kurtulmak için bir başka kişiye değerlilik anlamı yükler
böylece kendini değerli kılar. Her bireyi ayakta tutan bir temel değerlilik hissi vardır. Bu
duygu çoğu zaman bizi korur. Kendiliğin ilk çekirdek duygusu budur.
70
32
«Süreç içinde bu duyguda yıpranmalar olduğunda egoyu ayakta utabilmek, yaşanan
değersizlik duygusunu en aza indirgemek için idealizasyon savunma düzeneği kullanılır. Bu
düzenek süreklilik arz edecek olursa temel değerlilik duygusu tamamen dumura
uğrayacaktır.»71(Öner, 2010) Örneğin; birey bir ideolojiye veya dini örgüte bağlanarak yüksek
bir idealizasyona hizmet eder. Lidere çok yüksek değerler atfederek, özlediği kimlik parçasını
lidere yükleyerek kendi değerlilik hissini yaşarken, değersizlik hissini ortadan kaldırır.
3.1.6 Develüasyon
Değersizleştirme yani kişinin kendini kötü kendilikle bütünleştirmesi ve bu halin
zamanla kimlik boyutuna taşınması durumudur. Kişi bu savunma mekanizmasıyla içte
yaşadığı stresi yani kendini değersiz hissetme duygusunu dışarıda bir nesneye taşıdığında
egonun nefes almasını sağlamış olur. İçimizdeki iyi kendilik, kötü kendiliğin bir yansımasıdır.
Anne veya bakıcının tutarsız davranışları bu yapının ya geç olarak bütünleşmesine ya da
tamamen ayrı kalmasına neden olabilir. Örneğin; iyi şeyler yaptığımızda önemli ve değerli
olduğumuzu hissederken; kendi kimliğimize ters şeyler yaptığımızda kendimizi kötü
hissetmemiz bu durumun yansımasıdır. Yargılamanın olabileceği, güç ve otorite olarak bizden
üstün insanların bulunduğu ortamlarda hissedilen tedirginliğin kaynağı bu parçalardan kötü
kendiliğin aktif hale gelmesidir
3.1.7. Yer değiştirme (Displacement)
Bireyin
iç
dünyasında
çatışma
oluşturacak,
egonun
rahatsız
olabileceği,
kabullenemeyeceği, tehlike oluşturabilecek duygusal bir hissin, bu hissi tetikleyen nesne
yerine, bir yedeğine veya dışarıdaki bir başka nesneye transfer edilmesi halidir. Günlük
yaşamda ve rüyalarımızda bu mekanizmayı sıkça kullanırız. Pek çok ego savunma
mekanizması içi içe girmiş durumdadır. Örneğin; saldırganca dürtüleri yoğun olan birinin
boksa yönelmesi toplumsal ve ahlaki yapıda kontrol edilebilir bir yer değiştirmeyken; aynı
kişinin mafyaya girmesi ve oradan nam salması, saygınlık kazanması sağlıklı olmayan bir yer
değiştirmedir.
«Yani bir dürtü veya duygu ait olduğu nesne veya düşünceden başka bir nesne veya
düşünceye dönüştürülmüş olarak karşımıza çıkabilir. Mesela; beyaz bir tavşana karşı
kokutulan bebek, beyaz sakallı bir deden de korkabilir. Bir takım fobilerin kaynağında,
71
Öner, U., Sosyal Kaygı ile Başaçıkma, Nobel Yayınları, Ankara, 2010
33
obsesyonların kaynağında davranışsal ve bilişsel
yer değiştirme düzenekleri
yer
alabilmektedir.»72(Keçe, 2007)
3.1.8. Başka Şeye Yöneltme, Eyleme Dökme
Olumsuz bir duygunun bilinçli olarak o duyguyla ilintili olmayan bir başkasına
yansıtılması durumudur. Saldırgan dürtü bir başkasına yöneltilerek ego geçici olarak
rahatlatılır. Yani hissedilen stres boşaltılmaya çalışılır. Örneğin; iş yerinde müdürün
azarladığı memurun evde eşine ve çocuklarına bağırıp çağırması, bu savunma mekanizmasına
verilebilecek en bilinen örnektir.
Yine aynı şekilde eşlerden biri ya da her ikisi de dışarıda deşarj edemedikleri öfke ve
kızgınlık hisleriyle eve gelmektedirler. Bu duyguyla karşı tarafındın açığı aranmaya başlanır
ve bir zaman sonra bir bahane bulunur tartışma başlar. Amaç, içeride biriken öfkenin
boşaltılmasıdır. Karşı taraf şaşkındır. Gerekçe anlamsızdır. Şayet bu durumun ardılı bilinirse
olumsuz sahnenin önüne geçilebilir, aksi taktirde sözlü sataşmayla başlayan tartışma, fiziki
şiddete ve hatta ayrılığa kadar gidebilmektedir.
3.1.9. Kendine Yöneltme
Engellenme durumunda hedefe ulaşamayan dürtü gerilim yaşar. Bu gerilim iç dengeyi
tehdit etmektedir.
Engelleyen nesneye karşı oluşan öfke yargılayıcı değerler yüzünden boşalmayınca öfke
kişinin kendisine yönelir. Bu yöneltme kişinin hasta olduğunu düşünmesi gibi patolojik bir
düşünce olabileceği gibi durum bedende de hissedilebilir.(somatizasyon). Pasif agresif bir
davranış olarak da kendini gösterir. Örneğin; herhangi bir alanda başarıyla bilinen bir birey bu
başarının elinden gitmesi durumunda canına kastedebilir. Egonun bir parçası diğer parçasını
cezalandırmaktadır. Yalan söylediği için oruç tutmaktan başlayıp; gayri ahlaki bir davranış
nedeniyle kendi hayatına kıyma sürecine kadar gidebilir.
3.1.10. Yansıtma
İd’den veya bilinçdışından gelen bir takım talepler ve dürtüler egoya, realiteye ve
süperegoya ters ise bu dürtüler yansıtma mekanizmasıyla deşarj olurlar. Bireyin egosu içten
gelen böyle bir talebe karşı direnmekte, kabul etmemekte ve ona karşı net bir tavır
72
Keçe, C. En İyi Terapistim Ben, Ütopyagrafik, Ankara, 2007
34
sergilemektedir. Kişinin egosunun böyle bir isteği arzusu ve talebi yoktur. Böyle bir talep
karşısında şiddetli bir tepki göstermektedir.
«Sistem iki şekilde kendini gösterir. Ya suçlama direkt yapılır, diğerleri eşcinsel,
yalancı, korkaktır ya da benim hakkımda böyle düşünüyorlar şeklindedir. “Benim dolandırıcı
olduğumu söylüyorlar ama alakası yok” gibi.»73(Özakkaş, 2011)
Eşler arasındaki kıskançlığın bir çoğunun altında bu mekanizma kendini hissettirir. Her
şey yolunda giderken, birden eşlerden biri diğerlerinin sadakatini sorgulamaya başlar. Delil
yoktur, varsayımlarla hareket edilir. Muhtemelen suçlayan eşin bilinçdışında bir takım
dürtüler harekete geçmiş ve bunları kontrol edememe kaygısıyla karşı tarafı suçlama
eğilimine girmiştir.
3.1.11. Özdeşim (Identifiation)
Egoyu çoğu zaman dış gerçeklikle ayakta tutan mekanizmaların en bilinenidir. Özdeşim
savunma düzeneği, normal gelişim süreci içindeki bir bireyin yapmak zorunda olduğu,
egonun ve kendiliğin gerekli kurucu temel unsurlarındandır.
Yani doğal ve normal bir süreçtir. Kendiliğin oluşması noktasında bireyin modelediği
nesne ilişkileri onun kişiliğini ve kimliğini oluşturmaktadır. Dikkat çeken nokta bu oluşumda
yaşananlar ve model alınan, özdeşim kurulan modellerdeki tutarlılıktır. Çünkü bu özdeşleşme
sonucunda kendilik çekirdeği anlam bulacaktır.
Diğer bir konu da yaşam boyunca karşılaşılan olaylardır ve bizim çevremizin bu
olaylara yükledikleri anlamlardır. «Özdeşleşme çoğu zaman bireyin kendilik düzeyini en üst
seviyede tutmak için bireyi, kaybetme ve yetersizlik duygularından korur. Bu nedenle bazı
yetersizlik ve aşağılık duygularına sahip olan bireyler bazı başarılı kişi, kurum ve gruplar ile
özdeşim kurarak değerli algılanma çabası içine girebilirler. Bu durum hem yaşanan stres
skalasını yükseltirken hem de hayata uyumu zorlaştıracaktır.»74(Freud, 2011)
Özellikle ergenlik döneminde, kimliğin yeniden oluşum sürecinde, kısa sürede zengin
olma, üne kavuşma gibi cazip gelen arzu ve istekler sağlıksız rol modelleri ile özdeşim
kurmayı tetikler. Hiçbir yeteneği olmadığı halde kendini ünlü bir şöhretle özdeşleştirebilir. Bu
durumun tam tersi de yaşanabilir. Olumlu rol modeller varsa hayatında., bu modeller çevre
tarafından destekleniyorsa sağlıklı bir özdeşleşme yaşanacaktır.
73
74
Özakkaş, T., Bütüncül Psikotepari, Litera Yayınları, İstanbul, 2011
Freud, A., Ben ve Savunma Mekanizmaları, Çevr. Yeşim Erim, Metis Yayınları, 2011
35
3.1.12. Yansıtmalı Özdeşim (Projective Identification)
Bireyin geçmişi irdelendiğinde ilk araştırılması gereken yılları çocukluk yıllarıdır. Bu
yıllarda da ilk sorgulanan çocuğun kendi dünyasındaki geliştirdiği anne baba motifleridir.
Olgunlaşmamış ego idden ve süperegodon gelen isteklerden korunmak için yansıtma kullanır.
«Yani yeterli olmayan anne baba yerine daha güçlü, daha zengin özelliklere sahip bir
anne baba oluşturulur. Bu özellikleri zihninde kendi anne babasına yansıtır ve onlarla
özdeşleştirir. Bu mekanizma bireye çok enerji harcatır. Kişiyi dışarıdaki başkalarına bağımlı
kılar. Stresi artırır.»75(Özakkaş, 2011)
Örneğin; bir genç babasının kudretli biri gibi algılamak ister, baba da bu gerçekliğin çok
ötesinde zayıf, aciz ve zavallı ise tüm bu gerçeklik yadsınacak ve onun yerine kudretli bir
baba imajı yaşatılacaktır. Hemen ardından o baba gibi olmak için çaba sarf edilecektir.
Özdeşim bu hayali baba üzerine inşa edilecektir.
3.1.13. Reaksiyon Formasyon
Her şey zıddıyla kaimdir. Gece-gündüzle, uzak-yakınla, sert-yumuşakla, karmaşa ve
kaos-düzenle dengeye oturtulmaktadır. «Bu yapıların hepsini reaksiyon-formasyon tipinde
görmek mümkündür. Yani tersine döndürme savunma düzeneğinde kendini yoğun hissettirir.
Kişi bilinçli ya da bilinçdışı gizlediği duygu, davranış ya da düşüncelerini tam karşıtını
göstererek kendini savunmaya çalışır.»76(Özakkaş, 2011)
Örneğin; aşırıcı cesur görünen kimlikler bilinçdışındaki aşırı korkuları ve çaresizlikleri
kapatmak içindir. Sert bir yüz ifadesi bilinçli veya bilinçdışı bir yetmezliği maskelemek için
kullanılır. Babası karşısında kendisini çaresiz hisseden bir çocuk, çocukluğundan yetişkinlik
evresine kadar cesur ve atılgan bir yapı sergiler. Gözü kara her yola girer. Fiziksel olarak
yetersiz olmasına rağmen etraf ondaki mangal gibi yürekten bahseder. Eşinin üzerindeki
hegamonyası ağırdır. Ancak eşinin vefatıyla sistem çöker ve geriye her şeyden korkan, aciz
yapı çıkar.
3.1.14. Yadsıma İnkar
Gerçekliğin reddedilmesi, yok sayılmasıdır. Amaç egoyu ayakta tutabilmektir. Yadsıma
farklı şekillerde de olsa hep hayatımızdadır.
75
76
Özakkaş, T., Ruhsal Aygıt, Psikoterapi Enstitüsü Eğitim Yayınları, İstanbul, 2011
36
Birey ilk aşamada kendine ters gelen, kendi dışındakileri yadsır. Yani empatinin
olmadığı yerde yadsıma vardır. Diğer bireylerin ihtiyaçları göz ardı edilir. Bu durum soysal
ilişkilerde kopmaya sebep olur. Diğer yadsıma bireyin iç dünyasındaki yadsımadır. Reel
kendilik ile tasarımlanan kendilik arasındaki farklılık yadsımayı kaçınılmaz kılar.
«Yapılan hatalar, başarısızlıklar yadsınır. Kişi varolan gerçeği reddeder, kabul etmez.
Bu durum stres durumunu tetikler, aşırıya kaçması durumunda ise kişinin gerçeklik ile
ilişkisini bozup onu psikotik bir noktaya kadar vardırabilir.»77
3.1.15. İzolasyon (Yanıltma)
Yaşadığımız zaman diliminin bir bilgi ayağı, bir de duygu ayağı vardır. Hayatımızı
şekillendiren temel etken duygularımızdır. Negatif duygularımız her köşeyi kör eden ve
mantığı bitiren bir süreçtir. Negatif duygular gerçeklik algısını dumura uğratır
İşte bu noktada ego ne kadar gelişmiş ise duygusal yaşantıları hazmetme konusu da o
kadar güçlü olacaktır. «Ego zayıf ve güçsüz ise yaşanan olayın negatifliği karşısında
çözümsüzlük yaşanır. Böyle bir durumda geçici bir çözüme başvurulur. Bu çözüm
izolasyonudur.»78(Freud, 1989)
3.1.16. Rasyonalizasyon
Bazı kişilerin ego dürtüleri zorlayıcı bir özelliğe sahiptir. Ve bu durumu açıklamak için
gerçekten iyi nendenler üretebilirler. Mantığa bürünme ile kişi belirli davranışları haklı
gösterebilmekte ve bu olayları sonrası oluşabilecek düş kırıklıklarıyla bağlantılı olumsuz
duyguları
hafifletebilmektedir.
İşlerinde
istedikleri
konuma
gelemeyen
bireyler,
başarısızlıkları konusunda bir çok neden bulabilmekte ve bu istenilmeyen durumu mantığına
bürüyerek kendilerini kandırabilmektedirler. Yani bir nevi bilinçdışı işleyen bir sistemle kişi
aklanır. Acı, sıkıntı veren bir duygu, düşünce veya davranışın gerçekliği tam olarak
görülemez. Kişi gerçekliği maskeleyen yalana gerçeklikler üretilir.
Çünkü yaşanan gerçekliğin kabul edilmesi bireyin bütünlüğünü zedeleyecek ve
yaşanacak stres dengeyi bozacaktır. Dengenin varlığı için rasyonalizasyon kullanılır.
77
78
http://www.psikoterapi.info/index.php/savunmamekanizmaları
Freud, A., Ego ve Savunma Mekanizmaları, Çevr. Yeşim Erim, Bağlam Yayınları, 1989
37
3.1.17. Dönüştürme (Konverisyon)
Tüm savunma düzeneklerinde olduğu gibi burada da amaç organizmanın dengesini
korumak, stres düzeyini aşağı çekmektir. Dönüştürme vücudumuzun, irademizle kontrol
edebildiğimiz organlarının fonksiyonel olarak bozulmasına veya devre dışı bırakılmasına
verilen isimdir. Kas kuvvetimiz, konuşmamız, görmemiz, işitmemiz, tat duyumuz,
yürümemiz, dokunmamız, irademiz ile kontrol edebildiğimiz organlarımızdır. Psikolojik
çatışma durumlarında organlarımız bu doğal görevlerini devre dışı bırakabilir.
«Yani histerik körlük, histerik sağırlık ve konuşamamaktan söz edilebilir. Bu durumda
da dönüştürme mekanizması devreye girer ve yaşanan içselçatışma bir organın bozukluğu ile
kendini ifade eder. Örneğin; aile ortamında ağır hakaretlere maruz kalan, aşağılanan bir
kadının histerik sağırlık geliştirmesi, ayak ve eldeki felç durumu ya da yaşanan bayılmalar bu
savunma mekanizmasına örnek gösterilebilir.»79(Özakkaş, 2011)
3.1.18. Gerileme (Regresyon)
Ciddi stres veya aşırı güçlükle karşılaşan bireyler çocukça ve uygun olmayan
davranışlar ortaya koyarak kaygılarıyla başa çıkmaya çalışabilirler. Geriye ket vurma olarak
da algılanan bu savunmada bireyler gelişim dönemlerinden kendilerini güvende hissettikleri
bir basamağa kayış gösterebilirler. Örneğin, okuldan korkan çocuklar ağlamak, parmak
emmek, saklanmak veya öğretmene bağımlı olmak gibi çocuksu davranışlar sergileyebilirler.
