docİLETİŞİM ETİĞİ Sorunlar ve Sorumluluklar RUHDAN UZUN
download 
Şikayet Transkript
İLETİŞİM ETİĞİ Sorunlar ve Sorumluluklar RUHDAN UZUN
İLETİŞİM ETİĞİ Sorunlar ve Sorumluluklar RUHDAN UZUN Gazi Üniversitesi İletişim Fakültesi Ruhdan Uzun İletişim Etiği Sorunlar ve Sorumluluklar ISBN: 978-975-507-208-1 Birinci Baskı 2007 © Tüm hakları saklıdır Gazi Üniversitesi İletişim Fakültesi Kırkıncı Yıl Kitaplığı No:2 Kapak Tasarımı: Ruhdan Uzun Baskı: Gazi Üniversitesi İletişim Fakültesi Basımevi II Canım Annem Ayşe Uzun’a… III IV İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ ................................................................................................ 1 GİRİŞ .................................................................................................. 5 I. İLETİŞİM ETİĞİ ........................................................................ 11 A. ETİK KAVRAMI ................................................................... 11 B. MESLEK ETİĞİ ..................................................................... 16 C. İLETİŞİM ETİĞİ ................................................................... 17 II. GAZETECİLİK ETİĞİ .............................................................. 23 A. KAMU HİZMETİ OLARAK GAZETECİLİK MESLEĞİ VE DEMOKRASİ ................................................................... 26 1. DÖRDÜNCÜ GÜÇ VE TOPLUMSAL SORUMLULUK ..................... 26 2. GERÇEĞİ ANLATMAK VE KAMU İÇİN GAZETECİLİK ................. 31 B. GAZETECİLİK MESLEK İLKELERİ ............................... 38 C. ETİK İLKELERİN İZLENMESİ ......................................... 43 1. ETİK KOMİTELER ..................................................................... 43 2. OMBUDSMAN ........................................................................... 43 3. BASIN KONSEYİ ....................................................................... 46 4. MEDYA GÖZLEMEVİ ................................................................ 47 5. KAMU BASKISI VE KENDİNİ DÜZENLEME ................................ 51 D. TÜRKİYE’DE GAZETECİLİK ETİĞİ ............................... 52 III. GAZETECİLİKTE ETİK SORUNLAR .............................. 61 A. HABER KAYNAKLARINA KARŞI SORUMLULUK VE ETİK SORUNLAR ................................................................. 61 1. KAYBOLAN GAZETECİLİK TÜRÜ: ARAŞTIRMACI GAZETECİLİK 67 2. GAZETECİLERİN HALKLA İLİŞKİLER UYGULAYICILARIYLA İLİŞKİLERİNDE YAŞANAN ETİK SORUNLAR ................................. 69 a. Zakazuka: Basın ve Halkla İlişkilerin Çıkar Birliği ............. 72 c. Hediyeler ................................................................................ 76 d. Bedava Geziler ....................................................................... 77 e. Spin Denetimi ve Siyasal İletişim .......................................... 79 3. ÇEK DEFTERİ GAZETECİLİĞİ .................................................... 82 a. Haberi Para ile Elde Etme .................................................... 83 b. Para Karşılığı Haber Yapma ................................................ 89 V B. PİYASADAN KAYNAKLANAN ETİK SORUNLAR ........ 90 1. MEDYADA TEKELLEŞME VE YOĞUNLAŞMA ............................. 90 2. ÇIKAR ÇATIŞMASI .................................................................... 93 3. REKLAM VERENLERDEN KAYNAKLANAN ETİK SORUNLAR ..... 98 C. HABERLERE KONU OLAN KİŞİLERE İLİŞKİN ETİK SORUNLAR .......................................................................... 100 1. ÖZEL YAŞAM KARŞISINDA MEDYANIN SORUMLULUĞU: ÇİĞNENEN ONURLAR ............................................................ 100 2. HABERE KONU OLAN KİŞİLERİN KORUNMASI ....................... 105 3. AYRIMCILIK, AŞAĞILAMA VE HAKARET BASIN ÖZGÜRLÜĞÜ MÜ? 108 4. SEÇKİNCİLİK VE HABER ALMA ÖZGÜRLÜĞÜ ......................... 113 D. SİYASAL YAPIDAN KAYNAKLANAN ETİK SORUNLAR .......................................................................... 114 1. SAVAŞ HABERCİLİĞİNDE ETİK ............................................... 114 2. ÇATIŞMA VE TERÖR DÖNEMLERİNDE ETİK ............................ 130 3. DEVLET SIRLARI VE DEVLETİN GİZLİLİĞİ .............................. 142 E. GAZETECİLİK ETİĞİNİN ELEŞTİRİSİ ......................... 149 IV. GAZETECİLİKTE GÖRÜNTÜ VE ETİK ....................... 153 A. HABER FOTOĞRAFLARI VE ETİK ............................... 153 B. TELEVİZYON HABERCİLİĞİNDE ETİK ...................... 165 1. GÖRÜNTÜDEN KAYNAKLANAN ETİK SORUNLAR ................... 167 a. Arşiv Görüntüleri ................................................................. 167 b. Canlandırma ........................................................................ 168 c. Film Görüntülerinin Kullanılması ....................................... 169 d. Amatör Kameralar ............................................................... 169 e. Gizli Kamera Çekimleri ....................................................... 170 2. GÖRÜNTÜ MANİPÜLASYONU ................................................. 172 3. ASPARAGAS (UYDURMA HABER) .......................................... 174 4. GÖRÜNTÜLÜ BASIN BÜLTENLERİ (VİDEO NEWS RELEASES) . 176 5. HIZDAN KAYNAKLANAN ETİK SORUNLAR ............................. 179 6. EĞLENCE VE GÜNLÜK YAŞAMIN ENFORMASYONU ................ 181 V. İKNA EDİCİ İLETİŞİM VE ETİK ........................................ 183 A. HALKLA İLİŞKİLERDE ETİK ......................................... 185 1. HALKLA İLİŞKİLERDE ETİK KODLARI .................................... 188 VI 2. HALKLA İLİŞKİLERDE SORUMLULUKLAR ............................... 191 a. Halkla İlişkilerin Kamusal Sorumluluğu ............................ 191 b. Halkla İlişkilerin Medyaya Karşı Sorumluluğu .................. 193 c. Halkla İlişkilerde Müşterilere Karşı Sorumluluk................ 199 d. Halkla İlişkiler Şirketlerinin Çalışanlara Karşı Sorumluluğu 201 e. Halkla İlişkilerde Meslektaşlara Karşı Sorumluluk ........... 201 3. HALKLA İLİŞKİLERDE ETİKSEL KARAR VERME MODELLERİ . 202 a. Avukat/Rakip Modeli ........................................................... 202 b. Sorumlu Savunma Modeli.................................................... 203 c. Aydınlanmış Bencillik Modeli .............................................. 205 d. İki Yönlü İletişim Modeli ..................................................... 206 e. Toplumsal Sorumluluk Modeli............................................. 207 4. HALKLA İLİŞKİLER ETİĞİNİN UYGULANMASI ........................ 207 a. Potter Kutusu Modeli........................................................... 208 b. McElreath Modeli ................................................................ 208 c. Sims Modeli .......................................................................... 209 d. Navran Modeli ..................................................................... 209 e. TARES Testi ......................................................................... 209 5. KRİZ DÖNEMLERİNDE ETİK ................................................... 211 a. Siyanürlü Analjezik Krizi ..................................................... 212 b. Sahte Rakı Krizi ................................................................... 213 c. Çevre Felaketi Krizi ............................................................. 215 d. Savaşın Halkla İlişkileri ...................................................... 216 6. KÜRESEL PAZARDA HALKLA İLİŞKİLER ................................. 219 B. REKLAMCILIK VE ETİK ................................................. 222 1. ULUSLARARASI REKLAM UYGULAMA ESASLARI................... 226 2. REKLAMCILIK VE KENDİNİ DÜZENLEME ................................ 229 3. TÜRKİYE’DE REKLAM ALANINDA KENDİNİ DÜZENLEME ...... 231 a. Reklam Kurulu ..................................................................... 232 b. RTÜK’ün Reklam Esasları .................................................. 233 c. Reklam Özdenetim Kurulu ve Etik İhlaller ......................... 235 4. TARTIŞMALI REKLAM YÖNTEMLERİ ...................................... 239 a. Ürün Yerleştirme ve Program Reklam Ayrımının Kaybolması 240 b. Bilinçaltı Algılama ve Reklam ............................................. 243 VI. SANAL UZAY VE ETİK ........................................................ 247 A. SANAL UZAY VE İNSAN HAKLARI............................... 247 B. HALKIN İLETİŞİM BEYANNAMESİ .............................. 252 VII C. UNESCO’NUN ENFORMASYON ETİĞİ KONUSUNDAKİ ÇALIŞMALARI ................................................................... 253 D. SANAL UZAYDA ETİK KODLARI .................................. 257 1. BİLGİSAYAR ETİĞİ ................................................................. 258 3. İNTERNET ERİŞİM KURALLARI ............................................... 259 4. WEB ETİĞİ ............................................................................. 259 5. BİLİŞİM MESLEĞİ AHLAK İLKELERİ ....................................... 260 E. YENİ İLETİŞİM TEKNOLOJİLERİ VE GAZETECİLİK ETİĞİ ..................................................................................... 261 SONUÇ ............................................................................................ 271 KAYNAKÇA .................................................................................. 275 EKLER ............................................................................................ 284 EK 1. BASIN KONSEYİ BASIN MESLEK İLKELERİ ....... 284 EK 2. TÜRKİYE GAZETECİLERİ HAK VE SORUMLULUK BİLDİRGESİ .................................................................... 286 EK 3. BASIN AHLAK ESASLARI .......................................... 296 EK 4. DOĞAN HOLDİNG YAYIN İLKELERİ..................... 300 EK 5. RTÜK YAYIN İLKELERİ ............................................ 303 EK 6. IPRA MESLEK AHLAK YASASI .............................. 306 EK 7. HALKLA İLİŞKİLER ENSTİTÜSÜ’NÜN (IPR) AHLAK KURALLARI.................................................... 308 EK 8. ULUSLARARASI TİCARET ODASI REKLAM UYGULAMA ESASLARI ............................................... 310 VIII ÖNSÖZ Meslek etikleri -bu arada kuşkusuz iletişim etiği- son yılların gözde konularından biridir. Türkiye’de de tarihimizin hiçbir döneminde görülmediği kadar çok etik üzerinde konuşuyor ve yazıyoruz. Bunun nedenlerini ve sonuçlarını değerlendirmek için belki biraz daha zamana gereksinim var, ama şimdiden bazı düşüncelerin dile getirilmesinde yarar olabilir. Bazı Avrupa ülkelerinde uygulamalı olarak ortaya çıkmış olsa da, bugün sözü edilen ve uygulanmaya çalışılan iletişim meslek etiği, ABD’de basın etiği olarak ortaya çıkmıştır. Bunun nedenini bu ülkedeki gazetecilik mesleğinin gelişim koşulları içinde aramak gerekir. ABD basını, başlangıcından itibaren, devletin yatırımları ve karışımlarından çok sermayenin yönlendirmesi ve belirleyiciliği ile daha yoğun biçimde karşı karşıya kalmıştır. Ülkenin tarihi ve coğrafi koşulları Avrupa kapitalizmden farklı bir gelişme özelliğinin ortaya çıkmasına yol açmıştır. Avrupa’da toplumsal gelişme sürecinde ortaya çıkan meslek bilincinin oluşması ve örgütlenme geleneği ABD için söz konusu değildir. Piyasa koşullarına bağlı olarak çalışan gazeteciler, 19. yüzyılın sonlarından itibaren tekelleşme sürecini tanımışlar, sermayenin sınırsız istek ve çıkarlarının basındaki yansımalarına tanık olmuşlardır. Sendika örgütlenmesinin çok farklı bir biçim aldığı ve meslek örgütü olarak belirleyici gücünün olmadığı bu ülkede gazeteciler, sermayenin sınırsız gücü altında mesleklerini yapma durumunda kalmışlardır. Bunun gazeteciler açısından sonucu acımasız olmuştur. Yayın politikalarının gazete sahibinin çıkarına göre belirlenmesi, okurun güvenini yitirme ve daha da önemlisi mesleğe duyulan güve1 nin ciddi biçimde azalması süreci ile karşı karşıya kalınmıştır. Bu durumda sorumluluk anlayışının egemen olduğu gazetelerde, sermayenin yayın politikasına karışımını bir ölçüde sınırlayacak tek olanak, etik ilkeleri olmaya başlamıştır. Gazeteciler kimse tarafından “ideolojik” olarak nitelenemeyecek bir yöntemi geliştirmek zorunda kalmışlardır. Buna göre, yayın organı bazı ilkelere uymayı kabul etmekte ve bunu kamuoyuna duyurmaktadır. Haberlerin yansız verilmesi, yapılan yanlışların hemen düzeltileceğinin kabul edilmesi, bağımsızlığı sağlamak üzere gazetecinin bedava hiçbir şey kabul etmemesi ve mesleğin zorunlu kıldığı masrafların gazete tarafından karşılanması sözünün verildiği ilkeler geliştirilmiştir. Bu ilkeler gazete ve gazeteciyi ilgilendirir gibi gözükse de, aslında gazete sahibine yönelik bir sınırlama girişimidir. Ruhdan Uzun’un ayrıntılı olarak incelediği etik konusu, küreselleşmenin yaşadığımız yeni evresinde uluslararası bir politika haline gelmiştir. Birleşmiş Milletler, UNESCO etik çalışmalarını olağanüstü bir biçimde desteklemektedir. ABD’de önem kazanan ve bir ölçüde işleyen uygulamaların öteki ülkelerde aynı “başarı” ile yürütüldüğünü söyleme olanağı yoktur. Sendikaların olmadığı ya da etkisini yitirdiği ülkelerde, meslek kurallarını koyacak ve uygulanmasını izleyecek etik örgütlerinin başarı olasılıkları çok düşük görünmektedir. Yaptırımı olmayan etik kurallarını etkili kılacak bir meslek bilincinin yaratılması bugüne kadar başarılamamıştır. Türkiye’de ise iletişim etiği devletle sermaye arasında sıkışmış bir konudur. Gazetecilik mesleğini ve geleceğini düşünmek Tek Parti döneminde, 1930’lu yıllarda, önemli bir konu idi. Basın Birliği bu nedenle kurulmuştu. Yasa “her gün herkese her konuda akıl öğreten” bir mesleğin düzenlenmesine ilişkin kaygılara yanıt aramanın ürünüydü. Tek Parti yönetimi üç mesleği -hekimlik, avukatlık, gazetecilikmeslek odası biçiminde örgütleyerek özerk bir yapıya kavuşturmaya çalışmıştı. Bunlardan sadece gazetecilik, İkinci Dünya Savaşı sonrasının getirdiği dünya koşullarının etkisiyle bu düzenlemeyi ortadan kaldırmayı başarmıştır. Bedi Faik, Sedat Simavi’nin bu konuda önemli katkılarda bulunduğunu anılarında anlatır. Bu çabaların sonucu gaze2 teciliğin nasıl bir meslek olduğu konusunda kafalar karışmış, gazetecilik gerçekten gazeteci olanların yanı sıra başka işten sıkılanların çalıştığı bir iş haline gelmiştir. Bunun bir bakıma sonucu, Basın Birliği yasasının yürürlükten kaldırılmasından sonra gazeteciler tarafından etik konusunda atılan bütün adımlar -1960 Basın Şeref Divanı, 1987 Basın Konseyi, Gazetecinin Haklar ve Sorumluluklar Bildirgesi- gazeteciler arasında sorun yaratmıştır. Herhangi bir etik metni, genel olarak üzerinde anlaşma sağlanan ilkeler bütünü olmasına rağmen Türkiye’de bir etik metni meslek mensupları arasında bölünme/parçalanma nedeni olmuştur. Bugün gazetecilik mesleğinin yanına iletişim mesleği denilebilecek radyo, televizyon ve internetin getirdiği yenilikler eklenmiştir. Bunların tanımı yapılmadan sorunun aşılması zor görünmektedir. Ama şu nokta üzerinde de düşünmek gerekir: farklı yetki ve sorumluluk taşıyan iletişimcilerin tümünün uyması gereken bir etik metni ile Türkiye’de etik bilincinin geliştirilmesi zordur. Etik herkesi -okuru, gazeteciyi, sorumlu yazıişleri müdürünü, genel yayın yönetmenini ve iletişim aracının sahibini- farklı biçimlerde ilgilendirmektedir. Bu nedenle farklı sorumluluklara göre farklı metinlerin yazılmasının gereği dikkate alınmalıdır. Bu gerçeğin farkına varılmak istenmemekte, ortaya uygulanamaz, uygulansa da yarattığı tartışmalarla zarar veren durumlar çıkmaktadır. Son olarak vurgulanması gereken bir nokta daha vardır: İnsan toplumları karmaşık gelişmelerin sonucu ortaya çıkmıştır. Bu gelişmelerin bütünü dikkate alınmadan atılacak adımların yarar getirmesi zordur. Etik iletişim mesleğinin önemli bir parçasıdır ama kendisi değildir. Önemli olan insanları haberli ve bilgili kılmaktır. Bunu yaparken haberin, yüzyıllardan beri genel kabul gören doğru, eksiksiz (tam) ve çabuk olarak verilmesi her şeyin önündedir. Etik kaygısı bu çabayı tamamlar. Bazen herhangi bir nedenle ortaya çıkabilecek aksaklığın giderilmesine yardımcı olur. Ama iletişim mesleğini tartışmadan etik tartışmanın yararı yoktur. Uluslararası örgütler kuralsızlığın egemen olduğu acımasız bir dünyada iletişim meslek tanımını, meslek mensuplarının örgütlenme haklarını dikkate almayabilir. Bunlar konu3 şulması ve gerçekleştirilmesi zor konulardır. Oysa etik zararsızdır; yaptırım içermediği için günlük yaşamda çok fazla rahatsızlık yaratmadan sözü edilebilir, bazı uygulamaları yapılabilir. Bilinçlenme açısından yararı olabileceği için etik konusunda konuşmak yararlıdır. Ama sorunların gerçekten çözümlenmesi isteniyorsa daha fazlasının yapılması gerektiği akılda tutulmalıdır. Korkmaz Alemdar Ankara, Kasım 2006 4 GİRİŞ Etik tartışmaları, son yıllarda, dünyada ve Türkiye’de öne çıkan konular arasına girmiştir. Birçok ülkede ulusal etik komisyonları bulunmakta, her meslek kendisini etik temelde sorgulamaktadır. Meslek etikleri arasında iletişim etiği de bu çerçevede dikkatleri üzerine toplamaktadır. İletişim etiği, son derece geniş bir konu olarak yüz yüze iletişimden kitle iletişimine, tek yönlü iletişimden interaktif iletişime, megafondan multimedya teknolojilerine kadar akla gelen her tür iletişim biçimini ve aracını kapsar. Kitap, kayıt, film, bilgisayar, yazılım, televizyon, müzik, radyo, gazete, dergi, reklam, halkla ilişkiler endüstrilerinin her birinde etiksel sorunlardan söz edilebileceği gibi, eğitimden siyasete, sanattan bilime iletişim ögesinin yer aldığı her tür etkinlik de etik ilişkilere konu olabilir. Sık sık, önemli olanın “iletişim kurmak” olduğu, her etiğin “iletişimsel etik” olduğu ileri sürülmesine karşın, iletilecek olanın içeriği ve içeriğe içkin güç ilişkileri siyasi olmayı sürdürmektedir. Çünkü etik, adalet, ödev, yükümlülük, hak gibi kavramlar aynı zamanda siyasetin de alanında yer alır. Dolayısıyla iletişim alanındaki her sorunun etiğe indirgenmesi, etiğin bir gözden saklama stratejisi olarak kullanılması tehlikesini de beraberinde getirmektedir. Bu durum, iletişim alanındaki sorunlar değerlendirilirken, bu sorunların içinden çıktığı siyasalekonomik bağlamdan koparılmamasını gerektirir. Bu noktada iletişim etiği konusundaki tartışmalara bakıldığında, bir yanda iletişimciyi kararlarını vermede son derece özgür bir birey gibi sunan görüşlere diğer yanda da büyük medya kuruluşlarının işleyiş çarkında kendi eylemlerinin sorumluluğunu üstlenerek hareket edemeyecek bir konumda sunan görüşlere rastlanmaktadır. İlk görüşte iletişimci, bir meslek etiğinin öznesi durumundayken ikincisinde dev şirketlerin neredeyse insani eylem ve kararlardan tamamen bağımsız işleyişinin bir nesnesi durumundadır. 5 Gerçekte, gazeteci, reklamcı ya da halkla ilişkilerci olsun, iletişimle ilgili mesleklerde çalışanlar çeşitli yasal, siyasal, ekonomik ve kurumsal baskılar altında iş görseler de etik karar verme durumuyla her zaman karşı karşıya gelirler. Söz konusu baskılar, etik karar verme alanını bazen çok daraltır, ancak hiçbir zaman ortadan kaldırmaz. Günümüzde, iletişime ilişkin mesleklerde giderek artan bir güvensizlik söz konusudur. Yaşadığımız dünyada medya, halkla ilişkiler ve reklam endüstrileri, hiçbir zaman olmadığı kadar bir toplumsal denetim aracına dönüşmüş durumdadır. Son yıllarda Batı'da ekonomik ve ideolojik yeni sansür çeşitlerine tanık olunmaktadır. Böyle bir ortamda özellikle habercilik etkinliklerinin etik bir değerlendirmeye tâbi olması gerekliliği sık sık vurgulanmaktadır. İletişimle ilgili meslekler, son on yıllarda neredeyse moda haline gelen meslek etiklerinin en çok tartışılan alanlarından biri durumunda. En eskisi gazetecilik etiği olmakla birlikte son zamanlarda endüstrilerin gelişimine koşut olarak halkla ilişkiler ve reklamcılık etiklerinden de söz edilmektedir. Tüm bu mesleklerde etik, profesyonellerin neleri yapması ve neleri yapmaması gerektiğiyle ilişkilendirilmektedir. İletişim etiği hem bu alanda çalışanların uyması gereken kuralları hem de iletişim meslekleriyle ilgili ahlak kurallarının incelenmesini kapsamaktadır. İletişim etiği gibi geniş ve kapsayıcı bir konuyu karmaşıklıktan kurtarıp anlaşılır kılmak amacıyla bu çalışmada bölümlendirme yapılırken İletişim fakültelerindeki üçlü iletişim eğitimi göz önüne alınmıştır. İletişim fakültelerinde bölümlerin çoğunlukla “Gazetecilik”, “Radyo-Sinema ve Televizyon”, “Halkla İlişkiler ve Tanıtım” adları altında yapılanması tartışılabilir bir konudur ve tartışılmaktadır; çünkü bölümlemede temel alınan ölçüt belli değildir. Gazete, radyo ve televizyon birer medya iken, iletişim deyince akla gelen meslekler arasında yer alan reklamcılık ve halkla ilişkiler, medyayı kullanır ancak terimin dar anlamında kendileri birer medya değildirler. Bununla birlikte, haber ve eğlence medya içeriğinin parçası olduğu gibi, reklamcılık ve halkla ilişkiler iletileri de medya içeriğinin parçasıdır. 6 Dolayısıyla bu kitapta gazetecilik etiği yanında, reklam ve halkla ilişkiler etiği de incelenmiştir. Bunun yanında son yıllarda artık izlenmesi zor bir hızla gelişen iletişim teknolojileri var olan etik sorun alanlarını genişletirken, yeni etik sorunlara da neden olmaktadır. Yeni gelişen iletişim teknolojileri basın, yayın, reklamcılık ve halkla ilişkiler sektörlerini yakından ilgilendirmekte, iletişim alanında bir yöndeşmeden söz edilmektedir. Günümüzde medya çıktıları haber yanında pek çok farklı içeriği barındırmakta ve çok sayıda etken de medyadaki haber içeriğine etki etmektedir. Televizyondaki haberler ve reklamlar dışındaki içerik giderek daha fazla etik tartışmaların konusu olmaya başlamıştır. Türkiye özelinde dizi filmlerdeki temsiller, bu temsillerin toplumda yaratacağı olumsuz etkiler ya da yanlış bir adlandırmayla “kadın programları” denen gündüz kuşağı programlarının içeriği veya çizgi filmlerdeki şiddet olgusu gibi konular dönem dönem hararetli tartışmalara konu olabilmektedir. Bunların yanında özellikle seçim dönemlerinde gündeme gelen kamuoyu yoklamaları ve kampanya etiği ayrı bir çalışma alanı olarak ele alınacak kadar zengindir. Kısaca, iletişim etiği ile tüm iletişim sektörünün hesaplaşmak zorunda olduğu açıktır. İletişim etiğindeki temel sorun alanlarının tartışılması, etik karar ve değerlendirme konusunda bilgi vererek, normların ortaya çıktığı temeli göstererek olaylardaki etik sorunları görme ve aydınlatma bilincinin kazandırılmasına katkıda bulunacaktır. Dolayısıyla, bu kitapta, iletişim mesleklerinin yürütülmesindeki temel sorun alanlarının incelenmesi, normların ve işlerlik koşullarının değerlendirilmesi amaçlanmıştır. Kitabın birinci bölümünde, etik kavramına değinilerek meslek etiğinin ne olduğu anlatıldı. Etiğe işlerlik kazandırılabilmesi için kendini düzenleme gerekliliği üzerinde durularak iletişim etiği ve kendini düzenleme konuları ele alındı. İkinci bölüm gazetecilik etiğine ayrıldı. Gazetecilik mesleğinin demokrasi, kamu hizmeti, toplumsal sorumluluk kavramlarıyla ilişkisi 7 ve bu ilişkinin gazetecilik etiğine nasıl yansıdığı üzerinde duruldu. Gazetecilik alanındaki etik ilkelerin ortaya çıkışı, bu ilkelerin izlenmesinin nasıl yapıldığı ve Türkiye’de gazetecilik etiği de bu bölümün konusunu oluşturdu. Gazetecilik etiği, iletişimle ilgili meslek etiklerinin tarihsel olarak en eskisi olduğundan ve uzun zamandır tartışıldığından bu kitapta daha çok alan tuttu. Halkla ilişkiler, reklamcılık ve sanal uzay etiği yeni yeni ve daha dar çevrelerde tartışıldığından, gazetecilik etiğinin daha ayrıntılı ve iki bölüm halinde tartışılması uygun görüldü. Dolayısıyla kitabın üçüncü bölümü gazetecilikteki etik sorun alanlarının incelenmesine ayrıldı. Bu çerçevede, haber kaynaklarına karşı sorumluluk, habere konu olan kişilere karşı sorumluluk yanında piyasadan ve siyasal yapıdan kaynaklanan etik sorunlar konusundaki temel tartışmalara yer verildi. Etik tek ve biricik olaylara içerimlenmiş olduğundan, sorunların ve bu sorunlarla ilgili normların incelenmesinde, Türkiye’den ve Türkiye dışından örneklerle konunun somutlaştırılması ve tartışma noktalarının ayırdedilmesi yoluna gidildi. Dördüncü bölümde haber fotoğraflarında ve televizyon haberlerinde etik sorunlar incelendi. Haber fotoğrafları ve televizyon haberlerinde etik konusu özünde gazetecilik etiğinden ayrılamasa da görüntünün ve görüntüyü elde etme ve işlemede kullanılan teknolojilerin özgül sorunlara yol açması nedeniyle ayrı bir bölümde ele alınması uygun görüldü. Bu çerçevede haber fotoğrafları ve televizyonda görüntü ögesinin neden olduğu etik sorunlar incelendi. Beşinci bölümde ise gazetecilikle ilgili, ancak temelde farklı iletişim mesleklerine ilişkin ikna etiği incelendi. Halkla ilişkiler ve reklamcılıkta etik sorunlar ve kendini düzenleme yöntemleri üzerinde duruldu. Altıncı bölüm ise iletişim ve enformasyon teknolojilerinin gelişmesiyle adından söz ettiren sanal uzay etiğine ayrıldı. Ağ teknolojilerinin getirdiği yeni iletişim ortamlarındaki etikle ilgili tartışma ve düzenlemeler üzerinde duruldu. Yeni teknolojilerin gelişmesiyle habe- 8 rin toplanma ve yayılma biçiminin değiştiği, gazetecilik mesleğinin dönüşüme uğramakta olduğu yolundaki varsayımların ortaya atılmasından hareketle, bilgisayar ve ağların gazetecilik pratikleri üzerindeki etkileri de bu bölümde tartışıldı. Sonuç olarak, bu çalışma gazeteciliğin ve gazeteciliğe etki eden diğer iletişim mesleklerin günümüzdeki durumunu ve sorunlarını etik konusundan hareketle bir kavrama girişimidir. 9 10 I. İLETİŞİM ETİĞİ A. ETİK KAVRAMI Son zamanlarda dillerden düşmeyen etik, pratik felsefenin insanların ahlaki eylemlerini konu alan ve bir eylemi ahlaki açıdan iyi bir eylem yapan niteliksel durumla ilgilenen bir alanıdır. Etik sözcüğü, köken olarak Yunanca’daki ethos sözcüğünden gelir ve iki farklı kullanımı vardır. Yunanca’da εθος olarak yazılan ilk kullanımı alışkanlık, töre, görenek anlamlarını taşır. Eylemlerini geçerli töreye uygun olarak eğitim yoluyla düzenlemeye alışkın kişi, genel kabul gören “ahlak yasası” normlarını izlediği sürece etiğe göre davranmaktadır. Ama dar anlamda ve asıl anlamıyla ηθος olarak yazılan etiğe göre eylemde bulunan ve davranan kişi, aktarılan eylem kurallarını ve değer ölçülerini sorgulamadan uygulamayıp; aksine, kavrayarak ve üzerinde düşünerek talep edilen iyiyi gerçekleştirmek için onları alışkanlığa dönüştüren kişidir. Etik böylelikle karakter anlamını da almakta, erdemli olmanın temel tavrı olarak pekişmektedir (Pieper, 1999:30). Günlük dilde ise etik sözcüğü, bazen töreyi/ahlakı bazen de karakteri/ahlakiliği vurgulayacak biçimde kullanılmaktadır. Türkçede günlük kullanımda etik ve ahlak sözcükleri çoğu zaman aynı anlamda kullanılsalar da aralarında ayrımlar vardır. Türkçe’ye Arapça’dan geçen ahlak sözcüğü hulk sözcüğünün çoğuludur. Hulk sözcüğü, bir insanın yaradılışı gereği gerçekleştirdiği davranışları anlatır ve huy, adet alışkanlık anlamındadır. Ahlak ise bir toplum içinde kişilerin uymak zorunda oldukları davranış biçimleri ve kuralları ile iyi niyetler ve güzel huyları kapsar. Etik sözcüğü ise insan davranışlarını ahlakilik kuralları içinde araştıran ahlak bilimi anlamındadır. Ancak, Türkçe kullanımda ahlak ve ahlaki anlamlarını da içermektedir. Türkçe sözlükte de etik sözcüğü “töre bilimi”, “Bir meslek grubunun uymak zorunda olduğu davranışlar bütünü”, “etik bilimi” ve “ahlaki, ahlakla ilgili” karşılıklarını kapsamaktadır. Çoğunlukla hekimlik mesleğinde kullanılan deontoloji sözcüğü ise meslek ahlakı, 11 ödev bilgisi anlamına gelmektedir. Gazetecilik söz konusu olduğunda gazetecilik ahlakı, meslek ilkeleri, davranış kodları, gazetecilik deontolojisi ve gazetecilik etik kuralları gibi adlarla anılan kodlar, mesleği düzenleyen davranış kurallarına işaret etmektedir. Gazetecilik etiği ise hem uyulması gereken kuralları hem de gazetecilik ahlak kurallarının incelenmesini kapsamaktadır. İyi bir “varoluş tarzı”, bilgece bir eylem yolu arayışına karşılık gelen etik, felsefenin bir parçası, pratik varoluşu iyi tasarımı etrafında düzenleyen parçasıdır (Badiou, 2004:17). Etiğin asıl amacı, “insanın iyi temellendirilmiş ahlaki kararları kendi başına vermek durumunda olduğunu ve başka hiç kimseye – ne her hangi bir otoriteye ne de sözde daha yetkin kişilere (anne-baba, öğretmen, din adamı vb.) – teslim olmaması gerektiğini gösterebilmektir” (Pieper, 1999:21). Bir başka deyişle etik, bireyi vesayet altına almak yerine toplum içinde diğerleriyle birlikte yaşarken, bireyin kendini nasıl kendi olarak gerçekleştirebileceğine ya da neyse o olarak varolabileceğine ilişkin yolları gösterecektir. Dolayısıyla etik, insan merkezlidir; insanlar arası ilişkilerin düzenlenmesi ve yönlendirilmesi ile ilgilenir. Bugün çevre etiği gibi kavramlardan söz edilebilse de bu, küresel eko-sistemdeki bozulmaların insan neslini ve gelecek kuşakları tehdit eder hale gelmesindendir ve kökeni yine insana dayanır. Kuçuradi (1988:4), etik ilişkinin hem kendisi hem de onu meydana getirenler gerçek olan, dolayısıyla her biri tek -eşsiz- olan bir ilişkiler türü olduğunu belirtir. Bu yüzden önceden belirlenmiş katı ahlak normları kişiye her durumda rehberlik edemez. Kişi, son aşamada, yaşadığı gerçek ve biricik ilişki içinde kendi yolunu kendisi bulacaktır. Bu arayışta etiksel bir karar verme, ilişkilerin değerlendirilmesiyle ilgilidir. Bir değerlendirme etkinliği ise üç aşamadan oluşur. İlk aşama değerlendirenin ilişkide olduğu kişinin eylemini veya tutumunu anlamasıdır. İkinci aşama, eylemin yapıldığı koşullar içinde başka eylem olanakları bakımından özelliğini görmesidir. Eylemin etik değeri olan değerliliğinin-değersizliğinin ya da doğruluğunun-yanlışlığının görülmesi, yani o eylemin insanın değeriyle ilgisinin kurulması da bir 12 eylemi değerlendirmenin üçüncü aşamasını meydana getirir. Ancak yaşamda doğru ya da yanlış değerlendirmeler yerine, çoğu zaman eylemlerin ezbere değerlendirmeleriyle yani değer biçmeler ve değer atfetmelerle karşılaşılır. Değer atfetme, bir eylemin, onu değerlendirenle ilgili sonuçları açısından değerlendirilmesidir. Değer biçme ise yalnızca davranışı hesaba katarak, hazır genel değer yargısına göre sonuç çıkarmaktır (Kuçuradi, 1988:16-19). Değerler etiğin bir bileşenidir. Diğer bileşen ise güçtür. Değerler paydır ve güç de paydadır. Matematikte olduğu gibi, eğer payda sıfır ise, pay ne kadar büyük ya da önemli olursa olsun, hiçbir şeyiniz yoktur. Eylem yok, seçim yok. (Bugeja, 1996:251) Pieper (1999:18), etiğin bir amacının da “ahlaki eylemin, insanın isterse gerçekleştirebileceği, istemezse vazgeçebileceği keyfi bir eylem olmadığını; aksine, insan olarak varlığına ilişkin vazgeçilmez bir niteliğin ifadesi olduğunu gösterebilme, yani insanı sevmeyi öğretebilme” olduğunu belirtir. Etik, temellendirilmiş sonuçlara varmayı amaçladığından ne ahlakileştirme ne ideolojiye dönüştürme ne de dünya görüşü ortaya koyma gibi bir amaca sahiptir. Ahlaki eylemlere belirli bir yöntem kullanarak yaklaştığı için nesnel geçerliliği de olan, öznelerarası bağlayıcılığı kanıtlanabilen önermelerle ilgilenir (Pieper, 1999:17). Her ne kadar etik bilişsel olduğu sürece nesnel olabilse de bilimle arasında kökten bir fark vardır. Ancak, bu fark etikle bilimleri karşı uçlara koymaz. Bilim ne kadar ilerlerse ilerlesin, etiğe duyulan gereksinim ortadan kalkmayacaktır. Çünkü Koslovski’nin (2000:40) de belirttiği gibi bilim ve teknik, kendi bilgilerinin kullanımında neyin iyi olduğunu, kendilerinden yola çıkarak veremezler. “Bilim sorunları net bir şekilde ortaya koyabilir, çeşitli alternatif eylem çizgilerinin göreceli bedellerini hesaplayabilir, uygulamanın en iyi yolunu gösterebilir. Ama bilim bizi seçim yapma ve karar verme gibi insani sorumluluklardan kurtaramaz” (Mayor ve Forti, 2004:65-66). 13 Etiğin normatif ve betimleyici olmak üzere iki yöntemi vardır. Betimleyici yöntemde, bir topluluktaki eylem ve davranış biçimleri, toplulukta geçerli olan etkin değerler ve geçerlilik talepleri açısından araştırılır ve bu yöntem çoğunluğun bağlayıcı olduğunu kabul ettiği ahlak yasalarının bütününe yönelik yargıları içerir. Normatif yöntem ise varolanı betimlemekten çok tanımlayıcı bir yöntemdir ve bir saptamaya gitmeden önce eylemleri ahlak çerçevesinde değerlendirme olanağı sunan ölçütleri geliştirmeye çalışır. İletişimle ilgili sorunlar açısından en uygun yöntem normatif yöntemdir. En yaygın normatif etik modellerinden ikisi de genellikle teleolojik (erekbilimsel) ve deontolojik (ödevbilimsel) olarak sınıflandırılır. Bu yaklaşımların arkasındaki kuramın anlaşılması, hem ahlaki imgelemi canlandırmaya hem de etik karar verme için gereken analitik becerinin geliştirilmesine yardım eder. Teleolojik, etik davranışı iyi ya da kötü sonuçları temelinde tanımlayan sonuç yönelimli bir yaklaşımdır. Teleoloji iki Yunanca sözcükten oluşur: teleo ve logos. Teleo sonuç (end), logos inceleme demektir. Böylece, teleoloji “sonuçların incelenmesi” anlamına gelir (Seib ve Fitzpatrick, 1994:29-30). Bu yaklaşım, hazcı, mutlulukçu, egoist filozoflar tarafından kullanılsa da en çok tanınanları eylemin yararlılığının ne kadar hoşnutluk üreteceği ile ölçülmesini, bunun etik davranışın belirlenmesinde çok önemli sayılmasını öneren yararcı filozoflardır. 18. yüzyıl sonunda Jeremy Bentham ve 19. yüzyıl sonunda John Stuart Mill tarafından kurulan yararcı felsefe, çıkarı mutluluk ve ahlak kaynağı haline getirir. Yararcı etik anlayışa göre, doğru ya da yanlışı belirleyen şey amaçlardan çok sonuçlardır. En çok insan için en çok iyiyi sağlayan davranış etik davranıştır. Deontolojik etik yaklaşımı ise sonuçsal olmayan kuramları içerir. Bu yaklaşıma göre, yapılan eylemin ahlakilik kriteri sadece sonuçları olamaz. Bu kuramlarda kararlar dürüstlük, adalet, kişilere ve mülkiyete saygı gibi ilkelere dayandırılırlar. 14 Deontolojik kuramların en önemli temsilcisi Immanuel Kant’tır (1724-1804). Kant (2002:9), ahlaklılığın en yüksek ilkesini ararken, “iyi isteme” (guter wille) kavramına başvurur: “İyi isteme, etkilerinden ve başardıklarından değil, konan herhangi bir amaca ulaşmaya uygunluğundan da değil, yalnızca isteme olarak, yani kendi başına iyidir”. Karakterin ahlaksal olarak ve eşsiz bir şekilde yüksek olan değeri, eğilimden dolayı değil, ödevden dolayı iyilik yapmasında ortaya çıkar. Ödevden dolayı yapılan bir eylem de ahlaksal değerini, onunla ulaşılacak amaçta bulmaz, onu yapmaya karar verdirten maksimde bulur; İstemenin ahlaksal olarak iyi olması için insanın kendine şu soruyu sorması gerekir: kendi maksiminin genel bir yasa olmasını da isteyebilir misin? Kant’a (2002:59) göre ahlaklılık, başkalarıyla ilişkilerde isteklerin her türlü kişisel çıkardan bağımsız olmasında bulunur. Etiğe teleolojik yaklaşım, eylemde bulunmadan önce tüm seçeneklerin gözden geçirilmesini, bir uygulayıcının eylemlerinin sonuçları hakkında düşünmesini gerektirme gibi olumlu yönlere sahip olmasına karşın, en çok iyiyi hesaplamanın zorluğu; iyi, yarar, mutluluk gibi niteliklerin matematiksel niceliklere indirgenmesinin güçlüğü nedeniyle eleştirilir. Buna karşılık, deontolojik yaklaşım insanın araçsallaştırılmasına karşı çıkar ve amacın aracı haklılaştıramayacağını öne sürdüğünden daha insani bir boyuta sahiptir. Ancak, bu yaklaşımda önceden belirlenmiş ilkelerin körü körüne izlenmesi, eşsiz ve biricik etiksel ilişkilerde önemli zararlara neden olabilir. Her karar vermede aynı kurallar dizisini izlemek yerine, bir eyleme durum temelinde karar vermek daha yararlı olabilir. Belli bir durumun özel talepleri bazen, bir söylemin etiksel kalitesinin derecesini duruma göre ölçmeyi zorladığında durum etiği terimiyle karşılaşılır. Durumsal etik, kurallara körü körüne itaat ile sorumsuz fırsatçılık arasında bir orta yeri talep eder (Jensen, 1997:190). Her durumda geçerli olan hiçbir ahlaksal temel ilke yoktur. “Öldürmemelisin” buyruğu bile, eğer acil bir durumda veya savunmaya büyük zararlar söz konusu olacaksa, saltık olarak geçerli değildir. Belirli bir durumda etik 15 olarak neyin iyi olduğu, genel olarak kitaplardan ve yönergelerden çıkarılamaz, yalnızca niyete bakarak anlaşılabilir. Dolayısıyla, olay incelemelerinin açıklanması söz konusu olduğunda, durum etiği önem kazanır (Leisinger, 2000:96). B. MESLEK ETİĞİ Badiou’ya (2004:41) göre, etik diye bir şey yoktur. Sadece bir şeyin etiği (siyasetin, aşkın, bilimin, sanatın etiği) vardır. Pieper (1999:86) de etiğin yalnızca özerk (kuramsal) bir bilim olarak değil, uygulamalı bir bilim olarak da yapılabildiğini; genel etiğin, ilkelerinin belirli yaşam ve eylem alanlarına uygulanmasıyla, yorumlayan, özel, somut bir etik haline geldiğini belirtir. Toplumsal etik, iktisat etiği, ekoloji etiği, barış etiği gibi uygulamalı etikler arasında da meslek etiği önemli bir yer tutar. Felsefe bilimi açısından bakıldığında, etik kavramının tarihinin eski olmasına karşın, iş ahlakı olarak bu kavramın tartışılması, çok eskilere gitmez. Aslında, Platon ve Aristo’dan beri zanaatkarın işini nasıl doğru yapacağı konusunda bazı ilkeler vardır. Osmanlı döneminin önemli bir kurumu olan Ahiliğin en önemli özelliklerinden biri iş yapma ahlakı olarak tanımlanmıştır. Max Weber de kapitalizmin gelişmesini belirli bir dünya görüşü olarak protestan etiğine bağlamıştır. Bütün bunlar, “doğru nedir?” sorusuna yanıt vermenin yanısıra, “doğru iş nasıl yapılır” sorusuna yanıt olarak etik tartışmasının bir geçmişi olduğunu gösterse de, meslek etiklerinin iş dünyasında sistematik olarak tartışılması görece yeni bir olgudur. Kuçuradi ( 2000:22), kültürler ötesi ortak normlar getirme arayışı ile felsefede metaetiğin egemenliğinin bir araya gelmesiyle, meslek etiklerinin son yirmi yılda tartışılmaya başladığını ve günümüzde “moda” olduğunu belirtmektedir. Tepe (2000:123-124), her mesleğin karşılaştığı kimi etik sorunlardan hareketle, kendisine ait bir etikten söz etmesiyle meslekler kadar etikler olduğu izlenimi verildiğine, bunun sonucu olarak da 16 birbirinden tür olarak farklı birçok etiğin olduğunun düşünüldüğüne ve -etikle ilgisi olmayan bilgiler bir yana- etik bilgideki ortaklığın gözden kaçırıldığına dikkati çeker. Meslek etiği, belirli bir mesleği icra ederken kişinin ne yapması ya da ne yapmaması gerektiği ile ilgilidir. Bütün meslek gruplarının ahlakları, genel ahlaki ilkeye, mesleğinde olabildiğince iyi olma ilkesine dayanır. Burada, çalışma ve emeğin kendisine bir değer yüklenir. İş sadece teknik kurallar aracılığıyla değil, diğer insanları doğrudan ya da dolaylı olarak ilgilendiren ahlaki kurallar temelinde icra edilecek bir etkinlik olarak tanımlanır. Platon, bir işin iyi yapılması için yalnızca uzmanlığın yeterli olmadığını, iyiye niyet etmenin de önemli olduğunu vurgular. Başka bir deyişle, “İyiyi istemeyen için bilgi, şans olmaktan çok bir tehlikedir; açıkça o, bilgisiyle mesleki bilgi olmasaydı yapamayacağı kötüyü daha iyi bir şekilde yapabilir; böylelikle kişinin mesleğinde iyi olmasıyla, kötü daha kötü olmaktadır” (Koslovski, 2000:40). C. İLETİŞİM ETİĞİ İletişim etiği, iletişimle ilgili mesleklerde çalışanların meslek etiğini anlatmaktadır. Bu çerçevede, haber ajanslarında, gazetelerde, radyo ve televizyon kuruluşlarında ya da internet ortamında habercilik işiyle uğraşanların yanında, söz konusu medyaların haber dışındaki içeriklerini oluşturanların ve kendileri medya olmasalar da ürünleri medyada yer alan reklamcıların ve halkla ilişkilercilerin meslek etiğini de kapsamaktadır. 1970’lerde kitle iletişim araçlarının büyümesi ve çeşitlenmesiyle iletişim etiği konusundaki araştırmalar da ivme kazanmıştır. Bu çerçevede, medya sorumluluğu, medya performansı ve kamusal yarar sorunları, iletişim etiğinin merkezi haline gelmiştir. Enformasyon toplayıcılar ve haber üreticiler rolleri verilen kitle iletişimciler, içerik izleyiciyi etkileyebileceğinden dikkat gösterilmesi gereken konumlara yerleştirilmişlerdir (Kiran, 2000:149). Çünkü gazetecinin iletme göre- 17 vini iyi yapabilmesi, olan biteni doğru aktarabilmesine, dolayısıyla olayları, durumları doğru değerlendirebilmesine bağlıdır. Bunu yapabilmelerinin temelinde yatansa onların bilgisel ve zihinsel donanımlarıdır (Tepe, 2000:128). Söz konusu bilgisel ve zihinsel donanımı sağlamanın yollarında de mesleğe ilişkin etik değerlerin belirlenerek yaşama geçirilmesidir. Her meslekte olduğu gibi iletişimle ilgili mesleklerde de etiksel ilke ve değerlerin belirlenmesi ve yaşama geçirilmesi kendi kendini düzenlemeyle gerçekleşir. İletişim alanında kendi kendini düzenleme kavramı, belli bir yoruma açık ve öznel bir kavram olarak belirmektedir. Geleneksel kendini düzenleme kavramı, medya profesyonellerinin kendilerinin gönüllü olarak oluşturdukları bir dizi kuralı ve bu kuralların uygulanmasına ilişkin yapıları anlatır. Kimileri bu geleneksel kavramın tek geçerli kendini düzenleme yöntemi olduğunu savunarak normların benimsenmesini zorlayan kendini düzenleme yapılarına karşı çıkarlar. Bu yaklaşıma göre, kendini düzenlemenin medya çalışanlarının serbest bir seçimi olması gerekir ve etik standartlara uyup uymamaya yalnızca medya profesyonelleri karar verebilir. Medyanın belli mesleki standartları benimseme sorumluluğunun olduğu, ancak bu standartların uygulanmasının bir düzenleyici yapının ya da devlet yapısının gözetimi altına girmediği kendini düzenleme sistemlerinden de söz edilebilir. Pek çok ülkede meslek kuruluşları kendi ahlak standartlarını belirlemektedir. Avustralya, Kanada, Kolombiya, Mısır, Finlandiya, Jamaika, İrlanda, Fransa, Macaristan, Hindistan, Endonezya, Yeni Zelanda, Nikaragua, Nijerya, Norveç, İsveç, İsviçre, İngiltere, ABD, Venezuela, Yugoslavya gibi ülkelerde gazeteciler cemiyeti veya sendikası gazetecilerin yükümlülüklerinin listesini belirleme görevini üstlenmiştir. Buna karşılık basın ahlak kurallarının bazıları kamu yetkilileri tarafından belirlenmiştir. Bu tür örneklere İtalya, Kamerun, Madagaskar, Sri Lanka gibi ülkelerde rastlanır (Tokgöz, 2003:123). Bir başka kendini düzenleme ise yasa koyan kendini düzenlemedir, burada kendini düzenleme yapılarının yaratılmasını hukuk üstle18 nir. Bu uygulama tipi, etiğin yasa haline getirilemeyeceği, yasal bir gereklilik haline getirildiğinde hukukun bir parçası yapıldığı gerekçesiyle kendini düzenleme olarak görülmeyebilir. Ancak, hukuk tarafından desteklenen kendini düzenleme yapıları, belli ulusal bağlamlarda kabul edilebilir bir çözüm olabilmektedir. Bir ülkenin siyasal, yasal ve kültürel gelenekleri, en uygun düzenleme biçiminin oluşturulmasında önemlidir. Demokrasi deneyimi fazla olmayan ülkelerde, hukukla desteklenen kendini düzenleme yapılarının oluşturulması bir orta yol çözüm sunabilir. Bununla bağlantılı olarak, kendini düzenleme sistemleri, bir ülkeden diğerine ihraç edilemez. Ülkeler arasındaki farklılıklardan dolayı, bir ülkede çok iyi işleyen bir kendini düzenleme yapısı başka bir ülkeye aktarıldığında etkili olmayabilir. Kendini düzenleme, genellikle medyada kaliteye ulaşılmasında etkili ve değerli bir araçtır, ancak amaca ulaşmada tek yol değildir. Kendini düzenleme her derde deva olamaz, çünkü belli sınırları vardır. Bu bakımdan, medya profesyonellerinin bazı sorunlarına ve etik ihlallerine yasama tarafından daha iyi yanıt verilebilir. Örneğin, azınlıkların korunması ya da kişilik haklarının korunması gibi alanlarda düzenleyici müdahalelerin belli kamusal çıkarları korumayı haklılaştırdığı göz önünde tutulmalıdır. Yasama etkinlikleri bu yüzden belli alanlarda kabul edilebilir ve hatta gerekli sayılabilir. Bazı genel ya da temel ilkelerin yasada yer alması, medya profesyonelleri tarafından benimsenen kodlardaki ayrıntılı düzenlemelere temel oluşturabilir. Bu durum, basın sektöründen farklı olarak özellikle yayıncılık ve reklamcılık sektörleri için geçerlidir. Özetle, kendini düzenleme tüm sorunlara çözüm üretmede yeterli değildir. Bu nedenle, yüksek medya standartlarını garantilemek için yasa ve piyasa gibi ögelerle birlikte işlev görmelidir. Genellikle düzenleme ve kendini düzenleme arasında tümleyici bir ilişki vardır. Avrupa’da en yaygın kendini düzenleme mekânizması, davranış kodları ve bu kodlara ilişkin yürütme yapılarıdır. Çoğu Avrupa ülkesi, gazeteci örgütleri tarafından benimsenen ya da bazı durumlarda yayıncı örgütlerinin de katıldığı gazetecilik etik kodlarına sahiptir. Ben19 zer şekilde, kodları yönetmek için basın konseyleri vardır. Medyanın kendini düzenlemesi tartışılırken genellikle davranış kodları ve basın konseylerinde odaklanılır. Ancak, etik kodlar yanında, medyanın kalitesini ve halka sorumluluğunu garanti etmede okur mektupları, editöryal kurulda yurttaşların yer alması, ombudsmanlar, tüketici ve okuyucu dernekleri gibi başka mekânizmalar da bulunmaktadır (bk.Bertrand, 2000). Genellikle, etik kodlar ve diğer medya sorumluluk sistemleri, sorumlu gazeteciliği teşvik etmede etkili araçlar durumundadır. Uygulandıkları yerlerde tatmin edici sonuçlar vermişlerdir. Buna karşın, basın konseyinin gazeteciler üzerinde bir denetim kuracağını ve medya özgürlüğüne bir sınırlama getireceğini düşünerek, konsey oluşturulmasına karşı çıkanlar da bulunmaktadır. Ancak, genellikle basın konseyinin sorumlu gazeteciliği geliştirmede etik kodlar kadar değerli ve meşru olduğuna inanılmaktadır. Kendini düzenleme sistemi, sadece bağımsız olduğunda etkili olabilir; sistemin ekonomik kaynaklarının her zaman endüstriden gelmesi, hiçbir zaman hükümet ya da diğer kamusal yapılardan gelmemesi gerekir, aksi durumda bağımsızlığını yitirir. Bunun yanında, gazetecilerin etik konusunda eğitilmeleri de kendini düzenlemenin etkisini artırmak için gereklidir. Gazetecilerin eğitimi, yüksek kişisel etik standartlara dayanan etkili kendini düzenlemenin en iyi temeli olduğundan, eğitim çabalarının özellikle üniversite içindeki çalışmalarla da güçlü bir biçimde desteklenmesi gerektiği kabul edilir. İletişim konusunda kendini düzenlemeye en uygun olduğu söylenen iki alan, basılı medya ve reklamcılık sektörleridir. Bazı ülkelerde basılı medya için düzenleyici bir çatı yoktur ya da çok zayıftır. Bu durumda, kendini düzenlemenin basılı medya sektörü tarafından güçlü biçimde desteklenmesi gerekir. Reklamcılık sektörüne gelince, yasa çatısı içindeki kuralların olabildiğince genel tutulması, ayrıntılı ilkelerin ve en iyi uygulamanın 20 reklamcılık endüstrisi tarafından benimsenen gönüllü kendini düzenleme kodlarında içerilmesi gerekir. Bununla birlikte, tütün ve alkollü içkiler gibi alanlarda belli bir yasal düzenleme de gereklidir. En uygun durum, yasa ve kendini düzenlemenin birbirini tamamlamasıyla ortaya çıkar. Yayın sektörü, etkisi, nüfuzu, toplumsal ve kültürel rolü nedeniyle geleneksel olarak diğer medya sektörlerinden daha çok yasal düzenlemeye konu olmuştur. Tüm Avrupa ülkelerinde hem kamusal hem de özel radyo ve televizyon sektörlerini düzenleyen yasalar vardır. Avrupa düzeyinde, “European Convention on Transfrontier Television ve Television without Frontiers Directive” gibi yayıncılıkta minimum standartları garantilemeyi amaçlayan yasal araçlar da bulunmaktadır. Yayıncılık hizmetleri, genellikle yayıncıların yasa ve lisanslarında yer alan ilkelere uymasını garantilemeyi amaçlayan düzenleyici yapıların gözetim ve denetimi altındadır. Yayıncılığı düzenleyen otoriteler tarafından belirlenen davranış kodları ya da yönergeler, geleneksel anlamda kendini düzenlemenin bir örneği sayılamaz, çünkü bu otoriteler medya endüstrisinin kendi içinden çıkmaz. Yayıncılık sektörü, diğer sektörlere göre daha fazla yasal düzenlemeye tabi tutulmasına karşın, özellikle televizyondaki program sınıflandırmaları gibi konularda kendini düzenleme girişimleri için alan bulunmaktadır. Örneğin, Fransa’da, televizyondaki artan şiddet düzeylerinden azınlıkların nasıl korunacağı konusundaki kamusal tartışmalar sırasında, bu konuda yasa çıkarmak yerine filmleri ve diğer programları sınıflandıracak ve yayınların zaman çizelgelerine uymasını garanti edecek gönüllü bir sistem kurulması konusunda anlaşılmıştır. Sistemin düzgün çalışması, yayıncılık lisansındaki koşullara uygun olarak tamamen CSA’nın (Conseil supérieur de l'audiovisuel) gözetimi altındadır. Yayıncılar filmlerini sınıflandırırken “sözleşmeden doğan yükümlülük” altına girerler. CSA’nın yayıncıların geçerli sınıflandırmasına karşı çıkma gücü göz önüne alındığında, bu sistemin geleneksel bir kendini düzenleme değil, zorlayıcı bir kendini düzenleme olduğu da söylenebilir. 21 Türkiye’de de benzer biçimde, RTÜK tarafından akıllı işaretler sistemi getirilerek, çocukların ve gençlerin korunması için program içeriklerinin uyarıcı işaretlerle sınıflandırılması yoluna gidilmiştir. Kendini düzenleme yaptırımlarının yeterince güçlü olmaması bazen de hiçbir yaptırımın bulunmaması nedeniyle, kendini düzenlemenin medyayı, örneğin kişilerin mahremiyetini ihlal etme, şiddetten kaçınma ya da aşırı sansasyon eğilimi gibi konularda caydırmada etkisiz kaldığı öne sürülebilir. Ancak, medya pratiklerinin kötü örneklerine karşın kendini düzenleme hâlâ en önemli çözüm olarak görülmekte; özellikle üzerinde çok fazla durulan, en çok tartışma yaratan noktaların yasada yer almaması gerektiği üzerinde uzlaşılmaktadır. Sonuçta, medya alanında yasama ve kendini düzenleme arasında açık ve zorunlu bir uygunluk ve birbirini bütünleme olmalıdır. Kendini düzenleme, sürdürülmesi ve geliştirilmesi gereken bir sistemdir. Zorlayıcı ya da dayatıcı kendini düzenleme, en iyi uygulama olmasa da belli koşullar altında yararlı olabilmektedir. En uygun düzenleme türünün belirlenmesinde ise bir ülkenin ulusal özellikleri büyük önem taşımaktadır. 22 II. GAZETECİLİK ETİĞİ Çeşitli dönemlerde yapılan kamuoyu araştırmalarında gazetecilik güvenirlik açısından son sıralarda yer almaktadır. Örneğin, 1998 yılında Türkiye Ekonomik ve Sosyal Etüdler Vakfı (TESEV) tarafından hazırlatılan ve 2705 kişi üzerinde yürütülen bir araştırmada, Türk Silahlı Kuvvetleri yüzde 94 ile Türkiye’de halkın en fazla güven duyduğu kurum olurken, televizyonun yüzde 51, basının ise yüzde 50 güven oranına sahip olduğu belirlendi (Hürriyet, 28 Kasım 1998). 1423 Eylül 2000 tarihleri arasında Taylor Nelson-Sofres-Piar tarafından 2007 kişi üzerinde yapılan bir araştırmada ise Türkiye’de halkın en güven duyduğu kurumlar sıralamasında ilk sırada yüzde 78.9 ile Cumhurbaşkanlığı gelirken, medyaya güvenin sadece yüzde 28,5 olduğu ortaya çıktı (Medyakronik, 2000). 2005 yılında ANAR araştırma Şirketi’nin kırsal kesimde yaptığı bir araştırmada ise yüzde 84.4 ile Türk Silahlı Kuvvetleri en güvenilir kurum olurken YÖK ve medya yüzde 45 oranıyla güvenirlik sıralamasında son iki sırayı paylaştı (Yeni Şafak, 9 Ocak 2005). Uluslararası Stratejik Araştırma Eğitim ve Danışma Merkezi Platformu’nun Türkiye'de 15 ilde yaşayan toplam 2 bin 100 denekle gerçekleştirdiği ''Kurumsal ve Mesleksel Güvenilirlik'' anketinde ise gazetecilik yüzde 35.28, televizyonculuk yüzde 27.26 oy oranı ile en az güvenilen meslekler arasında yer aldı (Zaman, 06 Kasım 2006). Medyanın güvenilirliğinin azalması, yalnızca Türkiye’ye özgü bir sorun değildir. Gazetecilik mesleğine karşı uluslararası düzeyde bir güven yitimi olduğu çeşitli araştırmalarla ortaya konmaktadır. Örneğin, İngiltere’de yapılan bir kamuoyu araştırması gazeteciliği, güvenirlik açısından 15. sıraya yerleştirmektedir ki, gazeteciler politikacılardan bile aşağıda yer almaktadır. İngiliz Toplumsal Tutumlar araştırması da okuyuculardan sadece yüzde 15’inin ulusal gazete muhabirlerine güvendiğini ortaya koymuştur (Keeble, 2004:3). 2000 yılında İngiltere’de yapılan bir araştırma ise İngiliz halkının yüzde 78’inin gazetecilerin doğruyu söylediğine inanmadığını ortaya çıkarmıştır (Sanders, 2004:2). 23 Gallup International ve Environics International tarafından 6 kıtada, 47 ülkede, Temmuz-Eylül 2002 tarihleri arasında 36 bin kişi üzerinde yapılan ve istatistiki değer olarak 1.4 milyar kişiyi temsil eden bir araştırmanın sonuçlarına göre, dünya genelinde halkın çoğunluğu ulusal meclislere güvenmemekte ve medyayı da güvensizlik açısından bu kurumlarla eşdeğer tutmaktadır. Medyaya duyulan güvenin yüzde 47 ile 49 arasında değiştiğini gösteren araştırma, küresel düzeyde bir güven yitimini ortaya koymaktadır (Akşam, 25 Ocak 2003). Uluslararası araştırma şirketi GfK’nın, 2006 yılında, 20 ülkede, 19 bin 674 kişi ile görüşerek gerçekleştirdiği “Güven Endeksi Araştırması” da üst düzey yöneticilerle gazetecilerin en az güvenilen kişiler olduğunu göstermektedir (NTV, 7 Ağustos 2006). Böyle bir ortamda, gazetecilik etiği üzerinde en çok konuşulan konulardan biri olarak belirmektedir. Basın etiği, habercilik etiği, medya etiği gibi farklı isimlerle adlandırılan meslek etiği, aslında yazılı, işitsel ya da görsel-işitsel iletişim araçlarında habercilik işiyle uğraşan gazetecilerin etiğidir. Bazen basın ahlakı olarak adlandırılsa da genel kullanımda ahlak ve etik nitelemeleriyle kastedilen şeylerin örtüştüğü görülür. Bu noktada, gazetecilik etiği tartışılırken, gazeteciliğin bir meslek dalı olup olmadığı konusunda da süregelen tartışmalar olduğunu belirtmek gerekir. Bertrand (2000:23), gazeteciliğin bir meslek olmadığını öne sürer: Gazetecilik küresel bir kuram ve sistemli bir bilgi kümesi içeren örgütlenmiş bir bilim dalına dayanmamaktadır. Gazetecilik yapabilmek için öğrenme sürecinden geçildiğini kanıtlayan bir üniversite diploması alınması ya da bir takım sınavlardan geçilmesi zorunlu değildir. Gazetecilerin uygulama yapmak için lisansa gereksinimleri olmadığı gibi, gazeteciler nadiren kendi kendilerinin patronudur. Bunun yanı sıra, müşteri ve uygulayıcı arasında hekimlik ya da avukatlık mesleklerinde olduğu gibi doğrudan bir ilişki yoktur. Belsey ise etik ve profesyonalizmin genellikle bir arada olmasının gerekli görülmediğini öne sürer ve bir mesleğin ne olduğunu tartışır: Geleneksel olarak bir meslek, yetkilendirilmiş bir uzmanın, bir ücret 24 karşılığında ve karşılıklı güven ve saygı temelinde bireysel bir müşteriye bir hizmet vermesini gerektirir. Meslekler, uygulamanın etik olarak dayandığı standartları ihlal eden bir uygulayıcının son yaptırım olarak meslekten ihraç edilmesi gibi yollarla cezalandırılması biçiminde denetlenirler. Bu anlamda gazetecilik, bugün profesyonel statü talep eden diğer alanlarda olduğu gibi (ki neredeyse her uğraş alanı profesyonel statü talep eder) bir meslek olarak görünmez. Toplumsal, ekonomik ve teknolojik değişimler hizmet arayanlarla hizmet sağlayanlar arasındaki ilişkiyi değiştirdikçe, geleneksel meslekler bile genellikle geleneksel imgelerine uymakta başarısız olurlar. Bu durumda Belsey, vurgunun etik uygulama konusundaki fikirler ve bir etik koda bağlılık üzerinde olması gerektiğini belirtir. Bu tür kodların yayılması, etik uygulama fikrinin topluma nüfuz etmesi anlamına geldiğinden, samimi ve ciddi etkilere sahip oldukları sürece hoşnutlukla karşılanmalıdır (Belsey, 1998:8). Bennett (2000:291) ise gazeteciliğin, çoğu meslek gibi, ilkin bir çalışma pratikleri dizisi olarak geliştiğini, ardından o pratiklere etkileyici mesleki rasyonalizasyonlar kazandırıldığını, son olarak da bu pratiklerin ilham verici bir mesleki idealler dizisinden ortaya çıktığını zannettirecek şekilde tarihinin yeniden yazılması aşamasına geçildiğini belirtir. Başka bir deyişle, zaman içinde mevcut çalışma pratiklerinin betimlenmesi, bir ahlaki zorunluluk olarak değerlendirilmeye başlanmıştır. Etik davranış kuralları olarak belirlenmiş olan tüm deneyimler, gazetecilik alanının yapısının bu alan içinde belli bir konumu işgal eden kişi (muhabir, foto muhabiri, sunucu, redaktör, haber müdürü, vb.) üzerinden yeniden aktarılmasıdır. Gazetecilik eğitindeki temel sorunlar, gazeteciliğin toplumdaki amaçlarıyla ve doğru değerlendirmeyle ilgilidir. Liberal yaklaşımda, basın serbest pazar ekonomisi içinde iş gören herhangi bir sektörden farklı olarak demokrasiyle ilişkisi çerçevesinde tanımlanır. Dolayısıyla gazetecilik etiğinin anlaşılması, demokratik toplumlarda basına yüklenen işlevlerle yakından ilgilidir. 25 A. KAMU HİZMETİ OLARAK GAZETECİLİK MESLEĞİ VE DEMOKRASİ 1. Dördüncü Güç ve Toplumsal Sorumluluk Klasik liberal kuram çerçevesinde gazeteciliğin amacı temellendirilirken, demokrasi ile basın ve basın özgürlüğü arasında vazgeçilemez bir bağ kurulur. Modern devlet ve kamusal iletişimin tarihsel olarak eşzamanlı kuramsallaştıkları düşünüldüğünde, basın özgürlüğü kavramı üzerinden verilen mücadele, kamusal iletişim alanını devletin denetim ve müdahalesinden kurtarma çabasını içerir. Bu süreçte oluşan liberal yaklaşımda, basın kuruluşları, serbest pazar ekonomisi içinde iş gören herhangi bir sektörden farklı olarak demokrasiyle ilişkisi çerçevesinde tanımlanır. Bu yaklaşıma göre, basın demokrasiyi yaşatmanın ve geliştirmenin en önemli araçlarındandır. Bu rolünü yerine getirebilmesi için halk adına siyasal otoriteleri denetleyecek, kamunun gözcüsü rolünü üstlenecek, toplumdaki farklı sesleri, çoğulculuğu yansıtacak biçimde bir siyasal arena işlevi görecektir. Kısacası, medya “kamu gözcüsü”, “halkın temsilcisi”, “bilgi verici” olacaktır. Basının, demokratik bir toplumdaki işlevini yerine getirebilmesi, dolayısıyla demokrasinin işleyip gelişebilmesi için özgür bir ortamda çalışması gerekir. Bunu anlatmak için, ifade özgürlüğünün ihlalinin yalnızca girişimcilerin üzerinde değil, fakat demokrasinin sağlığı üzerinde de üşütücü bir etki yapacağı metaforu kullanılır. Isı düşünce çiçeklenen bitkiler donabilir veya ölebilir ya da demokrasi deresinin akan suları donabilir. Çok kullanılan bir başka metafor, fikirlerin serbest pazarı metaforudur. Bu da demokratik bir toplumun insanların satılık mallarını göstermesine, fikirlerini dile getirmesine izin vermesi gerektiği önermesine dayanır. Bu anlayışa göre, en iyi ürün en çok satar, en doğru fikirler en çok satar (Jensen, 1997:37). Liberal anlayışta çoğulculuk gerçeğe ve nesnelliğe ulaşmanın bir aracı olarak algılanmaktadır, çünkü çeşitlilik ve çoğulculuk sayesinde her türlü görüş ifade olanağı bulabilecektir. Metaların serbest pazarda rekabet etmesi gibi, fikirler de serbest pazarda rekabet edecek böylece 26 iyinin kötüden, yararlının zararlıdan, yanlışın doğrudan, gerçek olmayanın gerçekten ayrışmasını sağlayacaktır (Kaya, 1985:44-45). Liberal yaklaşımda iletişim alanının biçimlenmesinin felsefi temelleri, özel girişimciliğin, serbest rekabet koşullarının geçerli olduğu, pazar mekânizmasının belirleyici mekânizma olarak görüldüğü bir anlayışı yansıtmaktadır. Liberal anlayışın basın konusundaki en yaygın metaforu ise denge arayışını yansıtan dördüncü güç metaforudur. Demokratik rejimlerde basın, diğer güçler yasama, yürütme ve yargı erki yanında dördüncü bir güç olarak görülür. Liberal demokrasi tezlerine göre, demokrasilerde özgür basın hükümet üzerinde bir gözlemci gibi çalışarak, yurttaşların temel meseleler hakkında yargıda bulunabilmesi için gerekli bilgi ve haberi sağlar. Aynı zamanda yurttaşları, farklı fikirlerin ve bakış açılarının varlığından haberdar eden bir forum işlevi görerek, demokrasinin çok sesliliğine katkıda bulunur. Yine liberallere göre, gazetecilik ve demokrasinin mutlu beraberliğini en iyi serbest piyasa sağlayabilir. Bu anlayışa göre, siyasal güçler tarafından sınırlandırılmayan bir piyasa, yurttaşların gereksinimlerini karşılaması için basına gerekli olan en iyi kurumsal ortamı sağlar (O’Neill, 1998:41). Ancak, basında ve diğer kitle iletişim araçlarında görülen tekelleşme eğilimleri liberal yaklaşımın söz konusu önermelerini kuşkulu hale getirmektedir. Serbest piyasa doğası gereği tekelleşme ve yoğunlaşmayı beraberinde getirmekte, medya alanındaki yoğunlaşma ve medya sahiplerinden kaynaklanan baskılar demokrasinin çoksesliliğine tehdit oluşturmaktadır. Sonuçta, piyasa tarafından yönlendirilen medya, bir forum olarak demokrasinin güçten düşmesine neden olmaktadır. O’Neill’in (1998:31) deyişiyle, gazetecilik demokratik toplumlarda önemli bir rol oynadığı halde piyasa, gazetecilik ve demokrasi arasındaki ilişkiyi baltalamaktadır. Günümüzde birçok gözlemci, fikirler pazarının satıcıların ve alıcıların birbirini duyamadığı ya da anlayamadığı, ahenksiz bir hale geldiği konusunda uyarıda bulunmakta, basın özgürlüğünün sadece satan şeyleri yazma ve yayınlama öz- 27 gürlüğüne indirgenmesinin demokrasileri sınırlandırdığını belirtmektedir. Liberal yaklaşımda, basın özgürlüğü kitle iletişim araçlarının özel mülkiyet altında olması ve pazara devlet müdahalesinin bulunmaması ile özdeşleşmektedir. Ancak, Liberal yaklaşımda önemli bir nokta da tekelciliğe, tekelleşmeye yönelecek her türlü oluşumun, gerçeğe uzanan yolu tıkadığı için kesinlikle reddedilmekte oluşudur. Haber ve bilgi tekelleri, bu tekelleri oluşturanlara haksız bir güç kazandıracağı gibi, aynı zamanda liberalizmin yadsıdığı toplumsal gerçeğin tek bir kaynak tarafından belirlenmesi durumunu ortaya çıkarır. İletişim alanında müdahale ve liberalizmi bağdaştıran kavram ise bütün başka alanlarda olduğu gibi “kamu yararı” kavramıdır. Serbest rekabet koşullarını bozabilecek durumlarda, pazarın işleyişinde, kamusal gereksinimleri karşılayacak mekânizmalarla düzeltmeler yapılabilmelidir (Kaya, 1985:45-53). Medya yoğunlaşması nedeniyle, Liberal yaklaşım çerçevesindeki idealleştirilmiş pazar demokrasisinde gazeteciliğe yüklenen işlevin tartışmalı hale gelmesi, yine Liberal yaklaşım içinde kalınarak üretilen düzeltme çabalarını gündeme getirmiştir. Bu çabalar, Avrupa’da kamu hizmeti, ABD’de ise “toplumsal sorumluluk kuramı” adı altında sunulmuştur. Toplumsal sorumluluk kuramı, basının liberal kavrayışı çerçevesinde, basının toplumsal sorumluluğunun felsefi rasyonelini oluşturmaktadır. Bu yaklaşımın temel görüşleri 1947 yılında basın özgürlüğünün uygulamadaki durumu konusunda inceleme yapan Hutchins Komisyonu raporunda ortaya konmuştur. Raporun yayınlanması, gazeteciliğin ahlaki boyutlarının yeniden gözden geçirilmesine neden olmuş ve toplumsal sorumluluk kuramının temeli olarak işlev görmüştür (Kiran, 2000:94). Hutchins Komisyonu’nda, medyadaki sorunlara ve eksikliklere çözüm olarak medya profesyonelliği gösterilmiştir. Profesyonelliğin anlamı da gazeteciliğin ilk yükümlülüğünün kamuya hizmet etmek 28 olduğudur. Gazeteciliğin kamusal çıkara hizmet eden bir meslek olarak tanımlanmasıyla, profesyonel sorumluluk ideolojisi, kendisine sayısız taraftar bulmuştur. Böylece, Curran’ın (2002:222) belirttiği gibi; Bir zamanlar serbest pazarda karşıtların çatışması yoluyla güvenceye alınan düşünce ve bilgide çoğulculuk, tekelci medyadaki “içsel çoğulculuk” aracılığıyla yeniden yaratılabilirdi. Haberin aktarılmasında sansasyona ve önemsizleştirmeye dönük pazar baskıları, bilgilendirmeye bağlılıkla ortadan kaldırılabilirdi. Böylece, yapısal bir reform yapmadan da medyanın demokratik rolü onarılabilirdi. Hutchins Komisyonu, medyanın nasıl olması gerektiğine yönelik beş maddelik önerilerine ek olarak yeni bir yaklaşım gereksinimini vurguluyordu. Bu gereksinim, Fred S. Siebert, Theodore Peterson, Wilbur Schramm tarafından 1956’da yayımlanan Basının Dört Kuramı (Four Theories of the Press) adlı kitapla karşılandı. Yazarlar, kitapta otoriter, Sovyet komünist (otoriter modelin biraz değişiği), liberal ve toplumsal sorumluluk (liberal modelin biraz değişiği) adını verdikleri birbirleriyle rekabet eden dört basın kuramını açıkladılar (Iggers, 1998:46). Toplumsal sorumluluk kuramı, basına liberal kuram çerçevesinde yüklenen işlevleri kabul eder. Ancak, bu işlevlerin bazı medya sahipleri ve işletmecileri tarafından yorumlanmasına ve basının onları yerine getirme biçimine karşı bir hoşnutsuzluğu yansıtır (Bugeja, 1996:45). Toplumsal sorumluluk kuramına göre, basının ekonomik sisteme hizmet etme görevinin demokratik sürecin geliştirilmesi ya da kamunun aydınlatılması gibi diğer işlevlerden önce gelmemesi gerekir. Kuram, güçlü ve toplumsal olarak sorumlu olması için tekelci medyaya yükümlülük getirme gereksinimi olduğu önermesine dayanır. Aksi halde, bir devlet kuruluşunun sorumluluğu sağlaması zorunluluğu doğabilecektir. Bu kuramın en önemli öncülü, özgürlüğün beraberinde gelen yükümlülükler taşıdığı ve çağdaş toplumda kitle iletişim araçlarının bazı temel işlevlerini yerine getirebilmeleri için ayrıcalıklı bir konumdan yararlanan basının sorumlu olmaya zorlan29 ması gerektiğidir (Kiran, 2000:93). Çünkü ancak, basının sorumluluklarını tanıdığı ve onları kendi politikaları temelinde yerine getirdiği ölçüde, liberal sistem toplumun gereksinimlerini karşılayabilecektir. Gazeteciliğin amacı temellendirilirken dayanılan toplumsal sorumluluk kuramı, tüm sınırlılıklarına karşın, gazeteciliğin meşruiyet temelini oluşturmada hâlâ önemini korumaktadır. Etik ilkelerin kavramsal bir temeli olarak basının toplumsal sorumluluğu kuramı üzerinde geniş, ancak evrensel olmayan bir onama vardır. Ana düşünce, haber medyasının bir bütün olarak topluma karşı bir sorumluluğu olduğudur: Kamuya bir demokraside etkin katılımcılar olarak işlev görmesi için gereksinim duyduğu enformasyonu sağlamak. Bu düşünceden genellikle “yaşamsal enformasyon” olarak söz edilir (Iggers, 1998:46). Hutchins Komisyonu’nun belirlediği sorumluluklar arasında birincisi de “günün olaylarını ve bunların anlamlarını doğru ve kapsayıcı bir biçimde sunma” sorumluluğudur; diğer sorumluluklar, bireylerin ve toplumsal grupların fikirlerinin değişimi için bir forum (market place) sağlama ve toplumun değerlerini dile getirme ve açıklaması için bir araç sağlama sorumluluklarıdır. Hutchins Komisyonu raporunun, basını kamu yararına hizmet eden bir kurum olarak tanımlamasıyla, basın konusunda vurgu, özgürlüklerden sorumluluklara kaymıştır. Ancak, burada korunmak istenen yapı değişmemiştir: Serbest rekabet ortamının sağlanması. Serbest pazar ideolojisinin egemen olduğu toplumlarda, özel bir girişim olarak basın kâr amacıyla kurulmakta ve bu amacına kamu hizmeti adı verilen faaliyetlerden geçerek ulaşmaktadır. Medya, tarihsel süreç içerisinde devlete karşı mücadele ederek dördüncü güç niteliği kazanmış ve amacını yurttaşları güçlendirerek demokrasiyi geliştirmek olarak tanımlarken; zaman içinde sermayeyle bütünleşmiş ve onun çıkarlarının sözcüsü durumuna gelmiştir. Toplumsal sorumluluk kuramının gazeteciliği kamu hizmeti olarak nitelemesine karşın temeldeki yapının değişmemesi gazeteciliğin demokrasiyle ilişkisini sorunsal olmaktan kurtaramamıştır. Alana yapılacak müdahaleleri meşru kılan kamu hizmeti kavramı da, Yeni Sağ’ın he30 gemonyasının kurulmasıyla birlikte, pazara müdahale ile liberalizmi bağdaştırma işlevini yitirmiştir. 1980’li yıllardan itibaren iletişim alanında da hızla uygulamaya geçirilen deregülasyon ve özelleştirme politikalarıyla korumacı engellerin kaldırılması, medyanın sermaye ve sahiplik yapısını değiştirmiş, medyayı kapitalizm için son derece kârlı bir birikim alanı haline getirmiştir. Neo-liberal dönemde, endüstriyel ölçekte simgesel üretim yapan medyanın topluma bilgi ve haber verme işlevi de ikincil bir konuma itilmiştir. Yeni gelişmeler ışığında, gazeteciliğin demokrasiyle ilişkisi ve bu ilişkide önemli bir rol oynayan gerçeği anlatma, nesnellik ve tarafsızlık gibi kavramlar gazetecilik etiğinde yeni tartışmalara neden olmuştur. 2. Gerçeği Anlatmak ve Kamu İçin Gazetecilik Liberal yaklaşımda gazeteciliğin temel amacı gerçeği anlatmak olarak ortaya çıkmaktadır. Gerçeği anlatmak, bütün gazetecilik etik kodlarında vurgulanır. Bu noktada, gerçeği aktarırken dünyanın nesnel bir resminin nasıl sunulacağı sorusu ortaya çıkar. Gerçek, olgu düzeyinde düşünüldüğünde, temel soru gazetecilerin kendilerini olayları açıkça görmekten ve ifade etmekten alıkoyacak herhangi bir yanlılıktan sıyrılmalarının olanaklı olup olmadığıdır. Aksine gerçek, büyük resim düzeyinde düşünüldüğünde soru, şeyleri gerçekte olduğu gibi görebileceğimiz bir perspektif ya da bakış açısının bulunup bulunmadığıyla ilgilidir. Dolayısıyla Iggers (1998:138), nesnelliğin, hem işlemsel norm hem de epistemolojik bir nesne olarak reddedilmesi, ancak kesinlik, doğruluk ve sansasyonalizmden kaçınma gibi değerlerin önemini sürdürmesi gerektiğini vurgulamaktadır. Buna karşın, Liberal yaklaşımda basının felsefi rasyonelini oluşturan toplumsal sorumluluk kuramı, nesnellik kavramına merkezi bir rol vermektedir. Bir demokraside yuttaşların yükümlülüklerini yerine getirebilmeleri için günün olaylarının ve dünyanın güvenilir bir resmine, yani olgulara uyan bir resmine sahip olmaları gerekir. Böylece, 31 haber medyasının rolü konusundaki bu anlayış, gazetecilik etiğinin ilkeleri için kuramsal bir temel sağlar. (Iggers, 1998:47). Gazetecilik etik kodlarında sıkça vurgulanan nesnellik, gazetecilerin bir bilim adamının yaptığı gibi, olaylarla olan öznellikten uzak ilişkilerini ve olayları aktarırken kendi öznelliklerini dışlayabilme yetilerini ifade eden pozitivist bir anlayışı yansıtmaktadır. Nesnellik kavramına göre; haberde kişisel olmayan veriler yer almakta, hiçbir bireysel değer yargısı bulunmamaktadır. Haber/haberci siyasal ve ideolojik bakımdan tarafsızdır. Tarafsızlık, siyasal eğilimlerden arınma durumunu, yani haberde olay ve yorum arasına konulması gereken sınırı gösterir. Tarafsız davranmayı amaçlayan gazeteciler halkın gündeminde olan önemli konuları seçerler, bu konularda kimlerin taraf olduğuna karar verirler, bunların temsil ettiği görüşleri ve kişileri nesnel bir şekilde okuyucuya aktarırlar. Tarafsızlık, gazetecilik pratiklerinin tarihsel gelişimi içinde doğup gelişen bir ilkedir. Gazetelerin önemli oranda siyasal partilerin himayesine bağımlı olduğu bir devirde, Amerikan gazetecileri halktan çok patronlarına karşı sorumluydular. Ancak, 1840’larda düşük fiyatlı gazetelerin ortaya çıkışıyla birlikte gazeteler, ekonomik açıdan artık siyasal partilere değil, reklamcılara bağımlı hale geldiler. Böylece ucuz gazetelerin yayımcıları siyasal bir tarafsızlık duruşu takınabilme olanağına kavuştular. Hamilton (2003), gazetelerin daha çok okuyucuyu çekmek için partizan sunumu bırakmayı genellikle daha kârlı bulduklarını belirterek, nesnelliğin ticari bir ürün olarak pazarda nasıl geliştiğini incelemiştir. Buna göre, 18. ve 19. yüzyıllarda siyasal partiler, seçim sonuçlarını etkilemek için Amerika’daki gazetelere dolaylı ya da dolaysız destek sağlamışlardır. 19. yüzyıl sonlarında ise baskı teknolojisindeki yenilikler ve okuyan kamunun büyüklüğündeki demografik değişiklikler, kamusal meselelere “nesnel” ya da “tarafsız” yaklaşımları benimsemeyi gazeteciler için daha kârlı hale getirmiştir. Çünkü siyasetin “nesnel” sunumu, gazetelerin reklamcılara satmak için hem Demokrat hem de Cumhuriyetçi okuyucuları çekmelerine olanak veriyordu. Belli 32 bir okuyucu kümesini uzaklaştıracak partizan materyali terk etmek, yeni okuyucular çekerek maliyeti yayma politikası güden gazetelerin işine geliyordu. Özetle, 19. yüzyılda haberin meta olarak değerinin ve öneminin artması, gazetecilikte haber verme yönünden öznel haber verme yerine nesnel olarak haber verme ilkesinin benimsenmesine yol açmıştır. Nesnel haber vermenin temelinde, haberin taraf tutmadan, dengeli bir biçimde verilmesi yatmaktadır. Nesnel habercilik anlayışı, olguları vurgulayan bir haber yazma biçimi olarak 1860’lardan sonra ABD’de günlük kullanıma girmiş, daha sonra diğer ülkelerce de benimsenmiştir (Tokgöz, 348). Gazetecilikte nesnellik, gerçeklik iddialarının bilimsel hipotezler gibi sürekli ve dikkatli bir araştırmaya konu olmasını gerektiren bir ilke olarak kavrandığında, eleştirel ve sorgulayıcı bir yöntemdir. Iggers’a (1998:66) göre, nesnellik gazetecilikte sistematik bir kuşku yöntemi olarak kullanılabilme kapasitesine sahiptir, fakat uygulamada, kurumsallaştırılmış biçiminde, naif bir realizm türüne dönüşmüş ve 1920’lerin başlarında yürürlüğe konan kodların çoğundaki birkaç etik ilkeden sadece biri gibi görünmesine karşın, nesnelliğe ilişkin yöntemler dizisi, gazetecilik pratiğinin merkezi durumuna gelmiştir. Nesnellik konusundaki geleneksel yaklaşımlar gazetecilerin tarafsız bir duruş almalarını, bu süreçte kendi bakış açılarını yadsımaya götürür. Bu tür bir nesnellik görüşü, etik ilkelerde vurgulanmasına karşın gazetecileri etik yargılamalarda bulunmaya teşvik edici özellikte değildir, çünkü etik yargılar öznellik gerektirir. Dolayısıyla, belli bir görüş açısına sahip olmanın mutlaka kötü bir şey olmadığının anlaşılması, toplumda seslerini yeterince duyurma olanağı olmayan kesimleri de kapsayacak yeni gazetecilik pratiklerinin tartışılmasına yol açmaktadır. Yurttaş gazeteciliği, militan gazetecilik, barış gazeteciliği gibi gazetecilik pratikleri, gazetecinin tarafsız gözlemci/aktarıcı rolünden sıyrılarak olaya müdahale etmesini gerektiren aktif katılımcı bir tutumu onaylayıp teşvik etmektedir. Bunlardan özellikle yurttaş gazeteciliği pratikleri, 1990’lı yıllardan itibaren gazeteciler ve akademisyenler 33 arasında hararetli tartışmalara sahne olduğu için üzerinde durulmaya değerdir. Kamusal gazetecilik olarak da bilinen yurttaş gazeteciliğinin ortaya çıkması, Yeni-Sağ politikaların medyanın yapısını dönüştürmesiyle yakından ilgilidir. Liberal küreselleşmenin ivme kazanmasıyla birlikte medya devlerinin büyük bir güç haline gelmesi, Uluslararası Para Fonu, Dünya Bankası ve Dünya Ticaret Örgütü gibi küresel güçlerin dayattığı ideolojik savaşta medyanın büyük bir mücadele silahı olarak kullanılması, yurttaşlara çarpıtılmış, değiştirilmiş, yönlendirilmiş haberler sunulması, medyaya duyulan güveni giderek azaltmıştır. Bu durumda insanlar, giderek daha az gazete okumakta ya da televizyon haberlerini izlemekte, izledikleri haberler karşısında tepkisiz bir kitleye dönüşmekte, bütün bunlar da gazeteciliği bir meslek olarak aşındırmaktaydı. Medya karşı-güç olma işlevini, kendisine atfedilen dördüncü güç olma işlevini yitirince, Ignacio Ramonet, “dördüncü güç medya”yı denetleyen, gerektiği zaman haber çarpıtmalarını ve eksik bilgilendirmeleri açığa çıkaran bir “beşinci güce” yani yurttaş gücüne olan gereksinimi gündeme taşıdı (İnceoğlu, 2004). Bu süreçte ortaya çıkan yurttaş gazeteciliği, Dünya Yayıncılar Birliği'nin (World Editors Forum) 1998’de Japonya’da yapılan forumunda tartışıldı. İzleyen yıllarda medya, kendi konumunu sorgulayıp, özeleştirisini yaparken, okura karşı sorumluluğunu daha sık vurgulamaya başladı. Haber yeniden tanımlanarak, izleyicilere yurttaş olarak, görevlerini yerine getirebilmeleri için gerekli bilgi altyapısını sağlayacak bir gazetecilik anlayışının oluşturulmasına çalışıldı. Yurttaş gazeteciliğinin amacı, yurttaşların çözümsüzlük ve yabancılaşma duygularının üstesinden gelmelerini sağlayabilmek için onları katılıma teşvik edecek olanaklar yaratmaktır. Haberin oluşma sürecinde yurttaşlara söz hakkı tanıyarak, bir kamusal tartışma ortamı yaratmaya çalışır. Yurttaşın/kamunun medyaya karşı bilinçlendirilmesi, eleştirel bakış açısıyla yaklaşabilmesi için medya okur-yazarlığını geliştirmeye önem verir. Yurttaş gazeteciliği, bazı haber örgütlerinin kendi topluluklarıyla bağlarını güçlendirme 34 çabalarının bir parçası olarak, sorun çözmede ve hangi konuların haber değeri olduğuna karar vermede kamunun katılımını vurgulayan bir haber yaklaşımını ifade ettiğinden, yoklamaların, odak grupların, topluluk toplantılarının ve diğer halkı anlama girişimlerinin bir birleşimini gerektirir. Topluluk neyle ilgilendiğini, karşılaştığı en önemli sorunları ve onları çözmede medyanın nasıl yardımcı olabileceğini gazetecilere anlatır. Bu tür bir vekillik ve ortaklık, medya ile halk arasındaki ilişkileri engelleyen güvensizliği en azından kısmen kırmak için tasarlanmıştır (Seib ve Fitzpatrick, 1997:196). Geleneksel tek yönlü haber akışı yerine okurlarla karşılıklı iletişimi amaçlayan bir gazetecilik tarzının yaratılmasının amaçlanması, gazetecinin rolünün de yeniden tanımlanmasını gerektirmiştir. Bu durumda gazetecinin geleneksel rolünün sorgulanmasına neden olacak tartışmalar ortaya çıkmıştır. Bu tartışmalar, gazetecilerin, sistemin aksayan yanlarını sorgulamakla mı yetinecekleri, yoksa çözümlerin girişimcisi mi olacakları; bağımsız gözlemciler olarak mı kalacakları, yoksa katılımcı aktivistler mi olmaları gerektiği gibi etik sorunlar içerir. Yurttaş gazeteciliğini savunanlar, basın-topluluk bağlarını güçlendirmenin, haber medyasının ayrıcalıklı ve iktidara sahip güçlerle giderek samimi hale geldiği algısını telafi etmeye yardımcı olabileceğini öne sürmektedirler. Bazı eleştirmenlerin ve gazetecilerin yurttaş gazeteciliğini, medyanın içinde bulunduğu durumdan bir kurtuluş umudu olarak görmesine karşın, ana akım medya eleştirmenleri, gazetecilerin gözlemci rollerini terk edip katılımcı ya da savunucu haline geldiklerinde hem tarafsızlıklarını hem de güvenilirliklerini yitireceklerini öne sürerek şiddetle eleştirmektedir. Yurttaş gazeteciliği çok tartılmasına karşın, henüz net bir tanımı yapılmamıştır. Ayrıca, çok farklı gazetecilik pratikleri yurttaş gazeteciliği adı altında toplanmaktadır. Genel özellikleriyle yurttaş gazeteciliği, meslekteki güven yitimi sorununu, yurttaşı haber toplamanın ve yazmanın odağına alarak aşmaya çalışan bir etik anlayışa sahiptir. Bu anlayışın, liberal basın etiği yaklaşımının nesnellik ve tarafsızlık kav35 rayışına ters düşmesi bir yana, sıkça göndermede bulunulan “yuttaş”, “topluluk”, “kamu” gibi kavramların henüz herkes tarafından kabul gören tanımlarının yapılamaması gazetecinin sorumlu olacağı kesim konusunda belirsizliklere yol açmaktadır. Eğer toplumsal güç dengelerinin eşit olmadığı bir ortamda gazeteci de tarafsız olmak zorunda değilse, bu durumda kimin tarafını tutacağı siyasal bir soru olarak ortaya çıkmaktadır. Bu siyasal soruyu serbest pazar koşullarında işleyen basın kuruluşlarının yanıtlayacağı düşünülürse, ekonomik ögenin göz önünde tutulması gerektiği açıktır. Çünkü geleneksel gazetecilik pratiklerinin karşılaştığı sorunların ve zorlukların büyük bir bölümü kamuya hizmet etme ile pazara hizmet etme arasındaki kaçınılmaz çatışmadan kaynaklanmaktadır. Dolayısıyla nesnellik ve tarafsızlık ilkelerinin ancak tekelleşme ve sahiplikten kaynaklanan temel sorunların sorgulandığı bir düzlemde tartışılması verimli olabilecektir. Ancak, postmodernizmin etkisiyle tartışmaların farklı bir düzlemde yapıldığı gözlenmektedir. Postmodernizmin etkisi ile gazeteciliğin temel amacının gerçeği anlatmak olduğu önermesi sorunsal haline gelmiştir. Bir olayın ya da metnin çoğulcu bir yapı taşıdığını, hem katılımcının hem de gözlemcinin görüş noktasına bağımlı olacağını, dolayısıyla dünyada ne kadar toplumsal bakış açısı varsa o kadar gerçeklik olacağını öne süren postmodernizm, pozitivist bilgi kuramının savunulamazlığı argümanını geliştirmektedir. Bu durumda nesnelliğe uygun bir hakikatin varlığından söz edilemeyeceği gibi, gerçekte devam eden şeylerin hiçbir zaman kesin olarak belirlenemeyeceği ve açıklanamayacağını kabul etmek gerekir ki, bu da gazeteciliğin Liberal yaklaşımdaki temelini yok etmek anlamına gelir. Tüm dışsal gerçeklik, geniş bir üretim, sahnelenen bir yaratı ise, o zaman gazeteciler tarafından haber verilen gerçeklik de geniş bir gazetecilik üretimidir ve sahnelenmiş bir gazetecilik yaratısıdır. Eğer bu önermeler kabul edilirse, gerçekte ne olduğunu haber verme rolünü yerine getirmek de gazeteciler açısından olanaksızdır. Richards’ın (2005) da belirttiği gibi, gazeteciliğin son yıllarda maruz kaldığı eleştirilerin çoğunu bu tip önermeler oluştur- 36 maktadır. Gazeteciler, olayların toplumsal inşalar olduklarını, gazeteciliğe ilişkin olayların sadece gazeteciliğe ilişkin inşalar olduklarını anlayamamakla; eski moda hakikat ideasına sahip olmakla; nesnellik nosyonuna sarılmakla; çalıştığı karmaşık dünyayı tanımada başarısız olmakla, ampirizm ve pozitivizmin en son kalesi olmakla suçlanmaktadırlar. Gazetecilik pratikleri açısından bakıldığında, olayların ilgili her birey tarafından farklı biçimde algılandığı bilinmektedir. Gazetecilikte gerçeği anlatmak da çok sayıda karşıt görüşü, farklı bakış açısını haberleştirmek anlamına gelmektedir. Haberde gerçek, çeşitliliğin ve karmaşıklığın bir temsili olarak ortaya çıkar. Bu noktada gazeteciliğin rasyonel kabul edilebilirlik ölçütleri, kesinlik, tamlık, dürüstlük ve nesnelliktir. Sınırlılıklara sahip olsalar da söz konusu ölçütler, gazetecilik etiğini geliştirmede hâlâ önemlerini korumaktadır. Richard’ın (2005:115-116) vurguladığı gibi, gazetecilikte, kurmacadan farklı olarak, meseleye ilişkin bir hakikat vardır ve bu nesnelliğin gazetecilikte amaçladığı şeydir. Bir başka deyişle, olayların onların haber verilmesinden bağımsız yönleri vardır ve gazeteciler, bu yönlerin haberleştirdikleri gibi olduğunu göstermeye çalışmayı sürdürmelidirler. Öznel gerçeklik yaklaşımı ise, tam doğruyu bilmenin olanaksız olduğu varsayımına dayandığından dolayı, mutlak göreciliğe götürerek uygulamada enformasyonun doğruluğunu aramaktan vazgeçmek anlamına gelebilir. Bu ise doğrunun varlığını tümüyle kuramsal bir sorun haline getirir (Encabo, 2002:458). Bütün görüşlerin ve inançların eşit olarak geçerli ya da geçersiz olduğunu çıkarsama noktasına varabilecek bir postmodern anlayışta, değerlerin ve dolayısıyla etiğin de bir anlamı olmayacaktır. Dolayısıyla, gazetecilikte nesnel gerçeklik anlayışı, insanların serbest düşünce pazarında dolaşan doğru ve yanlış bilgilerden yola çıkarak dünya hakkında gerçeği bulabilecekleri şeklindeki düşünceyi reddetmelidir. Ama aynı zamanda her şeyin göreceli olduğu bir dünyada nesnelliğin olanaksız olduğunu öne süren epistemolojik kuşkuculuğu da reddetmelidir. 