XIV 1 KULAK BIZNI NEK jfAVUBUZDU

El I i n i
Birle ^ ig iz l
kitaBb.
^
XIV1
o\
Bytyn dynjanb proletarian»,
I.
M a к a r e v.
K U L A K BI Z NI
NEK jfAVUBUZDU
Kecyrgen Qorqm azlanb Alij.
Издание К арачаевского Областного Издательства.
Исполнено по заказу ВЦК НТН.
КИСЛОВОДСК
1930 г.
Пролетарии всех стран, соединяйтесь!
И,
Макарьев»
ПОЧЕМУ КУЛАК
НАШ ВРАГ
Перевод Али Коркмазова.
242. -I
!
i
Каоачаево-Ч£Р«сеская
ОБЛАСТНАЯ
БИБЛИОТЕКА
Терокруг, Райлито № 462.
Кисловодск, Типография Кар. Облиздата
З ак . № 1827-2000-30 г.
I. Elde har kimda tenmidile.
Век к ев kere elleden „Кеце§ Xukumatb xalqnb arasbna ajrblbq etedi“ deB mbdax xalda pisrno
xaparla albvcanebz. Olda— necikdi,— ne ajrblbqdb—
desen: „Кеце§ xukumatb ellileni ^arlb, ortalbq, eaj
dee ajradb“ deBdi.
Bblaj ajrblbq nek Boladb, savlaj ellile Barbda
Birdile, xar kim ni ^eri tendi, kimda syjgeni caqlb
qbjnalbB kesini brbsxbsbn esdyryrge Bolluqdu, quru
adamlanb ortalarbnda quru gavluqdan sora seeeei
B olm aqan ajbrblbq nek Boladb?— deB soradbla.
Ma, sez ycyn, Bezopasnbj staniseden, Stavrapol gueernada эавапсь G. F. Vasilev degen Bblaj
ajtbB Bir pismo 9 azadb: „Meni saBancblanb gasavlarbndan Bir kelyme kelgen zat Bardb. Busaqatda
Bizde век кев adam gazet keltirtedi, апь oquB,
?azbB Bizde Eresejde oqaj, qalqan tb§ qrallada
(Qbtajda) xaparlanb Bilirge kyre§iB ajlanalla. Eresejde
el mylkny esmekligindenda oquB Eresejge eysyrevda eteBiz. Alaj Bolsada b u at atavnu xaqbnda i$iBizBek amandb. Sez ycyn; Baj, garlb, ortalbq, d. a. k.
atlar atajdbla. Bu Bblaj nekdi? A lq b n zamanda вь1а
qaum uda Bir Basxalbqlarb Bolmaj век £ara§bv $a§aj edile. Endiva ol qaumla xazna qalmaj Bir-eiri
Bojunlarbna Bbcaq salbrca Bolqandbla. Bu Bblaj nek
Boladb? Biz saeancbla b u zatxa век ullu mbdax
B o ia B b z .
—
4
—
Qolda§la Bbllaj el mylkleni cacblmaqlbqbna seвев Bolluq sezleni qojarqa zaman tylmydy,
Elde Bir Qbjblbv bo Iub gbjblqanlaj adamlaub
gartbsb:— siz kulaksbz— gartbsbda siz Betsizlesiz — аев
qavoja Ba§lajdbda, xalq tyjy§yrge azdan qaladbla.
Alaj Bolmaj xar kimnida atb Birca Bolsa bu
qavqala Bolluq tyjyl edile. Meni sartbn bu tuqum
хьпь atnb qojuB mundan £umu§aqbraq Bir at atal-
sa tbjbnslb kereme“.
Qalaj keresiz, Vasilev Бавапсь tyz ajta Bolumu?