Bu çocuklar yaşamlarında güvenlik içinde oldukları ve bir önceki gelişim dönemine geri
dönmenin yollarını ararlar. Örneğin; «ağır bir travmaya maruz kalmış bir bireyin depresif bir
hale dönüşmesi yani pasif, başkalarına bağımlı, başkalarının ilgi ve alakasına muhtaç olması
bir gerilemedir. Yine sanatçıların, yaptığı eserlerde en temel duygulara inmeleri de bir
gerilemedir.»80(Özakkaş, 2011)
3.1.19. Yüceltme (Sublimation-Yüceleştirme)
Cinsel veya saldırgan enerjinin, sosyal yönden kabul edilebilir ve hatta bazen de
hayranlık uyandıran başka bir etkinliğe kanalize edilerek kabul görmesi durumudur. Örneğin;
saldırgan tepkiler sportif faaliyetlerle kanalize edilebilir. Bu sayede birey saldırganlık
duygularını ifade edecek bir yol bulur ve bunun sonucunda da ödüllendirilir. Örneğin; güç ve
iktidar sahibi olmak her insanın arzusudur. «Bunu toplumun öngürdüğü hiyerarşik
79
80
Özakkaş, T., Bütüncül Psikoterapi, litera Yayınları, İstanbul, 2011
Özakkaş, T., Ruhsal Aygıt, Psikoterapi Enstitüsü Eğitim Yayınları, İstanbul, 2011
38
basamaklardan geçerek yaşamaya çalışmak olumlu bir basmaktır. Bir genelkurmay başkanı
olarak orduyu yönetmek; siyasete girerek başbakan olarak ülkeyi yönetmek yüceltmeye
verilebilecek örneklerdir.»81(Corey, 2008)
3.1.20. Dağılma (Dissosiasyon)
Gerçek kendiliğin bütünlük arzedebilmesi için, egonun ve kendiliğin güçlü olması
gerekir. Bu bütünlüğün tehdit edildiği durumlar vardır. «Dürtüler, merkezi sistemden
bağımsız bir şekilde kontrol sistemini ele geçirerek farklı yaşantılara imkan sağlayabilirler.
Bu durum, kişinin iradi dikkat ve kontrolüyle gerçekleşmeyen otomatik bir mekanizmadır.
Başka bir yaklaşımla amaç olumsuz duygu ve düşüncelerle baş edebilmek için istenmeyen
durumdan uzaklaşmaktır. Unutmalar, bayılmalar yaşanabilir. Gerçeklik algısı bozularak
dissasiyatiffug yaşanır.»82(Corey, 2008)
Doğal bir savunma durumundan patolojik bir sürece doğru kayılabilinir. Güçlü olan,
dürtülerini kontrol edebilen, uygun deşarj yolları bulabilen egoda, dağılma görülmez. Ancak
ego zayıf ise, dürtüleri kontrol edemez ise alternatif çözüm olarak dağılma-savunma
düzeneğine başvurulur. Örneğin; sıkıcı bir yolculukta, araç kullanırken kilometrelerce
yolculuk
yaptığımız
halde
farklı
hayallere
dalmamız
nedeniyle
geçen
süreyi
algılayamamamız; sınıfta öğretmen ders anlatırken dalıp gitmemiz dağılmaya verilebilecek en
belirgin örnekleridir.
3.1.21. Somutlaştırma
İrade dışı çalışan organlarda psikolojik tetikleyici unsurlara bağlı olarak bozukluk
yaşanması durumudur.
Mide ülseri, kabızlık, ishal, çeşitli deri reaksiyonları, astım, kalp çarpıntısı, hormonal
bozukluklar somutlaştırma savunma düzeneğinin oluşturabildiği rahatsızlıklardır. Amaç
organizmayı bilinmezlikten, sıkıntıdan korumaktı. Organizmaya baskı yapan dürtüler, stres ve
sıkıntı veren korkular, karmaşık duygular, somut hale getirilerek onunla başa çıkılmaya
çalışılır. Bu durum basit bir kaşıntıdan vücudun muhtelif dokularında çeşitli tür kanser
geliştirmeye kadar gidebilir.
81
82
Corey, G., Psikolojik Danışma, Psikoterapi Kuram ve Uygulamaları, Metis Yayıncılık, Ankara, 2008
Corey, G, psikolojik Danışma, Psikoterapi ve Kuram Uygulamaları, Metis Yayıncılık, Ankara, 2008
39
Stres, durumun tetikleyicisi olup, savunma mekanizması bu duruma anlam yükleyip
stresi azaltmaya çalışır. Örneğin; yoğun anksiyete yaşamaya başladığında ürtiker çıkartmakta
olan ve vücudu kabararak kaşıntı krizine giren bir kişi reaksiyonu deri yoluyla vermektedir.
«Obsesif-kompulsif kişilik örüntüsü içinde olan bir başka kişi de inatçılığını,
tutuculuğunu kalın bağırsaklarını çalıştırmayıp kabız olarak da yansıtmaktadır. Buradan da
algılanacağı gibi somutlaştırma irade dışı organlarda görülür.»83
Özet
Stres, dürtülerin istenilen hedefe ulaşamadığında ve engellendiğinde organizmada
yaşanan sıkıntı halidir. Bu durumda organizma biyolojik ve psikolojik açıdan zorlanma yaşar.
Laboratuar çalışmalarında havyanlar üzerinde yapılan denemelerde strese maruz kalan
hayvanlarda, ülserden kansere kadar yaşanabilen fiziksel oluşumlar görülmüştür. Aynı durum
insan organizması içinde mümkündür. Burada asıl önemli nokta strese maruz kalan bireylerin
verdikleri tepkilerdir. Savunma mekanizmaları bu tepkileri net bir şekilde anlatmaktadır.
Strese karşı dayanıklılık olgunluk belirtisi iken, stres karşısında yaşanan pes etme durumu
rahatsızlık belirtisidir.
Bu bölümde, savunma mekanizmalarının stresle bağlantısını ele aldık. Her birey günlük
strese, bireysel ve hayat krizleri şeklinde yaşanan strese karşı kendini korumak için savunma
mekanizmalarına başvurmaktadır. Amaç kullanılan bu savunma mekanizmalarını bilerek,
farkındalık kazanabilmektedir. Yaşanılan olayın sadece duygu boyutuyla hareket etmek
gerçekliği algılamada bizi yanıltabilmektedir. Bu yanılgının en belirgin yansıması egoda
hissedilen gerginlik. Organizmanın bu gerginliği tolere edebilmesi için desteğe ihtiyacı vardır.
Bu destek çoğu zaman savunma mekanizmaları olmaktadır. Ancak bu düzenekler sık
kullanıldığında, kişinin olayları algılamasındaki gerçeklik, olayların bilgi boyutu çoğu zaman
zedelenebilmektedir. Amaç bireylerin, yaşadıkları olayları sadece duygu boyutuyla değil,
bilgi boyutuyla da görebilmeleri, sorgulama yapabilme iradesini gösterebilmeleridir. Bu da
ancak iç görünüm gelişmesiyle mümkündür.
83
Somutlaştırma,
40
BÖLÜM IV
4.1. Stres Ve Yaşanan Problemler
4.1.1. Stres ve Yansımaları
Stresin tanımlamasını yaparken; olumlu ve olumsuz yansımalarından bahsetmiştik.
Stresin olumlu yanı bireyin yaşam standartını bir noktada yükseltirken; olumsuz nitelikleri
organizmada, dengesizliklere yol açmakta ve bu tehlike karşısında ruhsal, fizyolojik, bilişsel
ve davranışsal değişiklikler yaşanmaktadır. Yaşam olaylarına yüklenen negatif anlamlar başa
çıkma becerilerini yetersiz kılarken, negatif bilişsel değerlendirmeler ruhsal bozuklukları
tetiklemektedir. Korku, tedirginlik, sıkntı, tetikte olma, terleme, sindirimin yavaşlaması,
dikkat artışı bu davranışsal değişikliklerdendir.
Bu yansımalar zamanla kişinin ailevi, kişiler arası., mesleki işlevselliğine de olumsuz
olarak yansımaktadır. Uygun olmayan başa çıkma tarzları sorunun çözümünü tıkarken;
insanlar zamanla sakinleştirici, keyf veren, uyarıcı etkileri olan maddelere de ihtiyaç
noktasında bağımlı hale gelebilmektedirler.
Bireyin strese yüklediği anlam, savunma düzeneklerinin varlığı, başa çıkma yetisinin
başarısı ya da başarısızlığı bedensel ya da ruhsal hastalıklara davetiye çıkartmaktadır.
Yaşanan tükenmişlik sendromu (burn-aut) sistemi yok olmaya doğru götürmektedir. Ancak
streste koruyucu tedavi etkilidir ve farkındalık kazandırılmış her birey bu mücadeleyi daha
rahat öğrenebilecektir.
4.1.2. Ruhsal Bozukluklar
«Stres: Uyarıcı ve davranım ve bu ikisi arasındaki etkileşimi içeren bir
kavramdır.»84(Baltaş, 2000)
«Yani stres, bireysel farklar veya psikolojik oluşumlarla kendini gösteren uyumsal bir
davranış olup bireyin üzerinde psikolojik veya fiziksel aşırı baskı yapan herhangi bir dış
çevresel hareket., durum veya olayın organizmaya yansıması sonucu da ortaya çıkan
durumdur.»85(Artan, 1986)
84
Baltaş, Z., Stres ve Sağlık, Sağlık Psikolojisi Halk Sağlığında Davranış Bilimleri, Remzi Kitapevi, İstanbul,
2000
85
Artan, İ., Örgütsel Stres Kaynakları ve Yöneticiler Üzerinde Bir Uygulama, Özgül Matbaacılık, İstanbul,1986
41
Bu yaklaşım boyutunda bireyin algılamaları ve deneyimlerini değerlendirmesi etkilidir.
«Deneyimlerine yüklediği anlam, değerlendirmeleri ve tepkileri stresin skalasını yani
azalmasını veya çoğalmasını etkilemektedir.»86(Cüceloğlu, 1996)
Bu noktada koruyucu sağlık davranımının kazanılması, stresle başa çıkmada etkili
olmaktadır. «Amerikan Halk Sağlığı ve İnsan Hizmetleri Departmanının 1990 yılında yaptığı
açıklamada, ölümlerin yarısının, koruyucu sağlık davranışı kazanılmaması nedeniyle ortaya
çıktığı özellikle vurgulanmıştır. Bireyin stresle başaçıkma tarzı da ruh sağlığı açısından
koruyucu rol oynamaktadır. Bazı tarzlar bireyi stresli yaşam olaylarından uzak tutmakta,
bazıları ise ruhsal bozukluklarına karşı bireyin duyarlılığını artırmaktadır.»87(Öztürk, 2001)
«Gençlik döneminde yeterli başaçıkma yollarının etkin bir şekilde kulanılması; sağlıklı
bir benlik gelişimine, problemlerin yaşanmasını engelleyebileceği ve problemlerle başa çıkma
yetisinin gelişmesinde etkili olmaktadır. Bu durum tam tersi, yani etkin olmayan başa çıkma
yolları günlük yaşamı da olumsuz etkiliyor. Günlük yaşamı da olumsuz etkiliyor. Araştırma
kapsamında 67,500 kişi incelemeye alındı. Araştırmaya katılanların ruhsal durumları 3
kategoride incelendi ve herkes bu 3 kategoriden bir tanesine dahil edildi.
1) Amerikalı yetişkin insanların 1/5’i ruhsal hastalık sorunu yaşıyor.
2) Amerikalıların %37’si 8,4 milyon kişi 1 yıl içerisinde en az bir kere intiharı
düşünmüş, 2,2 milyon kişi intihar planı yapmış ve 1 milyon kişi ve intihara teşebbüs etmiş.
3) Kadınların erkeklerden daha çok ruhsal problemlere yatkın olduğu tespit edildi.
Kadınların %23,8’i erkeklerin ise %15,6’sı ruhsal sorunlar yaşıyor.
4) Yaşları 18-25 arası olan kişilerde ise ruhsal sorunlara yatkınlık, yaşları 50 ve
üzerinde olan kişilere göre daha fazla bulundu.
Araştırmayı yapan uzmanlar okulu baskısı, evlilik, aile kurma, iş yükü baskısı gibi
nedenlerin
insanların
psikolojik
durumlarını
etkileyebilen
etkenler
olduğunu
da
belirtmektedirler. Yüksek risk grubunda bulunan kişiler için önleyici önlemlerin alınması
gerektiği araştırma raporunda ayrıca belirtmektedir. Ruhsal sorunları olan insanların bu kadar
çok olmasının en önemli nedeni olarak da stresli yaşam tarzının yaygın olması gösteriliyor.
Uzmanlar en önemli stres yapıcı etkenleri ise kişiler arası iletişim, ekonomik sorunlar, sosyal
problemler ve işsizlik olarak görmektedirler.»88
86
Cüceloğlu, D., İnsan ve Davranış Psikolojinin Temel Kavramları, Remzi Kitapevi, İstanbul, 1996
Öztürk, M., Ruh Sağlığı ve Bozklukları, Feryat Matbaası, Ankara, 2001
88
http://www.kadinlikbilinci.com
87
42
Ruhsal hastalıklardan korunmayı kavrayabilmemiz için, önce neden korunmamız
gerektiğini bilmemiz gerekir. Uzmanlar psikiyatrik bozuklukları, psikotik, nevrotik ya da
fonksiyonel ve organik olarak tanımlamaktadır.
Psikotik: Sanrı (deli, hezeyan, “uzaydan geldim”) ve/veya varsanılarla (halüsinasyon
ölmüş dedemin sesini duyuyorum) birlikte gerçeği değerlendirmenin kaybı söz konusudur.
Gerçek anlamda hastalıklarının farkında değillerdir. Bu nedenli tedaviyi kabul etmeyebilirler.
Kendilerine ve çevrelerine zarar verebilirler. Şizofreni, sanrısal bozuklular gibi bu tür
bozukluklarda hastanın günlük yaşamı, iş yaşamı, aile düzeni bozulur. Kaba bir benzetmeyle
günlük halk dilinde, pek yerinde olmasa da “akıl hastalığı” olarak tanımlanan ruhsal
bozukluklar bu tanıma girer.
Nevrotik: gerçeği değerlendirme yeteneği bozulmamıştır. Bunaltıya (anksiyeteye)
neden olan yaşam olayları ya da intropsişik çatışmalar temelinde ortaya çıkan ruhsal
bozukluklardır. Fobi, hipokondri (hastalık hastası) gibi ruhsal bozukluklar örnek gösterilebilir.
Hastalar hastalıklarının farkındadırlar. Izdırablarına çare ararlar. Bu tür rahatsızlıklar
genellikle kişinin günlük yaşamını, işini, aile düzenini, psikotik bozukluklar kadar
etkilemezler.
Fonksiyonel: yapısal bir hasar yoktur ya da bozukluğu açıklayacak bir nedensel organik
etken bilinmemektedir. Şizofreni, depresyon bu tür rahatsızlıklardandır.
Organik: Beyinde yapısal değişiklere yol açan özel bir neden tarafından ortaya
çıkarılan ruhsal hastalıklar kastedilir. Genellikle bilişsel bozulma, deliyum, bunama (demans)
ile birlikte seyreder. Aşırı alkol kullanımı sonucu ortaya çıkan bozukluklar örnek
gösterilebilinir. «Yeni psikyatri uygulamalarında, organik deyimi biyolojik kompunenente
sahip olmayan bazı ruhsal bozuklukları da kapsadığından bunun yanı sıra diğer ruhsal
bozuklukların hiçbir organik yönü bulunmadığını ima ettiklerinden, benimsememekle birlikte
yaygın olarak kullanılmaya devam edilmektedir.»89
Ruhsal ve davranışsal sorunlar her dört kişiden birinin yaşamında kendisini belirgin bir
şekilde hissettirmektedir ve yaşanan yeti kaybı ve erken ölüme yol açan on hastalıktan beşi de
ruhsal bozukluk kaynaklıdır. Bu bozukluklar, fiziksel hastalık riskini arttırmakla birlikte
toplumda, psikolojik, ruhsal ve ekonomik problemlerin yaşanmasına da sebep olmaktadır.