37 B. GAZETECİLİK MESLEK İLKELERİ Gazetecilikle ilgili meslek kuruluşları tarafından, gazetecilere yol göstermek ve gazetecilerin uymaları gereken kural ve davranışları belirlemek amacıyla gazetecilik meslek ilkeleri geliştirilmiştir. Günlük kullanımda çoğu zaman gazetecilik etiği denilince söz konusu meslek ilkeleri akla gelmektedir. Bu çerçevede, gazetecilik etiğinden söz edilmesinin başlangıcı 19. yüzyıla kadar gider. Bir gazetecilik etiği koduna en eski referans 1840’larda görülür (Iggers, 1998:58). Gazetecilik etiğine gönderme yapan basın eleştirisinin ilk bilinen örneği ise 1889’da yayınlanmıştır. 1896 yılında, Galiçya’daki Polonyalı gazeteciler kendileri için bir görevler listesi ve bir onur mahkemesi oluşturdular. 1910 yılında, Kansas’ta bir basın derneği, yayıncılara ve editörlere uygulanan bir dizi kuralı benimsedi. 1923’te, Amerikan Gazete Editörleri Derneği gazeteciliğin yürütülmesine ilişkin bir dizi ilke benimsedi ve izleyen yılda Kansas Devlet Üniversitesi’nden Nelson Crawford, basının kamusal sorumluluğun ve kamusal hizmetin bir aracı olduğunu öne sürdüğü, gazetecilik etiği konusundaki ilk ders kitabını yazdı (Richards, 2005:7). 1924 yılında, bir düzine günlük gazetenin yarısından fazlası kendi kurallarına sahipti. İlk ulusal kurallar, Fransa’da 1918 yılında SNJ gazeteciler birliği tarafından kabul edilen “Charte des devoirs” idi. İlk uluslararası kurallar ise InterAmerican Press Association tarafından 1926 yılında oluşturuldu. 1939’da, Uluslararası Gazeteciler Federasyonu (FIJ) kendi onur kurallarını yayınladı (Bertrand, 2000:44). Uluslararası Gazeteciler Federasyonu (The International Federation of Journalists) da 1954 yılında Bordeaux’da gazetecilerin meslek ahlakı sorunlarıyla ilgilendi ve gazetecilerin görevleri hakkında bir bildiriyi kabul etti. İlk ahlak ilkelerinin ortaya çıkması tarihsel olarak çağdaş basının ilk ortaya çıktığı batılı ülkelerde gerçekleşmiştir. İlk kodlar geçen yüzyılın başlarında Polonya ve Birleşik Devletler’de profesyonelleşme yönündeki genel hareketlerin bir parçası olarak ortaya çıktı. Avrupa’da ise bu tür kodlar, yavaş yavaş benimsendi. I. Dünya Savaşı’ndan sonra İsviçre, Fransa ve İngiltere’de, II. Dünya Savaşı’ndan hemen 38 sonra İtalya ve Belçika’da, 1960’larla 1970’lerde İspanya ve Portekiz’de gazetecilik kodları oluşturuldu (Keeble, 2004:13). Basının, ilk dönemlerde devletin, daha sonraları ise yoğunlaşan sermayenin denetimine karşı verdiği özgürlük mücadelesinde etik konusu her zaman önemli bir yer tutmuştur. Etik kodlardaki temel kurallar ve değerler kültüre, sosyoekonomik konuma ve siyasal rejime göre değişse de çoğu kodda temel kurallar aynıdır. Medya etiği konusundaki literatürde, genellikle Avrupa kodlarında mekânik bir yaklaşım benimsendiği vurgulanmaktadır. Avrupa’daki gazetecilik kodları basın özgürlüğünü korumada ve medyayı kamusal hizmet için güçlendirmede yasaların gücüne ve mesleki uygulamalara daha çok bağlıdır. Buna karşılık, ABD’de etik karar verme genellikle gazetecinin yeteneğine dayandırılır. ABD’de gazetecilik etiğinin uygulanmasının gazeteciye kalmasının bir nedeni, kuşkusuz basına özgürlük veren anayasal korumadır. Bu durum, gazeteciliğin uygulandığı çevrenin ABD ve Avrupa’da farklılaşmasını da beraberinde getirmektedir. Medya alanındaki etik kodlara bakıldığında, temeli oluşturan etik sistemler görülebilir. Bugün Batı dünyasında yaygın olarak kullanılan medya etik kodları, genellikle Yahudi-Hıristiyan kültüründen kaynaklanan önde gelen ahlaki kurallar üzerine kurulmuştur. Önde gelen ahlaki kurallar, özel durumlarda neyin etik olarak niteleneceğine karar verilmesi üzerinde bir etkiye sahiptir. Dolayısıyla bu kodların islami kültüre, Konfüçyüs kültürüne ya da Budist kültürüne de yeterli biçimde hizmet edip etmeyeceğinin sorgulanması gerekir (Peters, 1999:72). Bugün medya alanında sayıları giderek artan çok sayıda davranış kodu bulunmaktadır. Hemen her meslek örgütünün kendi üyeleri için etik kodlar oluşturması neredeyse moda haline gelmiştir. Söz konusu kodların çoğu kısa belgelerden oluşsalar da giderek daha uzun etik kodlar oluşturulmasına doğru bir eğilim vardır. Diğer yandan, kodlar olumlu (teşvik edici) ya da olumsuz (yasaklayıcı) biçimde ifade edilmiş olabilirler. Bir davranış kodu, gerektirim ve yasaklamaların ihlallerini yaptırımlarla donatan denetimsel bir işleve sahip olabileceği gibi 39 eğitimsel bir işleve de sahip olabilir; çünkü bir gazeteciden nelerin beklendiğini öğretir, gazeteciliği profesyonel bir meslek olarak inşa eden temel düşünceyi ve yeterlik ölçütlerini açıklar ve teşvik eder (Belsey ve Chadwick, 2002). Kodların içeriği ise onu hazırlayan meslek örgütlerine ve o ülkedeki yasal düzenleme sistemlerine bağlı olarak değişmektedir (Harris, 1998:86). Ancak, amaçları iki noktada toplanabilir. Bunlardan biri gazetecilik görevini/misyonunu koruma altına almaktır. Bu misyon en iyi biçimde gazetecinin toplumsal sorumluluğu başlıklı metinlerde görülebilir. Etik kodların ikinci amacı ise gazetecilik mesleğinin güvenilirliğini güvence altına almak ve mesleğin saygınlığını ve onurunu korumaktır (İrvan, 2003). Harris (1998), etik kodların içerdiği meslek ilkeleri, söz konusu kodların kimlerin işine yaradığını ölçüt alarak incelemektedir. Gazetecilerin etik ilkelerinden halkın yararlandığı düşünülse de aslında bu kodlardan gazetecilerin bir şekilde ilişkide bulunduğu kişiler ya da halkın bir kesimi yararlanmaktadır. Buna göre, gazeteciler için konulan kodlardan doğrudan yararlanan üç kesim vardır. Birincisi, gazetecilerin çalıştıkları medya kuruluşlarının okuyucuları/dinleyicileri/izleyicileridir. İkinci olarak gazetecilerin haberlerini oluşturan malzemeyi topladıkları kişiler gelir. Üçüncü kesimi ise gazetecinin haberine konu olan kişiler oluşturmaktadır. Genel olarak bakıldığında etik kodlar, bu üç kesimde bulunan insanların yararına olarak, onların çıkarını korumaya yönelik hükümler içermektedir. Gazetecilerin etik ilkelerinden halkın yararlandığı düşünülse de aslında bu kodlardan gazetecilerin bir şekilde ilişkide bulunduğu kişiler ya da halkın bir kesimi yararlanmaktadır. Gazetecilik etik kodlarında yer alan gerçekleri aktarmak, nesnellik, tarafsızlık, dengelilik, doğruluk, kesinlik, tamlık gibi ilkeleri vurgulayan hükümler, haberlerin hitap ettiği okuyucu/dinleyici/izleyicilerin çıkarlarını korumaya yönelik olarak ortaya çıkmaktadır. Böylece okuyucu/dinleyici/izleyicilerin yönlendirilmek- 40 ten korunup kendi günlük kararlarını verirken bu haberlerdeki bilgilerden yararlanmalarının sağlanması amaçlanmaktadır. Ayrıca, haberyorum ayrımının yapılması ve ilan/reklam niteliğindeki yayınların bu niteliklerinin mutlaka belirtilmesini gerektiren hükümler de okuyucuların yönlendirilmesini engellemeye yönelik olarak ortaya çıkmaktadır. Bunun yanında şiddeti özendirici, insani değerleri incitici yayınlardan kaçınmak da haberlerin hitap ettiği kesimlere yarar sağlayan etik kodları arasındadır. Meslek ilkeleri arasında yer alan kaynakların gizliliğini korumak, saklı kalması kaydıyla verilen bilgilerin (off the record) kamu yararı gerektirmedikçe yayınlanmaması ve haberi oluşturacak malzemeyi toplarken yanıltıcı yöntemlere başvurmamak gibi ilkeler gazetecilerin haber kaynaklarıyla ilişkilerini düzenlemektedir. Böylece gazetecinin kendisine bilgi veren kişilerin güvenini kötüye kullanması engellenmeye çalışılır. Mahremiyetin ihlal edilmemesi; haber toplama sırasında kişilerin taciz edilmemesi; hiç kimsenin ırkı, cinsiyeti, yaşı, toplumsal konumu ve dini inançları nedeniyle aşağılanmaması; kişileri küçük düşüren ve iftira niteliği taşıyan yayınlardan kaçınılması; suçlu olduğu yargı kararıyla kesinleşmedikçe kimsenin suçlu ilan edilmemesi gibi ilkeler ise haberlere konu olan kişileri sıkıntıya sokabilecek veya rahatsızlık verebilecek davranışları engellemeye yöneliktir. Cevap ve düzeltme hakkına saygı gösterilmesi gerektiği yönündeki hüküm de haberlere konu olan kişilerin korunmasına yönelik olarak ortaya çıkmaktadır. Etik ilkelerin içeriğinin incelenmesinde, söz konusu ilkelerin yarar sağladığı kesimler arasına gazeteciler ve gazetecilik mesleği de eklenebilir. Gazeteciliği kamusal bir görev olarak niteleyen ve özel amaç ve çıkarlara alet edilemeyeceğini vurgulayan; başka medya kuruluşlarından alınan haber ve görüntülerin kaynak belirtilmeden yayınlanamayacağını belirten; gazetecinin görevini, taşıdığı sıfatın saygınlığına gölge düşürebilecek yöntem ve tutumlarla yapmaktan sakınmasını öğütleyen ilkeler, gazetecilik mesleğinin saygınlığını ve güvenilirliğini korumaya yönelik olarak geliştirilmiştir. Bazı kodlarda 41 ise gazetecinin görevini yaparken karşılaşacağı engellerin üstesinden gelmesinde onu desteklemeye, çalışma koşullarını iyileştirmeye yönelik ilkeler yer almaktadır. Bu tür kodlara TGC’nin Türkiye Gazetecileri Hak ve Sorumluluk Bildirgesi’ndeki “Gazetecinin Hakları” başlığını taşıyan bölüm örnek gösterilebilir. Bu bölümde, gazetecinin meslek ilkelerine aykırı iş yapmaya zorlanamayacağı; tüm bilgi kaynaklarına serbestçe ulaşma, olayları izleme ve araştırma hakkına sahip olduğu; gereğinde işletmenin işleyişini belirleyen kararların alınmasına katılması gerektiği; örgütlenme ve kişisel sözleşme yapma hakkına sahip olduğu gibi ilkelere yer verilmektedir. Basın meslek ilkelerinde sözü geçen ödev, yükümlülük, hak gibi kavramlar hem etik hem de hukuk alanında yer almaktadır. Ancak, hukukla etik aynı şey değildir. Bugün bir yargı etiğinden söz edilmesinin nedeni de budur. Medya yasaları çiğnemeden de ciddi zararlara yol açabilir; çünkü yasa tarafından izin verilen davranışlar, meslek etiğine aykırı olabilir. Gazetecinin haber kaynaklarından hediye alması gibi. Bazen de etik yasal olmayan davranışlara hoşgörüyle yaklaşabilir. Kamuoyunun genel çıkarlarına zarar veren bir yolsuzluğu ortaya çıkarmak için gazetecinin bir belgeyi çalması gibi. Gazetecinin işini gereken biçimde yapabilmesi için özgür bir ortamda çalışması gerektiği, bu nedenle gazetecilik alanının yasa ile değil etik kodlarla düzenlenmesinin daha uygun olacağı savunulur. Ancak, yasa her zaman sınırlayıcı değildir, bazen medyanın işini yapmasına yardımcı olabilir. Örneğin İsveç basın yasası, haber alanında çalışanlara bir dizi garanti sağlamıştır, savaş zamanında bile hiçbir sansür uygulanmamaktadır, resmi arşivlere herkesin erişme hakkı vardır ve eğer mahkemeye çıkarsa gazeteci çok özel bir korumadan yararlanabilir (Bertrand; 2000:21). Çeşitli basın meslek ilkelerinde yer alan bazı hükümlerin de aynı zamanda yasalarla desteklendiği görülmektedir. Örneğin, Türkiye’deki basın meslek ilkelerinde vurgulanan kaynakların gizliliğinin korunması ya da cevap ve düzeltme hakkının tanınması gibi ilkeler aynı zamanda Basın Kanunu’nda da yer almaktadır. 42 C. ETİK İLKELERİN İZLENMESİ Etik değer ve ilkelerin belirlenmesi tek başına gazetecilerin etik davranmasını sağlamaya yetmeyecektir. Uygulanmayan bir etik ilke ahlaki açıdan ne kadar mükemmel olursa olsun bir yarar sağlamayacaktır. Etik gerekliliklerin kabul ettirilmesi için bunların uygulanmasını izleyecek uygun bir mekânizmaya gereksinim duyulacaktır. Etik kodların etkili olabilmeleri ve saygınlık kazanabilmeleri için yazılı etik ilkeleri içermeleri, özdenetim mekânizmalarına ya da kendi kendini sınırlamayı sağlayacak bir mekânizmaya sahip olmaları gerekmektedir. Dolayısıyla medya kuruluşları ve gazeteciler, medyanın yasal bir otoritenin müdahalesine gerek kalmadan meslek kurallarını ve etik ilkelerini belirlemesini ve bunlara uyulmasını sağlamak için çeşitli yöntemler geliştirmişlerdir. Basın özgürlüğünü korumak ve kamuoyunun güvenirliğini sarsacak davranışlara engel olmak için geliştirilen ve kendi kendini düzenlemeyi sağlayan yöntemlerinin başlıcaları etik komiteler, ombudsman, basın konseyi ve medya gözlemevleridir. 1. Etik Komiteler Bazı gazetecilik meslek örgütleri, yalnızca üyelerinin uyması gereken etik ilkeleri belirleyip duyurmakla yetinirken, bazı gazetecilik örgütleri içinde etik kodların uygulanmasının izlenmesi için etik komisyonları oluşturulmuştur. Bu komisyonlar, gazetecilerin örgütün belirlediği ilke ve standartlara uyup uymadığının izlenmesini ve denetimini yaparlar. Etik ilkelerin ihlal edilmesi durumunda, gazeteciye uyarı, kınama ya da üyelikten çıkarma kararı verebilirler. 2. Ombudsman Türkçe’de kamu denetçiliği ya da kamu hakemliği gibi isimlerle anılan ombudsmanlık kurumu ilk olarak İsveç’te ortaya çıkmıştır. İsveç Kralı XII. Karl, 1709’da Ruslar tarafından Poltava savaşında bozguna uğrayınca Osmanlı topraklarına sığınmak durumunda kaldı. Burada, halkın yönetimle olan ilişkilerini düzenleyen Ahilik sistemini yakından inceleyen Kral, bu sistemden etkilenerek, kendisi uzaktay43 ken görevlileri denetleyecek, onun gözü kulağı olacak, doğru bilgi verecek güvenilir bir kişiyi gözlemci olarak atadı. Ombudsmanlık kurumu, 1809 yılında İsveç Anayasasına girerek anayasal bir kurum niteliğine kavuştu. Ombudsman, parlamento adına bağımsız olarak kişilerin çıkarlarını, yargı organları ve kamu yönetimi önünde savunmaktadır (Demir, 2002:123-124). Basın ombudsmanlığı da model olarak İsveç’te geliştirilmiştir. İsveç’te 1969’da kurulan basın ombudsmanı, medya kuruluşlarının haber verme işlevinin yerine getirilmesi sırasında ortaya çıkan yanlışlıkların, yanlılıkların, eksikliklerin ve kusurların deneyimli ve tarafsız bir gazeteci tarafından izlenerek düzeltilmesini sağlar. Ombudsmanlık yapan kişilerin gazetecilik birikimleri olmasına karşın, ombudsmanlık yaptıkları gazete ile ilişkileri yoktur ve yaptıkları iş karşılığında gazeteden ücret almazlar. Basın Ombudsmanı ve büro üyeleri; Parlamento Ombudsmanı, İsveç Barolar Birliği Başkanı ve Basın kurulundan oluşan bir heyet tarafından atanır. Basın ahlak ilkelerine uygun olmayan gazeteci veya yazar bir dilekçeyle ombudsmana şikayet edilir. Ombudsman, yaptığı araştırmalar sonucu, şikayet sahibini haklı bulursa gazetede düzeltme yapılmasına veya cevap hakkının verilmesine karar verir. Eğer araştırma sonucunda gazetecinin doğru habercilik ilkelerini bilerek çiğnediğine kanaat getirirse daha ayrıntılı bir soruşturma başlatır. Duruma göre yazıişleri müdürünün de bu konudaki görüşlerini alır. Sonuçta ya gazeteciye kınama ya da uyarma cezası verebilir veya basın konseyine müracaat ederek cezanın konseyce verilmesini isteyebilir. İsveç’te ombudsmana yılda ortalama olarak gelen 300-400 şikayetin çoğu bireyin ceza yargılaması sırasında henüz yargı kararını açıklamadan mahkum edilmesine ya da kişilik değerlerinin veya özel yaşamın gizliliğinin ihlal edilmesine ilişkindir (Demir, 2002:144-145). İsveç uygulamasında, okuyucuların basınla ilgili şikayetlerini yönelttikleri kişi olan ombudsmanın hükümetle de hiçbir bağı yoktur ve maaşı İsveç Yayıncılar Derneği tarafından ödenir. İsveç Basın Ombudsmanı, geniş kapsamlı bir Enformasyon Özgürlüğü Yasasını içeren 44 kurumlaşmış bir özgürlükler arkaplanı üzerinde belirlenmiştir. Söz konusu yasa, İsveç basınını bağlayıcı bir kendini düzenleme sistemi oluşturmaya teşvik eder. İsveç modeli güçlü bir çekiciliğe sahiptir. Şikayetler konusunda yapılan işlemlerin genellikle birkaç gün içinde yayınlanmasını ayarlayarak düzeltici bir işlev görür. Sistem şikayetçilerden bağımsızdır ve tamamen basın tarafından desteklenir, bağımsız bir kamusal otorite statüsündedir (Peters, 1999:71). Bir başka ombudsman modeli ise ABD’de geliştirilmiştir. Bu modelde basın kuruluşu kendi ombudsmanını belirler ve ombudsman bu yayın kuruluşu içinde gazetecilere mesleki sorumluluklarını anımsatır, kuruluş için yazılı eleştiriler yayınlar ve okuyucu şikayetlerini değerlendirir. Bu model ABD’de ilk kez 1967’de Louisville CourierJournal ve Louisville Times’da uygulanmaya başlanmıştır (Alemdar, 1990:29). Günümüzde pek çok gazete tarafından kullanılan bir modeldir. Türkiye’de genellikle “okur temsilcisi” olarak bilinen bu model, ombudsmanlık yapan gazetecinin maaşını, değerlendirdiği medya kuruluşundan almasının onun bağımsızlığını etkileyebileceği gerekçesiyle eleştirilmektedir. Bazı durumlarda, basın kuruluşlarının bir halkla ilişkiler etkinliği olarak da görülebilmektedir. Gerçekte, ombudsman/okur temsilcisi modelinin etkinliği, söz konusu gazetenin örgüt kültürünün demokratik özelliklerine, eleştirilere açık olup olmamasına, kendini düzeltme yönündeki esnekliğine bağlıdır. Samimi bir okur temsilciliği uygulaması, okurun desteğini arkasına alarak, gazete kuruluşu üzerindeki etik denetime katkıda bulunabilmektedir. Ombudsman benzeri bir özdenetim modeli, gazeteler yanında televizyonlar için de uygulanabilmektedir. Türkiye’de Radyo Televizyon Üst Kurulu’nun (RTÜK) girişimiyle, ulusal kanallarda televizyon seyircisinin istek, şikayet ve eleştirilerini doğrudan iletebileceği izleyici temsilciliği kurumu oluşturulmuştur. İzleyiciler, RTÜK'ün Web sitesinden hangi kanalın izleyici temsilcisinin kim olduğunu, telefon numarasını ve e-posta adreslerini öğrenerek yayınlarla ilgili eleştirilerini iletebilmektedir. Ayrıca RTÜK’e gelen şikayet, eleştiri ve memnuniyetler de doğrudan izleyici temsilcilerine gönderilmektedir. Böy- 45 lelikle yayıncı kuruluşların, RTÜK'ün uyarısına gerek bırakmadan, ihlaller konusunda izleyiciden gelen tepkiler hakkında bilgi sahibi olabilmelerine olanak tanınmıştır. Henüz çok yeni bir kurum olan izleyici temsilciliğinin televizyon kuruluşlarının etik ihlallerinin giderilmesindeki rolü zaman içinde ortaya çıkacaktır. 3. Basın Konseyi Basında meslek ilkelerinin uygulanmasını güvence altına almak için öngörülen yöntemlerden biri de basın konseyidir. Basın konseyi, basının özdenetim mekânizmalarından en önemlisi ve en yaygınıdır. Bir basın konseyi, iletişim araçları temsilcileri -genellikle gazete sahipleri ve gazeteciler- ve halk temsilcilerinden oluşan bir kuruluştur ve hükümet yetkililerinden bağımsızdır. İlk Basın Konseyi 1916’da İsveç’te kurulmuştur. İçlerinde en tanınmış olanı, 1953 yılında oluşturulan İngiliz Basın Konseyi’dir. 1956’da Federal Almanya’da, 1961’de Avusturya’da, 1962’de İsrail’de 1964’de Güney Kore’de, 1965’de Hindistan’da, 1968’de Gana’da, 1988’de de Türkiye’de basın konseyi kurulmuştur. Basın konseyleri, bir yandan meslek standartlarının yükseltilmesi için çaba gösterirken, diğer yandan basın özgürlüğünün korunmasını ve geliştirilmesini sağlamaya çalışırlar. Bazı basın konseyleri Almanya, İngiltere- basının yapısal gelişimini, özellikle tekelleşme eğilimini izlemek ve kamuya açıklamakla görevlidirler; bu görev basın özgürlüğünü koruma çabalarının bir parçasıdır. Basın konseyleri, ülkelere göre değişik özellikler gösterir. Danimarka ve İsveç gibi ülkelerde, basın konseyi ancak uygunsuzluklar ve somut şikayetlerin olduğu durumlarda harekete geçebilir. Buna karşılık Almanya, Avusturya, Hindistan, Güney Kore gibi bazı ülkelerde basın konseyleri, gelen şikayetlerin yanı sıra, kendi inisiyatiflerine bağlı olarak da harekete geçebilirler. Basın konseyleri kanunla kurulmadıkları için siyasal iktidarların baskı ve zorlamalarından uzaktırlar. Basın üzerinde yukarıdan yüklenen ve vesayet iddiasında bulunan kuruluşlar niteliğinde olmadıkları 46 için, yetkileri kolaylıkla kabul edilebilir ve bir basın ahlakını oluşturma açısından çok etkili olabilirler. Buna karşılık, bu tür kuruluşların etkinlikleri, yaptırımlarının etkileri fazla olmayabilir. Ayrıca, kuruluşun belli grupların elinde kalma ve basının tümünü kapsamaması tehlikesi de vardır. Basın konseylerinin başarılı olabilmelerinin en önemli koşulu, basın tarafından kabul edilmiş olmaları, saygınlık kazanabilmeleri ve kamuoyunun desteğini alabilmeleridir. Konseyler, özellikle basın mensupları arasında bir uzlaşma sağlayarak kurulur ve olabildiğince kapsayıcı olursa başarılı olurlar. Aksi durumda, etkinliği ve saygınlığı olmayan kurumlar olarak kalma tehlikesiyle karşılaşabilirler. 4. Medya Gözlemevi Medya gözlemevi basın özgürlüğü, bağımsız gazetecilik ve yüksek etik standartlarını bir araya getirmeye çalışan, yalnızca medyanın davranış koduna uygun işleyip işlemediğini gözlemlemekle kalmayıp, aynı zamanda basın özgürlüğüne ve gazetecilerin bağımsızlığına saldırıları da izleyen ve duyuran bir kendini düzenleme modelidir. Medya gözlemevi, küreselleşen medyanın gücü karşısında mevcut medya düzenleme sistemlerinin yetersiz kalmasıyla ortaya çıkmıştır. Büyük medya şirketleri çıkarlarını genel çıkarın zararına sürdürürler ve özgürlüklerini özgürlüğün en büyüğü olarak tutulan girişim özgürlüğüne indirgerler. Fakat medya gözlemevini esinleyen yaklaşıma göre, girişim özgürlüğü ne halkın araştırılmış ve doğrulanmış haber hakkından üstün tutulabilir ne de yanlış haber ya da karalamanın kasıtlı yayılımı için bir mazeret olarak kullanılabilir. Basın özgürlüğü, demokrasinin temeli olan ifade özgürlüğünün genişletilmesinden başka bir şey değildir. Bu özgürlük, toplumsal bir sorumluluğu beraberinde getirir. Oysa medya, günümüzde demokrasiye zarar verecek bir dengesizliğe yol açan ve karşı ağırlığı olmayan bir gücü oluşturmaktadır. Medya gözlemevi, haber bir ortak mal olduğundan, kalitesinin çoğu kez kendi çıkarlarına sahip ve sadece gazeteciler tarafından oluş47 turulan örgütler tarafından garanti edilemeyeceği düşüncesinden doğmuştur. Medya girişimlerinin bireysel davranış kodları, çoğu kez kötü amaçlı değiştirmeleri, baskı ve haber sansürünü düzeltmeye ve yargılamaya uygun değildir. 1980’lerde ve 1990’larda işlevsel olan ombudsman ya da arabulucular (mediatörler) ise ticarileştirilmiş ve değersizleştirilmiş hale gelmişlerdir. Çoğu kez, şirketler tarafından imaj yönetiminin bir parçası olarak ve medyanın güvenirliğini yapay olarak güçlendirmeye hizmet edecek bir yol olarak kullanılmışlardır. Günümüzde, habere ilişkin olarak akademisyenlerin vazgeçilmez bir rol oynadığı saygın, bağımsız, nesnel ve tarafsız bir grup tarafından tanımlanan ve savunulan etik ve davranış kodları yaşamsal önem kazanmıştır. İfade özgürlüğü bahanesiyle medya girişimlerinin, yanlış haberleri yaymasına ya da ideolojik propaganda kampanyalarını yürütmesine izin vermemek gerektiği düşüncesi, medya gözlemevlerinin oluşturulmasına neden olmuştur. Medya gözlemevi, etik temellere dayanan bir medya için hakemlik etmekte, hazırlayıp yayınlayacağı raporlar ve araştırmalarla medya ürünlerinin kalitesinin artmasının yollarını aramaktadır. Son dönemlerde önem kazanan medya gözlemevlerinin başlıcaları aşağıdadır. L’Observatoire Français des Médias: 2002 Ocak’ında Porto Allegre forumunda başlatılan International Media Observatory’ye bağlı olarak 2003’te kuruldu. Brezilya Porto Alegre’de düzenlenen küresel toplumsal hareket toplantılarının bir sonucu olan gözlemevi, küreselleşme saldırılarının en üst noktasında yer alan dev haber endüstrilerinin küstahca kibri karşısında halkın endişesini dile getirmektedir. Siyasal olarak sol kanatta yer alan örgüt, medyanın artık bir karşı-güç olarak rolünü sürdüremediği, medya sisteminin aynı zamanda neo-liberal küreselleşmenin bir aktörü ve taşıyıcısı haline geldiği ve yurttaşın tartışması için vazgeçilmez olan entelektüel ve kültürel çoğulculuğun sistem tarafından sınırlandırıldığı bir dönemde kurulmuştur. Birliğin üyeleri, üç kesimden oluşur: Profesyonel haber yayıncıları, akademisyenler ve medya tüketicileri. Observatory’nin amacı, basın bültenleri, medya araştırmaları ve haber mektupları ile veri 48 tabanları oluşturmak ve internet kullanıcıları tarafından sağlanan özgür ve çoğulcu enformasyonu desteklemektir. Dernek, bugün 300’den fazla üyeye sahiptir. Acrimed (Action Critique Médias): L’Observatoire Français des Médias ile aynı amaçları paylaşan bir dernektir. 1995’te kurulan, toplumsal bir harekete dayanan dernek, “enformasyonun ticarileşmesini ve gazeteciliğin sapmasını sorgular”. Etkinlikleri esas olarak, medyanın eleştirel rolü konusunda gazetecilerin ve araştırmacıların düşüncelerini sunan haber bültenlerinin web sitesinde yayınlanmasında yoğunlaşmıştır; üye aidatları ya da üyelerin bağışlarıyla finanse edilmektedir. Media Watch Global: 2002 Dünya Sosyal Forumu (WSF) “EtikAhlak” projesi ile başlatılan uluslararası bir medya gözlemevidir. Bir “enformasyon ekolojisi” geliştirmek için karşı-güçleri genişletmeye çalışan bir eylem felsefesine sahiptir. İletişim devlerinin gücü karşısında, halka tepki gösterme kanalları sağlayarak, tüm ülkelerdeki yurttaşların duydukları endişeyi gidermek için planlanmıştır. Gerçek bir “haber ekolojisi”ni hedefleyen girişim, medyanın kirliliğini temizleme gereksinimiyle ortaya çıkmıştır. Gözlemevi, basın ve yayın medyasının özgürlüklerini çoğu kez özgürlüğün en önemli biçimi olarak görülen serbest girişim üzerine kurması karşısında, medya özgürlüğünün toplumsal sorumluluk ve yükümlülük gerektirdiğini, topluma gereken saygıyı içermek zorunda olduğunu öne sürmektedir. Media Watch Global, ulusal gözlemevleri aracılığıyla yayılmayı amaçlar. Her tür medyanın enformasyon profesyonellerinden; her disiplindeki üniversite profesörleri ve araştırmacılardan, özellikle medya ve enformasyon uzmanlarından, medya kullanıcıları, eleştirel gözlemciler ve onları temsil eden derneklerden oluşur. Gözlemevinin anlayışına göre, gözlemek sansürün, çarpıtmaların ve medya sunumundaki sessizliklerin yapısal nedenlerini düşünmek, medya yapılarını ilgilendiren tüm tartışmalar ve girişimlere duyarlı olmak anlamına da gelir. Gözlemek, sadece damgalamak değil, fakat aynı zamanda ileriye yönelik öneriler getirmektir. 49 Media Watch Global’ın, her biri aynı haklara sahip üç düzeyde üyesi vardır: Ana akım ya da alternatif tüm medyadan hem çalışan hem de emekli profesyonel ve amatör gazeteciler; tüm disiplinlerden akademisyenler, araştırmacılar ve özellikle medya uzmanları ile medya kullanıcıları. Üyelerinin bir tartışma ve demokratik eylem silahı oluşturmak için bir araya gelmesini öngören Media Watch Global, büyük haber grupları sahiplerinin bu kadar ısrarla peşine düştüğü mutlak medya özgürlüğünün, zorunlu olarak dünya halkına zararlı olacağı inancından doğmuştur. Media Watch Global fikri ortaya atıldığında gazeteciler, profesörler ve yurttaşlar arasında büyük bir ilgi ve istek uyandırmasına karşın, medyayı izleme ve denetleme işinin büyük bir çaba ve çok çalışmayı gerektirmesi nedeniyle gözlemevi Brezilya ve İtalya’da; sınırlı olarak da Fransa’da işlev görmektedir. The European Journalism Observatory (EJO): EJO, 2004 baharında, Fondazione per il Corriere del Ticino’nun desteği ile Universita della Svizzera İtaliana’nın kâr amacı gütmeyen araştırma merkezi olarak kuruldu. Medya ve gazeteciliğin hızlı bir değişim dönemine girdiği; teknolojik yenilikler, sürekli gelişen ekonomik koşullar ve iş modelleri kadar kamuların da endüstriye meydan okuduğu bir ortamda ortaya çıktı. Avrupa Birliği’nde entegrasyon sürecinin, aynı zamanda Avrupa’da yayıncılık endüstrisi ve gazetecilik kültürü üzerinde yankıları sürerken, medya diğer ülkelerde ne olduğuna pek dikkat etmiyor, daha çok ulusal pazarlardaki gelişmelere yoğunlaşma eğilimi gösteriyordu. Medya endüstrisindeki en önemli eğilimleri belirleyerek, Avrupa ve ABD’deki farklı gazetecilik kültürlerini karşılaştırarak, EJO meslekte kalitenin geliştirilmesine katkıda bulunmayı ve iletişimin akademik dünyası ile medyanın dünyası arasındaki boşluğu kapatacak bir köprü işlevi görerek medya yöneticileri, editörler ve gazetecilerin gereksinimlerini buluşturmayı amaçlamaktadır. EJO’nun çalışması aşağıdaki kavramlarla nitelenmektedir: 50 Profesyonellik: Medya dünyasındaki en önemli ilgi konularını hızla ve açıkça saptayan EJO, endüstri bilgisi kadar gazeteciliğin pratik deneyimini de sağlar. Ulusaşırı Perspektif: Endüstrideki temel eğilimler, çeşitli Avrupa ülkelerindeki karşılaştırmalı olaylar çözümlenerek saptanır. Akademik güvenilirlik: Tüm araştırmaların bağımsızlığı, Universita della Svizzera İtaliana’nın garantisindedir. Araştırmalar, araştırmacılar ve uluslararası deneyime sahip profesyoneller tarafından yapılır. Çoğu, İsviçreli, Alman ya da İtalyan’dır. Etkinlik Alanları: Eğilimlerin ve olayların araştırması, analizi ve karşılaştırması sayesinde Avrupa ülkelerinde ve ABD’de özgül araştırma konuları saptanır. Yeniliklere ve “en iyi uygulamalar”a özel dikkat gösterilir. Medya dünyası hakkındaki analitik makaleler ve yorumlar, hem uzmanlaşmış hem de genel Avrupa gazete ve dergilerinde yayınlanır. Web site: EJO’nun araştırma ve yayınlarının çoğuna İtalyanca, Almanca ve İngilizce olarak websitesinden (www.ejo.ch) erişilebilir. Konferans ve workshoplar: Bazıları herkese açıktır; bazıları da uluslararası fikir ve deneyimlerin değişimini cesaretlendirecek araştırmacılar ve medya profesyonelleri içindir. 5. Kamu Baskısı ve Kendini Düzenleme Medyanın kendini düzenlemesi konusu, bir ülkenin siyasal, toplumsal ve kültürel yapısı kadar kamunun medyaya verdiği önemle de yakından ilgilidir. Sonuçta iletişim etiğinin yaşama geçirilmesinden yarar sağlayacak olan kesim kamudur. Dolayısıyla, kamunun medyanın gözlemcisi olması ve etik dışı davranışlarına tepki göstermesi, kendini düzenleme mekânizmalarının geliştirilmesinde ve işletilmesinde önemli bir rol oynayabilir. Böylece, kamunun medya konusundaki değerlendirmelerinin haber üretim sürecinde söz sahibi olanlara iletilmesini ve dikkate alınmasını sağlayacak yeni eylem olanakları yaratılabilir. Örneğin, ABD'nin New York eyaletinde yaşayan ve 51 kendilerine "Newsbreaker" adını veren bir grup, televizyon haberlerindeki "kalitesizliği" önlemek için alışılmadık bir yöntem denemektedir. Ağaca tırmanan kedilerin kurtuluş hikâyeleri gibi basit olayların büyük bir habermiş gibi yayınlanmasından yakınan grup, canlı yayınları basıp komik eylemlerle bu habercilik anlayışını değiştirmeye çalışmaktadır. Canlı yayın sırasında birden televizyon muhabirlerinin arkasından beliren ekip üyelerinden kimi bir hayvan kostümü giyerek haberi baltalamakta, kimi belinde mutfak önlüğü elinde cep telefonu ile bağıra bağıra muhabiri rahatsız etmektedir. Aralarında çizgi roman kahramanları gibi giyinen hatta elinde haçıyla "Bu televizyon kanalını kötü ruhlardan temizledim" diye bağıranlar da bulunmaktadır (http://www.newsbreakers.org). Bu tür girişimler yanında, medya okuryazarlığını geliştirerek, kamunun haberlere daha eleştirel bakmasını sağlamak da etik ilkelerin uygulanması yönünde medya kuruluşları üzerinde bir baskı oluşturabilecektir. D. TÜRKİYE’DE GAZETECİLİK ETİĞİ Türkiye’de basın alanına ilişkin etik anlayış, sistemli bir biçimde ilk kez devlet öncülüğünde gündeme gelmiştir. Hükümet, 25 Mayıs 1935’te Ankara’da Basın Genel Direktörlüğü aracılığıyla ilk Basın Kongresini topladı. Kongrenin amacı, basın ile Basın Genel Direktörlüğü arasında işbirliğini sağlamak, basının ulusal kültürü yayama görevini daha iyi yerine getirebilmesi için yollar belirlemek, gazetecilik mesleğinin ve gazetecilerin ilerleme ve yükselme yollarını araştırmak ve basın birliğini kurmaktı. Kongrenin çalışmaları sonucu, 27 Haziran 1938’de çıkarılan Basın Birliği Yasası ile Basın Birliği adında bir meslek örgütü kuruldu. Gazetecilik yapabilmek için Sarı Basın Kartı almak ve bunun için de Basın Birliği’ne üye olmak gerekiyordu. 52 Basın Birliği Yasası, Birlik üyeleri arasında çıkacak kişisel anlaşmazlıklarla, meslek haysiyet ve şerefine ilişkin konulara ve birliğin yasayla belirlenen amaçlarına aykırı davranan birlik üyelerinin durumlarını araştırarak gerekli kararları vermek üzere bir Yüksek Haysiyet Divanı kurulmasını öngörüyordu (Md.15). Yüksek Haysiyet Divanı, uyarı ve açık uyarı cezalarından başka üç aya kadar meslek icrasından men ve birlikten çıkarma kararı verebilirdi (Md.18). Yasayla kurulan ve devlet güdümünde olan bu birlik, II. Dünya Savaşı yıllarında gazetecilerin mesleki tek örgütü olmuştur. Basını denetlemek amacıyla kurulan Türk Basın Birliği, yasanın kendisine verdiği yetki ve yaptırımları, savaş yılları boyunca siyasal nedenlerle uygulamaya geçirmemiştir. Basın Birliği Yüksek Haysiyet Divanı’nın, iktidarın iç veya dış politikasını eleştirmesinden ötürü herhangi bir gazeteciye Birlik’ten çıkarma, yani meslekten atma cezası verdiğine ilişkin bir kayıt yoktur. 5 Kasım 1941’de Türk Basın Birliği umumi kongresinde belirlenen esaslara göre, “Türk gazetesi daima hakikati arar ve yayar. Satış maksadile yanlış ve mübalağalı haber neşrini meşru saymaz. Türk gazetesi hususi menfaate dayanan ve umumi menfaate aykırı olan haber ve mütalaaları para ve menfaat gibi saiklerle yaymaz.” (İskit, 1943:325). Basın Birliği Yasası, etik bir anlayışı yerleştirmeye çalışmasının yanında gazete sahipleri ile gazeteciler arasındaki ilişkileri de düzenliyordu. Yasa, gazetecinin işe başlamasıyla üç ay içinde sözleşme yapılmasını (Md.26), sözleşmenin işveren tarafından feshi halinde gazeteciye tazminat ödenmesini (Md.27), gazetecilerin yıllık izin kullanabilmelerini (Md.29) öngörüyordu. Basın Birliği, II. Dünya Savaşı’nın sona ermesiyle Türkiye’deki tek parti rejiminin eskisine oranla yumuşamaya başladığı 1945 yılı ortalarında eleştirilmeye başlanmıştır. Özellikle gazete sahipleri kendilerini çalışanlara karşı yükümlülük altına sokan bu yasaya ilişkin rahatsızlıklarını açıkça dile getirmeye başlayınca Türk Basın Birliği, 30 Mayıs 1946’da TBMM’de kabul 53 edilen ve 18 Haziran 1946’da yürürlüğe giren bir cümlelik bir yasayla kaldırıldı. Basında özdenetim uygulaması, 1960 yılına gelindiğinde bu sefer gazetecilerin girişimiyle yeniden uygulama alanı bulmuştur. Bu uygulamada büyük emeği geçen Abdi İpekçi’ye göre (akt. Alemdar, 1990:79), Türk basınında özdenetim sistemi, 27 Mayıs 1960 müdahalesinden önce, Demokrat Parti iktidarı döneminde üzerinde durulan bir fikirdi. Özellikle 1950’de, basınla ilgili mevzuatta yapılan değişiklikle sağlanan özgürlüğün, sonradan kısıtlanmasında, bazı sorumsuz yayınların da rol oynadığı, hiç değilse iktidarın eline bu şekilde koz verildiği düşünülüyordu. Bu noktayı dikkate alanlar, mesleğin itibarını sarsan ve kısıtlayıcı önlemler için fırsat yaratan gazetelerin ve gazetecilerin mesleki kurumlar aracılığıyla denetim altına alınmasını öneriyorlardı. 27 Mayıs müdahalesinden sonraki gelişmeler ise, özdenetim fikrinin uygulamaya konulmasını zorunlu kıldı. Yönetime el koyan Milli Birlik Komitesi’nin, basın özgürlüklerini kısıtlayan yasaların uygulanmasını durdurması üzerine, basın rahat bir soluk almış; ama bu kez de bazı gazetelerin mesleklerinin gerektirdiği sorumluluktan uzak hareket etmeleri üzerine, gazetecilerin yeniden kısıtlayıcı önlemlerle karşılaşacakları endişesi başlamıştır. Bunun üzerine, Abdi İpekçi öncülüğünde bir araya gelen gazeteciler ve yayın kuruluşları temsilcileri, Basın Ahlak Yasası adını taşıyan bir metni imzaladılar. Uygulamayı denetlemek için de Basın Şeref Divanı oluşturuldu. Bu özdenetim sistemi, basın konseylerinden daha sınırlı bir işleve sahipti ve sadece basınla ilgili şikâyetleri ele alan, bu şikayetler hakkında karar verebilen, yaptırım gücü fazla olmayan bir kuruluştu. Basın Şeref Divanı, ilk başlarda başarılı bir uygulama gerçekleştirmiş, gazetelerin büyük çoğunluğu yasaya uymakta titizlik göstermiş, Divanın bildirileri, taahhütte bulunan bütün yayın organlarında düzenli ve dikkat çekici bir biçimde yayınlanmıştır. Ancak bu durum uzun sürmemiş ve özdenetim sistemine bağlanan ümitleri zayıflatan gelişmelerle karşılaşılmıştır. Bu başarısızlığın, siyasal ve toplumsal 54 pek çok nedeni olmasına karşın, en önemli nedeni, ahlaki yaptırımların etkisiz kalmasıdır. Divan, yaptırım gücünün zayıflığından dolayı başka yaptırımlar arama yoluna gitmiş ve basına en duyarlı olduğu konuda yaptırım uygulayarak etkili olmaya çalışmıştır: “Basın ilân Kurumundan alınan ilânların kesilmesi” (Alemdar, 1990:88). Bu formülün, Basın Ahlak Yasası’na uymak konusunda gereken duyarlılığı sağlayacağı ümidiyle özdenetim sisteminin girişimcilerinden İstanbul Gazeteciler Sendikası harekete geçmiştir. Sendikanın, Basın İlan Kurumu Genel Kurulu’na bu yolda yaptığı teklif kabul edilmiş ve böylece “Basın Şeref Divanınca, hakkında bir yıl içinde 3 uyarı ve 1 kınama cezası verilen gazete ve dergilerin ilân ve reklamlarının Basın İlan Kurumu tarafından kesilmesi” kararlaştırılmıştır. Bu karar uygulamaya geçirildikten sonra, en önemli gelir kaynaklarına yapılan bu müdahaleden rahatsız olan süreli yayınlar, bir yandan ilan kesme kararlarına karşı Danıştay’da açtıkları iptal davalarını kazanırlarken, diğer yandan Basın Şeref Divanı’na verdikleri taahhütleri geri almaya başladılar. Bundan sonra Basın Şeref Divanı, tamamen etkisiz ve işlevsiz bir konuma geldi. 1980’deki askeri müdahaleyle basının siyasal iktidar tarafından daha fazla denetlenme olasılığı ortaya çıkınca, basına yeni sınırlamalar getirilmesinin önlenmesi çabasıyla Basın Konseyi gündeme geldi. Basında özdenetim konusunun tartışıldığı çeşitli seminer ve toplantılarda, basın konseyi kurulmasının lehinde ve aleyhinde görüşler ortaya atıldı. Oktay Ekşi, Yalçın Doğan gibi gazeteciler, özgürlükleri koruyabilmenin temel koşullarından birinin sorumlu hareket etmek olduğunu, bir basın konseyi kurulmasının yararlı olacağını savundular. Buna karşılık Uğur Mumcu, Rafet Genç, Varlık Özmenek ve Kemal Balcı gibi gazeteciler, basını sınırlayan yasal engeller kaldırılmadıkça basının kendi kendini denetiminin ek sınırlamalar getireceği görüşünü ortaya koydular (Alemdar, 1990:107-108). 1986’da Hürriyet Başyazarı Oktay Ekşi’nin öncülüğünde Basın Konseyi Sözleşmesi ve Basın Meslek İlkeleri başlıklı iki ayrı belge hazırlanarak imzaya açıldı. 28 Şubat 1988’de ise 28 gazete, 22 dergi, 55 11 haber ajansı, 6 yayın kuruluşu ve 6 basın kuruluşunun sözleşmeyi imzalamasıyla Basın Konseyi’nin kurulduğu ilan edildi. Basın Konseyi, amacını, iletişim özgürlüğünün gerçekleştirilmesine çalışmak, basının saygınlığın korumak, meslek uygulamaları hakkındaki şikayetleri karara bağlamak biçiminde belirledi. Kuruluş çalışmaları sırasında ortaya çıkan görüş ayrılıkları, Basın Konseyi’nin kurulmasından sonra da sürmüş, Türkiye Gazeteciler Sendikası ve Çağdaş Gazeteciler Derneği, üyelerine Konsey’e katılmama çağrısı yapmıştır. Ayrıca Nail Güreli, Uğur Mumcu, Oktay Akbal, Rahmi Turan, Ali Sirmen gibi gazetciler de Basın Konseyine karşı tavır almışlardır. Basın Konseyi girişimine karşı olanlar, her şeyden önce basında özgürlük için savaş verilmesi gerektiği kanısındadırlar (Alemdar, 1990:110). Önceleri, sadece Basın Konseyi’ne katılma belgesini imzalayan basın organları hakkında karar verebilen Konsey, daha sonra sözleşmesinde yaptığı bir değişiklikle, “Basın meslek ilkelerine uymaya söz verdiğini” beyan eden basın organlarını da karar verme kapsamına almıştır. Basın Konseyi Yüksek Kurulu, basın mensupları ve basın organları hakkındaki başvuruları, Basın Meslek İlkeleri’nin “mesleki uygulamaları” içeren 16 maddesiyle ilgili çerçeve içinde değerlendirmektedir. Kararın ağırlığına göre Basın Konseyi Yüksek Kurulu, basın mensupları ve basın organları hakkında “şikayeti yersiz bulma”, “uyarma” veya “kınama” kararı alabilir. Ancak, basın mensuplarının veya basın organlarının meslek dışındaki kişilerle ilgili başvuruları hakkındaki kararlar farklı olabilir. Bu kararların etkinliğinin az olması nedeniyle, Konsey 31 Ekim 1995 tarihinde Olağanüstü Temsilciler Kurulu kararıyla yeni bir yaptırım şeklini kabul ederek, “Basının saygınlığını düşürücü nitelikte yayınlarında ısrarı alışkanlık haline getirenlerin bu kurul ile ilişkilerini kesmek” şeklinde bir madde ekleyerek, kararların etkinliğini arttırmayı hedeflemiştir. Ancak, basın konseyi modelinin amacına ulaşabilmesinin ön koşulu, gazeteciler tarafından benimsenmesi ve olabildiğince kapsayıcı olmasıdır. Oysa, Basın Konseyi’nin kuruluş çalışmaları 56 sırasındaki tartışmalarda, özgürlüklerin zaten kısıtlı olduğu bir ortamda, konseyin basın özgürlüğünü daraltıcı bir işlev görebileceği, medya grupları arasındaki çıkar çekişmelerinde taraf olabileceği gibi kaygılarla gazetecilerin bir bölümü konsey girişimine karşı çıkmışlardı. Karşı çıkanlar, etik mücadelesinin, basın özgürlüğü ve demokratik ve toplumsal haklar mücadelesinden ayrılamayacağını savunmuşlardı. Daha kuruluş aşamasında görüş ayrılıkları ortaya çıkan Basın Konseyi’nin aldığı bazı kararların, üyeler arasında da anlaşmazlığa yol açması nedeniyle kendisinden beklenen görevi yerine getirdiğini söylemek zor olacaktır. Basın Konseyi son iki yıldaki ayrılmalarla birlikte de Doğan Grubu’nun uydu örgütü haline geldiği eleştirileriyle karşılaşmaktadır. Basın mensupları arasında bir uzlaşma sağlayamadığı, etkinliği tartışıldığı için gazetecilik alanındaki meslek örgütlerinin güçsüz olduğu bir dönemde gönüllü katılıma ve yaptırımı olmadan çalışmaya dayanan Konsey, yeterince ilgi görmemektedir. Basın Konseyi’nin son birkaç yıldaki çalışmalarına bakıldığında 2004 yılında Konsey’e 144 şikayet başvurusu yapıldığı görülmektedir. Bunlardan 33 Başvuru işleme konulmazken 6 başvuru uzlaşmayla sonuçlanmış, 55 başvuruda şikayet yersiz bulunmuş, 23 uyarı, 27 kınama kararı verilmiştir. 2005 yılında ise Konsey’e yapılan şikayet başvurusu 139 olmuştur. Bu başvurulardan 40’ı uyarı, 15’i de kınama cezasıyla sonuçlandırılırken 2’sinde uzlaşma sağlanmıştır. 38 başvuru işleme konulmazken, 44 başvuruda şikayet yersiz bulunmuştur. Konsey’e 2006 yılında ise 128 başvuru yapılmış, bunlardan birinde uzlaşma sağlanırken 35’i işleme konulmamış, 49’unda da şikayet yersiz bulunmuştur. Konsey, 2006’da 36 uyarı, 7 kınama cezası vermiştir. 57 Basın Konseyi'ne Başvuru İstatistikleri (1988-2006) YIL Başvuru Sayısı Uyarı Kınama Şikayet Yersiz İşleme Konulmayan Uzlaşma 1988 -- -- -- -- -- -- 1989 9 2 -- 1 3 3 1990 5 1 -- 4 -- -- 1991 20 2 1 5 12 2 1992 45 4 3 14 20 4 1993 23 4 4 6 6 3 1994 36 8 4 12 6 6 1995 74 23 7 7 37 -- 1996 46 8 5 8 19 4 1997 49 12 10 13 12 2 1998 46 11 7 17 9 2 1999 39 14 6 9 4 6 2000 67 14 18 18 14 3 2001 148 48 39 45 13 3 2002 136 42 15 42 22 15 2003 160 41 7 57 36 19 2004 144 23 27 55 33 6 2005 139 40 15 44 38 2 2006 128 36 7 49 35 1 Kaynak: Basın Konseyi 58 Türkiye’de uygulanan bir başka özdenetim modeli ise ombudsmanlıktır. Türkiye, bu alanda basın kuruluşunun kendi ombudsmanını belirlemesiyle işletilen ABD modelini benimsemiştir. 1980’lerin başında Hürriyet Haber Ajansı’nda Seyfettin Turhan ve Hürriyet’te Emre Kongar ombudsmanlık yapmışlardır.∗ Türkiye’de son yıllarda yaygın gazetelerin çoğunda “okur temsilcisi” adıyla ombudsmanlık şeklen de olsa uygulanmaktadır. Ancak, okur temsilciliği yapan kişilerin genellikle eleştirdikleri gazetelerin kadrolarında görev almaları nedeniyle, bu uygulama iyi niyetli bir girişimden öteye gidememektedir. Yine de basındaki okur temsilcisi köşelerine gelen iletiler, okuyucuların gazetedeki yanlışları fark ettiklerini, haberleri eleştirel bir gözle okuyup doğru ve dürüst haber yapılmasına önem verdiklerini göstermektedir. Türkiye’de yaygın olarak kullanılan özdenetim yöntemi ise gazetecilik alanındaki çeşitli meslek örgütleri, dernekler ya da medya kuruluşlarının geliştirdikleri etik kodlarıdır. Bunlardan biri Basın Konseyi’nin 1988’de kabul ettiği 16 maddelik Basın Meslek İlkeleridir. Türkiye Gazeteciler Cemiyeti de 1998 yılında Türkiye Gazetecileri Hak ve Sorumluluk Bildirgesi’ni yayınlamıştır. Bildirge’de “İnsan ve yurttaş hakkı”, “Gazeteci tanımı”, “Gazetecinin sorumluluğu”, “Gazetecinin hakları”, “Gazetecinin temel görevleri ve ilkeleri”, “Gazetecinin Doğru Davranış Kuralları” başlıkları altında ayrıntılı düzenlemeler getirilmiştir. Bir diğer etik kodu ise Basın İlan Kurumu’nun Basın Ahlak Esasları’dır. Basın İlan Kurumu Teşkiline Dair 195 Sayılı Kanun’un 49’uncu maddesinde yer alan "basın ahlak esasları" hakkında, Basın İlan Kurumu Genel Kurulu'nun 1964 tarihli 25 numaralı kararı, ∗ Gazeteci İbrahim Hitay anılarında, HHA’nın Ankara Bürosu’nda çalışırken, büroya bağlı il ve ilçe muhabirlerini mektupla eğitmeye karar verdiğini, ders notlarından, çeşitli kitaplardan, pratikteki bilgilerinden yararlanarak, 4-5 sayfalık bir bülten hazırladığını, bunu teksirle çoğaltarak HHA Ankara Bürosu’na bağlı yaklaşık 40 kadar muhabire gönderdiğini belirtir. Hitay, amacının her ay taşra muhabirlerine bu bülteni gönderirken iletişimi pekiştirmek ve onlara haberlerindeki hataları anlatmak olduğunu söyler (Bkz. Hitay ve Çetin, 2002:47-49). Söz konusu örnek, Hitay’ın kendi girişimiyle başlattığı ombudsmanlık benzeri bir uygulama sayılabilir. 59 1994 yılında yeniden düzenlenmiştir. Basın ahlak esaslarına ilişkin olarak, Basın İlan Kurumu Genel Kurulu'nun 18 Kasım 1994 tarihinde aldığı 129 numaralı karar, Resmi Gazete’nin 30 Kasım 1994 tarihli sayısında yayımlanarak yürürlüğe girmiştir. Söz konusu karar 6 maddeden oluşmakta, 1. maddede, a’dan n’ye kadar 17 ahlak ilkesi sayılmaktadır. Bir başka meslek ilkesi ise Doğan Yayın Holding (DYH) tarafından benimsenmiştir. 2002 yılında kamuoyuna duyurulan DYH Yayın İlkeleri 20 maddeden oluşmaktadır. Türkiye’de geliştirilip duyurulan etik kodların izlenmesini yapan iki kuruluş bulunmaktadır. Bunlar Basın Konseyi ve Basın İlan Kurumu’dur. Basın Konseyi, Basın Meslek ilkelerine uyulup uyulmadığının izlenmesini yapmakta, ilkelerin ihlal edilmesi durumunda uyarı ve kınama cezaları vermektedir. Basın İlan Kurumu Yönetim Kurulu da Gazete ve dergilerin Basın Ahlak Esasları'na aykırı davrandığına ilişkin ihbar ve şikâyetleri değerlendirmekte, gerekirse söz konusu aykırılığı doğrudan doğruya ele alabilmektedir. Basın İlan Kurumu, yasayla desteklenen bir denetim olanağına sahip olduğundan Basın Ahlak Esasları’na uymayan gazetelere ekonomik yaptırım uygulamakta, ilan ve reklam kesme cezası vermektedir. Örneğin, kurum 2003 yılının ilk altı ayında Basın Ahlak Esasları'na aykırı davranan 3'ü yerel olmak üzere 7 gazeteye toplam 28 gün resmi ilan ve reklam kesme cezası vermiştir. Basın İlan Kurumu mevzuatının öngördüğü nitelikleri taşımayan veya ödevlerini yerine getirmeyen 7'si yerel olmak üzere 12 gazeteye de toplam 17 gün resmi ilan ve reklam kesme cezası verilmiştir. Gazetecilerin etik ilkelere uygun davranmasını sağlamak için ilan ve reklam kesme cezasının uygulanması, siyasetçilerin basın üzerinde baskı oluşturması tehlikesini de beraberinde getirmektedir. 2001 yılında, dönemin Adalet Bakanı Hikmet Sami Türk’ün, Radikal yazarı Perihan Mağden’in ölüm oruçlarıyla ilgili “Yine Ölüm Yine Ölüm Yazısı” başlıklı yazısında, kendisine hakaret edildiğini öne sürerek gazetenin ilanlarının kesilmesi için Basın İlan Kurumu’na başvurması bu durumun bir örneğidir. 60 III. GAZETECİLİKTE ETİK SORUNLAR Gazetecilerin, mesleklerini yaparken ilişki içinde oldukları kişi ve toplum kesimlerine karşı sorumlu davranmaları beklenir. Bu sorumluluk etiğe uygun bir gazetecilik anlayışının temelini oluşturur. Bu bağlamda gazetecilerin okuyucularına, haber kaynaklarına ve haberlerine konu olan kişilere karşı sorumlulukları vardır. Bu sorumlulukların yerine getirilmemesi etik sorunlara yol açacağı gibi, piyasadan, reklamverenlerden ve devletten kaynaklanan baskı ve kısıtlamalar da etik sorunları artıracaktır. A. HABER KAYNAKLARINA KARŞI SORUMLULUK VE ETİK SORUNLAR Gazetecilerin etiksel sorunlar yaşadıkları alanlardan biri haber kaynaklarıyla ilişkileridir. Bu ilişkilerde güven önemli bir yer tutar. Gazeteciler okuyucunun güvenini sağlamanın yanında haberleri için bilgi topladıkları kaynakların da güvenini kazanmak durumundadır. Gazetecilerin, yazdıkları haberde kaynaklarını açıkça belirtmeleri istenir ve bu haberin bir ögesini oluşturur. Bununla birlikte kaynaklar, bazen bazı gazetecilere haber sızdırır ve gazetecilerin kendilerine verileni haber olarak yazmalarını, ancak kaynağını belirtmemelerini isterler. Kaynak belirtmeden, doğruluğu kanıtlanmadan enformasyonu kullanmak istemeyen gazeteciler zor durumda kalabilirler. Bu durumda, kaynağı anonim olarak belirterek haberi yazarlar. Aksi durumda kaynak, gazeteciye olan güvenini yitirecek ve bir daha ona bilgi vermeyecektir. Anonim bir kaynak, gazeteci Bob Woodward ve Carl Bernstein tarafından Watergate skandalını açığa çıkarırken çok iyi kullanılmıştır. Woodward ve Bernstein’ın skandalla ilgili ana kaynaklarının kimliği, “Derin Gırtlak” (Deep Throat) olarak biliniyordu. Derin Gırtlak’ın Bernstein ve Woodword'a verdiği ipuçlarıyla soruşturma derinleştirilmiş, Başkan Richard Nixon, soruşturmayı örtbas etmeye çalıştığı ortaya çıkınca 1974'te istifa etmiş, haber iki gazeteciye Pulitzer ödülü 61 kazandırmıştı. Woodward ve Bernstein, yaşadığı sürece “Derin Gırtlak”ın kimliğini ifşa etmeme kararı aldıklarından skandalı basına sızdıran ve Nixon’un istifasına yol açan kişinin kimliği yıllarca spekülasyon konusu oldu. Federal Soruşturma Bürosu'nun (FBI) 1970'lerdeki başkan yardımcısı Mark Felt, ancak 2005 yılında, Watergate skandalını basına sızdıran ve ''derin gırtlak'' olarak bilinen kişinin kendisi olduğunu açıkladı. Kaynakların güvenini sağlamak amacıyla Basın Konseyi’nin Meslek İlkeleri, “Gazeteci, kaynaklarının gizliliğini korur. Kaynağın kamuoyunu kişisel, siyasal ekonomik vb. nedenlerle yanıltmayı amaçladığı haller bunun dışındadır” (md.11) ilkesini getirmiştir. DYH Yayın İlkelerinde de benzer biçimde, “Haber kaynağının kamuoyunu yanıltmayı amaçladığı haller hariç - gizliliğine azami saygı ve titizlik gösterilir.” (md.15) ilkesi yer almaktadır. TGC’nin Hak ve Sorumluluk Bildirgesi ise konuyla ilgili ayrıntılı düzenlemeler getirmiştir. Gazetecinin Hakları başlığı altında, “Gazeteci, kaynakların gizliliği ilkesi uyarınca, kaynağını açıklamaya ve tanıklık yapmaya zorlanamaz. Kaynak izin verdiği takdirde gizlilik ortadan kalkabilir. Kaynağı tarafından açıkça yanıltıldığı durumlarda gazeteci kaynağını açıklayabilir” (md.6) kuralı getirilmiştir. TGC, Gazetecinin Temel Görevleri ve İlkeleri başlığı altında da “Gazeteci; kaynağını bilmediği bilgi ve haberleri yayınlamaz. Kaynak açık olmadığında, yayınlamaya karar verdiği durumlarda da kamuoyuna gerekli uyarıları yapmak zorundadır” (md.4) ve “Gazeteci; kendisine güvenilerek verilmiş bilgilerin, belgelerin kaynaklarını, kendileri izin vermediği sürece, mesleki gizlilik ilkesi uyarınca, hiçbir şekilde açıklamaz.” (md.9) kuralı getirilmiştir. Gazetecinin Doğru Davranış Kuralları bölümünde ise şu ifadeye yer verilir: “Gazeteci, kendi çabasıyla elde etmedikçe, bir kaynağın verdiği bilgi veya belgenin yayınlama tarihi konusundaki isteğe uymalıdır. Gazeteci, röportaj, haber, yorum veya görüntü, yayın şekli ne olursa olsun, hazırladığını yayın organındaki sorumlular dışında, kaynağı da dahil kimseye denetlettirmekle yükümlü değildir“. 62 Basın İlan Kurumu Basın Ahlak Esasları’nda ise “Gazeteci, kaynaklarının gizliliğini korur, kendisine verilen sırları ve kaynağını açıklayamaz” (md.1-m) denmektedir. Kaynağın kimliğinin gizli tutulması konusunda ortaya çıkabilecek önemli bir sorun, yayınlanan haber dava konusu olduğunda, gazetecinin zarar görmesidir. Böyle bir durumda gazetecinin hapse girmek pahasına da olsa haber kaynağını açıklamaması beklendiğinden, gazetecinin, kaynak belirtilmeyen haberin, yasal sonuçları göze almaya değip değmeyeceğini çok iyi değerlendirmesi gerekir. Haber kaynağının açıklanması konusuna örnek oluşturacak bir olay, ABD’deki Matt Cooper ve Judith Miller davası sırasında yaşanmıştır. ABD'nin Irak savaşına hazırlandığı 2002 yılında, dönemin Irak lideri Saddam Hüseyin'in Afrika ülkesi Nijer üzerinden nükleer silah elde etmeye çalıştığını düşünen ABD yönetimi, eski büyükelçi Joseph Wilson'ı, durumu soruşturmak üzere bu ülkeye göndermişti. Wilson, yaklaşık bir hafta süren araştırmaların ardından Bush yönetiminin Irak savaşının gerekçelerinden biri olarak kullandığı bu iddianın aslının olmadığını belirledi. Ardından 6 Temmuz 2003’te New York Times’a yazdığı yorumda, Beyaz Saray’ın savaş öncesi Irak’la ilgili istihbaratı şişirdiğini ve istihbarat bilgileri üzerinde oynadığını iddia etti ve bu iddialarını birkaç televizyon kanalında da yineledi. Bush yönetimini zor durumda bırakan bu iddialardan sonra bazı Beyaz Saray yetkilileri, Wilson'dan intikam almak için eski büyükelçinin Merkezi Haberalma Teşkilatı (CIA) bünyesinde gizli bir ajan olarak çalışan eşi Valerie Plame'in kimliğini, gazetelere sızdırdı. Plame'in gizli ajan olduğu bilgisi, "iki Beyaz Saray kaynağına'' dayanılarak, ilk defa The Washington Post yazarı Robert Novak'in Temmuz 2003'te yayımladığı bir köşe yazısında ortaya atıldı. Diğer medya kuruluşları da benzer iddiaları kendi yayın organlarında gündeme taşıdı. Büyükelçi Wilson’ın eşinin CIA ajanı olduğunun sızdırılmasında amaç, Wilson’ın eşi sayesinde Nijer’e gönderildiğini yaymak ve hükümet karşıtı çıkışlarının etkisini kırmaktı. ABD yasaları gereğince bir CIA ajanının kimliğinin sızdırılması suç teşkil ettiği için CIA, 63 Valerie Plame kod adını kullanarak örgütte görev yapan uzmanının adının kimin tarafından sızdırıldığının soruşturulmasını istedi. Aralık 2003’te Patrick Fitzgerald soruşturma için özel savcı olarak atandı. Fitzgerald, 22 ayda birçok gazeteci ve bürokratı sorguladı. Ancak Time muhabiri Matthew Cooper ve New York Times Beyaz Saray muhabiri Judith Miller, haber kaynakları konusunda istenen açıklamanın basın özgürlüğüne aykırı olduğu gerekçesiyle Yüksek Mahkeme’ye başvurdular. Haziran 2005’te ifade vermeme talepleri reddedildi. Yeni terör yasaları gereği, kaynaklarını açıklamamaları halinde 4 ay hapis yatmaları söz konusu olacaktı. 7 Temmuz 2005’teki davada, Time CIA ajanını deşifre eden bilginin kaynağını açıklama kararı vererek, muhabirinin notlarını ve diz üstü bilgisayarını mahkemeye sundu. Time Genel Yayın Editörü Norman Pearlstine mahkemeden tamamen farklı düşündüklerini, ama hukukun üstünlüğüne olan inançları nedeniyle belgeleri verdiklerini, medyanın hukukun üstünde olmadığını açıkladı. Haber kaynağını açıklamayan New York Times yönetimi ise her şeye karşın muhabirlerinin arkasında olduklarını ve basının özgürlüğü adına kararlı tavırlarını sürdüreceklerini ilân etti. 7 Temmuz 2005’te kararın verildiği davada, Time muhabiri Matthew Cooper, üst yönetimi mahkeme ile işbirliğine gitme kararı verdiği için hapse girmekten kurtuldu. New York Times muhabiri Judith Miller ise haber kaynağının adını açıklamadığı için 4 ay hapis cezasına çarptırıldı. Üstelik Miller, bu davada CIA elemanının ismini deşifre ettiği için ceza almadı. Özel Savcı Fitzgerald, CIA ajanının isminin Beyaz Saray tarafından intikam amaçlı deşifre edilip edilmediğini araştırırken, Miller, ismi “intikam amaçlı” sızdıran yetkilinin adını hukuktan gizlediği için ceza aldı. Miller’ın bu konuda yayımlanmış hiçbir haberi olmadığı halde, Savcı ismin kendisine de sızdırılıp sızdırılmadığını bilmek istedi. Miller da Mahkeme ile işbirliğini reddettiği, kaynaklarını gizlediği için hapis cezası aldı. Mahkemenin kararı ve Time dergisinin tavrı, gazetecilere bilgi akışının önünü keseceği, ismi gizli kalmak koşuluyla medyaya bilgi veren kamu görevlilerini ürküteceği, medyanın bilgi edinme özgürlüğünü sıkıntıya sokacağı 64 için tartışmalara neden oldu. Gazete yönetimi ve birçok medya örgütü, Miller’ı destekledi. Miller, 85 günlük tutukluluk halinin ardından, 30 Eylül 2005’teki duruşmada kaynağı Başkan Yardımcısı Cheney’in özel kalemi Lewis Libby’nin izniyle savcı ile işbirliği yapacağını açıkladı. Meslektaşı Cooper gibi o da notlarını ve kişisel bilgisayarını yargıya teslim etti. Miller ve Cooper’ın davası ABD’de 11 Eylül’den sonra hızla yara alan basın özgürlüğünün yeni bir sınanması olarak algılandı ve geniş biçimde tartışıldı. Kamu görevlilerinin medyaya “ismi gizli kalmak” koşuluyla bilgi verdikleri, eğer kaynak açıklanmak zorunda kalırsa medyanın bilgi edinme özgürlüğünün sıkıntıya gireceği ve mahkemenin kararının medya kuruluşlarına bilgi akışının önünü kesici bir etkiye sahip olduğu üzerinde duruldu∗. Haber kaynağının korunması basın özgürlüğünün en önemli ögelerinden biridir. Böyle bir koruma olmadığı takdirde, kaynaklar kamu yararına olan konularda gazetecilere yardımcı olmaktan vazgeçebilirler. Bu durumda basın, kamunun bekçi köpeği olma işlevini ∗ Miller ve Cooper davasına konu olan olaylar, kaynakların korunması ilkesinin ötesine geçen karmaşık ilişkileri yansıtıyordu. Tahliyesinden sonra Miller’ın baştan beri kaynağından izinli olduğu, kendi gazete yönetimini de yanlış yönlendirdiği ortaya çıktı. Yine Miller, savaştan önce Irak’ta kitle imha silahı bulunduğuna dair birçok bilgiyi kontrol etmeden gazete haberlerinde kullanmış, Irak’a müdahale yanlısı psikolojik savaşa katkıda bulunmuştu. Miller’ın baş haber kaynağı, o zamanlar sürgündeki muhaliflerin en etkinlerinden olan ve Bush yönetimini savaşa ikna edenlerin başında gelen Iraklı siyasetçi Ahmed Çelebi'ydi. Miller'ın, Irak'ın olmayan kitle imha silahlarıyla ilgili haberlerinden en hatırda kalanı, "Uranyum zenginleştirilmesinde kullanılan metal tüpler Irak'a doğru yola çıktı.” başlığıyla 7 Eylül 2002 tarihinde yayınlanmıştı. Ancak ABD yönetiminin Çelebi'yi İran ajanı ilan edip tutuklamaya kalkması sonrası 26 Mayıs 2004'te NYT, Çelebi'ye dayanarak haber yaptıkları için özür dileyen bir başyazı yayımladı. Başyazıda, muhabir adı anılmadı, ama hatalı olduğu belirtilen 12 haberden 10'u Miller'ın imzasını taşıyordu. Basın kahramanı ilan edilen Miller, gelişmelerden sonra mesleki ahlaksızlıkla, haber kaynaklarıyla sıkı fıkı ilişkiler içine girmekle, aldığı bilgileri sorgulamadan ve doğruluğunu kontrol etmeden haber haline getirmekle, gazete yönetimini yanıltmakla suçlandı. Diğer yandan Plame'in ismini sızdıran Beyaz Saray yetkilisini korumanın enformasyon kanallarının açık tutulmasına yönelik bir ilke olan "kaynağın anonim kalabilme hakkını" aşıp aşmadığı, medyanın alet edilmek istendiği bir komplonun mimarlarının yargıdan gizlenmesinin ne derece doğru olduğu gibi konular da tartışıldı. Miller olayı, gazetecilerin haber kaynaklarıyla ilişkilerinin devlet-medya ilişkisini göz önünde tutan daha geniş çerçevede tartışılması gerektiğini gösterdi. 65 yerine getiremeyebilir, kesin ve doğru bilgi verme görevini aksatabilir. Dolayısıyla, haber kaynaklarının korunması basın meslek ilkelerinde vurgulandığı gibi bazı ülkelerde yasa ile de düzenlenmiştir. Türkiye’de de Basın Yasası’nın 12. maddesi, “Süreli yayın sahibi, sorumlu müdür ve eser sahibi, bilgi ve belge dahil her türlü haber kaynaklarını açıklamaya ve bu konuda tanıklık yapmaya zorlanamaz.” hükmünü getirir. Haber kaynağının korunması, bazı uluslararası belgelerde de basın özgürlüğünün temel koşullarından biri olarak onaylanmıştır. Örneğin, Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’nin (AİHM), gazetecilerin haber kaynaklarını açıklamama hakları konusunda tavsiye kararı bulunmaktadır. Bir özel şirketle ilgili haber hazırlayan stajyer gazeteci William Goodwin, İngiliz mahkemeleri istemesine karşın haber kaynağını açıklamayınca mahkemeye saygısızlık yasası gereği para cezasına mahkum oldu. Bunun üzerine, Goodwin, 1990'da "haber kaynağının kimliğini açıklamasını talep eden" mahkeme emrinin Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nin 10. maddesinde düzenlenen ifade özgürlüğünü ihlal ettiğini ileri sürerek Avrupa İnsan Hakları Komisyonu'na (AİHK) başvurdu. Komisyon şikayeti "kabul edilebilir" bulunca, başvuru, AİHM'nde 1996’da karara bağlandı. AİHM kararında; ifade özgürlüğünün demokratik toplumların ana dayanaklarından biri olduğunu ve basına tanınan korumanın özel bir öneme sahip olduğunu anımsatarak, İngiliz hükümetinin gazeteciye 37.595 İngiliz Sterlini tazminat ödemesine karar verdi. Diğer yandan, anonim kaynak kullanılması bazı tehlikeleri de beraberinde getirebilir. Kaynak, bazen verdiği enformasyonun sorumluluğunu üstlenmeden muhabiri manipüle etmek isteyebilir. Bazen de haber kaynağının gizli tutulması, muhabirlerin kendi görüşlerini anonim kaynağa atfederek yazmaları tehlikesini beraberinde getirebileceğinden, son derece dikkatli olunması gereken bir konudur. Haber kaynağı bazen de gazeteciye güvenerek, gizli fakat gazetecinin bilmesi gereken enformasyonu sağlayabilir. Gazeteciye olup bitenden haberdar olsun diye verilen ancak yazılması, duyulması is66 tenmeyen off the record bilgilerin haber yapılmaması gerekir. Bu konuda Basın Konseyi’nin Meslek İlkeleri’nde (md.7) ve DYH Yayın ilkelerinde (md.14) “Saklı kalması kaydıyla verilen bilgiler, kamu yararı ciddi bir biçimde gerektirmedikçe yayınlanamaz” ilkesi getirilmiştir. TGC’nin Hak ve Sorumluluklar Bildirgesi’nin Doğru Davranış Kuralları da “Gazeteci, açıklanmaması kaydıyla (off the record) verilen bilgiyi ve sarfedilen sözleri yayınlamamalıdır” ifadesine yer vermektedir. Bununla birlikte, kaynak, off the record olarak gazeteciye kendini yayımlamak zorunda hissedeceği çok önemli bilgiler verebilir. Bu noktada, siyasetçilerin off the record’un arkasına sığınmakla gazetecilerin işini engelleyip engellemedikleri, istedikleri güvenin aslında kötüye kullanma olup olmadığı, gazetecilerin siyasetçiler karşısında güçsüz kaldıkları gibi konular tartışmaya açıktır (Haris, 1998:96). 1. Kaybolan Gazetecilik Türü: Araştırmacı Gazetecilik Gazecilerin haber kaynaklarıyla ilişkileri söz konusu olduğunda özel olarak incelenmesi gereken bir alan da araştırmacı gazeteciliktir. Watergate skandalıyla gündeme gelen araştırmacı gazetecilik, bir olayın derinlemesine araştırılması, belgelenmesi, arka planda olup bitenlerin açığa çıkarılmasını anlatan bir gazetecilik türüdür. Araştırmacı gazetecilik alanında ortaya çıkan etik ikilem, gazetecilerin doğruyu söylemeleri yönündeki ahlaki ilke ile gizliliğin egemen olduğu bazı olayların araştırılmasında gazetecinin kimliği konusundaki doğruları gizlemesi zorunluluğudur. Gazeteci her zaman doğru söylemekle, yalan söylememekle yükümlüdür. Ancak bazı olayları araştırırken, kimliğini belirtirse kendisine bilgi verilmeyecek ve olayların gözlerden gizlenen arka planlarını öğrenme olasılığını yitirecektir. Kamu yararının gerektirdiği böyle durumlarda gazetecinin bilgi toplama sürecinde kimliğini gizlemek için yalan söylemesi kabul edilebilir. Bu konuda en bilinen örneklerden biri, Alman gazeteci Günter Wallraff’ın Türk işçisi kimliğine giderek Almanya’da çalışan Türklere yapılan davranışları ortaya çıkarmasıdır (Wallraff, 1986). Wallraff’ın 67 çalışma yöntemi, belli rollere bürünerek başka yollardan kamuoyuna aktarılması olanaksız gerçekleri ortaya çıkarmaya dayanıyordu. Bu yöntemle, 1976 Mart’ında bir silah taciri kılığına girerek Portekizli General Spinola’nın darbe planlarını ortaya çıkardı. Bir yıl sonra Almanya’nın bulvar gazetelerinden Bild’e redaktör olarak girdi ve gazetenin olayları nasıl çarpıttığını ilk elden kanıtlarla belgeledi. 1983 yılında ise “Ali Levent” takma adıyla bir Türk işçisinin kılığına girerek Türklere uygulanan ayrımcılığı ortaya çıkardı. Hakkında “güveni ve görevi kötüye kullanmak”tan açılan davalarda, kullandığı yöntemi “kamuoyunun bilgi edinme hakkı”na değinerek savundu. Araştırmacı gazetecilikte dürüstlük konusunu inceleyen Jackson (1998:139), dürüstlüğün hiçbir zaman yalan söylememeyi gerektirmediğini, makul ve haklı kabul edilecek koşullarda yalan söylenebileceğini ileri sürer. Ancak, yalanların çoğu zaman kabul edilemeyecek koşullarda ve dürüst bir insanın yalan söyleme zorunluluğu duymayacağı durumlarda gerçekleştiği de unutulmamalıdır. Günümüzde, medya kuruluşları üzerindeki kâr baskıları ve bütçe kesintileri, maliyeti yüksek bir tür olan araştırmacı gazeteciliği büyük oranda ortadan kaldırmıştır. Haber maliyetlerinin azaltılması yönündeki baskılar ve araştırmacı gazeteciliğin ortadan kalkması, haber kuruluşlarını kaynaklara bağımlı duruma getirmektedir. Dolayısıyla haberlerin maliyetini azaltabilecek haber kaynakları, haberlerin gündeminde daha fazla etkide bulunabilecektir. Siyasal konularda kaynaklara bağımlılık ise gazetecileri bir tür propaganda aracı durumuna dönüştürmektedir. Araştırmacı gazetecilik sözcüğü Türkiye’de bir olayın derinlemesine araştırılması, belgelenmesi, arka planda olup bitenlerin açığa çıkarılması anlamından çok, yanlış bir biçimde bazı belgelerin yayınlanması anlamında kullanılmaktadır. İstihbarat örgütlerinden alınan ve üzerinde çok gizli damgası olan belgelerin yayınlanması araştırmacı gazetecilik olarak sunulmaktadır. MİT’in sorgulama metinlerinin nasıl bir araştırma sonucu elde edileceği sorusunu akla getiren ve araştırmacı gazetecilik olduğu öne sürülen uygulama, çıkar savaşı yapan ve 68 genellikle devletin içinde olan bazı odaklar tarafından beslenmektedir. Ancak, bir gazeteciyle el altından belgeler vererek, sızdırılan belgelerin yayınlanmasının sağlanması araştırmacı gazetecilik değil, gazetecilerin çeşitli güç odakları tarafından kullanılmasıdır. 2. Gazetecilerin Halkla İlişkiler Uygulayıcılarıyla İlişkilerinde Yaşanan Etik Sorunlar Gazeteciler, bağımsızlık ve nesnellik kavramında ısrar etseler de kapitalist sistemde iş gören medyanın sahiplik yapısı, bağımsızlığa ve nesnelliğe engel oluşturmaktadır. Sermayenin kontrolü yanında, medya üzerinde etkili olan güçlerden biri de halkla ilişkiler şirketleridir. Firmaların kurumsal iletişim, pazarlama ya da halkla ilişkiler bölümleri, medya kuruluşlarıyla iletişim halinde bulunurlar ve hazırladıkları iletileri uygun kanallar ile hedef kitlelerine ulaştırmaya çalışırlar. Bu iletilerin medyada aynen yer alması, “kontrollü haber” olarak adlandırılır. Bu sayede firmalar istedikleri konu ve haberlerle gündeme gelebilirler. Kontrollü haber uygulamalarıyla halkla ilişkiler şirketlerinin kitle iletişim araçları üzerindeki etkisi giderek artmaktadır∗. Halkla ilişkiler etkinliklerinin medya üzerindeki etkileri konusunda yapılan araştırmalar da bunu doğrular niteliktedir. Lynne Masel Walter ve Timothy Walters tarafından yapılan bir çalışma, 1992’de bir devlet ajansı tarafından dağıtılan basın bültenlerinin yüzde 86’sının günlük gazetelerde yer bulduğunu ve yaklaşık 135 milyon okuyucuya ulaştığını gösterdi (Seib ve Fitzpatrick, 1997:40). Macnamara, 1992 yılında Avustralya’da Sydney, Melbourne, Brisbane ve Canberra’da 417 gazeteci ve editörle bir araştırma gerçekleştirdi. Araştırmaya katılan gazetecilerin yüzde 86’sı halkla ilişkiler ∗ Can Ataklı, Sabah ile yeni uygulamalar getirdiklerini aktarırken, halkla ilişkiler etkinlikleri kapsamındaki olaylara ilişkin haberlerde firma adı verilmemesi kuralını nasıl değiştirdiklerini şöyle anlatmaktadır: “O ana dek yapılagelenlerden farklı işler yapıyorduk. Reklam olmasın diye firma adı verilmemesi durumunu da ilk kıranlar biz olduk mesela şimdi aklıma gelen. ‘Bir firmanın düzenlediği toplantıda,’ diye yazılırdı. Biz direkt firmanın adını vererek yazdık haberi. 86’larda falan başka gazetelerde çok eleştirilmişti bu.” (Seymen, 2001:27) 69 uygulayıcılarıyla çok sık bağlantı kurduklarını belirttiler. Gazeteci ve editörlerin yüzde 74’den fazlası haftada 20 ya da daha fazla PR iletişimine (basın bültenleri, telefon aramaları, fakslar) girdiklerini söylediler. Araştırmada, bir haftalık dönem boyunca, 27 farklı şirket ve örgütten 150 basın bülteni elde edildi ve gazetelerdeki 2500 makaleye içerik analizi uygulandı. Sonuçta gazetelerde yayınlanan 768 haberin (% 31) tamamen ya da kısmen, basın bültenlerine dayandığı ortaya çıktı. Bunların 360’ı (% 47) ticari ya da uzman medyada yayınlandı. 245’i (% 32) ulusal, devlet ya da başkent medyasında yayınlandı. Küçük ticari, uzman ve yerel medyanın içeriğinin yüzde 70’i PR kaynaklıydı. 150 basın bülteninden yalnızca 9 tanesi (% 1.2) medya tarafından kullanılmadı. Haber bültenlerinin ortalama kullanım oranının 7 olduğu bulundu. Bir haber bülteni ise (Lindeman Wines product) 69 gazetede, PR firmasının sağladığı fotoğrafla kullanılmıştı. (Macnamara, ty) Bu konudaki bir başka araştırma Clara Zawawi tarafından yapıldı. Zawawi, üç büyük metropol gazetesinde (The Courier-Mail, Sydney Morning Herald ve The Age) yayınlanan 1163 makalenin haber kaynağını inceledi. İncelenen 683 makalenin yüzde 47’sinin PR etkinliklerinin sonucu olduğunu belirledi (Macnamara, ty). Benzer araştırmalar, halkla ilişkiler firmaları tarafından yapılmakta ve müşterilere firmanın basında haber yayınlatma gücünü göstermek için kullanılmaktadır. Halkla ilişkiler endüstrisinin haber gündemini etkileme gücü konusundaki kaygılar son yıllarda giderek artmaktadır. Nick Cohen, İngiltere’de 25 bin halkla ilişkilerci ve 50 bin gazeteci olduğunu, iş dünyasıyla ilgili haberlerinin yüzde 80’inin, genel haberlerin yüzde 40’ının halkla ilişkiler kaynaklı olduğunu tahmin etmektedir. Daily Mirror’ın eski editörü Mike Molloy ise gerçeğin birincil kaynağı olarak gazetelerin asıl amacı ortadan kaldırıldığından halkla ilişkilerin gazeteciliği ele geçirdiğini bile öne sürmektedir: “Biz, halkla ilişkiler tarafından denetlenen, örgütlenen ve üretilen bir dünyadayız” (akt. Keeble, 2004:34) 70 Gerek akademik çalışmalar, gerekse halkla ilişkiler sektörünün yaptırdığı araştırmalar, çağdaş toplumlarda gündem çerçeveleme ve gündem hazırlamada (priming) ve medya içeriğinin biçimlendirilmesinde halkla ilişkilerin önemli bir rol oynadığını göstermektedir. Bu çerçevede, medya çalışanları ve halkla ilişkilerciler arasındaki ilişkilerde öne çıkan etik sorunlar, her iki mesleğin de güvenirliğinin aşınmasında etkili olmaktadır. Medya, halkla ilişkiler şirketlerinin etik dışı uygulamaları konusunda suçlayıcı bir yaklaşımı benimser. Buna karşın her iki meslek grubu arasındaki karşılıklı ilişki nedeniyle halkla ilişkilerin etik dışı uygulamalarının çoğu, medyanın suç ortaklığı olmadan gerçekleşemez. Halkla ilişkiler uygulamaları, ulaşmak istedikleri kesimlere, iletilerini medya aracılığıyla yayarlar. Dolayısıyla medya kuruluşları ile halkla ilişkiler şirketleri arasında bir gazeteci-haber kaynağı ilişkisi bulunmaktadır. Haber kaynaklarıyla ilişkilerinde gazetecilerin uymak zorunda oldukları meslek ilkeleri, halkla ilişkiler şirketleriyle ilişkilerinde de geçerlidir. Haber kaynağından alınan enformasyonun soruşturulması gazetecilik olanakları içinde bulunuyorsa, soruşturulmaksızın ya da doğruluğundan emin olunmaksızın yayınlanmaması ilkesi, gazetecilerin halkla ilişkiler uygulayıcılarıyla ilişkilerinde uyulması gereken önemli bir ilke olarak belirmektedir. 2001’de Asia PR Week tarafından yürütülen araştırmaya göre, halkla ilişkiler danışmanlarının yüzde 29’u “müşterileri hakkında basına bilerek yalan söylediklerini” itiraf etmektedir. Araştırmaya katılan halkla ilişkiler danışmanlarının yüzde 21’i yalan söylemeleri konusunda müşterilerinin baskısı altında olduklarını öne sürerken, yüzde 8’i müşteri baskısı olmadan yalan söylediklerini itiraf etmişlerdir (Macnamara, ty). Oysa, gazetecilerin, halkla ilişkiler şirketlerinden haber yapılmak üzere iletilen enformasyonun doğruluğu konusunda çok dikkatli olmaları gerekmektedir. Gazeteci, içeriğinden emin olamadığı enformasyonu, alternatif kaynaklardan doğrulatmadan haber yapmamalıdır. Böyle davranmakla, hem kendi meslek standartlarını 71 korumuş olur, hem de halkla ilişkiler uygulayıcılarını daha yüksek meslek standartları için zorlayabilir. a. Zakazuka: Basın ve Halkla İlişkilerin Çıkar Birliği Gazetecilerle halkla ilişkiler uygulayıcıları arasındaki ilişkilerde yaşanan etik sorunlar, kimi zaman her iki meslek grubunun da etik ilkeleri bir kenara bırakmasıyla doruğa ulaşmaktadır. Bu ilişkilerde çok bilinen bir örnek, Rusya’da meydana gelen zakazuka skandalıdır. Rusça’da reklam ve söyleşi sözcüklerinin birleşmesinden oluşan bir sözcük olan zakazuka, para karşılığı haber ve söyleşi yayınlatma sistemi için kullanılmaktadır. Sistemde, müşterisini öven veya rakibi karalayan bir haber ya da söyleşi yayımlatmak isteyen halkla ilişkiler şirketi, seçtiği gazetelerle pazarlık yaparak belli bir ücret karşılığı dilediği yazıyı, reklamdan çok daha ucuza yayımlatabilmektedir. Lobbynet adlı bir halkla ilişkiler şirketinin yayınladığı rakamlara göre, para karşılığı haber yapan Rus gazetelerinin başında, içeriğinin yüzde 70’ini satan ve her ay bu yöntemle 500 - 550 bin dolar kazanan Pravda gelmektedir. Aynı araştırmaya göre, İzvestia’nın aylık Zakazuka geliri de 300 - 350 bin dolardır. Üçüncü sırayı ise 280 bin dolarla Gazprom's Trud ve Novaya Gazeta almaktadır (Startseva, 2001). Rusya’da bu genel eğilime tepki duyan ve etik kurallar çerçevesinde kalmaya özen gösteren Promaco adlı bir halkla ilişkiler şirketi, var olmayan bir dükkanın açılışıyla ilgili sahte bir haber düzenleyerek medyada şeffaflık adı altında önemli bir kampanyanın başlamasına neden olmuştur. Promaco, dükkan açılışıyla ilgili sahte haber bültenini gazetelere gönderdikten hemen sonra 16 yayın kuruluşundan telefon aldı. Promaco ile temasa geçen gazete ve dergiler, bülteni para karşılığında yayımlayabileceklerini bildirdiler. Promaco faturaları düzenleyip anlaşmaya vardığı 13 yayına ödemeyi yaptı. Böylece, Svetopher adlı hayali dükkanın var olmayan bir adreste açılacağı, belli başlı tüm Rus gazetelerinde haber olarak yer aldı. Ardından da Promaco, elindeki belgelerle Şubat 2001’de Mosko72 va’da bir basın toplantısı düzenleyerek skandalı gözler önüne serdi. Bunun üzerine Uluslararası Halkla İlişkiler Derneği (IPRA) harekete geçti. IPRA öncelikle 80 ülkedeki üyelerinin yardımıyla benzeri durumların diğer ülkelerde ne kadar yaygın olduğunu saptayıp, sonra da bu uygulamanın dünya çapında yok edilmesini hedefleyen uluslararası bir anti - Zakazuka kampanyası başlattı. IPRA'nın "Medya'da Şeffaflık Kampanyası" kapsamında, 2001 yılında yaptırdığı anketin sonuçlarına göre dünya genelinde, özellikle (Türkiye'nin de dahil edildiği) Güney ve Doğu Avrupa ile Güney Amerika'da paralı haber son derece yaygın durumdadır. "Bir gazetecinin çalıştığı yayının yanı sıra gizli ya da açık olarak bir şirket veya halkla ilişkiler ajansı için çalışması"nın oranı şöyledir. Avustralya % 60, Doğu Avrupa % 48, Güney Avrupa % 35 (Türkiye bu grubun içindedir), Kuzey/Batı Avrupa % 28, Güney/Orta Amerika % 41, Kuzey Amerika % 5 Araştırmada, haberlerin dış etkilere (paralı haber, reklam birimi baskısı gibi) bağlı olarak yayınlanma oranı ise şöyle belirlenmiştir: Doğu Avrupa % 63, Afrika/Ortadoğu % 40, Güney Avrupa % 40, Güney/Orta Amerika % 35, Avustralya % 20, Kuzey Amerika % 13, Kuzey/Batı Avrupa % 20, Asya % 16. Araştırmaya göre, "Bir gazete ya da gazeteci bir haberi yayınlamamak için para almayı kabul eder" diyenlerin oranı da şöyledir: Güney ve Orta Amerika % 41, Doğu Avrupa % 28, Asya % 26, Güney Avrupa % 20, Kuzey/Batı Avrupa % 5, Kuzey Amerika ve Avustralya %0 IPRA’nın araştırması, para karşılığı haber yapmanın yalnızca Rusya’ya özgü bir durum olmadığını, küresel bir sorun olduğunu göstermiştir. 