Temel Atıf Yanlılığı

Havacılıkta İnsan Faktörleri
Uçak Müh.Tevfik Uyar, MBA
BÖLÜM 2
Düşünen ve Hisseden Varlık İnsan
Birinci Kısım: İrrasyonel İnsan
Geçen Hafta
GEÇEN HAFTA
Mantıksal Hatalar ve Safsatalar
BU HAFTA
Yanlılık
Tartışma
Sizce Almanlar nasıl insanlardır?
Herhangi bir batıl inancınız var mı?
BIAS:
“Önyargı / Yanlılık / Seçim
Hatası”
Önyargı ve Yanlılık
Ön Yargı ve Yayınlılık Neden Kaynaklanır?
1.
2.
3.
4.
5.
Zihinsel kısayollar
Zihinsel Gürültü
Zihnin Sınırlı Bilgi İşlem Kapasitesi (Neyin varsayımıydı bu?)
Duygusal ve Ahlaki Güdüler
Sosyal Etki (Önümüzdeki haftanın ders konusu!)
Önyargı ve Yanlılık
Zihinsel Kısayollar (Höristik / Heuristics):
• Karmaşık sorunlarla karşılaştığımızda ya da elimizde yeterli bir bilgi
olmadığında evrimsel işleyişlerle şekillenegelmiş ya da deneyimlerle
edinilmiş zihinsel kuralları kullanarak elde edilen çözüm yolu.
– Doğru da olabilir, yanlış da.
– Şansa, duruma ve koşullara bağlıdır.
•
•
Örnek: Bir arkadaşınıza gitar almak istiyorsunuz ve müzik markete
gidiyorsunuz. Zenginsiniz, para sorununuz yok ve arkadaşınıza
kaliteli bir gitar almak istiyorsunuz.
A Gitarı: 150 TL
B Gitarı: 750 TL
•
B gitarının daha kaliteli olduğunu sanmamız bir höristik örneğidir.
Önyargı ve Yanlılık
Zihinsel Gürültü
• Zihnimizin içerisinde yer alan, kendi algımıza dahi yakalanmayan ya
da bazen yakalanan (sürekli tekrar ettiğimiz bir şarkı ya da sabah
programında gördüğümüz ve aklımıza yakışıklı / güzel bir
erkek/kadın sunucu gibi) duyum artıkları.
Zihnin Sınırlı Bilgi İşlem Kapasitesi
Bilişsel psikolojinin varsayımlarından da birisi olan bilgi işlem
kapasitemizin sınırlılığı. (Doğumgünü paradoksunu ya da Monthy
Hall problemini hatırlayın)
Önyargı ve Yanlılık
Duygusal ve Ahlaki Güdüler
• Tabi ki de aşık olduğunuz kişi Dünya’nın en muhteşem varlığı!
• Bize göre aile dayanışması önemlidir, Almanlara göre ise çocukların
yetişkin olduklarında kendi ayakları üzerinde durması…
Sosyal Etki
(Arkası yarın!)
Önyargı ve Yanlılık
BIAS çeşitleri:
Onlarca çeşit BIAS sayılabilir…
En sık karşılaşılanlar ve havacılık faaliyetlerinde özellikle düşmememiz
gerekenlere değineceğiz.
Önyargı ve Yanlılık
BIAS çeşitleri:
Onlarca çeşit BIAS sayılabilir ama temelde 3’e ayrılır…
Karar ve İnanç
Yanlılığı
• Onay Yanlılığı
• Muhafazakâr
Yanlılık
• “Zaten Biliyordum”
• İnanç Yanlılığı
• Kalıp Yargılar
Sosyal Yanlılık
• Ben merkezci
yanlılık
• Hale Etkisi
• Temel Atıf Yanlılığı
• “Kendine
Müslüman”
Bellek Hataları ve
Yanlılıkları
• Bulunabilirlik
Hatası
• Yersiz Tutarlılık
• Pik Yanlılığı
En sık karşılaşılanlar ve havacılık / yönetim faaliyetlerinde özellikle
düşmememiz gerekenlere değineceğiz.
Karar ve İnanç Yanlılıkları
•
Onay Yanlılığı (Confirmation Bias): Bir konuda sadece sizin
düşüncenizi onaylayan ve size uygun düşen olay, nesne ve
kavramları hatırlamak, öne sürmek.
– “MD 83’ler oldukça güvensiz uçaklardır. Bak geçtiğimiz yıl 2 adet MD 83
düşmüş.”
– Diyelim ki Ayşe adlı personelden hoşlanmıyorsunuz ve patronlarınızı onu işten
çıkarmaya ikna etmek istiyorsunuz. Ayşe’nin hatalarını arayıp, bulup, sırf onun
hatalarından oluşan bir dosya oluşturup bunu patronlarınıza sunarsanız Onay
Yanlılığında bulunmuş olursunuz. Bu kötü niyettir, ama bazen niyetimiz kötü
olmasa dahi sırf vicdanımızı rahatlatmak için kendi kendimize de “onay yanlılığı”
yapabiliriz.