Ruh sağlığında önleme çalışmalarının geçmişi yüzyıla dayanmakla beraber son 25 yılda
hızlı gelişmeler kaydedilmiştir. Değiştirilebilir risk ve koruyucu faktörler hakkındaki bilgiler
89
http://www.celikkol.psikoz
43
artmıştır. Geçmişte önleme konusu sadece halk sağlığı alanının ilgilendiği bir konuyken son
yıllarda diğer tıp branşları ve psikiyatri tarafından da benimsenmiştir. Tıp bilimleri ve
psikiyatri önceleri sadece bireysel tedavi odaklı çalışıyordu. Ancak zamanla bu hastalıkların
yaygınlığı ve yaşlanan nüfustaki artış, toplum temelli önleme çalışmalarının da önemini
gündeme getirmiştir. Ruhsal bozuklukları önleme; ruhsal bozuklukların sıklığını, yaygınlığını
azaltmayı, hastalıkların tekrarlanmasını önlemeyi ya da geciktirmeyi ve hastalığın, etkilenen
birey, aileleri ve toplum üzerindeki etkisini azaltmayı amaçlar.
Ruhsal bozukluklarının önlenmesinde temel amaç: halk sağlında “toplumun psikolojik,
sosyolojik, fiziksel yapısını etkileyen temel sağlık problemlerini çözmektir. Bunun için
bölgesel, merkezi, ulusal ve uluslar arası kaynakların harekete geçirilme sürecinde de etkili
olmaktadır.
Bu yaklaşımda 3 aşamadan söz edilir:
1- Risk ve koruyucu faktörlerin tanımlanması,
2- Önleme stratejileri geliştirme ve bunları sınıflama,
3- Belirlenen önleme stratejilerini toplum yapısını göz önünde bulundurarak uyarlamak
ve uygulamak.
Ruhsal sorunları önleme diğer alanlardakilerden farklılıklar gösterir. Klasik psikiyatrik
tedavi, bireyleri klinik ortamda tedavi etmeyi hedefler. Önleyici müdahaleler ise okul, işyeri,
toplum vb. ortalamalarda ve özellikle birinci basamak başvuru merkezlerinde müdahaleyi
hedeflemektedir.
«Bu müdahalenin zorunluluğu araytırmalar sonucunda kendini daha net göstermektedir.
Dünya’da hastalık ve yaralanmalar kaynaklı yeti yitimine göre düzenlenmiş yaşam yalları
kayıplarının %13’nden nöropsikiyatrik hastalıklar sorumludur ve 2020 yılına kadar %15’e
ulaşacağı, tek başına depresyonun, stresin %5,7’lik kayba yol açacağı tahmin edilmektedir. En
sık görülen 10 hastalıktan 5’i depresyon, şizofreni, bipolar mizaç bozukluğu, alkolizm,
kompulsif bozukluk olmak üzere psikiyatrik kökenli hastalıklardır.»90 Ruhsal bozukluklar
topluma sadece psikolojik sosyal ve ekonomik yük getirmekle kalmayıp aynı zamanda
fiziksel hastalık riskini de artırmaktadır.
Ekonomik noktadaki yansımasına baktığımızda; ruhsal sorunların Amerika Birleşik
Devletleri’ne yıllık maliyeti 147 milyar dolara ulaşmış olup bu rakam kanser, akciğer,
90
http://www.celikkol.org/psikoz.htm
44
hastalıkları ya da AIDS için harcanandan daha fazladır. Bu durum iş kaybı, üretim azlığı,
ailelere etkisi, toplumun güvenliği ve suç seviyesine katkısı, erken ölüm, damgalanma vs.
etkilerle daha da yıkıcı olmaktadır.
Ruhsal bozuklukları önlenmesi, toplumun düzeni için zorunlu hale gelmektedir. Ruhsal
bozuklukların toplumda sebep olduğu sağlık, sosyal ve ekonomik problemleri azaltmak
isteyen ülke ve toplumların, ruh sağlığı politikalarına sahip olmaları gerekmektedir.
Ülkelerin, toplumların bu politikaları oluştururken, yasaları hazırlarken ve karar
verirken ruh sağlında önleme ve iyileştirmeye fazla yer vermesi beklenilmektedir. Bu
politikaların sonuçlarına baktığımızda;
«Depresif bozuklukların sıklığını azaltmaya yönelik yapılmış 21 randomize kontrollü
psikolojik müdahalenin meta analizinde: 5806 kişide ve 3,6 aylık izlem sonucunda önleyici
müdahalelerin depresif bozukluk sıklığını kontrol grubuna oranla %22 oranında azalttığı da
bulunmuştur. Yine 19 okul ve 41 sınıfta yapılan ve öğretmenler tarafından uygulanan sınıf
temelli davranış yöntemi çalışmasında, normal sınıflardaki öğrencilere göre (müdahale
yapılmayan sınıflar) alkol ve madde kullanım oranının azaldığı, sigara bırakma oranının
arttığı, şiddet ve özkıyım davranışlarının azaldığı fark edilmiştir.
Diğer bir bulgu; ruhsal bozuklukların yarısının başlama yaşının 14 olduğunun
saptanması, önleme müdahalelerinin azalması konusunda yol gösterici olmuştur.»91
Peki nedir ruh salığını iyileştirme? Optimal psikolojik ve psikososyal gelişimini
sağlayan bireysel, sosyal ve çevresel faktörlerin iyileştirilmesi sonucunda: pozitif ruh
sağlığında artma, eşitsizliklerde azalma, sosyal kazanç sağlayabilme ve sağlıkta iyileşme, elde
edilen olumlu sonuçlardır. Bu girişimlerin amacı, pozitif ruh sağlığı oluşturmak, yaşam
kalitesini artırmaktır. Diğer bir hedefte birey ve aile arasındaki doyuma dayalı iletişimin
sağlanmasıdır. Bireysel ve aile açısından baktığımızda risk ve koruyucu faktörlerin; biyolojik,
duygusal, bilişsel, davranışsal, kişiler arası ya da aile yapısıyla ilişkili olduğunu görmekteyiz.
Bu oluşumlar yaşamın erken dönemlerinde çok belirleyici olabilmekle birlikte sonraki
kuşakları da etkileyebilecek kadar önemli bir yapıya sahiptirler. Örneğin cinsel istimrar veya
hamilelik/çocukluk dönemi ebeveyn ruhsal hastalıkları yaşamın ileri dönemlerinde ve sonraki
kuşaklarda anksiyete ve depresyona yol açabilmekte buna karşın güvenli bağlanma, aile
sosyal desteği bu risk faktörlerini azaltabilmektedir.
91
http://www.ruhsalbozukluklarinönlenmesi.com ruhsal bozuklukların önlenmesi
45
Her dört kişiden biri yaşamı boyunca bir ya da daha fazla ruhsal ya da davranışsal sorun
yaşamaktadır. 10 hastalıktan 5’ini psikiyatrik sorunlar oluşturmaktadır. Bu durum önemli
oranda ekonomik kayıplara da yol açmaktadır. Önleme müdahaleleri zorunlu hale
gelmektedir.
4.1.3. Madde Bağımlılığı
«DSM-III-R’ye göre (1980) aşağıdaki durumlardan üçünün birlikte görülmesi
psikoaktif madde bağımlılığının tanısının konulması için yeterlidir.
- Maddenin kişinin amaçlamış olduğundan daha yüksek dozlarda ya da daha uzun
süreden beri kullanıyor olması,
- Maddeye karşı duyulan yoğun istek ve maddeyi bırakma noktasında tutarlı, kararlı
olamama
- Maddenin etkisinden kurtulabilmek için uzun zaman efor harcamak
- Maddenin günlük yaşamı olumsuz etkilemesi
- Bazı toplumsal, psikolojik ya da bedensel sorunların arttığı ya da bunlara doğrudan
neden olduğu bilinmesine rağmen madde kullanımının sürdürülmesi,
- Maddeye bedensel toleransın artması ve sürekli aynı miktarda alındığında giderek
daha az etkili olması. İstenilen etkiyi sağlayabilmek amacıyla alınan miktarın giderek
artırılması.»92(Gençtan, 2006)
İnsan organizması üzerinde sakinleştirici, keyif veren veya uyarıcı etkileri olan; giderek
daha fazla alma isteği doğuran, bırakıldığında da yoksunluk duygusu yaşatan kimyasal
maddelere ve ilaçlara uyuşturucu madde adı verilir.
Uyuşturucu madde bağımlılığı ise zararlı etkisine rağmen bu maddelere karşı duyulan
kontrolsüzce sürekli alma isteğidir.
Bu maddelerin bazısı tedavi amaçlı kullanılmakla birlikte doktor kontrolünde
kullanılmadığında da olumsuz etkiler yapabilmektedir.
Stres, madde kullanımlarını tetiklerken; tedavi amaçlı kullanılan maddelerde ise amaç
strese karşı hissedilen duyarlılığı azaltmaktır.
92
Gençtan, E., Psikodinamik Psikiyatri ve Normal Davranışlar, Metis Yayınları, Ankara, 2006
46
Stresten kaynaklanan bozukluklar ve akabinde oluşan madde kullanımı aydınlatmaya
çalışan açıklamalardan biri self medikasyon hipotezidir. Bu hipoteze göre kişilerin madde
kötü kullanımındaki sebepler; yaşam stresörlerinin neden olduğu gerginliği veya travmatik
olaylarla ortaya çıkan depresyon ve anksiyete semptomlarını hafifletmektir.
«Bu çalışmalar madde kötü kullanımı açısından büyük risk gösteren bir grupla, Vietnam
da savaşan ve özellikle post travmatik stres bozukluğu (PTSB) olan askerlerle sürdürülmüştür.
Bir çok çalışmada bu kişilerde savaşa bağlı gelişen PTSB ve madde kötü kullanımı tanıları
birlikte alınmıştır. PTSB olan kişilerde, olmayanlara göre alkol, kokain ve eroin kullanımına
daha sıklıkla rastlanmaktadır. Alkolizmi tetikleyen faktörlerin arasında ise, aile problemleri,
işle ilgili sorunlar, mutsuz evlilik gibi stresörler saptanmıştır. PTSB ve madde kötü kullanımı
ile birlikte görülen seksüel travma öyküsü kadınlarda daha sık görülmektedir.
Genç erişkinlerde madde bağımlılığının altında sıklıkla seksüel travma ve çocukluk
travması öyküsüne rastlanmaktadır. Her ne kadar madde kullanımı ile PTSB arasında belirgin
bir ilişki varsa da hangi durumun diğerini tetiklediği bir soru işaretidir. Madde kullanımı mı
PTSB’yi organizmaya ihtiyaç haline getiriyor; yoksa PTSB mi madde kullanımını tetikliyor.
Bu henüz cevaplanmamış bir sorudur. Diğer taraftan her madde kötü kullanımı tanısında bir
travmatik olay veya PTSB olgusunda aynı zamanda madde kullanımının varlığı da
gözlenmemektedir.»93
Uyuşturucu özelliğine sahip bir çok maddeden bahsedilebilinir. Bunların kimyasal
yapıları birbirinden farklıdır ve her biri farklı merkezi sinir sistem bölümlerini etkilemektedir.
Başlıca uyuşturucu maddeler ve özelikleri;
«Afyon, morfin, eroin grubu uyuşturucular: ağrı kesici özellikleri vardır. Merkezi sinir
sisteminde yatıştırıcı etkiye sahiptirler. Kullanıldığında sakinleşme, neşe etkisi gösterir.
Düşünme yeteneği, irade kaybı bu maddelerin yaşattığı yoksunluklardır. Kullanımının
yoğunlaşması halinde kişilik bozukluğu, ruhsal çöküntü yaşanır. Kolay bağımlılık yapar,
yoksunluk durumunda burun akıntısı, titreme, terleme, kramplar, panik ve bilinç kaybı
meydana gelir.»94
93
94
http://www.ctf.edu.tr/stek/pdfs/47/4721.pdf Stres ve Madde Bağımlılığı, Doç. Dr. Reha BAYAR
http://egzerzistr.com/uyusturucumaddebagimliligi..html
47
«Esrar:
Yatıştırıcı
etkisi
vardır.
Rahatlama
ve
uyuşukluk
meydana
getiri.
Halüsinasyonlar görülür. Uzun süre kullanıma bağlı olarak karakter kaybı ve akli durumda
bozukluklar yaşanır.»95
«Barbituratlar ve Sakinleştiriciler: Diazem benzeri sakinleştirici ilaçlar tıpta kullanılan
maddelerdir. Kontrolsüz kullanımı bağımlılığa yol açmaktadır. Yatıştırıcı etkiye sahiptir,
kullanıldığında gevşeme, rahatlama ve uykuya eğilim meydana getirir. Uzun süre
kullanıldığında karaciğerde kanser, kan dokuda bozukluklar, yaşanan olumsuzluklardır.»96
«LSD, Meskolin, PCP: Hayal gördürücü maddelerdir. Önce neşe ve tatlı hayaller
görülmesine yol açarlar. Daha sonra endişe, panik, hafıza kaybına neden olurlar. Şiddet
eğilimi ve cilt hastalıkları sebep olduğu olumsuzluklardır.»97
«Kokain: Uyarıcı özelliğine sahiptir. Yalancı bir kuvvet hissi, konuşma hissinde artma,
cinsel uyarı meydana getirir. Daha sonra ise ruhsal çöküntü, halüsinasyon, kalp ve solunum
yetmezliğine yol açar.»98
Amfetamin: Uyarıcı özelliği vardır. Doping amacıyla kullanılır. Uykusuzluk, aşarı
hareketlilik ve halüsinasyona yol açar. Karaciğer hasarına sebep olur.
Bu maddelerin fiziki etkilerine baktığımızda; erken bunama, şuur kaybı, uykusuzluk,
düşünce uçuşmaları, akıl dışı davranışlar, zeka, hafıza kayıpları yani akıl hastalıkları, zihni ve
ruhi karmaşa ve kaoslarla karşılaşırız. Bütün bu dengesizlikler insanın kendi iç dünyasındaki
çatışmaları tetiklerken, uyumunu güçleştirirken yine geri dönüşümlü olarak toplumla, aileyle,
çevreyle yaşadığı olumsuzlukları da artırmaktadır.
Uyuşturucu kullanımı ailenin yapısını, doğacak nesilleri, iş hayatını ve ülke
ekonomisini olumsuz etkilemektedir. Çünkü madde kullanımıyla duyulan keyif ve mutluluk
kişilerde tekrar kullanma isteği doğurmakta, arzu edilen yalancı hayal dünyasına bu
maddelerle ulaşıldığı için kullanılan maddeye karşı hissedilen psikolojik bağımlılık bireylerin
normalliklerini dumura uğratmaktadır. Merkezi sinir sistemindeki reseptörler kısa sürede
uyuşturucuya alıştıkları için normal görevlerini yapabilmek için de uyuşturucuya ihtiyaç
duyulmaktadır.
95
http://www.bagimlilik.info.tr/esrar.html
http://www.genbilim.com/uyusturucumaddezzararllari.html
97
http://www.madde.gov.tr/uyusturucumaddeler
98
http://www.turkpsikiyatri.org/maddebagimliligi
96
48
Yani psikolojik bağımlılıkla birlikte, fiziksel bağımlılıkta kaçınılmaz olmaktadır.
Maddenin bulunmaması durumunda saldırganlık, unutkanlık kişilik bozuklukları ve ölüm
görülebilmektedir.
Bu maddeler merkezi sinir sistemindeki reseptörleri etkilediği için bir kez dahi
kullanmak bağımlılığa yol açabilir. Bu yüzden merak amacıyla dahi kullanılmamalıdır.
Gençler tarafından daha çok tercih edilmesinin sebeplerine baktığımızda; ergenlik
döneminde yaşanan boşluk, arkadaş çevresinin baskısı, merak, büyüme isteği, yasaklara karşı
gelme dürtüsü, başarısızlık duygusundan kurtulma gibi nedenler gençliği uyuşturucuya
sürüklemektedir.
«Bu bağımlılıkta sosyal çevrenin rolü de es geçilemez. Aile içindeki huzursuzluklar,
aşırı kısıtlayıcı ve baskıcı tutumlar, iş stresi, gelecek kaygısı, güvensizlik duygusu vb.
sebepler madde bağımlılığına iten sebeplerdendir.»99(Saygılı, 2005)
Biyolojik ve psikolojik dengedeki bozulma organizma tarafından bir tehdit ve
engelleme olarak algılanır, bu noktada dışarıdan gelen zorlayıcı bir baskının şiddeti de daha
çok hissedilir. Bu durum savaş ya da kaç davranışını tetikleyecektir. Birey stres oluşturucu
durumdan kaçmaya ve tekrar eski denge durumuna dönmeye çalışır.