73 b. Gazete Ekleri ve Advertorial Haberle reklamın, gazetenin mali çıkarlarıyla haberciliğin iç içe geçmesinin en çarpıcı örnekleri gazete eklerinde görülmektedir. Dergi ve gazetelerde, geleneksel reklamların yanında, gazete ekleri, haber ve makale biçiminde reklamlara da rastlanır. Bu tür reklamlar, editöryal formatta hazırlanan metinleri ve fotoğrafları içerir. Ancak, bu gazete eki sayfaları ya da haber sayfalarındaki alanlar, halkla ilişkiler şirketleri tarafından satın alınmıştır. Bu alanlarda yayınlanan haber biçimindeki reklamlara, advertising ve editorial sözcüklerinin kısaltılmasından oluşan advertorial adı verilir. Bazı durumlarda, bu reklamın bir kenarında advertorial olduğunu belirten küçük bir duyuruya rastlanır. Ancak, bu duyuru, mevcut en küçük puntoyla yazılır ve çoğu zaman okuyucunun dikkatinden kaçar, bazı durumlarda ise advertorial olduğu hiç belirtilmez. Gazetelerin ana sayfalarındaki ve eklerindeki editöryal alanın satışı, halkla ilişkilerin baskısı ya da iknasının bir sonucu değildir. Gazetenin reklam servisi, aktif biçimde bu satış için para talep eder. Söz konusu uygulama sadece, yaşaması için advertoriala bağımlı küçük medya kuruluşlarında gerçekleşmez. Ulusal gazete ve dergiler de editöryal görünümle gizlenmiş ve ücreti ödenmiş bu reklamları yayınlarlar. Türkiye’de de büyük medya gruplarına ait gazeteler, düzenli olarak belli sektörlere ayrılmış advertorial ekler vermekte ya da haber alanlarının bir bölümünü, haber formatındaki bu reklamlar için satmaktadırlar. Şirketler, haber formatı reklama göre daha güvenilir bir format olduğu için reklamlarını bu formatta yayınlatarak tüketicilerin reklama inanırlığını artırmak isterler. Medya şirketleri de reklamcıların bu isteğini kâra dönüştürürler. Bu süreçte, okuyucunun neyin haber neyin reklam olduğunu ayırması güçleşir. Bu durum da, bütün gazetecilik etik kodlarında yer alan “ilan ve reklam niteliğindeki yayınların bu nitelikleri, tereddüte yer bırakmayacak şekilde belirtilir” ilkesini ihlal eder. 74 Bu konuda bilinen bir örnek, Los Angeles Times’ın 10 Ekim 1999 tarihli pazar ekidir. İki milyon dolar hacimli reklamla çıkan 168 sayfalık ek, tümüyle Staples Center adlı yeni bir spor, eğlence ve alışveriş merkezine ayrılmıştı. Gazetenin patronu Kathryn Downing, genel müdür ve genel yayın yönetmeniyle, ekten elde edilecek gelirin Staples Center ile paylaşılmasına karar vermiş; ama bunu gazete çalışanlarından gizli tutmuştu. Haber kaynaklarına mesafeli durması gereken bir gazetenin, tarafsızlıkla izlenmesi gereken bir şirketle bu tür bir iş ilişkisine girdiğini öğrenen LA Times çalışanları, olayı önce basına sızdırdılar. Olay rakip medyadan duyulunca, Yönetim çalışanlara etik konusunda duyarlı oldukları için gazetecilerin kaygılanabileceklerini, fakat okurların konunun farkına varacağının dahi şüpheli olduğunu bildirdi. Ancak, bu yaklaşımın gerçeklerden ne kadar uzak olduğu çok geçmeden anlaşıldı. Staples olayı ortaya çıktığında, gazeteye gelen okur tepkilerinin sayısı günde 650’yi aştı. Okurlar, sorunu kavramışlardı ve LA Times’ın etik kuralları çiğnediğini, gazetenin saygınlığını ve inandırıcılığını yitirdiğini yazıyorlardı. Bunun üzerine, gazetenin Pulitzer ödüllü medya muhabiri David Shaw, olayın kapsamlı bir "araştırma haberini" hazırladı. Haber, genel yayın yönetmenine dahi haber verilmeden 20 Aralık günü gazetede ön sayfadan bir özür mektubuyla birlikte yayımlandı. Özür mektubunda, "Gazetenin temel sermayesi olan inandırıcılık ve haysiyetin tehlikeye atılmasının, basına güvenin iyice düştüğü bir döneme rastlamasından duyulan teessüf" dile getirildi, "gazetenin dürüstlüğünün ve kalitesinin altını oyacak nitelikteki sınırsız açgözlülük" kınandı. Sonuçta, gazete yönetimi hatasını kabul etmek zorunda kaldı ve okuyuculardan özür diledi. Olayın duyulmasından sonra bu konu, medyada binlerce saat tartışıldı, pek çok gazete ve televizyonda haber yapıldı (Baydar, 2000). Türk basınında etik açıdan fazla gündeme gelmeyen bu tür uygulamalar, bazı durumlarda başka meslek gruplarının tepkileriyle karşılaşabilmektedir. Örneğin, 2002 yılında Yeni Şafak’ın sağlık sayfasında yayınladığı, haber gibi sunulan metinlerde, görüş alınan uzmanların özel bir hastanede çalışanlardan oluşması, metinlerin sonunda hastanenin telefon numarasının yer alması, gazeteciler arasında tartışma 75 konusu yapılmazken, Türk Tabipler Birliği Meslek Uygulamaları Komisyonu, önce hastaneyi uyardı. Haberlerin devam ettiği görülünce konu Türk Tabipler Birliği Yüksek Onur Kurulu’na yansıtılarak, hastane Tıbbi Deontoloji Tüzüğü’nün reklamı yasaklayan maddeleri uyarınca para cezasına çarptırıldı. c. Hediyeler Özel ve tüzel kuruluşlar, medyanın kendileriyle ilgili haber yapan muhabirlerine sık sık hediyeler verme yoluna giderek gazetecileri etkilemeye çalışırlar. Bu durum, gazetecinin tarafsızlığını etkileyerek, hediye kabul ettiği kuruluşla ilgili olumsuz gelişmeleri kamuya aktarmasını engellemektedir. Bu konuda medya kuruluşlarının kendi muhabirlerine hediye almayı yasaklamaları gerekir. Ancak, hediye kapsamına nelerin gireceği ve bütün hediyelerin mi reddedileceği konusu tartışmalıdır. Konuyla ilgili olarak Doğan Holding Yayın İlkeleri’nde “Yayına konu edilen veya edilmesi düşünülen kişilerden veya kurumlardan meslek etik ve geleneklerine aykırı hiçbir hediye veya ayrıcalık kabul edilemez.” hükmü yer almaktadır. Benzer bir ilke, TGC’nin Türkiye Gazetecileri Hak ve Sorumluluk Bildirgesi’nde yer almaktadır. Bildirgede, “Yayın öncesi kararlarla ve yayınlarla ilgili önyargı, kuşku yaratacak her cinsten kişisel hediye ve maddi menfaat reddedilmelidir” denmektedir. Bazı basın kuruluşları ise hediyelerin maddi değerine sınırlar getirmiştir. Örneğin, New York Times ve Chicago Tribune gazeteleri hesabına çalışan muhabirlerin, 25 doların üstünde bir değere sahip olan herhangi bir hediye almaları yasaktır. Muhabirlerin, haberlerini yaptıkları kişi ya da kurumlardan adlarına gelen çiçeklerin karşılığında, çiçeği gönderenlere bir teşekkür notu iletmeleri ve çiçeklerin bir hayır kurumuna veya bir hastaneye gönderildiğini belirtmeleri de zorunludur (Özerengin, 2001). Hediyeler konusunda, gazetecinin yapması gereken, sağduyusunu ve uslamlama yeteneğini kullanarak, içinde bulunduğu her ortamın bir çıkar ilişkisi olasılığı yaratıp yaratmadığını ve tarafsızlığına gölge 76 düşürüp düşürmediğini iyi değerlendirmektir. Ancak, hediye konusu yalnızca gazetecinin kendi vicdanına bırakılamaz. Hediyeler karşısında gazetecinin nasıl davranması gerektiği konusunda gazete yönetiminin kesin kararlarını ortaya koyması gerekir. Gazetecinin de kendisine verilen her hediyeyle ilgili gazete yöneticisini mutlaka haberdar etmesi gerekmektedir. d. Bedava Geziler Junket olarak adlandırılan bedava geziler, medyanın halkla ilişkilerden beslendiği bir başka alandır. Haber örgütlerinin, haber kaynaklarından gelen bedava seyahat tekliflerini kabul etmesi, medya etiğinin tartışmaya neden olan konuları arasındadır. Genellikle büyük ve ekonomik güce sahip bazı haber örgütleri, bedava gezileri kabul etmemek yönünde ilkelere sahiptir. New York Times ve Chicago Tribune için gezi yazıları yazanların gezilere bedava çıkmaları ya da lokanta değerlendirme yazıları yazan gazetecilerin bedava yemek yemeleri yasaktır. Bu gazetecilerin haber için yaptıkları harcamalar, gazete tarafından karşılanır. Bu yasakları ihlal eden gazetecilere, işten atmaya kadar değişen çok katı cezalar verilir. Daha hafif cezalarda ise, gazeteci bu tür hataları yapmasına olanak vermeyen farklı bir alandaki göreve kaydırılır (Özerengin, 2001). Bazı medya kuruluşları ise gazetecilerin bedava gezileri kabul etmesini yöneticilerin iznine bağlamıştır. Örneğin, Doğan Yayın Holding’in yayın ilkelerinde, “DYH çalışanları, bağlı oldukları birim yöneticisinin izni olmadan üçüncü şahısların gezi davetlerini kabul edemezler ve onlarla seyahat edemezler” ifadesi yer almaktadır. Küçük medya kuruluşları ya da serbest çalışan gazeteciler ise ekonomik olanakları yeterli olmadığı için bedava ya da indirimli gezileri kabul edebilmektedirler. Medya kuruluşlarının ekonomik yetersizlikleri nedeniyle kabul edilen bedava gezi olanaklarıyla ilgili olarak da konunun haber değeri taşıyıp taşımadığına dikkat edilmelidir. Ayrıca, halkla ilişkiler şirketlerine geziye götürülecek gazetecileri seçme ola- 77 nağı verilmemeli, kimin nereye gideceğini gazete yönetimi belirlemelidir. Türkiye’de, haber değerine bakılmaksızın bedava gezileri kabul etmenin gazetecilik mesleğinde yaygın bir uygulama olduğu bilinmektedir. Özellikle büyük holdinglerin bir halkla ilişkiler etkinliği olarak düzenledikleri geziler, medyada hedeflenen amaca ulaşmaktadır. Meral Tamer’in (Milliyet, 10 Nisan 1999) Gülçin Telci'nin ardından yazdığı "Ufuk Turu"nda anlattıkları, bu gezilerin yaygınlığına küçük bir örnek oluşturmaktadır: ...ekonomi gazeteciliğindeki bu savaş arkadaşımla yine de nerelere gitmedik ki… Geçen hafta ölen Ekrem Elginkan'ın sahibi bulunduğu ECA'nın Kıbrıs'taki bayiler toplantısından tutun da Uluslararası Giyim Sanayicileri Federasyonu'nun Hasan Arat'ı başkan seçtiği Washington'daki genel kuruluna, Finlandiya'da Nokia'nın yeni teknolojisini gördükten sonra bir Aşk Gemisi'yle Kuzey Denizi'nin eşsiz fiyortlarını seyrederek İsveç'e, Bekir Okan'ın makarna tesislerini görmek için gittiğimiz Gaziantep'ten Yapı Kredi'nin Marmaris'in asude bir koyundaki eşsiz manzaralı tatil köyü Robinson Maris'e... Bedava gezi olanakları bazen gazetecinin bilgisini görgüsünü artıracağı ve meslek içi eğitime katkı sağlayacağı gerekçesiyle savunulsa da, bu tür olanakların bilgisini görgüsünü artırma gereksiniminde olan muhabirler yerine üst düzeydekilere sağlanması, uygulamanın savunulmasını zorlaştırmaktadır. Bu konuda Hıncal Uluç’un Antalya’daki bir otelin kral dairesinde ağırlanmasının ardından yazdığı yazıyı eleştiren Fatih Altaylı’ya 8 Şubat 2005 tarihli Sabah’taki köşesinde verdiği yanıt iyi bir örnek oluşturmaktadır: Hani birinci sınıf koltuklarda Monte Carlo'ya uçmuştuk seninle… Kentin değil, dünyanın en büyük, en ünlü, en de luxe otelinde ağırlanmıştık. Hani sen, muhalif medyanın dillerine düşen Gucci pabuçlarını bu otelin alışveriş merkezinden almıştın… Ben yalnızdım… Senin yanında Sevgili Hande, yani eşin de vardı... Sana o sabah bütün gün kullanman için, daha dünya üzerinde kimsenin görmediği son model bir Ferrari verdiler... 78 Gecesi 3 bin dolarlık oda değil, 500 bin dolarlık Ferrari... Türkiye'de 2 tane satıldı bugüne dek... Onu kullanarak tanımadın mı? Döndüğünde tonla yazı yazmadın mı? (…) O gezide biz kimin davetlisi idik? Zeytinoğlu Holding'in... Yani batık Eskişehir Bankası'nın sahibi Zeytinoğlu ailesi... Batık banka sahibinin daveti ile Monte Carlo/ Ferrari eşli davetinin faturası sence kaç bin dolardı Sevgili Fatih! Yani kursağından geçen hortumcu parasının? Gazetecilerin reklam amaçlı gezi davetlerini kabul etmeleri eleştirilmeye başlanınca, Sabah yönetimi, 2006 Temmuz ayında, haber değeri varsa tüm masrafları gazete tarafından karşılanarak geziye muhabir gönderilmesi, aksi durumda gezilere yazar ve muhabirlerin katılmamaları yönünde bir karar aldığını duyurdu. “Hayat tarzı” yazarlarının da konu ettikleri otel, restoran ya da ürünler için ödeme yapacaklarının; hediye ve ikram kabul edemeyeceklerinin karara bağlandığı bildirildi. e. Spin∗ Denetimi ve Siyasal İletişim Siyasette yalan söylemek demokratik rejimlerin de özelliklerinden biridir. Bir görüşe göre, siyasetin yarısı imaj oluşturma, öteki yarısı ise olgular ne olursa olsun insanları o imaja inandırma sanatıdır (Keane, 1993:99). Günümüzde siyasetçiler etiksel olsun ya da olmasın, medya performanslarının tasarımını ve yürütülmesini giderek akıl hocalarına ve danışmanlarına, yani iletişim sürecini yönetmek için genellikle sahne gerisinde istihdam edilen siyasal halkla ilişkilerde, pazarlamada, lobicilikte ve reklamcılıkta uzmanlaşan kimselere devretmektedirler. Bu mesleğin en iyi bilinen üyelerinin isimleri (ABD’de George Stephanopoulos, James Carville, Dick Wirthlin ve Dick Morris, Britanya’da Brendan Bruce, Tim Bell, Peter Mandelson, Alistair Campbell), günümüzde siyasal yaşamın etiksel çöküşünün simgeleri haline gelmişler ve siyasal gazeteciliğin, iddia edilen suçlarının tartı- ∗ Eğirmek, bükmek, dönmek, döndürmek, çevirmek, tornalamak, masal okumak gibi anlamlara gelen spin sözcüğü, bir öneriye, politikaya, habere yapılan yorum anlamını da kapsamaktadır. 79 şılmasına ayrılan büyük bir alt türünü yaratmışlardır. Bu suçlar, oyunsal dış görünüşü dikkate alarak siyasetçilerin ilke ve dürüstlükten sıyrılması için onlara baskı yapmakla ve daha öte durumlarda siyasetçinin yerini gasp ederek kendilerini asıl siyasal oyuncular haline getirmek yoluyla siyasetçilerin tanıtım amaçları için medyanın yönlendirilmesini ve sindirilmesini içermektedir. Bu bakımdan en kötü suçluların, siyasal iletişimin akışını kolaylaştırmayan, onu medya ve kamusal tüketim için değiştiren yeni bir iletişimci türü olan spin doktorları olduğunda birleşilmektedir (McNair, 1998:54). Spin doktorları tarafından yerine getirilen spin denetimi, halkla ilişkiler uygulayıcıları tarafından gerçekliği bir müşterinin hoşnut kalacağı bir biçime çarpıtma ya da manipüle etme girişimlerine verilen isimdir. Bu, siyasette çok yaygın bir uygulamadır ve halkla ilişkiler aracılığıyla yalan söyleme pratiğinin en fazla geliştiği yer ABD’dir. Örneğin, Beyaz Saray basın sekreterleri genellikle, bir basın toplantısından sonra başkanın yanlış ifadelerini ya da potlarını, “başkanın söylemek istediği...” diyerek yorumlamaya çalışırlar. Böylece, spinin denetiminde olanlar, gerçekte ne söylendiğini unutmaya ve basın sekreterinin söylediğini başkanın söylediğinin yerine geçirmeye yönlendirilirler (Leslie, 2000:218). Devlet yönetimi sürekli bir halkla ilişkiler çabası olarak görüldüğünden, Beyaz Saray görevlileri medyanın Başkan’la ilgili olarak çizeceği portreye kendi istedikleri biçimi vermeye çalışırlar (Keane, 1993:99). Siyasal iletişimin ideal olarak tarafsız bir biçimde kamu görevlileri ve diğer apolitik kadro tarafından yerine getirilmesi gerekirken günümüzde spin doktorları giderek bu alana egemen olmuştur. Gazeteci Simon Heffer, basın sözcüsünün daha geleneksel işlevini spin doktorununkiyle karşılaştırmaktadır. Basın memurunun, bir hükümetten çok bir parti çalışanı olsa bile, temel olarak gerçeklerin ve arka plan enformasyonunun sağlanmasıyla ilgilendiğini; buna karşılık spin doktorunun temel olarak spin ile ilgili olduğunu belirtmektedir (akt. McNair, 1998:54). Spin doktorunun rolü gerçeklerin ötesine geçerek, gazetecilerin yazacakları haberlerin ana hatlarını çizmek, olumluyu 80 vurgulamak ve olumsuzu görmezden gelmek ya da en azından önemsememek için onları ikna etmektir. İlk olarak ABD’de kullanılmaya başlanan spin doktoru terimi, 1980’lerde İngiltere gibi siyasal reklam kampanyalarının önem kazandığı ülkelerde de kullanılmaya başlandı. Spin doktorları, kıdemli siyasetçilere erişimi denetleyerek, iknaya uygun görünmeyen gazetecileri engelleyerek basını manipüle etmeye çalışırlar. Temel silahları, muhalif gazetecilere karşı cezalandırıcı eylemle destekledikleri saldırgan lobiciliktir. Genellikle küstah ve otoriter olmakla suçlanırlar. Onlar artık, basının, işlevleri parti mesajını olabildiğinde açık biçimde ve geniş bir alana yaymak olan hizmetçileri değildir; kendilerini siyasal sürecin asıl oyuncuları olarak görürler (McNair, 1998:55). Gerçekliğin bir manipülasyonu olarak değerlendirilebilecek spin denetiminin bir başka görünüşü, sözde olayların sahnelenmesidir. “Sözde olaylar, tanıtma yapma, bir olayı dramatize etme ya da bir şeye dikkat çekme gibi özel amaçlarla üretilmiş olaylar olarak tanımlanır.” (Leslie, 2000:219). Sözde olaylarla oldukça ilişkili bir etkinlik de bir olayı ya da ürünü abartma (hyping) uygulamasıdır. “Abartı (hype), bir olayın ya da bir ürünün öneminin, bir heyecan atmosferini yapay olarak yaratma amacıyla kasten büyütülmesi olarak tanımlanabilir.” (Leslie, 2000:220). McNair (1998:61), günümüzde siyasal gazetecilik konusunun, meselelerden çok siyaset oyunu; politikalardan çok süreç haline geldiğini, enformasyona anlamını veren içeriğin reyting uğruna kurban edildiğini belirtmektedir. Siyasi haberlerdeki kaynak bağımlılığı, gazetecilerin politikacıların istediği biçimde yönlendirilmelerine yol açmakta, bunun sonucunda ise verilen haberler gerçekleri yansıtmaktan giderek uzaklaşmaktadır. İzleyici de kamu meseleleri ile ilgili haberlere fazla ilgi göstermemektedir. Çünkü haberler günlük rutini yansıtmakta, otoritelerin ve politikayla içli dışlı olanların dünyasına göre hazırlanmakta ve yurttaşların siyasal eylem olanaklarıyla ilişki kuramamaktadır. Bu durumda 81 insanların kullanamayacakları bilgiyi toplamaları için de bir neden kalmamaktadır. Tektipleştirilmiş ve siyasetin dar, profesyonel çerçevesine sıkıştırılmış haberler, kamuoyunun politik duyarlığını da köreltmektedir. İzleyiciyi/okuyucuyu sıkmama ve eğlendirme endişesinin egemen olduğu medya dünyasında, siyaset yoğun izleme saatlerinden olabildiğince dışlanan, fazla heyecan vermeyen, ilginç kılınması gereken bir gösteri gibi görünmektedir. Siyaset, dar bir çerçevede (profesyonel siyaset düzeyinde), kişiler arası ilişkiler ön plana çıkarılarak (parlamentodaki kavgalar, parti liderlerinin çekişmesi, vb.) ve önemsiz ama ilginç görünebilen yönleriyle (siyasetçilerin aşk skandalları, giyim kuşam biçimleri, vb.) gündeme gelmektedir. Bunun sonucu ise insanların yaşamlarını etkileyen siyasi olaylarla ilgili olarak bilgilenmelerinin giderek zorlaşmasıdır. Siyasal iletişim konusunda medya etiğiyle ilgili olarak tartışılan bir nokta da seçim dönemlerinde gazetelerde yer alan kamuoyu araştırmaları ile ilgilidir. Seçim sonuçlarına yönelik olarak yayınlanan kamuoyu araştırmalarının seçmenin tercihlerini manipüle ettiği ve oyların araştırmalarda güçlü gösterilen parti ya da adaylarda toplanmasına neden olduğu ileri sürülmektedir. Türkiye’deki basın meslek ilkeleri içinde yalnızca DYH Yayın İlkeleri, kamuoyu araştırmalarının haber yapılmasına ilişkin bir kural getirmiştir: “Bütün kamuoyu araştırmaları, araştırmayı yapan kuruluşun adı, kimin talebi ve finansmanı ile yapıldığı, tarih ve görüşülen kişi sayısı ve araştırma metodu açık olarak belirtilerek yayımlanır” (md.16). 3. Çek Defteri Gazeteciliği Çek defteri gazeteciliği, gazetecinin haber kaynaklarıyla ilişkisini paraya dayandırdığı bir gazetecilik türünü anlatmak için kullanılmaktadır. Gazetecinin, haber kaynağı ile maddi ilişkiye girmesi ise iki biçimde olur. Birincisinde gazeteci haber yapacağı enformasyon, fotoğraf ya da görüntü için haber kaynağına ödeme yapar. İkinci türünde ise haber kaynağı, lehindeki bir haberin yayınlanması ya da 82 aleyhindeki bir haberin yayınlanmaması karşılığında gazeteciye ödeme yapar. a. Haberi Para ile Elde Etme Çek defteri gazeteciliğinin bu türünde, haber kaynaklarına konuşmaları, bilgi vermeleri karşılığında para ödenir. Bazı haber örgütleri, önemli bir kişi ile özel görüşme yapma ayrıcalığı için önemli miktarlarda para ödemeye hazırdır. Ancak, çek defteri gazeteciliğinin en önemli sakıncası, önemli bir habercilik ilkesini ihlal etmesi, editöryal alanı parayla alınıp satılan bir meta haline getirmesidir. Oysa, “haber kendinde bir iyiliktir, bu sıfatla, ona satın alınan bir mal gibi davranılmamalıdır” (Leslie, 2000:183). Bununla birlikte, kapitalist sistemlerde, haber alınıp satılan bir metadır, haberin alıcısı da medya kuruluşlarının okuyucuları/izleyicileri/dinleyicileridir. Okuyucular, gazeteleri haber alabilmek için satın almaktadır. Gazeteler kamu görevi görmekte haberler de kamu malı olmaktadır. Ancak, çek defteri gazeteciliğinde olduğu gibi haberin kamu yararı değil de kişisel çıkarlar gözetilerek üretilmesi, basın özgürlüğünün temel dayanaklarını ortadan kaldırmaktadır. Çek defteri gazeteciliğinin bir başka sakıncası ise ekonomik olanakları olan medya kuruluşlarına haber üretiminde kullanılacak enformasyona ulaşmada avantaj sağlaması, ekonomik açıdan güçlü olmayan medya kuruluşlarının habere ulaşma hakkını fiilen kısıtlamasıdır. Böylece, enformasyonun zenginliğin tekeline girdiği bir duruma yol açar. Haber kaynağına ödeme yapmak, tabloid ya da popüler basının dünya çapında ün kazandığı İngiltere’de büyük basın gruplarının başlattığı ve sansasyonel basının sıkça kullandığı bir yöntemdir. İngiltere’de çek defteri gazeteciliği konusunda zengin bir gelenek vardır. 1996 Kasımında, News of the World’ün editörüne göre gazetelerde yayınlanan hikâyelerin ortalama yüzde 10’una ödeme yapılıyordu (Keeble, 2004:39). Bu yöntemin İngiltere basınındaki en eski örneklerinden biri, 1924 yılında Evening Standard tarafından bir ceza davasında dinlene83 cek tanığın kaçırılmasıdır. Gazete tanığa para ödemiş, ayrıca tanığı kaçırdığı için bin sterlinlik bir para cezasına çarptırılmıştır. Ancak, gazete yarattığı sansasyonla tirajını artırıp bu parayı fazlasıyla çıkarmıştı. Bir başka örnek, pazar günleri yayınlanan News Of The World’ün 1966’da bir dava ile ilgili tanıkları para karşılığı konuşturma yöntemine başvurmasıdır. Aynı gazete, 1984 yılında ise iki polis memuru tarafından vurulan Stephen Waldorf adlı kişiye tam 20 bin sterlin ödeyerek hikâyeyi satın almıştır (Arapkirli, 1997). Ana damar medyadaki eleştiriler, ağır ceza mahkemesi davalarında tanıklara, suçlulara ve yardımcılarına ödeme yapma konusunda odaklanır. Özellikle, mahkeme konusu olan olaylara karışmış kişilerin yargılamayı da etkileyecek biçimde, ifadelerini satışa çıkarmaları hukuksal sorunlar oluşturmaktadır. Bu konudaki tartışmalar, gazetelerin 1995’te seri katil Rosemary West’in yargılanmasında Daily Star tarafından 3 bin paund ödenen fakat 70 bin paund vaat edilen kızı Anne Marie Davies’in de aralarında yer aldığı 19 tanıkla anlaşma yapmasından sonra doruğa ulaştı. 1996’da ise 8 çocuğa hamile Mandy Alwood adlı bir kadının, röportaj için "çocuk başına" para istemesi, basın kuruluşlarının özdenetim çağrılarına konu oldu (Keeble, 2004:40). 1996 Ekimi’nde Lord Chancellor’s Department tarafından yayınlanan bir Green Paper’da, PCC’nin (Press Complaints Commission-Basın Şikayetleri Komisyonu) 1991’de çek defteri gazeteciliğini yasaklayan kodunun “yaygın ve pervasız ihlalleri” önlemede başarısız olduğu öne sürüldü ve sorunu ele alacak yasal düzenleme önerildi. PCC, tanıklara ve suçlulara ödeme yapmanın duruşmalarda sadece nadiren meydana geldiğini söyleyerek inatla yasal düzenlemeye karşı çıktı. Kasım 1996’da Komisyon koda, editöre, ödemenin kamu yararına olduğunu kanıtlayacak bir gerekçe yükümlülüğü getiren eklemeler yaptı. Daha sonra Şubat 2000’de Lord Chansellor, Lord Irvine, hükümetin basın tarafından ağır ceza mahkemelerindeki tanıklara yapılan ödemeleri gözden geçireceğini duyurdu. İlginç biçimde, Hanna ve Epworth tarafından yapılan bir araştırma, İngiltere ve Galler 84 ülkesinde çalışan gazetecilerin yüzde 70’inin tanıklara medya ödemelerinin adaleti riske attığını söylediğini, buna karşın sadece yüzde 58.1’inin bu tür ödemeler üzerinde hukuksal bir yasak olması gerektiği konusunda birleştiğini gösterdi. (Keeble, 2004:40) Son yıllarda, PCC bir dizi yayınlanmış kararda ödemeler konusundaki tavrını açıkladı. Bir meslektaşlarını öldürmekten mahkum olduktan sonra Mayıs 1998’de bir Suudi hapishanesinden serbest bırakılan hemşireler Deborah Parry ve Lucille McLauchlan’ın hikâyeleri Express ve Mirror tarafından sırayla satın alındı. Fakat, PCC ödemeleri kınamadı. The Times’ın, Gitta Sereny’nin 1960’ların çocuk katili Mary Bell’in biyografisi Cries Unheard’ı seri halinde yayınlamasından ve Daily Mail’in, Boston’da bir bebeği öldürmekten mahkum olan dadı Louise Woodward’ın ebeveynine 40 bin paunt ödeme yapmasından sonra tartışmalar çıktı. Her iki olayda da PCC, açık bir kamu yararı olduğuna karar verdi. 1999 Aralığında, News of the World’s’ün, çocuk pornografisi suçundan 4 aya mahkum olan Gary Glitter’e karşı anahtar tanık Allison Brown’a 25 bin paunt ödemesi ise PCC tarafından kınandı ve hâkim tarafından açıkça ayıplanacak bir durum olarak nitelendi (Keeble, 2004:40-41) Benzer çek defteri gazeteciliği örneklerine Avustralya’da da rastlanmaktadır. 2003’te 60 Minutes programı, bir seri katil kendisini öldürmekle suçlanırken saklanarak yaşadığı 4 yılın hikâyesi için Queensland kaçağı Natasha Ryan’a 250 bin dolar ödedi. 2004 yılında Avustralya’da bir aktüalite programı, David Beckham’ın metresi olduğunu iddia eden Melbourne’lü model Sarah Marbeck’e özel röportaj için 60 bin dolar ödeme yaptı (Jackson, vd., 2004). Çek defteri gazeteciliğinin yaygınlaşması, medyanın bir şöhret basamağı olarak kullanılmasını da beraberinde getirmektedir. Ayrıca, para karşılığı haber yapıldığında olayın denetlenmesi sorunu ortaya çıkmaktadır. Örneğin, 2003 yılında, Prens Charles’ın eski uşağı George Smith, Prensi bir saray çalışanıyla “uygunsuz” durumda gördüğünü öne sürdü. Smith, bu iddianın yer aldığı röportaj karşılığında The Mail On Sunday’den 60 bin sterlin aldı, ancak 7 ay sonra Sunday 85 Telegraph’a yaptığı açıklamada, ortaya attığı hikâyenin tümüyle gerçek dışı olduğunu söyledi. Çek defteri gazeteciliği, insanları yalan söylemeye teşvik ettiği için eleştirilmekte, şöhret olmak ya da intikam amacıyla ünlü kişiler hakkında açıklama yapan insanların verdikleri bilgilerin doğruluğunun kanıtlanması da çoğu kez gazetecilik olanakları içinde bulunmamaktadır. Ancak, günümüzde enformasyonun bir değişim değeri olduğu göz önünde tutulduğunda, pazar merkezli bir dünyada haber kaynaklarına hiçbir biçimde ödeme yapılmaması da savunulamaz. Bu konudaki bir örnek olayı, araştırmacı gazeteci Phillip Knightley anlatmaktadır. Knightley, Hitler’in yardımcısı Rudolf Hess konusunda araştırmalar yapmış bir uzmandır. 1990 yılında ABD’li bir belgesel yapımcısı, kendisinden Hess konusunda hazırlayacakları bir belgesel için görüşme talep eder. Knightley de görüşmenin sonunda yapımcıdan 250 paund ister. Ancak, ABD’li yapımcı, bunun çek defteri gazeteciliğine girdiğini söyleyerek, parayı vermek istemez. Knightley ise, kendisinin Hess konusunda uzun zaman çalışmış bir uzman olduğunu, sahip olduğu enformasyonun bir değişim değeri bulunduğunu, aynı zamanda, profesyonel bir yazar olarak röportaja da zaman harcadığını belirterek, bunun çek defteri gazeteciliği olarak değerlendirilemeyeceğini kaydeder (Knightley, tarih yok). Çek defteri gazeteciliğinde ödeme yapmanın ne zaman doğru, ne zaman yanlış olduğunu ayıracak açık bir çizgi, istisnaları dışlayacak bir kural bulmak son derece zordur. İngiltere Basın Şikayetleri Komisyonu, haber kaynaklarına yapılan ödemeler konusunda bazı ayrımlara gitmiştir (İrvan, 2001). Komisyon, habere doğrudan konu olan kişilere hiçbir biçimde ödeme yapılmaması gerektiğini, belki sadece kişinin masraflarının üstlenilebileceğini belirtmektedir. Suç işlemiş kişilere veya bu kişilerin yakınlarına, anlatacakları öyküler, verecekleri fotoğraflar ya da enformasyon için para ödenmemesini, ancak ilgili malzemelerin kamu çıkarı gereği mutlaka yayınlanması gerekiyorsa ve bunun için de para talep ediliyorsa ödeme yapılabileceğini ifade etmektedir. Ayrıca, haberi yorumlayan konumundaki uzmanlara, dev86 lette görev yapmış kişilerin anılarına belirli oranda ödeme yapılması normal karşılanmaktadır. Örneğin, BBC’nin de içinde bulunduğu İngiliz yayın kuruluşları, röportajlar için uzmanlara ödeme yapmaktadırlar. Media Entertainment and Arts Alliance (MEAA) ve Australian Journalists Association (AJA) kodları da, bazı durumlarda haber kaynaklarına para ödenmesini kabul ederler. MEAA’nın Etik İzleme Komitesi’nin 1996’da yayınladığı raporda, çek defteri gazeteciliğine suçlunun eylemini ödüllendirdiği ya da medyanın enformasyona eşit erişimini engellediği için karşı çıkıldığı belirtilerek, tartışmalardaki kategoriler ayırılmaktadır. Komitenin raporuna göre, suç işleyen kişilere hikâyeleri için ödeme yapmak etik değildir. Bu tür ödemelerin ilgili yasal düzenlemelerle haczedilmesi gerekmektedir. Şöhretli kişilere ya da haber değeri olan bir olaya, genellikle bir trajediye karışmış şöhretli olmayan kişilere ödeme yapmak kabul edilebilir. Ancak medya kuruluşları, okuyucularını yapılan ödemelerden haberdar etmelidir. Bu okuyucuyu haberdar etme, giriş ücreti gibi ödemelerin, kamusal kaynaklardan elde edilen dokümanların hizmet ücretlerinin ve normal haber akışı sırasında karşılaşılan diğer küçük maliyetlerin açıklanmasını kapsamaz. Komitenin raporuna göre, okuyucu enformasyon için doğrudan ya da dolaylı ödeme yapılan kaynağı bilirse, suçlulara ödeme yapılması gibi uygulamalara son vermesi için medya üzerinde baskı oluşturabilir. Ödeme yapılan kaynağın aldığı paranın, söylediklerinin gerçekliğini etkileyebileceğini düşünerek habere temkinli yaklaşır. Ayrıca, okuyucunun, medyanın yaptığı ödemeden en fazla değeri elde etmek isteyeceğini düşünerek, haber değeri iddiasını kuşkuyla karşılama fırsatı olur. Çek defteri gazeteciliğinin örneklerine Türkiye’de de rastlanmaktadır. Geçmiş yıllarda eski Devlet Bakanlarından Güneş Taner, medya kuruluşlarının özel programlarına çağrıldığında 5 bin dolar isteyeceğini duyurmuş ve NTV başta olmak üzere çıktığı televizyon kuruluşlarından bu parayı almıştır. Yine televizyon kuruluşlarının haber bültenlerine ya da haber programlarına konuk ettikleri, sansasyonel olaylara 87 karışmış kişilere ödeme yaptıkları bilinmektedir. Ancak, çek defteri gazeteciliğinin Türkiye’de kamuoyu önünde pek tartışılmadığı görülmektedir. Bu konuyla ilgili olarak 2002 yılında, işsiz Yılmaz Durmuş, ihbarcılık yaparak televizyon kanallarından para aldığını açıkladı. Durmuş, genç yaştaki Rus kadınların pasaportlarına el konularak satıldığını öğrenince bunu bir haber programına para karşılığı sattığını, gizli kamerayla görüntülenmelerini sağlayarak da 100 milyon lira kazandığını, zamanla ihbarcılığı kazanç kapısı haline getirdiğini anlattı. Yılmaz Durmuş’un, bir televizyon kanalında itiraflarda bulunduğu muhabir Yüksel Evsen, haber programlarında ihbarcılara para verilmesinin çok yaygın olduğunu belirtmektedir. Evsen’e göre, “Durmuş ihbarları nedeniyle televizyon habercileri tarafından tanındı. Bu ihbarcılara para veriliyor. Yaptıkları ihbarlarla, muhabirlerin kazandığından fazla para alıyorlar. Bu da Durmuş gibi insanların artmasına neden oluyor.” (Radikal, 21 Temmuz 2002). Konuyla ilgili bir başka olay ise 2001 yılında gündeme geldi. Kanal D, Tayyip Erdoğan’ın 1992 yılında RP İstanbul İl başkanı olarak Pendik’te yaptığı bir konuşmanın kasetini yayınladı. Kanal D Haber Yönetmeni Tuncay Özkan, kasetlerin kaynağıyla ilgili bir soruyu yanıtlarken, kasetleri aldığı kişi ile “ticari bir arşiv anlaşması” yaptıklarını belirtti (Özcan, 2001). Çek defteri gazeteciliği, Mehmet Ali Ağca’nın 2006 Ocak ayında tahliyesinin ardından yayınlanan haberler üzerine tartışma konusu oldu. Bazı gazetecilerin Ağca’ya röportaj karşılığı ödeme yaptığı, Ağca’nın medyaya konuşmak için 5 milyon dolar istediği yönündeki haberler üzerine, Güneri Cıvaoğlu 1997’de İtalya’da Ancona Cezaevi’nde Ağca ile yaptığı televizyon röportajı karşılığında Kanal D tarafından Ağca’nın annesine 20 bin dolar ödendiğini açıkladı. Türkiye’deki meslek ilkelerine bakıldığına, TGC’nin Türkiye Gazetecileri Hak ve Sorumluluk Bildirgesi’nde “Haber için para” başlığı altında, “Gazeteci belge veya görüntü sağlamak amacıyla, bir suçla 88 ilgili sanık, tanık veya onların yakınlarına para teklif etmemeli ve vermemelidir” ilkesi getirildiği görülmektedir. b. Para Karşılığı Haber Yapma Genellikle belli bir konumdaki haber kaynakları, gazetecileri ‘kullanılabilirlik’ derecesine göre sınıflandırarak, medyada kendileriyle ve yaptıklarıyla ilgili olumlu haberlerin yer almasını, olumsuzların yer almamasını sağlamaya çalışırlar. Bu durumda gazetecinin tavrını çok iyi belirlemesi ve kaynağın aracı haline gelmemesi gerekir. Gazeteciye para karşılığı haber yaptırmak, propaganda veya reklam amaçlı ya da kişisel yıpratma, intikam ve çıkar amaçlı olabilir. Bu konuda bir örnek, 2001 yılında gündeme gelmiştir. Samanyolu’nda yayınlanan Kervan adlı programda, Kesput, Edremit, Bigadiç ilçelerini tanıtmak için 1.5 milyar lira alındığı ortaya çıktı (Özcan, 2001). Program sorumlusu bunun ekip ve prodüksiyon giderleri için alındığını söylese de para karşılığı tanıtım yapılmıştı. Yerel televizyonların, adayları para karşılığı yayına çıkardıkları ya da gazetelerin yer ayırdıkları iddiaları ise her seçim döneminde gündeme gelmektedir. Oysa, televizyonların kullandıkları frekanslar sınırlı olmaları dolayısıyla kamu malıdır ve toplumun yararına kullanılması gerekir. TV kanalı, halka kendi frekansını tekrar satamaz. Konuyla ilgili bir başka örnek 2002 yılında yaşandı. Rıdvan Akar, çeşitli kuruluşlara gönderdiği mektupta, Mehmet Ali Birand ile birlikte hazırladıkları 32. Gün programının “Tartışmanın Kalbinde” formatı için programa ev sahipliği yapacak, tartışmanın yapılacağı mekânı seçecek, konuk listesi hakkında önerilerini bildirecek ve program sonunda ekranda bir teşekkür metni ile adını duyuracak bir “sponsorluk” için 10 milyar TL istedi (Çölaşan, 2002). Olayın sponsorluk kapsamında değerlendirilemeyeceği yolundaki tartışmalar üzerine, 32. Gün ekibi, yaptığı açıklamada, “Günün ekonomik koşullarında İstanbul ve Ankara dışında çekilecek programların gerçekleşebilmesi ancak ortaya çıkacak harcamaların bir veya birkaç sponsor tarafından karşılanması zorunluluğunu getirmiştir” diyerek kendini savundu. 89 Gazetecilere reklam ve ticari çıkar amaçlı haber yayınlaması için ödeme yapma uygulaması ise zaman zaman gündeme gelse de üzerinde fazla durulmamakta, bunların gündeme taşınması büyük basın gruplarının birbirini yıpratma savaşının bir aracı gibi görünmektedir. Medyanın para karşılığında siyasal tanıtım yapma ya da parasal bir yatırıma yardımcı olmasını önlemek amacıyla, TGC’nin Türkiye Gazetecileri Hak ve Sorumluluk Bildirgesi’nde “Gazeteci; bir bilginin, haberin yayını ya da yayınlanmaması karşılığı hiçbir maddi veya manevi avantajın peşinde olamaz. Gazeteci, devlet başkanından milletvekiline, işadamından bürokratına kadar haber kaynağı olarak da kabul edilen kişi ve kurumlarla iletişimini ve ilişkisini meslek ilkelerini gözeterek yürütür.” ilkesi getirilmiştir. B. PİYASADAN KAYNAKLANAN ETİK SORUNLAR 1. Medyada Tekelleşme ve Yoğunlaşma Kapitalist sistemde işleyen medya kuruluşları söz konusu olduğunda, piyasa mekânizması ile etik uygulamanın bağdaşıp bağdaşmayacağı sorusu, önem kazanır. Azgın kapitalizm tüm değerleri yok eder ve Fransız felsefeci Nicolas Grimaldi’nin dile getirdiği gibi, “Değer tamamıyla mutlaktır, fakat her fiyat görelidir. Değer tamamen zorunluluk belirtir, fakat her fiyat müzakere edilebilir. Her şeyin bir fiyatının olduğu yerde, artık hiçbir şeyin değeri yoktur” (akt. Sanders, 2004:129). Liberal demokrasi tezlerine göre, demokrasilerde özgür basın hükümet üzerinde bir gözlemci gibi çalışarak, temel meseleler hakkında halkın yargıda bulunabilmesi için gerekli bilgi ve haberi sağlar. Aynı zamanda halkı, farklı fikirlerin ve bakış açılarının varlığından haberdar ederek, demokrasinin çok sesliliğine katkıda bulunur. Diğer yandan, basın kuruluşları, piyasada var olabilmek ve varlıklarını sürdürebilmek için tüketicilerin beklentilerini karşılamak durumundadır. Liberalizmin bu iki ilkesi, serbest girişim ve iletişim özgürlüğü ilkeleri arasındaki gerilim, önemli etik sorunlar yaratmaktadır. Medya alanın90 daki yoğunlaşma ve medya sahiplerinden kaynaklanan baskılar, iletişim özgürlüğünü kısıtlayarak gazetecilerin etiksel hareket alanlarını daraltmaktadır. Medya sektöründeki yoğunlaşma hareketleri, neredeyse izlenmesi güç bir hızla gelişmektedir. Konuyla ilgili kapsamlı bir çalışma, 1983 yılında, Ben Bagdikian tarafından yapılmıştır. Bagdikian, The Media Monopoly adlı kitabında medya alanına 50 kadar şirketin egemen olduğunu belirtiyordu. Aynı kitabın 1996’daki 5. baskısında bu sayı 10’a düştü. Kitabın 2004 baskısında ise medya sektörüne egemen olan şirket sayısı 5’e düşmüştür (Bagdikian, 2004). Bunlar, Time Warner, Disney, Murdoch’s News Corporation, Bertelsmann of Germany ve Viacom’dur (eski CBS). Diğer yandan, büyük medya kuruluşları, önemli ölçüde, medya dışından gelen iş ve siyaset dünyasından kişilerce yönetilmektedir (Chomsky ve Herman, 2006:94). Medya sektöründeki büyük kuruluşlar, bir alanda birbirleriyle rekabet ederken, bir başka alanda da ortak iş yapmaktadırlar. Birbirleriyle rakip-ortak değişen rollerinin bulunduğu bir ortamda ilişkilerini sürdürdükleri için de hiçbir grup diğeriyle arasının bozulmasını göze almamaktadır. Dolayısıyla aralarındaki rekabetin sınırlı olduğu göz önünde tutulmalıdır. Böyle bir ortamda, gazetecilerden, işlerini yaparken halka, çalıştıkları kuruma, haber kaynaklarına ve haberlerinde yer verdikleri kişilere karşı sorumlu davranmaları beklenmektedir. Ancak, tekelleşme ve yoğunlaşma eğilimleri sonucunda medya kuruluşlarının sahipleri, medya dışı sektörlerde önemli çıkarları bulunan iş adamları haline gelmiştir. Medya patronları, sahip oldukları medya kuruluşlarını başka alanlardaki özel çıkarlarını korumak ve geliştirmek için kullanmak istemektedirler. “Medyada sahiplik ve denetimin giderek daralması, medya çıktılarında da sadece medyaya sahip olanların ve denetleyenlerin çıkarlarını yansıtan bir daralmaya yol açmaktadır.” (Belsey ve Chadwick, 2002:426) 91 Gazeteci ise belli bir gelir karşılığında çalışan bir ücretlidir ve kendisinden haber üretmesi istenir. İstenen haberlerin doğası piyasa tarafından belirlenmiştir ve bu gazetecinin mesleki değerlerine ters düşebilir. Gazetecinin çalıştığı kuruma karşı sorumluluğu ile okuyucularına karşı sorumluluğu çatışabilir. Böyle bir durumda gazetecinin hangi sorumluluğuna öncelik vermesi gerektiği, TGC’nin Türkiye Gazetecileri Hak ve Sorumluluk Bildirgesi’nde belirtilmiştir: “Gazetecinin halka karşı sorumluluğu, başta işverenine ve kamu otoritelerine karşı olmak üzere, öteki tüm sorumluluklardan önce gelir.” Bildirgenin gazetecinin haklarını belirten bölümünde ise, “Gazeteci, çalıştığı basın ve yayın organının kendisiyle yaptığı sözleşmede de kaydedilmiş olması gereken temel çizgisini dikkate alır. O temel çizgi dışındaki ve onunla çelişen veya orada açıkça belirtilmemiş olan tüm telkin, öneri, istek ve talimatı reddetme hakkına sahiptir” denmektedir. Yine gazetecinin haklarını belirten 3. madde, gazetecinin “inanmadığı bir görüşü savunmaya veya meslek ilkelerine aykırı bir iş yapmaya” zorlanamayacağını ifade eder. Bildirge, kurumsal çıkarlarla gazetecinin sorumluluklarının çelişmesi durumunda ne yapılacağını ise “müessese çıkarı” başlığı altında düzenlemiştir: “Gazetecinin bir basın-yayın organındaki işlevini Hak ve Sorumluluk Bildirgesi’ndeki hakları, sorumlulukları ve görevleri belirler. Gazeteci, bu mesleki çerçeve ile yayın organının çizgisi dışında, müessese çıkarı söz konusu olsa dahi, hiçbir faaliyete gönüllü olarak veya zorla katılmamalıdır.” 212 Sayılı yasa ile değişikliğe uğrayan 5953 sayılı basın iş yasasının fesih hakkı ve tazminatı düzenleyen 11. maddesi, “Gazetecinin, şeref ve şöhretine halel verebilecek mahiyette bir fiil ve harekette bulunması için işveren tarafından vaki isteği yerine getirmemesi hali işverene ihbar mühletini beklemeksizin iş akdini feshetmek hakkını vermez” hükmünü getirir. Bu madde, patron baskısı karşısında gazetecileri güçlendirici yasal bir düzenleme getirse de, 212 sayılı yasaya göre iş akti yapılan gazeteci sayısının az olması, uygulamada gazetecilerin bu maddeden yararlanmasını engellemektedir. 92 Görüldüğü gibi, gazetecilik etiği konusundaki argümanların hemen hepsi muhabirlerin ve editörlerin davranışıyla ilgilidir, sahiplik ya da mülkiyet etiğiyle değil. Oysa, UNESCO tarafından 1980 yılında yayınlanan MacBride Raporu’nda, “Ahlakın yüksek standartlarına gereksinmesi olan gazeteci değil ondan daha fazla gazetecinin işverenidir” (MacBride, 1993:271) denmektedir. 1992 yılında Zafer Mutlu’nun Sabah’ın genel yayın yönetmenliğini yaptığı dönemde, Nokta’da yayınlanan röportajda söylediği sözler, medya için bir mülkiyet etiğinin tartışılmasının gerekliliğini en iyi anlatan örnektir: On veriyorsam, onbeş almak için varım. Kim bunun aksini söylüyorsa yalan. Ahlak, nizam, demokrasi palavra... Sabah gazetesi, para kazanmak için vardır. Sabah gazetesi, Türk halkını aydınlatmak için var değildir. Sabah amme menfaati yapmıyor, bu işi para kazanmak için yapıyor. “Gazeteciliğin temel etiksel sorunları sahipliğin en derin düzeyinde kökenlenir, fakat muhabir ve editör düzeyinde çözülür. Tüm pratik amaçlar için, muhabirler meslek etiğine tabi profesyonellerdir, fakat sahipler değil” (Carey, 1999:48). Bu da medya etiği denince sadece gazetecinin vicdanının anlaşılmasına, gazetecinin vicdanıyla baş başa kalıp ahlaklı yazılar yazması beklentilerine neden olmaktadır. Ancak, etik boşlukta işlemez, tam tersine somut, biricik gerçeklere ilişkin bir karar verme durumunu içerir ve etiğin bir sistem, bir örgütlenme boyutu olduğunun ihmal edilmesi, bu alandaki sorunların da gözlerden saklanmasına hizmet eder. 2. Çıkar Çatışması Gazetecilerin nesnel ve doğru haber yazabilmeleri için işlerini yaparken çıkar çatışması yaratacak durumlardan kaçınmaları beklenir. Gazetecilerin, gazetecilik mesleği dışında başka işlerde çalışmaları meslek etiği açısından bazı sakıncalar doğurabilmektedir. Patron adına iş takipçiliği yapmanın yanı sıra bazı kuruluşlara danışmanlık yapmak ya da mesleğini etkileyecek ikinci bir işte çalışmak gazetecilerin ka- 93 muya karşı sorumluluklarını yerine getirmelerine engel olabilmektedir. Gazeteci, halk adına gerçekleri ortaya çıkarıp yazmakla sorumluyken, aynı zamanda bu sorumluluğuyla uyuşmayacak danışmanlık gibi işlerde çalışması tarafsızlığına ve güvenilirliğine gölge düşürür. Gazetecinin halkın çıkarını savunma görevi, özel çıkarların savunulması işiyle bağdaşmayabilir. Bu durumda gazeteci kimliği, propagandacı kimliğinin sürdürülmesinin bir aracı haline gelir. Bu konuda tartışılan bir örnek, 2005 yılında ABD’de yaşandı. Bağımsız köşe yazarı Maggie Gallagher, Sağlık ve İnsani Hizmetler Dairesi’nin 300 milyon dolarlık “Evliliğe teşvik” programına destek vermek için 21.500 dolar aldığını itiraf etti. Din ve etik konularında yazan Michael McManus’un da aynı programda “homoseksüel evlilik” konusunda yorumlar yapmak için 10 bin dolar aldığı ortaya çıktı. Köşe yazarı, televizyon yorumcusu ve aynı zamanda Ketchum Inc. halkla ilişkiler şirketinin yöneticilerinden Armstrong Williams’a Eğitim Bakanlığı, ülkedeki siyahilere yönelik yeni eğitim politikası No Child Left Behind’ı desteklemesi için 240 bin dolar ödedi. Olaylar açığa çıktığı zaman Williams, Chicago’daki Tribune Media Services tarafından köşe yazarlığından kovuldu. Williams’ın ve diğer gazetecilerin durumu, çek defteri gazeteciliği, rüşvet, hükümet ödemeli propaganda, gazetecilik maskesi altında yönetimin gündeminin taşınması, medyanın rolünün bulanıklaşması gibi konular çerçevesinde tartışıldı. Williams’ın yorumcu ve köşe yazarı kimlikleri ile halkla ilişkilerci kimliğinin çatışması, gazetecinin güvenirliğine zarar verdiği gibi medyanın rolünü de bulanıklaştırmaktadır. Dolayısıyla gazetecilerin, bağlılıkları açıklanmaksızın başka bir işte çalışmamaları gerektiği, tarafsızlıklarını ve güvenirliklerini sağlayacak bir ilke olarak belirmektedir. Konuyla ilgili bir başka örnek, 2004 yılında Yunanistan’da yaşanmıştır. Devlet ihalelerine katılan iş adamlarının gazete ve televizyon sahibi olmasını engelleyen yasa tasarısının parlamentoda görü- 94 şülmesi sırasında, 1043 medya mensubunun devletten maaş aldığı ortaya çıktı. Yasayı savunan Hükümet Sözcüsü Teodoros Rusopulos tartışmaların şiddetlendiği bir oturumda, bir önceki Pasok iktidarı döneminde, devletten maaş alan gazeteciler olduğunu söyledi. Bunun üzerine Yunan Gazeteciler Cemiyeti, bu isimlerin açıklanmasını istedi. Sözcü, devlet kadrolarında görülen 1043 gazeteciye ilişkin listeyi Gazeteciler Cemiyeti’ne gönderip, bunlardan hangilerinin basın ahlak kurallarını çiğneyerek gazete, radyo ve televizyonlarda da çalıştığının saptamasını istedi. Bu listeye göre, başta basın bakanlığından 125, savunma bakanlığından 13 olmak üzere 17 bakanlıktan 1043 gazetecinin maaş aldığı belirlendi. Özel kanallarda sunuculuk yapan bazı tanınmış gazetecilerin, aynı zamanda iki bakanlıkta da danışmanlık yaptığı saptandı. Yunanistan’da 1997'den beri de 60/15-4-97 sayılı kararname ile her yıl hem özel hem devlet kuruluşlarında çalışan bu gazetecilerin listesi oluşturuluyordu. Söz konusu gazetecilerin durumları, yasalara uygundu. Hem çalıştıkları medya kuruluşunun hem de devlet ya da kamu kuruluşunun bordrolarında görünüyorlar, vergilerini düzenli olarak ödüyorlardı. Ancak, Atina Gazeteciler Birliği'nin (ESHEA) tüzüğü, meslek ilkelerinin açıklamasını yaparken, “Gazeteci, devlet ya da özel sektör müesseselerinde maaş karşılığı bağımsızlığına şüphe doğurabilecek görev yapmamalı” demektedir (Kırbaki, 2005). Hükümetten maaş alan gazetecilerin durumu, yasalara uygun olsa da etik ilkeleriyle bağdaşmamaktadır. Gazeteciler, kamu kuruluşlarının, kamu görevlilerinin ve siyasetçilerin yapıp ettikleri konusunda halkı haberdar etmekle görevlidir. Kamu kuruluşları ve siyasetçiler, aynı zamanda gazetecilerin haber kaynaklarıdır. Gazetecilerin görevlerini tam olarak yerine getirebilmeleri, tarafsız ve yansız olabilmeleri için haber kaynaklarıyla ilişkilerini yürütürken araya bir mesafe koymaları, çıkar ilişkisine girmemeleri beklenir. Sözü edilen örneklerde ise gazeteciler, halk adına izleyip eleştirmeleri gereken kurumlarla parasal ilişkilere girerek gazetecilik kimliklerinin aşınmasına neden olmuşlardır. 95 Türkiye’de örtülü ödenekten gazetelere ve basına aktarılan paralar da çıkar çatışması kapsamında değerlendirilmelidir. Örneğin, 19501960 arasında örtülü ödenekten kullanılan 24 milyon 548 bin 713 liradan 948 bin 535 lira basına, gazetecilere ve gazeteci örgütlerine verilmiştir. Bu paranın 58 bin 811 liralık bölümü de usulsüz olarak dağıtılmıştır (Aksoy, 1999:34). Diğer yandan büyük medya gruplarına verilen teşvikler de çıkar çatışmasına neden olacak bir durum yaratmaktadır. Örneğin, Basının yüzde 80’ini kontrol ettikleri dönemde Doğan ve Bilgin gruplarına bankacılık, ticaret, turizm ve sigortacılık sektörlerinde faaliyet gösteren şirketlerine ait teşvikli yarıtımları dışında yalnızca 1983-1997 tarihleri arasında verilen teşvik belgelerinin toplamı 918.4 milyon dolardır (Aksoy, 1999:65-66). Bu konudaki meslek etik ilkelerine bakıldığında sahiplik yapısına gönderme yapılmamakta, yalnızca TGC’nin Hak ve Sorumluluk Bildirgesi, “Gazeteci; mesleğini, reklamcılıkla, halkla ilişkilerle veya propagandacılıkla karıştıramaz.” ilkesine yer vermektedir. Medya gruplarının devletle olan ekonomik ilişkileri sorgulanmadan, yalnızca bu grupların birer ücretli çalışanı durumundaki gazetecinin bireysel vicdanına seslenilmesi etik kurallardan gerçekleştiremeyecekleri idealleri beklemek anlamına gelmektedir. Gazeteciler açısından çıkar çatışmasına neden olabilecek bir durum da, özellikle ekonomi muhabirlerinin borsada etkinlik göstermeleridir. 2002 yılında, bu konuda meydana gelen bir olayla ilgili olarak Kapital dergisi Genel Yayın Müdürü M. Rauf Ateş’in “SPK’da 10 milyon dolarlık portföy yönettiği” iddiası üzerine, Basın Konseyi inceleme başlattı. Basın Konseyi Yüksek Kurulu, borsa konusunda, gazetecilik yapan ve yayın politikasını yönlendiren bir kişinin, hisse senedi alıp satmasının, önünde yasal engel bulunmasa bile “etik” açıdan çok doğru olmadığı, söz konusu gazetecinin ayrıca halen kapalı olsa bile bir süre Para Doktoru isimli bir internet sitesinde hisselerle ilgili bilgiler verdiği gerçeğini de göz önüne alarak, Basın Meslek İlkeleri’nden “Kamusal bir görev olan gazetecilik, ahlaka aykırı özel 96 amaç ve çıkarlara alet edilemez” içerikli 3. maddesini ihlal ettiği için Ateş’in uyarılmasına oy birliği ile karar verdi. Temmuz 2006’da ise Mali Suçlarla Mücadele Şube Müdürlüğü’nün, İstanbul Menkul Kıymet Borsası’nda manüpülasyon yaparak haksız kazanç sağladıkları gerekçesiyle, borsa çalışanı, aracı kurum ve şirket sahiplerini gözaltına alırken olayda iki gazetecinin de adının geçmesi, gazetecilerin borsa ile ilişkilerini yeniden gündeme getirdi. Tekborsa dergisinin yayın yönetmenliğini yapan Mithat Kahraman, gözaltına alınıp ifade verdikten sonra serbest bırakılsa da iddianamede adı geçtiği için görevinden ayrılmak zorunda kaldı. Operasyona adı karışan Osman Arkangil’in Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonu ile anlaşmalı olarak çıkardığı Borsacı dergisi ise kapatıldı. Bu tür olayları önlemek için Doğan Holding Yayın İlkelerinde, “Doğan Yayın Holding'in ‘ekonomi’ ve ‘finans’ konularında yayım yapan bölümlerinde çalışanlar, hisse senedi sahibi olamazlar ve borsalarda dolaylı ya da dolaysız hisse senedi alıp satamazlar” ilkesi getirilmiştir. Aynı şekilde, Ekonomi Muhabirleri Derneği (EMD) Etik İlkelerinde de “EMD Üyesi, Menkul Kıymetler borsalarında portföy yönetemez” kuralı yer almaktadır. Çıkar çatışması yaratarak gazetecinin tarafsızlığını etkileyecek bir başka konu da gazetecilerin profesyonel siyasetçi olmalarıdır. Taha Akyol, Altan Öymen, Tarhan Erdem, Ahmet Tan gibi isimlerin hem gazetecilik yapmaları hem de aktif siyasete atılmaları, tarafsızlık ilkesini tartışmalı hale getirmiştir. Seçim öncesinde oylarını açıklayan köşe yazarları ve yorumcular da giderek artmaktadır. Siyasetle basın arasındaki karmaşık ilişkide, gazetecilerin tarafsızlıklarının korunması için gazetecilerin oy kullanmaması gerektiğini savunanlar bile vardır. Washington Post’un editörü Leonard Downie Jr (2004), gazetecilerin siyasi etkinliklerden kaçınmaları gerektiğini belirterek, gazetecilerin katılabilecekleri tek siyasal eylemin oy kullanmak olduğunu, bununla birlikte, haberleri verirken “zihninin her tarafa ve her olasılığa açık” olması için kendisinin oy kullanmadığını açıklamıştır. Ancak, tarafsızlığın mümkün olmayacağını savunanlar, gazetecinin tarafsızlık görün97 tüsü altında, yapısal bir taraflılığı yansıtmak yerine bağlılıklarını açıklamasını daha dürüst bulmaktadırlar. 3. Reklam Verenlerden Kaynaklanan Etik Sorunlar Kapitalist pazar ekonomisi içinde medya kuruluşları, kâr elde etmek üzere kurulan işletmeler biçiminde örgütlenmiştir. Haber üretim sürecinin enformasyonu toplama, toplanan enformasyonu haber haline getirme ve okuyuculara/izleyicilere ulaştırma aşamaları yüksek bir maliyeti gerektirir. Dolayısıyla medya kuruluşları, okuyuculara sattıkları gazetenin, izleyicilere ulaştırdıkları haberin maliyetini düşürebilmek ve geniş kesimlere ulaşabilmek için reklam gelirlerine bağımlıdır. Bu durum ise medya kuruluşlarını reklam verenlerin baskısıyla karşı karşıya getirir. Haber üretim süreci üzerindeki reklamcı baskısı bir yandan basın özgürlüğünün temellerini aşındırırken, diğer yandan da gazeteciler açısından önemli etik sorunlara yol açmaktadır. Editöryal içerik üzerindeki reklamcı denetimi, reklamcının lehinde yanlı editöryal yazılar; reklamcıyı olumsuz olarak etkileyebilecek tartışmalı konu, mesele ya da olayların sınırlanması ya da hiç yer almaması; reklamcının ürünü, hizmeti ya da örgütü konusunda olumlu haberler yazma; reklam ve editöryal içeriğin arasındaki sınırın bulanıklaşması biçimlerinde görülür. Bazen de reklamcı baskısı açıkça olabilir. Reklam veren kuruluşlar, medyada kendileriyle ilgili olumsuz haberlerin yayınlanmasını önlemek için medya kuruluşlarına verdikleri reklam ve ilanları kesme yoluna başvurarak ekonomik bir baskı uygularlar. Bunun bir örneği, İş Bankası’nın, 2005 yılında, hakkında çıkan haberler nedeniyle Vatan’a reklam boykotu uygulamasıdır. İş Bankası’nın sahibi olduğu Aria zarar edince Aycell’le bileşerek Avea kurulmuştu. Birleşme, İş Bankası’nı rahatlatırken, Aria’daki zararı da büyük ölçüde kapattı. Ancak, Avea bu iştiraki için 2004 bilançosunda sıfır değer gösterirken, İş Bankası buna 813 trilyon lira değer biçti. Vatan’ın bu olayları haber yapması üzerine İş Bankası, gazeteye verdiği reklamları konuyla ilgili haberler süresince keseceğini bildirdi. Bunun üzerine Basın Konseyi, 98 “elindeki reklam ve ilan verme gücünü basını (medyayı) etkilemek ve yönlendirmek amacıyla kullandığı anlaşılan İş Bankası Genel Müdürlüğünü” kınadı. Konsey ayrıca, bu tutumun, yöneticilerin hem yetkilerini keyfi şekilde kullandıklarını, hem de hükmettikleri mali gücü, medya organlarını baskı altına alacak bir araç gibi gördüklerini ortaya koyduğunu belirtti. Günümüzde reklam veren kuruluşlar, sadece kendileriyle ilgili olumsuz haberlerin yayınlanmasını engellemek için reklam ve ilan kesme yoluna başvurmamaktadır. Bunun yanında, reklam vereceği gazetenin haber içeriğine de müdahale etmektedir. Bu konuda bilinen bir örnek, ABD’de Chreysler firmasının reklam işlerini yürüten PentaCom şirketinin Chreysler reklamlarını yayımlayan dergilere 1997 yılı başında gönderdiği mektuptur (akt. İrvan, 2001): Olası çatışmalardan kaçınmak amacıyla, tahrik edici ya da saldırgan olarak yorumlanabilecek bir makale ya da cinsel, siyasal, toplumsal sorunlara değinen bir yazıya yer verileceği zaman, Chreysler şirketinin önceden uyarılması gerekmektedir. Chreysler reklamının yayımlanacağı sayılarda yer verilecek yazıların kısa özetleri mutlaka gönderilmelidir. Bu özetler, dergi baskıya girmeden gönderilmeli ve reklamın yayımlanıp yayımlanmayacağına karar verilmesi için uygun zaman bulunmalıdır. Bu mektuptaki istekleri kabul ettiğinizi göstermek için aşağıda belirtilen yeri imzalayıp 15 Şubat'a kadar geri gönderiniz. İçeriğin denetlenmesinde reklamcıların stratejik bir rolü vardır ve günümüzde pek çok reklam veren kuruluş, bir mektupla olmasa da reklamlarının yayınlanacağı sayfaların içeriğine müdahale etmektedir. Bu konuda Basın Konseyi’nin Basın Meslek İlkeleri, Doğan Holding Yayın İlkeleri ve Basın İlan Kurumu’nun Basın Ahlak Esasları, “İlan ve reklam niteliğindeki yayınların bu nitelikleri, tereddüde yer bırakmayacak şekilde belirtilir” ilkesine yer vermektedir. TGC’nin Doğru Davranış Kuralları’nda ise, “Haber ve yorum metinleri veya görüntüleri ile ilan-reklam amaçlı metinlerin ayrımı hiçbir karışıklığa 99 yer bırakmayacak ölçüde yapılmalıdır” denmektedir. Ayrıca, Gazetecinin Temel Görev ve İlkeleri bölümünde, “Gazeteci; mesleğini, reklamcılıkla, halkla ilişkilerle veya propagandacılıkla karıştıramaz. İlanreklam kaynaklarından herhangi bir telkin, tavsiye alamaz, maddi çıkar sağlayamaz” ilkesi bulunmaktadır. Ancak, burada iki noktanın birbirinden ayrılması gerekir. Gazetecinin mesleğinin sağladığı avantajları kullanarak reklam verenlerden kişisel çıkar sağlaması ile bir medya kuruluşunun kâr amacıyla reklam verenlerin baskısına boyun eğmesi farklı değerlendirilmelidir. Birincisinde bireysel etik alanında kalınırken ikinci durumda, yani gazeteciliğin şirketler dünyası tarafından teslim alınması durumunda basının demokrasinin bir kurumu olma niteliği zayıflayacaktır. C. HABERLERE KONU OLAN KİŞİLERE İLİŞKİN ETİK SORUNLAR Gazetecilerin etik sorumlulukları yalnızca okurlarına/izleyicilerine ve haber kaynaklarına karşı değildir. Gazeteciler aynı zamanda haberlerine konu olan kişilere karşı da sorumluluk taşımak durumundadır. Bu sorumluluk, habere konu olan kişilerin özel yaşamlarının ihlal edilmemesini ve kişilik haklarının korunmasını içerir. Bu bağlamda gazeteci hem haberi oluşturacak enformasyonun toplanması aşamasında hem de haber haline getirilmesi aşamasında etik kuralları gözetmek durumundadır. 1. Özel Yaşam Karşısında Medyanın Sorumluluğu: Çiğnenen Onurlar Haberlerde yer alan kişilerle ilgili olarak medyanın kişilerin özel yaşamına girerek mahremiyetlerini ihlal etmesi, gazetecilik etiği söz konusu olduğunda sık sık gündeme gelen bir konuyu oluşturur. Bu konudaki ahlaki ikilem, medyanın haber alma özgürlüğü ile bireyin özel yaşamının çatışmasından kaynaklanır. Daha çok şöhretli kişilerin, özel yaşamlarının korunması talepleriyle ve paparazzilerle gündeme 100 gelmesine karşın medyanın özel yaşamı ihlali, sıradan yurttaşların daha çok zarar görmelerine yol açabilmektedir. Bu konuda hemen akla gelen bir örnek, Heinrich Böll’ün yaşanan bir olaydan yola çıkarak kurguladığı Katharina Blum’un Çiğnenen Onuru adlı romanda anlatılan öyküdür. 1974 yılında Almanya’da meydana gelen olayda, Katharina Blum’un polis tarafından aranan bir suç zanlısı ile bir gece geçirmiş olmaktan başka kanıtlanabilir bir suçu yoktur. Ancak Blum’un sorguya çekilmesi, etik değerlerden yoksun bir gazetecinin dikkatini bu olaya yöneltmesine yeter. Gazeteci, haber toplama ve okurlarına gerçeği duyurma gibi bahanelerle genç kadının yaşamının bütün alanlarına el atar. Blum’u “haydutun sevgilisi”, “soğukkanlı, kurnaz bir kişilik”, babasının komünist, annesinin ise kiliseden şarap çalıp bunu kilisede sevgilisiyle içebilecek kadar sorumsuz birisi olduğunu yazar. Genç yaşta nasıl ev sahibi olduğu, sevgilisi gibi banka soygununa katılıp katılmadığı gibi konularda suçlayıcı ifadelere yer verir ve özel yaşamına ilişkin ulaşabildiği her şeyi çarpıtarak ortaya serer. Sonuçta, polis tarafından aranan adamın banka soyguncusu olmadığı, kimseyi öldürmediği, tek suçunun silah bulundurmak olduğu ortaya çıkar. Ancak, her şeyini kaybettiği duygusunu taşıyan Blum, kendisiyle mülakat yapmak için evine gelen gazetecinin kaba bir biçimde dile getirdiği sevişme önerisine silahını ateşleyerek yanıt verir (Böll, 2003). Bu konuyla ilgili olarak çok sayıdaki örnekten biri de Hürriyet’te yer almıştır. Hürriyet, 16 Mayıs 2005 tarihli nüshasında birinci sayfada değerlendirilen “Üniversite Amfisinde Esrar Partisi” başlıklı bir haber yayınladı. Habere ilişkin olarak İstanbul Üniversitesi FenEdebiyat Fakültesi amfisinde esrar içen biri kız biri erkek iki öğrencinin fotoğrafı da gazetede yer aldı. Ancak, haberde kız öğrencinin ismi açıkça yazılırken erkek öğrencinin isminin baş harfi verilmiş, fotoğrafta da kız öğrencinin yüzü açıkça görülürken, erkek öğrenci tanınmayacak biçimde yansıtılmıştı. Ayrıca, haberle ilgisiz biçimde 20 yaşındaki genç kızın evlenip boşanmış olduğu bilgisi yer alıyordu. Hürriyet Okur Temsilcisi Doğan Satmış’a, gelen okur mektuplarında 101 erkek öğrenci korunurken, kız öğrencinin deşifre edildiği, cezasını çektikten sonraki hayatının karartıldığı, boşanmış olmasının esrar kullanmasıyla bir ilgisinin olmadığı, uyuşturucu kullanma yöntemleri konusunda ayrıntılı bilgilerin verilmesinin yanlış olduğu yönünde eleştiriler yer aldı (Hürriyet, 23 Mayıs 2005). Konuyla ilgili bir başka örnek, Hürriyet’in 25 Temmuz 2005 tarihli nüshasında yayınlanan “Öğretmeniyle Aşkını CD Yapıp Piyasaya Sürdü” başlıklı haberdir. Yeni Şafak yazarı Kürşat Bumin, söz konusu haberde yer alan bilgilerin ve fotoğrafların tamamen iki kişinin özel yaşamına ilişkin olduğu gerekçesiyle gazeteyi Basın Konseyi’ne şikayet etti. Basın Konseyi de yaptığı değerlendirmede, haberin ve fotoğraflarının yayınlanmasında kamu yararı bulunmadığı, haber ve fotoğrafın yayınlanmasının söz konusu kişilerin özel hayatına müdahale anlamı taşıdığı gerekçesiyle Hürriyet’in uyarılmasına oybirliğiyle karar verdi Özel yaşamın korunması, ünlü kişiler söz konusu olduğunda daha farklı değerlendirilebilmektedir. İtalya'da tatil yaptığı sırada mayosunu değiştirirken paparazziler tarafından görüntülenen Almanya Başbakanı Angela Merkel’in fotoğrafları, 2006 Nisan ayında, İngiliz Sun’da yayınlandı. Alman Bild, ikinci sayfasında “Sevgili çirkin Sun” başlığıyla yayımlanan bir mektupla Sun'un üslubunu sert bir dille eleştirdi. Türkiye’de ise Sabah Merkel’in mayolu fotoğraflarını haber yaptı. Ardından, Hürriyet ve Vatan, Anavatan Partisi Afyonkarahisar Milletvekili Reyhan Balandı’nın mayolu fotoğraflarını yayınladılar. Fotoğrafların yayınlanmasının etik olup olmadığı tartışılırken, Balandı, eski danışmanının tatile gittiklerinde plajda çektiği fotoğraflarla kendisine şantaj yaptığını açıkladı. Konuyla ilgili açıklama yapan Basın Konseyi Başkanı Oktay Ekşi ise "Kamuya mal olmuş bir kimlik sahibi ise onun özel yaşamı ile ilgili iddia diğerleri kadar koruma altında değildir" dedi. Kişinin özel yaşamıyla ilgili haber yapılması, kişilik haklarına saldırı gerekçesiyle eleştirilirken, kamu yararı gerekçesiyle savunulmaktadır. Bu konuda Basın Konseyi Meslek İlkeleri, “Kişilerin özel 102 yaşamı, kamu çıkarlarının gerektirdiği durumlar dışında, yayın konusu olamaz” (md.5) ilkesini getirmiştir. DYH Yayın İlkeleri’nde ise, “Kişilerin özel yaşamı - ilgilinin açık veya kapalı rızası olduğu anlamına gelen yaşam şekli ve kamu çıkarlarının gerektirdiği durumlar dışında yayınlara konu edilemez” (md.11) hükmü yer almaktadır. TGC Hak ve Sorumluluk Bildirgesi’nin Gazetecinin Temel Görev ve İlkeleri bölümünde, “Gazeteci; kamuya mal olmuş bir şahsiyet bile olsa, halkın haber alma, bilgilenme hakkıyla doğrudan bağlantılı olmayan hiçbir amaç için, izin verilmedikçe, özel yaşamın gizliliği ilkesini ihlal edemez” (md.7) ifadesi yer almaktadır. Bu konu bildirgenin Gazetecinin Doğru Davranış Kuralları bölümünde ise “Özel Hayat” başlığı altında düzenlenmiştir. Asıl olanın kamu yararı olduğu belirtildikten sonra, özel hayatın gizliliğinin geçersiz sayılabileceği başlıca durumlar şöyle sıralanmıştır: a) Büyük bir suç yahut yolsuzluk üstüne araştırma ve yayın b) Toplumu kötü etkileyici bir tutumla ilgili araştırma ve yayın c) Toplumun güvenliğinin veya sağlığının korunması d) İlgili kişinin sözleri yahut eylemleri sonucu halkın yanılmasının, yanıltılmasının veya yanlış yapmasının engellenmesi. Bildirgede, bu durumlarda dahi, özel hayatın kamuya açılan kesitinin mutlaka konuyla doğrudan ilgili olması veya ilgili kişinin özel hayatının onun kamusal faaliyetini de etkileyip etkilemediğinin gözetilmesi gerektiği belirtilmiştir. Özel yaşama yalnızca etik kurallarla değil, aynı zamanda yasalar, anayasalar ve uluslararası sözleşme metinleriyle de koruma getirilmiştir. Örneğin, İnsan Hakları Evrensel Bildirisi’nin 12. maddesi ve Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesinin 8. maddesi, özel yaşamın korunmasına ayrılmıştır. Basın özgürlüğü ile özel hayatın korunmasının dengelenmesinde örnek oluşturabilecek bir karar, 2004 yılında AİHM tarafından Monaco Prensesi Caroline’in Almanya’ya karşı başvurusunda alındı. 103 Prenses’in ata binerken, kayak yaparken, tenis oynarken, alışverişe giderken, erkek arkadaşıyla otururken rızası olmadan çekilmiş özel yaşamına ilişkin fotoğrafları, çeşitli Alman ve Fransız dergilerinde yayınlandı. Caroline, özel yaşamını ihlal ettiği gerekçesiyle söz konusu fotoğrafların yasaklanması için Alman mahkemesine başvurdu. Alman Anayasa Mahkemesi, Caroline’in kamuoyunun ilgisini çeken bir kişiliğe sahip olduğunu ileri sürerek yayınlanan fotoğraflarda bir ayrıma gitti. Kapalı mekânlarda çekilmiş fotoğraflarının alt mahkemece yasaklanmasını onaylarken, kamuya açık alanlarda çekilmiş fotoğraflar açısından basın özgürlüğüne öncelik verdi. Caroline, bu karara karşı devletin özel yaşamı korumak konusundaki pozitif yükümlülüğünü yerine getirip getirmediği konusunda, 8. maddenin ihlali gerekçesiyle AİHM’ye başvurdu. AİHM, kararında siyasetle uğraşan kişilerle ilgili ve demokratik bir toplumdaki bir tartışmaya katkıda bulunabilecek röportaj ile resmi bir görevi olmayan kişinin özel yaşamının ayrıntılarına ilişkin röportaj arasında temel bir fark olduğunu vurguladı. Davacının salt kamuoyunun merakını gidermek için yayımlanan özel yaşamının ayrıntılarına ilişkin fotoğrafların toplumun genel çıkarlarıyla ilgili bir tartışmaya katkıda bulunamayacağını belirterek, Caroline’in resimlerinin yayınlanmasında kamu yararı olmadığı sonucuna vardı. Özel yaşamın ve kişilik haklarının korunması, hükümet üyeleri ve siyasetçilerin hakları söz konusu olduğunda daha tartışmalı hale gelir. Siyasetçilerin eylemleriyle kamuyu etkilemeleri nedeniyle medya, bekçi köpeği görevini yerine getirirken siyasetçileri daha yakın izlemeye alır. Bu izleme sırasında bazen hükümet üyeleri, siyasetçiler ve kamusal kişiliklerle ilgili haberler hakaret içerdikleri ve kişilik haklarını zedeledikleri gerekçesiyle eleştirilir. Çoğu zaman siyasetçiler, hakaret yoluyla kişilik haklarının ihlal edildiği gerekçesini kendilerine yönelik olumsuz eleştirilerden korunmak için bir kalkan gibi kullanma eğilimindedir. Medya ise ifade özgürlüğü hakkını kullandığını savunur. Bu noktada siyasetçilerin kişilik haklarının sınırlarının belirlenmesi sorunsal olur. AİHM’nin, kişilik hakları ve ifade özgürlüğü konusunda sağladığı koruma üçlü bir ayrıma dayanır. En geniş eleştiri 104 sınırları hükümete yöneltilen eleştirilere tanınmıştır. Bunu siyasetçilere yöneltilen eleştiriler izler. Mahkeme, en geniş korumayı özel kişilerin kişilik hakları için sağlamıştır. AİHM’nin bu üçlü ayrımı Castells davasında somutlaşmıştır. Bask bölgesinin bağımsızlığını savunan senatör Castells, bir dergiye yazdığı yazıda, hükümetin Bask siyasetini sert bir dille eleştirmiş ve hükümeti suçlamıştır. Castells bunun üzerine bir yıl hapis cezasına ve aynı sürede kamu görevlerinden yasaklanmaya mahkûm olunca, İspanya’ya karşı AİHM’ye başvurdu. Mahkeme, 1992 yılında verdiği kararda ifade özgürlüğünün ihlal edildiği sonucuna vardı. Kararın gerekçesinde, hükümete yöneltilen eleştirilerin sınırlarının, özel bir kişiye, hatta bir siyasetçiye kıyasla geniş olduğunu, demokratik sistemde hükümetin davranışlarının yalnızca yasama ve yargı organları tarafından değil, aynı zamanda basın ve kamuoyu tarafından denetlenmesi gerektiğini belirtti. Siyasetçilere yöneltilen eleştirilerde ifade özgürlüğünü vurgulayan bir başka örnek de Türkiye’den verilebilir. Kendisiyle ilgili karikatürlere karşı çok sayıda dava açan Başbakan Tayyip Erdoğan, 24 şubat 2005 tarihli nüshasında, “Tayyipler Alemi” konulu karikatürlerle kendisini kapak yapan Penguen dergisine, kişilik haklarının ihlal edildiği gerekçesiyle 40 bin YTL’lik manevi tazminat davası açtı. Davayı, 14 Şubat 2006’daki karar duruşmasında reddeden mahkeme, gerekçeli kararında, güç sahibinin eleştirilere açık olması gerektiğini vurguladı. Gerekçeli kararda ayrıca, “Bilim ve sanatçıları, düşünürleri, yazarları, şairleri tazminat silahı ile susturulmuş bir toplumda, ilerlemeyi sağlayacak fikir zenginliği ortamının oluşması beklenemez. Demokratik toplumun temel taşlarından biri, hatta en önemlisi düşünceyi açıklama ve yayma özgürlüğüdür” denildi. 2. Habere Konu Olan Kişilerin Korunması Gazetecilerin yaptıkları haberlere konu olan kişilere karşı sorumluluklarından biri de yargıya yansıyan konularla ilgilidir. Bu konuda, Basın Konseyi Meslek İlkeleri ve DYH Yayın İlkeleri’nde “Suçlu 105 olduğu yargı kararıyla belirlenmedikçe hiç kimse ‘suçlu’ ilan edilemez” (md.9-md.8) ilkesi getirilmiştir. Yine her iki meslek ilkesinde de, “Yasaların suç saydığı eylemlerin, gerçek olduğuna inandırıcı makul nedenler bulunmadıkça kimseye atfedilemeyeceği” (md.10) kuralı bulunmaktadır. DYH Yayın İlkeleri, “Sanıkların, suçluların akrabaları ve yakınları, olayla ilgileri olmadıkça veya olayın doğru anlaşılması için gereği bulunmadıkça teşhir edilemeyeceğini” (md.13) belirtmiştir. Aynı ilke, TGC Türkiye Gazetecileri Hak ve Sorumluluk Bildirgesi’nde “Suçlu yakınları” başlığıyla yer almıştır. Bildirgenin Gazetecinin Doğru Davranış Kuralları, yargıya ilişkin durumları da “yargı” başlığı altında düzenlemiştir: “Hazırlık soruşturması sırasında, soruşturmayı zaafa uğratıcı, yönlendirici biçimde haber ve yorumdan kaçınılmalıdır. Yargılama sürecinde de haberler her türlü ön yargıdan uzak ve kesinlikle doğruluğundan emin olunarak sunulmalıdır. Gazeteci yargı sürecinde taraf olmamalıdır. Yargı kararı kesinleşmedikçe, bir sanık suçlu ilan edilmemelidir. Haberlerde ve yorumlarda suçluymuş gibi değerlendirmeler yapılmamalıdır.” Gazetecilerin haberlerine konu olan kişilerden en korunmasız kesim çocuklardır. TGC Türkiye Gazetecileri Hak ve Sorumluluk Bildirgesi, “Çocuklarla ilgili suçlarda, cinsel saldırılarda, sanık, tanık ya da mağdur (maktul) olsun, 18 yaşından küçüklerin açık isimleri ve fotoğraflarının yayınlanmaması; çocuğun kişiliğini ve davranışlarını etkileyebilecek durumlarda, gazetecinin, bir aile büyüğünün veya çocuktan sorumlu bir başkasının izni olmaksızın çocukla röportaj yapmaması veya görüntüsünü almaya çalışmamasını” düzenlemiştir. Yine Bildirge’de, “Cinsel saldırı mağdurlarının fotoğrafları, görüntüleri ve kimliklerinin, açık kamu yararı olmadıkça yayınlanmaması” gerektiği belirtilmektedir. Cinsel saldırılar, çocuklarla ilgili suçlar ya da yargıya yansıyan bazı olaylarda sanık, kurban ya da tanıkların isimlerinin yayınlanmaması, onları korumayı ve olaydan sonraki yaşamlarında toplum tara- 106 fından dışlanmalarını engellemeyi amaçlar. Ancak bu konuya gazetelerin her zaman dikkat etmedikleri görülmektedir. Örneğin, 27 Kasım 2000 tarihli Hürriyet’te, “Hukuk öğrencisi AIDS’li çıktı” başlığı ile yayınlanan haberde, Romanya uyruklu 18 yaşındaki bir öğrencinin Aksaray’da fuhuş yaparken yakalandığı ve HIV virüsü taşıdığının ortaya çıktığı anlatılıyordu. Haberde öğrencinin açık adı ve soyadının da yer alması, eleştiri konusu olmuştur. Bu konudaki daha büyük bir tartışma, Sabah’ta “Sınıfta Tek Başına” başlıklı bir haber yayınlanmasından sonra meydana geldi (20 Eylül 2003). Haberde okula yeni başlayan 7 yaşındaki Y.O.’nun "AIDS virüsü taşıyor" diye boykot edildiği, "Bulaşmaz" raporuna karşın velilerin çocuklarını onunla aynı sınıfa sokmadıkları, Y.O.’nun evine gönderildiği, 20 günlük bebekken Kızılay'ın verdiği kandan HIV virüsü kapan İzmirli Y.O.'nun geçen yıl da ana sınıfından AIDS'li diye çıkarıldığı anlatılıyordu. Haber, Y.O.’yu sınıfta tek başına otururken gösteren bir fotoğrafla yayınlandı. Ardından diğer gazeteler de olayı haberleştirdiler, fotoğraflarda çocuğun yüzü açıkça görünüyor, ismi gazetelerde Y.O. diye yazılıyordu ancak anne ve babasının soyadı açıklanmıştı. Televizyonda çocukla yapılan bir söyleşiden de kamuoyu çocuğun adının Yiğit Oyal olduğunu öğrendi. Ardından Radikal’de çocuğun, anne-babasının ad ve soyadlarının açıkça yazıldığı haberler, yüzlerinin açıkça görüldüğü fotoğraflar yayınlandı. Bunun üzerine, çocuğun hastalığının teşhir edilmesinin etik olmadığı, toplumdan dışlanmasına yol açacağı eleştirileri yöneltildi. Radikal yazarı İsmet Berkan ise bu olayda kamu çıkarının Yiğit’in toplumdan soyutlanmasında değil, toplumdan dışlanmasının önlenmesi olduğunu; çocuğun adının ve resminin yayınlanmamasının sanki Yiğit’in utanılacak bir şeyi varmış gibi algılandığını; bunun bir magazin olayı ya da utanç verici bir durum olmadığını belirtti (Berkan, 2003). Gazetecilerin haber toplarken dikkat etmeleri gereken bir konu da sarsıcı durumlardaki insanlara ilişkindir. TGC’nin bildirgesinde bu konu, “Üzüntü, sıkıntı, tehlike, yıkım, felaket ya da şok halindeki insanlar söz konusu olduğunda, gazetecinin olaya yaklaşımı ve araş- 107 tırması insani olmalı, gizliliklere uyularak duygu sömürüsünden kaçınılmalıdır” ilkesiyle düzenlenmiştir. 3. Ayrımcılık, Aşağılama ve Hakaret Basın Özgürlüğü mü? Gazetecilik etiği dinsel, ırksal, etnik, cinsel, kültürel ya da ekonomik her tür ayrımcılıktan, küçük düşürücü ifadelerden, aşağılamadan ve hakaretten kaçınmayı gerektirir. Ancak, medyaya bakıldığında çok sayıda ayrımcılık ve aşağılama örneği görmek mümkündür. Medyanın ayrımcı bir dil ve ifade kullanması, kişileri küçük düşüren ifadelere yer vermesi çok sık rastlanan bir durum olduğundan çoğunlukla kanıksanmış gibi görünse de zaman zaman eleştirilmektedir. Eleştirilerin büyük bölümü haberlerden çok köşe yazarlarına yönelik olmaktadır. Tepki örneklerinin bazıları yöresel ayrımcılığa ilişkindir. Bu konuda hemen anımsanan bir örnek, yazar Selahattin Duman’ın, 19 Haziran 1998 tarihli yazısında, güya Trabzon’un bir köyünde geçtiğini belirttiği bir Karadeniz fıkrası anlatmasıdır. Fıkraya tepki gösteren Trabzonlular gazeteye kadar gidip yazarı kınayınca Duman, özür dilemek zorunda kaldı. İnançların aşağılanmasına ilişkin bir örnek ise 1995 yılında yaşandı. Sunucu Güner Ümit, İnterStar’da yayınlanan Turnike adlı programda, Alevilere hakaret ettiği gerekçesiyle tepki aldı. İzleyiciler, televizyon binasının önünde toplanarak Ümit’i protesto ettiler. Güner Ümit, çeşitli kanallarda özür dilese de bu olay üzerine 10 yıl ekranlardan uzak kaldı. Olayı unutmayan Aleviler, 2006 yılında aynı programla tekrar ekranlara dönen Ümit’e ve Star TV’ye tepkilerini “O’na Hayır” başlıklı ilanlarla dile getirerek, protesto çağrısında bulundular. Alevi gruplar, hazırladıkları çağrı metninde, kimsenin “başkalarının dini inançlarıyla, gelenekleriyle - görenekleriyle, diliyle - milliyetiyle alay etmek, iftira etmek hakkına sahip” olmadığını belirterek, Star TV’nin kararından dönmesi için kamuoyu baskısı oluşturmaya çalıştılar. Basın yoluyla inançlara saldırılmasının önemli bir örneği ise 2005 yılındaki karikatür krizidir. Danimarka'da günlük yayınlanan 108 Jynllands Posten, 30 Eylül 2005’te Hz. Muhammed'i çeşitli şekillerde betimleyen "Muhammed'in yüzleri" adıyla 12 karikatür yayınladı. Karikatürlerde Hz. Muhammed, terörist, sihirbaz ve kötü karakterli biri olarak gösteriliyor, bir karikatürde de başının üzerinde bomba taşırken görülüyordu. Karikatürlere Müslümanlar tepki gösterdi. Ancak, Norveç’te yayınlanan Magazinet dergisinin aynı karikatürleri 10 Ocak 2006 tarihinde yayınlamasıyla, Müslümanların tepkileri tüm dünyayı sarmaya başladı. Danimarka hükümeti, Arap ülkelerinin karikatürlerle ilgili protestolarından sonra, karikatürlerin “düşünce ve basın özgürlüğü çerçevesinde yayımlandığını” ifade ederek, özür dilemeyeceğini bildirdi. Bunun üzerine, Suudi Arabistan ve Kuveyt Danimarka'daki Büyükelçiliklerini çekerken, aralarında Suudi Arabistan, Mısır, Kuveyt, Pakistan, Endonezya ve Yemen’in de bulunduğu birçok İslam ülkesi Danimarka ürünlerini boykot etme kararı aldı. Diğer yandan, Danimarka ile İslam ülkeleri arasında krize neden olan karikatürleri okuyucularını bilgilendirmek için yayınlayan çeşitli Avrupa gazeteleri de tepki aldılar. Suudi Arabistan'da, İslam dünyasını rahatsız eden karikatürlerden bazılarını yayımlayan Şems gazetesi ile Yemen’deki 2 gazete kapatıldı. Protesto gösterileri sırasında meydana gelen olaylarda, ölenler ve yaralananlar oldu. Bu olayda Jynllands Posten yönetimi, basın özgürlüğünü bir değer olarak savunurken, karşı görüştekiler hakaret ve aşağılamanın, dini değerleri incitmenin basın özgürlüğü kapsamında değerlendirilemeyeceği, özgür basının aynı zamanda sorumlu basın olması gerektiğini savundular. Buna karşılık İngiliz The Sun, 11 Eylül’den iki gün sonra yaptığı yayınla toplumsal sorumluluk sahibi bir gazetecilik örneği vermiştir. ABD’deki 11 Eylül 2001 olaylarının ardından, öfke ve suçlamanın tüm Müslümanlara yöneldiği bir ortamda, The Sun, “İslam Şer Dini Değildir” başlığını taşıyan iki sayfalık bir makale yayınladı. Makalede, teröristler İslamcı fanatikler olduğundan dünyanın tüm Müslümanları suçlama hatasına düşmemesi gerektiğine dikkat çekildi (13 Eylül 2001). 109 Basında tepki çeken ve dava konusu olan çok sayıdaki sorumsuz yayın konusunda bir başka örnek, mesleklerin küçük düşürülmesi ile ilgilidir. Türk Sağlık Sen yöneticileri, Sabah Yazarı Hıncal Uluç’un 3 Nisan 2005 tarihinde, “Pazar Neşesi” başlıklı yazısında anlattığı bir fıkrada sayıları 80 bine varan hemşireleri ve diğer sağlık çalışanlarını aşağıladığını, küçük düşürdüğünü öne sürerek, Basın Konseyi’ne başvurdular. Konsey ise daha sonra bir özür yazısı yayınladığını belirterek Uluç hakkında “Şikayetin yersizliğine” karar verdi. Irkçı, aşağılayıcı ve hakaret içeren ifadeler kullanmak da daha çok köşe yazarlarının eleştirildiği noktalardan biridir. Örneğin, Mine Kırıkkanat’ın 27 Temmuz 2005 tarihli Radikal’de yayınlanan “Halkımız Eğleniyor” başlıklı yazısı, “ayrımcılık” yaptığı, bazı toplum kesimlerini “aşağıladığı”, “hakaret” ettiği, “ırkçı” bir zihniyete dayandığı gerekçesiyle eleştirildi. Kimileri, Kırıkkanat’ın ifadelerinin düşünce ve ifade özgürlüğü içinde değerlendirilmesi gerektiğini savunsalar da tepkiler üzerine yazarın Radikal’deki yazılarına son verildi. Irkçı ve hakaret içeren ifadeler, spor basınında çok sık kullanılmakta, bununla birlikte köşeyazarlarına gösterilen türden tepkilerle karşılaşılmamaktadır. Örneğin, 14 Mart 2002 tarihli gazetelerde, Şampiyonlar Ligi’nde Türkiye’yi temsil eden Galatasaray’a maç sonrası Roma’da yapılan saldırılar, manşetlere “ İT–ALYAN” (Star), “Barbar İtalyan” (Takvim), “Mussolini’nin Torunları” (Akşam), “Çirkin İtalyan” (Sabah) türünden ifadelerle yansımıştır. Bir başka örnek olarak Takvim, Türkiye-İsviçre maçı öncesinde “Gel Bakalım Pisviçre” başlığını kullanmıştır (15 Kasım 2005). Türkiye’de 1980 sonrasında feminist hareketlerin gelişmeye başlamasıyla cinsel ayrımcılık da medyanın eleştiri yöneltilen konuları arasına girmiştir. Ancak, cinsiyet ayrımcılığı konusundaki tepkiler de haberlerden çok köşe yazılarına yönelmektedir. Örneğin, Fatih Altaylı, 18 Mart 2002 tarihinde Radyo D’de yayınlanan Bab-ı Ali Yokuşu adlı programında, Avrupa'da yaptığı bir konuşma nedeniyle Avukat Eren Keskin hakkında, "Türkiye'ye döner dönmez ona cinsel tacizde bulunmazsam namerdim" dedi. Altaylı’nın sözleri, 59 kadın kuruluşu ve 110 136 kadın tarafından Basın Konseyi'ne bildirilerek "tacizci ve tecavüzcü zihniyetin kınanması" istendi. Basın Konseyi Altaylı’ya kınama cezası verdi. Ayrıca, Keskin’in açtığı dava nedeniyle Altaylı, yayın yoluyla hakaret suçu işlediği gerekçesiyle 593 milyon lira tazminat ödemeye mahkum edildi. Altaylı, 3 Ağustos 2005 tarihli Sabah’taki köşesinde, Vatan başyazarı Güngör Mengi’nin eşi Vatan yazarı Ruhat Mengi’yi kastederek “başyazarla yatmakla yazar olunamayacağını” yazınca bir kez daha cinsel ayrımcılık ve hakaret suçlamalarıyla karşı karşıya kaldı. Tepkiler üzerine Fatih Altaylı, “Geçen hafta yazdığım bir 'Ne zaman adam oluruz?' yanıtı galiba amacını aşan bir algılamaya neden oldu... Haksızlıktan dolayı içimde kabaran öfkeye yenilmişim.” diye yazdı. Ancak Ruhat Mengi, Altaylı'ya tazminat davası açtı ve Altaylı, Mengi’nin kişilik haklarına hakaret ettiği gerekçesiyle 10 bin YTL tazminat ödemeye mahkum edildi. Cinsiyet ayrımcılığı, medyada yapısallaşmış bir özellik olarak belirmektedir. World Association for Christian Communication’ın (WACC) eşgüdümünde 76 ülkede yapılan araştırmada, habere konu olurken de haberi izlerken de kadınla erkek arasında büyük eşitsizlik bulunduğu ortaya çıkmıştır. Araştırmaya göre, dünya nüfusunun yüzde 52'den fazlasını oluşturan kadınlar, haberlerin sadece yüzde 21'ine konu olmaktadır. Medya haberlerinin yüzde 79'unu ise erkeklerin yaptıkları ve söyledikleri oluşturmaktadır (Milliyet, 15 Şubat 2006). Bu konuda, Basın Konseyi Meslek İlkeleri, “Yayınlarda hiç kimse; ırkı, cinsiyeti, yaşı, sağlığı, bedensel özrü∗, sosyal düzeyi ve dini inançları nedeniyle kınanamaz, aşağılanamaz” (md.1) ilkesini getirmektedir. Konuyla ilgili diğer ilkeler, “Düşünce, vicdan ve ifade özgürlüğünü sınırlayıcı; genel ahlak anlayışını, din duygularını, aile ∗ Bu maddeye “bedensel özrü” ifadesi, basında Bülent Ecevit’in hastalığı nedeniyle çıkan haber ve yorumların artması üzerine eklenmiştir. Basın Konseyi, 7 Nisan 2001’de gerçekleştirdiği Üyeler Kurulu Olağan Toplantısı'nda, Konsey Başkanı Oktay Ekşi’nin önerisiyle Basın Meslek ilkelerine hiçkimsenin ‘yaşı, sağlığı ve bedensel özrü’ nedeniyle aşağılanamayacağı eklemesi yapılması oybirliğiyle kabul etmiştir. 