The Capabilities Approach of Disability

The Capabilities Approach of Disability

Engellilik Modelleri ve Ölçüleri
Sophie Mitra
Fordham Üniversitesi
[email protected]
Konferans: Engellilik ölçümünün ve engellilerin
fiziksel erişiminin iyileştirilmesi: Uluslararası
deneyimlerden çıkarılan dersler, 10 Şubat 2012
1
Bölüm 1. Engelliliği Tanımlamak
için Kullanılan Modeller
- Tıbbi Model
- Sosyal Model
- Nagi Modeli
- ICF (Uluslararası İşlevsellik, Engellilik
ve Sağlık Sınıflandırması)
2
Tıbbi (ya da Biotıbbi) Model
 Tıbbi model, engelliliği bir hastalık, bir yaralanma ya
da diğer sağlık sorunlarının doğrudan neden olduğu
bireye ait bir sorun olarak görür.
 Tıbbi model, sorunu kişiye atfeder. Bu modelde kişi,
„hasta rolündedir‟ (Parsons, 1975).
 Bu model son derece normatiftir.
 Bu modelin politik düzeyde temel hedefi, sağlık
hizmeti ve rehabilitasyon hizmetleri sağlamaktır.
3
Sosyal Model
 Engellilik bireyin değil, sosyal çevrenin yarattığı bir
sorundur ve sosyal değişim gerektirir.
 Bu modelin bir çok versiyonu vardır. Aşağıda, iki
versiyon kısaca incelenecek.
 İngiltere sosyal modeli: Bu modelin merkezinde
toplumsal baskı vardır (Oliver, 1990).
4
Sosyal Model (Devam)
 Baskı altındaki azınlık modeli. Engelli kişiler,
çevredeki bariyerler nedeniyle ayrımcılık ve tecrit
ile karşı karşıya kalırlar. Bu nedenle bu deneyimler,
baskı altındaki bir azınlık grubunun deneyimlerine
benzer olarak algılanır.
Engelli kişilerin karşı karşıya kaldığı sosyal
eşitsizliklerin, diğer azınlıkların karşılaştıklarına
benzer olduğu kabul edilir (Hahn, 2002, s. 171).
5
Nagi Modeli
 Nagi modeli, engellilik ekonomisi alanında yaygın
olarak kullanılır. İşlevsel sınırlamaları, yeti
yitimlerinin bireyin görevlerini ve normal günlük
faaliyetlerini yerine getirme yetisine getirdiği
kısıtlamalar olarak tanımlar.
 Engellilik, sosyal bir kurgudur.
 Örneğin, zeka geriliği olan 12 yaşındaki bir kız
çocuğu okula gitmez, ebeveynleri ile evde kalarak
küçük ev işlerine yardım eder.
6
ICF modeli
Sağlık durumu
Vücut İşlevleri
ve Yapıları
Çevresel
etkenler
Faaliyetler
Katılım
Kişisel
Etkenler
7
İş Görebilirlik Yaklaşımına göre Engellilik
 Engellilik, iş görebilirlik ya da işlevsellik yoksunluğu
yönünden de tanımlanmıştır (Burchardt 2004; Mitra 2006;
Morris 2009; Terzi 2005; Welch 2007).
 Engellilik, bir birey, bir yeti yitimi ya da sağlık sorununun
sonucu olarak pratik olanaklardan ya da işlevsellikten
yoksun kaldığında ortaya çıkar.
8
İş Görebilirlik Yaklaşımı bütünsel bir yaklaşımdır
Engelliliğe yol açabilecek çeşitli etkenlere açıklama getirir.
Özellikle, İş Görebilirlik Yaklaşımı engelliliğin nedeninin
yoksulluk olabileceğini kabul eder.
9
Bölüm 2. Engellilik Ölçüleri
• Engelliliğin ölçülmesi zordur.
• Engellilikte altın standart ölçüsü yoktur.
• Engellilik ölçüleri, araştırma ve politika
hedeflerine göre farklılık gösterir.
10
Engellilik Ölçüleri (Devam)
Aşağıdaki hususlarda sorular içeren hane halkı
anketi ya da sayım verilerini kullanan engellilik
ölçülerine odaklanılacak:
 Yeti yitimleri
 İşlevsel sınırlamalar
 Faaliyet sınırlamaları
 Yukarıdakilerin bir kombinasyonu
11
Yeti Yitimi Ölçüleri
 Engelliliğin yeti yitimi ölçüleri, bireye özgü
yeti yitiminin türüne odaklanır.
 Örneğin bireyin durumuna göre körlük,
sağırlık, zeka geriliği, konuşma güçlüğü,
kekemelik, tam ya da kısmi paraliz vs
hakkında kişiye özel sorular sorulabilir.
12
İşlevsel Sınırlama Ölçüleri
 İşlevsel sınırlamalar görme, yürüme,
konuşma, işitme, merdiven çıkma, ağırlık
kaldırma ve taşıma gibi belirli bedensel
işlevlerde yaşanan güçlüklere atıfta bulunur.
 Yukarıda sözü edilen iki engellilik ölçüsü,
yani yeti yitimi ve işlevsel sınırlama ölçüleri,
engelliliği tıbbi modele göre ölçer ve ICF'ye
göre beden işlevlerindeki ve yapılarındaki
sorunları tespit eder.
13
Faaliyet Sınırlamaları Ölçüleri
 Faaliyet sınırlamaları, banyo yapma ve giyinme
gibi günlük yaşam faaliyetlerindeki (ADL)
sınırlamalardır.