Organizma ya aktiftir veya pasiftir. Aktifken stres oluşturucu etmeni ortadan kaldırmaya
çalışır, savaşır; pasifken stres ortamından uzaklaşıp., enerji toplamaya ve daha sonra dönüp
stresle uyuşturucu faktörü ortadan kaldırmaya yönelik bir oluşum içindedir. İşte tam da bu
noktada uyuşturucu maddeler girer hayata.
Stres durumu devam ederse ve organizma savaşmakta veya kaçmakta başarılı olamazsa
genel uyum sendromunun direnç aşaması devreye girer. Bu sırada strese rağmen varoluş
sürdürülmeye çalışılmaktadır. Artık savaşılmaktan vazgeçilmiş strese rağmen bir denge ya da
uyum sağlanarak, kendi varlığını sürdürmeye çalışacaktır. Bu direnç durumu uzadıkça
organizma dış etkenlere karşı daha savunmasız hale gelmektedir. Tükenme aşaması denen
dönemde uyuşturucu bağımlılığı artık neredeyse kaçınılmazdır.
Alışma dönemi, Doyma dönemi, Düşkünlük dönemi: Bu süreçler kişinin tükenme
süreçlerini de beraberinde getirmektedir. Tükenme sürecinde yardım edebilmenin ana şartı,
kişinin kedi isteğiyle tedavi olmayı, bağımlılıktan kurtulmayı istemesi gerekmektedir.
99
Doç. Dr. Safa Saygılı, Psikiyatrist, 2005
49
«Bağımlılığın kalıcı organ hasarları, ağır ruhsal problemler oluşmadan teşhis edilmesi
tedaviyi kolaylaştıracaktır.»100(Özer, 1989)
Rehabilitasyon merkezlerindeki çalışmalar problem çözümüne yöneliktir. Kişilere tekrar
işgücü kazandırılarak, topluma yararlı hale getirmek amaçlanır. Olumlu hobiler, kötü arkadaş
çevresinden
uzaklaşma,
kişinin
kendine
güvenini
kazandırılması
olumlu
sonuçlar
vermektedir. «En büyük vazife aileye düşmektedir. Anne baba ya da eş her aşamada bireyin
yanında olduğunu hissettirmeli, sevgisini, şefkatini gösterebilmelidir.»101(Şahin, 1994)
Modern hayat bir taraftan kimyasal ve fiziki kaynaklı stresleri ve psikososyal stresleri
artırırken, diğer taraftan insan hayatını kolaylaştıran pek çok faktörü de beraberinde
getirmiştir. Bu kolaylıklar düşünce yapımızı da illaki etkilemiştir. Olayları yorumlayışımız.,
onlara yüklediğimiz anlamlar, yaşam deneyimlerimiz bizim dayanıklılığımızı belirlemektedir.
Genellikle olumsuz ve zararlı anlamda ele alınsa da stres, inansı yenileri aramak, çalışmak
konusunda harekete de geçirmektedir.
«Ailemiz, yaşadığımız çevre, anne abamız, model edindiğimiz kimseler, eğitim
durumumuz, kişiliğimiz, aldığımız karakter eğitimi, en başta bizi ve olaylar karşısındaki
duruşumuzu belirlemektedir.
Çünkü stres her zaman var ve var olacak. Önemli olan onu nasıl yorumlayışımızdır.»102
(Özer, 1989)
Devlet politikası olarak uyuşturucu maddelere verilen mücadele, medyanın bu konuya
desteği, okullardaki eğitim politikaları, tolumun temel çekirdeğini oluşturan ailenin yapısı
yüzyıllardan beri nesilden nesile intikal eden geleneklerimiz ve biz bilinci uyuşturucu
kültürünün panzehiridir. Bizi koruyacak olan biz bilincidir.
4.2. Stres Ve Samatoform Bozukluklar
Hastada yapılan tıbbi incelemeler ve değerlendirmeler sonucunda organik bir nedenle
açıklanamayan fiziksel belirtilerin bulunması durumunda samatoform bozukluklardan
bahsedilebilinir. Tanı koyabilmek için, hastanın yakınmalarının hasta da belirgin bir sıkıntıya
yol açması ya da bu yakınmaların hastanın toplumsal, mesleksel işlevselliğini yitirmesine
neden olması gerekmektedir.
100
Şahin, Hisli M., Stersel Başaçıkma, Olumlu Bir Yaklaşım, Tüm Psikologlar Derneği Yayınları 2, 1994
102
101
50
Fiziksel bir sorunun samatoform bozukluk olarak tanımlanabilmesi için, bu sorunun
belli bir zaman aralığı içinde inişli çıkışlı da olsa gözlemlenmesi ve fiziksel sorurun fiziksel
bir nedeninin olmaması ve yine bu sorunun kişi tarafından bilinçli bir şekilde sergilenmiyor
olması gerekmektedir. Örneğin karnı ağrımayan bir çocuğun karnı ağrıyormuş gibi yapması
bir samatoform bozukluk olarak değerlendirilemez.
Çağımızda yaşanan hemen her hastalığın sekonder kazanca salip olduğu bilinmektedir.
Ana sebep psikolojiktir ya da yüksek bir stres söz konusudur. Bu durum kişileri ve çevrelerini
tedirgin eder çünkü yaşanan fiziksel yakınmalar günlük hayatı zora sokmaktadır. Ancak bu
kişiler
rahatsızlıklarına
yükledikleri
sekonder
kazanların
farkında
olmadıklarından
yakınmalarına çoğu zaman doktorlarda tanı koymakta zorlanırlar.
«Konulan tanılara baktığımızda 6 çeşit samatoform bozukluktan söz edebiliriz;
1- Samatizasyon bozukluğu
2- Farklılaşmış samatoform bozukluk
3- Konversiyon bozukluğu
4- Ağrı bozukluğu
5- Hipokandriyazi bozukluğu
6- Beden disformik bozukluğu»103(Köroğlu, 2005)
4.2.1. Samatizayon Bozukluğu
Rahatsızlığın nedeni bir organ sistemiyle sınırlı değildir. Hemen hemen bedenin her
noktasıyla ilgilidir. Yakınmalar sürekli bir tedavi arayışını gerektirir. Dört ağrı belirtisi (en az
dört ayrı işlev ve yerle ilgili ağrı örüntüsü) iki sindirim sistemi ile ilgili belirti (bulantı, kusma,
ishal, şişkinlik vb.) bir cinsel belirti (cinsel isteksizlik, cinsel işlev bozukluğu, adet görme ile
ilgili sorun), ve bir sahte nörolojik belirti (denge bozukluğu, ses kısılması, çift görme, körlük,
sağırlık vb.)
Örneğin birey fiziksel bir neden olmaksızın mide bulantısı ya da şişlikten şikayetçidir.
Bunun yanında adet düzensizliği yaşıyor, kulak çınlaması omuz, boyun, sırt ağırlarından da
şikayetçi ama fiziksel hiçbir sebebi yoksa. Bu kişiye samatizasyon bozukluğu tanısı konabilir.
103
Köroğlu, E., “DSM-IV-TR Tanı ve Ölçütleme, HYB Yayınları, Ankara, 2005
51
«Kadınlarda, erkeklere oranla daha fazla görülür. Nedenlerine baktığımızda ilk
karışımıza çıkan temel etken strestir. Bu durumu açıklayan en eski teori, bu rahatsızlığın
stresten korunmak için bir savunma mekanizması olarak ortaya çıktığıdır. Kişiler depresyon
ve anksiyete yaşamamak için fizikselsemptomlar geliştirirler ve yaşanan fiziksel duyumlara
aşırı hassasiyet gösterirler. Bu aşırı duyarlılık olumsuz düşünce kalıplarını yani anksiyeteyi
tetikler. Örneğin samatizasyon bozukluğa sahip kişinin midesi ağrıdığında midesinde kanser
oludunu düşünürsek doktor doktor gezer. Ancak fiziksel bir belirti olmadığı için tanı
konamaz, bu durum rahatlatacağı yerde kişiyi daha da gerilime iter ve stres düzeyi daha da
artar. Artan stres, durum daha da tetikler. Tedavisi emek istese de mümkündür. İlaç tedavisi
ile bilişsel davranışçı terapinin uygulanması tavsiye edilmektedir.»104(Çelikkol, 2006)
4.2.2. Farklılaşmış Samatorfm Bozukluk
Hastanın problemleri, yakınmaları ağır stres altındayken başlar ya da daha da kötüleşir.
Fiziksel bir sebep olmadan yaşanan bu yakınmalar kişiyi arayışa sokar. Kişiler yaşamlarını bu
semptomlara göre düzenlerle. En yaygın görülen yakınmalar acı, yorgunluk, iştah kaybı ve
mideyle ilgili sorunlardır. Bu yakınmalar uzun dönem sürebildiği gibi hasta yeni yeni fiziksel
yakınmalarda geliştirebilir. Bu kişilerin yaşadıkları kaygı, depresyon, stres, kontrol altına
alındığında yaşanan semptomlarda da azalma, iyileşme görülmüştür.
4.2.3. Konversiyon Bozukluğu
Dinamik açıdan rahatsızlığa baktığımızda, bilinçdışındaki psikolojik çatışmalar kendini
gösterir. Belirtiler fiziksel ve nörolojik kaynaklı değildir. Felç, denge bozukluğu, yutma
güçlüğü, kusma, ses kısıklığı, bilinçsizlik halleri, körlük, hissizlik, koku alamama gibi fiziksel
ardılı olmayan, duygusal bozukluk ve değişmelerdir. Cinsel ve saldırganlık dürtülerinin ego
tarafından kabul edilmemesi bu bedensel belirtilerin oluşmasına temel hazırlamıştır. Amaç
bireyin iç dengesini korumaktır. Kişi bedensel semptomlarla anksiyeteyi azaltmaktadır. Bir
diğer kazanç da kişi bu pozisyondan dolayı rahatsızlık verici durumlardan bazı günlük
işlerden kurtulabilmektedir. «Semptomlar kişinin bilinçli kontrolünde değildir ve çoğu zaman
da kişiye korku verir. Bu bozukluğun tedavisinde, ilaç tedavisinin yanında psikoterapi, aile
104
Çelikkol, A., Psikiyatriden Hayata, Bayazlat Yayınları, İstanbul, 2006
52
terapisiyle birlikte uygulanmalıdır, çünkü bireyin bu semtomlarında aile üyelerinden
modelliği kişiler olabileceği de araştırma sonuçlarının verdiği bilgidir.»105 (Sağduyu, 1996)
4.2.4. Ağrı Bozukluğu
Sürekli ve şiddetli ağrılardan yakınılır, öyle ki ağrılar klinik açıdan değerlendirilmeyi
gerektirecek kadar şiddetlidir. Stres ve iç çatışma bu ağrıların başlaması ve ağırlaşmasında
etkilidir. Ağrılar anestezi (dokunma ve ağrı hissinin olmaması) ve parestezi (karıncalanma
gibi hisler) gibi semtomlarla birlikte görülebilir. Bu belirtiler rol değildir, kişi numara
yapmaz.
«Ağrılar genellikle sırt, baş, karın, göğüs bölgelerinde yaşanır. Ağrı bozukluğu tanısı
konurken altta yatan organik bir sorun olup olmadığına, ağrının şiddetine, yaşanan stresin
yoğunluğuna da dikkat edilir. Sekonder kazanç boyutuna baktığımızda bilinç gerisinde işleyen
kuvvetli kazançlar vardır. Şayet hasta bu ağrılarından dolayı çevresi tarafından daha değerli
hissettiriliyorsa ağrılar yoğunlaşabilir.
Buradan bir kazanç sağlar. Kopma noktasındaki bir evlilik bu ağrılarla düzeltilebilir.
Ağrı, sevgi ya da cezalandırmayla sembolize edilmiştir. İlaç tedavisi ve farkındalık sağlayarak
bilişsel, davranışsal terapilerle hastaya yardım edilebilir.»106(Çelikkol, 1999)
4.2.5. Hipokondriyazis Bozukluk
Halk arasında “hastalık hastalığı” olarak da bilinen bu rahatsızlığı yaşayan kişilerde,
vücut belirtilerini yanlış yorumlama ciddi bir hastalığı olma düşüncesini beraberinde getirir.
Bilincin gerisinde hastayı rahatsız eden stres sürekli egoyu baskılarken ego çözüm noktası
olarak fiziksel hastalığı gündeme taşır. Kişi asıl sorun kaynağı ile yüzleşemediğinden
başkasına duyulan öfke, represyon (bastırma) ya da deplasman (yer değiştirme) ile ağrı ve acı
kabul edilemez dürtüler için ceza olarak kullanılır. Mide, bağırsak, kalp-damar sistemlerinde
daha çok kendini gösterir. Bu hastaların ağrı eşikleri daha düşüktür. Yani fiziksel
rahatsızlıklara karşı düşük direnç rahatsızlık duygusunun olduğundan daha yoğun
yaşanmasına sebep olur. Ayrıca ağrıyan beden bölgesinin sembolik bir anlamı da vardır.
Hastalık seyrine baktığımızda arada iyileşmelerle birlikte zaman zaman yaşanan geri
bildirimler yaşanan stresle de bağlantılıdır.
105
Sagduyu, A. Rezak, Sağlık Ocağına Başvuran Hastalarda Dissasiyatif beliritler, Türk Psikyatri Derenği
8/1997 1997
106
Çekilkol, A., Ruh Hastalıklarından korunma, Gendaş Yayınları, İstanbul, 1999
53
İlaç tedavisiyle birlikte bilişsel davranışçı terapi fayda sağlamaktadır.
Şekil -3- Beden duyumlarının algılanma biçimi ile anksiyete arasındaki kısır
döngü.107(Özmen, 1999)
4.2.6. Beden Disformik Bozukluğu
Var olmayan bedensel kusurlar hastanın zihnini sürekli zorlar ve bu durum kişinin
sosyal hayatını etkiler. Genellikle ergenlik dönemi başlarında ortaya çıkmaktadır. Ergen için
dış görünüm önemlidir. Kendini güzel bulama, boyunun kısa olduğunu, şişman olduğunu
düşünme ve bu düşünce bozukluğuna zemin hazırlar. Bu durum zamanla anareksiya
nevrozunu ve bulimia nevrozunu da tetikleyebilmektedir.
Beden disformik bozukluğa neden olan nörobiyolojik etkene bakıldığında, araştırma
sonuçlarına göre beyindeki seratonin oranının normalden daha düşük olduğu görülmüştür.
Düşük seratonin düzeyi depresyon ve diğer duygu durum bozukluklarını da tetiklemektedir.
Psikolojik boyutuna bakıldığında ise medya da sunulan güzellik, dış görünümün belli kalıpları
onaylayarak, modeller çıkarması ve bu durumun kişinin kendiliğiyle ilgili kaygı düzeyini
artırması olarak belirtilebilir.
«Bu rahatsızlığı yaşanan kişiler hekimlere, estetik cerrahlara, cildiyecilere ısrarla
giderler.
İkincil
depresyondan
söz
edilebilir.
İlaç
tedavisi
önerilmektedir.»108(Karamustafaoğlu, 2000)
107
108
Özmen Ercan H., Hipokondriyazi, Psikiyatri Dünya Dergisi, 1/1999
Karamustafaoğlu, O., Beden Disformik Bozukluğu, Düşünen Adam Dergisi, 13/2000
54
ve
psikoterapi
Özet
Bu bölümde stresin ruhsal bozukluklarla, madde bağımlılığıyla ve samatorfrm
bozukluklarla olan ilişkisini ele aldık.
Dünyada her dört kişiden biri yaşamı boyunca bir ya da daha fazla ruhsal ve davranışsal
sorun yaşamaktadır. Erken ölüme yol açan on hastalıktan beşi ruhsal bozukluklar kaynaklıdır.
Bu durum topluma psikolojik, ruhsal ekonomik yönden kayıp yaşatırken, fiziksel hastalık
riski de küçümsenmeyecek boyutlara varmaktadır. Önleme çalışmalarında ana etken halk
sağlığı ve devlet politikasında bireylerin stres düzeylerini düşürmek ve sağlam aile
ilişkileriyle ruhsal boşluğu doldurabilmek bu bozuklukların giderilmesinde önemli etkenler
olarak görülmektedir.