111 kurumunun temel dayanaklarını sarsıcı ya da incitici yayın yapılamaz” (md.2) ve “Kişileri ve kuruluşları, eleştiri sınırlarının ötesinde küçük düşüren, aşağılayan veya iftira niteliği taşıyan ifadelere yer verilemez” (md.4) ilkeleridir. DYH Yayın İlkeleri’nde ise; “Yayınlarda hiç kimse ırkı, cinsiyeti, sosyal düzeyi veya ilişkisi, dini inançları veya fiziki kusurları nedeniyle aşağılanamaz ve kınanamaz” (md.5), “Düşünce, vicdan ve ifade özgürlüğünü sınırlayıcı; genel ahlak anlayışını, din duygularını, aile kurumunun temel dayanaklarını sarsıcı yayın yapılamaz” (md.6), “Kişileri ve kuruluşları, eleştiri sınırlarının ötesinde küçük düşüren, aşağılayan veya iftira niteliği taşıyan lakap ve ifadeler kullanılamaz” (md.7) hükümleri yer almaktadır. TGC Türkiye Gazetecileri Hak ve Sorumluluk Bildirisi’nin Gazetecinin temel görevleri ve ilkeleri de bu konuyu düzenlemektedir: “Gazeteci; başta barış, demokrasi ve insan hakları olmak üzere, insanlığın evrensel değerlerini, çok sesliliği, farklılıklara saygıyı savunur. Milliyet, ırk, etnisite, cinsiyet, dil, din, sınıf ve felsefi inanç ayrımcılığı yapmadan tüm ulusların, tüm halkların ve tüm bireylerin haklarını ve saygınlığını tanır. İnsanlar, topluluklar ve uluslar arasında nefreti, düşmanlığı körükleyici yayından kaçınır. Bir ulusun, bir topluluğun ve bireylerin kültürel değerlerini ve inançlarını (veya inançsızlığını) doğrudan saldırı konusu yapamaz” (md.3). Bildirge’nin “Gazetecinin Doğru Davranış Kuralları” bölümünde ise “Kimlik veya özel durum” başlığı altında düzenleme getirilmiştir: “Açık kamu yararı olmadıkça ve olayla doğrudan ilgisi, bağlantısı bulunmadıkça, bir insanın davranışı veya işlediği suç, onun ırkına, milliyetine, dinine, cinsiyetine, cinsel eğilimine, hastalığına veya fiziksel, zihinsel özürlü olup olmamasına dayandırılmamalıdır. Kişinin bu özel durumu, alay, hakaret, önyargı konusu yapılmamalıdır.” Ayrımcılık konusunda adalet kuramı, gazetecilere etik açıdan yol gösterici olabilir. John Rawls’ın, 1970’lerde Adalet Kuramı adlı kitabında ortaya attığı yaklaşım, adalet kavramı için hakseverliğin temel olduğunu ve bütün etik kararların bu temel önerme akılda tutularak değerlendirilmesi gerektiğini öne sürer. Ancak, doğasında eşitsizlik 112 olan koşullarda hakseverlik kavramının belirlenmesi zorlaşmaktadır. Rawls, bu gibi durumlarda ise “görmezden gelme perdesi”nin kullanılmasını, yani tüm toplumsal farklılıkların göz ardı edilmesini önerir. Örneğin, uluslararası bir uçak kazasında ölenler arasında ülke, kültür, zenginlik ve siyasal güç farkları bulunacaktır. Rawls’ın görmezden gelme perdesi, böyle bir olayda ölenler arasındaki farkların görmezden gelinmesini ve haberlerde hepsine eşit zaman ya da yer ayrılmasını gerektirmektedir (Matelski, 2000:63-64). Toplumsal farklılıkların olayların haber yapılmasında göz ardı edilmemesine örnek olarak, 2006 Mayısında, Osmaniye’de trafik kazasında 42 Afgan mültecinin ölmesi gösterilebilir. Ölen 42 Afgan mülteciye gazetelerin çoğunun küçük bir yer ayırması nedeniyle ayrımcılık konusu gündeme gelmiş, okurlarda ölenlerin Afgan oldukları için önemsenmedikleri izlenimi doğmuştur. 4. Seçkincilik ve Haber Alma Özgürlüğü Medya, yüksek fiyatlı tüketici ürünlerinin reklamlarını çekebilmek için yüksek gelirli, yüksek eğitimli izleyicilere yönelmeye başlamıştır. Medya daha fazla seçkin içerik kullandıkça, özellikle köşe yazarı ve haber sunucularını daha çok üst orta sınıftan seçmeye başlar. Bu ise toplumsal sorunlara duyarsızlığa ve medyada tüm kesimlerin bakış açılarının yansıtılamamasına neden olur. Örneğin, ABD’de bir ulusal televizyon ağının sabah haberlerine ilk kez çıkan bir sunucu, sıcak ağustos güneşi altında ürün toplayan çocukları gösteren görüntüden sonra, “çocuk işçi” denilince daima yalnızca odasını düzeltmeye gönderilen çocuk anlamına geldiğini düşünmüş olduğunu söyledi. Böyle bir yorum, büyük bir televizyon ağında henüz yeni toplum muhabiri olmuş ve babası kariyer sahibi askeri bir görevli olan birisinden geldiği için şaşırtıcı değildir (Severin ve Tankard, 1994, 518). Türkiye’deki medya kuruluşlarına da bakıldığında, 1980 sonrası ekonomik yapılanmaların sonucu olarak medya çalışanları arasındaki eşitsizliklerin arttığı görülmektedir. Bir yanda, basın alanının sendikalaşmadan arındırılması çalışmalarıyla düşük ücretle çalışan, iş güven- 113 cesi bulunmayan, haberlerin asıl gövdesini oluşturan gazeteciler bulunmaktadır. Diğer yanda, tanınmış gazeteciler, program yapımcıları ya da haber sunucuları ayrıcalıklı, toplumdan uzak bir sınıf oluşturmakta, yüksek maaş almakta, lüks semtlerde yaşamakta, yalnızca yöneticilerle konuşmaktadırlar. Bu gazetecilerin haberi arama ve gerçeği ortaya çıkarma gibi dertleri bulunmamakta, haber kendiliğinden ayaklarına gelmektedir. Özellikle, köşe yazarları artan sayıları ve etkinlikleriyle Bali’nin “yeni aristokratlar” nitelemesini hak etmektedir. Tüketiciyi kışkırtmakta köşe yazarlarının etkisinin büyük olduğunu vurgulayan Bali’nin (1999:49) deyişiyle, Herhangi bir ekonomik, siyasi ve toplumsal olayda işadamlarının fikirlerine başvurup onların engin görüş ve öngörülerini okurlara ileten gazeteciler esas itibariyle işadamının ve onun sahibi olduğu holdingin reklamını usulcana yapmak, bunu yaparken de kamuoyu nezdinde aynı işadamlarının ‘saygınlığını’ artırmak amacını güttüler. Bunun yanında, Türk basını habercilik açısından muhabir yerine köşe yazarı ve yazıişleri odaklıdır. Bu durum bir yandan medya kuruluşlarının muhabirlerin yetiştirilmesine, niteliklerinin yükseltilmesine önem vermemesine neden olmuştur. Diğer yandan siyasetçilerin demeç vererek, basın toplantıları yaparak kamuoyuna açıklamada bulunmak yerine kendilerine yakın köşe yazarlarına konuşmayı tercih etmesiyle, önemli etik ilkelerden biri olan haber ve yorum ayrımı da büyük oranda belirsizleşmiştir. D. SİYASAL YAPIDAN KAYNAKLANAN ETİK SORUNLAR 1. Savaş Haberciliğinde Etik Savaşta ve çatışma dönemlerinde etik konusu, gazeteciliğin ve gazetecilik etiğinin en tartışmalı konularından biridir. Kimileri, böyle dönemlerde gazetecilik ilkelerinin ve ahlak kurallarının rafa kaldırılması gerektiğini düşünürken, kimileri de koşullar ne olursa olsun mesleğin belirlenen ilkelerinin uygulanması gerektiğini savunmakta114 dır. Etik konusu çoğu zaman devlet çıkarları ve sansürün gölgesinde kaybolup gider. Ancak, gazetecilik etiği bir bütündür ve koşullar ne olursa olsun etik ilkeler geçerliliğini yitirmez. Savaş ve çatışma dönemleri de gazetecilik etiğinin kesintiye uğraması gereken durumlar değil, tam tersine en çok gereksinim duyulduğu durumlardır. Bell (1998:16), Bosna savaşı sırasında Saraybosna’da geçen, uydurma olmasını istediği, ancak öyle olmadığına inandığı bir hikâyeyi aktarmaktadır: Bir gazeteci cephedeki bir keskin nişancının (sniper) portresini yazmak ister. Keskin nişancının komutanıyla anlaşmasını yapar ve cepheye gider. Önündeki savunma tuğlalarının arasından bakan keskin nişancıya “ne görüyorsun?”diye sorar. Keskin nişancı karşılık verir: “Sokakta yürüyen iki kişi görüyorum, onlardan hangisini vurmamı istersin?”. Bu, muhabirin, özünde öldürücü olan ve üzerinde hiç düşünmemesi gereken bir işe giriştiğini çok geç anladığı andır. Sonuç olarak, keskin nişancıyı onların ikisini de vurmaktan vazgeçirmeye çalışır ve özür dileyerek geri döner. Böyle yapar yapmaz, geriden iki el atış sesi duyar. Geri dönüp soran gözlerle keskin nişancıya bakar. “Çok yazık” der keskin nişancı, “onlardan birinin yaşamını kurtarabilirdin”. Bell’in anlattığı örnek, gazeteciyi “tarafsız gözlemci”, “tanık”, “olayı aydınlatan bir el feneri”, “gerçeği yansıtan bir ayna” metaforlarıyla konumlandırmanın geçersizliğinin özellikle savaş döneminde belirginleştiğini göstermektedir. Ayna metaforu yanlıştır. Çünkü ayna yansıttığı şeyi etkilemez, ancak kamera, fotoğraf makinesi, gazeteci, haber etkiler. Dolayısıyla gazetecilik değerden bağımsız ve mekânik bir girişim değil, ahlaki bir girişimdir. Çünkü gazetecilik bir fark yaratır ve “muhabir ile keskin nişancının hikâyesinde olduğu gibi farkın ne olabileceğinin farkına varılmalıdır” (Bell, 1998:18). Bu da gazetecinin etiksel düşünme temeli ile ilgili bir konudur. Diğer yandan, etik ilkelerde, “savaş”, “propaganda”, “sansür”, “yurtseverlik” gibi sözcüklere pek rastlanmaz. Oysa bu kavramlar, savaş dönemi haberciliğinin anlaşılmasında önemli bir yer tutar. Savaşlar, sansürün en görünür olduğu ve en yoğun hissedildiği dönemler 115 olduğu için, böyle zamanlarda etiksel davranış alanına çok az yer bırakılmıştır. Yine de savaş sırasında gazetecilerin, özellikle kendi ülkelerinin de savaşa katılması durumunda karşılaştıkları etik ikilemler ve çıkmazlar, haber alma özgürlüğü açısından önemli sorunlar doğurmaktadır. Savaş zamanında gazetecilerin kendi ülkelerinin askeri hareketleri hakkında pek de derinlemesine haber yapmaması, genel olarak kabul gören bir yasaklamadır. Ancak, gazeteciliğin gerçeği arayarak haberini vermek ilkesini ve bağımsızlık ilkesini bu yurtseverlik duygusuyla bağdaştırmak oldukça zordur. Savaş zamanında propagandanın da yoğun bir biçimde uygulandığı düşünülürse, gazetecilere savaşanların zararını en aza indirme konusunda yol gösterecek etik ilkelerin tartışılması önem kazanmaktadır. Savaşta, harekatlara ilişkin olarak birliklerin yaşamını tehlikeye atacak türden ayrıntılı bilgilerin verilmesinin yasaklanması doğal karşılanır. Örneğin, ABD’nin Irak’ı işgalini, Amerikan 101. Hava İndirme Tümeni ile izleyen televizyon muhabiri Geraldo Rivera, planlanan operasyonları canlı yayında anlatıp, kumda parmağıyla tam olarak nerede bulunduklarını çizince, ABD askerleri eşliğinde Kuveyt sınırına götürülerek Irak'tan çıkarıldı. Savaşan birliklerin durumunu tehlikeye atacak bilgilerin medyada haber yapılması, savaşın gidişini etkileyeceğinden yayınlanmasının yasaklanması normaldir; ancak savaş dönemlerinde hükümetler, gazetecilerden savaşın gidişini kendi lehlerine değiştirecek biçimde habercilik yapmalarını beklerler. Aksi durumda, gerçekleri anlatma peşindeki gazeteci “vatan hainliği” suçlamasıyla karşı karşıya kalabilir. Amerika’nın Irak’ı işgalini NBC adına Bağdat'tan izleyen Peter Arnett'in NBC ve MSNBC ile ilişkisinin kesilmesi, hükümetlerin savaş zamanında medyadan beklentilerine iyi bir örnek oluşturmaktadır. Körfez Savaşı'nda CNN adına Irak'a giden Arnett, kendisinden ABD'nin propaganda gücünü artıracak haberler bekleyen yönetimi kızdıracak haberler yapmıştı. Arnett'ın bu yöndeki ilk haberi, ABD'nin Bağdat'ta “biyolojik silah fabrikası” diye vurduğu yerin, bebek maması fabrikası olduğuydu. Vietnem Savaşı'yla ilgili haberleriyle Pulitzer 116 Ödülü alan Arnett, 1998’de ise ekibiyle birlikte CNN'de yaptığı programda Vietnam'da savaşmak istemeyen ABD askerlerinin üzerine sarin gazı sıkıldığını öne sürdü. Sonuçta, haberi hazırlayan iki muhabir işten kovuldu, kınama cezası alan Arnett de CNN'den ayrıldı. ABD’nin Irak’ı işgali sırasında ise MSNBC'ye bağlı National Geographic Explorer'da çalışan Peter Arnett, NBC'nin diğer muhabirleri güvenlik gerekçesiyle Bağdat'ı terk edince, NBC adına savaşı izlemeye başladı. Irak hükümetinin brifinginin ardından kendisine yapılan röportaj önerisini kabul eden Arnett, ABD hükümetinin hoşuna gitmeyecek şeyler söyledi. Arnett, röportajcının sorularını yanıtlarken, "İlk savaş planı Irak'ın gösterdiği direnç nedeniyle çöpe gitti" dedi. Ayrıca, ABD'nin cephedeki durumunu gözden geçirmek için savaşı bir hafta kadar durdurduğunu belirterek, Irak'taki arkadaşlarından duyduğu kadarıyla ülkede milliyetçi duyguların hızla yükseldiğini, ABD'de Bush'un savaş yönetimine karşı muhalefetin güç kazandığını da anlattı. Arnett’in verdiği röportajla ilgili olarak NBC’den yapılan ilk açıklamada, "Arnett profesyonel nezaket gereği olarak röportaj teklifini kabul etmiştir. Söyledikleri analitik yorumlardır" denildi. Ancak bir gün sonra yayımlanan Today's Show'da "Arnett'ın Irak devletince kontrol edilen bir TV'ye hem de savaş zamanı konuşup kişisel görüşlerini sunması hata. Arnett'ın NBC ve MSNBC'yle ilişkisi kalmamıştır" açıklaması yapıldı. Arnett ise aynı programda "Sözlerim uzmanların düşündüğüyle paraleldi. Savaş ve ordu karşıtı değilim" açıklamasını yaptı. Buna karşın, milliyetçi yayınlarıyla tanınan Fox TV'de, ağır eleştirilere maruz kaldı. Eski New York senatörü Alfonse D'Amato, Arnett'ı Iraklıları “yağlamakla” suçladı. Cumhuriyetçi Parti Kentucky Senatörü Jim Bunning ise “Bence Arnett ABD’ye getirilmeli ve vatana ihanetten yargılanmalı. Çünkü savaş sırasında Irak hükümetine yardım ve yataklık ediyor” dedi. Bunning, daha sonra Senato’daki konuşmasında da, Arnett ile ilgili açıklamalarını sürdürdü ve “Arnett, Saddam Hüseyin ve onun barbar rejimi için yararlı bir aptal durumuna düştüğü için özür dileyebilir. Ancak bu ne benim için, ne de askerlerimiz ve pek çok Amerikalı için yeterli değil” dedi. Öfkesini tutama117 yan Senatör Bunning, vahşi batı örneğini vererek, o dönemlerde vatana ihanet edenlerin, hemen bulundukları yerde, kasaba meydanındaki bir ağaçta asıldıklarını da anımsattı. Peter Arnett ise NBC tarafından işten çıkarılmasını, ABD ile dünya arasında yaşanan medya savaşının bir yansıması olarak yorumladı. Arnett, Birleşik Arap Emirlikleri'nden yayın yapan El Arabiye kanalına verdiği demeçte, Irak ve ABD arasında, cephenin yanısıra, medyada da çok şiddetli bir savaşın yaşandığını belirtti. Ayrıca, Irak'ta sandıklarının aksine direnişle karşılaşan ABD askerlerinin, yaşadıkları korkuyla sivilleri vurduklarını da savundu. Savaş sırasında cephede kurşun ve bombalarla yapılan savaşın yanında, cephe gerisinde propaganda, dezenformasyon, misenformasyon ve manipülasyonla da bir enformasyon savaşı yürütülür. Körfez savaşı sırasında, Irak'a yapılan yardımlar, çocukların ABD askerlerine gösterdikleri ilgi, koalisyon güçlerinin savaşı Irak halkının iyiliği için yaptığını anlatmaya çalışması, medyada hep bu enformasyon savaşının bir parçası olarak kendine yer bulmuştur. Diğer yandan, Irak yönetimi de Saddam'ın belirli aralıklarla halk arasına çıktığında coşku içinde karşılanması, küçük bir çocuğu kucağına alıp öpmesi gibi sevecen görüntüler yayınlayarak kendi propagandasını yaptı. Keane’nin belirttiği gibi özellikle bunalım dönemlerinde siyasal otoriteler, medyanın devlet cephaneliğine aksesuar olmaktan öte yararlı ya da meşru bir işlevi olmadığını düşünürler (Keane, 1993:95). Demokratik ya da öyle olduğunu iddia eden yönetimlerin bile savaş zamanlarında medyaya sansür getirdikleri ve enformasyon üzerinde sıkı bir denetim uyguladıkları görülmektedir. Bir yandan medya teknolojilerinin giderek gelişmesi diğer yandan da yönetimlerin geçmiş savaşlardan ders almaları medyayı hükümetlerin gözünde bir propaganda aracına dönüştürmektedir. Vietnam savaşında resmi bir sansür uygulanmamıştı. Genel olarak My Lai katliamına kadar, ABD basını Vietnam Savaşı'yla ilgili haberlerinde askeri komuta heyetine pürüz çıkarmıyordu. Ancak, 1969 118 sonbaharında katliam haberinin ortaya çıkışı çok şeyi değiştirdi. Serbest muhabir olarak çalışan Seymour Hersh'in haberi ülkenin her yerinde çeşitli gazete ve dergiler tarafından yayımlandıktan dört gün sonra, Cleveland Plain Dealer, katliamın, ordu fotoğrafçısı Ron Haeberle tarafından çekilmiş görüntülerini bastı ve My Lai katliamı, o günleri yaşayanların zihnine bir daha çıkmamak üzere kazındı∗ (Keeble, 2004:103). Vietnamla birlikte yöneticiler, gazetecileri olay yerinden olabildiğince uzak tutmak gerektiğini düşünmeye başladılar. Gazetecileri her zaman kendi yanında görmek isteyen yönetim, bu kez medyayı vatan hainliğiyle, komünist işbirlikçilikle suçlamış ve Vietnam Savaşı yenilgisinin faturasını medyaya çıkarmıştı (Kıvanç, 2002). Günümüzde hükümetler, savaş dönemlerinde önlemlerini hemen almakta ve medya üzerinde sıkı bir denetim uygulamaktadırlar. Örneğin, Körfez Savaşı'nda Pentagon, Bağdat'ta yalnızca CNN'in kalmasına izin verdi. Raşid Oteli'nin tepesinden telefon ile yayın yapan CNN muhabiri Peter Arnett, hangi silahlarla kimin bombalandığını bilebilecek durumda değildi. Cepheye son derece sınırlı sayıda (180) ve o da rotasyon usulüyle muhabir götürüldü. Time dergisi muhabir şefi John Stacks Körfez Savaşı'nı, 20. yüzyılın “kapıları en sıkı kapalı savaşı” olarak nitelendiriyordu: Irak ve Kuveyt'te askeri ve sivil ölü ve yaralı sayılarını bilmediğimiz gibi, nasıl ve ne kadar sayıda müttefik güçlerin öldürüldüğünü, Irak ulusu ve savaş makineleri ile iletişim ağlarına gelen zararı da v.s hiç bilmiyoruz (akt. İnceoğlu, 2003). Bir çok yorumcu, Körfez Savaşı konusunda Phillip Knightley ile aynı fikirdedir: Körfez Savaşı, sansür tarihinde önemli bir şeydir. O, otoritelerin savaşın doğası, özellikle savaşta sivillerin ölmesi konusun∗ Chomsky, My Lai katliamının meydana geldiği zaman gözardı edildiğini, daha sonra bu olaya gösterilen çok yoğun ilginin “zalimlikleri örtbas etmenin daha incelikli bir biçimi” olduğunu savunmaktadır. My Lai haberinden sonra medya savaşın doğası hakkında daha derinlikli bir bakış açısı edinmemiş, “katliam, keyfi bir şekilde dikkatlerin daha geniş bir alana çevrilmesinin önünün alınması ve dar sınırların ötesini araştırmanın reddedilmesi yoluyla istisnai hale” getirilmiştir (Chomsky ve Herman 2006:299). 119 daki kamusal algıyı değiştirmek için kasıtlı bir girişime işaret eder (akt. Keeble, 2004:102). ABD yönetimi Körfez savaşında, havuz sistemi uygulayarak muhabirleri birliklere yerleştirdi. Böylece muhabirlerle askeri birlikler arasında özdeşleşme ve yakınlığın gelişmesi sağlanacaktı. “Cephedeki birliklerin içine yerleştirilen havuz sistemindeki muhabirler, söyleyecekleri şeyler ve gidebilecekleri yerler hakkında getirilen sınırlamalara uydular.” (Williams, 1998:202). Savaşı bağımsız biçimde aktarmaya çalışan gazeteciler ise “tek taraflılar” (uniletaral), “mavericks”1 ya da “rovers”2 olarak adlandırıldılar (Keeble, 2004:102). Irak’a ikinci saldırıda ise ABD, iliştirilmiş (embedded) gazetecileri kullandı. İliştirilmiş gazeteci adayları önce ABD içindeki askeri kamplara çağrılarak 2-3 aylık bir eğitim gördüler. Ardından 20 sayfalık ayrıntılı bir sözleşme imzaladılar. Sözleşme, medya çalışanlarının iliştirildiği askeri birliklerle birlikte yaşamasını, seyahat etmesini, yemek yemesini, uyumasını ve tüm aktivitelerine katılmasını gerekli görüyordu. Sözleşmede, medya çalışanının, “İliştirilme sürecine katılmakla Hükümetin yönetim ve direktiflerine uymayı, ayrıca hükümetin yönetmeliklerine uymayı” kabul edeceği, ihlalin medya çalışanının iliştirilme sürecinin sona ermesiyle sonuçlanacağı belirtiliyordu. Bir embedded muhabir, sözleşmenin içeriğini şöyle açıklamaktadır: Amerikan birlikleri hakkında öğrendiğimiz bazı bilgiler, düşman açısından değerli olduğu için yazılamıyor. Ama biz hangi bilginin düşman açısından önemli ve değerli olduğunu bilmediğimiz için, genel olarak başımızdaki askeri yetkiliye soruyoruz. Askerlerin en çok önem verdikleri konu zaman ve mekân. Ne zaman nereye gittik, bunların yazılmasını istemiyorlar. Eğitimde bize genel, askeri ve siyasi konularda haber yazma- 1 Maverick, damgalanmamış ve sahipsiz dana; konuşma dilinde ise toplum kurallarına uymayan kimse, parti disiplinine uymayan politikacı, belli bir grubun ilkeleri dışında olan kimse anlamına gelmektedir. 2 Rover, serseri kimse, korsan, gezgin, serüvenci gibi anlamlara gelir. 120 mız yerine, askerlerimizin moral durumunu aktaran haberler yazmamızı, human interest-human touch (İnsani yanları ön plana çıkaran magazin) haber ve feature'lar (Haber-yorum, izlenim, not) yazmamızı salık verdiler (Duran, 2003) Embedded uygulamasının amacı, gazetecilerin, katıldıkları birliklerde kendilerini asker gibi hissetmeleri, birlikteki askerlere sempati ve yakınlık duymaları dolayısıyla haberlerinde otosansür uygulamalarının sağlanmasıydı. Böylece muhabirle haber kaynağı arasındaki mesafe ortadan kalkıyor; sonuçta, gazeteci halkın değil, ordunun sözcüsü durumuna geliyordu. İkinci Irak saldırısında öncekilerden çok daha fazla sayıda haber ve görüntü insanların önüne yığıldı, ancak yeterli ve gerekli analiz yapılamadı. ABD medyası, savaşın insani boyutunu arka plana itti. Çok az sayıda gazeteci ve haber kuruluşu, Irak’taki sivil kayıpların boyutlarını anlatabildi. ABD medyası ABD yönetimine savaş konusunda gerekli soruları sormada, bunların yanıtlarını izlemede başarısız kaldı. Savaşın meşruiyeti hemen hiç sorgulanmadı. Savaşta, çok fazla sayısal dezenformasyon kullanıldığından her iki taraf da kendini güçlü göstermek için gerçek ölü ve yaralı rakamlarını sakladı. Diğer yandan, bir gazetecinin askeri bir birlikle hareket etmesi, bir tankın ya da savaş uçağının içinde yer alması, o gazeteciyi hedef haline getirir. Dolayısıyla iliştirilmiş muhabirlik, tarafsızlığı yok ettiği gibi tehlikeleri de barındırmaktadır. Bu durum, iliştirilmiş muhabir adaylarının imzalaması gereken sözleşmede şöyle belirtilmektedir: İliştirilme süreci medya çalışanlarını bir askeri ortamın savaş, muharebe operasyonları ve muharebe destek operasyonlarında en ileri ve önceden tahmin edilemeyen tüm tehlikeleriyle karşı karşıya bırakacaktır. Askeri ortam aslında tehlikeli ve ölümle sonuçlanabilir ya da medya çalışanlarını sakat bırakıp onların kişisel malzemelerine zarar verebilir. Sözleşmede sözü edilen tehlike gerçekleşmiş, Irak’ın işgalini haber yapan iliştirilmiş gazetecilerden de yaşamını yitirenler olmuştur. Diğer yandan, 1990’dan beri savaşlarda yaşamını yitiren 1.192 gaze- 121 tecinin yüzde 90’dan fazlasının savaş sırasında öldükleri ülkede doğmuş büyümüş gazeteciler olması, yerel gazetecilerin daha çok risk altında olduğunu göstermektedir. Gazeteciler İçin Hayatta Kalma Rehberi kitabının yazarı Peter McIntyre de tehlikelerin yurttaşlığa göre değiştiğini vurgulamaktadır: Gazetecilerin ulusu yoktur derlerse de inanmayın. Hangi ülkeden geldiğiniz çok önemli. Eğer saldırıyı destekleyen bir ülkeden geliyorsanız, iki misli tehdit altındasınız demektir. (akt. Göçen, 2003). Merkezi Paris'te bulunan Sınır Tanımayan Gazeteciler Örgütü (RSF), 2005 yılında 63 gazetecinin, görev başında uğradığı saldırılarda hayatını kaybettiğini açıkladı. Açıklamada, 2005’te öldürülen gazeteci sayısının, 1995 yılından bu yana en yüksek düzeye ulaştığı belirtildi. RSF, Irak'ta ABD ve koalisyon güçlerinin askeri müdahalesinden bu yana 76 gazeteci ve medya çalışanının öldürüldüğünü belirterek Irak’ın şu anda gazetecilerin can güvenliği açısından dünyanın en tehlikeli bölgesi olduğunu bildirdi. Merkezi NewYork'ta bulunan Gazetecileri Koruma Komitesi (CPJ) de başta savaş bölgeleri olmak üzere tehlikeli yerlerde görev yapan gazeteciler için bir güvenlik el kitabı yayınladı. Gazeteciler ve aileleri açısından söz konusu olan risk ve tehlikelere dikkat çeken kitapta, vücudu koruyacak gereçlerden savaş kurallarına kadar pek çok alanda bilgi bulunmaktadır (CPJ, 2003). Devletin ulusal güvenliği ve çıkarlarıyla basın özgürlüğü arasındaki karşıtlık, tüm demokratik ülkelerde tartışma konusu olmaktadır. Bu doğrultuda önerilen çözümler, toplumların siyasal kültürleri ve demokratik kurumlarının sağlamlığına bağlı olarak ülkeden ülkeye farklılıklar göstermektedir. Türkiye’ye bakıldığında savaş döneminde yapılan haberciliğin etik ilkelerle uygunluğunun tartışma konusu yapılmadığı görülmektedir. Türk medyası, savaşlarla ilgili haberleri genellikle büyük medya kuruluşlarından almakta ve verdiği haberlerde onların bakış açılarını yansıtmaktadır. Türk medyasının savaş konusunda eleştirel bir bakış 122 açısından uzak durması ise medyanın siyasal ve askeri kurumlarla ilişkilerindeki kurumsallaşmış özelliklerden kaynaklanmaktadır. 1992 yılında yaşanan bir olay, Türkiye’de ordunun gazetecilere ve gazeteciliğe bakış açısını yansıtması bakımından önemlidir. 19 Kasım 1992’de dönemin Genelkurmay Başkanı Orgeneral Doğan Güreş, Kuzey Irak’ta gerçekleştirilen askeri harekatı izleyen basın mensuplarına Ankara Gazi Orduevi’nde bir yemek verdi. Güreş, yemekte yaptığı konuşmada, gazetecilerin nasıl habercilik yaptıklarını şöyle anlattı: Kendilerine Mehmetçik gazeteci dediğim arkadaşlarım, en önde, Mehmetçiklerle beraber, her gün haberleri topladılar. Gerçekçi olarak fotoğraflarıyla Türk ulusuna yayınladılar, Türk ulusunu aydınlattılar. Türk ulusu da bunun manevi desteğini Mehmetçik'e verdi. Onlar iyi bir gazetecilik örneği verirken, aynı zamanda Türk Silahlı Kuvvetleri'ne de destek oldular. (Aksoy, 1994:51). Güreş’in konuşması ve “mehmetçik gazeteci” tanımlaması, ordunun gazetecilerden gazeteci gibi değil, asker gibi davranmalarını istediğinin açık bir ifadesidir. Diğer yandan gazeteciler de kendilerine biçilen bu rolden rahatsız görünmemektedir. 2003’te yaşanan benzer bir olay, gazetecilerin çok azından tepki görmüştür: 8 Ocak 2003’te dönemin Genelkurmay Başkanı Orgeneral Hilmi Özkök, Ankara Gazi Orduevi’nde yeni yıl dolayısıyla bir basın kokteyli verdi. Özkök, kokteyl için hazırladığı sekiz sayfalık konuşma metninin yarısını medyaya ayırdı. Türk Silahlı Kuvvetleri ile basın ilişkilerini değerlendirirken, gazetecilerden beklentilerini şöyle anlattı: (...) Kriz ortamında (Kıbrıs, ABD'nin Irak'a müdahalesi) TSK'nin yapmakta olduğu ve yapmak istediği şeyler de, yeterli bilgi tabanına oturtulmamış haber ve yorumlarla etkisizleştirilmemelidir. Bu noktada sorumluluk duygusunun gazetecilik aşkının önüne geçmesi gerekir. Burada bir örnek vermek isterim. Cezayir Kurtuluş Savaşı'nda Fransızlara haber taşıyan bir Cezayirli ajanın, güvenlik güçlerince bütün basının önünde yargılanıp kurşuna dizilmesi haberi ertesi günü hiçbir Fransız gazetesinde yer almamıştır. Haberin Fransa'ya bilgi sızdıran 123 diğer ajanlar üzerinde oluşturabileceği olumsuz etkisi bu şekilde sorumlu bir davranışla önlenmeye çalışılmıştır ve Fransa'nın menfaatleri korunmuştur. Türk basının bu konuda en az diğer ülkelerin basını kadar sorumluluk duygusuna olan inancım, istisnalar tarafından henüz sarsılmamıştır. (Aksoy, 2003) Özkök’ün konuşması, medya mensupları tarafından ayakta alkışlandı ve birkaç gazeteci dışında kimseden tepki görmedi. Türk medyasındaki kışkırtıcı ve şovenist haberciliğin en bilinen örneklerinden biri de 16 Şubat 1993 tarihli Türkiye’de yayınlanan, “Cephede Bir Sırp Vurdum” başlıklı haberdir. Bosna’daki savaşı izleyen Türkiye muhabiri Yusuf Sancak’ın yazdığı haber, gazetesinde manşetten verilmiştir. İftiharla yapılan bu haberden sonra Sırplar, Türk gazetecileri askeri hedef ilan ettiler. Basın Konseyi Yüksek Kurulu da Sancak’ın “gözlemci” konumundan “eylemci” konumuna geçmesinin Basın Meslek İlkeleri açısından yanlış olduğu sonucuna vararak gazeteci hakkında “Kınama” kararı verdi. 25 Aralık 1995 tarihinde Figen Akat isimli bir Türk yük gemisinin Kardak kayalıklarında karaya oturmasının ardından yaşananlar da, Türk basınının savaşı körüklemesinin örneklerinden biridir. Karaya oturan gemiyi Türk ve Yunan taraflarından hangisinin kurtaracağı konusu, Türkiye ve Yunanistan arasında karasuları sorununu yeniden gündeme taşımış ve ulusal egemenlik alanlarının saptanması konusunda yeni bir tartışma başlatmıştır. İki ülke arasında diplomatik görüş alış verişi sürerken egemenlik iddialarının fiili olarak sergilenmesi, konunun bir anda iki ülke medyasında ulusal dava olarak gündeme gelmesine neden oldu. Yunanistan'ın Kalimnos Adası Belediye Başkanı, yanına adanın papazını, aileleri ve Antenna adlı Yunan televizyon kanalı çekim ekibini alarak 26 Ocak 1996 tarihinde Kardak kayalıklarına Yunan bayrağı dikmeye gitti. Ardından Hürriyet’in iki muhabiri helikopter ile Kardak kayalıklarına giderek Yunanlıların dikmiş oldukları bayrağı indirip yerine Türk bayrağını diktiler. Bu bayrak mücadelelerinin Türk ve Yunan medyasında da kışkırtıcı biçimde yer alması, ülkeler arasındaki diplomatik mücadeleyi sertleştirdi ve iki 124 ülkeyi savaşın eşiğine getirdi. Sonuçta ABD’nin diplomatik arabuluculuğuyla her iki ülke silahlı güçlerini aynı anda Kardak kayalıklarından çektiler. Savaş ve çatışma dönemlerinde etik ilkelerden pek söz edilmemesinin bir nedeni de bu dönemlerde sansürün alanının genişlemesi, dolayısıyla etiksel karar verme alanının daraltılmasıdır. Türkiye’deki yasalara bakıldığında, 5237 sayılı yeni Türk Ceza Yasası’nın (TCY), savaş zamanlarında medya özgürlüğünü ortadan kaldıracak düzenlemeler içerdiği görülmektedir. Yasanın “savaşta yalan haber yayma”yı düzenleyen 323. maddesi şöyledir: Savaş sırasında kamunun endişe ve heyecan duymasına neden olacak veya hâlkın maneviyatını sarsacak veya düşman karşısında ülkenin direncini azaltacak şekilde asılsız veya abartılmış veya özel maksada dayalı havadis veya haber yayan veya nakleden veya temel millî yararlara zarar verebilecek herhangi bir faaliyette bulunan kimseye beş yıldan on yıla kadar hapis cezası verilir. TCY’nin 304. maddesi ise, savaşa tahrik eylemini düzenlemektedir: Türkiye Cumhuriyeti Devletine karşı savaş açması veya hasmane hareketlerde bulunması için yabancı devlet yetkililerini tahrik eden veya bu amaca yönelik olarak yabancı devlet yetkilileri ile işbirliği yapan kişi, on yıldan yirmi yıla kadar hapis cezası ile cezalandırılır. Tahrik fiilinin basın ve yayın yolu ile işlenmesi halinde, verilecek ceza üçte bir oranında artırılır. Özellikle, Türkiye'deki ABD karşıtlığının, ABD yetkililerince büyük sorun sayıldığı düşünülürse, maddenin basın özgürlüğünü kısıtlayıcı yönü ortaya çıkmaktadır. TCY’nin 305. maddesi ise, temel ulusal yararlara karşı fiillerde bulunmak için maddi yarar sağlanması suçunu düzenlemektedir. Söz konusu yararın basın ve yayın yoluyla propaganda yapmak için veril- 125 miş ya da vaat edilmiş olması durumunda verilecek cezalar yarı oranında artırılmaktadır. TCY’nin 318. maddesinde, “Halkı, askerlik hizmetinden soğutacak etkinlikte teşvik veya telkinde bulunanlara veya propaganda yapanlara altı aydan iki yıla kadar hapis cezası verilir” denmekte, fiilin medya yolu ile işlenmesi durumunda cezada artışa gidilmektedir. Yasanın 327. maddesi, “Devletin güvenliği veya iç veya dış siyasal yararları bakımından, niteliği itibarıyla, gizli kalması gereken bilgileri temin eden kimseye 3 yıldan 8 yıla kadar hapis cezası” verileceğini bildirmektedir. Maddenin 2 bendi ise, “Fiil, savaş sırasında işlenmiş veya Devletin savaş hazırlıklarını veya savaş etkinliğini veya askerî hareketlerini tehlikeye koymuşsa müebbet hapis cezası” verileceğini belirtmektedir. Savaş dönemlerinde, gazeteci ya da çalıştığı medya kuruluşu, her ne kadar olaylara nesnel bir tutumla yaklaştığını söylese de ülkesinin tercihlerinden etkilenmektedir. Ülkesinin katılmadığı bir savaşta ise çatışan taraflardan birinin davasını benimseyebilir. Ancak, bu tür durumlar, gazetecinin doğru haber vermesini engelleyecek, gazeteciyi taraflardan biri konumuna düşürecek ve ek bir yaşamsal risk doğurabilecektir. Görüldüğü gibi, savaş zamanında gazetecinin gerçekleri tarafsız bir gözle aktarmasının önünde pek çok engel bulunmaktadır. Ancak, gazetecinin gerçekleri anlatmasının engellenmesi, yönlendirilmiş veya yalan haber üretmesinin bir gerekçesi olamaz. Gazeteci, savaş döneminde bir yandan kamuoyuna, verilen haberlerin ancak ulaşılabilen ve ulaştırılmasına izin verilen haberler olduğunu anımsatırken, diğer yandan etik ilkelerin savaş dönemlerinde de geçerli olduğunu unutmamalıdır. Savaş ve gazetecilik doğaları gereği birbirleriyle uyuşmayan olgulardır. Medya etik kodlarında gazetecilerin hep barıştan yana olması gerektiği belirtilir. Duran’ın (2002) da belirttiği gibi, barış yanlısı olmak, sanıldığı üzere siyasi ya da ideolojik bir tercih değildir: 126 Gazetecilik, barış mesleğidir çünkü ancak barış ortamında doğru düzgün ifa edilebilir. Savaş ortamında, bombardıman, tank, top, tüfek sesleri ağır basar ve bizim kalemlerimiz, mikrofonlarımız, kameralarımız susar, sesi duyulmaz, işlevsiz hale gelir. Bu konuda Basın Konseyi’nin Basın Meslek İlkeleri’nde “Şiddet ve zorbalığı özendirici, insani değerleri incitici yayın yapmaktan kaçınılır” hükmü yer alır. Benzer biçimde, Doğan Holding Yayın İlkelerinde, “Şiddet ve zorbalığı özendirici veya kışkırtıcı, çocukları olumsuz yönde etkileyici, bireyler, topluluklar ve uluslararasında nefret ve düşmanlığı körükleyici yayın yapmaktan kaçınılır.” ifadesine yer verilmiştir. Türkiye Gazeteciler Cemiyeti’nin Türkiye Gazetecileri Hak ve Sorumluluk Bildirgesi’nde ise, gazetecinin barıştan yana olması gerektiği şöyle belirtilmiştir: Gazeteci; başta barış, demokrasi ve insan hakları olmak üzere, insanlığın evrensel değerlerini, çok sesliliği, farklılıklara saygıyı savunur. Milliyet, ırk, etnisite, cinsiyet, dil, din, sınıf ve felsefi inanç ayrımcılığı yapmadan tüm ulusların, tüm halkların ve tüm bireylerin haklarını ve saygınlığını tanır. İnsanlar, topluluklar ve uluslar arasında nefreti, düşmanlığı körükleyici yayından kaçınır. Bir ulusun, bir topluluğun ve bireylerin kültürel değerlerini ve inançlarını (veya inançsızlığını) doğrudan saldırı konusu yapamaz. Gazeteci; her türden şiddeti haklı gösteren, özendiren, kışkırtan yayın yapamaz. Bildirgenin bir başka maddesi ise, gazetecinin yöneticilerin önyargılarıyla değil, demokrasi ilkesiyle hareket etmesi gerektiğinin altını çizmektedir: “Gazeteci; devleti yönetenlerin belirlediği ulusal ve uluslararası politika konularında önyargılara değil, halkın haber alma hakkına dayanır. Onu, mesleğin temel ilkeleri ve özgürlükçü demokrasi kaygıları yönlendirir.” Demokrasi tezine göre, sistemin iyi işleyebilmesi için, gazetecilerin olabildiğince özgür hareket edebilmeleri gerekir. Başta kendi özgürlüğü olmak üzere tüm yurttaş özgürlüklerinin bekçiliğini ve savunuculuğunu yapmak, medyanın asıl görevidir. Basın etik kodları da 127 halkın haber alma hakkını vurgulamaktadır. Ancak, basının bu görevini layıkıyla yerine getirebilmesi, hükümet sansüründen ve otosansürden uzak çalışma koşullarında gerçekleşebileceği gibi, savaş muhabirlerinin nitelikleri ve çalışma koşulları da önemlidir. Türkiye’de medya kuruluşları, hem gazetecilerin can güvenliğinin bulunmadığı hem de haber toplayıp yazmanın deneyim gerektirdiği savaş bölgelerine muhabir gönderirken, gerekli muhabirlik donanımına sahip olmayan, SSK sigortası bile bulunmayan, kadrosuz muhabirleri göndermektedirler. İnsan yaşamına değer vermeyen ve meslek bilincinin gelişmesini engelleyen bu tutumu Gazeteci Ali Koçak (2001:2), şöyle ortaya koymaktadır: Büyük medya kuruluşları New York, Washington, Paris gibi merkezi yerlerdeki ünlü temsilcilerine karşı kesenin ağzını açarken söz konusu savaş bölgelerine gönderdikleri muhabirlerine diğerleriyle karşılaştırılamayacak denli az ücretler vermektedirler. Türkiye’de birçok konuda olduğu gibi bu konuda da adeta mantık ters işlemektedir. Mesleki açıdan en riskli iş yapılmasına karşın, basın-yayın organları söz konusu bölgelerde yeterli donanıma sahip olmayan ucuz iş gücünü değerlendirmeye çalışmaktadırlar; eh ölürse de büyük kayıp olmaz! Savaş zamanlarında habercilik tartışılırken vurgulanması gereken bir diğer nokta, savaş ve medya ilişkileriyle ilgili literatürde, daha çok II. Dünya Savaşı sonrasında yoğunlaşılması; Vietnam, Falklands, Körfez Savaşı ve Bosna’dan söz edilmesidir. Ancak, bu çatışmalar ABD ve İngiltere’nin askeri etkinliklerinin yalnızca küçük bir parçasını oluştururlar. Bazı eleştirmenler, birkaç büyük savaş üzerinde odaklanmanın bu ülkeleri esasen barış halinde temsil etmeye, savaşı beklenmeyen tehditlere karşı savunma aracına dönüştürmeye hizmet ettiğine işaret ederler. Daha da önemlisi baskın perspektif, ABD/İngiltere askeri stratejilerinin saldırıya ilişkin ögelerini gölgeler. Gerçekte, İngiltere ve ABD, 1945’ten beri her yıl askeri güçlerini yaymaktadır. Jargonda “düşük yoğunluklu çatışma” olarak bilinen bu gizli savaş 128 durumunun gelişmesi, etik ve siyasal konuları daha sorunsal hale getirmiştir (Keeble, 2004:108). Soğuk savaşın son bulmasıyla askeri/endüstriyel kompleks, her yerde düşmanlar aramaya başlamış, bugünün açık olarak yapılan büyük savaşları, düşmanın yarattığı tehditleri fazlaca abartarak aslında üretilmiştir. Bu üretilmiş, “insani”, kısa savaşların yeni çağında, propaganda askeri güçten bile daha önemli hale gelir. Devletin ve askeri kurumların giderek kamudan ayrılmasına karşın devletle sıkı sıkıya birleşen popülist basın, katılımcı yurttaşlık illüzyonunu yaratmaya hizmet etmektedir. James Combs, İngiltere’nin Falkland seferberliği ve ABD’nin 1983’te Grenada’yı işgaliyle açıkça yeni bir tür savaşın ortaya çıkışını saptar: “Bu yeni bir tür savaş, performans olarak savaştır. Bu, yaratıcılarının ilgisinin sadece savaşın idaresinde değil, fakat aynı zamanda savaşın iletişiminde olduğu bir savaştır.” (Keeble, 2004:108-109). Savaş haberciliğinin etik açıdan değerlendirilmesi yapılırken bir noktanın daha gözden kaçırılmaması gerekir. Son yıllarda, aralarında Le Figaro, L’Express, L’Expansion ve düzinelerce yerel gazetenin bulunduğu 70 başlığın yayıncısı Socpresse Group, bir silah üreticisi Serge Dassault tarafından satın alındı. Bir başka silah sanayici Arnaud Lagardere, Elle, Parents, Premiere’i de içeren 47 dergi ile La Provence, Nice-Matin ve Corse Presse gibi gazeteleri içeren Hachette Grubunu satın aldı. Savunma alanındaki yatırımlarıyla tanınan General Electric’in de, ABD'nin en büyük TV kanallarından NBC'nin sahibi olduğu ve NBC’nin Irak savaşını desteklediği anımsanmalıdır. Habercilerin önüne dikilen yasal sansür yanında, medyanın sahiplik yapısı da kamuoyunun olup bitenleri öğrenmesini ve yönlendirmelerden kendini korumasını güçleştirebilir. Medya sektörü ile savaş endüstrisi arasındaki ilişki ve bunun habercilik alanındaki yansımaları, belirlenmesi zor bir konudur. Ancak, silah üreticilerinin medya sektöründe de faaliyet göstermelerinin yaratacağı etkiler akılda tutulmalıdır. 129 2. Çatışma ve Terör Dönemlerinde Etik New York’ta küçük bir çocuğu azgın bir köpeğin dişlerinden kurtaran ve hayvanı boğan iri yarı delikanlının yanına koşan gazete muhabiri sormuş: - Kahraman Amerikalı çocuğun hayatını kurtardı, diye yazabilir miyim? - Ben Amerikalı değil Pakistanlıyım, demiş adam. Ertesi gün New York Times’ta manşet: “Köktendinci Müslüman, Central Park’ta bir köpeği boğdu. FBI, olayın El Kaide bağlantısını araştırıyor”. Yukarıdaki fıkra, devlet politikalarının teröre ilişkin habercilikte nasıl işlediğini ve etik ilkelerin nasıl ihlal edilebileceğini göstermektedir. Terörist eylemlere ilişkin haberlerin medyada verilip verilmeyeceği, verilecekse nasıl aktarılacağı konusu, etik konusundaki tartışmanın en sorunlu alanlarından biridir. Terör; korkutmak, yıldırmak, sindirmek için siyasal amaçlı şiddet ve kuvvet kullanımıdır. Amaçlı, sistematik, örgütlü ve simgesel bir eylemdir. Terör örgütleri, saldırdıkları düzenin yönetim ilişkilerini sarsmak amacıyla dikkat çekmeye, seslerini duyurmaya, güçlerini göstermeye çalışırlar. Terör eylemlerini de bir propaganda etkinliği olarak planlarlar. Böylece, bir yandan karşısında oldukları yönetim ilişkileri içinde yer alanları korkutup yıldırmaya, diğer yandan da kendi yandaşlarına moral vermeye çalışırlar. Bunu da ancak medya aracılığıyla yapabilirler. Uçak kaçırma, rehin alma gibi eylemlerin sona erdirilmesi için öne sürülen koşul, çoğu kez teröristlerin mesajlarının medyadan duyurulmasıdır. Dolayısıyla medyanın terör konusundaki yayınları teröristlerin amacına hizmet edebilir. Eylemlerin haberleştirilmesiyle, teröristlerin hedeflediği gibi topluma korku yayılmış olacak, haberlerin büyütülmesiyle de teröristlerin gücü abartılmış olacaktır. Bu durum, medyanın önüne bir dizi etik sorun çıkarır. Medya, terör olaylarını haber yaparsa teröristlerin amacına hizmet etmiş olacak, yapmazsa da kamuyu aydınlatma görevini yerine getirmemiş olacaktır. 130 Terörist eylemler, meydana geldikleri bölgedeki insanların yaşamı için bir tehdit ve tehlike oluşturduklarından halkın haberdar edilmesi gerekmektedir. Terör olaylarına ilişkin haberler sayesinde insanlar ortada bırakılan poşetlerde, kalabalık yerlerdeki çöp kutularında patlayıcı olabileceği konusunda bilgi sahibi olurlar. Bu tür haberlerin yarattığı bilinç, insanların zarar görmesini önlerken, kamu görevlilerinin de teröre karşı duyarlıklarının artmasına katkıda bulunabilir. Diğer yandan, olaylarda ölen, yaralanan, sakat kalan insanların ve yakınlarının acılarından halkı haberdar etmekle, bu kişilerin medyada temsil edilmesi sağlanır. Ayrıca, medyanın olayları olduğu gibi yansıtmaması durumunda, olaylar fısıltı gazetesi aracılığıyla olduğundan çok farklı bir biçimde kamuya yayılabilir. İnsanlar, kendisinden gizlenen şeyler olduğunu sezdiğinde daha büyük bir paniğe kapılabilirler. Üstelik, terör konusunda getirilen yayın yasakları, halkı koruma çabasından çok, hükümetlerin kendi hatalarını örtbas etmeye hizmet edebilir. Ancak, yönetimler, terör haberlerinin verilmesinin, teröristlerin işine yarayacağını, uyandırmak istedikleri tepkiyi gereksiz yere büyüteceğini düşünürler. Bu yüzden Türkiye’deki Terörle Mücadele Yasası'na benzer yasalar, özellikle İngiltere ve İspanya gibi ayrılıkçı hareketlerin olduğu ülkelerde bu konuyu düzenlemektedir. Bu tür yasalarla terör örgütlerinin bildirilerini, eylemlerini, bir terör olayını hangi örgütün düzenlediğini haber yapmak yasaklanır. İngiltere’de 19 Ekim 1988’de Birleşik Krallık İçişleri Bakanı, Kuzey İrlanda’daki teröristlerin ve terör yanlısı örgütlerin temsilcisi veya destekçisi olanların yaptıkları açıklamaların yayımlanmasını yasakladı. Dönemin İngiltere Başbakanı Margaret Thatcher, yayın yasağını savunurken, medyanın terörizme “yayın oksijeni” verdiğini öne sürüyordu (Gilbert, 1998:169). Terörist eylemlere ilişkin haberlere getirilen yasaklamalar, bir çok ülkede görülse de en belirgin örnekleri 11 Eylül’de ikiz kulelere yapılan saldırıların ardından ABD’de yaşanmıştır. Saldırılardan sonra, 26 Ekim’de çıkarılan yeni anti-terör yasası, sivil hak ve özgürlükleri tehlikeli bir biçimde sınırlandırdı ve ABD’de, basın özgürlüğünü 131 savunanların, özgürlüklerden yana kaygılarını artırdı. Basın özgürlüğü yandaşlarının tüm olguların halka iletilmesinin kesin kural olması ve bu kuralın istisnalarının da olabildiğince az tutulması gerektiğini savunmalarına karşın, ABD yönetiminin uyguladığı yasal ve fiili sansürün uç noktalara vardığı görüldü. ABD'nin Oregon eyaletinde yayımlanan The Daily Courier’de, ABD Başkanı George Bush'un 11 Eylül'deki saldırıların hemen ardından Washington'a dönmek yerine, Nebraska'da "saklandığını" yazan köşe yazarının işine son verildi. Guthrie, köşe yazısında "saldırılardan sonra Bush'un kaçtığını, Pennsylvania'da yere çakılan uçakta korsanlarla mücadele eden yolcuların saldırıların olduğu berbat haftanın kahramanları ve yolcuların cesaretine karşı Bush'un Nebraska'da saklanmasının utanç verici olduğunu" yazmıştı. Gazete, okuyucularından yazıya ilişkin yüzlerce eleştiri mektubu alınca, Yazı İşleri Müdürü Dennis Roler'in okuyuculardan özür dilediği bir yazısı gazetede yayımlandı. Roler, yazısında, ülke tarihinin en kanlı terörist saldırılarından sonra ABD'nin birleşmeye çalıştığı bir dönemde Bush ve diğer liderleri korkaklıkla suçlamanın sorumsuzluk olduğunu belirtti (AA, 27 Eylül 2001). Yine Eylül ayında, Texas City Sun editörü Tom Gutting, Başkan Bush'u korkaklıkla suçlayan makalesi nedeniyle kovuldu. The New York Times köşe yazarı Jake Tapper, Bush yönetiminin, eski Başkan Bill Clinton'ın ekrana çıkarak terör olaylarıyla ilgili yorumda bulunmasını engellemek için NBC’ye baskı yaptığını yazdı. Tapper yazısında, Bush yönetiminin, NBC’ye yaptığı baskıyı şöyle anlattı: 18 Eylül akşamı NBC gece haberleri yönetmeni Tom Brokaw eski Başkan Bill Clinton ile canlı görüşme yapmak üzere koltuğuna yeni oturmuştu. Aniden santral görevlisi Beyaz Saray'dan bir telefon geldiğini söyledi. Beyaz Saray görevlisi üst düzey televizyon yöneticilerine eski Başkan Bill Clinton'ın televizyon programına çıkartılmasından büyük üzüntü duyduklarını söyledi. Beyaz Saray yetkilisi, devam etmekte olan canlı yayının kesilmesini isteyemedi ancak, Clinton'ın konuk edil132 mesinin, Başkan Bush'un başlattığı terörle savaşa katkıda bulunmayacağını söyledi. Kısaca, bir daha olmaması tavsiye edildi. Beyaz Saray'dan gelen telefon konusu ne NBC ne de Beyaz Saray tarafından kamuoyuna duyurulmadı (Journal.net, Eylül 2001). Bush yönetimi, Afgan Lider Molla Ömer Muhammed ile yapılan söyleşinin yayınlanmaması için de Amerika’nın Sesi radyosuna baskı yaptı. Ancak, çalışanlar sansürcü zihniyete karşı çıkınca, söyleşi 23 Eylül’de yayınlandı. Diğer yandan, Santa Cruz’da yayın yapan KOMY-AM'in program yapımcısı Peter Werbe'nin konuşması ABD politikalarını eleştirince kesildi. Ekim 2001'de, dönemin Ulusal Güvenlik Danışmanı Condoleeza Rise beş büyük televizyon kanalının yöneticilerini arayarak, Usame Bin Ladin'in görüntülerini yayınlamamalarını istedi. Rise, Ladin'in konuşmalarının gizli şifreler içerdiğini iddia ediyordu. CNN, Bin Ladin’in mesajlarının yayınlanmamasını isteyen Washington yönetiminin çağrısına uydu. CNN yöneticisi Walter Isaacson, habercilere, Afgan halkının dramını yansıtmanın düşman propagandasına yardım etme riski taşıdığını söyledi (Fisk, 2001). Bush yönetiminin, medyayı kontrol altına almaya çalışmasının bir diğer örneği ise ABC’de ''Politically Incorrect'' programını sunan Bill Maher'in yorumu oldu. Bill Maher televizyonda ABD Başkanı George Bush'un saldırganları "korkak" sözleriyle nitelemesini eleştirerek, "Binaya çarptığında uçağın içinde kalan biri için ne derseniz deyin, ama korkak denmez" demişti. Bu sözler daha kamuoyunda değerlendirilmeden Beyaz Saray'dan büyük tepki gördü. Ancak, Maher’e gösterilen tepki yalnızca yönetimden kaynaklanmadı, programa reklam veren ve sponsor olan şirketler de tavır koyunca, Maher özür dilemek zorunda kaldı. Maher, "Ülkemizi, milletimizi savunan üniformalı askerlerimizin cesur olduğu dışında herhangi bir şey söylemeye niyet etmem, hatta bunu düşünmem bile mümkün değil. Beni yanlış anlayanlardan özür dilerim" dedi. ABC şirketi Maher'i sahiplenerek, ifade özgürlüğü gereği düşüncelerini açıklama hakkı olduğunu belirtti. An- 133 cak programa reklam veren, kargo sektörünün dev ismi Fed-Ex ile hipermarket devi Sears, "Biz de reklamlarımızı, uygun olduğuna inandığımız programlarda müşterilerimize ulaştırma hakkını kullanıyoruz" dediler (Radikal, 22 Eylül 2001). Reklamcı sansürü sonucunda Maher'in programı yayından kaldırıldı. Sonuçta, 11 Eylül saldırılarının ardından, ABD medyası yanında Avrupa’daki medya kuruluşları da dikkatlerini Arap ve İslam dünyasına yönelttiler. Verilen haberler bozulmuş, çarpıtılmış, yönlendirilmiş, propaganda niteliğindeydi. Bu tür haberler nedeniyle, ABD’de kültür merkezlerine, camilere, Arap ve Müslümanlara yönelik saldırılar düzenirken, söz konusu haberler, ABD’nin Afganistan’ı işgal etmesini meşrulaştırıcı bir zemin de hazırladı. Medya, haberleriyle hükümetin propaganda organı gibi hareket etmede öyle ileri gitti ki, Fox TV’den bir gazeteci, silaha sarılıp, Afganistan’a Bin Ladin’i vurmaya gittiğini söyledi. ABD’li TV sunucusu, programcı ve gazeteci Geraldo Rivera, sırtında çelik yelek ve elinde kalaşnikov tüfekle, Tora Bora'da, Usame Bin Ladin'in peşine düştü. Kuzey İttifakı'ndan beş koruma ve Kalaşnikof'la haber yaptığını iddia eden Rivera, “Gerekirse, Butch Cassidy ve Sundance Kid gibi ölümüne savaşırız. Bu sapıklar gazetecilerin derilerini bile yüzdü’’ diye konuşuyordu. Rivera ve ekibi Rus yapımı AK-47 silahı taşıdı, ancak TV yayınları sırasında silahlarını göstermediler. Fox News’un Afganistan’daki muhabiri Rivera, 5 Aralık 2001’de ise Kandahar’ın kuzeyinde, ABD kuvvetlerinin yanlışlıkla kendi askerlerinin ölümüne yol açan ateşine ilişkin bir haber geçti. Rivera, Fox News’taki yayınında, “Amerikan kuvvetlerinin açtığı ateş sırasında biz de oradaydık. Ateşten gözlerimiz yandı. Kurtulmak için Tanrı’ya dua ettim.” dedi. Rivera’nın bu haberi ise çatışma dönemlerinde gazetecilerin sadece sansürle mücadele etmediklerini, temel etik kuralları da çiğneyebileceklerini gösterdi. Bu haberin ardından, Baltimore Sun’ın medya eleştirmeni David Folkenflik, Rivera’nın, iddia ettiği gibi Kandahar’da değil, Tora Bora bölgesinde görüldüğünü ve aynı anda iki yerde birden olamayacağını yazdı. Fox da Rivera’nın, “iki ayrı bom- 134 balamayı birbirine karıştırdığını” belirten bir açıklama yayınlamak zorunda kaldı. Böylece Rivera’nın, olay sırasında gerçekten bölgede bulunmadığı ortaya çıktı. CNN’den Aaron Brown ise “Bu gerçekten bir hata mı yoksa Rivera’nın kendisini yükseltmek için izleyiciyi yanıltma çabası mı?” sorusunu ortaya attı. Rivera’nın, habercilik anlayışı sorgulandı. Medyayla ilgili her konuda olduğu gibi çatışma dönemlerinde gazetecilik etiği incelenirken de medya ile siyasal ve ekonomik iktidarların ilişkilerini çözümlemek gerekir. 11 Eylül saldırılarının ardından ABD’de yaşanan yoğun sansür döneminden verilen bazı örnekler, terör olaylarının hükümetler tarafından medya üzerine baskı uygulamada nasıl kullanılabileceğini göstermektedir. Ancak, Maher örneğinde görüldüğü gibi, baskı sadece hükümetlerden değil, reklam verenlerden de kaynaklanabilmektedir. Diğer yandan, Rivera örneğinde olduğu gibi, nesnelliği bir kenara itip hükümet politikaları doğrultusunda habercilik yapan gazeteciler de olabilecektir. Gazetecilerin ve haber kuruluşlarının yayınlarındaki öznel tutumu, kullandıkları dilde de görmek olanaklıdır. Özellikle haberlerde kullanılan sıfatlar, manipülasyona kapı açarken nesnelliğe gölge düşürür. Bu nedenle, gazetecilik eğitiminde, haberlerde sıfat kullanılmaması gerektiği öğretilir. Bu konu, haber ve yorumun birbirinden ayrılması için uygulanan tekniklerden biridir. Her sıfat bir yorum, bir yargı içerdiği için, sıfatların onay gören konular için de olsa kullanılması medyanın saygınlığını etkileyen, tarafsızlığını sorgulatan bir durum yaratır. Haberde sıfat kullanılması konusu, terörizm terminolojisine ilişkin tartışmalarda da gündeme gelmektedir. BBC Yayın İlkeleri Kılavuzu’nda, (2006:107) “terörist” sözcüğünün kullanımı konusunda kısıtlamalar getirilmiş ve bu sınırlandırmaların gerekçesi şöyle açıklanmıştır: Terör eylemlerini süratle, doğru biçimde, eksiksiz ve sorumlulukla haber vermeliyiz. Duygusal ya da önyargılı sözcükleri dikkatsizce kullanmamız inandırıcılığımızı sarsar. ‘Terörist’ sözcüğünün kendisi, anlamayı kolaylaştırmak yerine engelle- 135 yen bir tanımdır. Birine atfen aktardığımız durumlar dışında bu sözcüğü kullanmaktan kaçınmalıyız. Bildiğimiz doğruları haber verme işimizi layıkıyla yapmalı, niteleme işini başkalarına bırakmalıyız. Başkalarının kullandığı terminolojiyi kendi terminolojimiz olarak benimsememeliyiz. ‘serbest bırakma’, ‘divan-ı harp’ ya da ‘infaz’ gibi terimlerin kullanılması uygun düşmez. Yapılan eylemin tüm sonuçlarını izleyicilerimize neler olup bittiğini anlatarak aktarabilmeliyiz. Eylemcileri, ‘bombacı’, ‘saldırgan’, ‘silahlı kişi’, ‘fidyeci’, ‘isyancı’ ve ‘militan’ gibi açıkça tanımlayan sözcükleri yeğlemeliyiz. Sorumluluğumuz, tarafsız kalmak ve olayları izleyicilerimize ‘kimin kime ne yaptığını’ değerlendirme olanağı verecek şekilde duyurmaktır. MSNBC gibi bazı kuruluşlar, terör suçundan yakalanıp yargılanan ve mahkum edilen kişilerin dışında, hiç kimse için terörist sıfatını kullanmamaktadır. BBC gibi bazı kuruluşlar ise, Dünya Servisinde alıntıların dışında terörist sözcüğünü kullanmamakta, ancak yerel yayınlarda bu sözcük zaman zaman kullanılmaktadır (Duran, 2002). Bu konuyla ilgili olarak Başbakan Recep Tayyip Erdoğan, Temmuz 2005’te BBC ve Reuters'in PKK’yı bir milis olarak ilan etmesini kınadı ve söz konusu haber kuruluşlarını çifte standartlı olmakla suçladı. Bunun üzerine, BBC Dünya Servisi Genel Müdürü Nigel Chapman, terörist sözcüğünün kullanımının yasak olmamasına karşın BBC’nin, objektif kalmak amacıyla bu sözcüğü çok dikkatli kullandığını, habere konu olanların kimliği hakkında dinleyicilerin ve izleyicilerin kendilerinin karar vermesinin hedeflendiğini belirtti. Chapman, “Bu tür şiddet olaylarını gerçekleştirenlerden söz ederken her olayın özgül koşullarını göz önüne alarak, bombacılar, saldırganlar, silahlı kişiler, adam kaçıranlar, isyancılar, militanlar ve benzeri daha tanımlayıcı kelimeler kullanmayı tercih ederiz” dedi. BBC’nin tarafsız haber verme kaygısıyla gerekçelendirilen bu tutumu, küresel düzeyde bir izleyici kitlesine hitap etmesi dolayısıyla o kitleyi küstürmeme kaygısıyla da ilgilidir. 136 Diğer yandan, Irak savaşında, Lübnan'da bulunan Şii örgütü Hizbullah'ın haber kanalı olan El-Manar, batılı medyada “terörist” diye nitelendirilenler için “şehit” kelimesini kullanmıştır. Batı medyasının İntihar Komandosu ya da İntihar Bombacısı diye adlandırdığı kişilerin eylemleri de Arap medyasında genel olarak Şehadet Operasyonu olarak geçmektedir. ABD’de 11 Eylül’ün ardından liberal medya, Bin Ladin için “terörist” yerine “Bay Bin Ladin” nitelemesini tercih ederek gazetecinin tarafsızlığını korumaya çalışırken, milliyetçi medyada bazı gazeteciler ABD bayrağı desenli kravat taktılar ve liberal kesimdeki gazetecilerinin sözlerini ağır ifadelerle eleştirdiler. Hizbullah’ın televizyon kanalı olan ve merkezi Beyrut’ta bulunan El Manar, özellikle Arap kamuoyunu Filistin-İsrail sorunuyla ilgili bilgilendirip yönlendirmektedir. El Manar, amatör kameralarla çekilen görüntüleriyle tanınmakta, haber bültenlerinde ABD önceleri ya “emperyalist” ya “siyonistlerin baş destekçisi” ya da “terörist” sıfatıyla birlikte anılırken, son iki yıldır ABD’den sıfatsız olarak söz edilmektedir. El Manar’da, ABD televizyonlarının aksine, Usame bin Ladin’in adı da sıfatsız olarak kullanılmaktadır. Yayın hayatına 1991’de başlayan El Manar televizyonunun habercilik anlayışı, militan gazetecilik olarak bilinmektedir. El Manar, Hizbullah Örgütü militanlarının Güney Lübnan’ı işgal eden İsrail ordularına karşı düzenlediği saldırıları kaydediyordu. Karakollar önce uzaktan atılan roketlerle vuruluyor, daha sonra amatör kamerayla izlenen Hizbullah milisleri hedeflerine gizlice yaklaşıp karakolun içine el bombası atıyorlardı. Karakollar daha sonra otomatik silahlarla taranıyor, atılan her kurşun kameraya kaydediliyordu. İsrail ordusu, 2000 Haziran’ında Lübnan’dan çekilince, El Manar da Filistin sorunu ve Afganistan'da devam eden askeri operasyonlara ağırlık vermeye başladı. Hizbullah'ın enformasyon ofisinden gelen bilgiler, anında haber bültenlerine aktarılmakta, El Manar aracılığıyla dünyaya yayılmaktadır. Ortadoğu’ya, Asya’ya, Afrika’ya Amerika kıtasına ve Orta Avrupa’ya şifresiz yayın yapan El Manar’ın Beyrut'taki merkezinde çalışan 300 kişinin çoğu, gönüllü habercilerden oluşmaktadır. Kanalın, 137 haber ve görüntülerinde şiddet ve propagandanın ön plana çıkması, Avrupa ülkelerinde tartışma yaratmıştır. Hollanda ve Fransa gibi Avrupa ülkeleri şiddeti teşvik eden görüşleri dolayısıyla El Manar’ın yayınlarının durdurulmasını kararlaştırdılar. Ancak, yasaklamaya karşı çıkanlar, Hizbullah’ın Lübnan Parlamentosu’nda temsil edilen yasal bir parti olduğunu belirterek, yasaklamanın ifade özgürlüğünü kısıtladığını savundular. Böyle bir yasak, belli bir siyasal görüşün meşru siyasal fikirler alanından dışlanması olacaktır. Terörist eylemlere ilişkin olayların hangilerinin haber yapılacağı ve nasıl haber yapılacağı konusu da bu tür eylemlere maruz kalan ülkelerde hep tartışma konusu olmuştur. İkiz kulelere saldırıların ardından, ABD’de Sansüre Karşı Ulusal Koalisyon (National Coalition Against Censor) örgütü, medya çalışanları ve öğrencilerden, çok sayıda telefon ve e-posta aldı. Hükümetin Afganistan politikasını eleştirenlerin karşı karşıya kaldığı baskılar ve sansür önlemlerini anlatan mesajlar, daha sonra NCAC’nin internet sitesinde yayınlandı. Diğer yandan, Pew Center tarafından People & The Press dergisi için yapılan araştırmanın sonuçları, hükümetin uyguladığı sansürün kamuoyunun belli kesimlerinde desteklendiğini ortaya çıkardı. 2001 Kasım ayında yapılan araştırmaya göre; Her 10 ABD’liden 6'sı ordunun (gazetecilerin değil) haberler üzerinde daha çok kontrolü olmasını isterken, yüzde 50'si ise Usame Bin Ladin'in görüntülerinin basında yayınlanmaması gerektiğini belirtti (Arsan, 2002). Oysa basın özgürlüğü halk içindir ve medya yanında halkın da basın özgürlüğüne sahip çıkması gerekir. Bu özgürlüğün ağır bir yara almasıyla, ABD medyası 11 Eylül'ün nedenini hiç bir zaman ciddi bir şekilde araştırıp sorgulamadı. 11 Eylül'ün gerçek nedenleri, Bin Ladin-CIA ilişkisi, Afganistan ve bölgedeki enerji kaynaklarına ilişkin konular gizlendi ya da çarpıtıldı. Terörist eylemlerin meydana geldiği dönemlerde halkın haber alma hakkının kısıtlanması, uluslararası girişimlere de konu olmuştur. Profesyonel Gazeteciler Topluluğu (Society of Professional Journalists-SPJ), karşı karşıya kalınan bir savaşın ortaya çıkardığı 138 sorunları kapsayan bir çok madde çıkarmıştır. Seattle Kongresi’nde de “Terörle Savaşta Basın Haberciliği Hakkında Önerme” kabul edilmiştir. Seattle Kongresi’nin diğer önermelerinde, etik ilkelerin maddeleri, terörle savaş bağlamında yeniden ifade edilmiş ve gazetecilere çok sesliliği koruma ve haberlerinde ırkçı bir çerçeveden kaçınma çağrısı yapılmıştır (Gratz, 2002). Terör eylemlerinin hangi durumlarda haberleştirileceği, bunlarda hangi görüntülerin kullanılacağı ve nasıl bir dil benimseneceği konusu tartışmalı bir konudur. Konunun çözüme kavuşturulması, halkın haber alma hakkı ile medyanın terör örgütlerinin propaganda aracı olması arasındaki çizginin çok iyi belirlenmesini gerektirir. Bu çizgiyi belirlerken gazetecilerin dikkat etmeleri gereken bir konu da, yönetimin tepkilerini ve yönlendirmelerini kamuoyuna aktarırken haber biçiminde gelen yönlendirmelere alet olmamaktır. Bunun için de profesyonel haberciliğin ahlak ilkelerine uygun davranmak gerekir. Terör ve çatışma dönemlerinde yaşanan bir başka etik sorun da haber kaynaklarının propaganda kampanyaları kapsamında hazırladıkları haberleri para karşılığı medya kuruluşlarında yayınlatmalarıdır. Örneğin, 2005 yılı Aralık ayında ABD basınında çıkan haberlere göre, Pentagon İslam dünyasında çok sayıda medya kuruluşunu gizlice finanse ederek, ABD yanlısı haberler yayımlatmıştır. Beyaz Saray, 11 Eylül saldırılarının hemen ardından Pentagon, diğer hükümet kurumları ve sözleşmeli özel şirketlerin enformasyon operasyonları arasında eşgüdüm sağlamak için gizli bir grup kurarak kampanya başlattı. Anlaşma yapılan Lincoln Gruop adlı şirketin Irak’taki ekibi, bağımsız gazeteci kimliğine bürünerek Bağdat merkezli medya kuruluşlarına çok sayıda Arapça’ya çevrilmiş bini aşkın yönlendirilmiş haber geçti. Bu haberlerin yayınlanması için Irak gazetelerine ve televizyonlarına para ödendi. Örneğin, “Teröre Rağmen Iraklılar Yaşamakta Direniyor” başlıklı bir haberi Al Mutamar’ın ikinci sayfasında 50 dolara yayınlanırken; Addustour’da “Irak’ın Gelişimine Daha Fazla Para Ayrılıyor” başlıklı makale 1500 dolara yayınlandı. 139 Terör dönemlerinde habercilik, Türkiye’de fazla tartışılmayan, etik ilkelerle ilişkilendirilmeyen bir konudur. Dönemin Genelkurmay İkinci Başkanı Orgeneral İlker Başbuğ, 19 Temmuz 2005’te basın meslek örgütleri ve medyanın Ankara temsilcileriyle yaptığı toplantıda, gazetecilere “Teröre karşı yürütülen topyekun mücadelede size de sorumluluk düşüyor” diyerek birlikte hareket etmek gerektiğini söyledi. Medyanın temel sorumluluğunun "her düzeyde terörle mücadele bilincinin geliştirilmesi ve örgüt ile toplum arasındaki iletişimin koparılması" olduğunu ifade eden Başbuğ, “Örgütle bağlantısı olanlar, örgüte destek sağlayanlar, örgütün propagandasını yapan bazı kuruluşlar, kişiler ve sivil toplum örgütleriyle mücadele edilmeli. Örgütün sahip olduğu veya örgütün mesajlarını yayan yandaş medyanın rahatça yayın yapmasını ve dağıtılmasını önleyecek tedbirler alınmalı” dedi. Bazı gazetecilerin tepkisine bazılarının da övgüsüne yol açan bu açıklamalar, haber ve düşünce denetiminin ordu için hâlâ öncelik olarak algılandığını göstermektedir. Gazeteci, terörü, şiddeti övücü, özendirici yayın yapmaktan kaçınmalıdır. Ancak, terörle mücadele kavramının içeriğinin genişletilip belirsizleştirilmesi ile yasal ve demokratik sınırları aşan uygulamalara olanak verilmemesi de gerekmektedir. Gazetecinin belli bir politikaya değil, topluma karşı sorumluluğu olduğu düşünülürse, terör konusunda benimsenen ve uygulanan politikaların ve mücadele yöntemlerinin de haber yapılması ve tartışmaya açılması gerekmektedir. Türkiye’de terör konusundaki yayın yasakları 3713 sayılı Terörle Mücadele Yasası (TMY) ve Türk Ceza Yasası (TCY) ile düzenlenmiştir. TMY’nin 7. maddesinde değişiklik yapılarak, terör örgütlerinin mensuplarına yardım edenlere veya terör yöntemlerine başvurmayı özendirecek şekilde örgütle ilgili propaganda yapanlara fiilleri başka bir suç oluştursa bile ayrıca bir yıldan beş yıla kadar hapis ve beş yüz milyon liradan bir milyar liraya kadar ağır para cezası getirilmiştir. Böyle bir düzenleme terörle mücadele açısından savunulabilse de, maddenin “Terör örgütlerinin mensuplarına yardım edenlere veya terör yöntemlerine başvurmayı özendirecek şekilde örgütle ilgili pro- 140 paganda” ifadesini kullanması, herhangi bir araştırma veya haberin de “özendirecek” nitelikte bulunup propaganda sayılabilmesi olasılığını gündeme getirmektedir. TMY’nın 8. maddesinde yapılan değişiklikte de “Bölücülük suçunun terör yöntemlerine başvurmaya özendirecek şekilde işlenmesi halinde verilecek ceza üçte bir oranında artırılır; mükerreren işlenmesi halinde ise, verilecek hapis cezaları paraya çevrilmez” denmektedir. Suç, medya yoluyla işlenirse, para ve hapis cezaları öngörülmektedir. Söz konusu maddeler, medyada, artan bir oto sansürün yerleştirilmesinde önemli bir baskı aracı olabilmektedir. TCY’nın 220. maddesine göre, örgütün veya amacının propagandasını yapan kişi, bir yıldan üç yıla kadar hapis cezası ile cezalandırılır. Bu suçun basın ve yayın yolu ile işlenmesi halinde, verilecek ceza yarı oranında artırılır. Böylece, örgüt üyesi olmadığı halde haber hazırlayan, eleştiri ya da yorum yapan gazetecilerin yayın eylemleri, örgütün amacına hizmet eden yazılar olarak görülebilir. Söz konusu maddeler, Türkiye’de terörist eylemlere ilişkin habercilik alanında gazetecilerin etik karar verme alanlarını son derece daraltmakta, bu konulardaki haberlerin değerlendirilmesini de baskıcı yorumlara açık bir duruma getirmektedir. Türkiye’deki meslek örgütlerinin etik kodlarına bakıldığında ise terörü konu alan bir ilke ya da kural getirilmediği görülmektedir. Teröre ilişkin yasalar yanında kararnameler ve yazılar da kamuoyunun sağlıklı haber alabilmesinin önünde engel oluşturmaktadır. Örneğin, 10 Nisan 1990 tarihli 413 sayılı Kanun Hükmünde Kararname, Olağanüstü Hal Bölge Valiliği’ne bölge içinde ve dışındaki matbaaları kapatabilme ve yayınlara el koyabilme yetkisi vermiştir. Siyasi partiler, sendikalar, dernek, kurum ve kuruluşlar tarafından eleştirilen kararname, basına sansür getirerek önemli haberlerin kamuya ulaşmasını engellemiştir. Bir başka örnek, 2003’te İstanbul’da meydana gelen patlamalardan sonra medyaya getirilen sınırlamalardır. İstanbul DGM Başsavcısı 141 Aykut Cengiz Engin ve İstanbul DGM Nöbetçi Savcısı Ahmet Kelebek'in imzasıyla medyaya aşağıdaki yazı gönderilmiştir: 20 Kasım 2003 tarihinde meydana gelen patlamalarla ilgili olarak yazılı, sesli ve görsel basın yayın organlarında, olay yerinin görüntüsünün alınması, ilgililerin beyan ve mütalaasının alınması ve olay yerinde yapılan çalışmaların görüntüleri ve olayla ilgili hazırlık tahkikatına ilişkin yayın yapılması, faillerin ve delillerin tespitini engellediğinden ve hazırlık tahkikatının sağlıklı olarak yapılmasını ihlal edecek nitelikte olduğundan (...) yasaklanmasına (...) karar verildi. Yazıya gazeteciler ve meslek örgütleri tepki gösterdiler. Türkiye Gazeteciler Cemiyeti, yaptığı açıklamada, terör olaylarına ilişkin yayın yasaklarının birbirini izlemesini eleştirdi: Terörün korku salmak ve yılgınlık yaratmak amacıyla gerçekleştirildiğini tek başına dikkate alarak yayın yasakları konulması anayasa ve hukukla bağdaşmayan bir uygulamadır. Bu yasakların, her terör saldırısından sonra yinelenmesi de halkın bilgilere ulaşma hakkını zedelemektedir. TGC açıklamasında, iletişimin küreselleşmesi karşısında, Türkiye’de yayınlanan ya da yayın yapan iletişim organlarına yasak getirmenin beklenen yararı sağlamayacağı da vurgulandı. 3. Devlet Sırları ve Devletin Gizliliği Gazetecilerin, mesleklerinin gerektirdiği etik ilkelere uymaya çalışırken karşılaştıkları baskılardan biri de gizliliğin ifade özgürlüğü üzerine getirdiği sınırlamalardır. Türkiye Gazeteciler Cemiyeti Hak ve Sorumluluk Bildirgesi’nde “Gazeteci, tüm bilgi kaynaklarına serbestçe ulaşma ve kamu yaşamını belirleyen, halkı ilgilendiren tüm olayları izleme, araştırma hakkına sahiptir. Gazetecinin karşısına çıkarılacak gizlilik ve sır gibi engeller, kamusal işlerde yasaya, özel işlerde açık ve ikna edici gerekçelere dayandırılmalıdır” ilkesi yer almaktadır. Buna karşılık Richard Thurlow, 20. yüzyılda, devletin gizlilik ve sır kapsamındaki etkinliklerinin sinsice büyümesinin gazeteciler için 142 geniş bir girilemeyen alan yarattığını anlatır (akt. Keeble, 2004:115). Devletin gizliliği, bir dizi yasayla medya incelenmesinden korunmaktadır. Örneğin, İngiltere’de 1989’da çıkarılan Devlet Sırları Yasası ve Güvenlik Hizmeti Yasası gibi düzenlemeler, gazetecilerin hareket alanını sınırlandırmış, kurumsal gizlilik alanını bir sır haline getirmiş, bazı suçların açığa çıkmasının kendisini bile ceza gerektiren bir suç olarak tanımlamıştır (Burnet, 1998:71). Buna karşılık gerçekte İngiliz istihbarat servisi MI5’in hukukçuları tarafından hazırlanan Güvenlik Hizmeti Yasası, servisi ilk kez yasal bir temele oturtarak, ona telefon dinlemek, evlere böcek yerleştirmek ve soymak, e-postaları izlemek için yasal bir güç sağlamıştır (Keeble, 2004:116). Bir yandan iletişim teknolojilerindeki gelişmenin sağladığı olanaklar, diğer yandan bu teknolojilerin kullanımını devlet lehine düzenleyen yasalar, enformasyon üzerinde gizlilik aracılığıyla kurulan denetimi güçlendirmekte ve yurttaşları savunmasız bırakmaktadır. Sonuçta, Keane’in (1993:96-98) belirttiği gibi, gizlilik perdesinin arkasına saklanmış polise ve askeri organlara dayanan modern devlet erkinin tam kalbine yerleşmiş, iyi örgütlü ve sürekli bir siyasal sansür biçimi ortaya çıkmıştır: Hükümetler resmi basın bültenlerini sürekli olarak denetlemekte ve ulusal güvenlik konularında brifing vermekte, devletçe girişilen kirli işlerin üstü örtülmekte, yasal bir izin olmadan bazı yurttaşların haberleşmeleri ve evleri dinlenip izlenmektedir. Basner, büyüyen bir kurumsal gizlilik kültürünün halkın dünyayı görme biçimini önemli ölçüde biçimlendirebileceğine işaret eder (2000:272-273). Enformasyon akışını denetleyen konumdakiler, sadece kamunun kendisini güvenli ya da güvensiz hissetmesini, rehberlik edildiği ya da yanlış yola sürüklendiğini fark etmesini etkilemekle kalmaz, aynı zamanda neyin olanaklı neyin yasal ve neyin arzu edilir olduğu konusundaki kamusal beklentiler üzerine de sınır getirirler. Bilgi ve beklenti parametreleri tamamen önemsiz şeylere indirgenen bir halkın üyeleri de doğal olarak haberi önemsiz olaylarla ilgili olarak değerlendirecektir. 143 Diğer yandan gizlilik, eleştiriye ve geri beslemeye karşı kalkan oluşturarak, insanları inanç ve düşünce kalıpları içine hapsederek onların yargılarını bozar; çünkü insanlar araştırmaya açık olmadıklarında zararlı ya da hatalı olabilirler ve bu onların karakterini etkileyebilir. Zayıf, ahlaksız ya da sağlıksız özelliklerini saklamak için gizliliği kullanan insanlar sadece aldatıcı görünümle diğerlerini yanıltan ya da onlara zarar veren bir konumda değildirler, aynı zamanda gizlilik onları araştırma ya da eleştirinin yapacağı yardımın ötesinde konumlandırmaktadır (Basner, 2000:266). Ann Rogers’a göre (akt. Keeble, 2004:117), gazeteciler, eleştirmenler ve bilim adamları, Resmi Sırlar Yasası yönetimi altındaki yasal rasyonel süreçlere odaklanırlar ve böyle yapmakla, devletmedya ilişkilerinin liberal bir modelini güçlendirirler. Bununla birlikte, basını da içeren resmi gizlilik durumları incelendiğinde bu odaklanmanın, medyanın gerçekte gizli devleti desteklediği ve onun kirli işlerine ortak olduğu bölgenin gölgelendiği görülür. Medya, gizliliği azaltmaktan çok ona katkıda bulunuyor gibidir. Türkiye’deki duruma bakıldığında, TCY’nin 329. maddesi, “Devletin güvenliği veya iç veya dış siyasal yararları bakımından niteliği itibarıyla gizli kalması gereken bilgileri açıklayan kimseye beş yıldan on yıla kadar hapis cezası” verileceğini belirtmektedir. Ayrıca, 334. madde, “Yetkili makamların kanun ve düzenleyici işlemlere göre açıklanmasını yasakladığı ve niteliği bakımından gizli kalması gereken bilgileri temin eden kimseye bir yıldan üç yıla kadar hapis cezası” öngörmektedir. 339. madde ise, söz konusu belgeleri elinde bulunduran kişilere de hapis cezası getirmektedir. Sır, devlet sırrı ve sırların açıklanması konusundaki yasal düzenlemeler, ifade özgürlüğüyle yakından bağlantılıdır. TCY’de “Devletin güvenliği” kavramı, Devletin varlığının korunması, tehlikeyle karşı karşıya bırakılmaması olarak açıklanmaktadır. TCY’nin 329. maddesine göre, devletin güvenliği veya iç veya dış siyasal yararları bakımından niteliği itibarıyla gizli kalması gereken bilgileri açıklamak suçtur ve cezası beş yıldan on yıla kadar hapistir. 330. maddeye göre 144 de, devletin güvenliği veya iç veya dış siyasal yararları bakımından niteliği itibarıyla gizli kalması gereken bilgileri siyasal veya askerî casusluk maksadıyla açıklayan kimseye müebbet hapis cezası verilecektir. 336. maddeye göre “Yasaklanan bilgileri açıklama” suçu; yetkili makamların kanun ve düzenleyici işlemlere göre açıklanmasını yasakladığı ve niteliği bakımından gizli kalması gereken bilgileri açıklamak olarak tanımlanmaktadır. Cezası ise üç yıldan beş yıla kadar hapistir. Savaş zamanında işlenirse cezası artırılmaktadır. Devlet Sırları söz konusu olduğunda önemli bir nokta da gazetecilerin hizmetlerinin gizli servisler tarafından talep edilmesidir. ABD'nin Irak'a yönelik saldırı hazırlıklarında, özellikle bölge ülkelerinde, fikri düzeyde zemin hazırlamak, meşruluğu kabul ettirmek ve rıza üretmek amacıyla 200 milyon dolarlık bir bütçe ayırdığı ve bunu çeşitli medya organlarına ve gazetecilere dağıttığı yolunda haberler yayınlanmıştır. Dönemin Genelkurmay Başkanı Orgeneral Hilmi Özkök de konuyla ilgili olarak bir gazeteye yaptığı açıklamada, “Amerika böyle bir harekata başladığında, iki üç sene önceden başlıyor. Belli yazarları maaşa bağlıyor, belli yazarlara yazılar yazdırıyor, kitaplar yazdırıyor, medya kuruluşları vasıtasıyla psikolojik harekatlar yapıyor” diyerek uygulamanın yaygınlığını vurgulamıştır (17 Ocak 2003, Habertürk). Gazetecilerin devletler tarafından propaganda elemanı gibi kullanılması yeni bir uygulama değildir. 1975’te bir Senato oturumunda, CIA’nin ABD’li ve İngiliz gazetecileri toplayarak teşkilatı genişletmesi konusu görüşüldü. Bu oturumdan sonra, kaynaklar bir İngiliz gazetesinin yabancı kadrosunun yarısının MI6 maaş bordrosunda olduğunu açıkladılar. Jonathan Bloch ve Patrick Fitzgerald, İngiliz istihbaratı ve örtülü eylemlerle ilgili çalışmalarında, yabancı muhabirlerinin yarısından çoğunun MI6’nın maaş bordrosunda olduğunu kaydettiler. Bu konuda Mirror’un eski editörü Roy Greenslade, “Çoğu tabloid gazete – hatta genelde gazeteler- MI5’in oyuncaklarıdır. Sizler iğnenin (sting) alıcılarısınız.” diyordu (Keeble, 2004:118). ABD’li gazetecilerin istihbarat ajanı olarak kullanılması ya da CIA’nın gazetecilik kılıfında çalışması, kamuoyundan gelen tepkilerle 145 1977’de yasaklandı. Ancak gerekli görüldüğünde istisna olmak kaydıyla CIA’e bu uygulamaları sürdürme olanağı tanınması, istisnai durumların ise “ulusal güvenlik” kavramıyla ilişkilendirilmesi belirsizlik yaratmayı sürdürdü (Başaran, 1996). Bu tür uygulamalar, bütün muhabirlerin ajan gibi algılanıp hedef haline gelmelerine ve yaşamlarının tehlikeye atılmasına yol açacağı gerekçesiyle eleştirilse de haber akışını denetim altında tutma kaygısıyla devletler ve hükümetler tarafından sürdürülmektedir. David Leigh, gizli servislerin önemli gazetecileri yönlendirdiği bir dizi örnek vermekte ve muhabirlere istihbarat ajanları tarafından rutin olarak yanaşıldığını anlatmaktadır: Onurlu gazetecilik davasına en iyi dürüstlükle hizmet edileceğini düşünüyorum. Hepimiz bu yanaşmalardan temizlenmeliyiz ve bunları ele alan bir etik tasarlamalıyız. Kendini beğenmişliğimizle, bu kaynakları denetlediğimizi hayal ederiz. Fakat gerçek, onların çok kasıtlı olarak bizi denetlemeye çalıştıklarıdır (akt. Keeble, 2004:117) İstihbarat servisleri gazetecilere haber sağlamaları için para öderler ve kendi ajanlarına, gerçek etkinliklerini gizleyecek görevler sağlayarak ya da kendi hesabına çalışanları görevlendirerek gazetecilik mesleğine sızarlar (MacBride, 1993:272). Gizli servisler, gazetecilere yanaşarak lehlerinde haber yaptırmaya ya da bir iletiyi bir hedefe ulaştırmasını sağlamaya çalışırlar. Özellikle dış haberler muhabirleri gizli servislerin hizmet talepleriyle daha çok karşılaşırlar. Observer dış haberler muhabiri Mark Frankland, 1950’lerin sonunu anlatan otobiyografisinde, “Dışarıda çalışan gazeteciler, doğal ajan adaylarıydı ve özellikle İngiliz istihbaratının kendini kurmayı hızlandırdığı Afrika gibi yerlerde yararlıydı.” diye yazmaktadır (Keeble, 2004:118). Ancak, gazetecilerin gizli istihbarat servisleri ile dürüst olmayan yollardan işbirliği yapmaları onlara kötü bir şöhret kazandırmaktadır. Gazetecilerin gizli servislerle bağlantıları konusundaki kanıtlar, ilişkilerde gizlilik söz konusu olduğundan sınırlıdır. Bununla birlikte, çok dikkat çekici ve tartışmalı bir konudur. Örneğin, 1960 ile 1964 146 arasında MI6 için çalışan casus romancı John le Carre, İngiliz gizli servisinin basının büyük bölümünü kontrol ettiğini dile getirmişti. David Leigh, gizli servisin 1976’da, ani istifasından önce Harold Wilson hükümetinin nasıl işini bitirdiğini ve istikrarsızlaştırdığını anlatan çalışmasında bir MI5 yetkilisinden alıntı yapmaktadır: “Fleet Street’teki her ofiste adamımız var”. Gizli servislerle ilgili çalışmalar yapan araştırmacı muhabir Phillip Knightley de bugün onların sadece büyük yayınevlerinde değil, fakat aynı zamanda baskı işlerinde de temsilcileri olduğunu belirtmektedir (Keeble, 2004:118). 1991’deki gizemli ölümünden önce Mirror’un patronu Robert Maxwell, ABD’li araştırmacı gazeteci Seymour Hersh tarafından İsrail gizli servisi MOSSAD için çalışmakla suçlandı, bununla beraber Dorril, Maxwell’in MI6 ile bağlantılarının eşit derecede güçlü olduğunu ileri sürdü. 16 Aralık 1994’teki The Times başyazısına göre, “Bazı İngiliz gazeteciler, Soğuk Savaş sırasında CIA ya da MI6’dan bahşiş aldılar”. MI6’nın finanse ettiği propaganda birimi, Yabancı Bürosu Enformasyon Araştırma Bölümü’nün operasyonlarından bazıları hakkında 17 Ağustos 1995’te açılan Public Record Office belgeleri, 1948’de işçi hükümeti tarafından kurulan ve 1977’de kapanıncaya kadar düzinelerce Fleet Street gazetecisini çalıştıran bir yapıya ışık tuttu. John Pilger’e göre, söz konusu araştırma bölümü Kenya, Malaya ve Kıbrıs’taki anti-kolonyal mücadelede, öyle başarılıydı ki, gazetecilik, Britanyalıların gerçek amaçlarının ve genellikle iğrenç davranışlarının gizlendiği, saklandığı çarpıtma ve yalanın bir karışımı haline gelmişti. Dorril, daha sonra, bu büronun kapanmasına karşın, bazı ögelerinin devam ettirildiğini öne sürdü. Diğer yandan bazı gazeteciler de yabancı gizli servisler için çalışmaktaydılar. Kim Philby Observer için yurtdışı muhabiri olarak çalışırken Sovyetler için de casusluk yapıyordu. Bir başka Observer muhabiri Farzad Bazoft (1990 Martında Bağdat’ta asıldı) ise Gordon Thomas’a göre, israil gizli servisi MOSSAD’ın bir casusuydu (Keeble, 2004:118-119). 