Kim Bilsin ellede tijrelededa adamla Bir tuqum
ajrblbq Bolmaj turqanlaj bu kulak, garlb, ortalbq вагь
дага^ьв igi ga§ar gerinde, alaub ajbrbB kyresgen
Kenes xukumatb ters Bolumu? А§хь! Biz ias Va­
silev ajtxana ыагь boIub, atlanb taniBbladan oquna Buzajbq, апь xaqbndan enci Bujruq ne zakon
gazajbq neda Vasilev ajtxanca „k u la k “ degen atnb
Biz Basxa tyrly gumu^aqqa Burajbq.
Sora ol zamanda Vasilevxa— is atnb Basxalbqbndam bdb, oqese nedendi deB Bir sorajbq.
Oqaj! Bblajda i§ at atavda tyldy. 01 ajrblbv Biz
qalaj tyrly atasaqda xalqnb ortasbnda kesi gyryjdy.
Sen xar qalaj tyrly atasanda xalqda кев tuvarb, atb
qoju boIub gerleni arend tutuB, gakbla gegiB turq a n la d a Bardbla, апь qatbnda atbda, tuvarbda Bol­
maj, gbr^bnnb tuzqa ваэьв a§aojanlada Bardbla.
Ol adamla-malsbzla keslerini qarbvsuzluqlarb
seeeBden kesleri qollarb в1а qerlerin i§lejalmaj; апь
kulakka arentge вепв turadbla. 01 ekisinida araSbnda атаппь keBi в1а, kesi qbjbncbqb в1а ga§aj;qa kyre§gen adam lada Bardbla. Biz alaqa ,Bajda“
—
5
—
dem ejeiz, garlbdb dee garlbqada sanamajBbz.
bu seeeBden alaqa ortalbqla dee atajBbz.
Da
Bblaj easxalbqla воЦапьп kesieiz ellede kereeiz.
Alaqa har qallaj tyrly at atasanda easxasb goqdu.
Qarlbnb atbn alma§bndbrmaqlbqdan аца ne allbna
mal, ne агвагьпа kerek qosulluqu, neda Bajdan atbn
alma§bndbrqallbqqa zat qorarbqb <joqdu. Da bu
ellede ellileni arasbnda Ba^xabq neva tensizlik qajdan cbqdb? Atiib Basxalbqbiida tyz eseva, sora Kene§
xukumatbmb tersdi? Alqbn zamanda ol Bolmazrnedi? Vasilev gazqandan tuvra alajdb. 01 alaj ajtadb: ,,Ma bu yc qaum alqbn zamanda Barbda Bir
at в1а tura edileda век daursuz QarasbB ga§aj edile„.
Bblajda saeancb Vasilevni ne xalda ajtxanbn tanbmajBbz, апь- kirn Bolsadamb ajtdbradb, oqese bu
qadar etyrykny kesimi £аць1ьв ajtadb. Biz Bezopasпапь saeancblarbnada, andan qalqan
gerlegeda
soraBbz bu kertimidi deB, alqbn zamnda sizde har
kimda <jara§bv $a§aqanlarb Basxalbq Bolmaqanb ker­
timidi deB.
Bu acbq etyrykdy! Alqbn patcaxnb zamanbnda Bbllaj ajrblbq endiden ese qajda artbq edi.
Endi Kene§ xukumatdava ne qadar Bolum una
kere tenle§dirirge kyre§gendi. Bu tenle§dirivny ва§ь
em alqbn OktjaBbr revolyijsiasbnda cbqqandb, ne
ycyn desen: ol zamanda <jerleni tenle§ivy Bolqan
dbda апь ycyndy. Dynjanb ysynde $er Bolqan Kenes
Pespuelikanb encisidi
dee zakon Bolqandb am
ne satarqa neda albrqa amal Bolmaqandb.
Qer в1а; xajbrlannbq-kim апь kesi qbjbnb b1;
i§lcj ese oldu. Qer xar kimgeda $an sanbna keri
ylesinendida, alanb icinde kulakda kesine yjdegis
—
6
—
в1а tbjbii§lb yly?yn alqandb. Grazdan qazavatnb
zamanbnda kulaklanbBiraz ajavsuzuraq etdile desegiza ol alanb garlbla в1 а tenle§dirirge etilgen zatdb.