Aynı politika, madde bağımlılığında da geçerlidir. Özellikle gençler arasında hızlı
yayılmakta olan madde bağımlılığında sosyal çevrenin rolü de es geçilmeyecek kadar
büyüktür. Bu dönemde yaşanan boşluk, merak, kurallara karşı gelme dürtüsü, başarısızlık
duygusundan kurtulma yani yaşanan stresten kurtulmak için bu uyarıcı maddeler bir çıkış
yolu olarak görülmektedir.
Uyuşturucu maddelere karşı verilen mücadele amaç, medyanın, okullardaki eğitim
politikalarının toplumun temel taşı olan ailenin varlığını güçlendirmesi, geleneklerimizin bize
biz bilincini vermesi ve modern dünyanın yüklediği kimyasal, fiziksel ve psikososyal stres
karşısında biz bilinciyle daha net durabilmemizdir. Belirgin fiziksel bir sebep olmaksızın
yaşanan vücuttaki tepkimeler kaygı düzeyini artırmaktadır. Bu durum yaşanan stresi
tetiklerken geri dönüşümlü olarak da yaşana yaşamsal stresörler bu durumun sebebi
olmaktadır.
Bireysel noktada bireylerin farkındalığının artırılması çoğu zaman bu durumu
tetikleyicilerini azaltabilmektedir. Sistem hep aynı noktada tıkanmakta ve yine aynı noktanın
düzeltilmesiyle de dengeye ulaşabilmektedir. Yani bireyin strese yüklediği anlam ve onunla
başa çıkabilme kabiliyeti başka bir deyişle iç görüsü..
55
BÖLÜM V
5.1. Stres Ve İnançlarımız
5.1.1. İnançlar ve İnanışlar Nasıl Oluşur?
Sahip olduğumuz inançlarımız, inanışlarımız, düşünce tarzımızı, gerek günlük
yaşantımızdaki duruşumuzu, gerekse hayatı yorumlayışımızı ve olaylar karşısındaki
tepkiselliğimizi etkilemektedir. Olayları yorumlama ve olaylara anlam yüklemede
inanışlarımızın çok güçlü etkileri vardır. Bu durum aynı zamanda stres durumumuzu da
belirlemekte ve düşünce tarzımız da etki etmektedir. Sorun odaklı ya da çözüm odaklı olmak
bu etkinin yansımasıdır. Sorun odaklı yaklaşım tarzına sahip kişiler olaylar karşısında daha
pasif ve tepkisel, bir yaklaşım sergilerken çözüm odaklı kişiler daha aktif ve sorgusal bir tarza
sahiptirler. Bu duruşu belirleyen ana etkenlerden biri ve en önemlisi sahip olduğumuz
otomatik düşüncelerimizdir. Bu düşünceler çoğu zaman bize ebeveynlerimizden miras
kalmıştır. Onları, doğruluğunu, yanlışlığını sorgulamadan kabullenmişizdir. Ancak bu
kabullenişler çoğu zaman bizi strese hatta daha yoğun problemlere de sürükleyebilmektedir.
Nedir bu otomatik inançlarımız ya da inanışlarımız? İlk aşamada bu yapıyı tanımamız
gerekiyor, çünkü inançlarımızı ya da inanışlarımızın arasındaki farkı anladığımız an otomatik
tepkiselliğimizi daha kolay çözümleyebileceğimize inanıyorum. Bu durumu Bilişsel Yapı’yı
anlatan bir şekilde daha rahat görebiliriz.
Şekil -4- Bilişsel Yapı
«Genel olarak, bir şeyin ya da kimsenin varlığına, bir iddianın doğruluğuna inanma, biri
için güven besleme durumu inanışı verir. İnancın ne olduğunu sorguladığımızda ise biraz daha
56
özel bir anlamla karşılaşmaktayız. İçinde doğruluğuyla ilgili olarak kesin sonuçlu kanıtların,
sağlam verilerin bulunmadığı, fakat yine de doğruluğu lehine belirli dayanakların söz konusu
olduğu bir önermenin doğru olduğunu düşünme ya da savunma. Kesin bildiğinden zayıf
olmakla birlikte, temelsiz sanıdan çok daha güçlü olan bilgi parçası anlamına sahip olduğunu
görmekteyiz.»109
Bu tanımı biraz daha irdeleyecek olursak. Bilgi kavramı tartışmaları içerisinde inanç iki
anlamda kullanılır. Bir düşünceye gönülden bağlı olmak anlamında genel tanım. Ancak bu
tanım psikolojik yorumlar için yeterli değildir. Bir düşünceye gönülden bağlı olanın, o
düşüncenin gerçek olup olmadığına bakmadan inanmasına, inanç yerine “mit” karşılığı olarak
“inanış” demek daha doğrudur. Soyut bir kavramı beş duyu ile algılamadan, akıl yürütme ile
inanmaya ise “inanç” demek daha doğru olacaktır.
«İnsanın bağlandığı şeyin gerçekten var olup olmadığına veya ahlaken uygun olup
olmadığına bakmadan inanması, zayıf bir inanış ifade eder. Mantık yürütme sonunda
onaylanıp, gönülden doğrulanan fikirler, inanca dönüştüklerinde daha kalıcı bir temel
dayanağa sahip olurlar.»110(Tarhan, 2005)
İnanç ve inanış arasındaki bu ince nüans olayı daha farklı bir noktaya taşırken Sayın
Tarhan’ın bu yaklaşımı ve ayrımı, yoluma adeta ışık tuttu. İnanış ve inanç hem birbirinden
farklı kavramlarken, hem de birbirini tamamladıkları noktada anlam bütünlüğü sağlamaktadır.
İnanışın inanç boyutuna geçebilmesi için mantığa vurulması ihtiyacı hasıl olmaktadır.
Sınırlandırıcı inançlar başlığında bu boyutu ele alırken, inancın psikolojik sağlığa etkileri
başlığı altında da mantık yürütme sonunda onaylanmış, gönülden doğrulanan fikirler,
çıkarımlar olan inancı ele alacağız.
Evrenin sırlarını beş duyu ile açıklamak zordur. Bu sebeple insan gerçeklere farklı
kanallardan ulaşmaya çalışır. Kişiyi gerçeklere götüren birinci yol, deney-gözlem/amprik
yaklaşımdır. Bu yöntem nöropsikiyatrinin ve pozitif bilimin ilgi alanına girer. İkinci yol akıl
yürütmektir. Teorik pozitif bilim ve din biliminin, sosyal bilimler ve psikiyatrinin ilgi
alanıdır. Gerçeğe götüren üçüncü yol, önsezi ve sezgilerdir ki bunlar din bilimlerinin dışında
bugün nöropsikiyatrinin de ilgi alanı olmuştur.
«Beyin çalışmaları yapanlar beyin görüntüleme ve duygu ilişkisi üzerinde dene-sınama
yöntemini uygulayarak birinci ve üçüncü yolun kesişmesini sağlamışlardır. Dördüncü yol
109
110
http://www.turkcebilgi.com/ansiklopedi/inanc
57
inançtır. Gerçeğe giderken diğer üç yolla açıklanamayan noktalar için bu yöntem
kullanılır.111»(Tarhan, 2005)
İşte bu açıklamadan sonra şu sorunun sorulması gerekiyor. Dördüncü yol olan inanca
giderken hangi noktada yaşanan yanlış sorgulamalar bizi gerilime, strese, çıkmaza götürüyor?
Peki bu aşamada yapılan yanlış düşünce tarzları neler? Bu sorunun cevabı bizi otomatik,
sınırlandırıcı, makul, olmayan İNANIŞLARIMIZA götürüyor.
5.1.2. Sınırlandırıcı ve Makul Olmayan İnanışlarımız
Stresi tetikleyen temel etken bizim zihnimizin olayları yorumlayışı ve onlara yüklediği
anlamlardır. Bu anlamlar çoğu zaman otomatikleştiği için sorgulamadan kabul edişler olaylar
karşısında bizi güçsüz kılmaktadır. «Yapılan bir araştırmada sıradan bir kişinin uyanık
olduğu, günde 16 saatlik süre içinde zihninden ortalama 4000 farklı düşüncenin geçtiği
saptanmıştır. Bu düşüncelerin bir kısmı iradi yani düşünmeyi istediğimiz ya da sorduğumuz
soruların cevabıyken, diğer yandan bu 4000 düşüncenin %13’ü her hangi bir şekilde
niyetlenmeksizin kendiliğinden çıkan düşüncelerdir.»112(Merçin, 2005)
«Beck otomatik düşüncelerin keşfini şöyle aktarır. “Giderek daha netleşen bir biçimde
hastalar farkına varmadan terapi dışında aynen seanslarda olduğu gibi devamlı bir biçimde
kendileriyle iletişim içindeydiler. Bu “intercom’a ayarlandıklarında hastanın ana sorunlarıyla
ilgili daha keskin bir tanımlama elde edebiliyorduk. Örneğin beni sıktığını düşünen kadın
pratik olarak bütün kişilerarası ilişkilerinde aynı düşüncenin farkına vardı. Bu zengin bilgi
kaynağını ortaya çıkarmak için bildirilmeyen düşünce akışını gözlemlemeye eğitmek
gereklidir. Benim ilk bulgum bildirilmemiş bu düşüncelerin duygusal bir durumun öncülü
olduğu idi. Bu nedenle ben hastalarımı ne zaman olumsuz bir duygunuz ya da duyumunuz
olursa bu duygudan önce ne tür düşünceleriniz olduğunu hatırlamaya çalışın şeklinde
yönlendirdim.»113 (Türkçapar, 2011)
Bu yönerge onların düşüncelerine ilişkin farkındalıklarını keskinleştirmelerine yardımcı
oldu ve sonuçta duyguyu yaşamadan önceki düşüncelerini saptayabildiler. Bu düşünceler
otomatik bir biçimde ve son derce hızlı ortaya çıktığı için bunlar “otomatik düşünceler” olarak
adlandırdı.
111
Merçin, L., Sosyal Bilimler Araştırma Dergisi, Sayı 5, 2005
113
Türkçapar, H., Bilişsel Terapi, HYB Yayıncılık, Ankara, 2011
112
58
5.1.3. Otomatik İnançlarımız
Bu açıklama, kendi zihin yapımızdaki otomatik düşüncelerin farkına varabilmek, bir
noktada yaşanan stresi ve nedenlerini sorgulayabilmek için bize farkındalık kazandıracaktır.
Otomatik düşünceler genellikle fark edilmezler ancak eşlik ettiği duygu kendini
hissettirir. Genellikle belirli durumlarda tetiklenir, hızla ortaya çıktığından dolayı da
incelenmeksizin doğru kabul edilirler.«Bu otomatik inanışları besleyen ara inanışlar vardır.
Dile getirmeseler bile üç noktada bireyi etki altına almışlardır. Bu üç noktayı; bireyin
kendisinin, diğerlerinin ve başlarına gelen şeylerin yaşantılarıyla ilgili yani dünyayla ilgili
kalıcı hale gelmiş kuralların ve beklentilerin yansıması olarak görebiliriz.»114(Uzuner, 2009)
Bu ara inanışlara göre hareketler, tepkiler belirlenir. Mesela şu soruların cevabını kendi
açınızdan düşünmenizi istesem; İnsanın doğruyu söylediğinde çıkarları zedelenecekse sizce
ne yapması gerekir? Yani yine doğruyu mu söylemesi gerekir, yoksa yalanda söyleyebilir mi?
Eğer bu durumla ilgili olarak “hangi durumda olursam olayım ben yine de doğruyu
söylerim” diye düşünüyorsa bu kişinin, “her koşulda doğruyu söylemesi gerekir”. Şeklinde bir
kuralı olduğunu gösterir.
Böyle bir kişiye ne sorulursa sorulsun yalan söylemek çıkarlarına uygun olsa da
doğruyu söyleyecektir. Bu kişiden sıradan bir şeyde istense aklına “insanın her koşuda
doğruyu söylemesi gerekir” kuralının bizzat gelmesine gerek yoktur. Bu kural arka planda yer
alır ve bu tür bir durumda kişi otomatik olarak dile getirmeden bu kurala uygun davranır.
Ancak bazı inanışlar, kurallar veya sayıtlılar kişinin toplumla uyumunu bozabildiği gibi,
diğer taraftan kendi içinde çatışma yaşamasına da sebep olabilmektedir. Yaşanan stresi
artırabilmektedir.
«İnsanlara fikrimi söylersem kızarlar, insanları memnun edersem bana katlanırlar. Eğer
başarısız olursam sevilmem, eğer hayır dersem cezalandırılırım. Gerçek yüzümü
göstermezsem sevilirim gibi düşünceler zamanla duygularımı göstermemeliyim, iyi bir insan
sinirlenmemelidir. Hiç hata yapmamalıyım. Yardım istemek zayıflıktır gibi kurallara,
tutumlara dönüşebilmektedir. İşin daha derin boyutunda yani buzdağının görünmeyen en
derin tarafında temel inanışlarımız vardır. Bu inanışlar bizim kendimizle, çevreyle ilgili
bilgileri nasıl düzenleyebileceğimizi belirlerken, geçmiş yaşantılarımızın, deneyimlerimizin
de izlerini taşımaktadır. Yaşamın erken dönemlerinde temeli atılır bu temel inanışları ve
114
Uzuner, C. Hipnoterapi, Beyaz Yayınları, İstanbul, 2009
59
ilerleyen dönemlerdeki benzer deneyimler ve öğrenmelerle de pekişir. İşte kişilik yapımızı bu
duygusal ve davranışsal örüntüler oluşturur. Bu örüntüyü Beck üç ana grupta toplamıştır.
Çaresizlik (güç, başarı, performans, yetersizliği ile ilgili alanlar), Sevilmeme (duygusal
eksikliklerle ilgili alanlar) Değersizlik (ahlaki eksiklik, suçluluk). Bu inanışlar zamanla bizim
vazgeçilmezlerimiz olur.»115(Türkçapar, 2011)
Bir tarafıyla bizi strese, depresyona sürüklerken diğer tarafıyla kişilik özelliklerimiz
olmaya başlar yaşandıkça. “Çaresizlik temel inanışlarının altında, güçsüzüm, kontrolsüzüm,
değişemem, sıkışmış, kıstırılmış, zayıfım, muhtacım, aşağıyım” duyguları hakimdir.
Sevilmeme temel inanışının altında, çirkin, sıkıcıyım, istenilmeyen, terk edileceğim,
kusurluyum, sevilecek kadar iyi değilim.
Değersizlik temel inanışının altında ise, hasta, kötü, zarar verici, yaşamı hak etmeme
gibi inanışlar yer almaktadır.
«Bu inanışlar hem negatif hem de pozitif taraflarıyla bulunur. Bireyde ancak bazı
bireylerde işleyen bu mekanizma içinde olumsuz taraf daha yoğundur. Başka bir deyişle o
kişinin olaylara yüklediği anlam kişiyi depresyona, strese daha yatkın hale getirir.
Kronik rahatsızlığı ya da kişilik bozukluğu olan bireylerde, olumlu temel inanış zayıftır.
Çünkü zihinsel algılama hatalıdır. Bilişsel çarpıtmalar vardır.»116(Dwaskin, 2003)
Bu çarpıtmalar bilginin hatalı işlenmesi sonucunda duruma uygun olmayan sıkıntılı
otomatik düşüncelere neden olacaktır. Bazı insanların beyni olayın bilgi boyutunu gerçeği
uygun olmayacak biçimde işlediği zaman ortaya sadece felaket senaryoları çıkmaktadır. Bu
felaket senaryolarını doğuran;
5.1.4. Düşünce Hataları
5.1.4.1. Keyfi Çıkarsama
Keyfi çıkarsamada kişi, olayın sonucuna bakmadan olayı, iç dünyasındaki
algılamalarına göre yorumlar, çoğu zaman yaşanan olay kişinin olaya yüklediği anlamla,
çıkardığı sonuçla taban tabana zıttır. Örneğin; iş görüşmesinde bekleyen ve işi geciken birinin
“bunu özellikle, beni yıpratmak için yapıyorlar” düşüncesi gibi;
115
116
Türkçapar, H. Bilişsel Terapi, HYB Yayıncılık, Ankara, 2011
Dwaskin, H., Sedona Yöntemi, Çev. Fevziye Peker, Ganj Yayınları, İstanbul, 2003
60
Bu olayın yani yapılan yorumlarda kişinin iç dünyasında kendisine yüklediği anlam da
yaşadığı olaya vereceği tepki de önemli belirteçtir.