147 Gazetecilerin istihbarat teşkilatlarıyla ilişkileri zaman zaman Türkiye’de de tartışılmakta, ortaya bazı isimler atılmaktadır. Bu konuda Şamil Tayyar (2005), şöyle demektedir: Kamuoyunu yönlendirmede ‘birinci güç’ olan medyaya, istihbaratın ilgisiz kalması düşünülebilir mi? 20 yıllık mesleki tecrübeme dayanarak şunu söyleyebilirim; ‘tirajı yüksek’ veya ‘etkili’ her basın kuruluşunda istihbaratla bağlantılı bir ‘eleman’ vardır. Bu elemanlar, çalıştıkları kuruluşta daha çok ‘karar verici’ veya kamuoyunda ‘etkin’ isimlerdir. Gazeteci Çetin Altan (2005) ise gazetecilerin gizli kapaklı işlerden uzak durması gerektiğini şöyle anlatmaktadır: Bir yazı adamı için en büyük güvence, her türden gizli kapaklı ilişkilerin dışında kalmaktır… Genellikle istihbaratçılar, bunu pek tahmin etmez ve bir yerlerden kuyruğunu yakalamaya çalışırlar kalem sahiplerinin… Ve çürütücü yakıştırmalar dahi yapabilirler bazen… Nezih Demirkent (2000) de gazetecilerle istihbarat teşkilatlarının ilişkisi konusunda şu yorumu yapmaktadır: Hükümetlerle içiçe olan medyanın yakın ilişkilerden uzak kalması zor olur. Bir tarihlerde haber alıp vermek şeklinde olan işbirliğinin yanı sıra bazı gazetelerin üst kademelerinde de MİT mensuplarının çalıştığını inkara kalkışmayalım. Önemli olan bu işin profesyonelce yapılmasıdır. Kimin ne menfaat sağladığını yıllar geçse de ispatlamak mümkün olmayacaktır. Ortaya bazı isimler atılmış olsa da doğruluğunu ispatlamak güçtür. Çünkü gizli örgütler bazen de bilerek insanları suçlar, deşifre ederler. Bazı olaylara karışanları süzgeçten geçirmeye kalkışanlar, çıkmaz sokaklarda kalırlar. Gerçekleri inkâr etmeyelim. Bazı kuruluşlardan uzak kalmayı hedefleyelim. İktidarların bütün dünyada gazetecileri kendi amaçları doğrultusunda araç olarak kullanma eğiliminde olduklarını gösteren somut bir örnek de “andıç” adı verilen belgeyle ortaya çıkmıştır. PKK’nın önde gelen isimlerinden Şemdin Sakık’ın askeri istihbarata verdiği öne 148 sürülen itiraflar, 25 Nisan 1998’de Hürriyet ve Sabah’ta manşetten yayımlandı. Sakık itiraflarda bazı Türk gazetecilerin Öcalan’dan emir aldığını ve para karşılığı röportaj yaptığını söylüyordu. “PKK ile işbirliği” yaptığı öne sürülen gazeteciler işlerinden oldu. Ancak, Şemdin Sakık, çıkartıldığı mahkemede böyle bir ifade vermediğini açıkladı. 21 Ekim 2000 tarihinde Yeni Şafak yazarı Nazlı Ilıcak, gazetesine yazdığı haberde, iki büyük gazetenin manşetlerine yansıyan “itiraflar”ın, Genelkurmay İstihbarat Dairesi’nde hazırlanan ve “Andıç” denilen bir çalışmanın türevi olduğunu öne sürdü. Genelkurmay’dan yapılan açıklamada ise böyle bir belgenin hazırlandığı kabul edildi, ancak bir taslak olduğu savunuldu. E. GAZETECİLİK ETİĞİNİN ELEŞTİRİSİ Gazetecilik ahlakının yükseltilmesi için çeşitli meslek örgütleri tarafından geliştirilen etik kodlar, gazetecilerden çeşitli tepkiler almaktadır. Bazı gazeteciler, etik kodları, profesyonel bir eğitim aracı olarak görürler. Bu görüşe göre etik kodlar, bilinç yükseltmenin araçları olarak, medyayı düzenleyen ve gazetecilerin etkinliklerini kısıtlayan mevzuatı engelleme amaçlı girişimler olarak profesyonelleştirmenin araçlarıdır. İlk kodların profesyonelleşme yönündeki genel hareketlerin bir parçası olarak ortaya çıkması, bu görüşü pekiştirmektedir (Keeble, 2004:13). Bazıları ise, etiği “istilacı bir zorbalık” olarak devlet tarafından kontrol ve düzenleme yolunda ilk adım olarak görür. Bu bakışa göre etik, küçük bürokratların ve kölecilerin yorum yazan silahsızları yenmek için ilerleyecekleri truva atıdır (Carey, 1999:44). Bir başka tepki, güçlüye erişim ve ikiyüzlülüğü saklama gibi özel ayrıcalıkları korumanın sadece retorik araçları olarak etik kodların rolünü vurgular. Kimileri zaten medyanın pazar tarafından daha etkili biçimde düzenlendiğini önerirken, kimileri kodların belli davranış kalıplarını teşvik ederek basın özgürlüğünü sınırladıklarını bile öne sürerler (Keeble, 2004:13). 149 Gazetecilik etiği genellikle, bir maske, bir sığınak, gazeteciliğin daha derin soruşturulmasından kaçınmanın bir aracı, genel olarak bir anlaşmanın sağlandığı birkaç sorun üzerinde yoğunlaşmaya yarayan bir pratik olarak görülür. Etik kodlar, “Güncel bir Doğu Avrupa şakasının dediği gibi sola sinyal verip sağa dönmenin bir aracıdır.” (Carey, 1999:40). Hanno Hardt gibi bazı gözlemciler, gazeteciliğin sonunu ilan etmektedirler: 20. yüzyılın baskın ütopyaları olarak kapitalizmin ve sosyalizmin gerilemesi, basının rolünü ve gazetecilerin işlevini içeren iletişim, katılım ve demokrasinin kendi ideolojik inşalarının bir çöküşünü beraberinde getiriyor. Basının kurumsal taleplerinden çok gazetecilerin becerilerine dayanan bağımsız bir dördüncü güç olarak gazetecilerin ütopik vizyonu giderek ticari bir çözümle yer değiştirmektedir (akt. Iggers, 1998:85). Belsey’e göre ise gazetecilik iki-taraflı bir gerçekliktir ki iki taraf da birbirini tamamlamaktan çok birbiriyle çelişir. Endüstriyel gazetecilik ile etik gazetecilik bir arada varlar ve savaşarak üstünlük için mücadele ediyorlar. Bu mücadelede her biri de farklı silahlarla donanmıştır: “Endüstriyel gazetecilik, ulusaşırı şirketlerin ahlaksız gücü üzerinden seslenebilir, fakat etik gazetecilik erdemin gücü azalmamış ve sürekli çağrısına güvenmiş olmakla yenilmiş değildir” (Belsey, 1998:11). Merrill de sinikler hâlâ etiksel bir basının, içinde anlamı çelişkili iki sözcük bulunan bir ifade (oksimoron) olduğunu söyleseler de gazetecilerin aşırılıklarını, ahlaki yanlışlarını düzeltmeye ve kamusal güveni sağlamaya çalıştıklarının kanıtları bulunduğunu belirtmektedir. Merrill’e (1999:37) göre, Uzun zaman önce, basın, başkalarının zayıflıklarına arsızca saldırıyordu ve kendisini sadece kendi kıymet takdirine dayanan bir erdem numunesi olarak sunuyordu. O günler geçti. Basın, kendisi şimdi spot ışıkları altında, gazetecileri başkalarının 150 evindeki pisliği temizlemeden önce kendi etiksel evini temiz tutmaya itiyor. Gazeteciliğin temel ilkelerinin işlevi, Dorothy Smith’e göre ideolojiktir: “Bilgiye karşıt olarak ideoloji, halkın bilmemesinin bir aracı olarak ilgi duyulan yöntemleri belirler. O, bizim toplum gizemimizin temel özelliklerini oluşturma etkisine sahip bir pratiktir, çünkü onları sorunsal olarak görmemizi engeller.” (akt. Iggers, 1998:50). Bir başka deyişle, bir ilke, eğer işlevi açıklamak fakat daha çok soruşturmayı engellemekse ideolojiktir. Gazetecilik ilkelerinin her biri, bu anlamda ideolojik olarak anlaşılabilir: “Çünkü gazeteciliğe ilişkin uygulamadaki sorunu kurumsal çıkarlarla çatışmadan kaçınan bir biçimde tanımlayarak temel gerilimleri çözerler.” (Iggers, 1998:51). Gazetecilik daima, gizli bir ideoloji olarak ister açıkça tanınmış olsun ya da kabullenilmiş olsun belli toplumsal çıkarlara bağımlı olmak durumundadır (Nordenstreng, 1997:6). Bu açıdan, etikten beklenen yararın sağlanabilmesi için, gazetecilik etik ilkelerinin mesleğin kendisinin eleştirel değerlendirmesini teşvik eden bir araç olarak işlev görmesinin yollarının aranması gerekmektedir. 151 152 IV. GAZETECİLİKTE GÖRÜNTÜ VE ETİK Gazeteciliğe ilişkin etik kodların büyük bir bölümü yazılı basın alanıyla ilgilidir. Ancak, teknolojideki gelişmelerle birlikte yazılı basının yanında diğer haber medyalarının da yer alması, basın geleneğini yeniden düşünmeyi gerektirmektedir. Etik kodları geleneksel olarak basın içinde gelişmiştir. Bu doğaldır, fakat günümüzde etiğin uygulandığı yeni medya çevresi değişmiş, basılı harflerin yanında görüntü, ses ve hareketli görüntülerle haber hazırlanması gazetecilik etiğini özünde değiştirmese de yeni etik sorunlara neden olmuştur. Matbaa harfleri ve imgeler, gazetecilik etiğini düşünmedeki önemleri bakımından temel olarak farklıdır. Basılı sözcük, özellikle düşünme ve uslamlama kapasitesine hitap eder. Fotoğraf ve televizyon ise duygulara çağrıda bulunur. Etkileri basılı sözcüklere göre anında ve güçlüdür. Olay yerinden canlı sunuma olanak veren yeni teknolojiler, bir kargaşa ya da rehine olayında gazetecilerin zarara neden olabilecekleri materyali düşünmeden iletmelerine neden olabilir. Bir gazete editörü, kararını derinlemesine düşünme fırsatına sahiptir. Televizyon yapımcısı ise, teknolojinin etik karar verme için yaşamsal düşünme zamanını yok ettiğini fark edecektir (Peters, 1999:72). Dolayısıyla haber fotoğraflarında ve televizyon haberciliğinde etik konusunun daha ayrıntılı olarak incelenmesi gerekmektedir. A. HABER FOTOĞRAFLARI VE ETİK Gazetelerde kullanılan haber fotoğrafları, sahip oldukları inandırıcılıkla, insanların kendi gözlerinden sonra en güvendikleri araç konumundadır. Bu yüzden, doğru haber vermekle yükümlü olan gazeteler, olayların doğruluğunu pekiştirmek amacıyla, yoğun olarak fotoğraf kullanırlar. Fotoğraf konusu gündeme geldiğinde anımsanan bir örnek, Nikaragua’daki iç savaşı anlatan 1983 yapımı Ateş Altında (Under Fire) filmidir. Nikaragua’da, Somosa diktatörlüğünü devirdikten sonra 153 iktidara gelen Sandinista yönetimi büyük çaplı toplumsal ve siyasal reformları hayata geçirmişti. Ancak, Nikaragua 1980'li yıllar boyunca, ABD tarafından desteklenen ve finanse edilen devrim karşıtı Kontralar'ın başlattığı bir iç savaş yaşamak zorunda kaldı. Ronald Reagan Sandinista yönetimini ABD’nin arka bahçesine komünizmi getiren “haydutlar”, Kontraları ise “özgürlük savaşçıları” olarak gören bir politika benimsedi ve Nikaragua'daki yönetim karşıtı Kontralara para, silâh ve eğitim yardımı yaptı. Film bu dönemde iki savaş muhabirinin ölmüş bir gerilla komutanını hayattaymış gibi gösteren fotoğrafın çekilmesi öyküsüne yer verir. Bu öykü, fotoğrafın ve onun manipüle edilmesinin gücünü gösterir. Fotoğraf, çoğu kimse tarafından gerçeğin resmi gibi algılanmasına karşın kolayca manipüle edilebilmekte, dolayısıyla foto muhabirleri için hakikiliği sağlamak önemli bir görev olmaktadır. Foto muhabirliğinin birinci görevi, dünyanın çeşitli bakış açılarını ve günün belli başlı olaylarını belgeleyip göstermektir. Bu süreçte tamamen nesnel olmak, karar vermedeki insan ögesi nedeniyle olanaklı değildir. Çünkü her fotoğrafta karar verilmesi gereken bakış açısı, kadraj, görsel düzenleme ve çekim anı gibi seçimler söz konusudur. Verilen her karar, fotoğrafçının kendi düşünce birikimi ve değerlerinin karıştığı bir zihinsel işleme dayandığından nesnellikten söz edilemez. Çekilen fotoğrafta hakikiliği ve dürüstlüğü sağlayan tek öge ise fotoğrafçının etik davranışıdır. Saptırılan her gerçek güvenilirliği zedeleyeceği için haber fotoğrafıyla uğraşan kişiler, olabildiğince dürüst bir şekilde gerçeği aktarma çabası içindedirler. Fotoğraflar konusundaki etik sorunlar fotoğrafın çekilmesi sırasında, yeni gelişen teknolojilerin de kullanılmasıyla işlenmesi sırasında ya da yayınlanmasıyla ortaya çıkabilir. Fotoğrafın çekilmesi sırasında ortaya çıkan etik sorunlar, özel yaşamın ihlali ve foto muhabirinin bireysel ahlakı ile ilgilidir. Foto muhabirinin izinsiz olarak çektiği fotoğraflar özel yaşamın ihlali anlamına gelebilir. İzinsiz fotoğraf konusundaki tartışmalar, 1930'lu yıllara kadar geri gider. 1927'de tek motorlu uçağı ile Atlantik'i durmadan 154 geçen Charles Lindberg, bu uçuşunun ardından, medyanın aşırı ilgisiyle karşılaştı ve gündeme oturdu. 1932'de ise Lindberg'in oğlu bir cinayete kurban gittiğinde, fotoğrafçılar cesedi çekebilmek için Lindberg'in evine izin almadan girdiler ve mahremiyet tartışmalarına neden oldular. Gerçekte, ünlülerin büyük bir çoğunluğu aleniyete, kariyerlerini devam ettirebilmek için fırsat verirken∗, fotoğrafçılara savunmasız durumlarda yakalandıklarında mahremiyetlerinin ihlal edildiğini öne sürmektedirler. Paparazzilik, Prenses Diana olayından sonra gözden düşen bir kurum haline gelmesine karşın, varlığını halen sürdürmekte ve eleştirilere konu olmaktadır. Özel mekânlarda fotoğraf çekmek ya da çekim yapmak için söz konusu kişinin mutlaka izninin alınması gerekir. Ancak, foto muhabirleri kamuya açık bir mekânda haber değeri olduğuna inandığı bir görüntüyü çekmek isterken, yurttaşlar, onayları alınmadan kareye girdikleri için, görüntü bir süre sonra TV ekranında, gazete ya da dergide yayınlandıktan sonra dava açarak kişilik haklarının çiğnendiğini öne sürebilmektedir. Bu konuda en sıkı yasal düzenleme Fransa'dadır. Görüntü hakkını bireyin ayrılmaz bütünlüğünün bir parçası sayan Fransız Medeni Yasası, "Bir kişiyi onayı olmadan diğerlerinden ayırt ederek ortaya çıkarmak, söz konusu kişinin bireysel haklarına aykırı olduğu için açık bir kusurdur" demektedir (Duran, ty). Bunun sonucu olarak medya kuruluşlarına yüklü tazminat ∗ Türkiye’de birçok ünlü ismin gündemden düşmemek, adının sürekli medyada yeralmasını sağlamak için kendi görüntülerini çekip gazete ve televizyonlara gönderdiği bilinmektedir. Sabah gazetesi Genel Yayın Yönetmeni Fatih Altaylı, bu konuda yaşadığı bir olayı köşesinde şöyle anlatmaktadır: “Geçen gün magazin servisimiz önümüze bir fotoğraf koydu. Hülya Avşar mayoyla havuza giriyor. ‘Herkesten gizli tatil yapıyor. Bu fotoğraf özel’ dediler. ‘Madem gizli. Bu fotoğrafı nasıl çektiniz’ diye sordum. Hülya Hanım kendisi çekip yollamış. Şaşırdım. Fotoğrafı Günaydın'da kullandık. Aynı gün bir başka büyük gazetenin ilavesinde Hülya Avşar'ın aynı tatilde çekilmiş su kayağı yaparken fotoğrafı. Belli ki, onu da kendi çekip yollamış. Yani ‘Avşar Ajans’ iki ayrı büyük gazeteye iki ayrı fotoğrafı ‘özel olarak’ yollayıp, iki ayrı gazetenin ilavesine ‘manşet’ olma becerisini göstermiş.” (Sabah, 14 Temmuz 2006) 155 davaları açılmakta ve meslek örgütleri haber verme hakkının görüntü hakkı nedeniyle ihlâl edildiğini savunmaktadır. İzinsiz fotoğrafın önlenmesi için hukuksal platformda telif haklarının foto muhabirlerinin karşısına çıkarılmasındansa haber verme hakkı ile kişinin görüntü hakkı arasında bir denge sağlayacak etik ilkelerin tartışılması gerekmektedir. İzinsiz fotoğraf konusunun yargıya yansımasına örnek oluşturan bir olay da Türkiye’de meydana gelmiştir. Diş hekimi muayenehanesinde gaspçıların saldırısına uğrayan bir kadın, kendisini polis olarak tanıtarak∗ evine giden ve eşiyle çocuklarının fotoğraflarını çekip izinsiz yayınlayan Yeni Asır muhabiri aleyhine, eşi ve çocuklarının olumsuz etkilendikleri iddiasıyla manevi tazminat davası açtı. Mahkeme, ''fotoğrafların aileyi küçük düşürücü, farklı şekilde tanıtıcı ve kötüleyici olmadığını, bu nedenle izinsiz yayınlanmasında kişilik haklarına saldırı bulunmadığı'' gerekçesiyle davayı reddetti. Ancak, Yargıtay, yerel mahkemenin kararını bozarak, davacıların aile fotoğraflarının izinsiz kullanılmasında kişilik haklarına, hukuka aykırı saldırı olduğuna karar verdi. Yargıtay’ın kararında, kişinin fotoğrafı üzerindeki hakkının kişilik haklarından olduğu, ona karşı yapılan her çeşit saldırının önlenmesini isteyebileceği vurgulandı. Ayıca, kararda, kural olarak, kişinin rızası olmadan fotoğrafının kullanılmasının hukuka aykırı olduğunun kabul edildiğine dikkat çekildi. Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu’nda yazılı durumlar hariç hiç kimsenin, resmi rızası dışında sinema, televizyon gibi cihazlar veya gazete, afiş, kitap ve benzeri araçlarla teşhir edilemeyeceği belirtilen kararda, kişilerin şahsiyet haklarından fedakârlığa zorlanamayacağı kaydedildi. Fotoğraf çekimi sırasında düşünülmesi gereken bir diğer etik boyut ise foto muhabirinin kişisel ahlakıdır. Fotoğrafçının, fotoğraf çekme sürecinde bazı ahlaki ilkeleri ihlal edip etmediği önem kazanır. Foto muhabirleri yangın, trafik kazası, doğal afet gibi olaylarda bir biçimde yardım etmek ya da fotoğraf çekmek arasında bir seçim yap∗ Burada gazetecinin, gerçek kimliğini saklaması, gazeteci olduğunu gizleyerek, kendisini polis olarak tanıtması da etik sorun yaratmaktadır. 156 mak durumunda kalabilir. Örneğin, 3 Aralık 1996 tarihinde Edremit Adliyesi'nde mal sahibi ile kiracı arasında mahkeme salonunda başlayan tartışma, adliyenin bahçesine kadar sürdü. Sonunda mal sahibi cebinden bıçağını çıkararak eski kiracısına defalarca sapladı. Tüm bunlar Olay Yazı İşleri Müdürü Cevdet Uyar ve gazetenin muhabiri Filiz Aydoğan'ın gözleri önünde meydana geldi. Muhabirler, olayın fotoğraflarını çekmekle yetinerek kavgaya müdahale etmediler. 2006 Kışında, Ankara’da meydana gelen bir olayda ise, Konya Yolu Ahiboz'a gelmeden bir trafik kazası olduğu ihbarını alan Cihan Haber Ajansı muhabir kameramanı Yalçın Kaya ve kamera asistanı Ferhat Işıklı, olayı haber yapmak için yola çıktılar. Olay yerine ulaştıklarında yaralılardan birinin ayağının koptuğunu öğrenen gazeteciler, ayağın aranmasına, bir poşete konarak hastaneye ulaştırılmasına yardım ettiler. Böyle durumlarda gazetecinin nasıl davranacağı, “önce haber mi insanlık mı?” ikileminin nasıl çözüleceği tartışma konusudur. Bu konuda farklı görüşler olsa da tartışmaların arkasında yatan asıl soru, gazetecinin olayların pasif bir gözlemcisi olmakla ve sadece olup biteni aktarmakla mı yetineceği, yoksa gerektiğinde olaylara müdahale eden, etmesi gereken aktif bir özne mi olacağıdır. Hangi durumlarda insanlığın gazeteciliğin önüne geçeceği tartışma konusu olsa da foto muhabirinin yardım edebileceği bir durum söz konusu olduğunda ahlaki yükümlülüğü yardım etmek olmalıdır. Ancak, yaralılara yardım etmek ilk yardım bilgisi gerektiren bir iştir ve eğer gazeteci ilk yardım kursu görmediyse yarar yerine zarar verebileceği için müdahale etmekten kaçınmalıdır. Diğer yandan, haber fotoğraflarının çekimi sırasında etik ilkelere uyulsa da fotoğrafların işlenmesi sürecinde yapılan işlemler etik ihlali yaratabilmektedir. Haber fotoğraflarının haberde anlatılan olaylara ve olgulara uygun olması, gerçekleri yansıtması beklenir. Ancak, fotoğrafları işlemek amacıyla bilgisayarların kullanılması ve dijital fotoğrafçılığın yaygınlaşmasıyla, basın fotoğrafçılığı alanındaki etik ihlaller daha çok gündeme gelmeye başlamıştır. Aslında dijital teknolojilerin 157 gelişmesi, haber fotoğrafçılığı konusunda yeni ahlaki ilkeler konulmasını gerektirmez, çünkü bu teknolojiler yalnızca görüntüleri işlemenin yeni bir yöntemini sunmakta, fotoğraf üzerinde gözle ayırt edilemeyecek değişiklikler yapma olanağını artırmakta ve kolaylaştırmaktadır. Dolayısıyla, fotoğrafların dijital teknolojiler kullanılarak işlenmesinde foto muhabirine rehberlik edecek ilkelerin geleneksel fotoğrafçılıkta yol gösteren ilkelerden farklı olması gerekmez. Ancak, günümüzde fotoğraf işleme tekniklerinin çok gelişmesi, etik ilkelerin ihlalini çok kolaylaştırmıştır. Bunun sonucu olarak bilgisayarlar tarafından yaratılmış ve değiştirilmiş görüntülere giderek daha fazla maruz kalan okuyucular artık eskiden olduğu gibi gördükleri şeylere inanmamakta, fotoğrafın gerçekliğini sorgulamaktadır. Çünkü yeni fotoğraf işleme yöntemleriyle fotoğraf artık bütünsel, sabit bir görüntü değil; küçük ögelere ayrılabilen, bu ögeler arasındaki ilişkiler değiştirilip yeni ögelerle yeniden oluşturulan ya da bazı ögeleri çıkarılabilen ve yeniden kurgulanabilen bir materyale dönüşmektedir. Böylece fotoğrafın yansıttığı gerçeğe müdahale etmek, onu yönlendirmek ve yeniden kurmak kolaylaşmaktadır. Üstelik, fotoğraflara bakanlar, baktıklarının hakiki olmadığını çoğu zaman tesadüfen öğrenmekte, bir süre sonra da gördükleri fotoğrafların hakikiliğinden kuşku duymaya başlamaktadır. Bu noktadan sonra halkı güveni yitirilmekte ve mesleğin varoluş nedeni ortadan kalkmaktadır. Haber fotoğraflarına güvenin sarsılmasının en açık örneklerinden biri, Time dergisinin O. J. Simpson'un tutuklandığı sırada çekilen fotoğrafını alıp kapağında kullanmadan önce yaptığı bilgisayar tonlamasıdır. Ancak Newsweek dergisi de aynı fotoğrafı hiçbir değişiklik yapmadan kapağında kullanınca, okuyucular yapılan değişikliği anlayabildiler. Time, kullandığı fotoğrafı saat beş gölgesi ve daha kötü bir görünüş yaratarak karartmış, polisin verdiği numaraları küçültmüştü. Simpson'un suçlu olduğuna karar vermiş ve Simpson'u suçlu göstermişlerdi. Fotoğrafı olduğu şeyden (bir belge) olmasını istediği şey haline getiren Time, hem kendi güvenilirliğine hem de bütün gazetecilerin güvenilirliğine zarar verdi (Long, 1999). 158 Bir fotoğrafta elektronik olarak yapılabilecek değişimlerin dereceleri ayırt edilebilir. Renk düzeltmesi, kontrast kontrolü gibi değişiklikler fotoğrafı daha okunabilir hale getirmek için yapılan teknik değişikliklerdir ve etik ilkelerle ilgileri yoktur. Temel değişiklikler ise fotoğrafın anlamını değiştirebilir.∗ Oysa fotoğrafçının deklanşöre basıp o anı bir fotoğraf karesine yansıttığında, artık o fotoğrafın içeriğini herhangi bir biçimde değiştirmeye hakkı yoktur. Bir haber fotoğrafında yapılacak herhangi bir değişiklik, o anın herhangi bir biçimde ihlal edilmesi, yalandan başka bir şey olmayacaktır. Büyük ya da küçük, bütün yalanlar, foto muhabirlerinin güvenilirliğini sarsar (Long, 1999). Gerçekle bağlantısı olmayan, yönlendirilmiş fotoğraflar gerçeğin tanıklığı işlevini görmek yerine propaganda aracı haline gelirler (Sander, 2004:59). Gerçek fotoğraf, gücünü gerçekliğinden alır ve tarihe açılan bir pencere sunar. Bu konudaki dijital değişiklik örneklerinin en önemlilerinden biri, 1982 yılında National Geographic'in kapağını süsleyen ünlü piramitlerdir. National Geographic'in elinde Mısır'daki piramitlerin yatay bir fotoğrafı vardı, ancak bu fotoğrafla dikey bir kapak hazırlanması isteniyordu. Fotoğraf, bilgisayar ortamına aktarılarak piramitler sıkıştırıldı ve yapılan şey, “fotoğrafçının geçmişi yeniden şekillendirmesi” diye betimlense de aslında görsel bir yalan yaratılmıştı. Fotoğrafla yalan söylemeyi kolaylaştıran yeni resim işleme programlarının yalan haber üretmede kullanılmasına Türk basınında da rastlanmaktadır. Örneğin, çapkınlıklarıyla medyada kendine yer bulan işadamı Erdal Acar, popülerliğini yitirince yeniden medyada yer alabilmek için George Clooney’in evinde verdiği partiye Armani tarafından davet edildiğini iddia etti. Basın danışmanı da, Acar’ın Paris Hil∗ Fotoğraf üzerinde temel bir değişiklik yapılmasa da yansıtılan görüntünün değiştirilmesi hoş karşılanmamaktadır. Örneğin, Reuters haber ajansı, Beyrut foto-muhabiri Adnan Hajj’ın çektiği bir fotoğrafta Beyrut’un üzerinden yükselen dumanları koyulaştırdığını, diğerinde ise havadaki İsrail F-16 jetinin arkasına alevler eklediğini belirledi. Bunun üzerine çektiği iki fotoğrafta tahrifat yaptığı gerekçesiyle Hajj’ı işten çıkardı. Ayrıca, güvenilirliğinin zedelendiği gerekçesiyle Hajj’ın çektiği 920 fotoğrafı önlem olarak yayından çekti (NTV, 8 Ağustos 2006). 159 ton ve Pamela Anderson’un da katıldığı partide Clooney’le yan yana çekilmiş bir fotoğrafını gazetelerin magazin servisine gönderdi. Aralarında Hürriyet, Akşam, Star ve Posta’nın bulunduğu çok sayıda gazete 9 Eylül 2005 tarihli nüshalarında bu habere ve fotoğrafına geniş yer ayırdı. Yalnızca Hürriyet, haberinde “Fotoğraf Erdal Acar tarafından ulaştırılmıştır” ifadesine yer verdi. Ancak, daha sonra, söz konusu fotoğrafın 2004 yılında Ocean’s Twelve filminin galasında Reuters tarafından çekildiği, Clooney’in yanında Erdal Acar’ın değil Eliot Gould, Brad Pitt ve Catherine Zeta Jones’un olduğu ortaya çıktı. Vatan, Acar’ın basın kuruluşlarına ulaştırdığı fotomontajı, “Yılın Foto Yalanı” başlığıyla verdiği haberde söz konusu fotoğrafı orijinaliyle birlikte yayınladı. Fotoğrafın yansıttığı gerçekliğin manipüle edilmesinin bir başka örneği de 16 Kasım 2005 tarihli Fotomaç’ta yer alan İsviçreli futbolcuların fotoğrafıdır. Fotomaç, Türkiye-İsviçre maçı öncesinde İsviçreli futbolculara foto-montajla kadın kıyafeti giydirerek travesti görüntüsü yarattı. Haberini “Futbol Erkek Oyunu Buyrun Er Meydanına” başlığıyla yayınlayan gazete, bir yandan fotoğrafın gerçekliğine müdahale ederken bir yandan da ayrımcılık içeren cinsiyetçi bir dil kullandı. Fotomontajla yalan söylemenin bir başka örneği de 8 Haziran 2006 tarihli Fotospor’da yayınlanan fotoğraflardır. Fenerbahçe'yle ilgili bir transfer haberini sürmanşetten veren gazetenin haberinde, muhabirlerinden Mutluhan Suner'in Hernan Crespo ile Gökhan Güçkaya'nın da Roberto Carlos ve Sol Campbell ile çekilmiş gibi montajlanan fotoğrafları yer aldı. Böylece, gerçek olmayan bir haber, hileli fotoğraflarla okurlara gerçekmiş gibi sunuldu. Haber fotoğraflarının bir özelliği de yazılarla kullanılmasıdır. Burada etik açıdan dikkat edilmesi gereken önemli noktalardan biri fotoğrafın kullanıldığı bağlamdır. Fotoğraf hakiki ve üzerinde işleme yapılmamış olabilir. Ancak kullanıldığı haberin başlığı, metni ve fotoğraf altyazıları ile birlikte ele alındığında gerçekleri yansıtmayabilir. Aynı fotoğrafın farklı göndergeler için kullanılması, fotoğraf ile haber 160 arasındaki zamansal ilişkinin yerini mekânsal (uzaysal) ilişkiye bırakmasına, bu da fotoğrafa bakan kimsenin yönlendirilmesine neden olabilir. Bağlamından koparılmış fotoğrafa Fransa’da yaşanan olay, tanınmış bir örnek oluşturmaktadır. Robert Doisneau, Rue de Seine’de bir kafede genç bir kadının bir kadeh şarap içerken ve yanında oturan yaşlı bir adamla fotoğrafını çekti. Fotoğraf, önce yeşilay derneğinin bastırdığı bir broşürde alkolün tehlikelerini resimlemek için kullanıldı. Ardından, Le Point dergisinde, “Champs-Elysee’de Fahişelik” manşetiyle yer alan bir haberi resimlemek için kullanıldı (Warburton, 1998:128). Her iki kullanımda da fotoğraf, başlıklarda söz edilen konuya tamamen uygun görünüyordu. Başlığın önerdiği yorumu zayıflatacak bağdaşmaz ayrıntılar yoktu. Bununla birlikte, her iki durumda da kullanılan fotoğraf yanıltıcıydı. Fotoğraflanan insanlar ne alkolikti, ne de bir fahişe. Bununla birlikte, fotoğrafa başlıkların önerdiği bağlamda bakanlar, bu gerçekleri, fotoğrafın kendisinden anlayamayacaklardı. Yine nehir kenarında balık tutan bir adamın resmi AIDS haberine görsel malzeme olduğunda ya da bebekleriyle bir parkta foto muhabirine onay verip resim çektiren bir çiftin görüntüsü, dergide kısırlık haberiyle yayınlandığında hem okuyucu yönlendirilmiş hem de fotoğrafa konu olan insanların kişisel hakları çiğnenmiş olmaktadır. Fotoğraf yoluyla manipülasyon, haber kaynaklarının yönlendirmesiyle de gerçekleşebilmektedir. Örneğin, Hürriyet 28 Eylül 1999 tarihinde, Ankara Ulucanlar Kapalı Cezaevi’ndeki olaylarla ilgili olarak verdiği manşet haberde, “Teröristler, kanlı isyanı başlatmadan beş dakika önce ellerinde sopalarla hatıra fotoğrafı çektirdiler” altyazısıyla bir fotoğraf yayınladı. Ancak, söz konusu fotoğrafın olaydan beş yıl önce çekildiği ve Çankırı Cezaevi’ndeki bir tiyatro çalışmasına ait olduğu ortaya çıkınca, Hürriyet 30 Eylül 1999 tarihinde 24. sayfasının sol alt köşesinde küçük bir düzeltme yayınlamak zorunda kaldı. Düzeltmedeki, “Hürriyet, bu haberi bazı üst düzey Emniyet yetkililerinin verdiği bilgiye dayanarak yayınlamıştır” ifadesi bir özürden çok 161 bir itiraf niteliğindeydi. Haber kaynaklarının yaşanan olayların kamusal algısını değiştirmek için manipülasyona başvurduğunu, gazetenin de haber kaynağından alınan bilgi ve materyalin doğruluğunu araştırmadan yayınladığını ve bu manipülasyona alet olduğunu gösteriyordu. Fotoğraf basında olayların doğruluğunu pekiştirmek amacıyla kullanılır, ancak bazen gazeteler dikkat çekmek için de fotoğrafa başvururlar. Dikkat çekme ögesinin haberi görselleştirme amacının ötesine geçmesi de etik sorunlara neden olur. Fotoğrafçılar ve editörler, yalnızca dijital teknolojileri ve görüntü işleme tekniklerini kullanarak yalan söylemezler, fotoğrafları kurarak da yalan söyleyebilirler. Örneğin, L.A. Times, arkasındaki ev alev alev yanarken bir yüzme havuzundan aldığı suyla başını ıslatan bir itfaiyecinin resmini yayımladı. Fotoğrafın, katılacağı yarışmanın hazırlıkları sırasında, kurmaca olduğu, fotoğrafçının itfaiyeciyi yönlendirdiği ortaya çıktı ve fotoğrafçıya ağır disiplin cezası verildi. Buna karşılık gerçek fotoğraflar, yaşanan olaylara, savaşa ve topluma ilişkin görüşlerin değişmesine neden olabilirler. Vietnam’da, Nick Ut'un napalm bombasıyla yanmış kız çocuğunun sokaktan aşağı çırılçıplak koşarken çektiği fotoğraf ve Eddie Adams'ın çektiği Saygon sokaklarında idam edilen adamın fotoğrafı bu konuda en iyi örnekleri oluşturur, çünkü savaşın algılanışını değiştirmiştir. Bu fotoğraflar, güçlerini yakaladıkları gerçek andan alır ve hiç kimsenin, bu fotoğrafların ya da herhangi bir belgesel fotoğrafın içeriğini değiştirmeye hakkı yoktur. ABD askerlerinin Iraklı esirlere işkence etmesini gösteren fotoğraflar, fotoğrafın halk üstündeki gücünü bir kez daha gözler önüne sermiştir. Dijital teknolojiden yararlanan amatörler tarafından çekilen fotoğraflar; insanları çıplak, dayak yemiş ve işkence görmüş halde sergiliyordu. Askerlerin, ileride torunlarına göstermek için albümlerine koyma isteğiyle çektikleri bu fotoğrafların kolay ulaşılabilirliği ve internette yayılması, ABD hükümetinin Irak’taki politikasına ilişkin olarak ana damar medyaya empoze ettiği görünümü değiştirmiştir. 162 Dijital fotoğrafın, bu tip hareketlerin dürüstçe sergilenmesinde önemli bir araç olduğuna dikkat çeken Dunleavy (2004), “Bir sonraki devrim, ‘iliştirilmiş’ foto muhabirleri tarafından değil, ucuz dijital fotoğraf makineleri taşıyan bilinçli ordu mensupları tarafından gerçekleştirilecek” demektedir. Dunleavy’ye göre, ABD askerlerini üst üste binmiş çıplak Iraklı askerlerin önünde poz vermiş şekilde gösteren fotoğraflar, aslında karşı koyma hakkının ve demokrasi kurumunun zaferini sergilemektedir. Iraklı esirlerin fotoğrafları, gerçeği saklamak yönünde gösterilen tüm çabalara karşın, demokratik değerlerin ve yurttaşlık haklarının yaşadığını ve korunduğunu göstermektedir. Eskiden ordular, savaş haberlerini denetleyip sansür uygulayabilirken, günümüzde Batılı ülke askerleri, teknolojiye hakim oldukları için çektikleri fotoğrafları sadece CD’ye kaydetmekle kalmamakta, birkaç saniye içinde e-posta yoluyla dünyanın bir başka ucuna gönderebilmektedirler. Irby (2004), özellikle savaş zamanlarında, bazı fotoğrafların tarihin akışını değiştirecek bir güce sahip olabileceğini, Irak fotoğraflarının da halkı derin bir biçimde etkileyerek orada neler olduğu hakkında bilgilendirdiğini belirtmektedir. Bu noktada, dijital teknolojilerin gelişmesi ve yaygınlaşması mesleğin profesyonelliğinin sorgulanmasını da beraberinde getirmektedir. Haber fotoğrafçılığını diğer fotoğraf türlerinden ayıran bazı temel özellikler vardır. Haber fotoğrafçılığı bildirme amaçlıdır ve bir haberin belirli yönlerini okuyucular için görselleştirir. Bu yüzden eline fotoğraf makinesi alan herkes ya da rastlantı sonucu önemli bir haberi görüntüleyen bir kişi kendisinin haber fotoğrafçısı olduğunu iddia edemez. Ancak, Irby (2004), teknolojik gelişmeler ve her yerde “hazır ve nazır” bulunan dijital kameralar nedeniyle, hangi yöne bakılsa elinde bir dijital kamera ile "kimin gazeteci olduğu konusundaki tarihsel düşünceye karşı çıkacak" biçimde bir yurttaş görülebileceğini vurgulamaktadır. ABD'ye kalkacak bir uçağa yüklenen asker tabutlarını çeken kişinin bir gazeteci değil, eski bir kargo bölümü çalışanı olması, Bağdat yakınlarındaki Ebu Garip Cezaevi'nde sorgulama taktiklerini fotoğraflayanların da asker olmaları, savaşın gidişini değişti- 163 rebilecek fotoğrafların günümüzde foto muhabirleri değil, olayı deneyimleyen ya da ona tanık olan sıradan insanlar tarafından çekildiğini göstermektedir. Savaş ortamında görev yapan foto muhabirleri üzerindeki sansür baskısı da bu eğilimi güçlendirmektedir. Diğer yandan, savaşın korkunç yüzünü betimleyen dramatik ve trajik fotoğrafları yayınlama kararının verilmesi de bir başka etik sorun oluşturmaktadır. Trajik olayların fotoğraflarının yayınlanıp yayınlanmaması konusu, gazetelere göre farklılık göstermektedir. Örneğin, ABD medyasının büyük çoğunluğu yurttaşların, dürüst bilgilerle karşılaştıklarında en doğru kararı kendilerinin verebileceği düşüncesinden hareket ederek Irak’taki işkence fotoğraflarının bazılarını yayınlarken, bazı gazeteler de şiddet içerdiği gerekçesiyle fotoğrafları basmadılar. Fotoğrafın gerçekleri belgelemesi ve kanıt niteliği taşıması, bazı durumlarda yeni etik sorunları da gündeme getirebilmektedir. Örneğin, AFP foto muhabiri Olivier Laban Mattei, Korsika’da özelleştirmeyi protesto eden bir grup gencin sivil polis olduğunu anladıkları bir kişiyi dövme anını görüntüledi. AFP’nin servise koyduğu fotoğraflar gazetelerde gençlerin yüzleri kapatılarak yayınlandı. Bunun üzerine emniyet yetkilileri polisi döven gençlerin kimliklerini belirleyebilmek için ajanstan fotoğrafları istedi. Söz konusu fotoğrafları polise teslim eden AFP’nin haber müdürü Pierre Louette, "Polisin işini kolaylaştırmak üzere çıkan adli emir niteliğinde yasalar var. Bunlara uymak zorundayız" diyerek kendini savunurken; AFP, muhabir Mattei ve meslek örgütleri tarafından “meslek ahlakını çiğnediği” suçlamasıyla kınandı (Sabah, 17 Kasım 2005). Yaygın olarak kullanıldığında, dijital teknoloji imgelerin geleneksel otoritesini aşındırabilir. Bu nedenle, İngiliz Ulusal Gazeteciler Birliği (Britain’s National Union of Journalists-NUJ), dijital yöntemlerle değiştirilmiş bir fotoğraf kullanılırken, bunun küçük bir simge ya da işaretle belirtilmesini sağlamak için bir kampanya başlatmıştır. NUJ’un, Davranış Kodları, 1998’de fotoğrafların manipülasyonunu da içerecek biçimde yeniden düzenlenmiştir. Buna göre, “Hiçbir gazeteci, 164 manipüle edildiği açıkça belirtilmemiş bir fotoğrafın basımına ya da yayınına bilerek neden olmamalı ya da izin vermemelidir” (Sanders, 2004:55). ABD Ulusal Basın Fotoğrafçıları Derneği’nin (National Press Photographer Association- NPPA) etik ilkelerine göre de, “mesleğin bütün üyeleri, maddi hırslar gütmeyen etik davranışların yüksek standartlarına sadık kalmaya çalışmalıdır” (md.2). “Doğru, dürüst ve yansız bilgi veren fotoğraflar çekmek için çaba harcamak, her foto muhabirinin kişisel sorumluluğu olmalıdır” (md.3). Kurallarda, gazetecinin en büyük değerinin güvenilirlik olduğu vurgulanmakta ve “bir fotoğrafın içeriğini kamuyu aldatacak şekilde (elektronik olarak ya da karanlık odada) değiştirmenin” yanlışlığı belirtilmektedir: “Bir fotoğrafta elektronik olarak yapılabilecek değişiklikler ile ilgili karar alırken adil ve doğru habercilik ilkelerinin kriter kabul edilmesi gerektiğine inanıyoruz” (md.4). (http://www.fotomuhabiri.com) Türkiye’deki etik kodlarında ise dijital manipülasyona ilişkin bir ilke bulunmamaktadır. Yalnızca, TGC Türkiye Gazetecileri Hak ve Sorumluluk Bildirisi’nde Gazetecinin Doğru Davranış Kuralları bölümünde Bilgi Belge başlığı altında ve yalnızca özel yaşama saygı çerçevesinde fotoğraf konusuna değinilmiştir. “Doğrudan kamu yararı olmadıkça, sahibinin izni dışında belge, fotoğraf, ses yahut görüntü alınmamalıdır. Kamu yararı söz konusu olduğunda dahi, yukarıdakilerin başka hiçbir şekilde elde edilmeyeceğine kesin kanaat getirilmiş olması gerekir.” B. TELEVİZYON HABERCİLİĞİNDE ETİK Medyadaki etik kodlara bakıldığında, bunların büyük bir bölümünün yazılı basın için oluşturulduğu görülür. Bunun bir nedeni, televizyonun tarihsel gelişim süreci içinde basından daha sonra ortaya çıkmış olmasıdır. Bir diğer nedeni ise pek çok ülkede televizyon yayıncılığının devletlerin sıkı yasal düzenlemeleri çerçevesinde gelişmiş olması, dolayısıyla etik karar verme alanına çok az yer kalmasıdır. Gerçekte, 165 televizyon haberciliğinde etik konusu, yazılı basındaki etik sorunlardan ayrı değerlendirilemez. Ancak, televizyon haberciliğinde hareketli görüntü ögesinin de bulunması kendine özgü etik sorunlara yol açmış, teknolojinin gelişmesiyle de bu sorunlar büyümüştür. Televizyonun haber sunuşunun etik kuralları, ilk olarak radyonun başlangıç dönemlerinde geliştirilmiş, bunlar, daha sonra televizyonu da içerecek biçimde uyarlanmıştır. Türkiye’de özel televizyon kanallarının yayına başlamaları ve yaygınlık kazanmalarının ardından, etik konusu, ancak reyting rekabetinde bir başka kanala üstünlük sağlamak için gündeme gelmekte, rakip kanal suçlayıcı ifadelerle eleştirilmekte, fakat geniş boyutlu ve gerçekçi bir biçimde ele alınmamaktadır. Bununla birlikte, etik kuralları, medyada sık sık ihlal ediliyor görünmesine karşın yine de medya kuruluşları için önemlidir. Çünkü bu kurallar, bir medya kuruluşunun hem diğer kuruluşlar arasındaki hem de okuyucu/izleyici kitle içindeki saygınlık ve güvenilirliğinin bir koşuludur. Televizyon yayıncılığındaki en çok tartışılan etik sorunlardan biri trajik haberlere ilişkin olanlardır. Doğal afetler, trafik ve iş kazaları, yangınlar, savaşlar, toplumsal çatışmalar gibi olaylarda yayınlanan görüntüler etik bir sorun yaratmaktadır. Bu tür olaylar, haber değeri taşırlar ve haber yapılırlar; ancak haberde şiddetin, kanlar içindeki insanların, cesetlerin, ağlayan, acı çeken yüzlerin gösterilmesi trajedinin sömürülmesi anlamına gelir. Bu nedenle, trajik olaylar haber yapılırken görüntüler dikkatle kullanılmalı, şiddet içeren görüntülerin defalarca gösterilmesinden kaçınılmalı, görüntüden çok olay üzerinde yoğunlaşılmalıdır. Çalışma alanına ilişkin etik sorunlar da televizyon haberciliğinde daha yoğun hissedilmektedir. Gazetecilikte, belli haber yazma kalıplarının kullanılması, muhabirlerin her konuda haber yazabilecek biçimde yetiştirilmesine olanak sağlar. Her ne kadar küçük bir kesim haberciliği bilim, ekonomi, sanat gibi uzmanlaşılmış bir alanda yürütme noktasına gelmişse de büyük bir çoğunluğun, özellikle mesleğe yeni başlayanların periyodik olarak görevleri değiştirilmekte ve her konuyu 166 haberleştirme yönünde yetenekli olmaları beklenmektedir. Radyo ve televizyon kuruluşlarında haberler büyük ölçüde genel çalışan haberciler tarafından toplanmaktadır. Televizyon kuruluşlarının böyle bir uygulamaya gitmesinin bir nedeni ekonomiktir. Çünkü televizyon kuruluşları, genel çalışan muhabirlere uzman muhabirlere göre daha az ücret ödemektedir. Buna karşın genel çalışan muhabirler daha üretkendirler. Tek alanda çalışan muhabirler her televizyon programı için bir haberden fazlasını nadiren üretebilirken, genel çalışan muhabirler, gerektiğinde iki ya da daha çok alanda haber yapabilirler. Bir başka neden, televizyon kuruluşlarının haberlerinin asıl gövdesini rutin haberlerin oluşturmasıdır. Rutin haberler ise fazla uzmanlık gerektirmeyen, genel çalışan muhabirlerin kolaylıkla yazabileceği haberlerdir. Diğer yandan genel çalışan muhabirlerin habercilik açısından yaşadıkları sorunlar vardır. Genel çalışan muhabirler, uzmanlaşan muhabirlere göre haber kaynağının daha çok etkisi altındadırlar, teknik alanlarda eleştirel sorular yöneltmek için yeterlikleri yoktur. Bunun bir sonucu olarak, muhabirler uygun sorular hakkında haber kaynağından yol göstericilik istemek zorunda kalabilirler. Haber kaynaklarına göre uzmanlaşan muhabirler ise zamanla haber kaynaklarıyla yakın ilişkiler içerisine girebilir ve haber yazarken haber kaynağının bakış açısının etkisinde kalabilirler. Bu olasılıkların gerçekleşmesi ise gazetecilerin tarafsızlıklarını etkilemektedir. 1. Görüntüden Kaynaklanan Etik Sorunlar TV Haberciliğinde en çok tartışılan etik sorunlar, görüntülerden kaynaklanmaktadır. Televizyon haberciliğinde görüntülerden kaynaklanan etik sorunlar, özellikle arşiv görüntülerinin kullanılması, canlandırmaya başvurma, film görüntülerinin kullanılması, amatör kamera görüntülerinin kullanılması ve gizli kamera çekimleri konusunda yoğunlaşmaktadır. a. Arşiv Görüntüleri Televizyon kuruluşları haber bültenlerinde, verilen habere ilişkin görüntüler kullanırlar. Bu görüntüler, haberi meydana getiren olayın 167 görüntüleri olabileceği gibi haberle ilgili grafik, resim, fotoğraf, v.b. de olabilir. Ancak, televizyon kuruluşları ya haberin doğasından ya da görüntü alma olanaklarının yetersizliğinden kaynaklanan nedenlerle her haber için olayın gerçek görüntülerini kullanmazlar. Böyle durumlarda televizyon kuruluşları habere ilişkin olarak arşivlerinde bulunan benzer görüntüleri kullanırlar. Arşiv görüntüleri kullanıldığı zaman, bunun ekranda belirtilmesi gerekir. Ancak, bu durum uygulamada çoğu kez ihmal edilmekte, eski görüntüler yeni verilen habere ilişkin gibi sunulmaktadır. Haberle birlikte verilen görüntülerin arşiv görüntüsü olduğunun belirtilmemesi, bazen yanlış algılamalara neden olabilmektedir. Örneğin, hafif şiddetli bir deprem haberinin, daha önce başka bir bölgede meydana gelen şiddetli bir depremin enkaz görüntüleriyle birlikte verilmesi izleyenlerin paniğe kapılmasına yol açabilmektedir. Öte yandan, arşiv görüntüleri yönlendirme amacıyla da kullanılabilmektedir. Bu konuda en bilinen örnek, Körfez Savaşı sırasında CNN’de gösterilen petrole bulanmış kuşların görüntüleridir. Daha sonradan, bu görüntülerin Fransa sahillerinde çekildiği ortaya çıkmıştır. b. Canlandırma Bazı olayları görüntülerle saptayamayan kimi televizyon kanalları, izleyicilerine olayın orijinal tadını aktarabilmek amacıyla canlandırma yöntemine başvurmaktadırlar. Canlandırmada, izleyicinin ilgisini çekmek için habere konu olan olay, kısa bir senaryo haline getirilerek oyuncular tarafından canlandırılır. Bu tür görüntüler yayınlanırken, mutlaka ekranda görüntünün canlandırma olduğunu belirten bir uyarı yazısı bulunmalı ve canlandırma gereksiz yere kullanılmamalıdır. Çünkü izleyici canlandırmada, bir olayın uyarlanması sırasında meydana gelebilecek küçük değişikliklerin etkisine açıktır. Uyarlamanın içerdiği yorum, izleyicinin olayı algılamasını etkilemektedir. Bu nedenle, canlandırma tekniklerine çok sınırlı olarak ve anlatılması zor, karmaşık olaylarda başvurulmalıdır. ITN’in (Independent Television News) rehberinde, canlandırma konusunda aşağıdaki ifadelere yer verilmektedir (Sanders, 2004:56): 168 Gerçeklere dayanan programlarda olayları canlandırma ya da yeniden sahnelemenin bir meseleyi açıklamada büyük bir yardımı olabilir. Canlandırma, her zaman, neyin güvenilir biçimde bilindiğinin farkında olunmasıyla dürüstçe yapılmalıdır. Anlamı bilinmeyen hiç bir şey doğrulanmadan uydurulmamalıdır. Canlandırma olayları yanlış ya da sansasyonel bir biçimde dramatize etmemelidir. Kimseyi yanıltmamak için canlandırmalar açıkça belirlenebilir olmalıdır. Bunu sağlamak için yinelenen etiketlemeler gerekebilir. c. Film Görüntülerinin Kullanılması Televizyon kuruluşlarının, ellerinde haber yaptıkları olayların görüntülerinin bulunmadığı bazı durumlarda, konu ile ilgili film görüntülerini kullandıkları görülmektedir. Türkiye’de televizyon kanalları özellikle savaş, çatışma, teknoloji, mafya gibi konularda haber yaparken, film görüntülerine başvurmaktadırlar. Film görüntülerinin kullanılması da izleyicide canlandırma tekniklerinin kullanılmasının etkilerine benzer etkilere neden olmaktadır. İzleyici filmin öyküsü ile olayın öyküsünü kafasında özdeşleştirebilir. Bu nedenle film görüntülerinin kullanılmasından kaçınılmalıdır. d. Amatör Kameralar Teknolojinin gelişmesi ve yaygınlaşmasıyla habercilik alanına amatör el kameraları da girmiştir. Amatör kameralar milyonlarca insana önemli olayları kaydetme olanağı tanımıştır. Günümüzde, kişisel çekimler yanında, ellerindeki kamerayı televizyon kuruluşlarına malzeme sağlamak için kullanan pek çok kişi bulunmaktadır. Bu durum haber kuruluşlarının işini kolaylaştırmaktadır, çünkü televizyon kuruluşları, kadrolarında ne kadar çok muhabir ve kameraman çalıştırırlarsa çalıştırsınlar, yine de her olayı izleyemezler. Günümüzde bu boşluk, büyük ölçüde amatör kameralarca doldurulmaktadır. Diğer yandan, televizyon kuruluşları çoğu zaman amatör çekimlere düşük ücretler ödemektedirler. Amatör çekim yapan kişilere, televizyon kuruluşlarının kadrolarında olmadıkları için düzenli maaş ödeme zorunluluğunun olmaması ve çekimlerine düşük ücret ödenme169 si televizyonların ekonomik bakımdan da işine gelmektedir. Buna karşılık amatör kamera çekimleri, yeterince kaliteli bir görüntü sağlayamamaktadır. Ancak, atlatma bir haber için hiç görüntü kullanmamaktansa, yeterince kaliteli olmasa da görüntü kullanmak yeğlenmektedir. Amatör kamera çekimleri kullanılmasının en önemli sakıncası ise etik konusunda ortaya çıkmaktadır. Bu çekimlerde, haberin doğruluğunu denetlemek her zaman mümkün olmamaktadır. Bazen anındalık uğruna doğruluktan ödün verilmekte, amatör kamera çekimlerinin kullanılması hata yapma olasılığını artırmaktadır. Asılsız çekimlerin kullanımına ilişkin bir örnek, eski Sovyetler Birliği’nde yaşanmıştır. Amatör bir kamera sahibi, Çernobil’deki bir kimyasal fabrikadan yayıldığını iddia ettiği yangın görüntüsünü piyasaya sunmuştu. Daha sonra bu görüntünün İtalya’da bir çimento fabrikasına ait olduğu belirlendi (Matelski, 2000:83). Amatör kamera çekimlerinin ilgi görmesi, bir başka etik sorunu daha gündeme getirmektedir. Amatör kamera çekimlerini yapanlar, yayınlanacak bir görüntü elde etmek uğruna bazen duyarsız bir edilginlik içinde hareket edebilmektedir. Buna Fransa’da meydana gelen bir olay örnek verilebilir. Olay, Ağustos 1994’te Fransa’nın turistik bölgelerinden Mont Saint-Michel’de yaşandı. 42 yaşındaki MarieNoelle Guillernee ve 6 yaşındaki kızı Victorine burada bir yamaca tırmanmaya çalışırken, ayağı kayan Victorine, gelgit sonucu sahilde oluşan bir çukura yuvarlandı. Anne, çocuğunu kurtarmaya çalışırken, biraz yukarıdaki turistler, yardım etmek ya da yardım çağırmak için hiçbir girişimde bulunmadılar. Bu arada bazıları annenin boğulmasını videoya çekerek, “her şeyi videoya çektim” diye böbürlendiler. Bir kafeterya sahibinin haber vermesiyle gelen itfaiye çocuğu kurtarırken, anne sularda kayboldu (Hürriyet, 28 Ağustos 1994). e. Gizli Kamera Çekimleri Televizyon kuruluşlarının haberlerinde kullandıkları görüntü malzemelerinin bazılarını ise gizli kamera çekimleri oluşturmaktadır. 170 Gizli kamera çekimleri, kameranın olaya taraf olan kişilerden gizlenerek, onların haberi olmadan yapılan çekimlerdir. Bu tür çekimler, televizyon kuruluşunun kendi profesyonel habercileri tarafından yapılabileceği gibi, amatör kamera sahipleri tarafından da yapılabilir. Rüşvet olaylarının, yolsuzlukların, bazı sağlık olaylarının, kadın ya da uyuşturucu ticaretinin, çocuk bakıcılığı hizmetlerinde yaşanan sorunların, tarikatların veya kişilerin özel yaşamlarıyla ilgili olayların aktarılmasında gizli kamera yöntemine başvurulabilmektedir. Örneğin, 25 Ekim 2005 tarihinde Star TV’de yayınlanan Deşifre programında, Malatya’da Çocuk Esirgeme Kurumu’nun bir yurdunda çocukların bakıcılar tarafından şiddete maruz kalmasının gizli kamerayla çekilen görüntüleri, günlerce medya gündeminde kalmıştır. Programın yayınlanmasının ardından Sosyal Hizmetler Çocuk Esirgeme Kurumu Genel Müdürlüğü, sorumlu personellerle ilgili soruşturma açmış ve savcılığa suç duyurusunda bulunmuştur. Soruşturma kapsamında dokuz kişi görevden uzaklaştırılırken yedi kişi de tutuklanmıştır. Gizli kamera kullanılması, görüntülerin yaratacağı etki dolayısıyla bazı önemli olayların açığa çıkarılmasında başvurulan bir yöntem olmakla birlikte, özellikle bazı haber programlarında çok sık ve gereksiz biçimde kullanılmaktadır. Söz konusu gizli kamera haberlerinin çoğu da alt düzeyde çalışan kişilerin yaptıkları yanlışları içermekte, pek azında üst düzey yetkililerin yaptıkları hatalar açığa çıkmaktadır. Ayrıca, gizli kamera çekimlerinde de amatör kameralarda olduğu gibi içeriğin denetlenmesinde zorluklar vardır. Gizli kamera görüntülerinin bazıları, olayla ilgili olarak çekimi yapanın manipülasyonunu içerebilmektedir. Bunun yanında, özellikle amatör kamera sahipleri tarafından sunulan gizli çekimlerin komplo ya da şantaj amacıyla kaydedilme olasılığı bulunmaktadır. Dolayısıyla, gizli kamera çekimleri kullanılırken çok dikkatli olunması gerekir. Gizli kamera çekimlerinin yarattığı en önemli etik sorun ise özel yaşama ilişkin olandır. Bir yanda kişilerin özel yaşamlarının korunması gerektiğini savunanlar gizli kamera çekimlerine karşı çıkarken, 171 diğer yanda bu çekimleri savunanlar halkın haber alma özgürlüğü iddiasıyla ortaya çıkmaktadırlar. Gizli kamera kullanımı, kamu yararının bulunduğu durumlarda gizlenmek istenen olayları ortaya çıkarmakta kullanılan önemli bir araçtır. Ancak, bu yöntem aldatma içerdiği için gizli kamera kullanmak son seçenek olmalı, önce görüşme, gözlem, bilgi ve belgelerin araştırılması gibi yöntemlerin hepsi denenmelidir. Gizli kamera, sadece gerektiği zaman ve onun neden olabileceği zararın farkında olan gazeteciler tarafından kullanılmalıdır. Çünkü Steele’in (1997) de belirttiği gibi, “Çoğu gizli kamera haberi aldatmalar içerir ve bunların bir kısmı insanları neyin doğru olmadığına inandırmaya yöneliktir. Gerçekleri kovalama peşinde olduğumuz için, gerçekleri kovalamanın hilelerinden herhangi birini kullandığımız zaman söz konusu olan, iki yüzlülükten daha fazlasıdır.” 2. Görüntü Manipülasyonu Her ne kadar insanlar gördüklerinin gerçek olduğuna inansalar ve televizyon kuruluşları görüntüleriyle gerçekleri aktardıklarını iddia etseler de görüntü, günümüzün gelişen teknolojisiyle kolayca manipüle edilebilmektedir. Özellikle sayısal teknolojilerdeki gelişmeler, televizyonda eğlence ve spor programları yanında haber programlarında da kullanılabilmektedir. Bunun bir örneği, 1994 yılında ABD’de yaşanmıştır. ABC’nin ünlü “anchorman”i Peter Jennings’in sunduğu bir haber programında, siyaset muhabiri Cokie Roberts, haberini Kongre binası önünde üzerinde paltoyla aktarmıştır. Ancak, bir süre sonra haberin, aslında fonda dijital görüntüyle stüdyodan sunulduğu ortaya çıktı. Roberts ve yapımcısı Rick Kaplan izleyicilerden özür dilemek zorunda kaldılar (Baydar, 2000). Bu konudaki bir başka örnek ise 2000 yılında yine ABD’de yaşanmıştır. CBS’in ünlü haber sunucusu Dan Rather, New York’taki Times Square’den canlı yılbaşı programı sundu. Programdan önce, CBS’nin rakibi NBC ile bira şirketi Budweiser, New Yorkta’ki geleneksel yılbaşı kutlama mekânı Times Square’de dev kürenin hemen 172 altındaki en iyi panoları milyonlarca dolar vererek reklamlarla kapatmışlardı. Ancak, CBS’nin izleyicileri, Rather’ın meydandan canlı yayınladığı yılbaşı programında, geri planda ne NBC panosunu ne de Budweiser reklamını görebildiler. Rather’ın arkasında, sayısal teknolojilerle oluşturulmuş kocaman bir CBS reklamı vardı. Sayısal teknolojinin haber içerikli bir programda kullanılması, basın ahlakı konusunda tartışma başlattı. CNN’den bir editör, “izleyici ekranda gördüklerinin gerçekten orada olduğuna güvenmek zorundadır.” derken, Rather, “Etik açıdan sonuçlarını hiç düşünmemiştim. Çok yanlış davrandım ve mazeretim yok. En azından izleyicilere bu tekniği kullanmakta olduğumuzu canlı yayın sırasında söylememiz gerekirdi” diyerek hata yaptıklarını itiraf etmiştir. (Baydar, 2000). Türkiye’de meslek örgütlerinin televizyon habercileri için özel olarak geliştirdikleri ahlak kuralları bulunmamaktadır. Televizyon haberciliğinin kendine özgü niteliklerinden kaynaklanan etik sorunlar, gazetecilik kodları içinde düzenlenmiştir. Doğan Holding Yayın İlkeleri’nde “Kamu yararı olmadıkça, gizli kamera kullanmak, gizlice ses kaydı yapmak, özel mülke izinsiz girmek gibi, ilgilinin kişilik haklarına saldırı sayılabilecek yöntemlerle haber üretilemez” ifadesi yer almaktadır. TGC’nin hak ve sorumluluklar bildirgesinde ise, “Gazeteci; bilgi, haber, fotoğraf, görüntü, ses, belge elde etmek için yanıltıcı yöntemler kullanamaz.” ilkesi getirilerek haberi oluşturacak malzemenin toplanması aşamasında dürüstlükle hareket edilmesi ve kişilik haklarına saygılı davranılması sağlanmaya çalışılmaktadır. Bu konudaki bir başka ilke de “Yetkilinin, hastanın veya yakınının izni olmaksızın hastane ve benzeri kurumlarda hiçbir yolla ses ve görüntü alınmama”sını öngören ilkedir. TGC’nin bildirgesinde, “Fotoğraf-Görüntü” başlığı altında, “Fotoğraf ve görüntünün güncel olup olmadığı açık biçimde belirtilmeli, canlandırma görüntülerde de bu, izleyicinin fark edebileceği biçimde ifade edilmelidir” ifadesi yer almaktadır. Böylece, izleyicilerin görüntülerle manipüle edilmesi ve aldatılması engellenmeye çalışılmıştır. Trajik haberlere ilişkin olarak da, “Üzüntü, sıkıntı, tehlike, yıkım, 173 felaket ya da şok halindeki insanlar söz konusu olduğunda, gazetecinin olaya yaklaşımı ve araştırması insani olmalı, gizliliklere uyularak duygu sömürüsünden kaçınılmalıdır” ilkesi getirilmiştir. Türkiye’de radyo ve televizyon yayınları konusunda ilkeler getiren yasal bir düzenleme ise 3984 Sayılı Radyo ve Televizyonların Kuruluş ve Yayınları Hakkında Kanun’un Yayın İlkeleri başlıklı 4. maddesidir. Söz konusu madde, yayınların “hukukun üstünlüğüne, Anayasanın genel ilkelerine, temel hak ve özgürlüklere, milli güvenliğe ve genel ahlaka uygun olarak kamu hizmeti anlayışı çerçevesinde” yapılacağını belirtmiştir. Radyo, televizyon ve veri yayınlarında uyulması gereken yayın ilkeleri de a’dan başlayarak z’ye kadar 23 bend halinde düzenlemiştir. 3. Asparagas (Uydurma Haber) Basında, gerçek olay ve olgulardan kaynaklanmayan, gazeteciler tarafından üretilen yalan haberlere asparagas adı verilir. Asparagas, medya etiği açısından önemli ve kesinlikle hoş görülemeyecek bir konudur. Çünkü gazeteciliğin en temel ilkesi olan doğruyu söylemek ilkesini ihlal ederek, mesleğin meşruluk zeminini yok eder. Bununla birlikte, asparagas haberlere hemen her ülkenin medyasında rastlanmaktadır. Asparagas haberin en bilinen ve en çok anılan örneği, Washington Post muhabiri Janet Cooke olayıdır. Cooke, 8 yaşındaki siyahi eroinman bir çocuğun yaşamından kesitler anlattığı haberi ile 1981 yılında Pulitzer Ödülü kazanmış, ancak daha sonra haberin tamamen Cooke tarafından uydurulduğu ortaya çıkmış ve ödülü geri alınmıştır. Olayı “bağışlanamaz” diye nitelendiren Washington Post’un ombudsmanı, editörlerin mesleki kuşkuculuğunu terk ettiğine dikkati çeker. (Sanders, 2004:109). Böyle bir durumun önüne geçilebilmesi, bilinçli olarak etik dışı davranan bir muhabirin davranışına haber kuruluşunun alet olmaması için editöryal denetimin önemi büyüktür. Editörün, doğrulayıcı bir enformasyon olmadan anonim kaynak kullanımını kabul etmemesi gerekir. Diğer yandan, yazı işlerinin ortaklaşa davra- 174 narak okutma/izletme amacıyla uydurduğu yalan haber örnekleri de bulunmaktadır. Bir başka asparagas haber örneğinde, Norveçli serbest gazeteci Bjorn Benkow, Microsoft patronu Bill Gates ve talk-show sunucusu Oprah Winfrey ile yaptığını iddia ettiği röportajları gazetelere satmıştır. Röportajda Benkow, Bill Gates’le uçakta karşılaştığını ve kendisine cebinde bir sentten fazla para taşımadığını ve karısı ile bir dolarlık bahislere girdiğini anlattığını yazmıştı. Ancak, Microsoft’un Norveç bürosu, Norveç’te Mann ve İsveç’te de Aftonbladet’te yayınlanan röportajı "hayal ürünü" olarak değerlendirdi. Bunun üzerine Benkow, röportajların düzmece olduğunu itiraf etti ve bu işleri para sıkıntısından dolayı yaptığını açıkladı. Mann ve Aftonbladet gazeteleri de birer özür yazısı yayınladılar (Hürriyet, 8 Ağustos 2006). Asparagas haberler Türk basınında da sık sık gündeme gelmektedir. Örneğin, Anadolu Ajansı’nın (AA), 7 Kasım 2002 tarihinde abonelerine geçtiği, Seden ve Hatice isimli iki genç kızın okul harçlıklarını çıkarmak amacıyla Ramazan davulculuğu yaptığı yönündeki haber, ertesi gün birkaç gazetede yayınlandı. Ancak, Seden ve Hatice’nin aslında “davulcu” değil de “manken” oldukları ortaya çıktı ve mankenler olayın mizansen olduğunu itiraf ettiler. Haberi yayınlayan Radikal, AA’yı “asparagas” haber vermekle suçladı. Bu suçlama üzerine AA’dan yapılan açıklamada, haberin gerçekleri yansıtmadığının saptandığı belirtildi. Açıklamada, “Anadolu Ajansı’nı haksız yere töhmet altında bırakabilecek bu haber nedeniyle, ilgili muhabirin kurumla ilişiği kesilmiştir. Ayrıca, diğer sorumlular da ciddi şekilde uyarılmışlardır. Doğru, tarafsız ve hızlı haberciliği ilke edinen AA, hiçbir zaman bu ilkelerinden ödün vermeyecektir” dendi (journalnet, 2002). Bu örnekte, muhabirin yazdığı haber üzerindeki etiksel editöryal denetimin ihmal edilmesi durumu vardır. Muhabirin etik dışı davrandığı durumlarda, haberin doğruluğunun denetlenmesi yazıişlerine düşmektedir. Aksi durumda, bireysel bir etik dışı davranış haber medyasını kurumsal olarak da etkileyecektir. 175 Bir diğer olay ise, asparagasın bireysel muhabirin etik dışı davranışı olmaktan çıkıp rating uğruna yazıişlerinin de işbirliğiyle neredeyse bir iş yapma biçimi haline gelmesini örneklemektedir: 2002 yılında gündeme gelen olayda, işsiz Yılmaz Durmuş’un 4,5 yıl boyunca 40’tan fazla uydurma TV haberinin oyuncusu olduğu ortaya çıktı. Gizli kameracı bir arkadaşıyla birlikte, uydurma haberlerde mankenlik yapan Durmuş, rol başına 100-150 milyon lira aldığını, her ay bir kez ekrana çıktığını belirtti. Durmuş, ayda 2 milyar kazanan sosyete dilencisi, 200 çiğ yumurta yiyen adam, tek gözlü hızlı şoför, Barış Manço'nun mezarından şifalı toprak yiyen adam, denizden altın çıkaran adam, Boğaz Köprüsü’nde intihar girişiminde bulunan adam, kendini TIR’ın önüne atan PKK’lı gibi uydurma televizyon haberlerinde başrol oymamıştı. Uydurma bir haberde, Tanju Çolak'ı yeniden gündeme getirebilmek için, Boğaz Köprüsü korkuluklarına çıkarılıp, Çolak vasıtasıyla intihardan vazgeçirilmiş, bir başkasında şarkıcı Atilla Taş'ın yeni kasetinin satması için gizli öz ağabeyi gibi kullanılmıştı. Durmuş, itiraf nedenini de, “İnsanları kandırmaktan, yalan söylemekten bıktım artık. Lanet olsun dedim. Bir de paramı hep eksik veriyordu televizyoncular” diye özetliyordu (Hürriyet Pazar, 27 Temmuz 2002). 4. Görüntülü Basın Bültenleri (Video News Releases) Halkla ilişkiler ve reklam endüstrisi tarafından sağlanan görüntülü basın bültenleri ve diğer görüntülü enformasyon biçimleri, giderek televizyon endüstrisinin temel girdisi haline gelmektedir. Görüntülü basın bültenleri, enformasyondan çıkarı olan kurumlar tarafından üretilen, uydu ya da posta yoluyla dağıtılan konserve bantlardır. Özellikle haber örgütlerinin önemli olayları izlemek için mücadele ettikleri küçük pazarlarda görüntülü basın bültenlerinin kullanımı giderek artmaktadır. 1992’de Nielsen Media Research tarafından yapılan bir araştırma, araştırılan 92 televizyon istasyonunun her birinin düzenli olarak görüntülü basın bültenleri kullandığını göstermiştir (Seib ve Fitzpatrick, 1997:50). Görüntülü basın bültenleri, halkla ilişkiler endüstrisi tarafından gazetecilere sağlanan materyalin en tartışmalı biçimlerinden biri hali176 ne gelmiştir. Yazılı basın bültenleri kolaylıkla gözden geçirilip haberleştirilebilmelerine karşın, görüntülü basın bültenlerinin kurgusu yapılmış görüntülü bir materyal sunması, etik sorunlara yol açmaktadır. Halkla ilişkiler uygulayıcıları ya da reklamcılar tarafından üretilen görüntülü basın bültenleri, televizyon kuruluşları tarafından reklam olarak değil de gerçek haber gibi yayınlanmakta, bu da izleyicinin yönlendirilmesine neden olmaktadır. İzleyici televizyonda izlediği haberin tarafsız ve nesnel olduğunu varsaydığı gazeteci tarafından üretildiğini düşünmesine karşın, aslında ticari ya da siyasi amaçlarına ulaşmak isteyen kurum ve kişiler tarafından propaganda ya da reklam amaçlı olarak haber formatında üretilen enformasyonu izlemektedir. Halkla ilişkiler uygulayıcılarının hazırladıkları görüntülü basın bültenleriyle nasıl propaganda yapıldığının bir örneği, ABD Başkanı Bush’un çeşitli televizyonlara haber izlenimi veren görüntülü propaganda filmleri çektirip yayınlatmasıdır. Hükümete bağlı yaklaşık 20 farklı kurum tarafından hazırlanan bu sahte haberler, ülke genelindeki çeşitli televizyon kanalları tarafından kendi hazırladıkları gerçek haberlermiş gibi sunuldu. Hükümet için çalışan halkla ilişkiler firmaları çekimleri Fox News, CNN ve AP Televizyonu gibi büyük şirketlere veriyor, büyük şirketler de yerel kanallara dağıtıyordu. Yerel kanallar ise, kendilerine bedava gelen malzemeyi sorgulamadan yayımlıyorlardı. Dört yıl boyunca seri üretimden çıkan yayıma hazır görüntülü haber bültenlerinden yüzlercesi, ABD çapında yüzlerce yerel televizyon kanalında gösterildi. Haberlerin konuları arasında ABD’nin Afganistan’a ve Irak’a müdahalesi ve toplumsal reformlar yer alıyordu. Bu haberlerden birinde, aslında ABD'de bulunan bir Iraklı, Bağdat'ın düşüşünü “Teşekkürler Bush, teşekkürler ABD” diye karşılıyordu. Bir başka çekimde ise muhabir, “Bush yönetiminin havacılık sektöründe güvenliği güçlendirme kararlılığı, havacılık tarihindeki en önemli kampanyalardan biri” diye bağırıyordu. Medyaya sunulan görüntülü haberler arasında, üst düzey ABD’li yetkililerin önceden hazırlanmış sorulara prova edilmiş yanıtlar verdiği röportajlar da bulunuyordu. 177 Üstelik bu sahte haberlerin sunucular tarafından okunacak giriş cümleleri (kam-spiker) bile hazırlanmıştı ve spikerlerin bunları nasıl sunacağının metni de medya kuruluşlarına gönderiliyordu. New York Times, 2005 Mart’ında, hükümetin sağlık reformuyla ilgili bir haberin yine hükümet tarafından hazırlanmasının hesabını sorunca, Sağlık ve İnsani Hizmetler Bölümü sözcüsü William A. Pierce'den, “Bu konuyu, bağlantıyı kurmadan haberleri yayımlayan televizyon kanallarıyla konuşun. Onların eylemlerinden biz sorumlu değiliz” yanıtını aldı. Kongre'ye bağlı Hükümet Sorumluluğu Ofisi (GAO) ise, bu “haber”lerin “gizli propaganda” olduğunu belirtti. GAO, “Buradaki asıl mesele izleyicinin haberin kaynağını bilip bilmediğidir. İzleyicilere haber kaynağının federal ajanslar olduğu açık bir şekilde bildirilmediği takdirde, önceden paketlenmiş haber hazırlanamaz” dedi. Adalet Bakanlığı ile İdare ve Bütçe Ofisi ise tüm yönetim kademelerine GAO bulgularını dikkate almamaları talimatı gönderip, “Gizli propaganda ile hükümetin tümüyle enformasyonel haberleri arasında fark var. İzleyici bilse de bilmese de, bunlar yasaldır” görüşünde ısrar etti. Uygulamaya karşı çıkanlar, bu yöntemi “örtülü propaganda” olarak nitelendirirken, diğer cephe ise söz konusu videoların “görüntülü basın açıklaması” olduğunu savundu. Bu çekimler için kamuya ayrılmış fonların kullanılması da tartışma yaratan diğer bir etken oldu. Bu tür eleştirilere karşın, görüntülü basın bültenleri ve diğer filmler bazı olayları izlemeye parası ve zamanı yetmeyen gazetecilere değerli bir kaynak sağlamaktadır. Görüntülü basın bültenleri televizyon gazetecilerinin kalitesine, kesinliğine ve bakış açısına güvendikleri enformasyon, resim ve ses sundukça sorun yaratmaz ve diğer kaynak materyalleriyle aynı biçimde kullanılabilirler. Materyalin sağlandığı kaynağın ekranda belirtilmesi de izleyicilerin yanılmasını önlemede önemli olabilmektedir. Ancak, bu konuya yeterince dikkat edilmemektedir. Örneğin, Nielsen’in çalışmasında araştırılan televizyon istasyonlarının yalnızca yüzde 55’i her zaman kaynağı belirttiğini bildirmiştir (Seib ve Fitzpatrick, 1997:50-51). 178 5. Hızdan Kaynaklanan Etik Sorunlar Radyo ve televizyon, gazeteciliğin haber verme etkinliğini hızlandırmış, günümüzde artık hızlı haber kavramı yerini anında haber kavramına bırakmıştır. Özellikle gelişen olaylarda canlı yayınlar aracılığıyla, olaylar anında izleyiciye aktarılabilmektedir. Ancak bu verilen enformasyonun her zaman yararlı olacağı anlamına gelmez. Tamotsu Shibutani, Improvised News: A Sociological Study of Rumor adlı araştırmasında, 1963 yılında Kennedy’nin öldürülmesinden sonra yayınlanan dedikoduları incelemiştir. Doğrulanmış haber sayısının asgari düzeyde olduğunu ve hızla gelişen olayların önüne geçmeye çalışan habercilerin bulabildikleri her enformasyon parçasını yayınladıklarını belirlemiştir. Sonuç olarak, o kadar çok dedikodu olmuştur ki, kimse neye inanacağını bilememiştir. Zaman içinde, yanlış bilgilerin çoğu ayıklanmış ama başlangıçtaki karmaşa giderilememiştir (Matelski, 2000:21). Türkiye’de de Susurluk Olayı bu duruma örnek verilebilir. Olayla ilgili pek çok enformasyon anında verilmiş, ancak bu doğrulanmamış enformasyon karmaşık bağlantıların ortaya çıkarılmasını sağlamak yerine, olayın algılanmasını zorlaştırmış, neyin doğru neyin yanlış olduğu bilinemez hale gelmiştir. Aşırı enformasyon yükünün olduğu bu tür durumlarda, enformasyon niceliği, alıcının bu yükle anlamlı bir biçimde uğraşma ya da bu yükü işleme kapasitesini aşmaktadır. Bir yandan doğrulanmamış, gerçekliği kanıtlanmamış enformasyonu doğrudan aktarma, diğer yandan da çok sayıda ve birbirinden kopuk enformasyon aktarma sonucu olayların algılanması zorlaşmakta, gazeteciliğin izleyiciyi aydınlatma amacı gölgelenmektedir. Anında haber verme ve canlı yayınların bir başka sorunu da haberin doğrulatılmadan verilmesinden kaynaklanmaktadır. Basın Konseyi Meslek İlkeleri, “Soruşturulması gazetecilik olanakları içinde bulunan haberler, soruşturulmaksızın veya doğruluğuna emin olmaksızın yayınlanamaz” (md.6) demektedir. Benzer biçimde, DYH Yayın İlkeleri, “Soruşturması gazetecilik olanakları içinde bulunan haberler soruşturulmaksızın ve bundan ne sonuç alındığı belirtilmeksizin ve/veya 179 doğruluğundan emin olunmaksızın yayımlanamaz” ilkesini getirir. Ancak, televizyonun anında haber verme işlevi kimi zaman alınan bilgilerin doğrulatılmadan ve soruşturulmadan yayımlanmasına neden olmaktadır. Doğrulatılmadan geçilen habere örnek olarak “Taksim’de Patlama” haberi verilebilir. 26 Temmuz 2005 akşamı TGRT, ekrandan “Taksim’de patlama oldu. Çok sayıda yaralı var” biçiminde altyazı geçti. İngiltere ve Mısır’daki bombalı saldırıların yankılarının sürdüğü bir ortamda geçilen altyazı, ortalığı karıştırdı. Yakınlarından haber almaya çalışan insanlar İstanbul’da telefonların kilitlenmesine neden oldu. TGRT’nin altyazısının ardından Haber Türk de araştırma yapmadan “Taksim’de Patlama” altyazısını geçti. Polis ekipleri sözü edilen patlamayı araştırmaya başlarken, kulaktan kulağa yayılan haber, halk arasında paniğe neden oldu. Çok sayıda insan gazete ve televizyonları arayarak bilgi almaya çalıştı. Bu arada Reuters ve birçok yerel radyo da haberi, araştırma yapmadan televizyon kanallarındaki altyazılara dayanarak verdiler, ancak haberin asılsız olduğu ortaya çıktı. Canlı ve anında yayınlanan haberlerin yarattığı bir başka sorun da görüntülerin içeriği ile ilgilidir. Örneğin, BBC 2004 Eylül ayında, Rusya'da 330'dan fazla kişinin hayatını kaybettiği okul baskının görüntülerini canlı olarak yayınladı. Çoğu çocuk olan yaralı ve kanlar içindeki rehinelerin görüntüleri tartışmalara neden oldu. Bunun üzerine BBC, hassas ve zor konuların canlı yayınının gecikmeli olarak yapılmasını ilkeye bağladı. Böylelikle, yayından sorumlu editörün kararına göre süresi belirlenecek olan bu gecikme sayesinde, bazı görüntülerin yayından çıkarılmasına karar verilebilmesi öngörüldü. BBC’nin Yayın İlkeleri Klavuzu’nda 2005 Temmuz ayından itibaren en önemli ölçütün doğruluk olduğu vurgulandı ve “doğru haber hızlı haberden daha önemlidir” ilkesi ön plana geçirildi. 180 6. Eğlence ve Günlük Yaşamın Enformasyonu Medya kamuya, kamusal yaşamda bir dizi yaşamsal çıkarı paylaşan yurttaşlar olarak değil de tamamen özel çıkarlara sahip tüketiciler olarak yöneldikçe, gazeteciliğin kamusal bir pratik olarak temeli aşınmaktadır (Iggers, 1998:84). Bazı eleştirmenler, ideolojinin gerilemesiyle, özel ve kamusal arasındaki eski moda ayrımlarda bir çökme olduğunu ve halkın siyaset anlayışının kişisel öyküler çevresinde toplanması gerektiğini iddia ederler. Aynı zamanda “insanın ilgisini çeken” hikâyelerin, cinsel taciz ve gücün kötüye kullanımı gibi daha derin konulara yönelebileceği öne sürülür (Keeble, 2004:48). Bununla birlikte, medya gözünde yurttaş müşteriye dönüşürken bir başka önemli dönüşüm de haber kavramında meydana gelmektedir. Yurttaşlar ve topluluk üyeleri olarak okuyucular için önemli olaylar ve meseleler hakkındaki haber kavramı, müşteriler olarak okuyucuların ve özel bireylerin ilgilendiği enformasyona dönüşmektedir. Hükümetin günlük işleyişinin haber yapılması azaldıkça, daha çok kaynak sağlık ve fitnes, alışveriş ve harcama, ilişkiler, evcil hayvanlar ve hobilerin yazılmasına aktarılmaktadır (Iggers, 1998:84). Geleneksel bakış açısının gazeteciliği eğlence dünyasından ayırmasına karşın, günümüzde ikisi arasındaki sınır bulanıklaşmıştır. Türkiye’deki medya kuruluşlarına da bakıldığında bir yandan haber alanında diğer yandan da köşe yazıları ve yorumlarda giderek artan eğlendirici olma kaygısının habercilik işinin özüne zarar verdiği görülmektedir. Haberin işlevi okuyucu/izleyiciyi yaşamını ilgilendiren konularda bilgilendirmek ve daha doğru kararlar verebilmesini sağlamak olarak tanımlandığında, yalnızca eğlendirici enformasyona yönelme, haberin kendisinden beklenen işlevi yerine getirememesi anlamına gelmektedir. Buna karşılık, etik kurallar eğlence konusundan hiç söz etmemekte, eğlence dünyası neredeyse etik kurallardan bağımsız bir alan gibi düşünülmektedir. 181 182 V. İKNA EDİCİ İLETİŞİM VE ETİK Halkla ilişkiler ve reklamcılık gibi ikna edici iletişime dayanan mesleklerin ustaca ilgi uyandırma, zevkleri ve alışkanlıkları biçimlendirme çabalarının artması, insanların giderek bu ikna çabaları hakkında daha bilgili hale geldiklerinin bir göstergesi sayılabilir. İknanın nasıl işlediğinin anlaşılması halkla ilişkiler ve reklamcılar için pratik yarar sağlayacak bir konudur. Genelde toplumbilimciler ve özelde sosyal psikologlar da ikna edici bir toplumsal fenomenin anlaşılmasıyla ilgilenirler. Reklamcılık ve halkla ilişkiler, medyayı kullanır ancak terimin dar anlamında kendileri birer medya değildirler. Haber ve eğlencenin medya içeriğinin parçası olduğu gibi, reklamcılık ve halkla ilişkiler iletileri de medya içeriğinin parçasıdır (Leslie, 2000:197). Her iki etkinlik de ikna süreci aracılığıyla yürütülür. Halkla ilişkilerin ana amaçlarından biri, bir örgütün hedef kamularını belli bir tutum, fikir ya da davranışı benimsemeye ikna etmektir. Reklamcılığın ana amacı ise bir ürünü, hizmeti ya da fikri satın almaya ikna etmektir. İkna genellikle olumsuz çağrışımlar yapan propagandayla karıştırılmasına karşın kirletilmiş bir sözcük değildir. Propagandanın halkı belli bir yönde düşünme ya da eyleme ikna etmesi için baskı, manipülasyon ve aldatma kullanmasına karşılık ikna, kamusal üstünlük sağlamaya çalışmaz. Onun yerine, iknada insanlara bir tutumu, fikri ya da davranışı niçin benimsemesi gerektiği nedenleriyle sunulur. Bu nedenleri benimsemeyi ve kendi düşüncelerini yeniden değerlendirmeyi seçip seçmemek onlara kalır. İkna sanatının tarihi binlerce yıl öncesine uzansa da ikna edici uslamlama için temelleri sağlayan Aristo’dur. Aristo iknayı bir şeyi doğrulama ya da yanlışlama sanatı olarak betimlemiş ve bu tür kanıtlar sunmak için üç yol belirlemiştir: ethos (kaynak güvenilirliği), logos (mantıksal çekicilikler) ve pathos (duygusal çekicilikler) yoluyla (Carden 2005:614). Bu kanıtlama biçimleri, günümüzde de reklam ve halkla ilişkiler etkinliklerinin merkezinde yer almaktadırlar. 183 Ethos, iletiyi yayan kaynağın güvenilirliğinde odaklanır. Buna göre kaynağın ahlaklılığı, inanılırlığı, güvenilirliği, çekiciliği, şöhreti, uzmanlığı, fiziksel nitelikleri, karizması, liderlik yeteneği gibi özellikleri yaydığı iletinin ikna ediciliğinde rol oynar. Logos ikna sürecinde mantık ve uslamlamaya dayanan çekicilikleri anlatmaktadır. Gerçeklerin, olguların, rakamların ortaya konması gibi çekicilikler, hedef kamunun bilişsel düzeyine yönelirler. Ancak, olaylar ve rakamlar her zaman yalnız bulunmazlar, çünkü esinleme ve güdüleme niteliğinden yoksundurlar. Pathos ise korku, suçluluk, kızgınlık, mizah ya da sevecenlik gibi duyguları uyandırmada kullanılan çekiciliklerle ilgilidir. Bazen ikna ile propaganda arasında ince bir çizgi bulunabileceğinden, halkla ilişkiler uygulayıcıları ve reklamcılar farklılıkları kavramak ve ikna taktiklerini etiksel bir tarzda uygulamak zorundadır (Carden, 2005:616). İknanın en önemli ögelerinden biri, enformasyonun doğru olması gerektiğidir. Gerçekleri çarpıtan ve iddiaları abartan propagandadan farklı olarak, ikna bir örgütün doğru olduğuna gerçekten inandığı enformasyona dayanmalıdır. İkna iletilerini yaymakta kullanılan kaynaklar da, hakiki olmalı ve samimi duygu ve heyecanlarını iletmelidir. Duygusal çekicilikleri hedef kamunun çıkarları için kullanmakla kendi çıkarlarına kullanmak da farklı şeylerdir. Duygusal münipülasyon bir örgütün ya da bir ürünün yararına olsa da kamunun çıkarlarıyla bağdaşmaz. İknanın etiksel kullanımında, dürüstlük, adalet ve savunuculuk temel ilkelerdir. Savunucularının ikna edici mesleklerin kamusal yarara hizmet edebildiğine ve bu mesleklerdeki kişilerin etik olabileceğine inandıkları açıktır. Ancak, ne yazık ki “olabilmek” genellikle bir olgunun uygulamaya geçirildiği anlamına gelmez. Bir başka deyişle, savunucularının reklamların tüketiciye enformasyon sağlayarak ekonomik ve toplumsal sisteme hizmet edebilecekleri önermesine karşın, reklamcılık genellikle öne sürülen işlevinin tersine eksik enformasyon sağlamak, malların ve hizmetlerin fiyatını yükseltmek ve bireylerin gerçek satın almak gücünü azaltmak yönünde işlev görür. 184 Aynı durum halkla ilişkiler için de geçerlidir. Bazı uygulayıcıların, halkla ilişkilerin, fikirlerin pazarında çeşitli görüş açılarının açıklanmasına yardım ederek kamusal çıkara hizmet edebileceğini öne sürmelerine karşın, gerçekte aynı uygulayıcılar sık sık kamu yararı pahasına özel çıkarlara hizmet etmekle pazarı alt üst ederler. İkna edici mesleklerin neden etik davranmadıkları ve kamu çıkarına zarar verdikleri sorulabilir. Eleştirmenler, bu sorunun yanıtının ikna edici iletişimin doğasıyla ilgili olduğunu savunurlar. Bir başka deyişle ikna etme çabası, bütün rasyonelleştirme çabalarına karşın gerçekte manipülasyon, propaganda, zorlama, baskı ve bunun gibi çabalardan farklı değerlendirilemez. Profesyonel ikna, satışı artırmak ya da şirket imajını geliştirmek gibi amaçlara hizmet eden acil ve etkili bir araçken, etiksel ikna daha derin, ahlaki bir amaca dayanmalıdır. Örneğin, gazeteciliğin ahlaki nihai amacının hakikat ve özgürlük olması gibi. Aksi durumda, eğer araçların profesyonel ikna edici iletişimin sonuçları yüzünden suçlanması sürerse, reklamcılar ve halkla ilişkiler uygulayıcılarının iletişim sürecinde giderek disfonksiyonel bir rol oynama tehlikesi vardır. Reklamcılar ve halkla ilişkiler uygulayıcıları, çabalarının yönelmesi gereken ahlaki amaç konusunda bir anlaşmaya ulaşamadıkça da araçlar ve amaçlar suçlanmaya devam edecektir (Baker ve Martinson, 2001:148). A. HALKLA İLİŞKİLERDE ETİK Her mesleğin ahlaki bir amacı vardır. Tıbbın nihai amacı sağlık, hukukunki adalet, gazeteciliğinki de gerçekleri ortaya çıkarmaktır. Seib ve Fitzpatrick (1995:1), halkla ilişkilerin ahlaki amacını ise uyum - toplumsal uyum - olarak ifade ederler. Halkla ilişkiler uygulayıcılarının etiksel davranmaları ve karmaşık sorunların çözümünü sağlamak için aldıkları kararlarda, müşterinin en fazla çıkarına hizmet etmekle tüm toplumun çıkarına hizmet etmek arasındaki hassas dengeyi sürdürmeleri beklenir. Bu denge, halkla ilişkilercinin toplum içindeki rolüne ilişkin kabul edilen iki felsefeyi belirler (Lieber, 2005). İlk 185 felsefede, halkla ilişkiler temsilcisi inandığı bir ilkeyi savunan bir kişi olarak tanımlanmıştır. Bu, düşünce özgürlüğünün korunması temelinde bir bireyin bir fikri savunmasıdır. İkinci felsefe ise halkla ilişkiler temsilcisini, belli bir bakış açısı için kiralanan bir mecra olarak görür. Bu da düşünce özgürlüğüyle ilgilidir. Halkla ilişkiler temsilcisi kamuoyunda belli bir bakış açısını savunurken, kamuya müşterisinin tartışmalı da olsa bir iletisini duyma şansı verir. Klasik liberal anlayışın öne sürdüğü ideal durumda, halkla ilişkiler temsilcisi hem müşterisine hem de topluma hizmet edecektir. Ancak, endüstrinin işleyişine bakıldığında bu dengeyi bozan çok sayıda değişkenle karşılaşılır. Kişisel ya da kurumsal amaçlar, acele eyleme geçme gerekliliği, finansla ilgili sorunlar, vb. müşteriye hizmet etmekle topluma hizmet etmek arasındaki dengeyi kolayca bozabilir. Halkla ilişkiler; resmi eğitim, sertifika ve giriş koşulu gibi zorunluluklarının yokluğu nedeniyle hâlâ gerçek bir meslek olarak kabul görmede engellerle karşı karşıyadır. Günümüzde, halkla ilişkiler, yüzyıllık iş yapış biçiminin doğası sonucu, çoğu kez olumsuz anlamla yüklü tanımlar ve lakaplarla nitelenmeye başlanmıştır (Erdoğan, 2005:325). Araştırmalar da, halkla ilişkiler uygulayıcıları ile kamuları arasındaki güven yokluğunu ortaya çıkarmaktadır (Walle, 2003). Çünkü halkla ilişkiler bir savunuculuk mesleğidir ve belli amaçlar için kamuoyunu etkilemenin aracı durumundadır. Kamuoyunun hangi amaçlarla etkilenmek istendiği konusu ise mesleği tartışmalı bir duruma getirmektedir. Yanıltıcı enformasyon yayılması, yönetsel eylemlerin etkilenmesi, kalitesiz ürünlerin promosyonu gibi uygulamalar tartışılmakta; bir yandan endüstrinin cirosu artar ve halkla ilişkiler profesyonelleri medyada ön plana çıkarken diğer yandan halkla ilişkiler mesleği hedef haline gelmektedir. “Bifteği değil, cızırtıyı satın” kuralıyla özetlenebilecek iş yapma pratikleri, düşük kaliteli ya da yasal olmayan biçimlerde kullanılabilecek ürünlerin tanıtımını yapmak, kamuoyuna iletilen mesajlarda ayrımcı bir dil kullanmak, seçilmiş siyasetçilerin kararlarını ekonomik destekle etkilemek, Amerikan şirketlerinin üçüncü dünya ülkelerinde ABD’de kullanımı uygun olmayan ürünlerin kampanyasını yapması, 186 çevre üzerinde yıkıcı etkileri olan ürünlerin tanıtımının ve promosyonunun yapılması gibi uygulamalar nedeniyle halkla ilişkiler giderek bir güvenilirlik kaybına uğramaktadır. Güvenilirlik kaybından kaynaklanan bu olumsuz bakış açısı, halkın etik standartlar konusundaki algılarıyla ilgilidir. Halkla ilişkiler uygulayıcıları, işlerini yaparken, sık sık çeşitli seçimler ve etik ikilemlerle karşılaşırlar. Bu ikilemlerin çoğu, şirket için en yararlı şeyin genellikle toplumun yararına olmamasından kaynaklanır. Örneğin, bir tütün şirketi için amaç, olabildiğince çok sigara satmaktır ve insanlar sigara içmeye devam ederlerse şirket için daha iyi olacaktır. Bununla birlikte, nüfusun sağlık sorunlarını artırdığı için toplum için bu en iyi durum değildir. Seib ve Fitzpatrick de halkla ilişkiler profesyonellerine güvensizliğin büyük bölümünün, temsil ettikleri kurumlara halkın güveninin olmamasından kaynaklandığını belirtmektedirler (1995). Halkla ilişkiler uygulayıcılarının müşterilerinin davranış ya da eylemlerinden sorumlu olup olmayacağı, ayrıca, müşteri yararına üstlenilen eylemlerin bir sonucu olarak, başkalarının başına gelen kötü şeylerden ne derece sorumlu olacakları tartışma konusudur. Ancak, halkla ilişkiler uygulayıcıları, kendi kişisel eylemleri için uyguladıkları etik standartları, müşterilerinin eylemleri için de uygulamak durumundadır. Halkla ilişkiler etik kodlarının çoğu, uygulayıcının, giriştiği yöntemlerin etik olduğundan emin olmasını gerektirirler. Burada örgütün amacının önem taşımadığı, Uluslararası Af Örgütü için çalışan bir uygulayıcının hikâyesinin haber yapılması için rüşvet kullanırsa etik olamayacağı fikri öne sürülebilir. Ancak, tersi de doğrudur; eğer tanıtılan ürün etik değilse etik yöntemlerin kullanılması halkla ilişkilerciye yardımcı olamayacaktır (Walle, 2003). Dolayısıyla halkla ilişkilerde hem kullanılan yöntemlerin hem de bu yöntemlerin hizmet ettiği amacın etik olması, güvenilirliğin sağlanmasının bir koşulu olarak ortaya çıkmaktadır. 