Karar ve İnanç Yanlılıkları
•
Muhafazakar Yanlılık (Consevative Bias): Yeni olanın yanlış
olduğu ve olabileceği düşüncesi. Yeni olandan kaçınma.
A: “Rakip şirketimiz Boeing 737’lerin motor yıkama işleminde yeni bir yöntem
geliştirmişler ve onu uyguluyorlar.”
B: “Eski köye yeni adet getirdiklerine göre kesin yakında ellerinde patlar. Zarar
marar verirler uçağa, görürsün…”
Karar ve İnanç Yanlılıkları
Bilimsel bir bilgi:
Son bilimsel araştırmalara göre pop şarkıcılarının IQ seviyeleri
ortalamanın üstündedir.
Neden?
•
Zaten Biliyordum! (Hindsight Bias): Öne sürülen ve doğru olduğu
sanılan bir argüman hakkında mevcut bilgilerimize dayanarak
“mantıklı” yorumuna ulaşmak.
•
Başka bir deyişle henüz öğrendiğimiz geçmiş olayları önceden de
tahmin edilebilir olarak nitelemek (“zaten tahmin edilebilirdi”)
Karar ve İnanç Yanlılıkları
•
İnanç Yanlılığı (Belief Bias): Bir bilgiyi sırf mevcut inançlarımıza
uyduğu için kabul etmek ya da sırf mevcut inançlarımıza uymadığı
için reddetmek
•
Kalıpyargılar (Stereostypes): Bir kişi hakkında değerlendirme
yaparken ait olduğu gruba göre değerlendirmek ve grubu homojen
kabul etmek.
– “İşçiler hep kaytarır. Kesin kaytarıyorlardır.”
– “Pilot değil mi? Hep aynı…”
Sosyal Yanlılık
•
Benmerkezi Yanlılık (Egocentric Bias): Kendini bir grubun
belkemiği sanmak ya da bir grubun başarısındaki konumunu fazla
abartmak.
•
Hale Etkisi (Halo Effect): Genelde dış görünümü (güzellik ve
yakışıklılık) baz alarak yapılan olumlu ya da olumsuz
değerlendirme. Güzel kadınları ve Yakışıklı Erkekleri yetenekli,
başarılı ya da iyi sanmak. (Genelde dış görünüm olsa da herhangi
bir olumlu özellikten yola çıkarak diğer özellikleri de olumlu olarak
düşünmeye de Hale Etkisi adı verilebilir.)
Sosyal Yanlılık
•
Temel Atıf Yanlılığı: Bir A olayı için kendi başımıza geldiği zaman
dış etkenleri sorumlu tutarken, başkasının başına geldiğinde kişinin
kendini sorumlu tutmak.
– “Düştüm, çünkü yer kaygandı…”
– “Düştü sakar. Daha düz yolda yürümeyi bilmiyor.”
•
Kendine Müslüman (Selfserving Bias): Başarıyı üstlenirken,
başarısızlıkta başkalarını sorumlu tutmak.
– “Sınavdan yüksek not aldım; çünkü zekiyim.”
– “Hoca taktığı için ve zor sorduğu için sınavdan düşük not aldım.”
Bellek Hataları ve Yanlılıkları
•
Bilinirlik / Bulunabilirlik Hatası: Sadece bildiğimiz ya da daha çok
akılda kalan bilgilere göre karar verme ya da yargıda bulunma.
– “Uçaklar güvenilir deme bana. Görmüyor musun uçak kazalarını? Daha geçen
oldu bir tane daha.”
– “Herkesi komando yapıyorlar askerde. Altı kuzenimden beş tanesi komando
olarak yaptı askerliğini”
•
Yersiz Tutarlılık (Consistency Bias): İlk iddia edilen argümanla ya
da ilk gösterilen davranışla tutarlı olmak adına gösterilen yanlılık.
Bellek Hataları ve Yanlılıkları
•
Pik Yanlılığı: Ortalamaya değil, en iyi ve en kötülere (pik
noktalarına) göre karar verme, argümanlarda en iyi ve en kötüleri
kullanma
– “Sen saygısız bir insansın. Geçen yıl bir keresinde arkadaşıma büyük
saygısızlık etmiştin.”
– “Başka arkadaşına saygısızlık ettim mi hiç?”
– …
– “Çok başarısız bir öğrencidir o. İkinci sınıfta benden aldığı dersten kalmıştı.”
– “1., 3. ve 4. sınıfta aldığı derslerden?”
– “Onlardan geçti.”
MÜNAZARA
Haydi Bolca Safsata ve Yanlılık Yapalım!
Konular:
1. Uzaylılar var mıdır, yok mudur?
2. Astroloji saçmalık mıdır?
Haftaya
• Konu: Sosyopsikolojik Faktörler
• Okuma Ödevi:
– “Algıdır Yanılır, Dildir Yalan Söyler”- T.Uyar, Açık Bilim, 2013
Ağustos.