5.1.4.2. Seçici Soyutlama
Zihinde filtreler vardır. Olayın genel akışı içinde olumlu olan bir sürü gösterge varken,
kişi belirgin olmayan bir göstergeci olayın geneline yayar. Örneğin; yazdığı kitap genel
okuyucu kitlesi tarafından beğenilmesine rağmen sadece sayılı kişilerin yaptığı eleştirinin
kişiyi negatif ruh haline sürüklemesi. Bu tür tepkilerin ardılına baktığımızda, dış referanslı
insarla karşılaşırız.
Suçluluk anksiyetesinin izlerini taşıyan bu kişiliklerde, aynı zamanda mükemmeliyetçi
bir yapı da kendini hissettirir. Bu düşünce tarzı kişileri stresin negatif tarafıyla bahşedemez
noktaya getirir.
5.1.4.3. Aşırı Genelleme
Yaşanan olaylardaki sınırlı sayıdaki örnekler özellikle negatif örnekler baz alınarak
yorumlamalar yapılır.
Örneğin; girdiği sınavdan istediği sonucu alamayan öğrencinin “ben hep böyle başarısız
olacağım, üzerime aldığım hiçbir işi başaramıyorum.” Bu cümleler geri planda, değersizlik
duygularını beslerken, kişinin mücadele gücünü zedelemektedir.
5.1.4.4. Büyültme ve Küçültme
Olayların olumlu tarafları adeta yok sayılır. Olumsuza yüklenen anlam o kadar
yoğundur ki düşünce biçimindeki bu sistematik yanlılık kişiye kendi yaptıklarını önemsiz
gösterir. Örneğin çok güzel yemek yapan bir bayanın, “yok canım bu ne ki bunu herkes
yapabilir, sıradan önemsiz bir olay” gibi yorumlaması. Bu düşünce yapısının ardılında da
yoğun yaşanan bir yetersizlik duygusu hakimdir. Bu duygu kişinin her yaptığı eylemde
kendini hissettirir. Erken çocukluk dönemindeki zihne işleyen telkinler de bu inanışın
oluşmasında etkilidir.
5.1.4.5. İkili (ya hep ya hiç)
Bu düşünce hatası kişiyi çözümsüzlüğe sürüklerken, aşarı negatif yüklemeler sonucu
yoğun çöküş duygusunun yaşanmasına sebep olur. Örneğin eşinin yapıcı eleştirisi karşısında
kişinin “sen benim hiçbir yaptığımı zaten beğenmedin ki, hep beni aşağıladın” düşünce hatası
felaket senaryolarının temelidir. Bu düşünce hatası ikili ilişkileri zedelerken, çoğu zaman da
bu yanlış inanış kişiyi yalnızlığa ve içe dönük yaşamaya iter.
61
5.1.4.6. Kişiselleştirme
Kişinin kendisiyle ilgili konularda algılaması çok duyarlılık kazanmıştır. Dışarıdan
gelen her türlü yansımayı olumsuz ve kendine yönelik algılar. Doğru sorgulama yapıldığında
aslında olayın çoğu zaman kişiyle ilgili olmadığı sonucuna bile varılabilir. Örneğin sosyal
kaygısı olan birinin bir topluluk içindeyken o topluluktaki diğer kişilerin konuşmasına, kendi
aralarında gülmelerine, “benim yaptığım hareketlere gülüyorlar, benimle dalga geçiyorlar”
düşüncesi bu duruma örnektir. Bu düşünce hatasının nevrotik boyutu paranoid bozukluktur.
Gerçeklik algılaması süreç içinde zedelenmeye başlar. Şayet reel sorgulama yapılmazsa
bu yanlış ve yanlı inanış kişiyi nevrotik boyuta sürükleyecektir.
5.1.4.7. Felaketleştirme
Bu düşünce hatasında zihin sadece olumsuza odaklanmıştır. Seçenekler, alternatifler
görülmez.
Gelecek onlar için sadece felakettir. Örneğin sınava geciken bir öğrencinin
“tamam artık her şey bitti, bu son şansımdı” düşüncesi bu duruma verilebilecek bir örnektir.
Olaylar karşısındaki alternatifsizlik zamanla kişiyi çıkmaza götürür. Anksiyeteyi, bu kişiler
daha yoğun yaşarlar.
5.1.4.8. Zorunluluk İfadeleri
Kişinin kendine dair, başkalarına dair olmazsa olmazları vardır. Ancak bu olmazsa
olmazlar kişiyi çıkmaza götürür, bu kuralların gerçekleşmemesi halinde kişi kendisini suçlu
hisseder, öfkelenir, engellenmişlik düşüncesi sağlıklı düşüneyi engeller. Çünkü doğrunun bir
tek yolu vardır.
Mesela “herkesi memnun etmeliyim, asla öfkelenmemeliyim!...
5.1.4.9. Zihin Okuma
İnsanların ne düşündüğünü ve insanların da onların ne düşündüğünü bilmesi, onların
zihinlerindeki yanlış düşünce kalıplarıdır. Olayın geri bildirimine bile ihtiyaç duymazlar.
Örneğin “Sormaya gerek yok, ne düşündüğünü biliyorum ya da söylememe gerek yok o beni
anlıyor” düşüncesi
5.1.4.10. Etiketleme
Yaşanan durumu, olumsuzluğu adeta kimlik boyutunda yaşarlar. Sorgulama yoktur.
Sadece o an, o andaki durumla sınırlı olan olay, hal, oluş genele yansıtılır. Örneğin o an yere
62
düşen bir bardaktan dolayı kişinin kendisini “ben sakarın birisiyim” diye etiketlemesi gibi. Bu
etiketleme süreç içinde kişinin kimlik boyutuna taşınır.
Bütün bu düşünce çarpıtmalarında üç noktaya yoğunlaşıyoruz. Kişinin benliği, yaşantısı
ve geleceği, bu üç noktaya yüklenen uyum bozucu anlamlar stresi tetiklerken, klinik
sendromlara da davetiye çıkarmaktadır. Uyumu bozan bu süreçlere müdahale etmek,
farkındalık kazanabilmek negatif stresle mücadele de en etkili yoldur.117(Tura, 2005)
5.1.5 İnanç Geni Tartışmaları ve İnancın Psikolojik Sağlığa Etkileri
Bu bölümün ilk başında inanışla inanç arasındaki farktan bahsetmiştik ve demiştik ki
“insanın bağlandığı şeyin gerçekte var olup olmadığına veya ahlaken uygun olup olmadığına
bakmadan inanması zayıf bir inanışı ifade ederken; mantık yürütme sonunda onaylayıp,
gönülden doğrulanan fikirlerin inanca dönüştüğünü ve daha kalıcı bir temele sahip olduğun
ifade etmiştik.
Tamda bu noktada şu sorularının sorulmasının bu çalışmamıza farklı bir bakış açısı
kazandıracağı kanısındayım. “Bir insanı inanışlarından inanç aşamasına sürükleyen o
aşamada neler oluyor?
Bazı insanlar olaylar karşısında yoğun stres yaşarken neden bazı insanlar daha kolay
çözüme odaklanabiliyor? Bu algılayış farklılaşmasının nedeni ne? Bu soruların cevabı bizi ilk
önce “Kendilik Psikolojisine, kendilik algısına ve daha sonra da yüksek bir ideale, inanca yani
Allah inancına götürüyor. «İnsanın gensel haritası incelendiğinde inanmaya yatkınlığa, güzel
ile çirkini arasındaki farkındalığı bilme durumuna göre şifrelenmiş gensel bir yapıya
ulaşılmıştır. Metakagnisyon yani yüksek zihin fonksiyonu genleri diyebileceğimiz bu genler
insanı bilinmeyeni öğrenmeye, yeniliği aramaya, iyi, doğru ve güzel olanı seçmeye hayatın
anlamını bulmaya, öğrenmeyi teşvik eden meraka, ölümü algılama ve özgür irade sahibi
olmaya yönlendirmektedir.»118(Tarhan, 2005)
5.1.6. Kendilik Psikolojisi
Kohut’un öncülüğünde gelişen çağdaş psikanalitik kuramlardan biridir Kendilik
Psikolojisi. Kohut bu kuramda kendiliği iki açıdan ele almıştır. Benlik (ego) içinde yer alan
bir kendilik tasarısı (self represetation), kişinin kendini algılayış biçimi ve kendisiyle ilgili
117
118
Tura, S.M., Günümüzde Psikoterapi, Metis Yayınları, İstanbul, 2005
63
imgelerin bütünü. İkinci kavramda ise kendilik bir üst örgütlenme, “kişiliğin çekirdeği,
algıların ve girişimlerin merkezi” olarak anlam bulmaktadır.
Bu bağlamda kendilik nesneleri (self objects) kendiliğin bir parçası, bir uzantısı olarak
algılanan nesnelerdir. «Kendilik nesneleri, anne-baba, daha geniş anlamıyla da çocuğun
hayatında önem taşıyan, çevresinde bulunan kişilerdir.»119(Ardalı, 1998) «Çocuğun
kaygısının yatıştırılması, benliğinin varlığından ve işleyişinden aldığı hazzı onunla paylaşarak
ona yansıtarak sürekliliğinin sağlanması, kendine güvenin ayakta tutulması gibi işlevler
kendilik nesnesi işlevleridir.»120(Tura, 2005)
Karşımıza konunun açılımında iki yaklaşım daha çıkmaktadır.
«Aynalama ve ülküleştirme yani iki kutuplu bir kendilikten söz edilmektedir.
1- Büyüklenmeci
Kendilik
(grandiase self), çocuğun büyüklenmeciliğini
ve
teşhirciliğini içerir. Çocuk, sergilediği etkinlikler karşısında anne ve babasından onay görmeyi
ve takdir edilmeyi bekler.
2- Ülküleştirilmiş ana-baba imagosu (idealized parantel imago), çocuk ülküleştirdiği
güçlü anne-babasına güvenir, hayran olur ve yakınlık duyar. Güçlü, kusursuz olarak algıladığı
nesnenin bir parçası olarak, kendisini güvenli ve güçlü hisseder. Ana-babanın yaşa uygun
aynalama cevapları sayesinde büyüklenmeci kendilik dönüşmeye başlar ve kendiliğin
kutuplarından biri oluşur. İhtiraslar (ambitians) bu kutubun işlevleri, belli amaçlara sahip
olma, bedensel ve zihinsel etkinlikten zevk alma, kendine saygıyı ayarlayabilme kapasitesidir.
Çocuğun
ülküleştirilmiş
tüm
güçlü
kendilik
nesnesi
gereksinimi,
örseleyici
deneyimlerle (ana-babanın hastalanması ya da ölmesi gibi) kesintiye uğramazsa,
ülküleştirilmiş ana-baba işlevleri içselleştirilir ve ikinci kutup oluşur. Bu kutbun işlevleri
arasında ise ülkü ve değerlere sahip olma ve bunların gerçekleşmesine çalışma, dürtüleri
kontrol edebilme ve gerilim durumlarında kişinin kendisini yatıştırabilmesi yer alır.
Kohut daha sonra bu iki kutup arasına da yetenek ve becerileri de ekleyecektir. Yetenek
ve becerilerin etkili bir şekilde kullanımı bütünlük hissini oluşturur. Kendilik bütün ve tam
olarak yaşanır.»121(Çuhadaroğlu, 2001)
Bu kuramda en can alıcı nokta iki kutup arasında çatışmadan çok yaşanan gerilimdir.
Gerilime yüklenen anlam ise kendiliğin bütünlüğünü kavramaya yönelik yapının olmasıdır.
119
Ardalı, C., Erten, Y., Psikoanalizden Dinamik Psikoterapilere Alfa Yayınları, İstanbul, 1998
Tura, S.M., Günümüzde Psikoterapi, Metis Yayınları, İstanbul, 2005
121
Cuhadaroğlu, F., Kendilik Patolojisi Belirtisi Olarak Kimlik Kargaşası, Türk Psikiyatri Dergisi, 12/2001
120
64
İhtiraslar ve idealler uyum içindedir sadece ihtiras çabuk tatmin, başarı ve güç beklerken
idealler bu eğilimleri uzun vadeye yayar, yatıştırır. İyi ve doğru olana yönlendirir.
Bu açıdan bakıldığında kendiliğin bütünlüğünün, inanma ekseninde anlam bulduğunu
görürüz. Çocuğun her şeyden önce ilk inandığı ideal anne-babasıyken bu durumu zamanla
içselleştirerek çevreye ve kendine uyumu, inanmaya olan ihtiyacı bir kez daha
doğrulamaktadır.
Çünkü görülmektedir ki bu mekanizma tam olarak oturmadığında patolojik sendromlar
yaşanmaktadır. Kişiliğimiz bu çerçevede anlam bulmaktadır.
Kişilik yapıları vardır. Bu yapılara göre kimi dışa dönük, kimisi şüpheci, bazıları ise
bağımlı olabilir. Bunlar doğuştan gelen ana çerçeveyi oluşturan kişilik özellikleridir. Fakat
kişi yaşadığı ortam ebeveynlerinden öğrendikleri ve sosyal temasla bu özellikleri farklı
boyutlara çekebilir. İnsanın kişilik yapısının belirginleşmesinde içsel tutumdan daha ziyade
dışsal etkiler daha belirleyici olabilmektedir.
Çünkü sosyal duygular insani bir özellik olup, onun daha gelişmiş yaşamasına vesile
olan, onu birlikte tek başına yaşamaya zorlayan duygulardır. Bu mekanizma içsel
olgunlaşmayı, içsel sorgulamayı da beraberinde getiren, bilim alanında “ilimlerin bütünlüğü”
çerçevesinde
insanların
beş
duyumuyla
ölçemediği,
spiritüel
gerçeklik
olarak
tanımlanabilecek başka bir enerji bandının varlığına ulaşmışlardır. Bu enerji bandının ışınsal,
radyan bir enerji olduğu, bunun oluşturduğu spiritüel gerçekliğin de psikolojinin sınırları
içinde kabul edilmesi gerektiği düşünülmektedir.
Çünkü bu enerji insanı insan yapan ana mekanizmanın da temelidir, yani içsel
oluşumun.
İçsel mekanizmanın başka bir yansıması da ayna nöronlardır. 2007 yılında bilim
camiasının büyük bir başarısıdır ayna nöronlar.
«İnsanda bulunan ayna nöronların keşfedilmesiyle, kişideki sevgi, öfke, gibi güçlü bir
duygunun, yanından geçen bir başka kişiyi etkilediği bilgisine ulaşılmıştır. İnsandaki bu
baskın his, kişinin farkında olmadan karşısındaki insanda aynı sinir hücrelerini harekete
geçirmekte ve o kişiye karşı sevgi ya da öfke gibi duygular oluşturmaktadır. Bu duruma en
büyük kanıtlardan biri doku kültürü çalışmalarıdır. Doku kültürüne maymun sinir hücreleriyle
insan sinir hücreleri konulduğunda, maymun sinir hücresi uzantısını, diğer maymun sinir
hücresine, insan sinir hücresinin ise uzantısının kendi cinsinden bir hücreye bağlandığı
gözlemlenmiştir.
65
Ayrıca şu anda bilimin ölçemediği duyular olarak tanımlanan duyuların var olduğu
gerçeği açığa çıkarılmıştır. Bunlardan bir kısmı iç duyulardır ve temelini de inanma
oluşturmaktadır.»122(Tarhan, 2005)
Kendilik psikolojisinde de olduğu gibi bir çocuğun bir durumu içselleştirebilmesi için
ilk önce kabullenmesi, başka bir yaklaşımla inanması gerekir. Mini mekanizma yani çocuğun
iç dünyası aslında dış mekanizmaya hazırlık yapmaktadır. İçselleştirilmiş ebeveyne olan inanç
zamanla yetişkini dış dünyada ayakta tutması gereken “yaratıcı inancına” ulaştırmaktadır.
İnsan adına varolan bütün mekanizmanın temeli inanma üzerine kurulmuştur. Plasebo
etkisi yani “yalancı ilaç etkisi” hastanın aldığı ilacın faydalı olacağına inanması, hatta kırmızı
büyük hapların, küçük beyaz haplardan daha etkili olmasının büyük biyolojik temellere
dayandığı yapılan araştırmalar sonucudur. İnanç etkisi de bu bağlamda değerlendirildiğinde
inancın gerçekliğine mantıken güvenen kişinin olaylar karşısında daha net durduğu
saptanmıştır. Yaratıcı hakkında olumlu düşünen ve kendisini çaresiz hissettiğinde yüce bir
varlığa inanıp, kader olgusuna teslim olan kişi, hastalıklarından pozitif çıkarımlarda
bulunacağından çabuk iyileşmektedir. Çünkü insanın belirsizlik karşısında hissettiği duygu
korkudur. Bu belirsizlikle baş edebilmek için bir anlam arayışına girer. Bu arayışta insan ağaç
ve inekten, güneşe kadar kendisine faydalı olduğuna inandığı her şeyi kutsallaştırmaya başlar.