Kertisin ajtsaq 1921 ci ?blda cbqqan $аць ga§avnu
zakonu (Новая экономическая политика) cbqqanbnda har Bir adam enci m ylkny esdyryrge erkin
bo Iub , tykenle quralbB,
admla galcb tuttm, <;erleni
arendlee Ba§laqanlarbnda Bbjaqb kulakla <;anbdan
seniiriB Ba§ladbla. Alaj Bolsada ol alqbn zamanda
Bajlbqqa ^etmegendi, geterikda tyldy. Qeterge amalb
Bolmaqanbda апь ycyndy: savlaj politikasb— muratb
1;еде§ xukumatnb i§leneni Bizni qbralbBbz ne kulakIbq, ne kapitalistlik £апьпа esmej ortalbq goluna
Barbrqadb. (M unu xaqbndan sez bzbndan kellikdi).
Eski xukumatb har Bir tyrly i§de: enkycde,
qozlavda d. a. k zatlada Bajlaqa bo I usub, alanb
mylklerin esdyryrge kyre§iB tura edi. Qarlblanbva
terilerin sojue alqandb.
D a Bblajtbn qarasaq Vasilev degen saeancb
asbrb 9 en.il unutadb кев Bolmaj ozqan i§leni. 01
unutadb: kulak padcaxnb xukumatbna £ага§ьв 9 a§aqandb, Padcax, molla, kulak neger boIub, har
zatda ^arlblaqa miniB £a§aqandbla. Ala alaj garasbB
gasaqallbqqava, ?arlb alanb tyelerinden bncxbnalmaj,
alanb tuzaqlarbna ty§yB, kulakdan qutulalmaj mylky
сась1ьв tursada, апь qatbnda qarnbn
cbqarbB,
talaj ^arlbnbda ?egiB, adamlanb qbjbnlarbn, asae
turqan kulakda £a§aqandb. Bu ertdeden kelgen ?a§av hallardan qarasaq „ kulak “ degen atnb ^адь
Cbqmaj, taB ertdeden ^yrygeninda kereeiz. A lq bn
zamanda kulakka kulak degenni qoj!
„dynjanb
a§avcu,“ „qan icgen gbBb,“ qan nicivcy“, „durqu-
cu“, d. a. k. tyrly-tyrly andanda er^irek atlai1 atae
turqandbla.
Sen Vasilev d. a. k. Bblajqa alaj qaraqanla
eski orus nazmuculanb nazmularbn, eski xalq ды1 апь („xalqnb yly§y“ degen дыса) zatlanb esigizge
ty§yrsegiz ol zamanda keryrsyz, emda eslersiz alqbn zamanda halq Barbda ellede ol Vasilev ajtxanca raxat sara§uv*£a§maqanlarbn. Тав ol ды1а во1masalada! eski arhivleni albqbzda, anda tarbxlaqa Bir
qaracbqbz, ol zamanda ne qadar nazik yle§inenin
elni siz tanbrsbz. 0 1 tuqum nazik yle§inmeklikni
emda ajbrlbqnb seeeBi в1а gbldan gblqa elni ва§taexasbnda kulakla ese, tyeyndeva garlbla azqandan
aza, kynden куце qaruvsuz во1а, em axbrbnda elli
kesine getgen attrluqnu ketyralmaj, Bir zamanda el­
li edi eseda artb i§ci boIub §axarlada faerikge, zavotxa дага§ьв qalqanlada кев Bolqandbla.
Тав ertde oquna 35 gbl mundan alqbn V. I.