187 Güvenilirlik, halkla ilişkiler mesleğinin meşruiyet temelini oluşturur. Çünkü güvenilirlik, yayılan iletilerin istenen etkiyi yaratmasının ön koşuludur. Buna karşın, halkla ilişkiler uygulayıcılarının güven sarsıcı davranışları, endüstri için bir sorun olarak durmakta, halkla ilişkilere daha iyi bir ün kazandırma çabaları etik olmayan eylemlerle engellenmektedir. Halkla ilişkilerin, kamuoyu gözünde profesyonel konum kazanabilmesi için önce uygulayıcılarının yüksek standartlarla iş yapmalarını sağlayacak etik eğitimini almaları ve yaşama geçirmeleri gerekmektedir. Sonuçta özel sektörün halkla ilişkileri bir işletme etkinliğidir ve işletmeler açısından etik davranmak –en azından orta ve uzun vadedekârlıdır. Etik, toplumla sürtüşme maliyetinin azaltılmasını, çalışanların güdülenmesi sağlarken, işveren olarak girişimcinin çekiciliğini de artırır (Leisinger, 2000). Bu durum nitelikli iş gücünün işletmeyi tercih etmesine, dolayısıyla etik davranan işletmelerin nitelikli iş üretmesine neden olur. Dolayısıyla, uygulamalı işletme etiği, kapsamlı bir rekabet avantajı olarak değerlendirilmektedir. 1. Halkla İlişkilerde Etik Kodları Halkla ilişkiler alanında, geçen yüzyılın ikinci yarısından itibaren meslek örgütleri tarafından etik kodlar geliştirilmeye başlanmıştır. Bunlardan en çok bilineni Amerika Halkla İlişkiler Derneği’nin (Public Relations Society of America - PRSA) etik kodlarıdır. İlk olarak, endüstrinin en önemli üye örgütleri tarafından Aralık 1950’de yazılan kod, alanın uygulayıcılarının değişen rollerine göre sürekli olarak gözden geçirilmektedir. Uluslararası Halkla İlişkiler Derneği (IPRA) ise mesleği düzenleyici kuralları belirlemek üzere Mayıs 1961’de Venedik’te genel bir oturum düzenledi. Burada, derneğe bağlı halkla ilişkiler üyelerini bağlayıcı kararlar alındı. Alınan kararlar, “profesyonel bütünlüğü sağlayan kurallar”, “müşteriye yönelik kurallar”, “halka ve basına yönelik davranış kuralları” ve “meslektaşlara yönelik kurallar” olmak üzere dört grupta toplandı. Profesyonel bütünlüğü sağlayan kurallar, derneğe üye bir halkla ilişkiler uzmanının piyasada unvanının iyi 188 olarak duyulmasına yönelikti. Müşteriye yönelik kurallar, bir halkla ilişkiler uzmanının bütün müşterilerine görev anlayışı açısından adil ve eşit davranmasını, ilgili tarafın onayı olmaksızın taraf tutmamasını, eski ya da yeni müşterisine ait gizli bilgileri ilgili tarafın onayı olmadan açıklamamasını, müşterinin işini yaparken başka hiç kimseden değerli hediye, komisyon maaş almamasını gerektirir. Halka ve basına yönelik davranış kuralları ise, halkla ilişkilercinin daima kamuoyunun çıkarları doğrultusunda hareket etmesini, asla medyayı birbirine düşürecek hareketlerde bulunmamasını, basına yanlış veya çarpıtılmış bilgi vermemesini, derneği kendi çıkarları için kullanmamasını kapsar. Meslektaşlara yönelik kurallar, hiçbir zaman diğer bir üyenin kişiliğini zedeleyecek ve onu rencide edecek davranışlarda bulunmamayı gerektirir. Üye, kötü amaçlı bir meslektaş hakkında bir şeyler biliyorsa bu bildiklerini mutlaka IPRA’ya bildirmelidir. Ayrıca, bir üye başka bir üyenin işine talip olmamalıdır. Uluslararası Halkla İlişkiler Derneği’nin (IPRA) “Uluslararası Etik Yasası” da denilen Atina Yasası ise 12 Mayıs 1965’de Atina’da toplanan IPRA Genel Kurulu’nda kabul edilmiş ve 17 Nisan 1968’de Tahran’da üzerinde değişiklikler yapılmıştır. Atina Yasası ile IPRA üyeleri, Birleşmiş Milletler Yasası’nda bulunan ilkeleri tanımayı ve saygı göstermeyi kabul ettiler. Yasada, milyonlarca bireyle temasa geçmeyi sağlayan tekniklerden yararlanılmasının, halkla ilişkiler uygulayıcılarına kesin bir ahlaka saygı sınırlandırması gereken bir güç verdiği belirtildi. Bunun sonucunda, dernek üyeleri; insan Hakları Evrensel Bildirisi’nin moral kural ve ilkelerine saygı göstermek, insan onurunu korumak, bütün koşullar altında hem hizmet ettiği kuruluşun hem de bu kuruluşun hizmet ettiği halk topluluklarının karşılıklı çıkarlarını gözetecek şekilde davranmak, her ne olursa olsun, sadakat ve dürüstlükten ayrılmamak gibi konularda kendilerini bağladılar. Gerçeği önemsememek, gerçeklere dayanmayan bilgileri yaymak, dürüst olmayan, insan onurunu ve karakterini zedeleyecek özellikteki girişim ve taahhütlerin içinde bulunmak, insanın serbest yargıya varmasını engelleyen bilinçsiz bir güdüleme yaratabilecek her çeşit yöntemi, aracı ve tekniği kullanmak yasaklandı. 189 Halkla İlişkilerin uluslararası etik kurallarından biri de Halkla İlişkiler Enstitüsü’nün (IPR) Ahlak Kuralları’dır. Bu ahlak kuralları, bazı değişiklikler ve eklemeler yapılarak, 9 Nisan 1986’da yeniden düzenlenmiştir. Kurallar, halkla ilişkilercinin en yüksek standartları kullanması; tüm çalışanlarına, müşterilerine, üye arkadaşlarına, halka ve basına karşı dürüst olması; basına yanlış bilgi vermemesi; çalıştığı şirketin gizliliğine saygı duyması; işini gördürmek için bir resmi kuruma rüşvet vermemesi; başka profesyonellerle çalışırken, onların kurallarına göre hareket etmesi gibi kuralları içermektedir. Bir başka etik kod ise Uluslararası Halkla İlişkiler Danışmanları Derneği Komitesi’nce (ICO) Uluslararası Meslek Bildirisi olarak 25 Ekim 1991’de kabul edilen Roma Bildirisi’dir. Bildiriye göre, dernek üyesi bir şirket, halkla ilişkiler uygulamalarında en yüksek standartları yerine getirmekle kesin olarak yükümlüdür. Ayrıca üye, geçmişteki ve mevcut müşterilerine, üye arkadaşlarına ve halkla ilişkiler uzmanlarına, halkla ilişkiler mesleğine, diğer mesleklerin uzmanlarına, tedarikçilere, aracılara, iletişim organlarına, çalışanlarına ve bütün kamuya karşı sorumludur. Çalışanlarından birinin bu meslek ahlakı ve ilkelerine uygun olmayan biçimde davranmasına bilerek yol açan ya da böyle davranışına izin veren üye şirket, bu fiilde taraftır ve meslek ahlakı ve ilkelerine kendisi uymamış sayılacaktır. Üye şirketin, bu meslek ahlakı ve ilkelerine uygun olmayan biçimde davranan bir çalışanı, işveren tarafından disiplin altına alınmalıdır. Yine dernek üyesi şirketler, mesleki etkinliklerini kamu çıkarına gereken saygıyı göstererek yürütmek durumundadırlar. Gerçeğe saygı göstermek, mesleki etkinlik sırasında öğrenilen ya da verilen sırlara saygı duymak, rüşvet vermemek, kazanç sağlamak için kurum içi bilgiden yararlanmamak da Roma Bildirisi’nin maddeleri arasındadır. Yine bildiriye göre, halkla ilişkiler şirketi, bağımsızlığını, nesnelliğini ya da dürüstlüğünü zedeleyebilecek koşullarda ya da böyle sözleşme maddelerine göre müşteriye hizmet vermeyecektir. Ayrıca, başka bir üyenin meslek adına ya da uygulamalarına da zarar vermemesi gerekir. Uluslararası Halkla İlişkiler Derneği (IPRA), Halkla İlişkiler Avrupa Konfederasyonu (CERP) ve Halkla İlişkiler Danışmanlar Derne190 ği Uluslararası Komitesi’nin (ICO) temsilcileri, Haziran 1997’de Helsinki’de yapılan Dünya Halkla İlişkiler Kongresi’nde meslekte kalitenin sağlanması ve geliştirilmesi için bazı koşulları kabul ettiler. Helsinki Bildirgesi olarak bilinen bildirgede, halkla ilişkilerde kalitenin önemi vurgulanmış ve halkla ilişkilerin bir meslek olarak, ortak ve geniş bir bilgi temeline, akademik çalışmalara, araştırmalara, etik ilkelere ve performans denetimine dayanması gerektiği belirtilmiştir. Bildirge ile kalite alanında ortak çalışmalar yürütmek üzere, Uluslararası Halkla İlişkiler Kalite Enstitüsü (IQPR) kurulmuştur. IQPR tarafından belirlenip yayımlanan halkla ilişkiler alanındaki en düşük kalite standartları, sürekli güncelleştirilmektedir. 2. Halkla İlişkilerde Sorumluluklar Halkla ilişkiler mesleğinde sorumluluk duyulması gereken kesimler, beş grupta incelenebilir. Bunlar; kamu, şirket çalışanları, meslektaşlar, şirketin müşterileri ve birlikte iş yaptığı diğer profesyonellerdir. a. Halkla İlişkilerin Kamusal Sorumluluğu Halkla ilişkiler, bir iletişim mesleğidir. Dolayısıyla, halkla ilişkiler etkinlikleri, sadece müşterilerini ya da şirketin iş yaptığı diğer insanları değil, kamuyu da etkilemektedir. Bu noktada, halkla ilişkilercinin kamuya, makul yargılara varmasını sağlayacak doğru ve güvenilir bilgiler yayması, yalan söylemekten ve gerçekleri çarpıtmaktan kaçınması gerekir. Kamuya karşı sorumluluk, meslek örgütlerinin kodlarında da değişen derecelerde vurgulanmaktadır. Atina yasasında mesleğin kamuya karşı sorumluluğunun hesaba katılması gerektiği belirtilir. Bu bağlamda, İnsan Hakları Evrensel Bildirisi’nin moral kural ve ilkelerine saygı gösterilmesi, insan onurunun korunması ve herkesin kendi yargısına kendisinin varmasının sağlanması gereklidir. Atina Yasası’nın kamusal sorumluluğa ilişkin diğer maddeleri şöyledir: “Bütün koşullar altında hem hizmet ettiği kuruluşun hem de bu kuruluşun hizmet ettiği halk topluluklarının karşılıklı çıkarlarını gözetecek şekilde davranmak. Herhangi bir yanlış anlamaya meydan bırakmayacak şekilde kaleme alınmış olan çalışmalarını ve yükümlülüklerini yerine getir191 mek, her ne olursa olsun, sadakat ve dürüstlükten ayrılmayarak, eski ve halihazır müşterilerinin ve çalışmalarından etkilenen halk topluluklarının güvenini korumak”. Yasaya göre, halkla ilişkilerci gerçeği önemsememek, doğrulanabilir ve yerleşmiş gerçeklere dayanmayan bilgileri yaymak; toplumsal kurallara aykırı, dürüst olmayan, insan onurunu ve karakterini zedeleyecek özellikteki girişim ve taahhütlerin içinde bulunmak; insanın serbest yargıya varmasını engelleyen bilinçsiz bir güdüleme yaratabilecek her çeşit yöntemi, aracı ve tekniği kullanmak gibi eylemleri kendisine yasaklar. Roma Bildirisi, halkla ilişkiler şirketinin bütün kamuya karşı sorumlu olduğunu belirtir. Bildiride, “Dernek üyesi şirket, mesleki etkinliklerini kamu çıkarına gereken saygıyı göstererek yürütecektir” ifadesi yer alır. Bildiri, halkla ilişkilerci ile gerçek arasındaki ilişkiyi de şöyle düzenlemiştir: Halkla ilişkilerci, “gerçeğe saygı göstermekle, bilerek ya da düşünmeden yalan ya da yanlış yönlendirilen bilgi yaymakla ve kasıtlı olmadan böyle bir davranışta bulunmaktan kaçınmak için gereken dikkati göstermekte her zaman yükümlüdür.” IPRA’nın Meslek Ahlak Yasası ise, halkla ilişkilercinin kamusal sorumluluğunu, “Bir üye daima kamuoyunun çıkarları doğrultusunda hareket etmelidir.” ifadesiyle belirtir. Türkiye’de ise İletişim Danışmanlığı Şirketleri Derneği’nin Meslek Ahlakı İlkeleri’nde, iletişim danışmanları, “Hizmet ettikleri kişi, kurum ve kuruluşların temsili sürecinde, ilgili tüm tarafların ve kamunun çıkarlarını da göz önünde bulundururlar, kamuoyu ve ilgili taraflarla kurdukları iletişimde; doğru bilgi aktarımına özen gösterirler, aktardıkları ancak daha sonra doğru olmadığını öğrendikleri/anladıkları bilgilerle ilgili yanlışlarını düzeltirler” ilkesi yer almaktadır. Söz konusu kodlarda, kamuoyunun dikkate alınması gerektiği vurgulanmış ancak, çıkar çatışması durumunda ne yapılacağı açıkça belirtilmemiştir. Walle (2003), halkla ilişkiler etiğinde, toplumsal sorumluluğun öneminin altını çizerek, mevcut etik kodların toplumsal sorumluluğu 192 ne ölçüde koruduğunun belirlenmesi için, beş kodu değerlendirmektedir. Bunlar PRSA, CPRS (Canadian Public Relations Society), PRIA (the Public Relations Institute of Australia), PRINZ (The Public Relations Institute of New Zeeland) ve PRISA’nın (Public Relations Institute of Southern Africa) kodlarıdır. Bu kodlar, bir uygulayıcıya günlük etkinliklerinin akışı içinde etik olarak nasıl davranması gerektiğini anlatan 15-20 kısa cümleli, yazılı kuraldan oluşmaktadır. Walle, incelemesi sonucunda hiçbir kodun açıkça kamu iyiliği ve mutluluğuna yönelik olmadığını belirler. Kodların hepsi de, uygulayıcıların müşteriler ve diğer uygulayıcılara karşı görevinden söz etmektedir. Çoğu, uygulayıcıların etik dışı kişisel davranışlarına ilişkin özel yasaklar içerir (yalan söylememek gibi). Bununla birlikte kodların açıkça belirtmediği şey, uygulayıcıların kamularına ve genelde topluma karşı görevleri konusudur. Bazıları, kamusal yarardan söz eder, yine de hiçbir kod, bu çıkarlar çatıştığında müşteri davranışıyla ilgili tavır alma konusunda açık hükümler içermez. Halbuki, mesleğin kamusal sorumluluğu doğrudan ve açıkça daha çok vurgulanmalıdır. Kodlar, müşteri gereksinimleri ile üye uygulayıcıların çıkarları üzerine toplumsal görevi yerleştiren açık yönergeler içermelidir. Sadece bu yol, mesleği topluma karşı sorumluluklarıyla buluşturacaktır ve onun kötü şöhretini düzeltmeye başlayacaktır. Halkla ilişkilerin gelecekteki başarısı, büyük ölçüde, alanın etik davranış konusuna nasıl tepki göstereceğine bağlı olacaktır. b. Halkla İlişkilerin Medyaya Karşı Sorumluluğu Halkla ilişkiler uygulayıcısı, işini yaparken biçimlendirdiği iletileri hedeflediği kesimlere, büyük oranda medya aracılığıyla yaymaktadır. Dolayısıyla, halkla ilişkiler şirketleri ile medyanın ilişkileri, önemli ve sorunlu bir etik alanı oluşturmaktadır. Halkla ilişkilercilerin savunucu rolleri ile gazetecilerin gerçeğin tarafsız anlatıcısı rollerinin çatışması, her iki meslek etiğini de ilgilendiren bir konu olarak belirmektedir. Uygulamada, halkla ilişkilerci mesleğinin etik kurallarına aykırı olarak gerçeğe dayanmayan iletileri yaymaya giriştiğinde medya çalışanları da kamunun aldatılmasında suç ortağı konumuna düşmektedir. Halkla ilişkilercilerle gazeteciler arasında paraya dayanan 193 ilişkilerin kurulması da etik açıdan sakıncalı durumlara neden olmaktadır. Aslında her iki mesleğin de etik kodları, meslekler arası ilişkileri düzenleyen, kamunun aldatılmasını engelleyen kuralları barındırmaktadır. Medya etiği ele alındığında, gazetecinin doğruluğu kanıtlanmayan, kaynağı güvenilir olmayan bilgileri aktarması çeşitli ahlak ilkeleriyle yasaklanmıştır. Ancak, bir kaynaktan alınan bilgilerin başka kaynaklardan doğrulatılmadan yayınlanmaması gibi ilkelerin uygulamada ihmal edilmesi, gazetecilerin etik olmayan davranışlar sergilemelerine neden olmaktadır. Diğer yandan, halkla ilişkiler uygulayıcılarının meslek ilkelerinde de yalan söylememek, gerçeğe uygun olmayan enformasyonu yaymamak gibi kurallar bulunmaktadır. Her iki meslek grubunun da uygulamada söz konusu meslek ilkelerine uygun davranmaması etik sorunlara yol açarken, halkla ilişkilercilerle medya çalışanları arasında kurulan parasal ilişkiler de sorunları derinleştirmektedir. Halkla ilişkiler alanındaki kodlarda vurgulanan bir meslek ilkesi de halkla ilişkiler uygulayıcılarının iş yaptıkları diğer meslek gruplarının etik kodlarına saygı göstermek ve bu kodlara uygun davranmaktır. Uygulamada bu ilkenin ihlal edilmesi halkla ilişkilerle gazetecilik arasında sorunlar yaşanmasına neden olmaktadır. En çok sorun da halkla ilişkiler uygulayıcıları tarafından gazetecilere sağlanan bedava olanaklar konusunda yaşanmaktadır. Bu konuda kayda değer bir örnek, 1986’da ABD’de yaşanmıştır (Seib ve Fitzpatrick, 1995:72). Disney World, 15. yıldönümü kutlamaları için 10 binden fazla gazeteciye çağrı gönderdi. Gazetecilerin otel ve havayolu giderleri Disney tarafından finanse edildi ve üç günlük kutlamanın toplam faturasının 7,5 milyon dolar olacağı tahmin edildi. Davetlilere üç seçenek sunuldu: Masrafları kendisinin ödemesi; masrafın bir bölümünü karşılamak için günde 150 dolar ödemesi ya da tüm seyahat, yiyecek ve kalacak yer için ödemeyi Disney’e ve diğer sponsorlara bırakması. Bu junket gazeteciliği, haber medyasında çalışanlar tarafından yoğun biçimde eleştirildi. New York Times 194 Disney’den bedava yolculuk kabul eden gazetecilerin mesleğin şerefini lekelediğini ve bütün gazetecilerin böyle yaptığı izlenimini yarattıklarını yazdı. Bu olayla ilgili olumsuz haber sunumları gazetecilerin etiksel kusurunda odaklanmasına karşın, burada halkla ilişkiler profesyonellerinin de dikkat etmesi gereken bir durum vardır. Çünkü Disney’in, böyle çekici bir teklif yapmakla etiksel olmayan bir davranışı teşvik ettiği, gazetecilere rüşvet vermeye çalıştığı düşünüldü. Bu olayın yarattığı tartışmalara karşın, Disney, 1991’deki 20. yıldönümü kutlamalarında gazetecilere yine benzer bir teklifte bulundu (Seib ve Fitzpatrick, 1995:73). Bu kez, tartışma NBC’nin “Today” şovunda meydana geldi. NBC, 30 kişilik “Today” kadrosunun bedava uçak bileti ve otel odalarını kabul ettiğinin öğrenilmesinden sonra, Disney ve Delta Airlines’ın masraflarının karşılanmasına karar verdi. Sonuçta, Disney’in haber medyasında dost kazanma çabalarında etiksel olmayan biçimde beceriksiz olduğu izlenimi doğdu ve “Biz öneriyi yaptık ve gazeteciler kabul etti” diye savunma yapmak, Disney’i kamunun gözünde aklayamadı. Oysa, kendi mesleğinde etiksel olmak, birlikte iş yapılan diğer mesleklerin etikleri hakkında bilgili olmayı gerektirir. Disney, gazetecilik etiğine saygı gösterseydi, muhabirleri yıldönümü kutlamalarına para yardımı önermeden davet etmesi gerekecekti. Kuşkusuz, bu durumda katılan gazeteci sayısı “bedava gezi” yönteminde olduğundan daha az olurdu, ancak Disney uzun dönemde saygınlığını güçlendirmede üstünlük kazanırdı. Gazetecilere bedava olanaklar sağlanmasının yarattığı sorunlara bir başka örnek de Türkiye’den verilebilir. Tüketici Raporu dergisi, 2002 yılında Dünya Tüketici Günü nedeniyle 15 Mart’ta özel bir etkinlik düzenledi. Basın mensuplarına gönderilen çağrı metninde ise etkinliğe katılan gazetecilere promosyon dağıtımı yapılacağı belirtiliyordu. Bunun üzerine Ekonomi Muhabirleri Derneği, üyelerine toplantıya katılmamaları çağrısı yaptı. Etkinliğin tehlikeye girmesi üzerine Medialand Halkla İlişkiler şirketi devreye girerek promosyon dağıtımının gazetecilere değil, derginin ödül kazanan müşterilerine yapılacağını açıkladı. Medialand açıklamasında, gazetecilere promosyon 195 dağıtılacağı ifadesi konusunda da “bu ibare gözümüzden kaçtı” savunmasıyla kendini aklamaya çalıştı (Zaman, 22 Mart 2002). Halkla ilişkilercilerle gazetecilerin ilişkilerinde örnek olabilecek bir başka olay ise 2005 yılında yaşandı. Olay TV kameramanı Feridun Özaydın, 12 Haziran günü Adres Lisan Merkezi tarafından Bademli Aslanlar Kulüp’te düzenlenen etkinliği izledi. Etkinlikten ayrılırken, kendisine içinde basın bülteninin de bulunduğu bir zarf verildi. Haber merkezine gelen kameraman, zarfın içinden 30 YTL çıktığını gördü. Bir yanlışlık olduğu düşüncesiyle etkinliği düzenleyen ERSOP PR isimli şirketin yetkilisi ile görüştüğünde, kendisine, paranın etkinliği izleyen muhabir ve kameramanlara katkı olması amacıyla verildiği belirtildi. Televizyon yetkilileri, bu tür bir davranışın medya etiği açısından yanlış olduğunu ifade ettiklerinde ise, "Siz hiç garsona bahşiş vermiyor musunuz?" yanıtıyla karşılaştılar. Sonuçta, Adres Lisan Merkezi, Olay TV Editörüne bir özür mektubu göndererek, kendilerinin olaydan haberdar olmadığını savundu. Bursa’daki Çağdaş Gazeteciler Derneği, Gazeteciler Cemiyeti, Anadolu Spor Gazetecileri Derneği, Halkla İlişkiler Derneği ve Reklamcılar Derneği şubeleri de bir açıklama yaparak, olayı kınadıklarını bildirdiler. Derneklerin açıklamasında, medyayla yürütülen etik dışı ilişkilerin uzun dönemde bu ilişkileri kuran kişi ve kurumlara zarar vereceği belirtildi. Meslek kurallarına ve etik değerlere aykırı olarak maddi yarar sağlayarak yürütülen habercilik anlayışının son derece onur kırıcı ve mesleği aşındırıcı olduğu belirtilen açıklamada, “Zaman zaman yaşanan bu tur girişimlere iletişim sürecinin tüm kesimleri tarafından artık son verilmelidir. İlişkiler profesyonel düzeyde ve her meslek kesiminin kendi mesleki etik değerlerine bağlı olarak sürdürülmelidir.” dendi. Daha önceleri, gazeteciyle haber kaynağı arasındaki çıkar ilişkileri olağan karşılanırken, son dönemde basın örgütlerinin girişimleriyle hediye alışverişi sorgulanmaya, bu konuda ciddi bir duyarlılık görülmeye başlandı. 1997 yılının Kasım ayında, Basın Konseyi, Halkla İlişkiler Derneği, Ekonomi Muhabirleri Derneği ve Magazin Muhabir- 196 leri Derneği'nin yönetim kurullarında ayrı ayrı alınan kararlarda, gazetecilere hediye gönderilmemesi, gelen hediyelerin geri çevrilmesi gerektiği vurgulandı. Bu karara uymayan dernek üyelerine uygulanan yaptırım ise onları teşhir etmektir. Halkla ilişkiler şirketlerinin gazetecilere hediye vermesi ve bedava olanaklar sağlaması dünyanın hiçbir yerinde yok olmasa da hediye sirkülasyonunun gittikçe azaldığı söylenebilir. Halkla ilişkiler şirketlerinin, müşterilerine kendilerini anımsatmak için gazetecilere pahalı hediyeler vermek yerine kitap göndermek, kart atmak, ağaç dikmek ya da bir yardım kuruluşuna bağışta bulunmak gibi simgesel şeyler yapmayı önermesi daha kabul edilebilir bulunmaktadır. Bu konuyla ilgili olarak Atina Yasası’nda, halkla ilişkilercilerin “Bütün durumlarda ve her şartta, ilişki içinde olduğu kimselere güven vermeyi ve bu güveni koruyacak şekilde davranmayı” taahhüt ettiği belirtilmiştir. Roma Bildirisi’nde ise “Başka mesleklerden uzmanlarla işbirliğine girip çalışırken bu mesleklerin ahlak ve ilkelerini farklı tutmayacak, bu ahlak ve ilkelere saygı gösterecek ve bu ahlak ve ilkelerin çiğnenmesine bilerek taraf olmayacaktır.” ifadesi yer almaktadır. IPR’nin Ahlak Kuralları’na göre de “Bir üye başka profesyonellerle çalışırken, onların kurallarına göre hareket etmelidir.” İletişim Danışmanlığı Şirketleri Derneği Meslek Ahlakı İlkeleri’nde ise halkla ilişkiler uygulayıcıları ile medya mensupları arasındaki ilişkiler daha ayrıntılı olarak düzenlenmiştir: İletişim danışmanlığı faaliyetleri kapsamında medya organlarına iletilen tüm malzemelerin haber değeri açısından değerlendirilmesine gölge düşürecek nitelik ve değerde hediye vermezler, ağırlama yapmazlar. Medya mensuplarına para karşılığı haber teklifinde bulunmazlar. Medya organlarından kendilerine ya da müşterilerine gelebilecek paralı haber tekliflerini desteklemezler. Haberlerinin kullanılması karşılığında gazetecilerle gizli ve özel anlaşmalar yapmazlar, gazetecileri gizlice ödüllendirmezler. 197 Ayrıca, ifade özgürlüğü, tüm görüşlerin adil bir biçimde temsil edilmesi, açıklık ve şeffaflık gibi konular da vurgulanmaktadır. Gazetecilerle halkla ilişkilercilerin ilişkilerinin düzenlenmesi konusunda Halkla İlişkiler Derneği, Ekonomi Muhabirleri Derneği ve Bilişim Muhabirleri Derneği bir araya gelerek 2003 Mart’ında, "PR ve Medya İlişkileri"ne dair ortak bir deklarasyon metni hazırladılar. Deklarasyonda, halkla ilişkilerle gazeteciliğin sürekli etkileşim içinde ve birbirinden ayrılamaz iki meslek grubu olduğu belirtilerek, iyi niyetli ve sürekli bir yardımlaşmanın önemi vurgulanmaktadır. Ortak deklarasyonda ayrıca, iki meslek grubu arasındaki ilişkinin toplumsal fayda temeline dayandırılması ve basın mensuplarına verilecek hediyelerin maddi değerleriyle ilgili standartlar oluşturulması gerekliliği belirtilmiştir. Gazeteciler ile halkla ilişkiler uzmanları arasındaki sorunların giderilmesi, daha doğru ve verimli bir işbirliği sürdürülmesi amacıyla her iki meslek mensubunun birbirlerine davranışları düzenlenmiştir. Medya içeriğinin biçimlendirilmesinde, halkla ilişkiler etkinlikleri giderek önemli bir rol oynamaktadır. Etik dışı uygulamaların önlenmesinde, gazetecilerin, modern toplumları biçimlendiren güçlerle çalışma yöntemleri geliştirmeye gereksinimi vardır. Halkla ilişkiler sektörünün giderek büyümesi, gazetecilerin bu gerçeği tanımasını ve ona göre önlem almasını gerektirir. Bu noktada, meslek standartları geliştirme için kendini düzenleme ve suistimalleri önleme, hem halkla ilişkiler endüstrisinin hem de medyanın ve dolayısıyla toplumun önemli bir meselesi haline gelmektedir. Gazetecilerin halkla ilişkilerin nüfuzunu ve artan etkisini fark etmedeki başarısızlığı ise halkla ilişkilerdeki meslek standartlarının da düşmesine yol açmaktadır. Sonuçta, halkla ilişkiler, kamusal inceleme ve denetimden bağımsız yarı karanlık bir alanda işlemeye devam etmektedir. Oysa, gazetecilerin halkla ilişkilerin nüfuzunu fark etmesi ve halkla ilişkiler etkinliklerinin etkisinin farkında olması, bu etkinliklere açıklık getirecektir. Halkla ilişkiler etkinliklerinin gazeteciler ve toplum tarafından daha iyi fark edilmesi ise kaçınılmaz olarak daha 198 yüksek standartları ve uygulamaları zorlayacaktır. Gerçekte, halkla ilişkilerin iyi olabileceği yönünde epey kanıt bulunmaktadır. Yardım kuruluşlarının fonlarının artmasında, önemli hükümet programlarının halka tanıtılmasında halkla ilişkiler kampanyaları kamusal bir görev görmektedir. c. Halkla İlişkilerde Müşterilere Karşı Sorumluluk Halkla ilişkiler uygulayıcısının müşterilerine karşı sorumluluğu, işini yaparken en yüksek standartları yerine getirmek ve müşterilerin sırlarını korumak gibi ilkeler çerçevesinde belirlenmiştir. Roma Bildirisi’nde, dernek üyesi bir şirketin, halkla ilişkiler uygulamalarında en yüksek standartları yerine getirmekle kesin olarak yükümlü olduğu; ayrıca üye şirketin, geçmişteki ve mevcut müşterilerine karşı sorumluluğu olduğu belirtilmektedir. Bildiri, dernek üyesi şirketlerin müşterilerine karşı sorumluluğunu ayrıntılı bir biçimde düzenlemektedir. Bildiriye göre, dernek üyesi olan şirket; Eski ve yeni müşterilerinin sırlarını koruyacak, şayet müşteri bu bilgilerden kamunun yararlanmasına izin vermemişse ya da bu bilgilerin açıklanmasına özel izin vermemişse, bu müşterilere zarar verecek veya haksız önyargı oluşturacak ya da üye şirkete finansal yarar sağlayacak biçimde bu sırları açıklamayacak ya da bu sırlardan yararlanmayacaktır. Roma Bildirisi’ne göre, halkla ilişkiler uygulayıcısı, müşteriden başka kişilerden ücret, komisyon ya da başka değerli bedeller almakta serbesttir, ancak bu bedelleri müşteriye açıklayacaktır. Ayrıca, kazanç sağlamak için kurum içi bilgiden yararlanılması da yasaklanmıştır. Buna göre, “dernek üyesi şirketin üyeleri ya da çalışanları, müşterinin ve üyenin üst düzeydeki yöneticisinin veya muhasebe müdürünün ya da uygun bir görevlinin önceden yazılı izni olmaksızın müşterinin menkul değerlerine doğrudan yatırım yapmayacaklardır.” Yine, ilgili müşterinin kesin onayı olmadan çelişen ya da rekabet eden çıkarları temsil etmemek, üstesinden gelme ya da önleme yeteneklerini aşan sonuçlara ulaşmayı garanti etmemek de halkla ilişkiler uygulayıcılarının uyması gereken kurallar arasındadır. Buna karşılık, halkla ilişkiler 199 şirketinin de “Bağımsızlığını, nesnelliğini ya da dürüstlüğünü zedeleyebilecek koşullarda ya da böyle sözleşme maddelerine göre müşteriye hizmet” vermeyeceği hükmü bulunmaktadır. IPRA’nın Meslek Davranış İlkeleri ise “Derneğe üye bir halkla ilişkiler uzmanı bütün müşterilerine görev anlayışı açısından adil ve eşit davranmalıdır” kuralını getirir. İlkelere göre bir üye, eski ya da yeni müşterilerine ilişkin gizli bilgileri ilgili tarafın onayı olmadan açıklamamalı, yine ilgili tarafın onayı olmaksızın taraf tutmamalı ve rekabet etmemelidir. Ayrıca, bir müşterisinin işini yaparken başka hiç kimseden değerli hediye, komisyon, maaş alamaz ve neticelendirdiği işlerin sonunda hiçbir şekilde fiyat ve ücret tartışmasına giremez. IPR’nin Ahlak Kuralları’na göre de, “Bir üye halkla ilişkiler yaparken en yüksek standartları kullanmalıdır. Asla ucuza ve düşük kaliteye kaçmamalıdır.” Müşterilerine karşı dürüst olmak, aynı anda iki tarafı birden temsil etmemek de IPR’nin ahlak kuralları arasındadır. İletişim Danışmanlığı Şirketleri Derneği Meslek Ahlakı İlkeleri’nde ise müşterilerine ve potansiyel müşterilerine, şirketleri, uzmanları, uzmanlık alanları ve referansları konusunda doğru ve eksiksiz bilgi vermek; hizmet sundukları ticari kuruluşların hisse senetlerine sahip olmaları durumunda, bunu açıklamak; geçmiş ve mevcut müşterileri ile ilgili edindikleri sır niteliğindeki bilgileri açıklamamak gibi kurallar yer almaktadır. Meslek ahlak ilkeleri, talep edilen görevin bu ilkelere ters düşmesi durumunda yapılması gerekeni de şöyle belirtmektedir: Üyeler, İletişim danışmanlığı faaliyetleri kapsamında kendilerinden talep edilen herhangi bir görevin, meslek ahlak ilkelerine ters düşmesi durumunda öncelikle hizmet sundukları kişi, kurum ve kuruluşları uyararak bu ilkelere uymaları için çaba gösterirler. Bu özellikteki görevleri yerine getirmeleri konusunda ısrar edildiği takdirde ise, kendileri için sonuçları ne olursa olsun, bunları kabul etmezler. 200 d. Halkla İlişkiler Şirketlerinin Çalışanlara Karşı Sorumluluğu Roma Bildirisi’nde dernek üyesi her şirketin çalışanlarına karşı sorumluluğu olduğu vurgulanmaktadır. Ancak, bu sorumluluğun niteliği ve nasıl yerine getirileceği konusunda bir açıklama bulunmamaktadır. IPR’nin Ahlak Kuralları ise, üye şirketin tüm çalışanlarına karşı dürüst olması gerektiğini vurgular. Bu konu, İletişim Danışmanlığı Şirketleri Derneği Meslek Ahlakı İlkeleri’nde de gündeme getirilmektedir. Bu ilkelere göre, dernek üyesi şirketler, “Sektörün nitelikli insan kaynakları ile donatılmasına yönelik girişimlerle, akademik dünyanın bu doğrultudaki faaliyetlerini desteklerler; çalışanlarının hak, hukuk ve menfaatlerini korurlar; çalışanlarının kariyer planlarına yönelik eğitim ve gelişim faaliyetlerini desteklerler.” e. Halkla İlişkilerde Meslektaşlara Karşı Sorumluluk Halkla ilişkiler uygulayıcıları, kamuoyu, müşteriler, birlikte iş yapılan profesyoneller yanında meslektaşlarına karşı da sorumlu davranmalıdır. Roma Bildirisi, dernek üyesi bir şirketin, “üye arkadaşlarına ve halkla ilişkiler uzmanlarına, halkla ilişkiler mesleğine” karşı sorumlu olduğunu belirtmektedir. Bildiriye göre, üyeler; Aşırı iddialardan ya da haksız karşılaştırmalardan kaçınıp başkalarından ödünç alınan düşüncelere saygı göstererek dürüstlüğün ve gerçekliğin yüksek standartlarına bağlı kalacaktır. İster kendi girişimi, ister müşterinin iradesiyle olsun, potansiyel müşteriye, yeteneklerini ve hizmetlerini sunmada serbest olacaktır, ancak bunu yaparken mevcut bir sözleşmeyi, sona erdirmenin ya da müşteriye halen hizmet veren bir danışman üyenin adını ya da yeteneklerini gözden düşürmenin yollarını aramayacaktır. Başka bir üyenin meslek adına ya da uygulamalarına zarar vermeyecektir. IPRA’nın Meslek Davranış İlkeleri de bir üyenin diğer bir üyenin kişiliğini zedeleyecek ve onu rencide edecek davranışlarda bulunmasını yasaklar. Ayrıca bir üye kötü amaçlı bir meslektaş hakkında bir 201 şeyler biliyorsa, bu bildiklerini mutlaka IPRA’ya bildirmelidir. Yine IPRA’nın ilkelerine göre bir üye başka bir üyenin işine talip olamaz. Söz konusu maddelerin, halkla ilişkiler şirketleri ve çalışanları arasındaki haksız rekabeti önlemeye yönelik oldukları görülmektedir. 3. Halkla İlişkilerde Etiksel Karar Verme Modelleri Halkla ilişkiler uygulayıcıları, işlerini yaparken sık sık etiksel karar verme durumuyla karşı karşıya gelirler. Böyle durumlarda hızlı ve uygun kararlar vermeleri gerekir. Bunu sağlamak için, halkla ilişkiler alanında endüstri tarafından geliştirilen çeşitli etik kodlar bulunmaktadır, ancak etiği halkla ilişkiler perspektifinden tam olarak açıklayan kuramsal bir çerçeve yoktur. Yine de Halkla ilişkilerde etiksel karar verme sürecine ilişkin birkaç model geliştirilmiştir. Bunların başlıcaları; avukat/rakip modeli, sorumlu savunma modeli, aydınlanmış bencillik modeli, iki yönlü iletişim modeli ve toplumsal sorumluluk modelidir. Söz konusu modellerin her biri halkla ilişkiler uygulaması için farklı bir gerekçe, farklı bir temellendirme sunmaktadır. a. Avukat/Rakip Modeli Barney ve Black tarafından geliştirilen bu model, halkla ilişkilerin söylemi teşvik etmedeki rolünü vurgular. Barney ve Black’e göre (1994), halkla ilişkiler uygulayıcıları, iki ayrı miras arasında kalmıştır: Gazeteciliğin nesnellik etiği ile savunucunun ikna etiği. Bunun sonucu ise ahlaki bir şaşkınlıktır. Oysa ikna etiği katılımcı bir demokraside, savunulabilir ve övgüye değerdir. Bir profesyonelin toplumsal rolünün, etik sınırlar tanımlanmadan önce sınanmaya ve doğrulanmaya gereksinim duyduğunu belirten Barney ve Black, halkla ilişkiler uygulayıcısının rolünü, bir hukukçunun rolüne benzetirler. Her ikisi de rekabete dayanan bir toplumda savunuculuk yaparlar. Bunu yaparken de lehteki enformasyonu seçici biçimde dağıtarak müşterilerinin çıkarına hizmet ederler. Bu şekilde davranırken de haklı olarak diğerlerinin dengeleyici iletiler üretme toplumsal rolünü kabul edeceğini varsayarlar. Barney ve Black’in de belirttiği gibi, böyle bir rol, halkla ilişkiler çalışanını “nesnel hakikat”i söyleme yükümlülüğünden kurta- 202 rarak “seçici hakikat” dağıtımını haklı çıkarır ve etik iknaya izin verir. Bununla birlikte, etik davranış parametrelerini betimlemez. Bu halkla ilişkiler etik modelinde, uygulayıcıların kamu yararını ya da başkalarının bakış açılarını göz önüne alma yükümlülüğü yoktur. Modele göre, bir iletiyi dengelemek başkalarının işidir ve halkla ilişkiler uygulayıcılarının karar verme süreçlerinde sadece müşterilerinin görüşünü hesaba katması gerekir. Çünkü model, yarışan iletiler ve bakış açıları yeterince temsil ediliyorsa doğrunun kaçınılmaz olarak ortaya çıkacağı varsayımına dayanır. Benzer biçimde, yayılan bütün çatışmalı iletilerin ve bakış açılarının kamuoyu tarafından emileceği beklentisi vardır. Yayılan tüm enformasyonları tartıştıktan sonra, kamuoyunun zekice ve akla uygun bir fikir biçimlendirmesi beklenir. Modeldeki bu beklenti, halkla ilişkiler uygulayıcısına müşterisinin çıkarını koruyacak ya da ona en iyi biçimde hizmet edecek stratejik, sınırlı enformasyon ifşası sağlamada rahatça hareket edeceği bir alan sağlar. Mahkemedeki karşıt argümanlara benzer biçimde bu uygulama, kabul edilebilir bir davranıştır, çünkü alternatif görüşlerin belli bir bakış açısının dengeleyicisi olarak kendiliğinden ortaya çıkacağı beklentisi vardır. Eğer muhalif bir bakış açısı kendiliğinden ortaya çıkmazsa, bu dengeyi garantilemek için kamuya bir karşıt argüman sağlama yükümlülüğü gazeteciye ya da müşteriye düşer (Lieber, 2005). Bu halkla ilişkiler etiği yaklaşımına karşı çıkanlar, avukatlarla halkla ilişkiler uygulayıcısının çalıştıkları ortamların farklı olduğunu belirtmektedirler. Avukatlar, adalet ve eşit temsilin garanti edildiği bir hukuk mahkemesinde çalışırlar. Oysa, halkla ilişkiler profesyonelleri kamuoyu mahkemesinde iş görürler. Kamuoyu mahkemesinde, bir iletiyi dengelemek garanti edilmediği için, uygulayıcıların etik karar vermede kamu yararını görmezden gelmesi kabul edilemez (Holt, 2002). b. Sorumlu Savunma Modeli Mesleki sorumluluk modeli olarak da bilinen bu model, Fitzpatrick ve Gauthier (2001) tarafından geliştirilmiştir. Yazarlara göre, etik ilkeler onlara uygun davranıldığında, ahlaki olarak doğru203 nun ya da erdemli eylemin tanınmasında rehberlik edebilir; böylece zamanla iyi bir karakteri oluşturan ahlaki anlayışı ve ahlaki olarak doğru eylem alışkanlığını geliştirilebilirler. Fitzpatrick ve Gauthier, halkla ilişkiler etik modellerini gözden geçirerek çok sayıda model olmasına karşın ancak birkaç tanesinin tam olarak geliştirildiğini belirtirler. Öyle ki halkla ilişkiler ders kitaplarını gözden geçiren bir kimse, halkla ilişkiler etiğini incelemek için benimsenmiş bir kavramsal çerçeve olmadığı sonucuna varabilir. Fitzpatrick ve Gauthier, halka ilişkiler profesyonelinin hem müşteri örgütlere hem de kamusal yarara hizmet etme biçiminde ortaya çıkan ikili yükümlülüklerine dayanan yeni bir model önerirler. Önerilen model, halkla ilişkiler etiğinin uygulanabilmesi için mesleki sorumluluk idealiyle hareket edilmesi gerektiğini vurgular. Modele göre, halkla ilişkiler uygulayıcısı, savunucu rolü ile toplumsal vicdan arasında çatışma yaşadığı zaman etiksel yol göstericiliğe gereksinim duyar. Farklı rollerin çatışması durumunda, halkla ilişkiler profesyonelleri, kendilerinin ya da müşterilerinin veya işverenlerinin özel çıkarlarına hizmet etmekle toplum açısından da en iyi hizmeti yapmış olurlar. Burada birinci sıradaki sadakat ve sorumluluk her zaman müşteriye olmalıdır. Bu model, Amerikan Halkla İlişkiler Derneği’nin etik kodlarınca desteklenmektedir. Değerlerin ifadesine ilişkin kodda savunma şöyle tanımlanmıştır: "Biz temsil ettiklerimize sorumlu savunucular olarak davranmakla kamu yararına hizmet ederiz." Fitzpatrick ve Gauthier, halkla ilişkiler uygulayıcılarını profesyonel bir rolde hizmet veren kişiler olarak tanımlayıp sınıflandırmışlardır. Bir profesyonel olarak halkla ilişkiler uygulayıcıları için sorumlu savunmanın üç temel ilkesini belirlemişlerdir: 1) Zarardan kaçınılması: İkna edici iletişim tamamen zarardan kaçınmalı ya da zararı en aza indirmelidir. 204 2) Kişilere saygı: İnsanlara saygı duyulmalı ve onlara yerinde bir saygınlıkla davranılmalıdır. 3) Adaletli dağıtım: Bir eylemin ya da politikanın yararları veya getireceği yükler olabildiğince adil bir biçimde dağıtılmalıdır (Fitzpatrick ve Gauthier, 2001:207). Yazarlara göre, mesleki sorumluluk modelinin, diğer modellere göre bazı üstünlükleri vardır. Çünkü bu model, halkla ilişkiler profesyonellerinin kurumsal savunucu ve bu kurumun kamusal vicdanı olma ikili rollerini birleştirmeye girişir. Kurumun kendisine ek olarak kurumun eylem ve politikalarından etkilenen çeşitli kamulara duyulacak sorumlulukların da belirlenmesi, hem avukat /rakip hem de aydınlatılmış bencillik modellerinde bulunan kurumsal çıkarlardaki dar odakları genişletir. Fitzpatrick ve Gauthier’in modeli, halkla ilişkiler temsilcilerini, etkinliklerinde toplumsal ve kamusal sorumlulukla hareket etme zorunluluğundan kurtaran bir özellik taşımaktadır. c. Aydınlanmış Bencillik Modeli Bu model, mesleki sorumluluk modeline benzer biçimde Baker tarafından 2002’de oluşturulmuştur. Baker, ikna edici iletişim etkinliklerinin haklı çıkarılmasına bir dayanak olması için geliştirdiği modelinde, etik olan eylemleri haklı çıkarmak için kazanç potansiyelini kullanır. Modele göre, etik biçimde davranmakla, şirketler rekabete dayanan bir üstünlük elde ederler ve pazarda daha çok saygı görürler. Etik biçimde davranmak için kısa vadeli bir yatırım yapan, uzun vadede ödülünü alır. Ahlaki olarak iyi olan yapılmakla finansal olarak da en yerinde davranış gerçekleştirilmiş olur. Aydınlanmış bencillik modelindeki haklılaştırma biçimi yararcı uslamlamadakine benzer. Yine de ikisi arasında önemli bir metodolojik fark vardır. Aydınlanmış bencillik modeli açıkça kurumsal yararlara öncelik tanır. Diğer gruplara ya da topluma yarar sağlayacak kararların nihai motivasyonunu da bu kurumsal yararlar oluşturur. Toplumsal yararlar, bir örgütün elde ettiği yararlar aracılığıyla sağlanır. Klasik 205 yararcılara göre ise, bir eylemin bütün ilgili taraflara getireceği yararlar ve maliyetler hesaplanır ve tarafsız bir biçimde ölçülür. Tarafsızlık, bir eylem hakkında karar alanların çıkarlarının, bu eylemden etkilenecek başkalarının çıkarlarından daha üstün tutularak değerlendirilmemesini gerektirir (Fitzpatrick ve Gauthier, 2001:197). Bu modele yöneltilen eleştirilerde, bencilliğin halkla ilişkiler etik programlarının merkezi bir değeri olamayacağı vurgulanır. Aydınlatılmış bencillik modeli, zor kararları vermenin kolay bir yolu olarak belirmektedir. Ancak, etik, sadece kendini değil başkalarını da ilgilendiren yerde doğruyu yapmakla ilgilidir (Holt, 2002). d. İki Yönlü İletişim Modeli James Grunig, etik kararlara ulaşmanın en iyi yolunun iki yönlü iletişim modeli olduğunu savunmaktadır. Bu model, halkla ilişkileri farklı bireylerin, fikirlerin ve değerlerin bir araya gelerek genellikle farklı sonuçlara vardığı bir tartışma forumu olarak biçimlendirmektedir. Modele göre, işbirliği ve başkalarıyla birlikte çalışma, etik karar vermede en önemli değerdir. Farklı insanlarla diyalog süreci hem dinlemeye hem de tartışmaya izin verir. Tartışma sonucunda herkes istediğini elde edemez, ama diyalog en etik sonuca götürecektir (Holt, 2002). Bu yaklaşımda uygulayıcılar, kurumsal baskın koalisyonların davranışlarını ayarlamada ve uyarlamada anahtar rol oynarlar; böylece kamular ve baskın koalisyonlar giderek birbirine yakın hale gelir. Bu kazanan-kazanan yaklaşımı halkla ilişkiler için etik bir temel sağlar, çünkü toplumsal sorumluluk uygulamaları için tutarlı bir çerçeve sağlamaktadır (Fitzpatrick ve Gauthier, 2000:200). Model, halkla ilişkiler uygulayıcılarının müşterilerinin savunucusu olarak rollerini toplumsal vicdan rolleriyle dengelemelerini gerektirir. İki yönlü iletişim modeli, halkla ilişkiler profesyonellerinin, başkalarının ihtiyaçlarına yönelmesi için müşterilerine ve işverenlerine öğüt vermede ne kadar ileri gitmesi gerektiği konusundaki soruyu yanıtlamada yetersiz olduğu için eleştirilmiştir. Bazı eleştirmenler de 206 iki yönlü simetrik halkla ilişkilerin gerçekçi olmayan, ütopik bir ideal olduğunu ileri sürerler. e. Toplumsal Sorumluluk Modeli Toplumsal sorumluluk modeli, Siebert, Peterson ve Schramm tarafından 1956 yılında geliştirilmiştir. Basının normatif bir işleyiş modeli olarak geliştirilen toplumsal sorumluluk modeli, halkla ilişkiler uygulayıcılarının kampanyalarını, daha geniş bir kamu yararına ve ortak iyiye hizmet edecek biçimde oluşturmalarını gerektirir. Toplumsal sorumluluk modeliyle yakından ilişkili bir başka model ise komünitaryenizm modelidir. Benjamin Barber, Mary Ann Glendon, Harry Boyte gibi kuramcılar tarafından savunulan komünitaryenizm, topluma karşı yükümlülüklerin ve sorumlulukların önemini vurgulayan bir etik yaklaşımdır. Bu yaklaşım, bireysel hakları ve çıkarları vurgulayan bireysel etik yaklaşıma bir tepki olarak doğmuştur. Bu model, toplumsal sorumluluk modelini, halkı güçlendirme, adalet, demokrasi ve doğru ortak değerlerini geliştirme gibi ek ödevleri içerecek biçimde genişletir (Lieber, 2005). Halkla ilişkilerde etik karar verme süreçlerine ilişkin bir başka model ise Sullivan tarafından geliştirilen, “karşılıklı değerlere karşı taraf tutma modeli”dir. 1989’da Pearson tarafından genişletilen bu kuramsal model, bir halkla ilişkiler uygulayıcısının müşterisine, işverenine ya da kurumuna sadakat borcu olmakla birlikte, tüm bakış açılarını – hatta çatışanları bile- bildirmek zorunda olduğunu ileri sürer. Modele göre, işverene yükümlülük ve çatışan fikirlerin bir “karşılıklılık ilkesi” arasında sağlanacak uygun bir denge, sorumlu bir stratejik iletişim sürecini garantileyecektir (Lieber, 2005). 4. Halkla İlişkiler Etiğinin Uygulanması Etik, entelektüel uslamlamanın bir sonucudur. Halkla ilişkiler uygulayıcılarının karşılaştıkları çatışmaları çözerken yapacakları uslamlamada kendilerine yol göstermek için çeşitli modeller geliştirilmiştir. Halkla ilişkilerde pratik bir etik uygulaması için geliştirilen modeller 207 Potter Kutusu karar verme modeli, McElreath Modeli, Sims Modeli, Navran karar verme modeli ve Tares testidir. a. Potter Kutusu Modeli Bu etik karar verme modeli, Harvard Teoloji Okulu’ndan Ralp Potter tarafından geliştirilmiştir. Model, 4 aşamadan oluşmaktadır. (1) durumun tanımlanması, (2) değerlerin belirlenmesi, (3) ilkelerin seçilmesi ve (4) paydaşlara bağlılığın seçilmesi. Böyle bir süreç, kişiyi belli bir durumda en önemli değerlere ve kamulara öncelik tanımaya zorlar. Bu model, halkla ilişkiler profesyoneline çok sayıda ögeyle ilişkilerini tanımlamada, kurmada ve sürdürmede yardımcı olur. (Seib ve Fitzpatrick, 1995:35). Durumu tanımla Bağlılıkları seç Değerleri tanımla ilkeleri seç Etiksel Karar Vermeye Potter Kutusu Yaklaşımı b. McElreath Modeli Potter Kutusu’na bir alternatif olarak Profesör McElreath tarafından önerilen bir başka etik karar verme modeli, hem teleolojik hem de deontolojik kuramlara dayanmaktadır. Bu yaklaşım, (1) etik bir ikilemle yüzleşmeyi, (2) bireysel eylem güdülenmesini, (3) kuralların, ilkelerin ya da güvenilir kaynaklara dayanan görevlerin veya eylemin nedenlerine ve sonuçlarına ilişkin öngörülerin ya da her ikisinin bir birleşiminin gözden geçirilmesini, (4) bireysel karar ve eylemi içerir (Seib ve Fitzpatrick, 1995:36). 208 Bu yöntem, seçimde hem eylemin sonuçlarını hem de kendisini göz önüne almayı gerektirir. c. Sims Modeli Ronald Sims, etiksel ikilemleri çözen çalışanlara yardım etmede kullanılmak üzere şirketlere aşağıdaki pratik yaklaşımı önermektedir: (1) İkilemleri tanımla ve açıkla, (2) olası bütün olayları düşün, (3) bütün seçeneklerini listele, (4) “yasal mı? Doğru mu? Yararlı mı?” diye sorarak bütün seçenekleri test et, (5) kararını ver, (6) “ailem bunu öğrenirse kendimi nasıl hissederim? Kararım yerel gazetede yayınlanırsa kendimi nasıl hissederim?” diye sorarak kararını iki kere kontrol et ve (7) eyleme geç (Seib ve Fitzpatrick, 1995:36-37). d. Navran Modeli Frank J. Navran, Potter kutusundan daha ayrıntılı olarak insanların doğal karar verme sürecini yansıtacak bir model geliştirdi. Modelin altı aşaması vardır: 1) sorunu tanımla, 2) var olan seçenekleri belirle, 3) seçenekleri değerlendir, 4) karar ver, 5) kararı uygula, 6) kararı değerlendir. Bu modelde etik kararlar, 1., 3., ve 6. aşamalar için PLUS filtre dizisinin uygulanmasıyla alınır: P=Policies – Örgütümün politikaları, prosedürleri ve ana hatlarına uygun mu? L=Legal – Hukuk alanı içinde mi? U=Universal – Örgütümün değerlerine, ilkelerine uygun mu? S=Self – Neyin doğru ve adil olduğu konusundaki kişisel tanımıma uygun mu? PLUS filtresinin kullanılması, etik bir kararı garantilemez, ancak göz önüne alınması gereken etik bileşenlerin belirlenmesini sağlar (Holt, 2002). e. TARES Testi Sherry Baker ve David Martinson (2001), halkla ilişkiler uygulayıcısının ikna edici bir iletişim kampanyasını yürütürken üzerinde 209 düşüneceği etik beklentilerin çerçevesini çizen Tares testini geliştirdiler. Tares testi, birbirine bağlı beş etik inceleme faktöründen oluşmaktadır: İletinin Doğruluğu (Truthfulness), ikna edicinin Dürüstlüğü (Authenticity), ikna edilenlere Saygı (Respect), ikna edici çekiciliğin Adaleti (Equity) ve ortak iyi için Toplumsal Sorumluluk (Social Responsibility). Doğruluk, halkla ilişkiler iletişiminin, sunulan konuda bilgili bir seçim yapabilmek için izleyiciye yeterli enformasyonu sağlaması gerektiğini ifade eder. Dürüstlük, halkla ilişkiler uygulayıcısının kendine bir iletinin müşterilerinden başka birine yarar sağlayıp sağlamayacağı sorusunu sormasını gerektirerek, iletinin güdüsünü sorgular. Saygı, iletişimcinin hedef izleyicisini/dinleyicisini/okuyucusunu “insan” olarak algılamasını, iletilerini yerinde bir saygıyla biçimlendirmesini ve yaymasını gerektirir. Adalet, halkla ilişkiler uygulayıcılarının belli bir izleyici/dinleyicinin saldırıya açık olmasından bile bile yarar sağlamaktan kaçınması için sorumlu davranmasını ister. Toplumsal sorumluluk, kitle iletişim aracı uygulayıcılarının hizmet ettiği kamuya karşı sorumlu davranmasını ifade eder. Gerçekte, bu yaklaşımların hiç biri karar vermede etiksel sonuca varmayı garanti etmez. Her biri, bireyin kişiliğindeki ahlaki ögeyi ortaya çıkaracak bir analiz yapılmasını gerektirir. Bununla birlikte bu tür modeller, etiksel sorunları analiz etmede ve anlamada bir çerçeve sağlarlar. İş yapma sürecindeki kararların çoğu, etiksel amaçlarla rekabet eden ve ahlaki meseleleri gizleyen ekonomik, mesleki ve toplumsal baskılar altında alındığından, pek çok kişi iş etiği kuramını iş yapma gerçeğiyle uzlaştırmakta zorluk çekmektedir. Seib ve Fitzpatrick’in belirttiği gibi, bireyler ve örgütler kendilerini etiksel ilan etmeden önce, kararlarının ve davranışlarının dayandığı temelleri etik hale getirmelidirler (1995:38). 210 5. Kriz Dönemlerinde Etik Seib ve Fitzpatrick (1995:101), halkla ilişkiler etiğinin en büyük sınavının, kriz zamanlarında ortaya çıktığını, çünkü kriz dönemlerinde, baskının büyük, belki doğru olmayan ama elverişli bir çareye başvurmaya karşı direnmenin de zor olduğunu belirtirler. Kriz dönemlerinde halkla ilişkilerdeki etik karar verme süreci hızlandırılmıştır, dolayısıyla bu dönemler bir etik sınama zemini oluştururlar. Kriz dönemi, önemli bir kuralı test eder: Etik halkla ilişkiler iyi halkla ilişkilerdir. “Genel olarak kriz; beklenilmeyen ve önceden sezilemeyen, ancak hemen karşılık verilmesi gereken, kuruluşun yaşama, uyum ve savunma mekânizmalarını yetersiz hale getirerek mevcut değerlerini, amaçlarını ve imajını tehdit eden gerilim durumudur.” (Kazancı, 2002:288). Krizler iç kaynaklı olabileceği gibi dış kaynaklı da olabilir. Temelde ilkeler aynı olmakla birlikte, halkla ilişkiler anlayış ve uygulaması kriz dönemlerinde bazı değişikliklere uğrar. Her şeyden önce halkla ilişkiler birimlerinin önceden hazırlanmış bir kriz planları bulunmalıdır. Günümüzde büyük kuruluşlar kriz dönemleri için senaryolar ve kriz yönetimi paket programları geliştirmekte, bu metinleri belirli aralıklarla gözden geçirmekte ve uygulanabilirliklerini sık sık denemektedirler. Bunun yanında, kriz döneminde mutlaka özel bir birim oluşturulması gerekir. Krizin başlamasıyla birlikte çevreyle iletişime ilişkin tüm yetkiler bu birime devredilmelidir. Kriz dönemlerinde en önemli çalışma iletişim planlamasıdır, dolayısıyla böyle dönemlerde örgütsel işlevlerin önemli bir kesimi medya ile ilişkilere yönelmek zorunda kalabilir. Medya ile ilişkilerin yürütülmesinde ise önceden hazırlanan kriz planı ve oluşturulan kriz birimi önemli rol oynar. Doğru bilgileri verebilmek ve yanlış bilgileri süzebilmek için her önüne gelenin medyaya bilgi vermesi yerine bilgilendirmenin kriz birimi tarafından yapılması uygun olacaktır. Örgütü medyaya karşı kimin temsil edeceği, basın toplantılarının sorumluluğunu kimlerin alacağı, üst düzey yöneticilerinin medya ile ilişkilerinde ne tür sınırlılıklar olacağı, hangi 211 bilgilerin ne zaman ve hangi yöntemlerle açıklanacağı, haber kuruluşlarıyla ilişki sıklığı iletişim planında belirlenmelidir (Kazancı, 2002:290). Medyaya verilen bilgilerin net ve doğru olmasına dikkat edilmeli, kuşkulu önerilere yer verilmemelidir. Kazancı’nın (2002) belirttiği gibi, Türkiye’de kriz dönemlerinin neredeyse olağan dönemler haline geldiği düşünülürse, kriz yönetiminde halkla ilişkiler etiğinin önemi daha iyi anlaşılır. a. Siyanürlü Analjezik Krizi Kriz dönemindeki halkla ilişkiler etiği uygulaması konusunda en çok bilinen örnek Tylenol örneğidir. Tylenol, Johnson&Johnson yan kuruluşu olan McNeil Consumer Product tarafından üretilen bir ağrı kesicidir. 30 Eylül 1982’de, ABD’de Chicago bölgesinde, siyanürle bağlanan Tylenol kapsülleri almanın bir sonucu olarak yedi kişi öldü. Bunun üzerine, Johnson&Johnson, 31 milyon şişe Tylenol’ü ülke çapında dükkan raflarından topladı. Olayla ilgili olarak ABD’nin iş tarihinde daha önce benzeri görülmemiş bir oranda yayın yapıldı. Konuyla ilgili, yalnızca basılı medyada 125 bin haber yayınlandı (Seib ve Fitzpatrick, 1995:102). Analjezik pazarının yüzde 37’sini elinde tutan Tylenol’ün pazar payı, bu olaydan sonra yüzde 7’ye düştü ve bir çok kişi, Tylenol’ün bir ürün markası olarak öldüğünü düşündü. Ancak, Tylenol altı ay içinde pazarın yüzde 30’unu tekrar kazandı. Şirketin, bu başarıyı nasıl sağladığına bakıldığında, stratejisini sorumluluktan kaçmaya çalıştığı gibi bir görüntüden kaçınmaya dayandırdığı görülüyordu. Johnson&Johnson’ın başkanı James Burke, sürekli basın toplantıları düzenleyerek ve haber programlarında görünerek, kamusal güveni kazanma çabasına öncülük etti. Bunun yanında, şirketin kapalı devre haber kanalından şirket çalışanlarına yönelik yayınlar yapılarak şirketin sorumluluğu üstlendiği anlatıldı. Ayrıca, 2 bin 250 satış temsilcisiyle bir toplantı düzenlenerek şirketin iyi durumda olduğu bildirildi. Bunun yanında, tüketicilerin şirket yetkililerine zehirlenme ya da ürün hakkında soru sorabilecekleri 800’lü bir telefon numarası tahsis edildi. 10 hafta içinde şirket, ürünü üçlü mühürlenmiş yeni ambalajıyla rafla212 ra koyarak Tylenol’ü tekrar piyasaya sürdü. Böylece şirket, sorumlu olduğu tüm gruplara karşı bilgilendirici bir iletişim politikası izlerken, kendi hatasından kaynaklanmasa da ürünü toplatma kararı alarak, böylece kamusal sorumluluğunu yerine getirdiğini göstererek, halkın güvenini tekrar kazandı. Şirket, 1986’da New York’ta bir kadın iki Tylenol kapsülü aldıktan sonra siyanür zehirlenmesinden öldüğünde yine aynı yöntemi uyguladı. Tüm Tylenol kapsüllerini piyasadan çekti ve yeni jel kaplı kapsülleri piyasaya sürdü. Johnson&Johnson’un Tylenol krizine tepkisi, iyi etiğin iyi iş olduğunu da gösterdi. Çünkü kamusal sorumlulukla halkla ilişkilerin bağlantısı, bu alandaki etik davranışın özüdür (Seib ve Fitzpatrick, 1995:106). b. Sahte Rakı Krizi Tylenol krizine benzer bir olay Türkiye’de yaşandı. Gazeteler 1 Mart 2005 Salı günü, yapımında metil alkol kullanılan sahte rakılardan dolayı ölüm olaylarını haber vermeye başladılar. Yeni Rakı’yı üreten Mey İçki şirketi olayı gazetelerden öğrendi. Bunun üzerine İcra Kurulu, Reklam Ajansı ve PR şirketi bir araya gelerek hemen bir basın bülteni hazırladılar. Bu bültende sahte rakının gerçeğinden nasıl ayırt edileceği anlatıldı. Şirket CEO’su Galip Yorgancıoğlu, çarşamba günü İstanbul’da perşembe günü de İzmir’de olmak üzere basın toplantıları düzenleyerek, halkı bilgilendirdi. Çarşamba akşamından itibaren her akşam sahaya elemanlar çıkmaya başladı. Normalde 50 kişilik ekip sadece gündüzleri dolaşırken, onların vardiyasına akşamlar da katıldı. Ayrıca ekibe 30 kişi daha eklendi. 80 kişilik bir ekip, gündüzleri bayileri, bakkalları, akşamları da rakı tüketilen yerleri, barları, restoranları, meyhaneleri dolaşarak insanlarla konuşmaya, onları bilgilendirmeye başladı. Şirket, perşembe akşamı bir karar verme aşamasına geldi. Önlerinde iki seçenek vardı: Hiç birşey yapmadan, sadece bilgilendirme çalışmalarını sürdürmek ya da tüm yeni rakı şişelerini piyasadan toplamak. Kendilerini toplumsal sorumluluğun bilincinde bir şirket olarak gördükleri için ölüm olayları kendi hatalarından kaynaklanmasa da 213 toplumdaki güvensizliğe son vermeleri gerektiğini düşündüler. 100 bin satış noktasında kaç şişe rakı olduğunu, bunlar toplanınca yerine ne konulacağını konuştular. Bir değiştirme planı hazırlandı. Buna göre, yeni mallar üretilecek, dağıtımcıya gidecek ve dağıtımcı yeni malları kendisindeki eski rakılarla değiştirecekti. İkinci olarak yeni kapak yapılacak ve gri kapaklar yerine ihracatta kullanılan altın renkli kapaklar kullanılacaktı. Ancak elde yeterince kapak yoktu. Üçüncü olarak, güvenliği artırmak için hem kapağa hem de şişeye aynı seri numarası işlenecekti. Bunun için de üretim sürecinde değişiklik yapılması gerekiyordu. Kapak için Tekel’in ambalaj fabrikasında üretim yapıldı. Hem kapağa hem de şişeye seri numarası basabilmek için de beş fabrikadaki bütün üretim bantları yenilendi. Şirket 8 Mart Pazartesi günü açıklama yaparak eski rakıların toplatılacağını, yerine güvenlik önlemleri artırılmış yeni rakıların konulacağını bildirdi. İlk aşamada piyasadan 1 milyon şişe rakı toplanarak yenileriyle değiştirildi. Bu arada rakip şirketler, gazete ilanlarıyla insan sağlığına önem verdiklerini anlatarak bir rekabet durumu sergilediler. Ancak, Mey içki, olayı rekabetten sıyrılması gereken bir durum olarak değerlendirdi. Olaya bir marka olarak değil, rakı sektörü olarak yaklaşmanın daha doğru olacağına karar verildi. Çünkü tüketiciler, rakı yerine şarap ya da bira tüketmeye başlamışlardı. Mey İçki, imha konusunda kamuoyunun sorularını ve duyarlılıklarını da dikkate alarak, çevreye zarar vermeyecek bir yöntemi seçti. Piyasadan toplatılan yeni rakıların imhası, Beykoz Paşabahçe’deki fabrikada Tütün, Tütün Mamulleri ve Alkollü İçkiler Piyasası Düzenleme Kurumu, İl Sağlık Müdürlüğü, ilgili vergi dairesinin yetkilileri ve Çevre Koruma ve Ambalaj Atıkları Değerlendirme Vakfı yetkililerinin gözetiminde başlatıldı. İmha edilen rakılardan sobalarda ve sanayide kullanılabilecek 350 bin litre yakıt elde edilmesi öngörüldü. Şişeler de Şişecam fabrikalarına teslim edildi. Bu olayda, Mey İçki’nin toplum sağlığının söz konusu olduğu bir konuda, kendisini toplumsal sorumluluğunun bilincine varmış bir şirket olarak konumlandırması ve kendi hatasından kaynaklanmasa da 214 piyasadaki rakılarını toplayarak yenileriyle değiştirmesi, markayı koruyan bir davranıştır. Şirket, sahte rakı üretiminden dolayı söz konusu ürüne talep uzun vadede düşeceği için sorumlulukla davranarak, pazarını korumaya yönelmiştir. İyi iş etik iştir ve etik iş toplumsal sorumluluktan ayrılamaz. c. Çevre Felaketi Krizi Kriz dönemlerinde tüm şirketler, sorumluluğu üstlenerek davranma ve kamuya bilgi akışı sağlama yoluna gitmezler. Genellikle gözlenen davranış, krize yol açan olayın üstünü örtmeye çalışmaktır. Bu konuda çok bilinen bir örnek de Exxon Valdez örneğidir. 24 Mart 1989’da, Exxon Valdez tankerinin, Alaska’da bir resife çarpması sonucu 10 milyon galondan fazla ham petrol denize döküldü. Çevre felaketi, uluslararası medyada yaklaşık bir ay boyunca haber yapıldı. Exxon’un yaşadığı sorunlar, medyayla ilgilenmeme ve krize dikkat çekmeme yaklaşımı nedeniyle daha da arttı. Şirketin başkanı Lawrance Rawl, Valdez’in karaya oturmasından sonra yaklaşık bir hafta kadar kamuya görünmekten kaçındı. Sonuçta Exxon, açgözlü, duyarsız bir çevre yağmacısı olarak görülmeye başladı. Sembolik boykotlar örgütlendi ve bazı politikacılarla medya yorumcuları, tüketicileri Exxon kredi kartlarını parçalamaya teşvik etti. Şirket başkanı Rawl, Exxon’un Mayıs 1989’daki hissedarlar toplantısında, salonun dışında göstericiler, içeride ise kızgın hissedarlarla karşı karşıya geldi. Bunun üzerine Rawl, şirketin dökülen petrolü temizleme sorumluluğunu kabul etti ve olaydan olumsuz etkilenenlerin zararının karşılanacağını bildirdi. Yönetimin olası kabahatiyle ilgili bir soruşturma sözü verdi ve Exxon yönetim kuruluna bir çevrecinin atanmasını önerdi. Ancak, şirket imajına verilen zararı sınırlandırma çabaları, medya ve halk tarafından inandırıcı bulunmadı. Verilen örneklerde de görüldüğü gibi, kriz durumlarında halkla ilişkiler uygulayıcılarının etik davranışları özellikle önemlidir. Dürüst ve samimi temsilcilik yapmak, müşterinin/işverenin gereksinimlerine hizmet etme sorumluluğu ile kamusal çıkara hizmet etme sorumluluğunu buluşturur. 215 d. Savaşta Halkla İlişkiler Halkla ilişkiler tanımlarının büyük bir bölümü, halkla ilişkileri örgütün çevre desteğini sağlamak için giriştiği planlı bir girişim olarak betimlemektedir. Kazancı (2002:58), halkla ilişkilerin pratik amacının üstünde yer alan ve onun siyaset bilimi ve sosyolojisi ile bağıntısını görmezden gelen, ideoloji aşılama özelliğini bir yana iten tanımlamanın eksikliğini vurgulamaktadır: Özellikle çokuluslu kuruluşlar için en önemli amaç olan hem kendi ülkesine hem de öteki ülkelere bir nevi ideoloji şırınga etme işlevi gözden kaçırılmaktadır. Burada hemen belirtelim ki, belli sınırlılıklar içinde oldukları anlaşılan kimi halkla ilişkiler kuramcıları ve araştırmacıları bu gizli işlevi bir türlü dile getiremiyorlar. Kimi kez çevrenin desteğini, kimi kez hoşgörüsünü kazanmak, kimi kez yardımını sağlamak gibi değişik nitelemeler öne çıkarılarak, ideoloji aşılama işlevi ve belirli yaşam biçimine toplumu alıştırma amacı örtülüyor. Halkla ilişkiler etkinlikleri halkı kazanmaya, bilgilendirmeye çalışırken, aynı zamanda halkı siyasal sistemin benimsediği ideolojik ortam ve çerçevede tutmak isterler. Ancak, ideolojik yönlendirme asıl amaç haline geldiği zaman bilgilendirme çabası da halkla ilişkilerin dürüstlük, adalet, doğru bilgi verme gibi ilkelerinin göz ardı edildiği bir dezenformasyon etkinliğine dönüşür. Bu konuda önemli bir örnek, halkla ilişkiler şirketi Hill&Knowlton’un 1990 Körfez savaşı sırasında yürüttüğü kampanyadır. Kampanya, ABD halkının fikirlerini yönlendirmek üzere hazırlanmış yabancı kaynaklı en büyük girişim olarak tarihe geçmiştir. Şirket, yürüttüğü kampanya ile savaşı, petrolü ucuza getirme amaçlı değil de asil ve gerekli olarak göstermenin bir örneğini vermiştir. Yıllardır ABD halkına “dost ve müttefik ülke” olarak anlatılan Irak’ın, Saddam Hüseyin tarafından gönderilen ordusu, 2 Ağustos 1990 günü Kuveyt’e girdi. Bu ülkedeki petrolün tehlikeye girmesi, ABD yönetimi için kabul edilemezdi. Ancak, Irak ordusunu Kuveyt’ten çıkarmak milyarlarca doları ve Amerikan ordusunun büyük 216 çapta bir harekatını gerektiriyordu. ABD halkı ise gençlerini herhangi bir sebeple yabancı çatışmalara gönderme konusunda son derece gönülsüzdü. Bush yönetiminin Amerikalıları, bu güne kadar dost ve müttefik olarak gösterdikleri Saddam'ın şimdi bir canavar olduğuna, petrol ülkesi Kuveyt'teki demokrasinin zor durumda kaldığına ikna etmesi, kısaca savaşı Amerikan halkına satması gerekiyordu. Bunun için de masrafları petrol zengini şeyhler tarafından karşılanan bir halkla ilişkiler planı hazırlandı. Saddam'ın Kuveyt'e girmesinden dokuz gün sonra Kuveyt Emiri, Hill&Knowlton tarafından “Özgür Kuveyt Yurttaşları” adı altında tanıtılacak kontrata imza attı. Bu kontrat Kuveyt'in gerçek rolünü ve Bush yönetimiyle yaptığı anlaşmayı gizlemek üzere hazırlanmış bir ön grup çalışmasıydı. Sonraki altı ay Kuveyt yönetimi “Özgür Kuveyt Yurttaşları”na 11,9 milyon dolar aktardı. Sanal olarak ÖKV'nin bütçesi olan 10,8 milyon dolar Hill&Knowlton'a gitmiş oldu. Hill&Knowlton'ın Washington bürosunu yöneten isim Bush'un en yakın dostlarından ve politik danışmanlarından biri olan Craig Fuller'di. Ancak, gazeteciler savaşın sonuna dek Fuller'in rolünü araştırmakla ilgilenmediler. Eğer ilgilenselerdi Hill&Knowlton yöneticilerinin Amerikan yönetimiyle ve Pentagon’la bağlantılarını göreceklerdi. ABD halkının düşüncelerini Kuveyt lehine manipüle edebilmek için Hill&Knowlton çok farklı düşünce yönlendirme tekniklerine başvurdu. ABD çapındaki 12 ofiste 119 Hill&Knowlton yöneticisi, Kuveyt dosyasını yönetti. Iraklıların yaptığı işkenceleri ve diğer kötüye kullanmaları gösteren T-shirtler, ABD’nin dört bir yanındaki okullara dağıtıldı. Kuveytlilerle basın görüşmeleri, halk toplantıları düzenlendi, haber kitleri dağıtıldı, medyaya rehine mektupları gönderildi, Suudi Arabistan'dan Arapça radyo yayını yapıldı. Ayrıca, “Iraklıların iğrençlikleri”ni sergileyen “Kuveyt'in Yağmalanması” adında 154 sayfalık bir kitap hazırlanarak medya kitlerinin içine yerleştirildi. Kuveyt elçiliği, kitabın 200.000 kopyasını da ABD birliklerine dağıtmak üzere 217 aldı. Hill&Knowlton yarım milyon dolara düzinelerce haber videosu hazırlatarak, medyaya gönderdi. Haber kuruluşları ise bu propagandayı gerçek gazetecilik gibi sunarak daha da beslemiş oldular. 10 Ekim 1990 tarihinde ABD İnsan Hakları Meclisi, Irak'taki insan hakları ihlalleri için ilk olarak resmi bir tanıtım olanağı sağladı. Burada, 15 yaşındaki Neyyire adında Kuveytli bir kız çocuğu tanıklık yaptı. Neyyire’nin soyadının işgal altındaki Kuveyt'te bulunan ailesine misilleme yapılması korkusuyla saklı tutulduğu söylendi. Neyyire, “Al-Addan Hastanesinde kendi gözlerimle gördüm. Ben ordayken Irak askerleri ellerinde silahlarla hastaneye girdiler ve doğruca bebeklerin kuvözde durduğu odaya ilerlediler. Bebekleri kuvözden çıkardılar, kuvözleri aldılar ve bebekleri o soğuk yerde ölüme terk ettiler.” diye tanıklık yaptı. Kuveyt şehir hastanesinde gördüklerini hıçkıra hıçkıra ağlayarak anlatan Neyyire’nin yazılı tanıklığı da “Özgür Kuveyt Yurttaşları” tarafından hazırlanmış basın kitinin içine kondu. Neyyire’nin tanıklığından üç ay sonra savaş başladı. Bu dönemde, kuvözden çıkartılan bebeklerin hikâyesi kongrede, televizyon programlarında, radyolarda ve Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi'nde tekrar tekrar anlatıldı. Körfez Savaşında medyanın yönlendirmelerini anlatan The Second Front kitabının yazarı John MacArthur'un gözlemlediğine göre “diktatöre yapılan suçlamalardan hiçbiri 312 bebeğin Irak askerleri tarafından kuvözlerinden alınarak Kuveyt şehir hastanesinin soğuk taşlarında ölüme terk edilmeleri kadar Amerikan kamuoyunu etkilemedi.” (akt. Stauber ve Rampton, 1995). NBC Televzizyonunun haber programında Neyyire’nin anlattıklarını 35 milyon kişi izledi. Videolarla 700 TV istasyonuna taşınarak günlerce yayına girdi (Bennett, 2000:90). Olayı izleyen 5 hafta boyunca Bush, Saddam rejiminin kötülüğünü anlatmak için 6 kez bu hikâyeye gönderme yaptı. Senatonun Irak’a müdahaleyi tartıştığı oturumda yedi senatör bu hikâyeyi anlattı. Sonuçta, savaş yanlıları oylamayı beş oy farkla kazandı. Gerçekte Neyyire’nin babası, Kuveyt’in ABD Büyükelçisi Saud Nasır El Sabah’tı. Savaşın ardından ABC muhabiri John Martin, Ku218 veyt’teki hastaneye giderek araştırmalar yaptı. Uluslararası Af Örgütü de hastaneye araştırmacılar gönderdi; ancak Neyyire’nin hikâyesini doğrulayacak başka bir tanık ya da kanıt bulamadılar. Eğer Neyyire’nin yalanı, söylendiği anda ortaya çıkarılsaydı, medya ve Kongre, askeri harekatı desteklemek için yapılan yönlendirmelerin bu kadar etkisinde kalmazdı. Kuvözden atılan bebeklerin hikâyesi, durumu Bush'un lehine döndürmeye yetti (Stauber ve Rampton, 1995). 6. Küresel Pazarda Halkla İlişkiler Gelişen enformasyon ve iletişim teknolojileri küresel pazardaki ilişkileri yeniden tanımladıkça, ikna etiği konusunda da yeni varsayımlar ortaya çıkmaktadır. Wakefield ve Barney (2001), engellenmemiş yarışmada etik sınırlar olup olmadığını tartışmaktadırlar. Onlara göre, devletin müdahale etmediği bir yarışma ortamında etik sınırlar vardır. Ancak, bu sınırlar bugünün daha az düzenlenmiş çevrelerinde rekabetin doğal akışı ve sonuçları tarafından belirlenebilir. Yazarlar, giderek genişleyen bir küresel ekonomide iş dünyasının ve hükümetin ahlaki bağlamı iş dünyasının rekabete dayalı doğasından ayrılmadıkça, teknolojinin iş dünyasını ve hükümeti daha büyük bir şeffaflığa sürüklediğini öne sürerler. Yazarlara göre, soğuk savaş yıllarında iktidarda olanlar enformasyonu denetleyebilirken, günümüzde enformasyona erişimin çeşitlenmesi ve küreselleşmesi onun daha kolay elde edilebilmesini sağlamıştır. Bu da iş dünyasını ve hükümeti isteseler de istemeseler de daha çok şeffaflığa zorlamaktadır. Wakefield ve Barney’e göre, iş iletişiminin ahlaki bağlamı iş dünyasının yarışmacı doğasından ayrılamaz. Küreselleşmeyle birlikte hükümetler müdahale güçlerini yitirirler ve serbest girişim kontrol edilen ekonomilerde bile üstünlük sağlar. İş, doğası gereği kârlılık arar; ürün ve hizmetler hakkındaki enformasyon da her zaman bu amaca göre tasarlanır. İş erdemleri, şirketin çevresindeki her bir paydaşın değer getiren atıflarına göre tanımlanabilir: 219 1) Kârlılık: Başarılı yarışma için, bir şirket nasıl üreteceğini ve pazar talebini ürünleri ve hizmetleriyle nasıl buluşturacağını yönlendirecek işlemler için bir kârlılık planına sahip olmalıdır. 2) Vizyon: Bu, değişen koşullara uyumu sürdürecek uzun dönem stratejisidir. Vizyon, firmaların endüstrinin gelişme normlarını aşmasına yardım eder. Vizyonu olmayan firmalar daha yüksek sermaye sağlama ya da tüketiciler ve yatırımcılar tarfından tanınmayla ödüllendirilmezler. 3) Güvenlik: Bu, tüketiciyi hoşnutsuzluğa hatta yükümlülüğe götürebilecek zarara karşı koruyacak güvenlik marjlarını karşılayacak ya da aşacak ürün ya da hizmetleri yaratma zorunluluğudur. 4) İstikrar: Bu, ekonomik ve kurumsal olarak sağlam; kapasitede, talepte ve performansta sarsıcı ekonomik sallantıları gideren bir iş modelini anlatır. 5) Saygınlık: Bu, bir firmanın etkinlikleriyle ilgili dürüstlüğünün itibarıdır. Sadece satış sürecini kolaylaştırmaz; fakat aynı zamanda dıştan incelemeyi de azaltır (Wakefield ve Barney, 2001:221) Bu erdemler paydaşların şirketten ne beklediğini yansıtır. Her bir paydaş farklı değerlere öncelik verir. Bu öncelikler ve etkileşimleri aşağıdaki tabloda gösterilmiştir. Pazar Paydaşları ve Paydaşların İş Erdemleri Eşit Paydaşlar İlgili Taraflar Şirket Yatırımcılar Çalışanlar Tüketiciler Topluluk 1.Kârlılık 1.Kârlılık 1.İstikrar 1.Saygınlık 1.Güvenlik 2.Vizyon 2.Vizyon 2.Güvenlik 2.Güvenlik 2.İstikrar 3.Güvenlik 3. Saygınlık 3.Kârlılık 3.İstikrar 3.Saygınlık 220 4.Saygınlık 4.Güvenlik 4.Vizyon 4.Vizyon 4.Kârlılık 5. İstikrar 5.İstikrar 5.Saygınlık 5.Kârlılık 5.Vizyon Kaynak: (Wakefield ve Barney, 2001:222) Bu gruplar arasındaki ilişkiler, iletişime bağlıdır ve bireyler ya da şirketler diğer paydaşların öncelikleri konusunda daha çok bilgi sahibi oldukça, onlardan gelen enformasyonu daha iyi anlayabilecektir. Wakefield ve Barney’e göre, iş ve paydaşları arasındaki iletişimde ahlaki zorunluluk, belli yükümlülükleri taşıyanların her birine düşer. Şirketler kendi paydaşlarını bilgilendirmekle yükümlüdür. Paydaşlar ise enformasyonun gerçekliği bakımından şifresini çözmekten eşit olarak sorumludur. Çünkü şirketler doğal olarak olumlu enformasyona doğru yönelirler, kendi gerçek düzeyleri saf hakikatten aldatmak için seçilmiş ya da uydurulmuş gerçeğe kadar değişebilir. O zaman bu enformasyonun alıcıları, onun gerçekliğini değerlendirmek ve bu değerlendirmeye dayanarak şirkete ve onun ürünlerine ilişkin karar vermekle görevlidir. Günümüzde enformasyon kaynaklarının bolluğu sayesinde bir birey şirketin ilettiği gerçeklik düzeylerini değerlendirmek ve bu değerlendirmeye göre eylemde bulunmak için daha iyi bir konumdadır. Vereceği karar, bir şirketin ürünlerini satın almaktan ya da onun hizmetlerini kullanmaktan, bir rakibi himaye etmeye, dava açmaya ya da firmayı değişime zorlamak için başka bireylerle işbirliği yapmaya kadar değişebilir. Wakefield ve Barney (2001), iletişim teknolojilerin geliştiği ve küreselleşmenin ivmelendiği bir çağda, iş dünyasını, paydaşlarını kasıtlı olarak manipüle ettiği yönündeki suçlamadan aklamaya çalışır gibi görünmektedirler. Ancak, yazarlar, serbest girişim piyasasında 221 enformasyon tüketicilerine yüklenen sorumluluğu vurgulayan bir yaklaşımı benimsemişlerdir. İş davranışı ve iletişimin etik kodlarının güçlendirilmesi gerektiğine inanmakla birlikte; geçerli etik kodların şirketlerle ilişkili olanlarını ya da onun iletişiminin alıcılarına düşen sorumlulukları görmezden gelirken işe ahlaki değerler yüklediğini; oysa özgür girişimin nihai olarak özgür olabilmesi için enformasyon tüketicilerinin alınan iletileri özenle inceleme sorumluluğunu kabul etmesi gerektiğini belirtirler. B. REKLAMCILIK VE ETİK Reklamcı Arnold Barban’a emekli olurken iş arkadaşları tarafından verilen plaketin üzerinde bir mektuptan alıntı yapılmıştı: Sevgili Ann; Bir sorunum var. İki erkek kardeşim var. Bir kardeşim reklamcı, diğeri cinayetten dolayı elektrikli sandalyede öldürüldü. Annem, ben üç yaşımdayken cinnet geçirerek öldü. İki kız kardeşim fahişe ve babam lise öğrencilerine uyuşturucu satıyor. Geçenlerde, gayrı meşru çocuğunu boğarak öldürdüğü için hapis cezasını çektiği ıslahevinden henüz çıkmış bir kızla tanıştım ve onunla evlenmek istiyorum. Sorunum, bu kızla evlenirsem, erkek kardeşimin reklamcı olduğunu söylemeli miyim? (James ve Pratt, 1994:69). Yukarıdaki alıntı, reklamcılık etiğinin yaygın kamusal algısını betimlemek açısından önemlidir. İletişim araçlarının ve reklam endüstrisinin gelişmesiyle birlikte, hedef aldığı kitleyi yanlış yönlendirerek adil olmayan sonuçların ortaya çıkmasına yol açan yanıltıcı reklamlar önem kazanmış ve kamuda reklamcılığa ilişkin olumsuz bir yaklaşıma neden olmuştur. Reklamı savunanların ortak görüşü; reklamın, ekonominin önemli bir parçası olduğu ve temel işlevinin insanları tüketim maddeleri konusunda bilgilendirerek, ürünlerin, hizmetlerin ve düşüncelerin satılmasını teşvik ettiğidir. Reklamın tüketiciye, ürünle ilgili enformasyon verdiği tezi tümüyle yanlış olmasa da burada dikkat edilmesi gereken nokta, verilen enformasyonun niteliği ve yeterliliğidir. Reklamda 222 verilen enformasyon doğru olsa bile özneldir ve aydınlatıcı olmaktan çok yanıltıcıdır. Ürünün ya da hizmetin olumsuz özelliklerinden hiç söz edilmez, bu olumsuz özellikleri tüketici ancak ürünü alıp kullanmaya başladıktan sonra fark eder (Çetinkaya, 1992:63). Adorno ve Horkheimer’ın izinden giden eleştirmenler, sahte bolluk, yenilik ve seçim özgürlüğü imgelerini evrenselleştirdiği için reklamcılığı kınarlar (Keane, 1993:87). Bu eleştirmenlere göre, reklamcılık bir illüzyonlar mesleği olarak kapitalizmin manivelasıdır. Reklam, üretici ve tüketici arasındaki tek yanlı bir iletişimdir ve yapay gereksinimler yaratmakta, yenilik fetişizmini ve uzmanların egemenliğini getirmektedir. Cinselliği ve çocukları sömürmekte, ürünlerin reklamını yapmaktan çok bir yaşam biçimi olarak tüketimin benimsetilmesine yaramaktadır. Eleştirmenler reklamcılığı zaman, yetenek ve para israfı olarak eleştirirken; gerektiği gibi uygulandığında, reklamcılığın, özellikle tüketicilerin yaşam kalitelerini yükseltmede ve satın alma davranışlarında sorumlu seçimler yapmalarında katkısı olduğunu öne sürenler de vardır. Ancak, reklamın tüketiciye katkıda bulanabilmesi, büyük ölçüde reklamcıların etik mesleki sorumlulukları garanti etmesine bağlıdır. Etik reklamcılık davranışı üç ilkeye dayanır: dürüstlük, her bir insanın saygınlığı ve toplumsal sorumluluk (Leslie, 2000.217). Reklamcılık konusunda politika tartışmaları tarihsel olarak yavaş gelişmiş, zamanla reklamcılık endüstrisindeki belli değişikliklere tepki olarak başlayan tartışmalar daha geniş bir fikir iklimi oluşmasını sağlamıştır. Reklamcılık konusundaki tartışmalar, reklamcılığı, algılanan toplumsal ve kültürel etkileri konusunda daha sorumlu hale getirmek için başlatılan girişimlerin özünü oluşturmuştur (Leiss ve diğerleri, 1990:357). 1980’lerde ABD’de, reklam ve medya endüstrilerinin deregülasyonuyla “iş perspektifi”ne doğru geniş bir kaymaya tanık olundu. Bu süreçte, reklamcılık, çok sayıdaki çatışmalı politika tartışmasında bir anlaşmazlık noktası olarak kaldı. Reklam politikalarıyla ilgili tartışmalar, siyasal reklamcılık harcamalarının sınırlanıp sınırlanmaması, prezervatif gibi ürünlerin reklamlarının yayınlanıp yayın- 223 lanmaması, çocuk programları sırasında oyuncak reklamlarına izin verilip verilmemesi, tütün ve alkol reklamlarının yasaklanıp yasaklanmaması, cinselliğe ne ölçüde izin verileceği, avukatlık ve dişçilik gibi mesleklerin sunduğu hizmetlerin reklamlarının düzenlenip düzenlenmemesi gibi konularda odaklandı. Bu sorulara verilecek doyurucu yanıtların, reklamcılığın ekonomilerde oluşan farklı bakış açılarından kavranmasına bağlı olduğu açıktır. Çünkü reklamcılık sadece müşterilerin rasyonel seçimlerini mümkün kılan pazarda mevcut ürünler hakkındaki enformasyonun dağıtımı olarak tanımlansa da gerçekte reklamcılığın enformasyon verme işlevini yerine getirme derecesi değişir ve başarısı da sınırlıdır. Bugün gelinen noktada reklamcılık iletişimini toplumsal bağlamda kurmaktadır ve modern reklamcılığın içeriğinin en önemli alanı çağdaş kültürün kendisidir. Bu nedenle reklamcılık, titizlikle yarışan bir söylemdir. Leiss’in (1990:352) belirttiği gibi, reklamcılık ürün hakkındaki enformasyonu bireylere ileten bir mekânizmadan daha fazlasıdır: O bir kültürel sistemdir. Reklamcılığın nasıl düzenleneceği konusunda çok az uzlaşma vardır. Leiss (1990:355), bunu reklamın endüstri ve kültürün kesiştiği yerde durmasına ve reklamcılığın farklı bakış açılarından gelen saldırılara maruz kalmasına bağlar. Reklamcılar, medya ve reklam ajansları geniş toplumsal rollerinin ne olabileceğini tanımlamak ve açık bir şekilde ifade edebilmek için sıkı bir mücadele verdiler. Reklamcılığın toplumsal rolünün tanımı, reklamcılık sektörünün yapılan işe uygun gördüğü davranış kodları aracılığıyla çizmeye çalıştığı çerçeveyi oluşturur. Reklamcılık endüstrisinin kendi kendini düzenlemesi, 20. yüzyılın başlarında ortaya çıkmıştır. İlaç reklamlarındaki abartılı iddialar, bir bütün olarak reklamcılığa karşı bir tepki uyandırmaya başladığında kendi kendini düzenleme gündeme gelmiştir. “Reklamda doğruluk” anlayışı, reklamcıların kendini düzenleme programlarını örgütlemesine yardım eden ilk profesyonel ilkelerden biridir. Kendini düzenleme kodlarının formüle edilmesi, bir yandan endüstrinin reklamcılığın rolü konusundaki bakış açısını açıkça ifade 224 etmesine yardımcı olurken diğer yandan uygulayıcılar arasında bir profesyonalizm anlayışı geliştirerek reklamcılığın meşrulaştırılmasına yardımcı oldu. Reklamcıların aşırı iddialara, eşitsiz rekabete ve yanıltıcı enformasyona karşı duruşları, reklamcılığın iş pratikleri içine emildi. Reklamcılar hükümetin, adil olmayan ve yanıltıcı reklamlarla ilgili şikayetleri kabul eden izleme ve düzenleme yapıları kurma girişimlerine de karşı çıkmadılar; çünkü bu tür mekânizmaların birkaç çürük elmanın tüm fıçıyı lekelemeden önce sergilenmesiyle bir bütün olarak endüstrinin çıkarına çalışacağını hemen fark ettiler. Birçok batılı ülkede mevzuatın ve hukuk mahkemelerinin ötesinde, reklamcılık ve medya endüstrilerini gözetleyip denetlemek için oluşturulmuş düzenleme etkinlikleri bulunur. Bunlar endüstri dernekleri tarafından oluşturulan çerçeveleri; izleme gruplarını; standart konseylerini; şikayet prosedürlerini; etik kodlarını ve U.S. Federal Communication Commission (FCC) ve Canadian Radio-television and Telecommunications Commission (CRTC) gibi resmi düzenleme kuruluşlarını içerir. Reklamcılık endüstrisi, kendini düzenleme mekânizmalarını potansiyel kötüye kullanmayı denetlemenin en iyi aracı olarak teşvik etmekle özerkliğini tehdit eden endişelerle ilgili meselelere ustaca karşılık vermiştir. Fakat, endüstrinin “reklamcılıkta doğruluk” ve “dürüst iş uygulamaları” konularının ötesine geçen kendini düzenleme girişimleri her zaman etkili ya da uzun süreli olmamıştır. 1980’lerde ABD’de FCC ve Federal Trade Commission’un (FTC), ticari televizyonu deregüle etme sürecini başlatması da reklamcılık konusundaki tartışmaların yoğunluğunu azaltmamıştır. Kottman’ın belirttiği gibi, “yarışmacı satış pazarda oynanan bir tür oyundur. Kurallara gereksinim olduğu gibi, bugünkü kültürümüz bağlamında -ki mükemmelden uzaktır ve bildiğimiz gibi reklamcılığı yaratmıştır- sportmenliğe ve toplumsal sorumluluğa da gereksinim vardır.” (Leiss ve diğerleri, 19990:355). 