Ancak diğer taraftan sorgulaması da artar çünkü bu da insani bir özelliktir. Bu gerek içsel
gerekse dışsal sorgulamalar insanı, inandıklarını da süzgeçten geçirmeye götürecektir.
Bir taraftan bilinçli yönü ile her şeyi açıklamaya çalışırken diğer taraftan açıklama
getiremediği konularda anlam arayışı içinde kendisinin dışındaki bir güce bağlanma
ihtiyacıyla yorum yapmaktadır insan.
Yani bir noktada idealize etmekte veya ülküleştirmektedir. Çünkü inanmak, güvenmek
istemektedir. Bu durum insanı inanca sevk eder. İnsan inancı sayesinde belirsizliğe karşı
durabilir. İnsanın beyninde öyle bir alan vardır ki buna tanrı merkezi denilir. Bu merkez onun
bireyselliğinin evrenle bütünleştiğini hissettiği, zihindeki sorular giderdiği yani değerli
olduğunu hissettiği anda aktif hale gelir ve mutlu olur. İşte bu merkeze tanrı merkezi
denilmektedir.
Yani bir anlamda insan, evrendeki büyük ruhsal gerçeklikle, kendindeki küçük ruhsal
gerçeklikle bağlantı kurmaktadır. Bu bağlamda adeta manyetik bir alışveriş söz konusu
olmaktadır. Bu bütünleşme esnasında anlamsızlığa, belirsizliğe karşı verilen savaşımda insan
122
66
daha yapıcı bir özelliğe sahip olabilmektedir. Ancak zihinde, bir dış güç yok inancı arsa bu
belirsizlikler, korkular karşısında koruduğuna inandığı bir yaratıcı yoksa, ona hesap
vermeyeceksen, canının istediği her şeyi yaparım fikri zihinde oluşacaktır. Bu durumda kaosu
beraberinde getirecektir. Sorumluk yok, içgüdülerle hareket eden bir insan ve baş gösteren
ruhsal hastalıklar. «Kişi savaşı iç dünyasında vermektedir. Yalnızlık, değersizlik, çaresizlik
duyguları yoğun yaşanacaktır.»123(Özdengül) Bu durumda tek çözüm insanı ayakta tutan
inanma geninin, onun gerçekliği olarak da inanmanın, güvenmenin hayata aksetmesidir.
İnanmak bilimsel mümkünlüğüne baktığımızda akıl yürütmeden mantıksal önermeler
neticesinde ispat edilen bir dizi bir oluşla karşılaşırız. Akıl yürütme, sezgiler ve inanma. Bu üç
oluşum insanın adeta manevi azalarıdır. Görmesi, duyması, işitmesi, anlamasıdır. Kişinin
kabul ettiği ve inandığı gerçeklerdir. Ve insanın dışında hiçbir canlı tapınma duygusuna sahip
değildir. Zira bu duygu insanın zayıflık, güçsüzlük, yetersizlik ve belirsizliğe karşı zihinsel
sığınağıdır. Bunun sonucunda da kişinin güvenmeyi hissetmesi, belirsizliği giderme durumu
ihtiyacı ortaya çıkacaktır. Zira belirsizlik arttıkça korku artar.
«Netlik oldukça da korku azalır.»124(Tarhan, 2009) Bebeğin korumasız bir
durumdayken koruma ihtiyacını hissetmesi, hissettiği çaresizliği, korkuyu giderecek daha
güçlü bir sisteme duyulan ihtiyaç ve bu ihtiyaçların zamanında doyurulmasıyla meydana
gelen sağlam yapı aynı zamanda da insanın inanma haritasını verir. Aksi durumunda ise
yaşanacak patolojiler. Bu patolojilerin ardılına baktığımızda doyurulmamış inanma,
bağlanma, güven duygularını görmekteyiz.
Kendilik nesnelerinin tutumlarındaki farklılıklara dayanarak, kendilik patolojisi
sendromları dört grupta karşımıza çıkıyor. Yeterince uyarılmamış kendilik (underutimulated
self), parçalanan kendilik (fragmentina self), aşırı uyarılmış kendilik (overstimulated self) ve
aşırı yüklenmiş kendilik (overburdened self). Bu patolojik sendormlar bir kişide aynı anda
görülebileceği gibi farklı zamanlarda da görülebilmektedir. Bu vakaların psikoterapi
süreçlerine bakıldığında terapiste yüklenen anlam, yaşanılan, hissedilen boşluğu doldurma
noktasında kendini gösterirken yaşanan bağımlılık çoğu zaman psikoterapiyi çıkmaza, dirence
götürmektedir. «Çünkü bu boşlukları dolduracak ideal arayışı öyle yoğundur ki terapistler
çalışma anında zihnin gerisinde işleyen ülküleştirme ile canlılık sağlanmışken çalışmanın ara
verildiği zamanlarda geriye ket vurma yaşanır.»125(Kohut)
123
Özdengül, F., Mesnevi Terapi
125
Kohut
124
67
Bu durumda gösteriyor ki, inanma insanın vazgeçilmezidir. Tek sorun neye ve nasıl
inanacağıdır. Bir bebeğin korktuğu şeyden annesine sığınarak rahatlaması gibi, insanoğlu da
yaşamı boyunca hep bu ihtiyacı beraberinde büyütmüştür. Kişinin hem kendi iç dünyasındaki
duruşu hem de bu duruştan etkilenen dış duruşu inancının gücünü yansıtacaktır. Yeter bir
güce inanması bu inançtan aldığı huzur ve güven onun kendilik bütünlüğü yaşaması için
zorunludur. Bu bütünlük ilişkilerine, olaylara bakış açısına, çevresine yansıyacaktır.
İnanmanın gücü negatif stres karşısındaki duruşu da netleştireceğinden oluşabilecek patolojik
rahatsızlıklarından önüne geçilecektir.
Özet
Bu bölümde inanışlarımız ve inançlarımızı ve bunların stresle ilişkisini ele aldık.
İnanma duygusunun insanın vazgeçilmezi olduğu gerçeği görülürken ya hep ya hiç düşünce
tarzı,
kişiselleştirmeler,
felaketleştirmeler,
zorunluluk
ifadeleri,
zihin
okuma
ve
etiketlemelerin en çok kullanılan düşünce hataları olduğunda da yüzleştik. Bazen bu süreçlere
müdahale etmek başlıca stres engelleme yollarıdır.
İnancın doyurucu nokta da olması iç görgüye ulaşmada temel etkendir. İnancımızın
seviyesi bizim olaylara yüklediğimiz anlamlar da, olaylar karşısındaki duruşumuzda,
verdiğimiz tepkilerde güçlü etkilere sahiptir. Bazı insanların olaylar karşısında yoğun stres
yaşarken; bazılarının ise daha kolay çözüme ulaşabilmelerinde inanç etkilidir.
Araştırmalar insanın gensel haritasında inanma eğilimini, güzel ile çirkini ayırt etme
durumunu belirleyen genetik şifrelerin varlığına ulaşmıştır. Bu tanımlamada Kohut’un
yaklaşımı daha fazla anlam bulmaktadır. Kendilik Psikolojisi yaklaşımında savunulan
düşünce, bireysel bütünlüğün korunmasıdır. Bebekteki bir güce inanma kabullenilme, bir güç
tarafından korunma isteği onun bütünlüğünü koruyacak isteklerdir. Bu isteğe ilk cevap
verecek kişi annedir. Bu ihtiyacın doyurulması yetişkinlikteki sağlıklı yapıyı hazırlarken
doyurulmaması patolojik vakalara sebebiyet verecektir. Göstermektedir ki inanma
insanoğlunun en temel ihtiyacıdır.
İnsan inandığı nokta da olaylar karşısında daha net ve sağlam durabilmektedir. Umarım
bu çalışma, kendimizi sorgulama ve yeni bir bakış açısı kazanabilmemiz için bir başlangıç
olur.
68
GENEL SONUÇ VE TARTIŞMA
Stres, olaylara verilen tepkiler, yaşanmışlıkların yansıması, yanacakların belirteci.
Stres konusunu incelerken hem çok geniş bir o kadar da sınırları belli olmayan bir
kavramla karşılaştık.
Geniş, çünkü duygulanım adına bütün duyguları içinde barındırırken; sınırları belirsiz,
çünkü stresin nerede tetikleyici nerede tetiklenen olduğu da belirsizlik arzediyor. Bu
özelliğiyle stres geniş bazen de karmaşık bir kavram olarak karşımıza çıkıyor.
Sürekli dengede olma hali hareketsizliktir ve süreç içinde dengedeki geçici bozulmalar
organizmayı harekete yönlendirir.
Sempatik ve parasemtapik sinir sistemleri arasındaki dengeye ulaşma noktasında
organizmanın yaşadığı durum strestir. Yeniden dengenin kurulabilme için bu durum
kaçınılmazken, stresi organizma için yıkıcı noktaya getiren ona yüklenen anlamlardır. Çünkü
stres, onu zihninde taşıyan kişiye aittir. Zihin yapısı, düşünce tarzı, kurulan nörol bağlantılar
sterse ne anlam yüklerse, bu anlam geri dönüşümlü olarak davranışları, zekayı, algılamayı,
düşünce tarzını tetikleyecektir. Ve bu durum kişilik özelliklerinin de belirleyicisidir.
Davranış
biçimimiz,
konuşma
tarzımız,
yeteneklerimiz
dinamik
bir
sürecin
yansımasıdır. Stres verici durumlar karşısındaki tepkiler, kişilik özelliklerine göre korku,y
kaygı, gerilim veya geri çekilme gibi tepkimelerle kendini gösterirken, kişilik özelliklerine
bağlı olarak da bu duruma anlamlar yüklenir. Yüklenen bu anlam kişinin stres karşısındaki
dayanıklılık
skalasını
belirleyecektir.
Stersi
olumlu
noktada
görebilmek
bireyin
dayanıklılığını arttıracaktır. Korku ve anksiyete mi stresi tetiklemekte yoksa stres mi korku ve
anksiyeteyi yıkıcı noktaya getirmektedir? Bu sorunun cevabı bizi anksiyeteyi sorgulamaya
görülmektedir. Bu araştırmada korku, takıntı genleriyle karşılaştık. Anksiyetenin temelindeki
olumsuz duygular yaşanan korukları tetiklemektedir. Bu duyguların yoğunluğu kişiyi sürekli
bir kaygı halinde tutuyorsa o zaman hissedilen durum stresi tetikleyecektir.
Birey stres verici bu duygu durumundan uzaklaşamadığı takdirde nevrotik anksiyete
yaşanacak ve kişide mantık dışılık ve uyumsuzluk hakim olacaktır.
Zihinsel geviş getirme olarak ifade edilen bu düşünce tekrarlarına “rumanisyon”
denilmektedir ve bu durum beyindeki takıntı geniyle ilintilidir. Bu duygu durumlarının
69
genetik varyantının stres düzeyini depresyon riskini arttırdığını da bir başka araştırma
sonucudur.
En büyük güç zihni eğitebilmekte, alternatif düşünce üretebilmekte. Kişi kendisini
kaygıya iten bir olayla karşılaştığında kaygının kaynağını anlamaya çalışarak duygusunu
analiz ederse bu olumsuz hisse karşı egosunu güçlendirebilir. Ancak olaylar kişinin algı
sistemini tehdit ediyorsa homeostatis dengenin bozulması durumunda vücut fizyolojik
tepkiler verecektir. Organizma yeniden denge durumuna gelebilmek için enerji sarfederken
amaç bireyin bütünlüğünün korunmasıdır. Bilişsel, duygusal ve davranışsal tepkiler de bu
bütünlüğü koruma göreviyle hareket ederler. Ancak bir gerçeklik var ki; olaylara
yüklediğimiz anlamlar bio-psiko-sosyal varoloşumuzu etkilemektedir. Bu aşamada önemli
olan stresle savaşmak değil, zihin yapımızı iyi yönlendirmektir. İyi yönlendirilen zihin stresle
mücadelede kontrol mekanizmasıdır.
Kişinin zihnini yönlendirebilmesi yani farkındalık kazanabilmesi bilinçli bir harekettir.
Bununla birlikte bilinçdışında da yaşanan stresler karşısında kişinin duruşu, algılayışı
etkilendiğinden stresin negatif etkisi de azalacaktır.
Bu çalışmanın düğüm noktası inançlarımızla, inanışlarımızla stres arasındaki ilişkidir.
Çalışmanın en başından beri vurgulanan ana tema, tepkiseliğimizde olaylardan daha çok
onlara yüklediğimiz anlamların etkili olduğudur. Bu tepkiselliğin temelini de inanışlarımız ve
inançlarımız oluşturmaktadır. Bu noktada inanışlar ile inançlarımız arasındaki farkı
sorgulamak doğru olacaktır.
İnsanın bağlandığı şeyin gerçekten var olup olmadığına veya ahlaken uygun olup
olmadığına bakamdan inanması zayıf bir inanışı ifade ederken; mantık yürütme sonunda
onaylanıp, gönülden doğrulanan fikirler inanca dönüştüklerinde daha kalıcı bir dayanağa
sahip olmaktadırlar. Ancak bazen öyle inanışlar vardır ki otomatikleşmiştir. Otomatikleştikleri
içinde onları sorgulamadan kabul ederiz. Bu kabulleniş stresi tetikleyen en temel etkendir. Bu
otomatik düşünceler farkına varmadan kullandığımız sınırlandırıcı kalıplardır.
Bu düşüncelerin farkına varmak bir noktada yaşanan stresi ve nedenlerini
sorgulayabilmek çözüme daha çok yaklaştıracaktır.
Çaresizlik, sevilmeme, değersizlik, inanışları zamanla düşünce hatalarını da
tetikleyecektir. Keyfi çıkarsamalar, seçici soyutlamalar.
Dünyada her dört kişiden biri yaşamı boyunca bir ya da daha fazla ruhsal ve davranışsal
sorunlar yaşamaktadır. Dünyada yeti kaybı ve erken ölüme yol açan on hasatlıktan beşi ruhsal
70
bozukluk kaynaklıdır. Bu bozukluklara topluma psikolojik, ruhsal, ekonomik yüke yol açtığı
gibi fiziksel hastalık riskini de arttırmaktadır. Bu noktada ailelere, devlete, eğitim birimlerine
sorumluluklar düşmektedir. Zira bu önleme çalışmalarının fayda vermediği noktada özellikle
de gençler çözüm için başka yollara başvurmaktadır. Bu yollardan biri, madde bağımlılığıdır.
İnsanlarda sakinleştirici, keyif verici ve uyarıcı etkileri olan, giderek daha fazla alma isteği
doğuran bırakıldığında da yoksunluk duygusu yaşatan uyuşturucu maddeler strese karşı
hissedilen duyarlılığı azaltmak için kullanılmaktadır.
Bu maddeler merkezi sinir sistemindeki resöpterleri etkilediğinden bir kez dahi
kullanmak bağımlılığa yol açabilir. Sosyal çevre, ailesel huzursuzluklar, aşırı kısıtlayıcı ve
baskıcı tutumlar, iş stresi, gelecek kaygısı, güvensizlik madde bağımlılığına iten sebeplerdir.
Ailemiz yaşadığımız çevre, modellediğimiz kimseler, eğitim durumu, kimliğimiz,
aldığımız karakter eğitimimiz olaylar karşısındaki duruşumuzu belirlemektedir. Bu duruş
bireyi madde kullanımına karşı da koruyacaktır.
Devlet politikası olarak uyuşturucu maddelere karşı verilen mücadelede, medyanın
desteğine, okullardaki eğitim politikalarına, ailenin gelenekleri koruyan biz bilincine ihtiyaç
duyulmaktadır.
Çalışmamızdaki bir diğer başlıkta samatofom bozukluklardır. Samatoform bozukluklar
organik bir nedene bağlı olmayan fiziksel belirtilerdir. Rahatsızlığın ana sebebi psikolojik ya
da yüksek strestir. Bu durum kişileri ve çevrelerini tedirgin eder çünkü yaşanan fiziksel
yakınmalar günlük hayatı zora sokmaktadır. Ancak olayın ardılındaki sekonder kazancın
farkına varılmadığı için rahatsızlık çözüm noktasında kişileri zorlar. Çağımızda yaşanan
hemen her hastalığın bir sekonder kazanca sahip olduğu bir gerçektir. Samatorfrm
bozukluklarda bu durum daha da belirgindir.