Lenin kesini em alqbn etgen kitaelarbndan Birin
„Е1И ga§avda даць mylk teerenmekligi" (Новые хо­
зяйственные движения в крестьянской жизни)
degen kitaBbnda, Resejni qbBbla taea ganbnda Bir
talaj uezdni ga§av halbn Sbnae alaj gazadb. Ellilikge
kapitalistleni kirmeklik seBeeinden ellede garlblbq,
eki ajrblbq keeden кев boIub, garlblanb sanlarb esyB,
kulaklada ana kere ketyryle, ortalbqlada azdan az
во1а earadbla degenni ь§апьп sanav в1а kergyzgendi. Andan агь Resejde kapitalistlik ne qadar ese ваraqan ese ajbrblbqda ana kere ese Barqandb ellede.
Alaj Bolsada ol zamandada cbqqandbla allaj даць1qanla, keslerine „Bir tuqum ajrblbq neda Ba§xalbq
xalq icinde goqdu, ellilik demeklik ol ва§хаэь во1-
maj Bir yjyrdy, ellilik demeklikni tamalb dyjnadb— |
dynjanb Birle§mekligidi“ dee ajtbrqa deri aqbllarbn
во§1ав tillerine erkinlik Bergenle.
01 sezny entda kulaklar ajtadbla:
„(Biz вагьBbzdg ва^хавьг goqdu Birca i^les kesi qbjbnb в1а
£a§aqan adamlaBbz" dee). Alaj в1а ala keslerin garlb xalq qanbn tegyB alqan qralb в1а salqan xukumatbna yjly Bolurqa murat etedile. V. I. Lenin
alaiib allaj sezlerine ma Bblaj ajtbB хьпь ?иав вегgendi; „Birles в1а, dyjna в1а ва§1агьп ^авьв ajlauanla ala kulakladbla, alaca Birlesivden ^arlblaqa Bir
tuqum xajbr £o q d u “ dee. D aqbda 1903 $blda V. I.
Lenin „Е1 даг1ь1агьпа“ degen kitaecbqbnda ajtadb:
„Ellile tyrly tyrlydyle: alada Bardbla garlblbq 9 eti3 ,
ac boIub ajlananla, Bardbla Bajdan Bajqa Barqanlada.
Bajla keeden кев boIub pomesciklikge $eterge
earqanla".
Biz Bblajda ese ellileni оэаИагьпь xaqbndan eskereeiz. Ma allaj aman qaumla; „ellileni sojuzlarb—
Birle§meklikleri Bardb, alanb allaj Birle§meklikleri
dynjadb, dynja degana век ullu kycdy, dynjanb
Birle^mekligi ellileni Barbnda qatb Bir kycly keege
qujim Birle§diredi“ derge век syedile.
Alaj Bolsada ol sez tyz tyldy. 01 ^omaqdb!
Апь а§хь adamla cbqarqan eseleda gomaqdb.
Biz allaj ^omaqlanb Barbnada ijnanbrqa qalsaq kesieizni elde ellile в1а §axarda i§cileni arasbnda Birle§meklik i§iBizni вигагвьг. Har Bir elli kesi tegeregine qarasbn. Elli gamaqatb £аг1ь1апь Birle§ivlerine
savlaj вагь Blada Bajlanb, galcb gegivcyleni qaldbrmaj qazavat etmeklikde u§ajmbdb? O qaj u§amajdb,
u§ar amalbda ?oqdu. Har Bir elde кев ^arlbla ваг-
—
9
—
dbla, keslerini qbjbnlarbn satbB ajlanan garlblada,
Qalcb tutuB mylk gerle а1ьв ajlanan eajlada eardbla.
O l Bajla har qaruvnuda iesidile.
Bizge Bajla в1а emyrlyk qazavta eterca sojuz—
Birlesmeklik kerekdi, da bu seeeBden savlaj dynjada
Bolqan adatnla Bir Birinden ajrmaj Birlesmeklik
Bizge kerek zat tyldy.
M a bu uzun tavruxnu tizmekligim Lenin 25
<^ь1 mundan alqbn: Sizni ol Vasilev, neda апь kiBik saBancbla etgen murat etyryk boIub, alqbn zamandada halq Barbda Birca gasamaqanlarbn kegyztyB em har kimnida kesini gasavvna kerek atbda
ва§ха-ва§ха Bolqanbn acar murat Bbladb. Bbllaj
ajrblbq, atb ea^xalbq kerti boIub ertdeden Beri $yrygen eski zatck».