225 1. Uluslararası Reklam Uygulama Esasları Uluslararası Ticaret Odası (International Chamber of Commerce, ICC) Uluslararası Reklam Uygulama Esasları, pazarlama uygulamalarında yüksek ahlaki standartların, ulusal ve uluslararası yasalar dikkate alınarak, özdenetim yoluyla geliştirilmesi amacıyla, ilk kez 1937 yılında yayımlanmıştır. Esaslar, 1949, 1955, 1966, 1973, 1987 ve 1997 yıllarında tekrar gözden geçirilmiş ve reklamcılıkla ilgili tüm tarafların tüketiciye ve topluma olan toplumsal sorumlulukları kabul edilmiştir. Böylelikle, işletmelerin ve tüketicilerin çıkarları arasında adil bir dengenin sağlanmasına çalışılmıştır. Esaslar, reklamcılığı satıcılar ile müşteriler arasında bir iletişim olanağı olarak görmekte; bu çerçevede, Birleşmiş Milletler Uluslararası Medeni ve Siyasi Haklar Sözleşmesi'nin 19'uncu maddesinde ifade edildiği biçimde iletişim özgürlüğünü temel bir ilke olarak kabul etmektedir. Esaslar’ın birinci maddesine göre, “Bütün reklamlar yasal, ahlaki, dürüst ve doğru olmalıdır. Her reklam, toplumsal sorumluluğun bilincinde olarak hazırlanmalı ve iş hayatında genel kabul gören dürüst rekabet ilkelerine uygun olmalıdır. Hiçbir reklam kamuoyunun reklama olan güvenini sarsıcı nitelikte olmamalıdır.” Reklamcılık etiğinin temel ilkelerinden biri olan ahlaka uygunluk, reklamların genel ahlak kurallarına aykırı ifadeler ya da görüntüler içermemesini, cinselliğin sömürülmemesini ifade eder. Dürüstlük ilkesi, reklamların tüketicinin güvenini kötüye kullanmamasını gerektirir. Tüketicinin deneyim ve bilgi eksikliğinden yararlanmaya, acıma duygularını sömürmeye yönelik reklam tasarımı yapılmamalıdır. Ayrıca, çeşitli araçlar kullanılarak, izleyenlerin fark edemeyecekleri biçimde bilinçaltıyla algılanmayı sağlayan reklamlar yapılamaz. Toplumsal sorumluluk ilkesi, reklamların ırk, ulusal köken, din, cinsiyet ve yaşa dayalı ayrımcılık üzerine kurulmamasını gerektirir. Ayrıca, haklı bir neden olmaksızın korku duygusundan yararlanmaktan, şiddet hareketlerine yol açıcı ya da bunları destekleyici, yasadışı 226 davranışları yüreklendirici ögelerden, batıl inançları sömürmekten kaçınılmalıdır. Doğruluk ilkesine göre, reklamlar eksik bilgi vererek, anlam karışıklığına yol açarak ya da abartarak tüketiciyi doğrudan ya da dolaylı olarak yanıltabilecek ifadeler ve görüntüler içermemelidir. Bu bağlamda, ürünün yapısı, bileşimi, üretim yöntemi ve tarihi, miktarı, çevreye etkisi, ödenecek gerçek toplam fiyatı, ödeme koşulları, onarım ve bakımı, telif hakları, resmi tanınma ya da onay gibi konularda yanıltıcı bilgi verilmemelidir. Uluslararası Reklam Uygulama Esasları’na göre, reklamlar ortalama reklam izleyicisinin algılama düzeyi ile reklamın tüketici üzerindeki olası etkisi göz önünde bulunarak hazırlanmalıdır. Satışı özendirici reklamlarda, reklamı yapılan mal veya hizmetlerin satın alınması halinde müşteriye ayrıca hediye mal veya hizmetlerin veya ikramiyelerin de verileceği belirtiliyorsa, hediyeli veya ikramiyeli mal veya hizmetlerin piyasa değeri ve bunun uygulanma süresinin açıklanması gerekmektedir. Reklamı yapılan mal veya hizmetlere ait belli sayıda kupon, etiket, kapak veya benzeri unsurların biriktirilip piyango veya ikramiye çekilişine katılma hakkını veren pazarlama tekniklerinin duyurulması halinde, promosyon süresi, ikramiye çekiliş sonuçlarının duyuruluş şekli, malın teslimi ile hizmetin yerine getirilme tarihinin açıklanması, ayrıca ikramiyelerin taahhüt edilenden farklı olmaması gerekir. Doğrudan satış reklamlarında ise, reklama konu olan mal veya hizmetin, reklama cevap verenin adresine ulaştırılacağının belirtilmesi, fonksiyonlarının ve satış fiyatının açıklanması, reklama cevap verenin, satış temsilcilerinin adresine getirdikleri mal veya hizmeti geri çevirme hakkı olduğunun belirtilmesi zorunludur. Karşılaştırma içeren reklamlarda, karşılaştırmanın yanıltıcı olmaması ve dürüst rekabet ilkelerine uyulması, doğrudan doğruya ya da imâ yoluyla, hiçbir firmanın, organizasyonun, mesleğin, hiçbir ürününün kötülenmemesi gerekir. 227 Tanıklı reklamlarda, gerçek olmayan ve tanıklığına başvurulan kişinin tecrübesine dayanmayan hiçbir tanıklık ya da onay ifadesine yer verilmemeli, hiç kimsenin özel mülkü, önceden izin alınmadan, bir kişisel onay etkisi yansıtacak şekilde görüntülenmemelidir. Esaslar, ticari itibardan haksız yararlanmayı, taklidi, dürüst olmayan satış yöntemleri kullanmayı yasaklamıştır. Ayrıca, reklamların ayıt edilmesi gerekmektedir. Buna göre, “biçimi ve yayınlandığı mecra ne olursa olsun, bir reklamın “reklam” olduğu açıkça anlaşılmalıdır; bir reklam haber ve yorum ögeleri içeren bir mecrada yayınlandığında, “reklam” olduğu kolaylıkla anlaşılacak biçimde sunulmalıdır. Uluslararası Reklam Uygulama Esasları’nda vurgulanan ilkelerden biri de çocuklara ve geçerli yasalara göre reşit olmayan gençlere yönelik reklamları kapsar. Çocukların ve gençlerin deneyimsizliklerinden ve kolay inanmalarından yararlanmasını engellemeye yönelik ayrıntılı düzenlemeler getirir. Reklamların, çocuklara ve gençlere zihinsel, ahlaki ya da fiziksel zarar verebilecek ifade ve görsel sunumlar içermemesi gerekir. Ayrıca, reklamların çevre alanındaki yasaları ve özdenetim esaslarını olumsuz etkilememesi, olumsuz davranış biçimlerini onaylayıcı ve teşvik edici nitelikte olmaması gerekir. Reklamlar, tüketicilerin çevre konusundaki duyarlılığını ya da bu alandaki olası bilgi eksikliğini istismar edecek bir biçimde yapılamaz. Uluslararası Reklam Uygulama Esasları’nda belirtilen davranış kurallarına uyma sorumluluğu reklam verenler, reklamcılıkla uğraşan kişi ya da reklam ajansları ile yayıncılar, mecralar veya aracılarınındır. Bu üç kategorinin kapsamına giren firma, şirket ya da kurumlarda çalışan ve bir reklamın planlanmasına, yaratılmasına, yayınlanmasına ya da nakledilmesine katkıda bulunan herkes, konumunun gerektirdiği ölçüde, söz konusu kuralların gözetilmesini sağlamakla yükümlüdür. Hiçbir reklam veren, reklamcı ya da reklam ajansı, yayıncı, mecra ya da aracısı, ilgili özdenetim organı tarafından uygun bulunmayan bir reklamı yayınlamamalıdır. 228 2. Reklamcılık ve Kendini Düzenleme Reklamcılığın geçen yüzyılın son dönemlerindeki büyük gelişimi ve deregülasyon politikalarıyla bu gelişim çerçevesindeki tartışmalar, mesleğin siyasal alanda savunma mekânizmalarını geliştirmesine neden oldu. Reklamcılar kendi görüşlerini benimsetmek ve çıkarlarını korumak için lobicilik hakkında sahip oldukları bilgi ve uzmanlıklarını kendileri için kullanmaya başladılar (Mattelart, 1991:90). 1910 yılında ABD’de kurulan Associated Advertising Clubs of America, reklamın işlevini savunan ilk örgüttü ve reklamcılığın kötü imajına karşı çıkıyordu. 1924’te ise American Association of Advertising Agencies ilk meslek ahlakı kurallarını yayınladı. 1925 yılında İngiltere’de kurulan Advertising Association da uluslararası düzeydeki ilk mesleki temsil örgütü olan ABD’deki kulüplere katıldı. 1953’te Fransa’da Reklamı Doğrulama Bürosu’nun (Bureau de Verification de la Publicite) kurulmasıyla bir özdenetim organı oluşturuldu. 1937 yılında ise Uluslararası Ticaret Odası reklam uygulamalarıyla ilgili ilk kararnameyi çıkardı. Bu kararname, o günden beri dünya çapındaki reklamcılık örgütleri için başvuru kaynağı durumundadır. Kurallar, bugünkü haline gelene kadar çeşitli düzenlemelere uğramıştır, ancak doğruluk, dürüstlük, taklit yasağı, kıyaslama normları, çocuk ve gençlerin korunması gibi ilkeler özünü korumuştur. Reklamcılık alanında özdisiplin, özdenetim ya da kendini düzenleme gibi kavramlarla ifade edilen deontoloji kuralları devlet otoritesinin denetim politikasına karşı bir alternatif olarak ortaya çıkmıştır. (Mattelart, 1991:91). 1962’de İngiltere’de Advertising Association, tüketicinin haklarını belirleyen Consumer Protection Act’e yanıt olarak 1980’li yılların sonunda, tüm dünyadaki reklamcılar tarafından örnek kabul edilen bir kendini düzenleme sistemi oluşturdu. Dernek, kendi Reklam Standartları ve Uygulamaları Tüzüğü’nü yayımladı (Code of Advertising Standards and Practices). Sistemin idari organı, Advertising Standards Authority bir kendini gözlemleme organıydı ve reklam verenlerin ajans aracılığıyla yaptığı medya harcamalarının 229 (radyo ve TV hariç) yüzde 0.1’i oranında yaptıkları mali katkıyla finanse ediliyordu. Bu kuruluş, yalnızca basın, sinema, reklam panosu ile ilgilendiği için radyo ve televizyon 1950’li yıllarda benzer bir resmi kuruluş oluşturarak görsel işitsel medyayı karışık bir sistemde ele aldı. 1954’de çıkan Television Act ile ticari radyo ve televizyonları denetleyen bir birim olan Independent Broadcasting Authority (IBA) oluşturuldu. ABD’de ise reklamcılar, 1960’lardan itibaren gelişen tüketici bilinçlenmesinin bir sonucu olarak 1971’de National Advertising Review Board’u oluşturdular. Bu, özdenetim sağlamak üzere kurulan ve medyaların yer almadığı ilk ulusal meslek kuruluşuydu. Bazı medyalar ve kendilerini oldukça hassas olarak niteleyen ilaç ve alkollü içkiler endüstrileri de kendi ulusal özdenetim sistemlerine sahiptir. 1949’da Almanya’da, 1957’de Kanada’da, 1960’lı yılarda Arjantin, Belçika, İrlanda, İtalya, Hollanda, Güney Afrika ve İsviçre gibi birbirinden çok farklı ülkelerde özdenetim sistemleri oluşturuldu. 1970’li yıllarda ise Avusturya, Avustralya, Japonya, Filipinler, Singapur, İsveç, İspanya ve Fransa benzer düzenleme sistemlerine kavuştular. Bunlardan en ilginç olanı İsveç’te reklam faaliyetlerini izlemek için oluşturulan Ombudsman sistemidir. 1971’de kurulan ve ne kamuya ne de özel sektöre ait olan bu sistem, tüketicilerin kendilerinin, tüketiciyi koruyan yasaların uygulanıp uygulanmadığını denetleyebilmelerini öngörüyordu. Reklamcılık alanında farklı ülkelerde oluşturulan çeşitli meslek kuruluşlarının etik ilkelerine bakıldığında bunların genel ilkelerden oluştuğu görülür. Bu ilkeleri yürütecek olan düzenleme sistemlerinin özerklik derecesi ise ülkeden ülkeye değişmektedir. Söz konusu sistemlerin özerkliği, finansman tipi ve bağımsız kişilerin katılımı tarafından belirlenir. Pek çok ülkede, özdenetimin yürümesi üye firmaların katılımıyla gerçekleşir. Ancak İngiltere’deki sistem üyelerinin katılımıyla değil, bağımsız bir gelir kaynağıyla desteklenmektedir. Meslek dışından üyelerin katılımı da ülkeden ülkeye değişmektedir. Örneğin Belçika’da meslek dışından üye bulunmazken, bu konuda 230 İrlanda’da eşitlik ilkesi, İngiltere’de ise çoğunluk ilkesi benimsenmiştir. Reklamcılık alanındaki kendini düzenleme sistemlerinin temel işlevleri; bir iletinin içeriğinin ve biçiminin denetlenmesi, reklamcıların meslek kurallarına uyup uymadıklarının gözlenmesi, tüketicilerden ve rakip firmalardan gelen şikayetlerin araştırılması, kurallara uymayanların uyarılmasıdır. Avrupa Birliği’nin reklam etkinliklerinin kurallarını uyumlaştırmaya yönelik projelerini başlattığı 1975-1978 yılları arasında meslek içi dayanışma güçlenmiştir. 1980’de reklamcılar, reklam verenler ve diğer destek hizmetlerini sağlayanlar üçlü bir ortaklık oluşturdular (European Advertising Tripartite -EAT). Bu çalışmalarda en etkin taraf Avrupa Reklam Ajansları Birliği (European Association of Advertising Agencies-EAAA) oldu. Dünya üzerinde reklam, pazarlama ve medya sorumlularını bir araya getiren ise 1938 yılında kurulmuş olan Uluslararası Reklamcılık Derneği (International Advertising Association - IAA) olmuştur. IAA’nın günümüzde 99 ülkede 5000’den fazla üyesi bulunmaktadır ve dünya çapındaki reklam harcamalarının yüzde 98’inden sorumludur. Reklamcılığa kısıtlamalar getirmeye yönelik etkinliklere karşı çıkmak, reklamcılıkta eğitim programları oluşturmak, ulusal kendi kendini düzenleme sistemlerini teşvik etmek gibi hedefleri olan IAA, üyelerini etik kurallara, özellikle de ulusal kendi kendini düzenleme kuralları için temel metin olarak Uluslararası Ticaret Odası’nın (ICC) reklamcılık uygulaması kurallarına saygılı olmaya teşvik etmektedir. 3. Türkiye’de Reklam Alanında Kendini Düzenleme Türkiye’de Gümrük Birliği’ne giriş sürecinde çıkarılan uyum yasaları, reklamların devlet kurumlarınca denetlenmesine olanak sağlamıştır. Bu konuda iki kamu denetim organı vardır. Bunlardan biri Tüketicinin Korunması Hakkında Kanun ile kurulan Sanayi ve Ticaret Bakanlığı Reklam Kurulu, diğeri ise Radyo Televizyon Üst Kurulu’dur. Diğer yandan, kurallara aykırı reklamların kamu otoritelerinin denetimine gerek kalmadan reklam veren - reklam ajansı - mecra 231 üçlüsünün özdenetimi ile durdurulması veya düzeltilmesi için 1994 yılında Reklam Özdenetim Kurulu (RÖK) kurulmuştur. a. Reklam Kurulu Reklam Kurulu, 2003 yılında kabul edilen. 4822 Sayılı Kanun ile Değişik 4077 Sayılı Tüketicinin Korunması Hakkında Kanun’un 17. Maddesi gereği oluşturulmuştur. Kurulun amacı, ticari reklam ve ilânlarda uyulması gereken ilkeleri belirlemek, bu ilkeler çerçevesinde ticari reklam ve ilânları incelemek ve inceleme sonucuna göre, 16. madde hükümlerine aykırı reklam ve ilânları üç aya kadar tedbiren durdurma ve/veya durdurma ve/veya aynı yöntemle düzeltme ve/veya para cezası vermektir. Yasanın 16. Maddesi’nde ise, ticari reklam ve ilânların kanunlara, Reklam Kurulunca belirlenen ilkelere, genel ahlaka, kamu düzenine, kişilik haklarına uygun, dürüst ve doğru olmaları gerektiği belirtilmektedir. Yasa’nın 16. maddesine göre, tüketiciyi aldatıcı, yanıltıcı veya onun tecrübe ve bilgi noksanlıklarını istismar edici, tüketicinin can ve mal güvenliğini tehlikeye düşürücü, şiddet hareketlerini ve suç işlemeyi özendirici, kamu sağlığını bozucu, hastaları, yaşlıları, çocukları ve özürlüleri istismar edici reklam ve ilânlar ve örtülü reklam yapılamaz. Aynı ihtiyaçları karşılayan ya da aynı amaca yönelik rakip mal ve hizmetlerin karşılaştırmalı reklamları yapılabilir. Reklam veren, ticari reklam veya ilânda yer alan somut iddiaları ispatla yükümlüdür. Reklam verenler, reklamcılar ve mecra kuruluşları bu madde hükümlerine uymakla yükümlüdürler. Reklam Kurulu kararları, Sanayi ve Ticaret Bakanlığı tarafından uygulanmaktadır. Reklam Kurulu, ticari reklam ve ilânlarda uyulması gereken ilkeleri belirlemede; ülke koşullarının yanı sıra, reklamcılık alanında evrensel kabul görmüş tanım ve kuralları da dikkate almaktadır. Başkanlığı, Bakanın görevlendireceği ilgili Genel Müdür tarafından yürütülen Reklam Kurulu; çeşitli kuruluşların görevlendirdiği 25 üyeden oluşur. Kurul üyelerinin görev süreleri 3 yıldır. Kurul, ayda bir defadan az olmamak üzere toplanır. Reklam Kurulu kararları, tüketicilerin bilgilendirilmesi, aydınlatılması ve ekonomik çıkarlarının korunması amacıyla Reklam Kurulu Başkanlığınca açıklanır. 232 b. RTÜK’ün Reklam Esasları Radyo ve televizyonlardaki reklamların nasıl olması gerektiği, 17 Nisan 2003 tarihli Resmi Gazete’de yayınlanan Radyo ve Televizyon Yayınlarının Esas ve Usulleri Hakkında Yönetmelik’in 3. bölümünde “Reklam ve Tele-Alışveriş Yayın İlke ve Esasları” adiyla düzenlenmiştir. İlkelerde reklam, “Bir ürün veya hizmetin, alım, satım veya kiralanmasını geliştirmek, bir amaç veya düşünceyi yaymak veya reklamcının istediği başka etkileri oluşturmak amacıyla ücret veya benzer bir karşılık ile iletim zamanı tahsis edilen kamuya yönelik duyurular” olarak tanımlanmıştır. İlkelerle, tele-alışveriş, haksız rekabete yol açıcı reklam, yanıltıcı reklam, doğrudan satış reklamları, gizli reklam, bilinçaltı reklam, sanal reklam, özel tanıtıcı-spot reklam, altyazı, logo ve çerçeve reklam, programlı reklam ve sponsorluk konuları düzenlenmiştir. Yönetmelikle, bütün reklam ve tele-alışveriş yayınları için aşağıdaki genel ilkeler getirilmiştir. a) Adil ve dürüst olmalıdır. b) Yanıltıcı ve tüketicinin çıkarlarına zarar verecek nitelikte olmamalıdır. c) İnsan onurunu zedeleyici biçimde yapılmamalıdır. d) Irk, cinsiyet veya milliyet alanlarında ayrımcılık içermemelidir. e) Dini veya siyasi inanışlara saldırıda bulunmamalıdır. f) Türk ve yabancı devlet büyüklerine, dini kişilere ve dini konulara yer verilmemelidir. g) Kamu sağlığı ve güvenliğini zedeleyecek davranışları desteklememelidir. h) Çevre koruma konusunu zedeleyecek davranışları desteklememelidir. i) Reklamcı, programların içeriğine hiçbir şekilde müdahalede bulunmamalıdır. 233 j) Çocukların doğrudan kullanmadıkları veya kullanamayacakları ürün veya hizmetlerin tanıtılmasında, çocukların yer aldığı ifade ve görüntülere yer verilmemelidir. k) Çocuklara yönelik ve içinde çocukların kullanıldığı reklamlarda, çocukların çıkarlarına zarar verecek unsurlar bulunmamalı ve çocukların özel duyguları göz önünde bulundurulmalıdır. l) Haber ve güncel programları düzenli olarak sunan kişilerin görüntü ve seslerine reklamlar ve tele-alışverişlerde yer verilmemelidir. m) Reklam ve tele-alışveriş yayınlarında kullanılacak dil ile ilgili olarak bu Yönetmeliğin 5. maddesindeki ilgili hükümler göz önünde tutulmalıdır. RTÜK yayın ilkeleri ile reklam ve tele-alışveriş kuşaklarının yerleştirilmesi konusunda da düzenleme yapılmıştır. Buna göre, televizyonlarda reklam ve tele-alışveriş kuşaklarının yayın oranı ile radyolarda reklam kuşaklarının yayın oranı bir saatlik yayın içerisinde yüzde 20'yi aşamaz. Bu oran dahilinde olmak üzere program arasına konulan reklam kuşaklarının süresi sekiz dakikayı, program içine konulan reklam kuşaklarının süresi altı dakikayı aşamaz. Program içine yerleştirilen reklam ve tele-alışveriş kuşakları arasında en az 20 dakika süre bulunmalıdır. RTÜK, reklam yayın esaslarına uymayan kuruluşlara, uyarı, özür dileme, program yayınının durdurulması, para cezası, yayın durdurma ve yayın izninin iptali cezaları verebilir. Bir programda, yayın ilkelerinden birinin ilk defa ihlal edilmesi nedeniyle, Üst Kurul tarafından uyarı veya özür dileme kararı verilen yayın kuruluşunun, bu kararın tebliğinden sonra Üst Kurul tarafından belirlenen günde ve usulde özür dilememesi veya aynı programda aynı yayın ilkesinin ikinci kez ihlali halinde, ihlale konu olan programın yayını, bir ila on iki kez arasında durdurulur. Bu süre içinde programın özel veya tüzel kişi yapımcısı/yapımcıları ve varsa sunucusu/sunucuları hiçbir ad altında başka bir program yapamaz. Yayını durdurulan programların yerine aynı yayın kuşağında, her defasında aynı sürede ve reklamsız olarak, ilgili kamu kurum ve kuruluşlarına Üst Kurul tarafından hazırlattırıla234 cak eğitim, kültür, trafik, kadın ve çocuk hakları, gençlerin fiziksel, ahlaki gelişimi, uyuşturucu ve zararlı alışkanlıklarla mücadele, Türk dilinin güzel kullanımı ve çevre eğitimi konularında programlar yayınlanır. Program durdurma cezasına neden olan ihlalin tekrar gerçekleşmesi durumunda ise ulusal düzeyde yayın yapan kuruluşlara, ihlalin ağırlığına göre, yüzyirmibeş milyar liradan az olmamak kaydıyla ikiyüzelli milyar liraya kadar para cezası verilir. Yerel, bölgesel ve kablo ortamından yayın yapan kuruluşlara verilecek para cezaları ise kapsadıkları alana göre değişmektedir. Radyo ve Televizyonların Kuruluş ve Yayınları Hakkında Kanun’un 4’üncü maddesinin ikinci fıkrasının (a), (b) ve (c) bentlerindeki ilkelere aykırı yayın yapılması halinde uyarı yapılmaz ve yayın kuruluşunun yayını bir ay durdurulur. İhlalin tekrarı halinde yayın süresiz olarak durdurulur ve yayın lisans ve izni iptal edilir. c. Reklam Özdenetim Kurulu ve Etik İhlaller Reklam ajansları, reklam verenler ve reklam mecrası kuruluşlarının bir araya gelerek kurdukları Reklam Özdenetim Kurulu (RÖK), yanıltıcı reklamların önlenmesi konusunda çalışmalar yapmaktadır. RÖK, bu doğrultuda, reklam verenlerden Uluslararası Reklam Uygulama Esasları'na aykırı reklamların düzeltilmesini ya da yayınlanmamasını istemektedir. Kurul, reklamın ilgili tarafları olarak reklam veren, reklam ajansı ve mecra üçlüsünün tüketiciye karşı toplumsal sorumluluğu bulunduğunu ve tüketiciyi koruma kavramına sahip çıkılmasının uzun vadede bu üçlünün çıkarına olduğu düşüncesinden yola çıkmıştır. Özdenetim bilincinin yerleştirilmesi, reklama olan güveni sağlayacak ve bundan yine reklamcılar yarar sağlayacaktır. Reklam Özdenetim Kurulu, yanıltıcı reklamlarla ilgili tüketici şikayetlerini; reklam verenler veya reklam ajanslarının ticari iletişim ve tanıtım faaliyetleri dolayısıyla birbirleri hakkındaki şikayetlerini; ayrıca reklama güven sağlama amacıyla başvuru beklemeksizin Kurul 235 üyelerince gündeme getirilen dürüst ve doğru olmayan reklamları karara bağlar. Reklam yanıltıcı bulunmuşsa, düzeltilmesi veya yayınının durdurulması önce reklam veren ve reklam ajansından istenir. Reklam düzeltilmez veya durdurulmazsa, ilgili mecra kuruluşlarına yazıyla bilgi verilerek yayından kaldırılması istenir. Kurul kararlarının, kamuoyuna yapılan duyuru ve taahhüdün doğal sonucunu oluşturan bağlayıcılığı vardır. Bu bağlayıcılığın geçerliliği, tarafların mesleki ve ticari ahlak değerlerine verecekleri önemle sağlanır. Türiye’de Nisan 1994-8 Şubat 2007 tarihleri arasında Reklam Özdenetim Kurulu, 986 başvuru dosyasını incelemiştir. Bu dosyalardan 485’ini rakip firma başvuruları oluşturmaktadır. 375 başvuru tüketicilere ilişkin; diğerleri ise meslek kuruluşları, tüketici kuruluşları başvuruları ve kurulun kendiliğinden ele aldığı dosyalardır. Kurul, ele aldığı başvurulardaki reklamların 494’ünü Esaslar’a aykırı bulmuş, 56 reklamın da bir bölümünün Esaslar’a aykırı olduğuna karar vermiştir. 34 başvuruda taraflar anlaştığı için kurulun karar vermesi gerekmemiştir. Dört başvuru ise halen incelenme aşamasındadır. Kurula gelen dosyaların başvuru konularına bakıldığında, en çok doğruluk ilkesinin ihlal edilmesinden yakınıldığı görülmektedir. Kurula yapılan ihlal başvuruları konularına göre incelendiğinde 1351 dosyada, reklamın doğruluk ilkesini ihlal ettiğine ilişkin şikayet sayısı 610’dur. İkinci olarak, en çok şikayet, 260 başvuru ile reklamda öne sürülenlerin kanıt ya da desteklere dayanmaması yönündeki başvurulardan gelmektedir. Doğru olmayan, kanıtlarla desteklenemeyen reklamlara ilişkin şikayetler daha çok, zayıflattığını iddia eden ürünler konusundaki yanıltıcı reklamlarla ilgilidir. Kurul’un kararlarına göre, İstanbul Üniversitesi Tıp Fakültesi İç Hastalıkları Ana Bilim Dalı'ndan alınan raporda, ağızdan alınan gıdalar ve ilaçların, cilde sürülen jellerin, bedene sarılan kuşakların tek başlarına zayıflatamayacağı, sadece diyeti ve egzersizi destekleyici nitelikte oldukları belirtilmektedir. Bu rapor ışığında, kurul, diyet ve egzersize yani alınan kaloriden fazlasını harcama temeline dayanmadan insanları zayıflattığını iddia eden ürün reklamlarının yanıltıcı olduğuna karar vermiştir. 236 Reklam Özdenetim Kurulu Kararlarının Başvuru Konusuna Göre Dağılımı∗ (1994-2007) Kurula gelen Esaslar'a aykırı bulunan Esaslara aykırı bulunmyan Geri alınan İncelenmekte olan Temel İlkeler 59 26 33 Ahlaka Uygunluk 45 11 34 Dürüstlük 28 15 13 Doğruluk 610 383 213 10 4 Karşılaştırmalı Reklam 60 38 18 4 Tanıklı Reklamlar 7 4 3 Kötüleme 87 56 28 Ticari İtibardan Haksız Yararlanma 20 12 8 Taklit 60 20 36 4 Reklamların Ayırt Edilmesi 13 8 4 1 İnsan Güvenliğine Saygı 8 5 3 Çocuklar ve Gençler 74 29 45 2 1 ∗ Bir başvuru Esaslar'ın birden fazla maddesi ile ilgili olabildiğinden konu toplam sayısı, dosya toplam sayısından fazladır. 237 Kanıtlama/ Destekleme 260 159 98 Toplumsal Sorumluluk 17 4 13 Garantiler 1 Çevreye İlişkin Tutum 1 1 1351 771 TOPLAM 2 1 23 6 1 551 Kaynak: http://www.rok.org.tr Ayrıca, tüketicinin bilgi eksikliği istismar edilerek, ürünün sahip olmadığı bir özelliğin reklamlarda var gibi gösterilmesi de yanıltıcı reklamlar kategorisine girmektedir. Bunun yanında, Sağlık Bakanlığı'ndan gıda diye izin alınan bir ürünün ilaç diye tanıtılması yanıltıcı olarak değerlendirilmiş, reklama özgü makul ölçüde doğal abartıların ise yanıltıcılık kapsamına girmeyeceğine karar verilmiştir. Kurulun kararına göre, bir ürünü meydana getiren hammaddeler yüzde 100 saf ve doğal olmayıp kimyasal maddeler de içeriyorsa, bu ürün için “saf ve doğal” tanımı kullanılamaz. Ayrıca, bir ürünün en çok satan marka olduğunu iddia eden reklamlarda, iddiayı kanıtlayan objektif veriler olması şartıyla, satış miktarının açıklanması zorunluluğu yoktur. Kurula yapılan şikayetlerin 87’si ise kötüleme konusundadır. Kurul kararlarına göre, reklamlarda rakip ürüne veya ona ait reklama atıfta bulunulabilir, ancak bunun kötüleme sınırına varmaması gerekir. Şikayet konularının 74’ü ise çocuklara yönelik reklamlarla ilgilidir. Kurul bu konuda, çocuklara yönelik 900'lü hatlarda, fiyatın dakika ücreti olarak değil, toplam bir telefon görüşmesi bedeli olarak çocukların anlayacağı şekilde verilmesini, ürün veya hizmetin niteliğinin açıkça anlaşılacak şekilde belirtilmesini istemiştir. Kurula yapılan şikayetlerin 60’ı ise karşılaştırmalı reklamlarla ilgilidir. Kurul kararlarına göre, bir ürünün rakibinden “her zaman” üstün olduğunun iddia edilebilmesi için, bu ürünün her koşulda rakibinden istisnasız daha iyi olduğunun kanıtlanması gerekir. Buna göre, rakip ürünün kendisi veya ambalajı reklamda gösterilemez. Ayrıca, 238 karşılaştırma yapılan ürün “diğer” olarak değil, “sıradan” olarak tanımlanmalıdır ve ürünle ilgili bir özelliğin, rakiplerinden ayırt edici bir özellik olarak verilebilmesi için diğerlerinin reklamda belirtilen özelliğe sahip olmaması gerekir. Taklit konusunda ise kurula 60 şikayet gelmiştir. Kurul’un kararlarına göre, rakip iki ürüne ait reklamların aynı reklam platformunu veya konseptini işlemesi bir taklit değildir. Ancak, bu fikri anlatırken kullanılan görsel ve sözel unsurlar aynı olmamalıdır. Ayrıca, aynı sektöre ait olmayan iki ayrı ürün için kullanılan aynı başlık, “tüketiciyi yanıltacak ya da karışıklığa yol açacak biçimde” taklit kapsamına girmeyebilir. Diğer yandan, üzerine yıllarca yatırım yapılmış bir slogan, özellikle aynı sektörden rakip marka için kullanılırsa hem taklit, hem de Ticari İtibardan Haksız Yararlanma Maddeleri'ne girer. Kurul, çok genel ifadelerden oluşan başlık veya sloganın herhangi bir marka tarafından sahiplenilemeyeceğini ve başka bir marka için kullanılmasının taklit oluşturmayacağını da belirtmiştir. Kurul’a yapılan diğer şikayetler, dürüst olmayan, ahlaka uygun olmayan, ticari itibardan haksız yararlanan, ayırt edilemeyen, insan güvenliğine saygı ve topluma sorumluluk duymayan reklamlarla ilgilidir. 4. Tartışmalı Reklam Yöntemleri Reklam etiği konusundaki tartışmalar, bir yandan tüketicilerin bilinçlenmesi diğer yandan da yeni iletişim teknolojilerinin gelişmesi ve yeni reklam biçimlerinin ortaya çıkması olguları nedeniyle bitecek gibi görünmemektedir. Bu konudaki tartışmaların büyük bir çoğunluğu reklamın içeriğine ya da elektronik iletişim alanlarında kapladıkları süreye ilişkindir. Kamuoyu çoğunlukla dürüst olmayan, aldatıcı, cinselliği sömüren reklamlardan ve özellikle televizyon kanallarında reklamlara ayrılan sürenin fazlalığından yakınmaktadır. Ancak, bu tür yakınmalarda insanlar kendilerine sunulan iletişim içeriğinin reklam olduğunu bilir ve bunu reklamcılık etiği çerçevesinde değerlendirebilirler. İzleyicinin kendisine sunulan içeriğin, bir ürünün ya da hizmetin reklamını yapma amaçlı olduğunu bilmesi, bu tür savunucu iletişim 239 mesajlarına temkinli yaklaşmasına ve bir tür koruyucu zihinsel kalkan oluşturmasına neden olabilir. Oysa, kamuoyunda çoğu zaman birbiriyle karıştırılan iki reklam yöntemi, izleyiciye geleneksel reklam formatıyla ulaşmadığı için tüketicinin zihinsel kalkanlarını işe yaramaz hale getirebilmektedir. Bunlar ürün yerleştirme ve bilinçaltı reklam uygulamalarıdır. a. Ürün Yerleştirme ve Program Reklam Ayrımının Kaybolması İzleyicinin izlediği bir film ya da televizyon programının arasına yerleştirilmiş reklamlardan sıkılması, uzaktan kumanda aletinin icadı sayesinde reklam başladığında başka bir kanala geçmesi, reklamcılık konusundaki olumsuz eleştirilerle birleştiğinde reklamcıları yeni stratejiler geliştirmeye zorlamıştır. Bunlardan biri, klasik program akışı kavramının değişmesi anlamına gelmektedir. Artık program arasına reklam bantları girmesi yerine, reklamların televizyonun tüm içeriğine, örneğin, televizyon dizilerinin, filmlerin, şovların, haberlerin içine yayılması yönünde yöntemler geliştirilmektedir. Reklam ve diğer programların ayrı ayrı sürelerde değil de reklamın program içeriğinin doğal akışı içinde eş zamanlı olarak verilmesi yönündeki eğilimler artmaktadır. Bu da, reklamcıların bir süredir kullandıkları, televizyon ve filmlerde ürünün görünürlüğünü sağlamaya yönelik “ürün yerleştirme” uygulamasının yaygınlaşarak televizyon içeriğinin biçimini değiştirmesi anlamına gelmektedir. Ürün yerleştirme, özellikle Hollywood’da bir süredir kullanılan bir uygulamadır. Sinema filmlerinde senaryoya uyarlanmış dolaylı reklamlar sayesinde uluslararası markalar, tüm dünyaya seslenen, milyonlarca kişiye ulaşan, zaplanamayan ve reytingi bilet satışlarıyla tam olarak ölçülebilen bir reklam olanağına kavuşmaktadır. Birkaç örnek vermek gerekirse, Tomb Raider filminde filmin kahramanı Lara Croft, zaman zaman görüntüye gelen Ericsson marka bir telsiz kulaklık-mikrofon (headset), Land Rover marka araç kullanır. Film içi reklam sahnelerinden biri de Hayvan Mezarlığı filminde, olayın geçtiği evin karşı tarafında oturan yaşlı adamın, her fırsatta buzdolabından Budweiser biraları çıkarıp masanın üzerine koyması, şişelerdeki mar- 240 ka etiketleri yeterince görüntüde kalırken zaplanması mümkün olmayan bir reklamın gerçekleşmesidir. Sinemayla reklamın en çok içiçe geçtiği örneklerden bir diğeri Cast Away filmidir. Tom Hanks’in bir FedEx kargo elemanını canlandırdığı film, adeta uzun metrajlı bir FedEx Kargo reklam filmi gibidir. 110 milyon dolar bütçeli Die Another Day adlı James Bond filmi ise 120 milyon dolarlık ürün yerleştirme geliriyle adından söz ettirir. Bu film için Bond’un diğer filmlerinde kullandığı BMW’nin yerini alabilmek için 20’den fazla otomobil firması yarışmış, sonuçta, filmde 35 milyon dolar ödeyen Ford firmasının Aston Martin marka otomobili kullanılmıştır. Yine yıllarca filmlerinde Rolex marka saat kullanan Pierce Brosnan, bu filmde Omega saat kullanmış ve sözleşmesi gereği kendisiyle yapılan söyleşilerin fotoğraf çekimlerinde bile Omega kol saatini göstermiştir. Bond, bu filmde içkisini ve havayolu şirketini değiştirmenin yanında modacısını da değiştirmiş ve 300 bin dolarlık ödeme yapan Brioni Roman Style’ın takım elbiselerini giymeye başlamıştır. Benzer biçimde Spielberg’in Azınlık Raporu filminde uygulanan ürün yerleştirmelerin değeri 25 milyon dolar olmuştur. Heineken firması da Kod Adı Kılıçbalığı filminde kendi biralarının reklamının yapılması için film şirketine 10 milyon dolar ödeme yapmıştır. Bir başka örnek de Mel Gibson’un başrolünde yer aldığı Kadınlar Ne İster? (What Women Want) filmidir. Bir reklamcıyı canlandıran Mel Gibson Nike’ın kadınların gözündeki imajını yeniden ele alan reklam filmi üzerinde çalışmaktadır. Filmin bir çok karesinde Nike kelimesi geçtiği gibi Nike için reklam ajansının hazırladığı reklam filmi de gösterilmektedir. Türkiye’de, ürün yerleştirme uygulamalarına yer veren bazı yayınların televizyonda gösterilmesi örtülü reklam sayılarak cezalandırılabilmektedir. Örneğin, Sanayi ve Ticaret Bakanlığı bünyesindeki Reklam Kurulu, Capella Televizyon Yayıncılık A.Ş'ne ait olup Digitürk yayın buketi kapsamında yayın yapan Salon-1'de, 2005’te yayımlanan G.O.R.A adlı filmde bazı markalara ilişkin görüntü ve ifadelere yer verilerek markaların örtülü reklamının yapıldığını belirledi. Tüketicinin Korunması Hakkında Kanun'a aykırı uygulama nedeniyle, Reklam 241 Kurulu, G.O.R.A filminde yedi ürünün görüntüsüne yer verilerek örtülü reklam yapıldığı gerekçesiyle, Capella TV Yayıncılık'a 50 bin YTL ceza verdi. Reklam Kurulu, 3 Ocak 2006’da yaptığı toplantıda ise, yayınları veya haberleri sırasında örtülü reklam yaptıkları gerekçesiyle, Number One TV, Show TV, Star TV'ye 100'er bin YTL, NTV ve Akşam’a 50'şer bir YTL, Vatan’a 10 bin YTL, Posta’ya ise 5 bin YTL ceza kesti. Kurul’un, örtülü reklam yapıldığı gerekçesiyle idari para cezası verdiği programlarda örtülü reklamı yapılan ürünler, daha çok programların sponsoru olan firmalar oldu. Dizi ve filmlerdeki karakterlerin kullandıkları ürünlerin marka ve özelliklerinin vurgulanmasıyla içerik ve reklam ayrımı bulanıklaşmaktadır. Aslında filmlerde, fotoğraflarda, her tür televizyon programında kullanılan aksesuarların gerçek ürünlere dayanması, izleyicinin gerçeklik duygusunu artıran bir etki yapar. Ancak, bir eşya ile bir ürün promosyonu arasındaki fark, filmlerde olduğu gibi TV şovlarında da giderek anlaşılması güç hale gelmektedir. Reklam ve halkla ilişkiler endüstrilerinin güçlenmesiyle birlikte, gazetelerde reklam-haber ayrımının giderek kaybolmaya başlaması, yayıncılık alanında da program-reklam ayrımının giderek belirsizleşmesiyle koşut gitmektedir. Çeşitli yasa ve etik metinlerine yön veren bu geleneksel ayrımların belirsizleşme eğiliminde, uzaktan kumanda cihazının gelişip tüketicinin reklamları atlayabilme olanağının doğması da etkili olmuştur. Bu durum bir reklam-program içiçeliğine yol açmış, bir yandan programlar ve haberler içine gizli reklamlar yerleştirilirken diğer yandan da reklam programları kurmaca haline getirilmiştir. Programı oluşturan çeşitli türlerin reklamla sıkı ilişki içine girmesinin bir örneği, Brezilya’da ulusal pembe dizi türünün yapım tarzıyla bütünleşmiş bir uygulama olan merchandisingdir. Brezilya’da, bir metin ve bir görüntünün içine tecimsel iletiler sıkıştırarak, dizinin tüm alanlarını bir destek unsuruna dönüştürmeye yarayan işleme merchandising adı verilmektedir. Başlangıçta, yazara, aktöre ve teknisyenlere verilen rüşvetlerle yürütülen gizli reklamcılığın alanına terk 242 edilen bu uygulama, televizyon kurumu tarafından, bir yandan sınırları çizilirken bir yandan da ona belli bir meşruiyet kazandıran kesin bir düzenlemeye tabi tutulmuş, ancak yasada yalnızca bu tür iletilerin saat 21.00 ile 06.00 arasında yayımlanabileceği belirtilmiştir. Dolayısıyla merchandisingin içine serpildiği bağlam, mutlak bir yasal ve etik boşluk bağlamı olmaktadır (Mattelart, 1995:205). b. Bilinçaltı Algılama ve Reklam Reklamcılık konusunda ilgi uyandıran, ancak üzerinde uzlaşmaya varılamayan tartışmalı konulardan biri de bilinçaltı reklamcılıktır. İnsanların bir uyaranı bilincinde olmadan algılamalarını anlatan bilinçaltı algılama kavramına dayanan uygulamalar, reklamcılık endüstrisi tarafından satışları artırmak için kullanılmaktadır. İnsanları ayrımında olmadıkları uyaranlarla etkileme tekniklerinin ilk gündeme gelmesi 1957 yılında James M. Vicary’nin özel bir projektör satmaya çalışmasıyla gerçekleşti (Severin ve Tankard, 1994:111). Makinanın sinema projektörü perdede filmi gösterirken, aynı perdeye her beş saniyede bir ve saniyenin 3000’de 1’i gibi çok kısa sürelerde ileti çaktırdığı söylendi. Vicary, New Jersey’de bir sinemada “Patlamış mısır ye”, “Coca Cola iç” bilinçaltı iletilerini gönderdiği bir deney yaptığını ve sonuçta patlamış mısır satışlarında yüzde 57.5, kola satışlarında ise yüzde 18.1’lik bir artış olduğunu öne sürdü. Vicary, bu makine ile insanların film ya da program aralarına giren sıkıcı reklamlardan kurtulacaklarını, eğlenceye daha çok zamanlarının kalacağını savunuyordu. Ancak, bilindışı tekniklerin kötüye kullanım potansiyeli içermesi, Vicary’nin savlarının olumsuz tepki uyandırmasına neden oldu. Bilinçdışı uyarının tüketim veya siyasal davranışı etkileme aracı olarak kullanılabileceği iddiası, araştırma literatüründe tartışmalı ve karşıt sonuçlara yol açmaktadır (Mutlu, 1998:67). Bilinçaltı algılama tartışmalarının reklamcılık sektörüne kötü bir isim vermesi nedeniyle bu konudaki araştırmaların çoğu reklamcılık sektörü tarafından gerçekleştirilmiştir. Ancak bu konudaki araştırmalarda, farkında olma eşiğinin tanımlanmasının güçlüğü, de243 ğişkenlerin denetlenmesi gibi sorunlar bulunmaktadır. Dolayısıyla bilinçaltı algılamayla ilgili araştırma bulguları karışık ve karşıt sonuçlara yol açmaktadır. Çoğu araştırma, bilinçaltına yönelen uyarıcıların ikna etme sürecinde ya çok az etkisi olduğunu ya da hiç etkisi bulunmadığını göstermektedir. Bazı araştırma sonuçları ise bilinçaltı iletilerin etkili olabileceğini ortaya koymaktadır. Bilinçaltı algılama, bir yandan reklamcılık sektörüne kötü bir ün verirken diğer yandan tekniğin olumlu yönde kullanılabileceği yönünde iddialar da gündeme gelmiştir. Bunlardan biri, 1978’de ses dalgalarıyla bilinçaltı ileti göndermeyle ilgiliydi. Louisana Metaire’den Hal Becker, mağazaları hırsızlıktan korumayı amaçlayan bir sistem geliştirmişti. “Dürüstüm”, “çalmayacağım” gibi gizli iletilerin arka plana yerleştirildiği bu sistemle 6 ay boyunca yapılan deneyde, Becker, mağazadaki hırsızlıkların parasal değerini yılda 1.6 milyon dolardan 900 bin dolara indirdiğini öne sürdü (Severin ve Tankard, 1994:114). Bilinçaltı algılama tekniklerinin olumlu yönde de kullanılabileceği iddiası zayıflama, sigarayı bırakma, stres yönetimi, başarı güdülemesi, bellek gücünü artırma gibi konularda geliştirilen programların satıldığı bir sektörü de yaratmıştır. Bilinçaltı reklamın etkileri konusunda kesin kanıtlar ortaya konmamasına karşın, bilinçaltı algılatma tekniklerinin kullanımı sürmektedir. ABD’de reklam endüstrisi ve medya yapım temsilcileri üzerine yapılan bir araştırma, tüm deneklerin bu teknikten haberdar olduklarını, yarısının bu tekniğin etkili olduğuna inandıklarını ortaya koymuştur. Başka bir araştırma ise sokaktaki insanların bilinçaltı reklama inançlarının eğitim düzeyiyle ilişkili olduğunu, eğitim düzeyi yükseldikçe bilinçaltı reklamın etkililiğine inanma oranının arttığını göstermiştir (Mutlu, 1998:68). Bilinçaltı algılatma tekniklerini kullanan bilinçaltı reklamcılık, “aldatıcı reklam” kategorisine girdiği için bir çok ülkede olumsuz tepkiye yol açmış ve Avustralya, İngiltere ve ABD’nin de içinde bulunduğu pek çok ülkede yasaklanmıştır. Uluslararası Reklam Uygulama Esasları’na göre de, dürüstlük ilkesi uyarınca, çeşitli araçlar kulla244 nılarak, izleyenlerin fark edemeyecekleri biçimde bilinçaltıyla algılanmayı sağlayan reklamlar yapılamaz. Türkiye’de Radyo ve Televizyon Yayınlarının Esas ve Usulleri Hakkında Yönetmelik, bilinçaltı reklam konusunda, “Çeşitli teknik cihazlar vasıtasıyla televizyon yayınlarında çok kısa süreli görüntüler kullanarak, izleyicilerin ancak bilinçaltıyla algılayabilecekleri ürün veya hizmetlerin tanıtılmasına ilişkin mesajlar içeren her tür reklam yayınlanamaz” hükmünü getirmektedir (Madde 15). Bilinçaltı reklam, özel bir yasayla düzenleme girişimine de konu olmuştur. Adana Milletvekili Atilla Başoğlu 2005 yılında, tüketiciyi bilinçaltı reklama karşı korumak amacıyla bir yasa teklifi verdi. Başoğlu yasa teklifinde, radyo, televizyon, video, ses, film ve her türlü benzeri iletişim ürününde bilinçaltı reklam ve mesajların kullanımının yasaklanmasını, aykırı davrananların en az 10 yıl ağır hapis ve 6 milyar YTL’den az olmamak üzere para cezasına çarptırılmasını istedi. 245 246 VI. SANAL UZAY VE ETİK 1990’lı yıllardan itibaren iletişim teknolojilerindeki gelişmelerin baş döndürücü bir hıza erişmesi enformasyonu işleme, depolama, geri çağırma ve paylaşma olanaklarını hızlandıran bilgisayarların ve internetin yaygınlaşıp gündelik yaşamda önemli bir yer tutmaya başlamasıyla yeni etiksel sorun alanları ortaya çıkmıştır. Sayısal teknolojiler, sanal uzay adı verilen yeni bir iletişimsel uzay oluşturdu. Sanal uzay, bilgisayar ağlarının işlemleri yanında, bilgisayarlı rezervasyon sistemlerinden otomatik vezne sistemlerine ve akıllı kartlara kadar sayısal enformasyon ve iletişim teknolojilerini içeren bütün toplumsal etkinlikleri kapsamaktadır. Sanal uzay teknolojilerinin yayılması ve bu teknolojilere bağlı toplumsal etkinlik alanının genişlemesi, tüm teknolojik gelişmelerde olduğu gibi çeşitli düzeylerdeki ahlaki sorunlarla yüzleşilmesini gerektirir. Çünkü sanal uzayın yönetimi konusu, teknolojinin tasarlanacağı biçimden, bu teknolojiyi kimlerin nasıl ve ne kadar kullanacağının belirlenmesine kadar değişen durumlarda kararlar alınmasını, ahlaki seçimler yapılmasını içerir; ve etik meselelerden ayrı düşünülemez. A. SANAL UZAY VE İNSAN HAKLARI İnsan haklarına saygı, gerek gazetecilik etiğine ilişkin metinlerde gerekse halkla ilişkiler ve reklamcılık etiğine ilişkin metinlerde vurgulanan bir ilkedir. Bu ilkenin sanal uzaya da uygulanması, sanal uzay etiğinin oluşturulmasında yol gösterici bir tartışma çerçevesi oluşturur. Kimileri sanal uzayı, geleneksel kurallara yer vermeyen tamamen yeni bir alan olarak görür ve özgürlükçü bir görüşü benimserken, kimileri de sanal uzayın suç etkinlikleri için öngörülmemiş fırsatlar yarattığını ve denetlenmesi gerektiğini savunmaktadır. Sanal uzayın kamusal bir politikaya gereksinim duyduğunu savunanlar arasında sıkı yasal düzenleme çerçeveleri yerine farklı kendini düzenleme yöntemlerini tartışanlar da bulunmaktadır. 247 Hamelink (1998), mevcut uluslararası insan hakları rejiminin, sanal uzay konusundaki ahlaki seçimlerin çözümü için anlamlı bir ahlaki ve yasal rehberlik sağlayıp sağlayamayacağını tartışır. Hamelink’e göre, geleneksel insan hakları kuramları insan hakları konusunda sınırlıdırlar. Bu kuramlar bireysel haklar üzerindeki özel vurguları; “özgürlük” kavramının sınırlı yorumu; “eşitlik” kavramının sınırlı anlaşılması; sınırlı “yatay etki” alanı ve kurumsal düşünme eksikliği ile nitelenirler. Hamelink, sanal uzayda insan haklarının sadece bireysel haklar olarak açıklanmaması, fakat hem bireysel hem de kolektif haklar olarak tanınması gerektiğini belirtir. İnsan haklarını özel olarak, ya bir topluluk üyesinin hakları ya da topluluğun hakları olarak kategorilere yerleştirmek bireylerin haklarını gereksiz biçimde sınırlandırır. Kolektif sanal uzay haberleşme talepleri, toplumsal gruplar yararına kamusal iletişime erişimin sağlanmasını gerektirir. Bu erişim, kadınlar, etnik azınlıklar gibi birçok toplumsal grup için ya da sanal uzay haberleşmesinden dışlanma eğilimindeki yoksul topluluklar için özellikle önemlidir. Toplulukların erişim hakkına ek olarak, kolektif talepler gelişme hakkını ve ortak bilgi kaynaklarının tanınmasını da içerir. Dünya iletişim politikasında gelişme ilkesinin tanınması; iletişim altyapısının gelişmesini, yeterli kaynakların sağlanmasını, bilgi ve becerilerin paylaşılmasını, ekonomik fırsatların eşitliğinin sağlanmasını gerektirir. Entelektüel mülkiyete ilişkin kamusal talep, bilgi kaynaklarının genellikle, bir toplumun sahip olduğu ortak bir mal olduğunu kabul etmektedir. Dolayısıyla, ortak miras olarak bilgi, bilgi endüstrilerinin kendine mal etmelerinden korunmalıdır. Kolektif talepler aynı zamanda, kültürel kimliğin sağlanmasını, kültürel farklılığın ve dilsel çeşitliliğin ya da toplulukların kültürel özerkliğinin kabul edilmesini içerir. Hamelink’e (1998) göre, enformasyon sermayesi, sayısal ağlara erişimi ve bu ağları kullanımı sağlayacak bilgiye sahip olmayı, enformasyon kaynaklarını işleme ve kullanma kapasitesini, iletişim ve enformasyon teknolojileri ile finansal araçları kullanmadaki teknik 248 becerileri anlatır. Enformasyon sermayesinin dağılımı, ulusal ve küresel düzeylerde hayli çarpıktır. Bu, dünya çapında büyüyen gelir eşitsizlikleriyle yani yoksulluğun küreselleşmesiyle, eğitim standartlarının düşürülmesiyle, eğitim programlarında eleştirel düşünmeden ekonomik verimlilik eğitimine doğru gerçekleşen değişikliklerle ve hemen her yerde siyasal kurumların karşılaştığı güven yitimiyle güçlenmektedir. Sanal uzayda pozitif özgürlük, “enformasyon sermayesi”nin gelişmesini destekleyen bu tür sosyo-ekonomik koşulların düzeltilmesi anlamına gelir. Sanal uzayda etik tartışmalarının önemli bir ilkesi de eşit yetki vermedir. Eşit yetki verme ilkesi, bütün insanların önemli olduğu ve hiç kimsenin dışarıda tutulmaması gerektiğini anlatır. Oysa, küresel bir Enformasyon Otoyolu sanal uzay projesi, çok sayıda insanı dışlayabilir. Dünyadaki enformasyon ve iletişim teknolojilerinin kullanımına erişimdeki eşitsizliklerin giderek arttığı, ulusal hükümetlerin ya da uluslararası kuruluşların bu durumu değiştirme yönünde ciddi bir çaba göstermedikleri bir ortamda, küresel enformasyon altyapısının herkesi kapsayabilmesi için büyük kamusal çabalar gerekmektedir. Aksi durumda, küresel süper enformasyon otoyolu, yılda 300 dolardan daha azıyla yaşayan iki milyar insanı ya da okuma yazma bilmeyen bir milyardan fazla insanı ve okulları olmayan 500 milyon çocuğu dışarıda bırakacaktır. Ayrıca, bilgisayar konusundaki erişim, kullanım ve becerilerle ilgili dezavantajları değişmedikçe kadınlar da küresel elektronik demokrasiden dışlanacak ve sanal gelecekte kendi rollerini tanımlamak için çok az şansa sahip olacaktır (Hamelink,1998). Kaynaklarına eşit yetki veren bir sanal uzay yönetim biçimi, gelişme yardımı, teknoloji transferi, entelektüel mülkiyetin korunması ve uzay işbirliği gibi alanlardaki mevcut siyasal uygulamaları değiştirmeyi gerektirir. Bu uygulamaların hepsi bugünkü küresel düzenin siyasal ve toplumsal eşitsizlikçi niteliğini güçlendirmektedir. Değişiklikler, iletişim alanındaki gelişme yardımlarının artırılmasını, çok taraflı ticarette entelektüel mülkiyetin korunması konusundaki koşul- 249 ların daha az güçlü ülkelerin ve küçük üreticilerin lehine yeniden gözden geçirilerek düzeltilmesini içermelidir. Sanal uzay etiği tartışmalarındaki önemli bir ilke de güvenliktir. Ekonomik büyüme sürecinin, giderek daha geniş halk gruplarını dışlaması, birçok batılı hükümet ya da bazı insan hakları örgütleri tarafından genellikle göze batan bir insan hakları ihlali olarak algılanmaz. Serbest Pazarın işlemesinin normal akışında Dünya Ticaret Örgütü’nün kuralları ya da IMF’nin yapısal ayarlama programları, toplumsal eşitlik ve yoksulluğun azaltılması gibi demokrasinin ekonomik koşullarına sinsice zarar vermekte, birçok ülkede hükümetlerin uluslararası insan hakları yükümlülüklerini yerine getirme kapasitesini de zayıflatmaktadır. Temel toplumsal ve ekonomik hakların ihmal edilmesi de ifade özgürlüğü ve dernek özgürlüğü gibi sivil ve siyasal hakları aşındırmaktadır. Çağdaş toplumlar, insanların toptan ortadan kaldırılma olasılığını içeren ekolojik felaketlerden endüstriyel felaketlere kadar pek çok toplumsal riskle karşı karşıyadır. Telif hakkı ihlallerinden elektronik gözetime kadar uzanan suçlar da insanların ahlaki ve fiziksel onuruna ciddi tehditler oluşturmaktadır. Bu durumda insan hakları rejiminin, daha geniş bir küresel insan güvenliği kavramıyla birleştirilmesi gerekmektedir (Hamelink, 1998). İnsan hakları yalnızca devlet-yurttaş ilişkisine uygulanmamalı, aynı zamanda yurttaş-yurttaş ilişkisine de uygulanarak yatay etki yaratmalıdır. İnsanların enformasyon hakları kamusal olduğu kadar özel kurumların da müdahalelerinden bağımsız olmalıdır. İfade özgürlüğünün savunulması devlet müdahalesinin ötesine geçmeli ve özel kurumları da kapsamalıdır. İfade özgürlüğü hakkı, negatif özgürlüğün ötesine geçmelidir ve pozitif özgür konuşma haklarının tanınmasını da içermelidir. İfade özgürlüğü, klasik negatif anlamdan daha geniş olarak yorumlanırsa, pozitif yorum bu hakkın sadece bir özgürlük olarak değil fakat bir talep hakkı olarak tanımlanmasını zorunlu kılar. Pozitif bir 250 talep-hakkı olarak ifade özgürlüğünün tanınması, özellikle bazı insanların seslerinin sistematik olarak dışlandığı durumlarda önemlidir. Özgürlük ilkesi enformasyonun kontrolüne karşı koruma sunmalıdır. Devlet müdahalesinden korunan özgürlüğün ötesinde, bu hak yurttaşların enformasyona erişiminde sorun yaratabilen kısıtlamalardan korunmayı da içermelidir. Hamelink (1998), mevcut uluslararası insan hakları rejiminde kurumsal faktörlerin yokluğuna değinerek, tüm insanları yaşamlarını etkileyen karar vermeye dahil etmeye ve bu tür katılımları siyasal alanların ötesine genişletmeye niyetlenen bir sanal uzay yönetiminden söz etmektedir. Maksimum katılım ve genişletilmiş eşitlik ilkesi, insanların teknoloji ve kültür gibi eski seçkinci alanlarda da karar verme sürecine katılmasını gerektirir. Sanal uzay etiğinde uygulanması gereken önemli bir ilke de kamusal sorumluluk ilkesidir. Buradaki ciddi engel, giderek hükümetlerin, güçlü şirketleri denetlemek için düzenleme araçlarını genellikle gönüllü olarak kaybediyor oluşudur. Küresel yönetim giderek özel iş aktörlerinin alanı olmakta, davranışlarının kamusal sorumluluğunu kabul etmemek de bu aktörlerin belirleyici özelliği haline gelmektedir. Kamusal sorumluluk ilkesi, dünya iletişimindeki ana oyuncuları başkalarının adına verdikleri kararlardan sorumlu tutar. İnsanların günlük yaşamlarını etkileyen kararlar, enformasyonun kalitesi, kültürel ürünlerin çeşitliliği ya da iletişimlerin güvenliği gibi meselelerde alınır. Karar vericiler artık ne seçilmiş ne de sorumluluk alan özel kurumlardır. Dünya çapında, toplumsal mülklerin deregülasyonu eğilimi, giderek daha geniş alandaki toplumsal etkinliği kamusal sorumluluktan, demokratik denetimden ve karar vermeye yurttaşların katılımından uzaklaştırmaktadır. Bu yüzden ana sorun, en güçlü özel oyuncuların kamusal sorumluluğunun oluşturulmasıdır. Bununla birlikte, özel oyuncuların kamusal sorumluluğu için sıkı kuralların benimsenmesi, pek yerinde görünmemektedir. Tek etkili önlem, bu oyuncuların mallarını ve hizmetlerini satın alan insanlardan gelebilir. Bu yüzden sorumluluğun kurumlaşması, dünya çapında tüketici hareketlerinin kitle251 sel bir hareketliliğini ve politizasyonunu gerektirmektedir (Hamelink, 1998 ). Hamelink’e (1998) göre, uluslararası insan hakları mevzuatı, zayıf ve çoğunlukla uygulanamaz bir düzenleme olarak kalır. Oysa İnsan hakları standartlarının gerçek önemi, onların uygulanma derecesine bağlı olacaktır. İnsan hakları standartlarının dünya çapında yerine getirilmemesinin insan hakları rejimine en ciddi meydan okumayı yarattığı açıktır. O halde, rejimin önemi ve geçerliliğine ilişkin en önemli mesele, konan standartların uygulanmasıdır. B. HALKIN İLETİŞİM BEYANNAMESİ Uluslararası mevzuat altındaki bireysel hakların tanınmasının bireylerin de görevi olduğu fikri Halkın İletişim Beyannamesi ile ortaya konmuştur. İnsanların kültürel çevrelerine göre sahip oldukları temel haklara ve sorumluluklara eklemlenen beyanname, geleneksel insan hakları rejimine özgü zayıflıkların bazılarını düzeltme girişimini temsil etmektedir. Dünyanın iletişim yapılarının ve enformasyon akışlarının demokratik ve sürdürülebilir bir örgütlenmesini amaçlayan beyanname, Üçüncü Dünya Şebekesi (Penang, Malezya), İletişim ve İnsan Hakları Merkezi (Amsterdam, Hollanda), Kültürel Çevre Hareketi (ABD), Dünya Topluluk Radyo Yayıncıları Derneği (AMARC) ve Dünya Hıristiyan İletişimi Derneğinin girişimleriyle oluşturulmuştur. Beyanname, sivil aktivizm için sadece bir referans noktası oluşturmaktadır. İnsan hakları standartlarının sanal uzaya uygulanması ilgililerin aktif sorumluluk almasını gerektirir (Hamelink, 1999). Hareketin temel temaları şunlardır: 1. İletişim ve İnsan hakları: İletişim ve enformasyon hizmetleri temel insan haklarına saygı ile yönetilmelidir. 252 2. Kamusal Alan: Dış uzay ve frekanslar gibi iletişim kaynakları, halka aittir; onlar kamusal alandır ve özel kişilere tahsis edilmemelidir. 3. Sahiplik: İletişim ve enformasyon hizmetleri hükümetler ya da ticari şirketler tarafından tekelleştirilmemelidir. 4. Yetkilendirme: Halk, kendi kültürel kimliğini korumaya ve kendi iletişimsel kapasitelerini geliştirmeye yetkilidir. 5. Kamusal Sorumluluk: İletişim ve enformasyon hizmetleri tedarikçileri, işleyişlerinin kalitesi için kamusal sorumluluğu kabul etmelidir. Kültürel çevrenin, nihai olarak sadece hükümetler ve medya kodamanları tarafından biçimlendirilmediği, sıradan insanların da bu biçimlendirmede önemli olduğu düşünüldüğünde, uluslararası insan hakları rejiminin ahlaki rehberlik aracı olarak kullanılması konusunda eleştirel bir tartışmaya gereksinim vardır. Çünkü her şey son aşamada, insanların sanal uzayın geleceği için insani bir yönetimi biçimlendirmeyi kendilerinin üstlenmesine bağlıdır. C. UNESCO’NUN ENFORMASYON ETİĞİ KONUSUNDAKİ ÇALIŞMALARI İletişim alanındaki etik sorunlarla ilgili olarak uluslararası düzeydeki en geniş kapsamlı çalışmalar UNESCO çatısı altında gerçekleştirilmiştir. UNESCO, 1980 Kasımındaki Genel Konferansında oy birliğiyle MacBride Raporunu kabul etti. MacBride raporunun en önemli özelliklerinden biri, temel insan hak ve özgürlüğü olarak benimsenen gerçekleri öğrenme hakkı ya da bilgiye ulaşma hakkı veya ulaşılan bilginin bir başkasına iletilmesiyle ilgili olan ulaştırma hakkını içererek, söz konusu temel hak ve özgürlükler adına gazeteciyi korumasıdır. 253 1980’lerden başlayarak 1990’lı yıllarda giderek yaygınlaşan ağ iletişimi, iletişim alanındaki etik sorunların daha karmaşık hale gelmesine neden olmuştur. UNESCO, enformasyona erişim ve iletişim süreci üzerinde küreselleşmenin etkileri konusundaki uluslararası tartışmayı teşvik etmek amacıyla 1997, 1998 ve 2000’de INFOetik üzerine üç konferans düzenledi. “Birinci Uluslararası Sayısal Enformasyonun Etik, Yasal ve Toplumsal Yönleri Kongresi” 1997’de Monaco’da toplandı. Enformasyon toplumunun etik ve toplumsal yönlerinin önemi konusundaki uluslararası tartışmaları zenginleştirme amacı güden kongre teknik, eğitsel, bilimsel ve kültürel çevrelerdeki uzmanları dünya çapında bir araya getirdi. Bu Birinci INFOetik Kongresi’ndeki katılımcıların önerisi üzerine, dünya çapında açık bir elektronik tartışma forumu oluşturuldu. UNESCO INFOetik Sanal Forumu (Unesco Virtual Forum On Infoethics VF-INFOethics), Konstanz Üniversitesi Enformasyon Bilimi Bölümü tarafından tasarlanıp yönetildi. Ekim 1997’den Nisan 1998’e kadar süren forumda birbiriyle ilgili beş tartışma konusu yer aldı: Genel enformasyon etiği kavramı; enformasyon zenginleri ve enformasyon yoksulları; kamusal ve/veya özel mal olarak enformasyon; sanal uzayda enformasyonun güvenilirliği, sahipliği ve geçerliliği; internette mahremiyet, gizlilik, güvenlik, nefret, şiddet. Forum, enformasyon etiği konusunda genel bir beyanla açılmıştır: Enformasyon etiği, genelde, (internet gibi) yeni enformasyon ve telekomünikasyon teknolojilerinin gelişmesi ve uygulanmasından kaynaklanan erişim eşitliği, adalet ve karşılıklı saygıya inanmaya ilişkin değerleri içine alan bir çalışmadır. Enformasyon etiği felsefe (etik), antropoloji/etnoloji, dilbilim, ekonomi bilimi, hukuk, sosyoloji, siyasal bilim, eğitim, din/teoloji, yapay zeka, enformasyon ve bilgisayar bilimi gibi alanlarla ilgilidir. Enformasyon etiği, etik sorunların giderek küresel bir temelde hem özel/bireysel hem de kamusal/kurumsal yönlerini içerir. Bazı kişiler için, enformasyon etiği, ilerleyen küresel enformasyon toplumunda geleneksel sivil davranışın yerine sayılıyor gibidir. UNESCO’ya göre, enformasyon etiği hem geliş254 miş hem de gelişmekte olan ülkelerde özellikle, bilim, eğitim, kültür ve genelde sivil toplumla ilgilidir (Kuhlen,1998). İletişimle ilgili konularda genellikle olduğu gibi, VF-INFOetik, yanıt vermekten çok yeni sorular ortaya attı. Ancak, UNESCO içinde ve dışında bütün düzeylerde enformasyon etiğinin tartışılmasına gereksinim olduğu konusunda birleşildi. “İkinci Uluslararası Sanal Uzayın Etik, Yasal ve Toplumsal Meydan Okumaları Kongresi” ise 1-3 Ekim 1998’de Monaco Prensliği’nde, Monte Carlo’da toplandı. Kongre’de telekomünikasyon, enformasyon, bilgisayar bilimi, sosyal bilimler ve felsefe uzmanları küreselleşmeyi ve sanal uzayda kamusal alan ve çok dillilik, sanal uzayda mahremiyet, gizlilik ve güvenlik konularını tartıştılar. Yaratıcı çok dilli içerik ve enformasyona ve iletişim araçlarına evrensel erişim geliştirilirken etik yönlerin ve ilkelerin geliştirilmesi ve korunmasının sanal uzaya adil erişim için merkezi bir önem taşıdığı vurgulandı. “Üçüncü Uluslararası Sanal Uzayın Etik, Yasal ve Toplumsal Meydan Okumaları Kongresi” ise 2000 yılında Paris’te düzenlendi. Kongrede, adil kullanım ve erişim meseleleri görüşüldü. Aynı zamanda gelişmekte olan ülkeler için telif hakkı muafiyetleri, ifade özgürlüğü ve mahremiyet konuları da daha geniş bir çerçevede tartışıldı. UNESCO Bilim ve Teknoloji etiği konusunda Dünya Komisyonu ( The UNESCO World Commission on the Ethics of Science and Technology - COMEST), “Enformasyon Toplumunun Etiği” konusunda 2001’de bir rapor yayınlayan bir alt komite kurdu. Komite, bireysel özgürlük ve toplumsal sorumluluk, enformasyon toplumunda toplumsal dışlama ve insani değerler gibi konularla ilgilendi. Komitenin çalışmaları sonucu, sayısal bölünme yerine, nasıl kuşaklar arasında bilgi gedikleri varsa aynı kuşak içindeki kişiler arasında da bilgi gedikleri olduğu ortaya çıktı. Gerçekten sayısal dünyada ve onun dışında yaşayan insanlar arasında giderek büyüyen farklılıklar vardır. Dünyada hâlâ 1-2 milyar insan bilgisayar kullanmak bir yana, bir telefon görüşmesini bile yapamaz durumdadır (Darryl, 2005). 255 4 Aralık 2003’teki Üçüncü COMEST toplantısında, çeşitli ülkelerden gelen bilimden sorumlu bakanlar, elektronik veri tabanlarının kullanımında olduğu kadar Internet’te de görece düşük temsili olan ülkelerin dilsel kültürel çeşitliliğini sağlamada temel olan sayısal teknolojiler üzerinde yoğunlaşılmasını önerdiler. Böylece enformasyon toplumu, kültürel çeşitliliğin bilgisini genişletmek ve tutmak için kullanılabilecekti. Bakanlar, hükümetlerinin bölge ülkeleri için özerklik ve maliyet indirimi için çalışarak yazılım üretiminde ve kullanımındaki artışı destekleyeceğini belirttiler. Düşük maliyetli kişisel bilgisayar üretimi için alternatifler araştırma amacıyla kurulan ulusal ve bölgesel araştırma grupları da bölgesel işbirliği projelerinin yerine getirilmesi kadar bu tür bilgisayar kullanımlarının evrenselleştirilmesini amaçladılar. UNESCO konferanslarında genel olarak, artan küreselleşme karşısında iletişim ve enformasyon sektörlerinde kapsayıcı ve tutarlı etik ilkelerin oluşturulması desteklendi. Medya profesyonelleri, enformasyon üreticileri, kullanıcıları ve servis sağlayıcıları arasında ifade özgürlüğüne tam saygının sağlanması, gönüllülük, öz denetim, mesleki ve etik ilkelerin benimsenmesi ve tanımlanması konusunda politika geliştirilmesi için çalışıldı. UNESCO Genel Konferansı, 32. oturumunda (30 Eylül-17 Ekim 2003) özellikle kamusal alanda çok dilliliğin, enformasyona ve bilgiye adaletli erişimin geliştirilmesinin önemini vurguladı. UNESCO’nun küresel enformasyon ağlarında enformasyona erişimi, çok dilliliği ve kültürel çeşitliliği teşvik etmede liderlik rolü olması gerektiği inancını tekrarladı. Konferansta Çok Dilliliğin Kullanımı ve Sanal Uzaya Evrensel Erişimin Geliştirilmesine ilişkin Öneri (Recommendation concerning the Promotion and Use of Multilingualism and Universal Access to Cyberspace) benimsendi. Sayısal kaynaklara ve hizmetlere evrensel erişimi besleyen ve onların kültürel ve dilsel çeşitliliklerini korumalarını kolaylaştıran önlemler alan bu Öneri aracılığıyla UNESCO, üyelerini enformasyona adil 256 erişimi desteklemeye ve çok kültürlü bir enformasyon toplumunun gelişimini ilerletmeye teşvik etmektedir. UNESCO aynı zamanda Enformasyon Toplumu Dünya Zirvesi’nde (WSIS, Genova 10-12 Aralık 2003; ve Tunus 16-18 Kasım 2005) çeşitli çözümler önermiştir. Zirvelerde, sayısal eşitsizlik, bilgi ekonomisi ve binyıl gelişme araçlarını ilerletmek için enformasyon teknolojisinin kullanımı gibi temalar üzerinde durulmuştur. D. SANAL UZAYDA ETİK KODLARI Sanal uzaydaki etkinlikler için bilgisayar ve internet kullanımından bilişim alanındaki uygulamalara kadar çok çeşitli etik kodlar geliştirilmiştir. Berleur (1998) 15 kural ve kod dokümanını incelemekte ve kendini düzenleme olarak adlandırılan dokümanların çeşitliliğini göstermektedir. Söz konusu dokümanları temalarına göre sınıflandıran Berleur, iki ana sonuca dikkati çekmektedir. Birincisi, etik meselelerde genel bir anlaşma vardır. Etik konular ya teknik araçlar tarafından ya da kendini düzenleme ve kısmen yasalar tarafından içerilmektedir. Mahremiyet; bilgisayar suçu, entelektüel mülkiyet hakkı, telif hakkı, marka, patent; özgür konuşma, enformasyon ve iletişim hakkı; nefret beyanına, ırkçılığa ve mezhepçiliğe karşı savaş; pornografik, illegal, güvenilmez ya da zararlı materyal gibi konular üzerinde yoğunlaşılmaktadır. İkincisi, bu meselelerin çözülme biçiminde, en azından yaklaşımlarda açıklık kazanan etik seçimler vardır. Sözcük etiketlendirmelerini ve etiketlerin imzalanmasının ölçütünü kim koyacaktır? Filtreleme ölçütünü kim oluşturacaktır? Teknik araçlarla ilgili olarak ortaya atılan bu tür sorular, toplumsal ve etik seçimlerle ilgilidir. Dolayısıyla toplumsal diyalog, kültürel diyalog, toplumsal sorumluluk gibi kavramların küreselleşme çağında insani ağlar yaratacak eylemlerin ön planında yer alması gerekmektedir. 257 Sanal uzay etiği, bilgisayar yazılımlarından bilgisayarın kullanım biçimlerine, e-posta iletişiminden web sayfalarının uyulmasında dikkat edilecek kurallara değin çok çeşitli etik kodları içinde barındırmaktadır. 1. Bilgisayar Etiği Bilgisayarların gelişmesi ve internetin yaygınlaşmasıyla yeni bir etikten söz edilmeye başlanmıştır. Net ahlakı kısaca Netiquette adı verilen kurallar geliştirilerek, bilgisayarların ve internetin kullanımında dikkat edilmesi uyulması gereken davranış kodları belirlenmeye çalışılmaktadır. Computer Ethics Institute’ye (Bilgisayar Etik Enstitüsü) dayanılarak hazırlanan aşağıdaki on emir netiquette’in temelini oluşturur niteliktedir: · Bilgisayarı başka insanlara zarar vermek için kullanmayın. · Başka insanların dosyalarına burnunuzu sokmayın. · Bilgisayarı yalan bilgiyi yaymak için kullanmayın. · Başka insanların bilgisayar kaynaklarını izin almadan kullanmayın. · Yazdığınız programın sosyal hayata etkilerini dikkate alın. · Başka insanların bilgisayar çalışmalarına karışmayın. · Bilgisayarı hırsızlık yapmak için kullanmayın. · Bedelini ödemediğiniz yazılımı kopyalamayın ya da kullanmayın. · Başka insanların entelektüel bilgilerini kendinize mal etmeyin. · Bilgisayarı saygı duyulacak, hakkında bahsedilecek şeyler için kullanın. 258 2. E-Posta Etiği İnternet konusundaki bir diğer etik alan ise elektronik postalardır. Bu konuda üzerinde durulan etik sorunlar ise zincir iletilere yanıt vererek zincirin uzamasına neden olmak, e-posta almayı beklemeyen kişilere ticari amaçla e-posta göndermek, gönderilen bir e-postayı sahibinden izin almadan genele açık ortamlara [örneğin tartışma grupları] göndermek, e-postada kullanılan her türlü alıntı için telif hakkı kurallarına saygılı olarak ilgili referansları belirtmek, mesajlaşma listesinden çıkma talebinde bulunan bir kişiyi listeden çıkartmayı ihmal etmemek gibi konular üzerinde yoğunlaşmaktadır. 3. İnternet Erişim Kuralları İnternet iletişim kuralları; başkalarına karşı saygı, biçimsel özen ve içerikle ilgili özen konularında yoğunlaşmaktadır. Kimliğini saklayabileceğini umarak gerçek yaşamda benimsenmeyen davranışları sergilememek; saygılı olmak; duygusal yönden rahatsız edici iletilerin yayılmasına olanak vermemek; geçerli bir gerekçe olmadan kimliğini gizlememek; gereksiz yere büyük harfler ile yazışmaktan, sık sık özel simgeler kullanmaktan, esprili ya da alaycı anlatımlardan kaçınmak; gönderilen eklerin virus taşımamasına özen göstermek; başkalarının veri kaynaklarını, düşüncelerini ve yazılımlarını sahiplenmemek; kişilik haklarına ve özel yaşama saygı göstermek gibi kurallara uyulması istenmektedir. Ayrıca, internet ortamının sağladığı olanakları her türlü sahtekarlık, yolsuzluk, dolandırıcılık ya da hırsızlık gibi kötü amaçla kullanmamak da gerekmektedir. 4. Web Etiği Web etiği konusunda dikkat edilmesi gereken noktalar ise, web sitelerinde doğrudan büyük resim dosyalarını sergilememek, başkasının sitesine link verilecekse nezaket açısından ilgili kişiye bilgi vermek, web sayfalarının sadece metinden oluşan versiyonlarını da sergilemek, eklenen görsel ya da ses malzemelerinin yanına dosya büyüklüğünü yazmak, e-posta adresi ve son güncelleme tarihini not etmek çerçevesinde ele alınmaktadır. Ayrıca, başkalarının entelektüel hakla259 rına zarar verici materyali içeren web sitelerini ziyaret etmemek, güvenilmeyen web sitelerinden alış veriş yapmamak, çocuklara zararlı ya da pornografik materyal içeren web sitelerini ziyaret etmemek de uyulması gereken kurallar arasında yer almaktadır. 5. Bilişim Mesleği Ahlak İlkeleri Bilişim Mesleği Ahlak İlkeleri Belgesi, 1998 yılında kurulan Etik Çalışma Grubu tarafından geliştirilmiş, daha sonra Türkiye Bilişim Vakfı Yürütme ve Yönetim Kurullarının onayı ile kamuoyuna duyurulmuştur. İlkeler, her bilişimcinin mesleğinin gereklerini yerine getirirken, “toplumun ve bireylerin güvenliğini, sağlığını ve esenliğini gözetmesi”, “adil, dürüst ve güvenilir olup, tüm insanlara karşı hiçbir ayrım gözetmeksizin eşit davranması” ve “insanların özel yaşamına, saygınlığına ve iyelik haklarına saygı göstermesi” üzerine kurulmuştur. Bu ilkelere göre, bilişimci, mesleğiyle ilgili her türlü davranış, çalışma ve ilişkilerinde en yüksek ahlaki değerler doğrultusunda hareket etmeli ve sorumluluk üstlenmelidir. Özel bilgilerin gizliliğine özen göstermek, dürüst olmayan işlere bulaştığından kuşku duyduğu kişi ve kurumlarla işbirliği yapmamak, komisyon, pay, prim tekliflerini ve maddi yardımları geri çevirmek gibi kurallara uymalıdır. Ahlak ilkelerine göre, bilişimcinin, teknik yeterliliğini geliştirmek, mesleki eleştirilere açık olmak, hatalarını kabul etmek gibi bireysel yükümlülüklerinin yanında toplumsal yükümlülükleri de vardır. Buna göre bilişimci, “toplumun esenliği, sağlığı ve güvenliğine uygun kararlar almadaki sorumluluğunu kabul eder ve toplumu ve çevreyi tehlikeye sokacak etkenleri gizlemez, duyulmasına çalışır.” Ahlak ilkelerinde, bilişimcinin ürün ve hizmetle ilgili yükümlülükleri, meslektaşları ve iş arkadaşlarıyla ilgili yükümlülükleri, yöneticilikle ilgili yükümlülükleri ile işveren ve müşterilerle ilgili yükümlülükleri de ayrıntılı olarak düzenlenmiştir. 260 E. YENİ İLETİŞİM TEKNOLOJİLERİ VE GAZETECİLİK ETİĞİ Gazeteciler, enformasyon toplumunun merkezindeki medya ürünlerinin çoğunun üreticisidirler. İyi eğitimli, etik sorumluluklardan haberdar ve iş güvenceleri olduğu takdirde yeni enformasyon hizmetlerini geliştirmeye yardım edecek asli bir rol oynayabileceklerdir (White, 1999:167). Geleneksel kitle medyası kültürünün büyük bir bölümü, misyon ideasına ve bir kamu görevi olarak enformasyonun sağlanmasına dayanır. Bilgilendirme misyonu ve medya örgütlerinin haber hizmetlerinden para kazanma isteği arasında açık bir ayrımı sürdürme gereksinimi her zaman olduğu gibi sanal uzayda da geçerlidir. White’a (1999:168) göre, on-line enformasyon işinde başarının anahtarı, kaliteli enformasyonun sağlanması olacaktır. Yani, endüstri çapındaki kurallara; güvenilirlik, kesinlik ve profesyonel içerik gereksinimine saygı duyacak gazetecilerin eğitilme standartlarının belirlenmesine acil bir gereksinim vardır. İletişim teknolojilerinin gelişmesiyle ses, video ve veri iletişiminin tek bir kaynakta, tek bir vericide ve tek bir alıcıda birleşmesi olarak tanımlanabilen sayısal yöndeşme yanında, geleneksel olarak ayrı olan endüstrilerin yeni medyaya bağlı olarak bir araya gelmesini anlatan sektörel yöndeşme eğilimleri gazetecilik mesleği üzerinde önemli etkiler yapmıştır. Bilgisayarların enformasyonu depolama, tekrar çağırma ve kullanma tekniklerini geliştirmesi gazetecilerin işlerini kolaylaştırıcı yenilikler getirmiştir. Ancak, bu teknolojiler umulan ölçüde işe yaramamış, ayrıca yeni bazı sorunlara neden olmuştur. Bilgisayar kökenli veriler, çoğu muhabirin haber toplamada kullandığı kaynakları artırmış, bununla birlikte elektronik kayıtlara ulaşmanın zor, bıktırıcı ve bazen de yasal olarak tümüyle olanaksız hale gelmesinin yolunu açmıştır. Her şeyden önce elektronik bir ortamda kayıtların imha edilmesi, çok daha kolaydır. Ayrıca, elektronik veri tabanlarının geliştirilmesi, enformasyonun daha çok denetlenmesi için bir mazeret oluşturmaktadır. 261 Medyada yoğunlaşmayla birlikte yeni iletişim teknolojilerinin kullanımının gazetecilik mesleği üzerindeki en önemli etkisi, gazetecilik pratiklerini dönüştürmesidir. Yeni medya endüstrilerinde habercilik işinin yapılışı ve örgütlenişi, geleneksel gazetecilik pratiklerinden büyük ölçüde farklıdır. Belsey’in (1998:4) belirttiği gibi, “Böyle bir endüstride medya işçileri diğer işçilere benzer. Bir iş bulma, iş güvenliği, çalışma koşulları, gelecek beklentisi ve tamamen haklı olarak kişisel doyumla ilgilenirler. Üzerlerindeki iş baskıları sürmektedir: iş yönetimi (line management), küçültme (downsizing), hünersizleştirme (stenografi gerekmez) ve yeniden hünerlileştirme (Windows ve PageMaker gerekir).” Teknolojinin ve buna bağlı olarak iş örgütlenmesinin neden olduğu hünersizleştirme (deskilling) ve yeniden hünerlileştirme (reskilling) süreçleri, gazetecinin geleneksel iş yapma pratiklerinin sorgulanmasına yol açmıştır. Gazetecilerin hünersizleştirilmesi sürecinde, Hardt’ın da belirttiği gibi, “haber üretimi artık profesyonel müdahale gerektirmemektedir, sadece bilgisayar okuryazarı olan ve analitik yetenekler uygulamaktan çok enformasyonu paketlemeye daha yatkın olan ucuz bir iş gücü tarafından yapılabilmektedir.” (akt. Iggers, 1998:77). Diğer yandan, artan iş baskısı, özellikle 24 saat haber servisinin başlamasının ve internetin yaygınlığının eşlik ettiği enformasyon aşırılığı yüzünden denetlemeyi öngören etik kurallar ihmal edilebilmektedir. Yeniden hünerleştirme eğilimi, çoklu hüner gerektirmekte, bu da gazetecilik mesleğinin yakın geleceğini tehdit eder görünmektedir. Michael Bromley’in öne sürdüğü gibi, “çok hünerlilik, bazılarını girişimci editörler olarak hünerlendirerek fakat diğerlerini makinenin elleri statüsüne ve bilgisayarın genişlemesine indirgemekle hünersizleştirerek gazeteciliğin nihai parçalanması potansiyelini içerir.” (akt. Keeble, 2004:5). Haber kuruluşlarının endüstrileşmesi gazetecilerin etkinliğini parçalamaktadır. Bu süreçte habercilik işi örgütlenmesinde sözlü (ve resimli) medya teknisyenleri olarak birkaç istihdam düzeyi 262 gelişebilir, bununla birlikte, bunların hiç biri aslında geleneksel anlamda gazeteci olmayacaktır. Çoklu hünerlendirme taleplerinin ulusal bir ölçekte, standartlarda bir düşmeye götürmekte olduğu yönündeki kaygılar da artmaktadır. İngiltere’nin en popüler web sitelerinden biri nme.com’un editörü Anthony Thornton’a göre, “şimdi gazetecinin online gazeteciliği etkili bir biçimde icra etmesi için bir yazar, alt-editör, tasarımcı, fotoğrafçı, kameraman, editör, teknisyen ve radyo sunucusu olmaya ihtiyacı vardır.” (Keeble, 2004:12). Günümüzde internet erişimi olan biri kendi medya işletmesini kurabileceğinden, bunun endüstriyi bir deprofesyonelizme götüreceği yönündeki korkular da artmaktadır. Teknolojik yenilikler, medyadaki yoğunlaşma eğilimleri ve sahiplik baskılarıyla birleşince, basın özgürlüğü de sorunsal haline gelmektedir. Bu süreçte Nick Cohen, basın patronlarının rolünü şöyle yorumlamaktadır: Basın özgürlüğü, bu centilmenlerin istediklerini yapma özgürlüğü demektir. Onlar ve onların televizyondaki karşılıkları, gazeteciliği, muhabirleri uzman bilgiyi geliştirmeye teşvik eden bir işten, en üstte fazla para alan birkaç müdürün, köşe yazarının ve haber yayıncısının altında gündelikle çalışan, baskı altında ve genellikle cahil serflerin bulunduğu feodal bir sisteme dönüştürmektedir (akt. Keeble, 2004:114). Medyanın yeniden yapılanması geleneksel profesyonel örgüt yapılarının hızla değişmesi anlamına gelir. Yayıncılar, yayımcılar, kablo şirketleri, telefon şirketleri ve film yapım örgütleri kendi pozisyonlarını yeniden değerlendirmek zorunda kalmaktadır. Aynı durum, sektördeki çalışanları temsil eden sendikalar ve meslek örgütleri için de geçerlidir. Sanal uzayda işçi-işveren ilişkilerinin yeni çerçevesi henüz netleşmiş değildir. Acil çözüm bekleyen sorunlardan biri, endüstrinin medyadaki çoğu bunaltıcı ve belirsiz koşullarda çalışan yeni işçiler kuşağı ile nasıl başa çıkacağı olacaktır. Serbest zamanlı (freelance) etkinlik, gazeteciliğin en hızlı büyüyen sektörüdür. Bu gazetecilerin çoğu “uzaktan 263 çalışma” (teleworking) çağının öncüleridir (White, 1999:170). Medya şirketleri genellikle serbest çalışan gazetecilerle iş sözleşmesi yapmayı daha ucuz bulurlar. Bu gazetecilerin çok az toplumsal hakları vardır. Ayrıca, uzaktan çalışma, ofis alanı, sigorta ve diğer yapısal genel giderlerin maliyetlerini azaltır. Bu maliyetlerin çoğu apartmanlarında ya da evlerinde bir mekân ayıran çalışanlara yüklenir. Uzaktan çalışmanın gerektirdiği teknoloji, işverenlerin insanların çalıştıkları zamanları ve onların performans düzeylerini denetlemelerine de olanak sağlar. Sonuç olarak, uzaktan çalışanlar yoğun iş yükünü üstlenmek zorunda kalabileceklerdir. Bir başka deyişle, ofis disiplini işten gelen toplumsal etkileşimin yararları olmaksızın sürmektedir (White, 1999:171). Evde tam zamanlı uzaktan çalışma çok yalıtıcı olabilir ve çalışanlar toplumsal etkileşim için ve ortak meseleleri konuşmak için meslektaşlarıyla buluşma gereksinimi duyarlar. Ancak, sendikalaşma böyle bir çevrede çok zordur; işverenin bakış açısından ise başka bir avantajdır. Dolayısıyla, düzenlenmemiş bir dünyada uzaktan çalışma, yalıtıma ve sömürüye neden olur; çünkü teknolojik gelişme, değerden bağımsız değildir. Sanal uzayda gazetecilerin ve geçiş periyodunda aksamanın en ağırıyla yüzyüze gelenlerin, mesleklerini yürütebilmeleri için yeterli bir toplumsal korumaya gereksinimleri vardır. Keeble ise, ortak pazarlığın merkezden uzaklaşmasının artması yanında, gazetecilerin işleri, ücretleri ve koşulları üzerindeki yönetsel saldırının haber merkezlerinde dalkavukluk ve konformizm korkusuna götürebileceğine işaret etmektedir. ABD’li medya kuramcısı, John C. Merrill’in belirttiği gibi, “gazeteci, kendi yaratıcılığını uygulamak için kendisinde giderek azalan güdü, cesaretlendirme ya da şans buluyor; örgütünün giderek daha çok zaman ve çaba gerektirdiğini biliyor. Uyum sağlıyor ya da sıkıntı çekiyor. Genellikle de uyum sağlıyor.” (akt. Keeble, 2004:6). Yeni teknolojiler, gazetecilerin haber toplama pratiklerinde de değişikliklere neden olmuş; bilgisayar ağları haberi yaymanın yeni bir aracı olarak ortaya çıkarken, aynı zamanda gazeteciler için de önemli bir haber kaynağı haline gelmiştir. Gazetecilerin, haber kaynağı olarak 264 internete fazla bel bağlamalarının getirdiği bir tehlike ise intihal yönündeki ayartıcıların artmasıdır. İnternet ortamında yüzlerce haber ve fotoğraf sitesine ulaşılarak kes/kopyala/yapıştır komutlarıyla, başka sitelere ait haber ve görüntü materyalleri alınabilmektedir. Bu durum bir yandan haber sitelerinin nicelik olarak artarken, nitelik farklarının giderek azaldığı, aynı haberin yüzlerce sitede kopyalandığı bir ortam yaratmakta diğer yandan da fikri mülkiyet konusunu gündeme getirmektedir. 