Samatizasyon, farklılaşmış somotoform bozukluk, konverisoyn bozukluk, ağrı
bozukluğu, hipokondriyazis bozukluklar ve benden disformik bozukluğu bilinen samatoform
bozukluklarıdır. Bu rahatsızlıkların tedavisinde en etkili yöntem psikoterapidir.
Çünkü farkındalğıın arttırılması ve iç görünün geliştirilmesi olaylar karşısındaki duruşu,
algılayışı etkileyeceğinden stresin negatif etiksi de azalacaktır.
Bu çalışmanın düğüm noktası inançlarımızla, inanışlarımızla stres arasındaki ilişkidir.
Çalışmanın en başından beri vurgulanan ana tema tepkiseliğimizde, olaylardan daha çok
onlara yüklediğimiz anlamların etkili olduğudur. Bu tepkiselliğin temelini de inanışlarımız ve
71
inançlarımız oluşturmaktadır. Bu noktada inanışlar ile inançlarımız arasındaki farkı
sorgulamak doğru olacaktır.
İnsanın bağlandığı şeyin gerçekten var olup olmadığına veya ahlaken uygun olup
olmadığına bakmadan inanması zayıf bir inanışı ifade ederken mantık yürütme sonunda
onaylayıp, gönülden doğrulanan fikirler inanca dönüştüklerinde daha kalıcı bir dayanağa
sahip olmaktadırlar. Ancak bazen öyle inanışlar vardır ki otomatikleşmiştir. Otomatikleştikleri
içinde onları sorgulamadan kabul ederiz. Bu kabulleniş stresi tetikleyen en temel etkendir. Bu
otomatik düşünceler farkına varmadan kullandığımız sınırlandırıcı kalıplardır. Bu
düşüncelerin farkına varmak bir noktada yaşanan stresi ve nedenlerini sorgulayabilmek
çözüme daha çok yaklaştıracaktır.
Çaresizlik,
sevilmeme,
değersizlik
inanışları
zamanla
düşünce
hatalarını
da
tetikleyecektir. Keyfi çıkarsamalar, seçici soyutlamalar, ya hep ya hiç düşünce tarzı
kişiselleştirmeler, felaketleştirmeler, zorunluluk ifadeleri, zihin okuma ve etikleme en çok
kullanılan düşünce hatalarıdır. Uyum bazen bu süreçlere müdahale etmek başlıca stres
engelleme yollarıdır.
İnancın doyurucu noktada olması iç görüye ulaşmada temel etkendir. İnancımızın
seviyesi bizim olaylara yüklediğimiz anlamlarda olaylar karşısındaki duruşumuzda,
verdiğimiz tepkilerde güçlü etkilere sahiptir. Bazı insanların olaylar karşısında yoğun stres
yaşarken bazılarının ise daha kolay çözüme ulaşabilmelerinde inanç etiklidir.
Araştırmalar insanın gensel haritasında inanma eğilimini, güzel ile çirkini ayırt etme
durumunu belirleyen genetik şifrelerin varlığına ulaşmıştır. Bu tanımlamada Kohut’un
yaklaşımı daha fazla anlam bulmaktadır. Kendilik Psikolojisi yaklaşımında savunulan
düşünce, bireysel bütünlüğün korunmasıdır. Bebekteki bir güce inanma, kabullenilme, bir güç
tarafından korunma isteği onun bütünlüğünü koruyacak isteklerdir. Bu isteğe ilk cevap
verecek kişi annedir. Bu ihtiyacın doyurulması yetişkinlikteki sağlıklı yapıyı hazırlarken
doyurulmaması patolojik vakalara sebebiyet verecektir.
İnsan beynindeki bir alan onu değerli hissettirirken bilinmezin karşısındaki sağlam
duruşu da bu alana bağlıdır. Tanrı merkezi denilen bu alan aktif hale geldiğinde mutlu
olunmakta, evrendeki büyük ruhsal gerçeklikle, kendindeki küçük ruhsal gerçekliğin
bağlantılı olması anlamsızlığa belirsizliğe karşı insanın verdiği savaşta kalkanı olmaktadır.
72
Ancak bütün bunların tersine, bir dış güç yok, hesap vermem gereken bir güç yok
düşüncesi de sorumsuzluğu tetikleyeceğinden, yaşanacak kaos kaçınılmaz olacaktır. Ve stres
karşısında da en büyük koruyucudur.
Bu durum gösteriyor ki inanma insanın vazgeçilmezidir. Tek sorun neye nasıl
inanacağıdır. Kişinin her şeye gücü yeter bir kuvvete inanması, bu inançtan aldığı huzur ve
güven onun kendilik bütünlüğünü korumasının temel şartıdır.
73
ÖNERİLER
1) Stres onu zihninde taşıyan kişiye aittir. Çünkü bizler olaylara değil onlara
yüklediğimiz anlamalara tepki veriyoruz. Bu yüklenen anlamlarda da ihtiyaçların, güdülerin,
düşüncelerin, zekanın, bilincin, hafızanın ve içgörünün etkisi vardır. Bu oluşumlar kişilik
özelliklerini etkilerken, yaşanan olayların stres verici olup olmadığını da etkileyecektir.
2) Korku, kaygı gibi olumsuz duygular stresin yıkıcı etkisini daha da arttırırken; yanlış
düşünce tarzı, yanlış yönlendirilmiş zihin yapısı strese neden olmaktadır. Farkındalığı
kazanan, iyi yönlendirilmiş zihin stresle mücadelede kontrol mekanizmasıdır.
3) Otomatik bir yapıya sahip olan savunma mekanizmaları, dürtülerin realiteye uygun
bir şekilde deşarj edilmesinde etkilidir. Amaç dürtülerin üzerinde denetim kurabilmektir. Bu
yönüyle kişinin kaygıyla, dışsal tehlikelerle başa çıkabilmesinde etkiliyken farkındalık
kazanılmadan, sorgulanmadan kullanılan savunma düzenekleri zamanla kişinin gerçeklik
algısını zedeleyecek ve patolojik vakalara sebep olacaktır.
4) Strese yüklenen anlam, savunma düzeneklerinin varlığı, başa çıkma yetisinin
başarısızlığı bedensel ya da ruhsal hastalıklara davetiye çıkartıyor. Kişi bu kaygı verici
durumla baş edebilmek için ise çözüm yolları arayışına giriyor. Ancak bu çözüm yolları çoğu
zaman bizi başarıya götürmüyor. İşte kişiyi çıkmaza sokan bu yollardan biri madde
bağımlılığıdır. Stres verici olaylar madde bağımlılığını tetiklerken, madde bağımlılığı da
stresle mücadelede kişiyi güçsüz bırakıyor.
5) Devlet politikası olarak uyuşturucu maddelere karşı verilen mücadelede medyanın,
okullardaki eğitim politikalarının ve toplumun temeli olan ailenin gelenekleri canlı tutan biz
bilincine ihtiyaç vardır.
6) Organik bir nedenle açıklanamayan fiziksel belirtiler, samatoform bozukluklardır.
Samatoform bozuklukların ana sebebi yoğun yaşanan strestir. Tedavi noktasında en etkili
yaklaşım kişinin zihin yapısında oluşturulacak değişimdir. Yani içgörü kazandırılan hasta
telkine daha açık hale gelecektir.
7) Olaylara yüklediğimiz anlamlar, olaylar karşısındaki duruşumuz negatif strese
dayanıklılığımızı belirlerken bütün oluşumlar, inanışlarımızın ve inançlarımızın etkilerini de
taşımaktadır. Sınırlandırıcı ve otomatik inanışlarımız stresi tetiklerken diğer taraftan düşünce
hatalarının da oluşmasına neden olmaktadır. Keyfi çıkarsamalar, genellemeler, ya hep ya hiç
tarzı düşünme, inkar, zihin okuma, etiketleme gibi düşünce çarpıtanları stresi tetiklerken,
74
klinik sendromlara da davetiye çıkartmaktadır. Uyum bozucu bu süreçlere müdahale etmek en
etkili stres engelleme yollarıdır.
8) İnanmak bilimsel olarak mümkündü. İnsan dışında hiçbir canlı tapıma duygusuna
sahip değildir. Bu duygu insanın, zayıflık, güçsüzlük, yetersizlik ve belirsizliklere karşı
sığındığı zihinsel sığınağıdır. Bu zihinsel sığınak stresi azaltırken, bir dış güç yok inancı beni
belirsizlikler karşısında güçlü kılan bir yaratıcı yok inancı; hesap vermeyeceksem her
istediğimi yaparım zihin yapısı kaosa ve patolojik vakalara sebep olmaktadır.
75
KAYNAKÇA
ALBERTİ, R., Atılhanlık, HYB Yayıncılık, Ankara, 2002
ARDALI, C., Erten, Y., Psikoanalizden Dinamik Psikoterapilere Alfa Yayınları, İstanbul, 1998
ARTAN, İ., Örgütsel Stres Kaynakları ve Yöneticiler Üzerinde Bir Uygulama, Özgül Matbaacılık,
İstanbul,1986
BALTAŞ, A., Stres ve Başa Çıkma Yolları Remzi Kit. İstanbul, 1998
BATLAŞ, Z., Stres ve Sağlık, Sağlık Psikolojisi Halk Sağlığında Davranış Bilimleri, Remzi Kitapevi,
İstanbul, 2000
CARKHUFF, R., Yardım Etme Sanatı, Nobel Yayınları, İstanbul, 2011
COREY, G, Psikolojik Danışma, Psikoterapi ve Kuram Uygulamaları, Metis Yayıncılık, Ankara, 2008
CUHADAROĞLU, F., Kendilik Patolojisi Belirtisi Olarak Kimlik Kargaşası, Türk Psikiyatri Dergisi,
12/2001
CUREY, G., Psikolojik Danışma Psikoterapi ve Kuram Uygulamaları, Metis Yayıncılık, Ankara, 2005
CÜCELOĞLU, D., İnsan ve Davranış Psikolojinin Temel Kavramları, Remzi Kitapevi, İstanbul, 1996
CÜCELOĞLU, D., İnsan ve Davranış, Remzi Kitapevi, İstanbul, 2011
ÇEKİLKOL, A., Ruh Hastalıklarından korunma, Gendaş Yayınları, İstanbul, 1999
ÇELİKKOL, A., Psikiyatriden Hayata, Bayazlat Yayınları, İstanbul, 2006
Doç. Dr. SAYGILI, S., Psikiyatrist, 2005
Dr. ELLIS, A., Kendinizi Daha İyi Hissedin, ,Çev. Akbaş S.K., HYB Yayınları, Ankara, 2008
DWASKIR, H., Sedona Yöntemi, Çev. Fevziye Peker, Ganj Yayınları, İstanbul, 2003
EROĞLU, F., Davranış Bilimleri, Beta Yayıncılık, İstanbul, 2001
EŞEL, E.E., Depresyonun Nöroendokrinolojisi Duygu Durum Dizisi, 2001; 3 2001
FREUD, A., Ben ve Savunma Mekanizmaları, Çevr. Yeşim Erim, Metis Yayınları, 2011
GENÇTAN E., Psikodinamik Psikiyatri ve Normal Dışı Davranışlar, Metis Yayınları, Ankara, 2006
GENÇTAN, E., Psikoanaliz ve Sonrası, Metis Yayınları, Ankara, 2010
HAY, L.L., Düşünce Gücüyle Tedavi, Altın Kitaplar, İstanbul, 2007
KARAMUSTAFAOĞLU, O., Beden Disformik Bozukluğu, Düşünen Adam Dergisi, 13/2000
KEÇE, C. En İyi Terapistim Ben, Ütopyagrafik, Ankara, 2007
KOHUT
KÖKNEL, Ö., Zorlanan İnsan, Altın Kitaplar Yayıncılık, İstanbul, 1998
76
KÖROĞLU, E., “DSM-IV-TR Tanı ve Ölçütleme, HYB Yayınları, Ankara, 2005
KÖROĞLU, E., Anksiyete Bozuklukları, Psikiyatri Hekimler Yayın Birliği, İstanbul, 1995
KÖROĞLU, E., Kişilik Bozuklukları, HYB Yayıncılık, Ankara, 2011
KÖROĞLU, E., Psikoterapi Yöntemleri, HYB Yayıncılık, Ankara, 2011
LEAHY L.R., Bilişsel Terapi Yöntemleri, HYB Yayıncılık, Ankara, 2010
MERÇİN, L., Sosyal Bilimler Araştırma Dergisi, Sayı 5, 2005
ÖNER, U., Sosyal Kaygı ile Başaçıkma, Nobel Yayınları, Ankara, 2010
ÖZAKKAŞ T., Bütüncül Psikoterapi, Litera Yayınları, İstanbul, 2011
ÖZAKKAŞ, T., Ruhsal Aygıt, Psikoterapi Enstitüsü Eğitim Yayınları, İstanbul, 2011
ÖZDENGÜL, F., Mesnevi Terapi
ÖZER, K., Duygusal Gerilimle Baş Edebilme, Varlık Yayınları, İstanbul, 1989
ÖZMEN Ercan H., Hipokondriyazi, Psikiyatri Dünya Dergisi, 1/1999
ÖZTAŞ, B., Stres Nörofizyolojisi, Gri Ajans, İstanbul 1990
ÖZTÜRK, M., Ruh Sağlığı ve Bozklukları, Feryat Matbaası, Ankara, 2001
SAGDUYU, A. Rezak, Sağlık Ocağına Başvuran Hastalarda Dissasiyatif beliritler, Türk Psikyatri
Derneği 8/1997 1997
SAYGILI S., Beyin ve Ruh, Tüdar Yayınları İstanbul, 2006
SAYGILI, S. Strese Son, Elit Yayınları, İstanbul, 2005
SHARMA, R. Ferrarisini Satan Bilge GOA Basım Yayım, İstanbul, 2005
SOMUTLAŞTIRMA,
STORA, J.B., Stres, Çev. Kalkın A., İletişim Yayıncılık, İstanbul, 1994
ŞAHİN, Hisli M., Stersel Başaçıkma, Olumlu Bir Yaklaşım, Tüm Psikologlar Derneği Yayınları 2, 1994
TARHAN, N., Duyguların Dili Timaş Yayınları, İstanbul, 2007
TARHAN, N., İnanç Psikolojisi, Timaş Yayınları, İstanbul, 2005
TARHAN, N., Kendinizle Barışık Olmak, Timaş Kitapevi, İstanbul, 2008
TURA, M.S., Günümüzde Psikoterapi, Metis Yayınları, İstanbul, 2005
TÜRKÇAPAR, H., Bilişsel Terapi, HYB Yayıncılık, Ankara 2011
UÇAR, F., Stresle Zihnin Rolü ve Strese Bağlı Zihinsel ve Ruhsal Hastalıklar, Türk Psikoloji Bülteni,
2004
UZUNER, C. Hipnoterapi, Beyaz Yayınları, İstanbul, 2009
YÖNEY, H.T., Türk Psikiyatri Derneği, 201(12) 2011
77
ZEMBİLCE, N., Sinir Sistemi Hastalıkları, Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Yayınları, İstanbul, 19861986
http://www.ctf.edu.tr/stek/pdfs/47/4721.pdf
Erişim Tarihi: 17/08/2012
http://www.deniztuncer.com
http://www.ruhsalbozukluklarinonlenmesi.com
http://www.celikkol.org/psikoz.htm
http://www.celikkol.psikoz
http://www.genbilim.com/uyusturucumaddezzararllari.html
http://www.kadinlikbilinci.com
http://www.madde.gov.tr/uyusturucumaddeler
http://www.psikoterapi.info/index.php/savunmamekanizmaları
http://www.turkcebilgi.com/ansiklopedi/inanc
http://www.turkpsikiyatri.org/maddebagimliligi
http://egzerzistr.com/uyusturucumaddebagimliligi..html
http://www.bagimlilik.info.tr/esrar.html
78

stres ve insan psikolojisi - Seher Kümüş Eğitim Danışmanlık

Transkript

Benzer belgeler

stres ve travma - İzmir Katip Çelebi Üniversitesi

günlük bülten - Global Menkul Değerler

EGZERSIZ STRES TESTI (EFOR TES TI)

4.Sınıf İhtiyaç Listesi

egzersizler, koruyucu, tedavi edici ve muayene pozisyonları

Stres ve endişe

“KADERİNİZİN EFENDİSİSİNİZ”

Full Text - International journal of Science Culture and Sport

PDF ( 4 ) - Eskişehir Osmangazi Üniversitesi İİBF Dergisi