Bu Baj, 9arlb, ortalbq, kulak degen sezleni
Kenes hukumatb taBmaqandb, kertidi az Bolsada
entda Qyryjdy, emda gyrygenda eterikdi, Biz gasavnu eski halda BardbrqanbBbz toxtaqbncb.
Kertidi bu zat Bizde Biraz Ba§xaraqdb. Qalaj в1а
desen: alqbn zamanda Bajlbq esye, ortalbqla azdanaz boIub вага, garlblanbva ki§ida qulaqqa almaj
tura edile. 01 patcaxnb Bajlanb esdyryrge deB etgen
politikasb edi. Endiva andan ва§ха tyrlydy. Endi
politlkava garlbla в1а ortalbqlanb esdyrye, kulaklanbva artxa tbjaraq вагыса quralqandb. Bu Бевевden ol eki ajrblbqnb b§anbda ва§ха tyrlydy. Bizde
<;a§avnu xaqbndan дадь onov (НЭП) cbqqanbnda
Bajlanb, kulaklanb sanlarb Biraz ketyryldy, alaja апь
в1а Birca ortalbqlada artxa qalmaj keltyrylgendile.
Bu sezleni oquqannb kely „Bajlada ortalbqla
Bolqandbla" dee kelmesin! ortalbqlanb кев Bolmaq-
—
10
-
Ibqlarb garlbla ese-ese ortalbqqa keBleri getgendile
Da m unu sanavda kegyzyr ycyn tyBynde Bir talatarbx kegyzeme.
Munn allbnda gbllada har 100 saBancb
sbna saeanb Bolmaqanla:
yj ва-
1922 g b l d a ............................. 6— 7
1923
„
. . xazna qalmaj 5
............................. 4 1/*
1924
„
1925
„
..............................5 yj Boladbla.
Mundan qrasaq gbldan gblqa garlbla
boIub Baradbla (Bajbraq Boladbla).
azdan az
Endi sentralnbj
stat otdelenijasb 35 gimernanb
эавапь
Bolqanlarb har 100 yjge:
syzyB qaraqanb в1а qarasaq 2 §er desetina
1922 ?b ld a ............................... 46
1923
„
. . xazna qalmaj 41
1924
37
1925
..................................... 33 yj Boladbla.
Entda alanb sanlarbn а1ьв qarasaqda kereeiz
2 desetinadan artbq Bolmaj saean syrgenleni sanlaгь gbldan gblqa azdan azqa Baradbla, endida 2— 6
desitinaqa deri Бавапь Bolqanla (ortalbqla), har
1 0 0 yjge:
1922 cblda . . xazna qalmaj 40
1923
..................................... 44
1924
„ . . xazna qalmaj 47
1925
.................................... 49 yj Boladbla.
Buda ortalbqlanb sanlarb Kene§ xukumatb воЗqanlb esgenin kegyzedi.
11
6 — 10
-
desetinaqa deri Бавапь
Bolqan yjle har
]00 sajbn:
1922 <;blda . . xazna qalmaj 6
1923
.................................... 8
1924
....................................9
1925
.................................... 10 yj Boladbla..
Bu savlaj SSSR-ni Bytev qaramb Bladb. Апь almaj Bizni krajrib alsaq, munda teeenden ese ^er
erkindida, ol zamanda bu oqarb ajtlbaqanlanb gartbsbn ortalbqlaqa qosarqa kerekdi. Alaj в1а em artbnda 10-§ardan artbq desetina syrgenle (kulakla)
har 100 yjge:
1922 gblda„. . xazna qalmaj 1
1923
„ ...................... • . 2
1924
....................................3
1925
I ............................... 37>
yj
Qetedi.