17. yüzyıl sonunda Fransa’da temelleri atılan ve doğal haklar kuramının mantıksal bir sonucu olarak geliştirilen fikri mülkiyet kavramı, günümüzde dünyanın çeşitli ülkelerinde geniş bir biçimde kullanılmakta, fikri mülkiyete konu olan yaratıcı ürünlerin kapsamı da giderek gelişmektedir. Buna karşılık habercilik alanında fikri mülkiyet en çok ihlal edilen hak olmaktadır. Mevcut hukuki durumun, hızla değişen yeni teknolojilerin kolaylaştırdığı fikri mülkiyet ihlallerini önlemede aynı hızla yeni düzenlemeler getirememesi, fikri mülkiyet ve intihal alanındaki sorunların büyümesine neden olmaktadır. Haber telifi konusunda örnek oluşturabilecek bir hukuksal sorun Fransız Haber Ajansı AFP ile Google News arasında ortaya çıkmıştır. AFP, kendi haberlerini telif hakkı ödemeden internette yayınladığı iddiasıyla Google News’a 17.5 milyon dolarlık tazminat davası açtı. Günde 4 bin 500 haber kaynağını tarayarak bu mecralardaki haberleri internete taşıyan Google News haber içeriğini şifrelememektedir. Haber anlaşması olmayan ancak haber kopyalamak isteyen biri, kopyala-yapıştır yöntemiyle, bu siteden kolaylıkla içerik ve fotoğraf alabilmektedir. AFP, Google News sayfasının verdiği haberlerin abonelere gönderilen bültenlerden hiçbir farkı olmadığını savunurken, Google News sitesinin haber editörü çalıştırmadan, haberleri otomatik olarak çekmesi nedeniyle telif anlaşması olmayan içeriği ayıklayamadığını öne sürmektedir. Davada ilginç olan bir konu da AFP’nin arama motorlarını engelleyen özel bir koruması bulunduğundan Google News’ın AFP haberlerini AFP’nin sitesinden değil, onun abonelerinin web sitelerinden alarak, telif hakkı ödenmemiş içeriği dolaylı olarak internete çıkarmasıdır. ABD Anayasa Mahkemesi, internet henüz ortaya çıkmadan önce aldığı 1985 tarihli bir kararda, 265 bir haberin “özü”nü oluşturan bölümün alınmasının, çalma anlamına geleceğine karar vermişti. Buna göre, bir haberin tümünün çalınmasına gerek olmadan, telif cezası verilebilmektedir. AFP, başlık ve spot kısımlarının “haberin özü” olduğunu ve Google’ın bunları yayınladığını savunmakta, Associated Press haber ajansı da haber teliflerini savunarak AFP’ye destek vermektedir (NTV, 23 Mart 2005). İntihal, teknolojinin gelişmesiyle ortaya çıkan bir olgu değildir, teknoloji yalnızca kolaylık sağlamaktadır. İntihal konusunda, Basın Konseyi’nin Basın Meslek İlkeleri, “Bir basın organının dağıtım süreci tamamlanmadan o basın organının özel çabalarla gerçekleştirdiği ürün, bir başka basın organı tarafından kendi ürünüymüş gibi kamuoyuna sunulamaz. Ajanslardan alınan özel ürünlerin kaynağının belirtilmesine özen gösterilir” (md.8) kuralını getirmiştir. Türkiye Gazeteciler Cemiyeti’nin Gazetecinin Hak ve Sorumlulukları Bildirgesi’nde de “Gazeteci, başta ajans haberleri olmak üzere, bir meslektaşının ve herhangi bir yayının sunduğu bilgileri kullandığında mutlaka kaynağı belirtmelidir” ifadesi yer almaktadır. Buna karşılık bir başka haber kuruluşunun haberini kendi haberi gibi kullanma, Türk basınında çok sık rastlanan bir durumdur. Özellikle haber ajanslarından alınan haberlerde çoğu zaman kaynak belirtilmemekte, etik ilkelere başvurulması zaman zaman özel haberlerde gündeme gelmektedir. Örneğin, Basın Konseyi, incelediği şikayetlerden birinde, Hürriyet’in özel haberini kaynak kullanmadan yayınlayan Posta’nın "Uyarılmasına" karar verdi. Hürriyet Muhabiri Sibel Arna, Basın Konseyi'ne yaptığı başvuruda, Hürriyet’in Pazar ilavesinde 1 Mayıs 2005 tarihinde yayınlanan Yaman Koray’la ilgili haber-röportajının Posta’da 5 Haziran 2005 tarihinde kaynak belirtilmeden ve imzası kullanılmadan yayınlandığını öne sürdü. Konsey, Posta’nın intihal yaptığı ve Basın Meslek İlkeleri'nin "Gazeteci görevini, taşıdığı sıfatın saygınlığına gölge düşürebilecek yöntem ve tutumlarla yapmaktan sakınır" içerikli 12. maddesinin ihlal edildiği sonucuna vardı. İntihal konusundaki en ciddi çalışmalar ise Çağdaş Gazeteciler Derneği tarafından yapılmıştır. Derneğin, Gazetecilik ve Ahlak (2003) 266 başlığını taşıyan 16. Olağan Genel Kurulu’na sunulan Onur Kurulu Çalışma Raporu, intihali belgeleriyle ortaya koymaktadır. İntihalin artmasında internetin sağladığı kolaylıklar kadar medya kuruluşlarının uyguladıkları havuz sisteminin de etkisi vardır. Havuz sistemi bir yandan istihdamı daraltırken, diğer yandan haberin bütünlüğünün parçalanarak yeniden kurulmasına neden olmaktadır. Geleneksel haber pratiğinde muhabir gidip olayı izler ve haber haline getirir, yanındaki foto muhabiri de olayın resmini çeker ve bütünlüklü bir haber oluşturulur. Havuz sisteminde ise haber havuzdan alınır, bir diğerinden görüntü eklenir, bunlar sayısal ortamda kurgulanıp eşleştirilir ve bütünlüğünü yitiren haber masada kurgulanan bir nesneye dönüşür. Böylece haber, kendisini üretenden bağımsız, kimsenin sahip olmadığı, yabancılaşmış bir niteliğe bürünür. Artık bir muhabirin hazırladığı, ona ait bir haber olmaktan çıkmış, kolektif bir kurguya dönüşmüştür. Web’de yer alan haberlere ilişkin bir başka etik sorun ise, haberde yer alan kişilere ilişkindir. Haberlerin web sayfalarında yer almadığı günlerde insanların yaşadıkları talihsiz olaylar gazete arşivlerinde kalır, zamanla unutulurdu. Ancak, günümüzde Google, Yahoo gibi arama motorları sayesinde eskiden sadece gazete arşivlerinde tozlanan haberlere anında ulaşma olanağı bulunmaktadır. Bu durum ise gazetecilere yeni bir yükümlülük getirmektedir. Gazeteciler, yazdıkları her enformasyonun ilgili kişilerin tüm yaşamları boyunca her an her yerde karşılarına çıkabileceğini düşünerek davranmak durumundadır. Yazdıkları haberlere konu olan kişilerin durumlarında bir değişiklik olduğunda ya da bir yanlışlık olduğu ortaya çıktığında bunun mutlaka ana habere eklenmesi gerekmektedir. Bu konuda Hürriyet, gazetede kullanılan haberlerde adı geçen kişiler eğer isterlerse, daha sonra yaşanan gelişmeleri, örneğin beraat kararı, mahkumiyet ya da benzeri yaşamsal bilgileri, haberlerin altına “Önemli Not” başlığıyla ekleme kararı almıştır. Bunun yanı sıra internet, muhabirlerin marjinalleştirilmiş birçok gruba erişimini kolaylaştırarak ve kaynak stratejilerini uluslararası 267 hale getirerek kaynakların genişletilmesi olanağını sunmaktadır. Ancak, gazetecilerin internete çok fazla bel bağlar hale gelmeleri, muhabirlerin sanal, cansız bir dünyaya geri çekilmeleriyle gazeteciliğin insani boyutunun yitip gideceği endişelerini de beraberinde getirmektedir. Loon’un (2000:70) belirttiği gibi etik, toplumsal biçimlere ve insan ilişkilerine gömülüdür. Bu, medya etiği kavrayışımızın, teknolojik süreçlerin her günkü toplumsal, kültürel, ekonomik ve siyasala gömülmesini vurgulayan analiz çerçeveleri içinde işlev gördüğü anlamına gelir. Etik, soyutlamalar değil, pratikte bağlı kalınan durumsal ve yerel anlam verme normlarıdır; evrensel prosedürler ya da mutlak ahlak kuralları değil, etkileme temelinde dünyadaki varoluşunu gerçekleştiren insan varlığının, teknolojilerin ve ruhların canlı duyarlılıklarıdır. White, (1999, 172-173) medyanın toplumla pazar arasında uygun bir denge kurabilirse gelecekte önemli bir rol oynayabileceğini vurgulayarak, yasa ve düzenlemeyle yapılması gerekenleri şöyle sıralamaktadır: - Koşullu giriş sistemlerini düzenleyerek, tüm yayıncılar ve dağıtım sistemlerine enformasyon hizmeti sağlayanlar için adil, mantıklı ve ayrımcı olmayan giriş standartları kurarak çoğulculuktaki kamusal çıkarı korumak; - Uzaktan çalışanlarlarla merkezi üretim ve iş merkezlerine bağlı, ancak coğrafi olarak uzak yerlerde çalışanların sosyal ve istihdam haklarını korumak için bir çerçeve sağlamak; - Enformasyonun dolaşımı konusunda yazarların haklarının korunmasını sürdürmek, uydu, kablo ya da karasal iletim olsun tüm servis sağlayıcılara katı sahiplik kurallarını uygulamak; - Çok kanallı servis sunabilen bir ağ sahibi olan herkese belli yayınlama koşulları getirmek ve kamusal bir hizmet tanımını karşıla- 268 yan tüm televizyon kanallarının ve hizmetlerinin bedava iletilmesini garanti etmek. İçeriğin denetlenmesi sorununun gazetecilik etiğinin konusu olup olmadığı ya da kamuya sunulan hizmetlerin biçimi sorunu olup olmadığı meselesi, medya dünyasının karşılaştığı en zor sorulardan biridir. Gazeteciler ve diğer medya profesyonelleri, özellikle yasa koyucular ya da medyadan çıkarı olanlar tarafından gerçekleştirilen, işlerini gözleme ve düzenleme girişimlerine şiddetle karşı koyarlar. Ancak, on-line hizmetlere giriş ve kendini düzenleme, gazetecilerin varolan kendini düzenleme yöntemlerinin giderek daha fazla incelemesi altına girecekleri anlamına gelir. Bu durumda, gazetecilerin, yeni bir teknolojik çevrede amaçlarına hizmet etmeyi sürdürmesini sağlayacak mevcut prosedürlerini ve davranış kodlarını gözden geçirmesi gerekecektir (White 1999:168). 269 270 SONUÇ Elias’ın (2000:188) belirttiği gibi, her insanın kendini zorlayabilme, ayarlama ve denetleme yeteneği mevcuttur: “Bir uygarlaşma süreci boyunca değişen şey, bireyin kendi kendisini zorlamasında örnek aldığı sosyal kalıplar ve bunların, bugün vicdan ya da hatta akıl, mantık dediğimiz biçimde tek tek insanların içine yerleştirilme tarzıdır.” Etik de uygarlaşma sürecinde insanların kendilerini zorlamada örnek aldıkları düşünce biçimlerinden biridir. Etik konusundaki düşünceler çok eskilere uzansa da bugün etik tarihsel, bilimsel, toplumsal alanda olup bitenlerle nasıl ilişki kurduğumuzu belirleyen bir ilkeye işaret etmektedir. Bir ahlaki eylem kuramı olan etik, ahlakilik kavramını temellendirmek üzere insan pratiğini mevcut ahlakilik koşulları açısından araştırır; ahlak kavramından hareket ederek bir eylem ve davranışın anlamını geliştirir. Ancak, bu eylem öznel, keyfi, gelişigüzel bir istemenin değil; eleştirel bir mesafeden kendini özgürce belirleyen ve ötekilerin özgürlüğüne göre kendi özgürlüğüne sınırlar koyan bir iradenin eylemidir. Dolayısıyla etik ve özgürlük kavramları birbirleriyle yakından ilişkilidir. Bireyin özgür iradesine en fazla alan tanıyan demokrasinin gelişip güçlenebilmesi ise medyanın toplumsal sorumluluk içinde hareket etmesiyle yakından bağlantılıdır. Ancak, yalnızca toplumsal sorumluluk artık yeterli olmamakta, değişen koşullar küresel bir sorumluluk da gerektirmektedir. Çünkü küresel erişim, etik alanında da küresel sorumluluğu zorunlu kılar. Bu da gazetecilerin hizmet ettikleri ve sorumlu oldukları kamuların genişletilmesi anlamına gelir. Yaşanan temel sorunların herkesi ilgilendirdiği bir dünyada demokratik duyarlılığa ve eyleme geçmeye duyulan gereksinimi karşılamak için küresel düzeyde ve kalitesi garanti edilmiş bir bilgi akışı gerekmektedir. Hızla değişen bir dünyada sorunları sergileyip çözüm önerilerinin dillendirilmesini ve paylaşılmasını sağlayarak demokratik çözümler üretimine katkıda bulunabilecek bir medyanın oluşturulması için de etik değerlerin ön plana çıkması ön koşul olarak belirmektedir. Çünkü etik; tar- 271 tışmaları, uygulamaları ve sorunlarıyla birlikte iletişimin ve iletişimi anlamanın ayrılmaz bir parçası durumundadır. İletişim etiği konusundaki tartışmalar, iletişimle ilgili mesleklerin üyelerinin toplumdaki yerlerinin ve işlevlerinin nasıl tanımlandığından bağımsız değildir. İletişim etiği konusundaki özellikle de gazetecilik etiği konusundaki eleştirilere bakıldığında, etiğin medyanın yapısal yanlılığını gizleyen statükoyu sürdürmeye ve varolan olumsuzlukları gözlerden saklamaya yönelik bir işlev gördüğü yönünde iddialarla karşılaşılmaktadır. Bu eleştirilerin, belli bir toplumsal örgütlenme ve ideolojinin biçimlendirdiği etik normların evrensel ve değişmez gibi algılanmasından kaynaklandığı görülmektedir. Etik konusu, mevcut etik anlayışına indirgenmekte, ahlak ilkeleriyle özdeşleştirilmekte, etiğin kendisi belli toplumsal koşullarda oluşan etik davranış normlarıyla karıştırılmaktadır. Oysa, gazetecilik pratikleri için ister liberal ister eleştirel yaklaşım benimsensin, eğer gazetecilik mesleği var olmayı sürdürecekse etiğe olan gereksinim de sürecektir. Çünkü gazetecilik, etiğinden ayrılabilecek bir şey değildir. İş yapma pratiklerini; gazetecilerin, haber yapacakları olaylarla, haber kaynaklarıyla, kendi çalıştıkları kurumlarla, meslektaşlarıyla ilişkilerinin nasıl olması gerektiğini belirleyen ise var olan etik anlayışıdır. Dolayısıyla, etik kurallar, haber üretiminin profesyonel ideolojisinden, toplumda haberin yerleştirildiği ideolojik konumdan bağımsız değildir. Ancak, etik normlar haberin gerisinde yatan ideolojiyle yakından ilgili olsa da etik ideolojiyle aynı şey olarak görülemez. Etik kurallar neyin haber yapılacağı üzerinde durmaz, daha çok seçilen olay ve olguların nasıl haber yapılacağı üzerinde durur. Neyin haber yapılacağı ya da yapılmayacağı haberin kimler tarafından nasıl tanımlanacağıyla ilgilidir ve ideolojiktir. Etik normların belirlenmesi ve uygulanması koşullardan bağımsız değildir ve koşullar değiştikçe etik değişmez, ancak etik anlayış ve etik kurallar değişir. Habere ilişkin olarak eğer ayna metaforu doğru olsaydı, bir başka deyişle haber gerçeği bir ayna gibi aynen yansıtsaydı etiğe gerek kalmayacaktı. Ancak, haber gerçeğin yeniden inşası olduğundan, bu inşa 272 sürecinde haberlerin seçiminde, sunumunda, haber üretim sürecinde etik değerler önem taşır. Dış gerçeklik haberin sadece temel malzemesidir, bu malzemenin nasıl işleneceği ise etik bir sürecin işe karışmasını gerektirir. Demokratik rejimlerde gazetecilik etiği, güçler dengesi ile özgürlüğün güvencesinin aranmasına dayanır. Köbler (2000:159), liberal devlet ya da yasa tasarımının temelinde burjuva toplumunun homojen olduğuna ilişkin kendi değerlendirmesinin yattığını belirtir. Buna göre, devletle ilgili bir eylem söz konusu olduğunda, bütün bireylerin çıkarları birdir. Devletin ödevi, herkese ekonomik ve kültürel bakımdan kendini geliştirme özgürlüğü tanıyan bir düzeni kurmak ve sürdürmektir. Bu özgürlük, temelde hukuk tarafından değil, piyasa tarafından sınırlanacaktır. Ancak, bu tasarım, sanayileşmenin etkisiyle parçalanmıştır. Günümüzde girişim özgürlüğü ile ifade özgürlüğü arasında ortaya çıkan köklü çatışma dolayısıyla medya, hem girişimcilerin hem de reklamcıların ve halkla ilişkilercilerin gözünde tüketicilere ulaşıp onları yönlendirmede bir araç durumundadır. Girişimciler, kârlı buldukları bir toplum yapısını korumak için çaba gösterirken, etik, ekonomik güçler tarafından medyanın kötüye kullanılmasına karşı tek kabul edilebilir strateji olarak yeniden canlanmıştır. Merrill’in (1999:36) belirttiği gibi, etik dışı etkinliklerin açık örneklerine karşın, medya bir mesajı kabul etmek zorunda görünmektedir: Sorumlu olmak, etik konusunu daha çok umursamak gerekir. Şimdi gazetecilerin bu farkındalıklarını eyleme geçirip geçiremeyeceği sorusu önem kazanmaktadır. Etiksel eylem olanakları açısından bakıldığında, idealler ve kapitalizmin küreselleşmesinin sonuçları arasındaki zıtlık çarpıcıdır. Bu nedenle, uygulanabilirliği olan bir medya etiği konusundaki tartışmalar önemlidir. Medya etiği konusundaki tartışmalarda en önemli nokta özgürlüklerle ilgilidir. Bir insan ancak özgür iradesine dayanarak gerçekleştirdiği davranışlarından dolayı sorumlu tutulabilir. Dolayısıyla etik, ancak medya ve medya çalışanları özgür olduğunda geliştirilebilir. Bu bağlamda gazetecilerin hem devlet müdahalesinden, hem de 273 medya sahiplerinin müdahalesinden bağımsız olması gerekir. Ayrıca, gazeteci etik davranışını güvence altına alacak bir ekonomik özgürlüğe de sahip olmalıdır. İş güvencesi ve belli bir standartta gelire sahip olamayan bir gazetecinin yozlaşmaya karşı koyması zordur. Kısaca, etik kodların oluşturulması ve uygulanması, medyanın toplumsal örgütlenmesinden bağımsız değildir. Günümüzde gazeteciler, cinayetler, yasal sınırlamalar, reklamcıların ve sahiplerin baskıları, polisin ya da gizli servislerin baskıları, devlet sırlarının sınırlamaları gibi pek çok baskı ve sınırlamalarla dolu bir ortamda mesleklerini yürütmektedirler. Böyle bir ortam, gazetecinin serbest hareket alanını daraltsa da etik karar verme alanı her zaman vardır. Ancak, etiğin insanların etikten çıkarları olmasını sağlayan mekânizmalara dayanırsa etkili olabileceği unutulmamalıdır. Eğer böyle bir mekânizma yoksa ya da işlemiyorsa etik kuralları çiğnemek onlara uymaktan daha kazançlı hale gelebilir. Ayrıca kodların sadece gazetecileri değil, haber üretim sürecindeki tüm aktörleri ve mülkiyet ilişkilerini de kapsaması gerekir. Etik kodların sadece uygulayıcıları kapsaması sonucu, etik bireysel bir seçim gibi görünmektedir. Oysa etik bireysel bir seçime indirgenemez. Çünkü kişinin öteki insanlardan farklılıklarını ifade eden bireysel özellikleri, bireyin özel karakteristik farklılıklarını ifade eden toplumsal özelliklerden tamamen bağımsız bir gelişme gösterme şansına sahip değildir. Günümüzde toplumu değiştirerek insanı değiştirmek düşüncesinin neredeyse modası geçmiş bir düşünce sayıldığı göz önünde tutulursa etik konusu, toplumsaldan soyutlanmış bireysel seçimlerin alanına hapsedilecektir. Var olan düzeni onaylayan etik dışı davranışlar, bazen genlerin bencilliğiyle (Dawkins, 2004), bazen dinlerin gerekleriyle açıklanıp meşrulaştırılmaya çalışılacaktır. Ancak, insanların neden etik davranmadıkları sorusu, sosyo-ekonomik koşullardan ayrı düşünülerek yanıtlanamaz. Dolayısıyla, sosyo-ekonomik koşullarda bir fark yaratmadan, etiğin sihirli bir değnek gibi her şeyi düzelteceğini düşünmek ya da düşündürtmeye çalışmak, etiğin yerine getiremeyeceği beklentiler içine girmek ve onun değerini düşürmek anlamına gelecektir. 274 KAYNAKÇA Aksoy, Metin (1999). Gazetecinin Yaşamı, Ankara: ÇGD Yayınları. Aksoy, Metin (2003). “Medya Generalliğe Terfi Etti”, Çağdaş ÇGD Bursa Şubesi Yayın Organı, S.53, Nisan 2003. Aksoy, Metin vd.(1994). Basın Güncesi, Ankara: ÇGD Yayınları. Alemdar, Zeynep (1990). Oyunun Kuralı Basında Özdenetim, Ankara: Bilgi Yayınevi. Altan, Çetin (2005). “Saçma Sapanlığın Angutluk Boyutu”, Milliyet, 12 Kasım 2005. Andrew Belsey ve Richard Chadwick (2002). “Medyada Kalitenin Bir Aracı Olarak Etik”, Medya, Kültür, Siyaset içinde, der. Süleyman İrvan, Ankara: Ark Yayınevi. Arapkirli, Zafer (1997). “Çek Defteri Gazeteciliği”, Milliyet 9 Ocak 1997. Arsan, Esra (2002). “ABD’de 11 Eylül Sonrası”, BİA Haber Merkezi, 28 Ocak 2002, http://www.bianet.org/diger/biber7649.htm. Badiou, Alain (2004). Etik , Kötülük Kavrayışı Üzerine Bir Deneme, Çev: Tuncay Birkan, İstanbul: Metis Yayınları. Bagdikian, Ben H. (2004). The New Media Monopoly, Boston: Beacon Press. Baird, Rober M. Ve William E. Loges, Stuart E. Rosenbaum (1999). The Media and Morality, USA: Prometheus Books. Baker, Sherry ve David L. Martinson (2001). “The TARES Test: Five Principles for Ethical Persuasion”, Journal of Mass Media Ethics, USA: Lawrence Erlbaum Associates. Bali, Rıfat N. (1999). “Yeni Aristokratlar: Köşe Yazarları”, Birikim, S.:117, Ocak 1999. Barney, RD ve J. Black (1994), “Ethics and Professional Persuasive Communications”, Public Relations Review, 20 (3):233-248 FAL 1994. Basner, Miranda (2000). “Consuming interests in a culture of secrecy”, s.262-277, Ethics and Media Culture. Practices and Representations, David Berry (Ed.), Oxford: Focal Press. 275 Başaran, Fatih (1996). “CIA’in Kirli Gazeteciliği”, Zaman, 24 Temmuz 1996. Baydar, Yavuz (2000). “ABD (yine) Etik Tartışıyor”, Milliyet, 17 Ocak 2000. BBC Yayın İlkeleri Kılavuzu (2006). www.bbc.co.uk./turkish/ilkeler Bell, Martin (1998). “The Journalism of Attachment”, Media Ethics, s.15-22, Matthew Kieran (Ed.), London: Routledge. Belsey, Andrew (1998). “Journalism and Ethics: Can They Coexist?”, Media Ethics, s.1-14, Matthew Kieran (Ed.), London: Routledge. Bennett, W. Lance (2000). Politik İllüzyon ve Medya, Çev. Seyfi Say, İstanbul: Nehir Yayınevi. Berkan, İsmet (2003). “Yiğit Adından Belli Olur”, Radikal, 27 Eylül 2003. Berleur, Jacques (1998). “Ethıcs And Modes Of Governance of the Internet”, http://www.unesco.org/webworld/infoethics_2/eng/papers/paper_ 24.htm. Berry, David (2000). “Trust in Media Practices: Towards Cultural Development”, s.28-53, Ethics and Media Culture. Practices and Representations, David Berry (Ed.), Oxford: Focal Press. Berry, David (Ed.) (2000). Ethics and Media Culture. Practices and Representations, Oxford: Focal Press. Bertrand, Claude-Jean (2000). Media Ethics and Accountability Systems, USA: Transaction Publishers. Böll, Heinrich (2003). Katharina Blum’un Çiğnenen Onuru, Çev. Ahmet Cemal, 2. Basım, İstanbul: Can Yayınları. Bugeja, Michael J. (1996). Living Ethics. Developing Values in Mass Communication, USA: Allyn and Bacon. Burnet, David (1998). “İfade Özgürlüğü, Medya ve Hukuk”, Medya ve Gazetecilikte Etik Sorunlar, A. Belsey ve R. Chadwick (der.), s.70-84, İstanbul: Ayrıntı Yayınları. Carden, Ann (2005). "Persuasion Theory." Encyclopedia of Public Relations. Ed. Robert Heath. Vol. 2. Thousand Oaks: Sage Reference, 2005, s. 614-616. 276 Carey, James (1999). “Journalist Just Leave: The Ethics of an Anomalous Profession”, The Media and Morality, s.39-54, Rober M. Baird ve William E. Loges, Stuart E. Rosenbaum, USA: Prometheus Books. Chomsky, Noam ve Edward S. Herman (2006). Rızanın İmalatı, İstanbul: Aram Yayıncılık CPJ (The Commitee To Protect Journalist) (2003). On Assigment: A Guide To Reporting in Dangeraus Situations, USA. Curran, James (2002). “Medya ve Demokrasi: Yeniden Değer Biçme”, Medya Kültür Siyaset içinde, Der. Süleyman İrvan, İkinci Basım, Ankara: Alp Yayınevi. Çetin, Erdal ve İbrahim Hitay (2002). Buyrunuz İhsan Bey, Ankara: Ümit Yayıncılık. Çetinkaya, Yalçın (1992). Reklamcılık, İstanbul: Ağaç Yayıncılık. Çölaşan, Emin (2002). “Birand’a 10 Milyarlık Katkı Payı”, Hürriyet, 3 Ocak 2002. Dawkins, Richard (2004). Gen Bencildir, Ankara: Tübitak Yayınları. Demir, Galip (2002). Ombudsman Aranıyor, İstanbul: Ahi Kültürünü Araştırma Yayınları. Demirkent, Nezih (2000), “Medyada, MİT'çiler de Holiganlar da Var”, Yeni Binyıl, 25 Nisan 2000. Downie Jr., Leonard (2004). “A Strict Separation”, Washington Post, 27 October 2004, http://www.washingtonpost.com/wpdyn/articles/A706-2004Oct26.html?nav=rss_opinion/opeds Doyle, Gillian (2002). Media Ownership, Great Britain: Sage Publications. Dunleavy, Dennis (2004). “The Next Revolution Will Be Digital”, http://www.digitaljournalist.org/issue0405/dunleavy.html Duran, Ragıp (2002). “11 Eylül'den Bir Yıl Sonra Küresel Medya”, 9 Eylül 2002, BİA Haber Merkezi, http://www.bianet.org/2002/09/30/13075.htm Duran, Ragıp (2003). “Embedded: İliştirilmiş Değil Askeri Yatılı”, 7 Nisan 2003, http://www.bianet.org/2003/04/07/18038.htm Duran, Ragıp (Tarih yok), “Görüntü Hakkı mı Haber Verme Hakkı mı?”, http://www.fotomuhabiri.com/hukuk/ragip.html 277 Elias, Norbert (2000). Zaman Üzerine, İstanbul:Ayrıntı Yayınları. Encabo, Manuel Nunez (2002). “Gazetecilik Etiği ve Demokrasi”, Medya, Kültür, Siyaset içinde, der. Süleyman İrvan, Ankara: Ark Yayınevi. Erdoğan, İrfan (2005). İletişimi Anlamak, Ankara: Erk Yayınları. Ethics Review Committee Final Report, November 1996, http://www.alliance.org.au/work/aja/ethics/ethics9.html Fisk, Robert (2001). “İkiyüzlülük Nefret ve Terörle Savaş”, http://ntvmsnbc.com/news/117752.asp Fitzpatrick, Kathy ve Candace Gauthier (2001). “Toward a Professional Responsibility Theory of Public Relations Ethics”, Journal of Mass Media Ethics, USA: Lawrence Erlbaum Associates Gazetecilik ve Ahlak (2003). Çağdaş Gazeteciler Derneği 16. Olağan Genel Kurulu’na sunulan Onur Kurulu Çalışma Raporu, 31 Mayıs 2003, Ankara. Gilbert, Paul (1998). “Yayıncılığın Oksijeni: Terörizm ve Habercilikte Sınırlandırmalar”, Medya ve Gazetecilikte Etik Sorunlar, Der. A. Belsey ve R. Chadwick, Çev. Nurçay Türkoğlu, İstanbul:Ayrıntı Yayınları. Gordon, A. David ve John Michael Kittross (1999). Controversies in Media Ethics, second edition, USA: Longman. Göçen, Emel(2003). “Haberci Ölüyor Tutuklanıyor Kovuluyor”, BİA, http://www.bianet.org/2003/04/07/18031.htm Gönensin, Okay (2001). “Medya Etiği”, Sabah, 2 Temmuz 2001. Gratz, Irwin (2002). “Gazeteci, Kendi Ülkesinin Savaşını Nasıl Yansıtacak?”, www.medyakronik.com - 19 Nisan 2002, Çev. Yelda Başaran. Hamelink, C. J. (1998). “Human Rights in Cyberspace”, UN Cronicle. (on individual vs. collectiverights), http://www.religiononline.org/showarticle.asp?title=283 Hamelink, C. J. (1999). People’s Communication Charter (The): “An International Covenant of Standards”, Transnational Broadcasting Studies, Issue No. 2, Spring 1999. 278 Hamilton, James T.(2003). All the News That's Fit to Sell: How the Market Transforms Information into News, New Jersey: Princeton University Press. Harris, Nigel G.E. (1998). “Gazeteciler İçin Davranış Kodları”, Medya ve Gazetecilikte Etik Sorunlar, A. Belsey ve R. Chadwick (Der.), s.85-100, İstanbul: Ayrıntı Yayınları. Holt, Amanda (2002).“Theories of Ethics in PR”, http://iml.jou.ufl.edu/projects/Spring02/Holt/theory.html Iggers, Jeremy (1998). Good NewsBad News, Journalism Ethics and the Public Interest, USA:Westview Press. IPRA Campaign for Media Transparency Results of the Worldwide Online Research Study (2001), http://www.ipra.org/ Irby, Kenneth F. (2004). “War Images as Eyewitness”, http://www.poynter.org/content/content_view.asp?id=65426 İnceoğlu, Yasemin (2003). “Savaşta Medya Cephesi”, Radikal, 23 Nisan 2003. İnceoğlu, Yasemin (2004). “Yurttaş Gazeteciliği Şart”, Radikal, 15 Haziran 2004. İrvan, Süleyman (2001). “Medya ve Etik”, http://www.bianet.org/diger/arastirma376.htm İskit, Server (1943). Türkiye’de Matbuat İdareleri ve Politikaları, Ankara: Başvekalet Basın ve Yayın Umum Müdürlüğü Yayınları. Jackson, Jennifer (1998). “Araştırmacı Gazetecilikte Dürüstlük”, Medya ve Gazetecilikte Etik Sorunlar, A. Belsey ve R. Chadwick (Der.), s.120-139, İstanbul: Ayrıntı Yayınları. Jackson, Kate ve Crikey's journalistic research team (2004). “Chequebook Journalism Culprits”, http://www.crikey.com.au/articles/2003/01/14-chequebook.html, 9 Ocak 2004. James, E.Lincoln ve Cornelius B. Pratt (1994). “Advertising Ethics: Practitioner and Student Perspectives”, Journal of Mass Media Ethics. Volume: 9. Issue: 2. Publication Year: 1994. Jensen, J. Vernon (1997). Ethical Issues in the Communication Process, New Jersey: Lawrence Erlbaum Associates Publishers. Kaya, Raşit (1985). Kitle İletişim Sistemleri, Ankara: Teori Yayınları. 279 Kazancı, Metin (2002). Kamuda ve Özel Kesimde Halkla İlişkiler, 4. Basım, Ankara: Turhan Kitabevi. Keane, John (1993). Medya ve Demokrasi, Çev: Haluk Şahin, İstanbul: Ayrıntı Keeble, Richard (2004). Ethics for Journalist, Routledge. Kırbaki, Yorgo (2005). “Gazeteci Maaşları”, Radikal, 2 Şubat 2005. Kıvanç, Ümit (2002), “My Lai Katliamı”, http://www.medyakronik.com/hays_ars/dizi/d_myl5.html Kieran, Matthew (Ed.) (1998). Media Ethics, London: Routledge. Knightley, Phillip (Tarih yok). “Cheque Book Journalism”, http://www.phillipknightley.com/articles/journalism/cheque-bookjournalism.html Koçak, Ali (2001). Savaşta Gazetecilik/Yaşamak, Ankara: Gün Yayıncılık. Koslovski, Peter (2000). “Etik ve Hekimlik Sanatı”, Etik ve Meslek Etikleri, Yay. Haz: Harun Tepe, s.35-51, Ankara: Türkiye Felsefe Kurumu. Kuçuradi, İoanna (1999). Etik, Ankara: Türkiye Felsefe Kurumu. Kuçuradi, İoanna (2000). “Felsefi Etik ve Meslek Etikleri”, Etik ve Meslek Etikleri, Yay. Haz: Harun Tepe, s.17-32, Ankara: Türkiye Felsefe Kurumu. Kuhlen, Rainer (1998). “UNESCO Virtual Forum on INFOethics”, http://www.unesco.org/webworld/infoethics_2/eng/sp_khulen.htm Leisinger, Klaus M. (2000). “İşletme Etiği, Çokuluslu Şirketler ve Gelişmekte Olan Ülkeler”, Etik ve Meslek Etikleri, Yay. Haz: Harun Tepe, s.75-102, Ankara: Türkiye Felsefe Kurumu. Leiss, William and Stephen Kline and Sut Jhally (1990). Social Communication in Advertising, Second Edition, Canada: Routledge. Leslie, Larry Z. (2000). Mass Communication Ethics. Decision Making in Postmodern Culture, USA: Houghton Mıfflın Company. Lieber, Paul Stuart (2005) Public Relations Ethics: A Cross-Cultural Analysis, Louisiana State University, yayınlanmamış doktora tezi. 280 Long, John (1999). “Ethics in the Age of Digital Photography”, http://www.nppa.org/professional_development/selftraining_resources/eadp_report/eadptxt.html Loon, Joost van (2000). “Enframing/Revealing: On the Question of Ethics and Difference in Technologies of Mediation”, s.54-72, Ethics and Media Culture. Practices and Representations, David Berry (Ed.), Oxford: Focal Press. MacBride, Sean (1993). Bir Çok Ses Tek Bir Dünya, Ankara: UNESCO Türkiye Milli Komisyonu. Macer, Darryl (2005). “Philosophical Challenges of Computing Ethics: UNESCO and Information Ethics”, www.stc.arts.chula.ac.th/cyberethics/papers/MacerCAP2005.doc Macnamara, Jim R.(Tarih yok). The Impact of PR on the Media, http://www.pria.com.au/sitebuilder/resources/files/3/primpactmed ia.pdf Matelski, Marilyn J. (2000). TV Haberciliğinde Etik, Çev: Bahar Öcal Düzgören, İkinci Baskı, İstanbul: YKY. Mattelart, Armand (1991). Reklamcılık. Çev. Fatoş Ersoy, İstanbul: İletişim Yayınları. Mattelart, Armand (1995). Beyin İğfal Şebekesi: Uluslar arası Reklamcılık, Çev. Işın Gürbüz, İstanbul: Ayrıntı Yayınları. Mayor, Federico ve Augusto Forti (2004). Bilim ve İktidar, Çev: Mehmet Küçük, 11.Baskı, Ankara: Tübitak Yayınları. McNair, Brian (1998). “Journalism, Politics and Public Relations. An Ethical Appraisal”, Media Ethics, s.49-65, Matthew Kieran (Ed.), London: Routledge. Merril, John C. (1997). Journalism Ethics. Philosophical Foundations for News Media, USA: St. Martin’s Press. Merrill, John C. (1999). “Needed: A More Ethical Press”, The Media and Morality, s.21-38, Rober M. Baird ve William E. Loges, Stuart E. Rosenbaum, USA: Prometheus Books Mutlu, Erol(1998). İletişim Sözlüğü, Üçüncü Basım, Ankara:Ark Yayınevi. Nordenstreng, Kaarle (1997). “Değişim Sürecindeki Profesyonellik: Gazetecilik Etiği”, İletişim, S.4 281 Özcan, Nazan (2001). “Parayı Verince Yayınlanır mı?”, Radikal İki, 26 Ağustos 2001. Özcan, Zafer (2001). “Tehlikeli İkili: Haber ve Para”, Dördüncü Kuvvet Medya, 25 Ağustos 2001. Özerengin, Ceylan (2001). “Gazeteci Hediyesi 25 Doları Geçemez”, http://www.medyakronik.com/arsiv/netdunya_240501.htm, 24 Mayıs 2001. Peters, Bettina (1999). “Rights and Responsibilities of Media Professionals-Law and Ethics”, Media and Democracy, Germany: Council of Europe Publishing, 61-77. Pieper, Annemarie (1999). Etiğe Giriş, Çev: Veysel Atayman-Gönül Sezer, İstanbul:Ayrıntı Yayınları, R.N., Kiran (2000). Philosophies of Communication and Media Ethics. Theory, Consepts and Emprical Issues, India: B.R. Publishing Corporation. Sanders, Karen (2004). Ethics and Journalism, Boston:Sage Publication. Seib, Philip ve Kathy Fitzpatrick (1995). Public Relations Ethics, USA: Harcourt Brace College Publishers. Seib, Philip ve Kathy Fitzpatrick (1997). Journalism Ethics. USA: Harcourt Brace College Publishers. Severin, W.J ve Tankard J.W(1994). İletişim Kuramları: Kökenleri, Yöntemleri ve Kitle İletişim Araçlarında Kullanımları, Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları. Seymen, Serkan (2001). Sabah Grubunun Öyküsü Amiral Battı Can Ataklı’nın Tanıklığıyla, İstanbul: Metis Yayınları. Startseva, Alla (2001), “Journalism's Dirty Little Secret Is Revealed”, http://www.sptimes.ru/archive/times/678/news/n_3705.htm, 15 Haziran 2001. Stauber, John and Sheldon Rampton (1995). Toxic Sludge Is Good For You, Common Courage Press. Steele, Bob (1997). “Gizli Kamera: Yüksek Güç ve Yüksek Risk”, Communicator, Eylül, 1997, http://www.dorduncukuvvetmedya.com/arsiv/gkam.html 282 Tayyar, Şamil (2005). “Medya ve İstihbarat”, Yeni Şafak, 9 Mayıs 2005. Tepe, Harun (2000). “Basın Etiği ya da Basının Etik Sorunları Üzerine”, Etik ve Meslek Etikleri, Yay. Haz: Harun Tepe, s.121-136, Ankara: Türkiye Felsefe Kurumu. Tepe, Harun (Yay.Haz.) (2000). Etik ve Meslek Etikleri, Ankara: Türkiye Felsefe Kurumu. Tokgöz, Oya (2003). Temel Gazetecilik, 5. Baskı, Ankara: İmge Yayınevi. Wakefield, Robert I. ve Coleman F. Barney (2001). “Communication in the Unfettered Marketplace: Ethical Interrelationships of Business, Government, and Stakeholders”, Journal of Mass Media Ethics, USA: Lawrence Erlbaum Associates. Walle, Monica (2003). “Commentary: What happened to public responsibility? The lack of society in public relations codes of ethics.”, PRism OnLine PR Journal, 1 Mayıs 2003, www.praxis.bond.edu.au/ prism/papers/commentary/paper1.pdf Wallraff, Günter (1986). En Alttakiler, İstanbul: Milliyet. Warburton, Nigel (1998). “Ethical photojournalism in the age of the electronic darkroom”, Media Ethics, s.123-134, Matthew Kieran (Ed.), London: Routledge. Ward, Stephen J.A. (2005). “Philosophical Foundations for Global Journalism Ethics”, Journal of Mass Media Ethics, 20(1), 3–21. White, Aidan (1999). “The Information Society”, Media and Democracy, Germany: Council of Europe Publishing, 159-173. Yalçın, Hasan (2003). Dönekler, İstanbul: Kaynak Yayınları 283 EKLER EK 1. BASIN KONSEYİ BASIN MESLEK İLKELERİ Kanun koyucunun veya öteki kurum ve kişilerin, İletişim Özgürlüğünü kısıtlamalarına, her zaman ve her yerde karşı çıkacağımıza kendi özgür irademizle söz vererek; İletişim Özgürlüğünü, Halkın Gerçekleri Öğrenme Hakkı'nın bir aracı sayarak; Gazetecilikte temel işlevin, gerçekleri bulup bozmadan, abartmadan kamuoyuna yansıtmak olduğunu göz önünde tutarak; Basın Konseyi'nin kendi çalışmaları üzerinde hiçbir dış müdahaleye izin vermeme kararlılığını vurgulayarak; Yukarıdaki bölümü de içeren Basın Meslek İlkeleri'ne uymayı, sözünü ettiğimiz temel inançlarımızın bir gereği saydığımızı, kamuoyu önünde açıklarız. 1. Yayınlarda hiç kimse; ırkı, cinsiyeti, yaşı, sağlığı, bedensel özrü, sosyal düzeyi ve dini inançları nedeniyle kınanamaz, aşağılanamaz. 2. Düşünce, vicdan ve ifade özgürlüğünü sınırlayıcı; genel ahlak anlayışını, din duygularını, aile kurumunun temel dayanaklarını sarsıcı ya da incitici yayın yapılamaz. 3. Kamusal bir görev olan gazetecilik, ahlaka aykırı özel amaç ve çıkarlara alet edilemez. 4. Kişileri ve kuruluşları, eleştiri sınırlarının ötesinde küçük düşüren, aşağılayan veya iftira niteliği taşıyan ifadelere yer verilemez. 5. Kişilerin özel yaşamı, kamu çıkarlarının gerektirdiği durumlar dışında, yayın konusu olamaz. 6. Soruşturulması gazetecilik olanakları içinde bulunan haberler, soruşturulmaksızın veya doğruluğuna emin olmaksızın yayınlanamaz. 284 7. Saklı kalması kaydıyla verilen bilgiler, kamu yararı ciddi bir biçimde gerektirmedikçe yayınlanamaz. 8. Bir basın organının dağıtım süreci tamamlanmadan o basın organının özel çabalarla gerçekleştirdiği ürün, bir başka basın organı tarafından kendi ürünüymüş gibi kamuoyuna sunulamaz. Ajanslardan alınan özel ürünlerin kaynağının belirtilmesine özen gösterilir. 9. Suçlu olduğu yargı kararıyla belirlenmedikçe hiç kimse "suçlu" ilan edilemez. 10. Yasaların suç saydığı eylemler, gerçek olduğuna inandırıcı makul nedenler bulunmadıkça kimseye atfedilemez. 11. Gazeteci, kaynaklarının gizliliğini korur. Kaynağın kamuoyunu kişisel, siyasal ekonomik vb. nedenlerle yanıltmayı amaçladığı haller bunun dışındadır. 12. Gazeteci görevini, taşıdığı sıfatın saygınlığına gölge düşürebilecek yöntem ve tutumlarla yapmaktan sakınır. 13. Şiddet ve zorbalığı özendirici, insani değerleri incitici yayın yapmaktan kaçınılır. 14. İlan ve reklam niteliğindeki yayınların bu nitelikleri, tereddüde yer bırakmayacak şekilde belirtilir. 15. Yayın tarihi için konan zaman kaydına saygı gösterilir. 16. Basın organları, yanlış yayınlardan kaynaklanan cevap ve tekzip hakkına saygı duyarlar. 285 EK 2. TÜRKİYE GAZETECİLERİ HAK VE SORUMLULUK BİLDİRGESİ (Türkiye Gazeteciler Cemiyeti-1998) GİRİŞ: Aşağıda tanımı yapıldığı üzere, her gazeteci ve basın - yayın organı, gazetecinin haklarını savunmalı ve meslek ilkelerine uymalı, uyulmasını gözetmelidir. Basın - yayın organlarında, gazeteci olmadıkları halde çeşitli biçimlerde gazetecilik faaliyetine katılanlar ile dışarıdan Türkiye'ye ve Türkiye'den dışarıya dönük yayın yapanlar da bu sorumluluklar kapsamındadır. Basın yayın organları yöneticileri; genel yayın yönetmeni yahut müdürü, yazı işleri müdürleri yahut sorumlu müdürler, sıfatları ne olursa olsun, kuruluşlarında görevli gazeteciler ile yayınların meslek ilkelerine uygun olmasını gözetir. Gazetecinin hakları, halkın haber alma hakkının ve ifade özgürlüğünün, meslek ilkeleri ise dürüst ve doğru iletişimin temelidir. Meslek ilkeleri gazetecinin ve basın - yayın organlarının özdenetimini öngörür ve değerlendirme mercii öncelikle vicdanlardır. A. İnsan ve yurttaş hakkı: Herkes bilgi edinme, haber alma, özgür düşünce, ifade ve serbest eleştiri hakkına sahiptir. Düşünce ve ifade özgürlüğünün kullanılmasının başlıca yolu olan basın ve yayın özgürlüğü temel insan haklarındandır. Bu hakların demokratik hukuk devletinde anayasal güvence altında olması esastır. B. Gazeteci tanımı: Düzenli bir şekilde, günlük yahut süreli bir yazılı, görüntülü, sesli, elektronik veya dijital basın ve yayın organında, kadrolu, sözleşmeli ya da telif karşılığı, haber alma, işleme, iletme veya görüş, fikir 286 belirtme görevi üstlenen ve asıl işi ile başlıca geçim kaynağı bu olup, çalıştığı işletme ile ilgili yasalar karşısındaki konumu bu tanıma uygun olanlar gazetecidir. Basın ve yayın alanındaki her işletme, çalıştırdıkları gazetecileri, yasaların gazetecilere tanıdığı haklardan yararlandırmak zorundadır. C. Gazetecinin sorumluluğu: Gazeteci, basın özgürlüğünü, halkın doğru haber alma, bilgi edinme hakkı adına dürüst biçimde kullanır. Bu amaçla her türlü sansür ve otosansürle mücadele etmeli, halkı da bu yönde bilgilendirmelidir. Gazetecinin halka karşı sorumluluğu, başta işverenine ve kamu otoritelerine karşı olmak üzere, öteki tüm sorumluluklardan önce gelir. Bilgi ve haber ile özgür düşünce, herhangi bir ticari mal ve hizmetten farklı olarak toplumsal bir nitelik taşır. Gazeteci, ilettiği haber ve bilginin sorumluluğunu üstlenir ve paylaşır. Gazetecinin özgürlüğünün içeriğini ve sınırlarını, öncelikle, sorumlulukları ile meslek ilkeleri belirler. D. Gazetecinin hakları: 1. Gazeteci, tüm bilgi kaynaklarına serbestçe ulaşma ve kamu yaşamını belirleyen, halkı ilgilendiren tüm olayları izleme, araştırma hakkına sahiptir. Gazetecinin karşısına çıkarılacak gizlilik ve sır gibi engeller, kamusal işlerde yasaya, özel işlerde açık ve ikna edici gerekçelere dayandırılmalıdır. 2. Gazeteci, çalıştığı basın ve yayın organının kendisiyle yaptığı sözleşmede de kaydedilmiş olması gereken temel çizgisini dikkate alır. O temel çizgi dışındaki ve onunla çelişen veya orada açıkça belirtilmemiş olan tüm telkin, öneri, istek ve talimatı reddetme hakkına sahiptir. 287 3. Gazeteci, inanmadığı bir görüşü savunmaya veya meslek ilkelerine aykırı bir iş yapmaya zorlanamaz. 4. Gazeteciler, özellikle de yazı işleri çalışanları, basın - yayın işletmesinin işleyişini belirleyen, etkileyen önemli kararlardan haberdar edilmeli ve gereğinde kararların alınmasına katılmalıdır. 5. İşlevi ve sorumlulukları ışığında, gazeteciler örgütlenme hakkının yanısıra, görevinin maddi ve manevi güvencesini sağlayan kişisel sözleşme yapma hakkına sahiptir. Gazeteci ekonomik bağımsızlığını garanti eden, toplumsal rolüne ve emeği ile yeteneğine uygun bir ücret almalıdır. 6. Gazeteci, kaynakların gizliliği ilkesi uyarınca, kaynağını açıklamaya ve tanıklık yapmaya zorlanamaz. Kaynak izin verdiği takdirde gizlilik ortadan kalkabilir. Kaynağı tarafından açıkça yanıltıldığı durumlarda gazeteci kaynağını açıklayabilir. E. Gazetecinin temel görevleri ve ilkeleri: 1. Halkın bilgi edinme hakkı uyarınca, gazeteci, kendi açısından sonuçları ne olursa olsun, gerçeklere ve doğrulara saygı duymak ve uymak zorundadır. 2. Gazeteci; bilgi ve haber alma, yorum yapma ve eleştirme özgürlüklerini ne pahasına olursa olsun savunur. 3. Gazeteci; başta barış, demokrasi ve insan hakları olmak üzere, insanlığın evrensel değerlerini, çok sesliliği, farklılıklara saygıyı savunur. Milliyet, ırk, etnisite, cinsiyet, dil, din, sınıf ve felsefi inanç ayrımcılığı yapmadan tüm ulusların, tüm halkların ve tüm bireylerin haklarını ve saygınlığını tanır. İnsanlar, topluluklar ve uluslar arasında nefreti, düşmanlığı körükleyici yayından kaçınır. Bir ulusun, bir topluluğun ve bireylerin kültürel değerlerini ve inançlarını (veya inançsızlığını) doğrudan saldırı konusu yapamaz. Gazeteci; her türden şiddeti haklı gösteren, özendiren, kışkırtan yayın yapamaz. 288 4. Gazeteci; kaynağını bilmediği bilgi ve haberleri yayınlamaz. Kaynak açık olmadığında, yayınlamaya karar verdiği durumlarda da kamuoyuna gerekli uyarıları yapmak zorundadır. 5. Gazeteci; temel bilgileri yok edemez, görmezlikten gelemez ve metinlerle belgeleri değiştiremez, tahrif edemez. Yanlış, yanıltıcı ve tahrif edilmiş yayın malzemesi kullanmaktan uzak durur. 6. Gazeteci; bilgi, haber, fotoğraf, görüntü, ses, belge elde etmek için yanıltıcı yöntemler kullanamaz. 7. Gazeteci; kamuya mal olmuş bir şahsiyet bile olsa, halkın haber alma, bilgilenme hakkıyla doğrudan bağlantılı olmayan hiçbir amaç için, izin verilmedikçe, özel yaşamın gizliliği ilkesini ihlal edemez. 8. Gazeteci; yayınlanmış her yanlışı en kısa sürede düzeltmekle yükümlüdür. Gazeteci; istismar edilmemesi, kötüye kullanılmaması ve kabul edilebilir boyutlar ile biçimde yapılması kaydıyla, cevap hakkına saygılı olmalıdır. 9. Gazeteci; kendisine güvenilerek verilmiş bilgilerin, belgelerin kaynaklarını, kendileri izin vermediği sürece, mesleki gizlilik ilkesi uyarınca, hiçbir şekilde açıklamaz. 10. Gazeteci; çalıntı, iftira, hakaret, lekeleme, saptırma, manipülasyon, söylenti, dedikodu ve dayanaksız suçlamalardan kesinlikle uzak durur. 11. Gazeteci; bir bilginin, haberin yayını ya da yayınlanmaması karşılığı hiçbir maddi veya manevi avantajın peşinde olamaz. Gazeteci, devlet başkanından milletvekiline, işadamından bürokratına kadar haber kaynağı olarak da kabul edilen kişi ve kurumlarla iletişimini ve ilişkisini meslek ilkelerini gözeterek yürütür. 12. Gazeteci; mesleğini, reklamcılıkla, halkla ilişkilerle veya propagandacılıkla karıştıramaz. İlan-reklam kaynaklarından herhangi bir telkin, tavsiye alamaz, maddi çıkar sağlayamaz. 289 13. Gazeteci; hangi konuda olursa olsun, elde ettiği bilgileri geniş biçimde yayın konusu yapmadan kendi yararına kullanamaz. Mesleğini, ne şekilde olursa olsun, (yasaların ve yönetmeliklerin kendisine tanıdığı hakların dışında) ayrıcalıklar kazanmak amacıyla kullanamaz. 14. Gazeteci; her ne amaçla olursa olsun, tehdit ve şantaj gibi yollara başvurmaz. Gazeteci, bu şekildeki baskılara da karşı koyar. 15. Gazeteci; her türlü baskıyı reddeder ve çalıştığı basın-yayın organındaki yöneticileri dışında, kimseden işiyle ilgili bir talimat alamaz. 16. Gazeteci sıfatını taşımayı hak eden herkes meslek ilkelerine en yüksek seviyede uymayı taahhüt eder. Ülkesindeki yasalara saygılı olmakla birlikte, hükümet ve benzeri kurumların müdahalelerine kapalıdır. Mesleki olarak yalnızca meslektaşlarının ve kamuoyunun değerlendirmeleri ile bağımsız yargı organlarının kararlarını dikkate alır. 17. Gazeteci; devleti yönetenlerin belirlediği ulusal ve uluslararası politika konularında önyargılara değil, halkın haber alma hakkına dayanır. Onu, mesleğin temel ilkeleri ve özgürlükçü demokrasi kaygıları yönlendirir. GAZETECİNİN DOĞRU DAVRANIŞ KURALLARI Haber-Yorum: Haber ile yorum ve görüş ayrımı açık yapılmalı, okurun ve izleyicinin neyin haber, neyin yorum olduğunu kolayca seçebilmesini sağlanmalıdır. Fotoğraf - Görüntü: Fotoğraf ve görüntünün güncel olup olmadığı açık biçimde belirtilmeli, canlandırma görüntülerde de bu, izleyicinin farkedebileceği biçimde ifade edilmelidir. 290 Haber - İlan - Reklam: Haber ve yorum metinleri veya görüntüleri ile ilan-reklam amaçlı metinlerin ayrımı hiçbir karışıklığa yer bırakmayacak ölçüde yapılmalıdır. Yargı: Hazırlık soruşturması sırasında, soruşturmayı zaafa uğratıcı, yönlendirici biçimde haber ve yorumdan kaçınılmalıdır. Yargılama sürecinde de haberler her türlü ön yargıdan uzak ve kesinlikle doğruluğundan emin olunarak sunulmalıdır. Gazeteci yargı sürecinde taraf olmamalıdır. Yargı kararı kesinleşmedikçe, bir sanık suçlu ilan edilmemelidir. Haberlerde ve yorumlarda suçluymuş gibi değerlendirmeler yapılmamalıdır. Çocuk: Çocuklarla ilgili suçlarda, cinsel saldırılarda, sanık, tanık ya da mağdur (maktul) olsun, 18 yaşından küçüklerin açık isimleri ve fotoğrafları yayınlanmamalıdır. Çocuğun kişiliğini ve davranışlarını etkileyebilecek durumlarda, gazeteci, bir aile büyüğünün veya çocuktan sorumlu bir başkasının izni olmaksızın çocukla röportaj yapmamalı veya görüntüsünü almaya çalışmamalıdır. Cinsel saldırılar: Cinsel saldırı mağdurlarının fotoğrafları, görüntüleri ve kimlikleri, açık kamu yararı olmadıkça yayınlanmamalıdır. Kimlik veya özel durum: Açık kamu yararı olmadıkça ve olayla doğrudan ilgisi, bağlantısı bulunmadıkça, bir insanın davranışı veya işlediği suç, onun ırkına, milliyetine, dinine, cinsiyetine, cinsel eğilimine, hastalığına veya 291 fiziksel, zihinsel özürlü olup olmamasına dayandırılmamalıdır. Kişinin bu özel durumu, alay, hakaret, önyargı konusu yapılmamalıdır. Sağlık: Sağlık konusunda sansasyondan kaçınılmalı, insanlara umutsuzluk veya sahte umut verecek yayın yapılmamalıdır. Tıbbi alandaki araştırmalar kesinleşmiş sonuçlar gibi yayınlanmamalıdır. İlaç tavsiyesinde mutlaka uzmana danışılmalıdır. Hastanelerde araştırmalar yapan, bilgi ve görüntü almaya çalışan gazeteci, kimliğini belirtmeli ve girilmesi yasak bölümlere ancak yetkililerin izniyle girmelidir. Yetkilinin, hastanın veya yakınının izni olmaksızın hastane ve benzeri kurumlarda hiçbir yolla ses ve görüntü alınmamalıdır. Hediye: Yayın öncesi kararlarla ve yayınlarla ilgili önyargı, kuşku yaratacak her cinsten kişisel hediye ve maddi menfaat reddedilmelidir. Müessese çıkarı: Gazetecinin bir basın-yayın organındaki işlevini "Hak ve Sorumluluk Bildirgesi"ndeki hakları, sorumlulukları ve görevleri belirler. Gazeteci, bu mesleki çerçeve ile yayın organının çizgisi dışında, müessese çıkarı söz konusu olsa dahi, hiçbir faaliyete gönüllü olarak veya zorla katılmamalıdır. Özeleştiri: Gazeteci ile basın-yayın organları, tekzip ve cevap hakkı gibi zorunlulukların dışında da, yanlışları düzeltmeli ve özleştiri yapmalıdırlar. Taraf olma: Gazeteci ve yayın organı, taraf oldukları bir olaydaki konumlarını kamuoyuna açıkça belirtmelidir. Yayın organı yahut yorumcu, siyasi, ekonomik ve toplumsal tercihlerinin doğrultusunda yayın yapabilir. Bu durumda, bu tavır açıkça 292 ortaya konulmalı, ayrıca haber-olay ayırımı kesin biçimde yapılmalıdır. Özel hayat: Asıl olan kamu yararıdır. Özel hayatın gizliliğinin geçersiz sayılabileceği başlıca durumlar şöyle sıralanabilir: a) Büyük bir suç yahut yolsuzluk üstüne araştırma ve yayın b) Toplumu kötü etkileyici bir tutumla ilgili araştırma ve yayın c) Toplumun güvenliğinin veya sağlığının korunması d) İlgili kişinin sözleri yahut eylemleri sonucu halkın yanılmasının, yanıltılmasının veya yanlış yapmasının engellenmesi. Bu durumlarda dahi, özel hayatın kamuya açılan kesiti mutlaka konuyla doğrudan ilgili olmalı veya ilgili kişinin özel hayatının onun kamusal faaliyetini de etkileyip etkilemediği gözetilmelidir. Bilgi-belge: Doğrudan kamu yararı olmadıkça, sahibinin izni dışında belge, fotoğraf, ses yahut görüntü alınmamalıdır. Kamu yararı söz konusu olduğunda dahi, yukarıdakilerin başka hiçbir şekilde elde edilmeyeceğine kesin kanaat getirilmiş olması gerekir. Haber için para: Gazeteci belge veya görüntü sağlamak amacıyla, bir suçla ilgili sanık, tanık veya onların yakınlarına para teklif etmemeli ve vermemelidir. Sarsıcı durumlarda: Üzüntü, sıkıntı, tehlike, yıkım, felaket ya da şok halindeki insanlar söz konusu olduğunda, gazetecinin olaya yaklaşımı ve araştırması insani olmalı, gizliliklere uyularak duygu sömürüsünden kaçınılmalıdır. 293 Suçlu yakınları: Gazeteci, sanıkların ve suçluların akrabalarını, yakınlarını, olayla ilgileri olmadıkça veya olayın doğru anlaşılması için gereği bulunmadıkça teşhir etmemelidir. İntihar olayları: İntihar olayları hakkında haber çerçevesini aşan ve okuyucu veya izleyiciyi etki altında bırakacak nitelikte ve genişlikte yayın yapılmamalıdır. Olayı gösteren fotoğraf, resim veya film yayınlanmamalıdır. Ekonomik, mali bilgi: Yasalarla yasaklanmış olmasa dahi, gazeteci, elde ettiği ekonomik-mali bilgileri, geniş biçimde yayınlanmadan önce kendisinin yahut yakınlarının çıkarları için kullanmamalıdır. Gazeteci, kendisinde ve yakınlarında bulunan hisse senedi ve benzeri mali araçlar konusunda, yayın organındaki sorumluları bu menkul kıymet sahipliği hakkında doğru bilgilendirmediği sürece yayın yapmamalıdır. Gazeteci, hakkında haber ve yorum yazdığı ya da yazmayı tasarladığı taşınır ve taşınmaz kıymetlerin doğrudan veya dolaylı alım satımını yapmamalıdır. Ambargo-Önceden görme-Off the record: Gazeteci, kendi çabasıyla elde etmedikçe, bir kaynağın verdiği bilgi veya belgenin yayınlama tarihi konusundaki isteğe uymalıdır. Gazeteci, röportaj, haber, yorum veya görüntü, yayın şekli ne olursa olsun, hazırladığını yayın organındaki sorumlular dışında, kaynağı da dahil kimseye denetlettirmekle yükümlü değildir. Gazeteci, açıklanmaması kaydıyla (off the record) verilen bilgiyi ve sarfedilen sözleri yayınlamamalıdır. 294 Rekabet: Gazeteci, rekabet nedeniyle de olsa, bir başka gazeteciye bilinçli ve açık mesleki zarar vermekten kaçınmalıdır. Bir meslektaşının yayınını engelleyici davranışlarda bulunmamalıdır. Kaynak gösterme: Gazeteci, başta ajans haberleri olmak üzere, bir meslektaşının ve herhangi bir yayının sunduğu bilgileri kullandığında mutlaka kaynağı belirtmelidir. Gazeteci olmayanlar: Bir yayın organında, sürekli veya zaman zaman gazetecilik kapsamına giren alanlarda faaliyet gösterenlerin asıl sıfatları, asli işleri uygun şekilde belirtilmeli, kamuoyu onların temel konumu hakkında bilgilendirilmelidir. Özdeşleşme: Gazeteci, uzmanlık alanı ne olursa olsun, öncelikle gazetecidir. Polis muhabiri polis veya sözcüsü, spor muhabiri kulüp yöneticisi veya sözcüsü, herhangi bir partiden sorumlu muhabir onun üyesi veya sözcüsü gibi davranmamalı ve bu yönde yayın yapmamalıdır. 295 EK 3. BASIN AHLAK ESASLARI Basın İlan Kurumu Teşkiline Dair 195 Sayılı Kanun’un 49’uncu maddesinde yer alan "basın ahlak esasları" hakkında, Basın İlan Kurumu Genel Kurulu'nun 1964 tarihli 25 numaralı kararı 1994 yılında yeniden düzenlendi. Basın ahlak esaslarına ilişkin olarak, Basın İlan Kurumu Genel Kurulu'nun 18 Kasım 1994 tarihinde aldığı 129 numaralı karar, Resmi Gazete’nin 30 Kasım 1994 tarihli sayısında yayımlanarak yürürlüğe girdi: Madde 1 : Bir kamu hizmeti olan gazetecilik, kişisel ve ahlaka aykırı amaç ve çıkarlara âlet edilemez ve kamu yararına aykırı bir şekilde kullanılamaz. Haberlerde ve olayların yorumunda gerçeklerden saptırma, çarpıtma veya kısaltma yoluyla amaçlı olarak ayrılınamaz. Doğruluğu kuşku uyandırabilen ve araştırılması gazetecilik imkânları içinde bulunan haberler, araştırılıp doğruluğuna emin olunmadan yayınlanamaz. Bu hizmetin görülmesinde aşağıdaki Basın Ahlak Esasları’na uyulur : a ) Devletin ülkesi ve milletiyle bölünmez bütünlüğü ve Cumhuriyet’in insan haklarına dayalı, demokratik, laik, hukuk devleti niteliği, Atatürk ilke ve inkılâpları ve Anayasa’nın 174’üncü maddesinde yazılı "İnkılâp Kanunları" aleyhine yayın yapılamaz. b ) Haberler hukuka aykırı yollardan elde edilemez ve yayınlanamaz. c ) Hiç kimse, suçlu olduğu kesin yargı kararıyla belirtilmedikçe suçlu olarak ilân edilemez; cezai soruşturma aşamasında veya devam eden davaların konusu olan olaylarla ilgili haber veya yorumlarda "Suçsuzluk" ilkesi ihlal edilemez; soruşturma ve yargılamanın doğal ve yasal akışını, özellikle hakimlerin kararını etkileyecek beyan ve yorumlarda bulunulamaz. ç ) Suça tahrik veya teşvik edecek ve suç ile mücadeleyi etkisiz kılacak yayın yapılamaz. 296 d ) Şiddet ve terörü özendirecek; uyuşturucu maddeler ve her türlü örgüt suçları ile mücadeleyi etkisiz kılacak yayın yapılamaz. e ) Küçüklerin ve gençlerin toplum içinde, kişiliklerinin gelişmesini ve korunmasını olumsuz etkileyecek veya onlara yönelik cinsel tacize teşvik eden ve şiddeti özendiren yayın yapılamaz. f ) Kadınların, ekonomik, sosyal, siyasal ve kültürel alanlardaki bütün hak ve yetkilerden eşit olarak yararlanmasını engellemeye özendiren, kadın-erkek ayrımcılığını öngören, kadını sadece bir "cinsel nesne" olarak gösteren yayınlar yapılamaz. g ) Gazete ve dergiler verdikleri yanlış bilgilerden dolayı, yollanacak cevap ve düzeltme metinlerini, bunların gönderilmesine sebep olan yazının etkisini bütünüyle giderecek şekilde, en kısa zamanda yayınlar. ğ ) Gazete veya dergiler kadro, baskı, dağıtım veya fiili satış miktarı konusunda yanlış veya yanıltıcı bilgi veremez. h ) Ahlaka aykırı yayın yapılamaz. ı ) Kişi, kurum ve toplum katmanlarına yönelik yayınlarda, eleştiri sınırlarını aşan aşağılayıcı sözcükler kullanılamaz; hakaret edilemez, sövülemez, iftira ve haksız isnat yapılamaz. i ) Kamu yararını ilgilendirmeyen durumlarda bireylerin özel hayatlarının gizliliği ihlal edilemez. j ) Din istismar edilemez. k ) Yayınlarda hiç kimse ırkı, cinsiyeti, sosyal düzeyi ve dini inançları sebebiyle kınanamaz, aşağılanamaz. Vicdan, düşünce ve anlatım özgürlüklerini hukuka aykırı şekilde sınırlayıcı, sarsıcı veya incitici yayın yapılamaz. l ) Haber başlıklarında, haberin içeriği saptırılamaz ve çelişki yaratılamaz. m ) Gazeteci, kaynaklarının gizliliğini korur, kendisine verilen sırları ve kaynağını açıklayamaz. 297 n ) İlan veya reklam niteliğindeki haber, resim ve yazıların, tereddüte yer bırakmayacak şekilde ilan veya reklam olduğu belirtilir. Madde 2 : Gazete ve dergilerin Basın Ahlak Esasları’na aykırı davrandığına ilişkin ihbar ve şikayetler, kendilerini ilgilendiren hallerde gerçek ve tüzel kişilerce, genel olarak da 195 sayılı Kanun’un 5’inci maddesinde temsili öngörülen kurum veya kuruluşlarca Basın İlan Kurumu Yönetim Kurulu’na yapılır. Yönetim Kurulu gerekli görürse, söz konusu aykırılığı doğrudan doğruya da ele alabilir. Madde 3 : Bir yazı, haber, resim ve benzeri yayının, Basın Ahlak Esasları’na aykırı olduğu yolundaki başvurular, yayın tarihinden itibaren 30 gün içinde yapılmamış ise dikkate alınmaz. Süresi içinde yapılan başvurular, Genel Müdürlükçe ilgili gazeteye tebliğ edilerek, 10 gün içinde savunmalarını vermeleri istenir. Süresi içinde savunma verilmezse, savunma hakkından vazgeçilmiş sayılır. Bu husus, savunma istemini içeren yazıda açıkça belirtilir. Yönetim Kurulu süresi içinde yapılan başvurular hakkında, savunmanın geldiği veya savunma hakkından vazgeçilmiş sayıldığı tarihten itibaren (60) gün içinde kesin kararını verir. Yönetim Kurulu'nun doğrudan doğruya ele aldığı aykırılıklar hakkında da aynı hükümler uygulanır. Aynı konuda yargı organlarına başvurulmuş olması, Yönetim Kurulu’nun incelemesini ve karar vermesini etkilemez. Madde 4 : Gazete ve dergilerin, Basın Ahlak Esasları’na uymadıkları Yönetim Kurulu’nca, kendiliğinden veya başvuru üzerine tespit edildiğinde, 195 sayılı Kanun’un 49’uncu maddesinin (a) bendi uygulanır. 298 Madde 5 : Yönetim Kurulu, gazete ve dergilerin Basın Ahlak Esasları’na uyup uymadıklarına karar vermeden önce, gerekli görürse bir veya daha çok uzmanın görüşünü alabilir. Uzman veya uzmanlar, on yıllık Sarı Basın Kartı sahibi gazeteciler ve tercihan Basın İlân Kurumu’nda temsil edilen fakültelerin öğretim üyeleri arasından seçilir. Madde 6 : Resmi Gazete'nin 9/6/1964 tarihli ve 11723 sayılı nüshasında yayımlanan 20/5/1964 tarihli ve 25 numaralı Basın İlan Kurumu Genel Kurul Kararı ile ek ve tadilleri yürürlükten kaldırılmıştır. Geçici Madde 1 : Bu Karar'ın Resmi Gazete'de yayımlanmasından önce işlenmiş fiillere, 25 numaralı Basın İlan Kurumu Genel Kurul Kararı ile ek ve tadilleri uygulanır. Madde 7 : Bu Karar, Resmi Gazete'de yayımlandığı tarihte yürürlüğe girer. 299 EK 4. DOĞAN HOLDİNG YAYIN İLKELERİ 1- Gazetecilikte temel işlev, gerçekleri bulup bozmadan, abartmadan ve hiçbir baskının etkisi altında kalmadan, en kısa zamanda ve edinilebilen tam bilgiyle kamuoyuna iletmektir. 2- Gazeteci, mesleki çalışmalarını her türlü çıkar ve nüfuz ilişkisinin dışında tutar, herhangi bir siyasi partide aktif görev almaz. i. Doğan Yayın Holding'in "ekonomi" ve "finans" konularında yayım yapan bölümlerinde çalışanlar, hisse senedi sahibi olamazlar ve borsalarda dolaylı ya da dolaysız hisse senedi alıp satamazlar. 3- Gazeteci, görevini, taşıdığı sıfatın saygınlığına gölge düşürebilecek yöntem ve tutumlarla yapmaktan uzak durur. i. DYH çalışanları, bağlı oldukları birim yöneticisinin izni olmadan üçüncü şahısların gezi davetlerini kabul edemezler ve onlarla seyahat edemezler. 4- Yayına konu edilen veya edilmesi düşünülen kişilerden veya kurumlardan meslek etik ve geleneklerine aykırı hiçbir hediye veya ayrıcalık kabul edilemez. 5- Yayınlarda hiç kimse ırkı, cinsiyeti, sosyal düzeyi veya ilişkisi, dini inançları veya fiziki kusurları nedeniyle aşağılanamaz ve kınanamaz. 6- Düşünce, vicdan ve ifade özgürlüğünü sınırlayıcı; genel ahlak anlayışını, din duygularını, aile kurumunun temel dayanaklarını sarsıcı yayın yapılamaz. 7- Kişileri ve kuruluşları, eleştiri sınırlarının ötesinde küçük düşüren, aşağılayan veya iftira niteliği taşıyan lakap ve ifadeler kullanılamaz. i. Yazarların kendi köşelerinde yazdıkları hakaret ve iftira niteliğindeki yazılardan kaynaklanan davalardan doğan tazminatın yüzde 20'si kendileri tarafından ödenir. 300 8- Suçlu olduğu yargı kararıyla belirlenemedikçe hiç kimse "suçlu" ilan edilemez. 9- Soruşturması gazetecilik olanakları içinde bulunan haberler soruşturulmaksızın ve bundan ne sonuç alındığı belirtilmeksizin ve / veya doğruluğundan emin olunmaksızın yayımlanamaz. i. Doğan Yayın Holding'e bağlı basın organlarında yanlış haber veren ve / veya yayımlayan gazeteci "ihtar"dan, "iş ilişkisinin kesilmesi"ne kadar uzanan bir yaptırımın hedefi olur. 10- İnandırıcı makul nedenler gösterilmedikçe kimse, yasaların suç saydığı eylemlerle itham edilemez. 11- Kişilerin özel yaşamı - ilgilinin açık veya kapalı rızası olduğu anlamına gelen yaşam şekli ve kamu çıkarlarının gerektirdiği durumlar dışında - yayınlara konu edilemez. 12- Kamu yararı olmadıkça, gizli kamera kullanmak, gizlice ses kaydı yapmak, özel mülke izinsiz girmek gibi, ilgilinin kişilik haklarına saldırı sayılabilecek yöntemlerle haber üretilemez. 13- Sanıkların, suçluların akrabaları ve yakınları, olayla ilgileri olmadıkça veya olayın doğru anlaşılması için gereği bulunmadıkça teşhir edilemez. 14- Saklı kalması kaydıyla verilen bilgiler, kamu yararı ciddi bir biçimde gerektirmedikçe yayımlanamaz. 15- Haber kaynağının - kamuoyunu yanıltmayı amaçladığı haller hariç - gizliliğine azami saygı ve titizlik gösterilir. 16- Haberlerin araştırılması, hazırlanması ve yayınlanmasında her zaman dengeli, gerçeğe bağlı ve objektif davranılması şarttır. i. Yayımlanan haberde suçlanan tarafın görüşüne yer verilir. İlgilinin yanıt vermemesi veya kendisine ulaşılamamış olma hali aynı haberde belirtilir. 301 ii. Yayımlanan alıntılarda kişinin anlaşılmaz ya da gülünç duruma düşmesine neden olacak özetleme ve değişiklik yapılmaz. Yayımlanan alıntılarda kaynak ve tarih açık olarak belirtilir. iii. Bütün kamuoyu araştırmaları, araştırmayı yapan kuruluşun adı, kimin talebi ve finansmanı ile yapıldığı, tarih ve görüşülen kişi sayısı ve araştırma metodu açık olarak belirtilerek yayımlanır. 17- Şiddet ve zorbalığı özendirici veya kışkırtıcı, çocukları olumsuz yönde etkileyici, bireyler, topluluklar ve uluslararasında nefret ve düşmanlığı körükleyici yayın yapmaktan kaçınılır. 18- İlan ve reklam niteliğindeki yayınların bu nitelikleri tereddüde yer bırakmayacak şekilde belirtilir. 19- Yayın tarihi için konan zaman (ambargo) kaydına uyulur. 20- Yanlış yayınlardan kaynaklanan cevap ve tekzip hakkına saygı gösterilir, gereği yapılır. i. Doğan Yayın Holding basın organları, hatalarını düzeltme amacına yönelik, düzenli olarak devreye giren mekânizmalar oluştururlar. 302 EK 5. RTÜK YAYIN İLKELERİ 3984 Sayılı Radyo ve Televizyonların Kuruluş ve Yayınları Hakkında Kanun’un İkinci Bölümü Yayın İlkelerine ayrılmıştır. MADDE 4. – (Değişik: 15/05/2002 – 4756/2) Radyo, televizyon ve veri yayınları, hukukun üstünlüğüne, Anayasanın genel ilkelerine, temel hak ve özgürlüklere, millî güvenliğe ve genel ahlaka uygun olarak kamu hizmeti anlayışı çerçevesinde yapılır. Yayınların Türkçe yapılması esastır. Ancak, evrensel kültür ve bilim eserlerinin oluşmasına katkısı olan yabancı dillerin öğretilmesi veya bu dillerde müzik veya haber iletilmesi amacıyla da yayın yapılabilir. (Ek:03/08/20024771/8 Mülga) (Ek15/07/2003 -4928/14 )Ayrıca kamu ve özel radyo ve televizyon kuruluşlarınca Türk vatandaşlarının günlük yaşamlarında geleneksel olarak kullandıkları farklı dil ve lehçelerde de yayın yapılabilir. Bu yayınlar, Cumhuriyetin Anayasada belirtilen temel niteliklerine, Devletin ülkesi ve milletiyle bölünmez bütünlüğüne aykırı olamaz. Bu yayınların yapılmasına ve denetimine ilişkin usul ve esaslar, Üst Kurulca çıkarılacak yönetmelikle düzenlenir. Radyo, televizyon ve veri yayınlarında uyulması gereken yayın ilkeleri şunlardır: a) Türkiye Cumhuriyeti Devletinin varlık ve bağımsızlığına, Devletin ülkesi ve milletiyle bölünmez bütünlüğüne, Atatürk ilke ve inkılâplarına aykırı yayın yapılmaması. b) Toplumu şiddete, teröre, etnik ayrımcılığa sevk eden veya halkı sınıf, ırk, dil, din, mezhep ve bölge farkı gözeterek kin ve düşmanlığa tahrik eden veya toplumda nefret duyguları oluşturan yayınlara imkân verilmemesi. c) Yayıncılığın, gerek yayın organı, gerekse hisse sahipleri ve üçüncü derece dahil olmak üzere üçüncü dereceye kadar kan ve sıhrî hısımları veya bir başka gerçek veya tüzel kişinin haksız çıkarları doğrultusunda kullanılmaması. 303 d) İnsanların dil, ırk, renk, cinsiyet, siyasî düşünce, felsefî inanç, din, mezhep ve benzeri nedenlerle hiçbir şekilde kınanmaması ve aşağılanmaması. e) Yayınların toplumun millî ve manevî değerlerine ve Türk aile yapısına aykırı olmaması. f) (Değişik:03/08/2002-4771/8) Özel hayatın gizliliğine saygılı olunması, g) Türk millî eğitiminin genel amaçlarının, temel ilkelerinin ve millî kültürün geliştirilmesi. h) Türkçenin; özellikleri ve kuralları bozulmadan konuşma dili olarak kullanılması; millî birlik ve bütünlüğün temel unsurlarından biri olarak çağdaş kültür, eğitim ve bilim dili halinde gelişmesinin sağlanması. ı) Kişilerin manevî şahsiyetlerine eleştiri sınırları ötesinde saldırıda bulunulmaması, cevap ve düzeltme haklarına saygılı olunması, soruşturulması basın meslek ilkeleri çerçevesinde mümkün olan haberlerin soruşturulmaksızın veya doğruluğuna emin olunmaksızın yayınlanmaması, saklı kalması kaydıyla verilen bilgilerin kamu yararı ciddî bir biçimde gerektirmedikçe yayınlanmaması. j) Yayıncılığın haksız bir amaç ve çıkara alet edilmemesi ve haksız rekabete yol açılmaması, ilân ve reklam niteliğindeki yayınların bu niteliklerinin şüpheye yer bırakmayacak şekilde açıklanması, bir basın organının özel çabalarla yarattığı ürünün kendi ürünüymüş gibi sunulmaması, ajanslardan veya başka bir medya kaynağından alınan haberlerin kaynağının belirtilmesine özen gösterilmesi. k) Suçlu olduğu yargı kararı ile kesinleşmedikçe hiç kimsenin suçlu ilân edilmemesi veya suçluymuş gibi gösterilmemesi; kişileri suç işlemeye yönlendirecek veya korku salacak yayın yapılmaması. l) Haberlerin yayınlanmasında tarafsızlık, gerçeklik ve doğruluk ilkelerine bağlı olunması; özgürce kanaat oluşumunun engellenmemesi; haber kaynaklarının kamuoyunun yanıltılmasının amaçlandığı haller dışında gizliliğinin korunması. 304 m) Halkı aldatacak, yanıltacak veya haksız rekabete yol açacak reklam yayınlarına yer verilmemesi. n) Siyasî partiler ve demokratik gruplar arasında fırsat eşitliği sağlanması; tek yönlü, taraf tutan yayın yapılmaması; seçim dönemlerinde belirlenen seçim yasaklarıyla ilgili ilkelere aykırı davranılmaması. o) (Değişik: 03/03/2004 – 5101/5) Yayınlarda, eser ve bağlantılı hak sahiplerini 5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu ile tanınan hakların ihlâl edilmemesi. p) Bilgi iletişim telefonları yoluyla yarışma ve benzeri yöntemlere başvurulmaması ve bunların sonucunda dinleyici ve seyircilere ikramiye verilmemesi veya ikramiye verilmesine aracılık edilmemesi, lotarya yapılmaması, bilgi iletişim telefonları yoluyla yapılacak anket ve kamuoyu yoklamalarının, hazırlık aşamasından sonuçlarının ilânına kadar noter nezaretinde gerçekleştirilmesi. r) Televizyonda bölünür ekran yoluyla ana program ile ilgili veya ilgisiz bilgiler veren konuları işleyen yayınların yapılmaması, çerçeveler veya alt yazı tekniği kullanılarak sürekli yayın yapılmaması, haberde konu ile ilgili olmayan görüntülerin verilmemesi, haberle benzerlik arz eden görüntülerin arşiv niteliğinin belirtilmesi. s) Program hizmetlerinin bütün unsurlarının insan onuruna ve temel insan haklarına saygılı olması. t) Yayınların müstehcen olmaması. u) (Değişik: 01/07/2005 - 5378/37) Kadınlara, güçsüzlere, özürlülere ve çocuklara karşı şiddetin ve ayrımcılığın teşvik edilmemesi. v) (Değişik : 03/08/2002-4771/8) Yayınların şiddet kullanımını özendirici veya ırkçı nefret duygularını kışkırtıcı nitelikte olmaması. y) Suç örgütlerinin korkutucu ve yıldırıcı özelliklerinin yansıtılmaması. z) Gençlerin ve çocukların fiziksel, zihinsel ve ahlakî gelişimini zedeleyecek türden programların, bunların seyredebileceği zaman ve saatlerde yayınlanmaması. 305 EK 6. IPRA MESLEK AHLAK YASASI IPRA’nın Mesleksel Davranış İlkeleri: Uluslararası Halkla İlişkiler Derneği’nin genel oturumu Mayıs 1961’de Venedik’te yapılmıştır. Alınan kararların, davranış ve görgü kurallarının derneğe bağlı halkla ilişkiler üyelerini bağlayıcı etkisi vardır. A- PROFESYONEL BÜTÜNLÜĞÜ SAĞLAYAN KURALLAR 1. Derneğe üye bir halkla ilişkiler uzmanının piyasada ünvanının iyi olarak duyulması ve yüksek ahlaki değerlere sahip olduğunun bilinmesi ve ayrıca IPRA’nın belirlediği görgü ve ahlak kurallarına uyduğunun bilinmesi gerekmektedir. B- MÜŞTERİYE YÖNELİK KURALLAR 1. Derneğe üye bir halkla ilişkiler uzmanı bütün müşterilerine görev anlayışı açısından adil ve eşit davranmalıdır. 2. Bir üye, ilgili tarafın onayı olmaksızın taraf tutmamalı ve rekabet etmemelidir. 3. Bir üye eski ya da yeni müşterisine ait gizli bilgileri ilgili tarafın onayı olmadan açıklamalı ve bunları daima kendine saklamalıdır. 4. Bir üye diğer bir üyenin müşteri ve işverenini tenkit edici davranışlarda bulunmamalıdır. 5. Bir üye bir müşterinin işini yaparken başka hiç kimseden değerli hediye, komisyon maaş alamaz. 6. Bir üye başarıyla neticelendirdiği işlerin sonunda hiçbir şekilde fiyat ve ücret tartışmasına girmez. C- HALKA ve BASINA YÖNELİK DAVRANIŞ KURALLARI 1. Bir üye daima kamuoyunun çıkarları doğrultusunda hareket etmelidir. 2. Derneğe üye bir halkla ilişkiler uzmanı asla medyayı birbirine düşürecek hareketlerde bulunmamalıdır. 306 3. Bir halkla ilişkiler uzmanı yanlış veya çarpıtılmış bilgiyi basına vermemelidir. 4. Bir üye çalıştığı organizasyon adına daima tutarlı ve iyi bir temsilci olmalıdır. 5. Bir üye hiçbir zaman bir derneği kendi çıkarları için kullanmamalıdır. D- MESLEKTAŞLARA YÖNELİK KURALLAR 1. Bir üye hiçbir zaman diğer bir üyenin kişiliğini zedeleyecek ve onu rencide edecek davranışlarda bulunmamalıdır. 2. Bir üye kötü amaçlı bir meslektaş hakkında bir şeyler biliyorsa bu bildiklerini mutlaka IPRA’ya bildirmelidir. 3. Bir üye başka bir üyenin işine talip olamaz. 307 EK 7. HALKLA İLİŞKİLER ENSTİTÜSÜ’NÜN (IPR) AHLAK KURALLARI Bu ahlak kuralları içerik ve birtakım eklemeler yapılmak suretiyle 9 Nisan 1986’da değiştirilmiştir. 1. Bir üye halkla ilişkiler yaparken en yüksek standartları kullanmalıdır. Asla ucuza ve düşük kaliteye kaçmamalıdır. 2. Bir üye tüm çalışanlarına, müşterilerine, üye arkadaşlarına, halka ve basına karşı dürüst olmalıdır. 3. Basını kışkırtmamalı ve yanlış bilgi vermemelidir. 4. Çalıştığı şirketin gizliliğine saygı duymalıdır. 5. İşini gördürmek için bir resmi kuruma rüşvet vermemelidir. 6. Her zaman doğruyu söylemelidir. 7. Mahkeme emri olmadığı sürece gizli belgeleri vermemeli ve hiçbir şey söylememelidir. 8. Aynı anda iki tarafı birden temsil etmemeli ve ancak istendiği anda aracı olmalıdır. 9. Bir ticari şirkette payı varsa bunu açıklamalıdır. 10. Yapacağı işin önceden pazarlığını yapmamalı ve buna göre para almayı teklif etmemelidir. 11. Resmi biriyle görüşecekse bağlı olduğu enstitüye bildirmeli ve bu görüşme kayıtlara geçmelidir. 12. Bir başka üyeyi eleştirmemelidir. 13. Bir üye Enstitü’nün ününe ya da halkla ilişkilere gölge düşürecek hareketlerde bulunmamalıdır. 14. Üye bu kurallara uymalı ve herhangi bir üyenin bu kurallara uymadığını gördüğünde ilgili üyeye bildirmelidir. Daha sonraki safhada ise bu hatalı davranışı Enstitü’ye bildirmelidir. 308 15. Bir üye başka profesyonellerle çalışırken, onların kurallarına göre hareket etmelidir. 16. Üye devamlı gelişen olayları takip edecek, kendini yenileyecek ve haberdar olacaktır. 17. Bir üye halkla ilişkiler konusunda başkalarını da eğitecektir. 309 EK 8. ULUSLARARASI TİCARET ODASI REKLAM UYGULAMA ESASLARI Kapsam Bu Esaslar, her türlü mal ve hizmet reklamlarında uygulanır. ICC'nin diğer Pazarlama Uygulama Esasları ile, yani; ICC Uluslararası Satış Geliştirme Esasları, ICC Uluslararası Doğrudan Pazarlama Esasları, ICC Çevreye İlişkin Reklam Esasları, ICC Sponsorluk Esasları, ICC/ESOMAR Uluslararası Pazarlama ve Sosyal Araştırma Esasları ile ilgili düzenlemelerle birlikte düşünülmelidir. Esaslar, pazarlamacı ya da reklamveren olsun, reklamcılıkla uğraşan kişi veya reklam ajansları ya da mecralar olsun, reklamcılıkla ilgili herkesin uyması ve geçerli yasalar çerçevesinde de uygulaması gereken ahlaki (etik) standartları belirlemektedir. Yorum Esaslar, hem özü hem de biçimiyle uygulanacaktır. Çeşitli mecraların (basın, televizyon, radyo ve diğer elektronik mecralar, açıkhava reklamları, filmler, doğrudan postalama, faks, eposta, internet ve on-line hizmetler vb.) sahip oldukları farklı özellikler dolayısıyla, bir reklamın bir mecrada kabul edilebilir olması, bir başka mecrada da mutlaka kabul edilmesini gerektirmez. Reklamlar tüketici üzerindeki olası etkisiyle değerlendirilmeli; bu yapılırken, kullanılan mecra gözönünde tutulmalıdır. Bu Esaslar, (sözlü ve yazılı) tüm kelimeler, sayılar, görsel sunumlar, müzik ve ses efektleri dahil olmak üzere, reklamın tüm içeriğine uygulanır. 310 Tanımlar Bu Esaslar metninde yer alan; "Reklam" terimi, en geniş anlamıyla, kullanılan mecraya bakılmaksızın mal ve hizmet için yapılan her türlü reklamı kapsamaktadır. "Ürün" her türlü hizmeti içine almaktadır. "Tüketici" terimi, kullanıcı veya ticari müşteri ya da son tüketici olsun, reklam mesajının hedef aldığı ya da ulaşma durumunda olduğu tüm kişileri kapsamaktadır. KURALLAR Temel İlkeler Madde1: Bütün reklamlar yasal, ahlaki, dürüst ve doğru olmalıdır. Her reklam, toplumsal sorumluluğun bilincinde olarak hazırlanmalı ve iş hayatında genel kabul gören dürüst rekabet ilkelerine uygun olmalıdır. Hiçbir reklam kamuoyunun reklama olan güvenini sarsıcı nitelikte olmamalıdır. Ahlaka Uygunluk Madde 2: Reklamlar, genel ahlak kurallarına aykırı ifadeler ya da görüntüler içermemelidir. Dürüstlük Madde 3: Reklamlar tüketicinin güvenini kötüye kullanmayacak veya onun tecrübe ve bilgi eksikliklerini istismar etmeyecek biçimde tasarlanmalıdır. 311 Toplumsal Sorumluluk Madde 4: 1. Reklamlar, ırk, ulusal köken, din ve cinsiyet veya yaşa dayalı ayrımcılık üzerine kurulmamalı ve ayrımcılığı desteklememeli; insan saygınlığına hiçbir biçimde zarar vermemelidir. 2. Reklamlar, haklı bir neden olmaksızın, korku duygusundan yararlanmamalıdır. 3. Reklamlar şiddet hareketlerine yol açıcı ya da bunları destekleyici öğeler içermemeli; yasadışı veya kınanacak davranışları yüreklendirmemelidir. 4. Reklamlar batıl inançları istismar etmekten kaçınmalıdır. Doğruluk Madde 5: 1. Reklamlar özellikle aşağıda belirtilen konularda, eksik bilgi vererek, anlam karışıklığına yol açarak veya abartılı iddialar ileri sürerek tüketiciyi doğrudan ya da dolaylı olarak yanıltabilecek ifadeler ya da görüntüler içermemelidir: Ürünün yapısı, bileşimi, üretim yöntemi ve tarihi, kullanım alanları, verim ve performansı, miktarı, ticari ya da coğrafi kökeni, çevreye etkisi gibi özellikleri; Ürünün değeri ve ödenecek gerçek toplam fiyatı; Teslim, değiş-tokuş, geri verme, onarım ve bakım; Telif hakları; patent, marka, tasarım ve modeller gibi endüstriyel mülkiyet hakları ve ticari ünvanlar; Resmi tanınma ya da onay, madalyalar, ödüller ve sertifikalar; Sosyal amaçlı yardımların kapsamı. 2. Reklamlar araştırma sonuçlarını veya teknik ve bilimsel yayınlardan yapılan alıntıları çarpıtmamalıdır. İstatistikler, reklam iddialarının geçerliliğini abartmak üzere/için sunulmamalıdır. Bilimsel terimler reklam iddialarına bilimsel geçerlilik atfetmek üzere yanlış kullanılmamalıdır. 312 Karşılaştırmalı Reklamlar Madde 6: Karşılaştırma içeren reklamlarda, karşılaştırma yanıltıcı olmamalı ve dürüst rekabet ilkelerine uyulmalıdır. Karşılaştırma noktaları doğrulanabilir gerçeklere dayanmalı ve hakkaniyete uygun olarak seçilmelidir. Kötüleme Madde 7: Reklamlar, doğrudan doğruya ya da imâ yoluyla, hiçbir firmayı, hiçbir firmayı, organizasyonu, hiçbir endüstriyel veya ticari faaliyeti / mesleği, hiçbir ürünü, aşağılayarak veya alay konusu ederek ya da benzer herhangi bir biçimde, kötülememelidir. Tanıklı Reklamlar Madde 8: Reklamlar, gerçek olmayan ve tanıklığına başvurulan kişinin tecrübesine dayanmayan hiçbir tanıklık ya da onay ifadesine yer vermemeli veya atıfta bulunmamalıdır. Zamanla geçerliliğini yitiren ya da yanıltıcı duruma gelen tanıklıklar ya da onaylar kullanılmamalıdır. Özel (Kişisel) Mülkiyetin Gösterilmesi veya Taklidi Madde 9: Reklamlar, önceden izin alınmadan, hiç kimsenin özel veya sosyal yaşamını göstermemeli, o kişiye atıfta bulunmamalıdır. Reklamlarda hiç kimsenin özel mülkü, önceden izin alınmadan, bir kişisel onay etkisi yansıtacak şekilde görüntülenemez veya belirtilemez. Ticari İtibardan Haksız Yararlanma Madde 10: 1. Reklamlar, bir başka firma, şirket ya da kurumun adını, parafını ve/veya amblem, logo ve diğer özgün kurumsal kimlik unsurlarını haksız biçimde kullanmamalıdır. Reklamlarda, bir kişi adından, bir başka şirket ya da kuruma ait ticari ünvan ya da fikri mülkiyete sahip 313 olunan ya da bir reklam kampanyası ile sağlanmış bulunan itibardan haksız olarak yararlanılmamalıdır. Taklit Madde 11: 1.Reklamlar, başka reklamların genel düzenini, metnini, sloganını, görsel sunumunu, müzik ve ses efektlerini, vb., tüketiciyi yanıltacak ya da karışıklığa yol açacak biçimde taklit etmemelidir. 2.Uluslararası faaliyet gösteren bir reklamverenin bir veya daha fazla ülkede gerçekleştirdiği özel bir reklam kampanyası, başka reklamverenler tarafından o reklamverenin faaliyet gösterdiği diğer ülkelerde, aynı reklam kampanyasının sözkonusu reklamveren tarafından makûl bir süre içerisinde kullanmasını önleyecek biçimde, taklit edilmemelidir. Reklamların Ayırt Edilmesi Madde 12: Biçimi ve yayınlandığı mecra ne olursa olsun, bir reklamın "reklam" olduğu açıkça anlaşılmalıdır; bir reklam haber ve yorum öğeleri içeren bir mecrada yayınlandığında, "reklam" olduğu kolaylıkla anlaşılacak biçimde sunulmalıdır. Güvenlik ve Sağlık Madde 13: Eğitici ya da sosyal bakımdan haklı bir gerekçeye dayanmadıkça, reklamlar, güvenlik kurallarının gözetilmediği ve insan güvenliği veya sağlığı açısından tehlike oluşturabilecek uygulama veya durumlarla ilgili hiçbir görsel sunum ya da tanımlama içermemelidir. Çocuklar ve Gençler Madde 14: Aşağıdaki tanımlar, çocuklara ve geçerli yasalara göre reşit olmayan gençlere yönelik reklamları kapsar. Deneyimsizlik ve Kolay İnanma a. Reklamlar, çocukların ve gençlerin deneyimsizliğini, kolay inanma314 sını (saflığını) istismar etmemelidir. b. Reklamlar bir ürünün kullanımı ya da keyfi için gerekli beceri ya da yaş düzeyini olduğundan az göstermemelidir. i. Reklamların tanıttıkları ürünün gerçek boyutları, değeri, özellikleri, dayanıklılığı ve performansı hakkında çocukları ve gençleri yanıltmaması için özel bir dikkat göstermelidir. ii. Eğer ürünün kullanımı ek malzeme gerektiriyorsa (örneğin; piller) ya da gösterilen veya tarif edilen sonucu alabilmek için başka malzemelere gerek varsa (örneğin; boya), bu durum açıkça belirtilmelidir. iii. Ürün bir dizinin parçası ise, bu nokta ve dizinin edinilme yöntemi açıkça belirtilmelidir. iv. Ürün kullanımının sonuçları gösterilir ya da tanımlanırken, reklam, ürünün hedef aldığı yaş grubundaki ortalama bir çocuk veya gencin ulaşabileceği sonucu göstermelidir. c. Fiyat, çocukların ve gençlerin ürünün gerçek değerini yanlış algılamasına yol açacak biçimde, örneğin "sadece" veya "yalnızca" sözcüğü kullanılarak belirtilmemelidir. Hiçbir reklam, tanıtılan ürünün her aile bütçesinin olanaklarıyla hemen elde edilebileceğini ima etmemelidir. Zarardan Sakınma Reklamlar, çocuklara ve gençlere zihinsel, ahlaki ya da fiziksel zarar verebilecek; onları tehlikeli durumlarla ya da sağlık ve güvenliklerini ciddi biçimde tehdit edecek etkinliklere karşı karşıya bırakacak; ya da tanımadıkları kişilerle ilişki kurmalarını ya da bilmedikleri veya tehlikeli yerlere girmelerini teşvik edecek ifade ya da görsel sunumlar içermemelidir. Toplumsal Değer a. Reklamlar, bir ürüne sahip olmanın ya da kullanmanın tek başına, çocukları veya gençleri aynı yaştaki diğer çocuklar ya da gençlerden fiziki, toplumsal veya psikolojik bakımdan avantajlı yapacağını; ürüne sahip olmamanın bunun tersi bir etki yaratacağını ileri sürmemelidir. 315 b. Reklamlar, toplumda geçerli değerleri dikkate alarak, ana babanın otoritesini, sorumluluk duygusunu, yargılarını veya zevklerini zayıflatmamalıdır. Reklamlar, reklamı yapılan ürünün kendilerine alınmasını sağlamak üzere ana babalarını yada diğer yetişkinleri ikna etmeleri için, çocuklara ve gençlere yönelik doğrudan bir çağrıyı içermemelidir. Garantiler Madde 15: Reklamlar, tüketiciye yasanın sağladıklarından başka ek haklar getirmeyen garantiye yer vermemelidir. Reklamlarda, ancak, garantinin ayrıntılı koşulları ve alıcının zararını karşılayıcı önlemler açık biçimde belirtildiği, ya da alıcı bu bilgileri satış yerinde yazılı olarak veya ürünle birlikte sağlayabildiği takdirde, "garanti", "garantili", "teminat", "teminat altında" veya aynı anlamı taşılan başka kelimeler kullanılabilir. Sipariş Edilmeden Gönderilen Mallar Madde 16: Reklamlar, kişiye sipariş etmediği ürünleri göndererek, bunları redetmediği ya da geri göndermediği takdirde bedelini ödemeye zorlayan, ya da ona söz konusu ürünleri kabul etmeye zorunluymuş izlenimini veren, dürüst olmayan satış yöntemleri için kullanılmalıdır. Çevreye İlişkin Tutum Madde 17: Reklamlar, çevre alanındaki yasaları veya özdenetim esaslarını, çevre konusunda toplumda genel kabul görmüş davranış biçimlerini olumsuz etkilenmemeli; bu olumsuz davranış biçimlerini teşvik veya tasdik edici nitelikte olmamalıdır. Reklamverenler, ICC Çevreye İlişkin Reklam Esasları'nın koyduğu ilkelere saygılı olmalıdır. Sorumluluk Madde 18: 1. Bu esaslarda belirtilen davranış kurallarına uyma sorumluluğu 316 reklamverenler, reklamcılıkla uğraşan kişi ya da reklam ajansları ile yayıncılar, mecralar veya aracılarınındır. a. Reklamveren, reklamının topyekün sorumluğunu üstlenmelidir. b. Reklamcılıkla uğraşan kişi veya reklam ajansı, reklamı hazırlarken her türlü özeni göstermeli ve reklamverenin sorumluluklarını yerine getirmesini sağlayacak biçimde çalışmalıdır. c. Reklamı basan, nakleden veya dağıtan yayıncı, mecra sahibi ya da aracısı reklamın kabulünde ve kamuoyuna sunulmasında gereken dikkat ve özeni göstermelidir. 2. Yukarıda belirtilen üç kategorinin kapsamına giren firma, şirket ya da kurumlarda çalışan ve bir reklamın planlanmasına, yaratılmasına, yayımlanmasına ya da nakledilmesine katkıda bulunan herkes, konumunun gerektirdiği ölçüde, bu Esaslardaki kuralların gözetilmesini sağlamakla yükümlüdür ve buna göre davranmalıdır. Kurallar Reklamın Bütününe Uygulanır Madde 19: Bu Esaslar'ın gözetilmesi sorumluluğu reklamın içerik ve biçim olarak bütününü kapsamaktadır; tanıklıklar, ifadeler ya da diğer kaynaklardan sağlanan görsel sunumlar da bu sorumluluk kapsamındadır. İçeriğin ya da biçimin tümüyle ya da kısmen başka kaynaklardan alınması, Esaslar'a uyulmaması için özür oluşturmaz. Hatanın Sonradan Telafisinin Etkisi Madde 20: Reklamverenin, esaslara aykırı bir uygulamasını daha sonra düzeltmesi ve telafi etmesi arzulanırsa da, esasların çiğnenmesi mazeret oluşturamaz. Kanıtlama / Destekleme Madde 21: Doğrulanabilir olgularla ilgili tanımlamalar, iddialar ya da örnekli anlatımların doğruluğu kanıtlanabilmelidir. Reklamverenler, bu Esaslar'ın uygulanışını denetlemekle görevli özdenetim organlarına 317 böyle bir doğrulamayla ilgili kanıtı hemen gösterebilir durumda olmalıdırlar. Özdenetim Kararlarına Saygı Madde 22: Hiçbir reklamveren, reklamcı ya da reklam ajansı, yayıncı, mecra ya da aracısı, ilgili özdenetim organı tarafından uygun bulunmayan bir reklamı yayınlamamalıdır. Uygulama Madde 23: Bu özdisiplin esasları, ulusal düzeyde, bu amaçla kurulacak ulusal organlar tarafından; uluslararası düzeyde ise ICC Pazarlama Uygulamaları Uluslararası Konseyi (International Council on Marketing Practice) tarafından, gerekli durumlarda, uygulanacaktır. 318