 Faaliyet sınırlamaları, ev dışına çıkma, çalışma
yaşındaki kişiler için iş ya da ev işleri; çocuklar için
okul ya da oyun gibi önemli yaşam faaliyetlerindeki
katılım sınırlamalarını da içerebilir. Bu ölçü, sosyal
modele göre engelliliği, ayrıca ICF'ye göre faaliyet
sınırlamalarını ve katılım kısıtlamasını tespit etmek
için ele alınabilir.
14
Farklı ölçüler çok farklı
yaygınlık tahminlerine yol açar
 Şili, hem yeti yitimi hem de faaliyet sınırlaması tahminlerinin
verildiği ilginç bir örnektir. % 2,2 düzeyindeki yeti yitimi
yaygınlık oranı, % 21,7 düzeyindeki faaliyet sınırlaması
oranından neredeyse on kat azdır (IDRM 2004).
 Güney Afrika'da tahminler, Ekim 1999 Hanehalkı Anketinde
elde edilen düşük %3,7 düzeyi ile, kronik hastalıkların
engellilik olarak kabul edildiği Ulusal Sağlık ve Nüfus
Anketinde elde edilen yüksek %12,8 oranı arasında
değişmektedir (Emmett (2006)). CASE (1999), engelliliğin
yaygınlığını ölçmek ve engelli kişilerin refahını değerlendirmek
için özel olarak tasarlanmış yegane çalışmadır. Bu çalışmada,
1997 yılında, engelliliğin yaygınlığı %5,9 çıkmıştır.
15
Engellilikle ilgili soru örnekleri:
 Hindistan NSS 58. 2001: Kişi, "bir faaliyeti, insan
için normal sayılan şekilde ya da aralıkta yapma
konusunda kısıtlamaları ya da yeti eksiklikleri
olması" durumunda engelli sayılır.
 Güney Afrika GHS 2010 “Kişi, altı ay ya da daha
uzun süreli fiziksel ya da zihinsel bir durum
nedeniyle evdeki, işteki ya da okuldaki günlük
faaliyetlerinde sınırlanmış mıdır?”
16
Engellilikle ilgili soru örnekleri
(devam):
 Hindistan Nüfus Sayımı 2001:“Kişi
fiziksel/zihinsel olarak engelliyse, aşağıdaki
listeden, görme, konuşma, işitme, hareket etme ve
zihinsel engel için verilen kodlardan birini girin.”
17
Washington Grubu Kısa Engellilik
Ölçüsü
Giriş:
Aşağıdaki sorular, bir sağlık sorunu nedeniyle belirli faaliyetleri yaparken
yaşayabileceğiniz güçlükler hakkındadır.
Görme
1. Gözlük taksanız bile görme güçlüğü çekiyor musunuz?
İşitme
2. İşitme cihazı kullansanız bile işitme güçlüğü çekiyor musunuz?
Hareket
3. Yürüme ya da merdiven çıkma güçlüğü çekiyor musunuz?
Hatırlama
4. Hatırlama ya da konsatre olma güçlüğü çekiyor musunuz?
Özbakım
5. Tamamen yıkanma ve giyinme gibi özbakım işlerinde güçlük çekiyor musunuz?
İletişim
6. Ana dilinizi kullanarak iletişim kurmakta, örneğin anlamakta ya da anlaşılmakta
güçlük çekiyor musunuz?
18
Engelli kişilerin tanımlanması:
Engellilik puanı ve sona erme
örn. Dünya Sağlık Örgütü-Dünya Bankası (2011)
• Puan hesaplamadaki zorluklar
• Sona ermenin belirlenmesindeki zorluklar
19
Verili bir ölçüye göre engelli
kişilerin tanımlanması (devam):
Kişinin kendi beyanıyla ağır engellilik düzeyi:
örneğin, ciddi ya da aşırı sınırlama bildiren
kişiler, engelli olarak tanımlanır (Mitra,
Posarac ve Vick 2011; Loeb, Eide ve Mont
2008)
Not: Orta ve ılımlı sınırlama beyanları, ciddi/aşırı
sınırlama beyanları kadar güvenilir değildir
(Lafortune vd. 2007; Miller vd. 2010).
20
Temel kaynaklar
IDRM (2004), Regional Report of the Americas, International Disability Rights
Monitor, International Disability Network, Chicago.
Lafortune G., G. Balestat ve Engellilik Çalışması Uzmanlık Grubu Üyeleri (2007)
Trends in Severe Disability among Elderly People: Assessing the Evidence in 12
OECD Countries and the Future Implications. OECD Health Working Paper 26.
Loeb M E, Eide A H, Mont D (2008) Approaching disability prevalence: the case of
Zambia. European Journal of Disability Research. 2, 32 - 43.
Miller, K., D. Mont, A. Maitland, B. Altman ve J. Madans. (2010). “Results of a
Cross-national Structured Cognitive Interviewing Protocol to Test Measures of
Disability.” Quality and Quantity 45(4): 801-815, DOI: 10.1007/s11135-0109370-4.
Mitra, S. (2006) The Capability Approach and Disability, Journal of Disability
Policy Studies, 16, Sayı 4, s. 236-247.
Mitra, S., Posarac, A. ve Vick, B.. Disability and Poverty in Developing Countries: a
Snapshot from the World Health Survey (uzun versiyonu:World Bank Social
Protection Working Paper series 1109).
WHO ve World Bank (2011). World Report on Disability. Cenova: World Health
Organization ve World Bank.
21
Teşekkür ederim!
[email protected]
www.fordham.edu/economics/mitra/
22