Bu san в1а qarasaq, bu yc £blda kulaklanb
s'anlarb esseda, asbrb qolaj esalmaqandb. Bu Basbnqa tarbxla Bizge век seir zatnb kegyzedile, olda
nedi desen? Кеце§ xukumat Bolqanlb ^arlblanb
sanlarb alqbnca ketyryle Barmaj, azdan azqa вагqanbn kegyzedi, daqbda апь в1а Birca kulaknb qanatlarb mindeliB, alqbnca uzaq cola Birilmegenin,
Bizni elli Qa§avuBUznu em tamalb ortalbqla qaumu
воЦапьп kegyzedile.
Bu ajrblbq degen Kene§ xukumatbnda kesini
salqan politikasb в1а Baradb, Barqanda eterikdi,
dynjada enci tyken tutmaqlbqnb, galcb tutmaqlbqnb,
$erleni
arendlemeklikni artb quruquncu. Sora
xalq icinde ajrblbq, Bajlbq, ortalbq,
^arlblbq ваг-
ese?
alanb ara gavluqlarb qururqa amalb goqdu
Ne ycyn desen? alanb atlarb ва§ха Bolqanca inte^
resleri— qajqblbrbda Biri-Birinden Ba§xadb. Вага-ваг-^
q an zamanda, Kene§
xukumatbda,
kommunis
partijada garlbqa gbqblqan zamanda i§ kesi kesir
kegyztyr. Kulaknbva kec Bolsun, ertde Bolsun b i
zatnb Bolluqun Biliedi, qbCbrqanbda, tarbqqanbda
pismola gazqanbda апь ycyndy. 01 isni Barlbqbn
kesi tanbB dbgalasla etedi.
Eski zamanda ajrblbq mundan ese кев Bolqanlbqqa kulak ne tarbqmrj edi, ne mbdax Bolmaj edi
0 1 nek edi desen? ol zamanda zakon da star§bnada molla da апь gallb edile. Endiva keresiz tarbqadb, ol endi garlblaqa alqbnca
sekirirge taemaqaпьп, tanbjdb. Elda zakonda апь ganbnda Bolma
garlbnb ganbnda Bolqanlarbnda tanbjdb.
„Mollala desena“! Kesigiz Bilgenden, ala ol
вигип gyjyzxanlbqdan cbqbBdbla. Aaladanda kulak
ka xajbr goqdu. Biz Vasilevnb pismosuna qarasaq,
Bizge acbqdb, Vasilev ne kesi kulakdb, neda Bir
kulaknb tam aqb в1а gbrlajdb, ansb, garlb ol qaqbtпь gazarbq tyldy: garlbqa kulak ycyns uvuq, issida
tyldy.
f
2. K u l a k
ki mdi ?
Bu Biz allbnda ajtxandan qarasaq e§da bu ellede: kulak, ortalbq, Qarlb degen atla Savet vlasti
cbqqbncbna derida CbqbB turqan atla воЦапьп acbql
etdik, Bolur. Тав tyzyda revolysijaqa deri ol atla
endiden ese guduraq, emda xbnbraq ajtblbnbB turqandbla. M a bu tuqum ajrblbq— eki qaumluq dynja-i
13
—
da encilik satuv, end ga^avla quruquncu BarlbqdbKene§ xukumatbnb asbqlbqb mundan агь ne saxarda, ne eide Bir tuqum ajbrlbq Bolmaj qalbrca gagavqadb, ol muratxava bu saqatda geterge qbjwidb. Alaj Bolsada kulak dee kimge ajtbrqa kerekdi?
Bblaj suval ellededa век кев tyBevcydy.
Tyzyn ajtsaq, ellede stanieselededa Bblaj guvaSxa xar kimda circa tolu guvaBda Beralmajdbla, em­
da keslerida tolu anblamajdbla. Donskoj okrugnu
Rogoevski degen rajonunda T. Salenogo xutordan
К. 1. Nikolenko— saeancb masala soradb:
Bizni SSSR-de kulak, ortabq, garlbqa kimle
sanaladbla, ala qajdadbla, alanb qalaj tanbroja nolluqdu. Siz alanb Bblaj Bir Belgili gerge salboibzda
alanb B iz kesieiz ttfhbj turimuz, ansb men qalaj gasarqa Bilmejme.
Тав endi kertisi в1а da qalaj, kimni kulakka
sanarqa BolluqBuz? Kim eilsin kulak dee эавапь
kesge ajtbrqamb kerekdi oqese qalajdb?
Misal ycyn eki yjny alajbq: Birini 30 desetina
saBanbda Bardb 10—-12 ganbda Bardb. Birinda saвапь 15 desetinadb ganlarbda 5— 6 db. Ala ekisida
ne arend ger tutmajla neda да!сь gckmej, saeanlarbnda qalqan i^lerin da kesleri qbjbnlarb в1а tbndbradbla. АЦьпь eki kere Bajdb ekinciden, alaj bo Isada adambda keedy. Tamela ajbi'blsala ala yc ten
yj Boldula da qaldbla. Sora geri keBdy dee kiside
Bir-Birinden artbq kulaklbq tanbmajBbz.
i
Тав kim Bilsin galcb tutxanava kulak atarqa
Holluqmudu? Tyzy kulak yj galcb tutarqa ecyrekda
ycyn Bir yjny yjdegisida keedy malbda Bardb, isle
gena quru eki tbSbrbv Bardbla. 01 eki tbSbrbv qa
rajalmaj i^legenlikdeda i§ge asuv Bolmajdbla, ol, se
eeBden дакь tutadbla. АТапь galcblarb Bolmaj erler
ri Bolsala i$ tbnc Bolluq edi, alaj Bolsada er ki§
Bolmaqan— seBeBden galcb tutadbla, Bblajdada qara
san ala ^акь xaqda £a§ajdbla, keslerida ertdender
inirge deri ве1 ketyrmaj i§ledile. Bulanbva kulakkj
sanarqa Bolluqmudu? desen, xar kimda alaj deger
nedi alanb ne kulaklbqlarb Bardb dee qojarla. Sor;
kulaga qalaj Boladb? deB sorsan kulaknb em Belgi
li ь§апь Qerni arendlemekdi derle. Aslambna kulal
tutsada ortalbqla da Boluvcandbla gerleni arendlevcy
le. Bblaj arent xaq asarqa, neda апь kiBik Birzatxj
Bolmaj, ortalbqla keslerini qbjbiilarb в1а i^leB tbndb;
radbla, artbqsbzda me§inasb Bolqan ortalbq yja Bifl
tuqum ^акьпь ?ekmegenlej kesi isleB q o ja rq a d J
qbjbn tyldy. Allaj yjge Baj deB ajtbrqa Bolsada, k e l
si mardadan tb§bnda artbq Bajlbqb Bolmaqan э е в е в !
den, neva QakbSb Bolmaqan seBeBden ада kulakl
dee ajtbrqa Bolmajdb.
I
Bblajtbn qarasaq (saBanb, «jakbSb, arent ? e r il
Bolqanb ycyn kulakmbdb tylmydy dee sy ze rg *
qbjbndb. Bu seBeBden uzaqdan qarav в1а Bblaj
alajdb deB ajtbrqa qbjbndb. Апь syzer ycyn yjnj
xar Bir дапьп da qaraB tolu syzerge kerekdi. Вагьп
danda tyzy Bolur ycyn kulak deB tavkel atar ycyn
kulaknb b u Basbnda ajtblqan (galcbSb, ger arenti,
кев saBanb, ortaqb yjyn neda Bir tuqum kerek
?alqa— xajbrqa) Bermeklik ь§ап1агь вагьс!а Bolurqa
kerekdile. M unu Ba§bnda ol qatbnlanb xaqbndan aj­
tblqan gerde xar adam qada kulak dee ajtbrqa 9 a-
—
15
—
ramaqanbii kerdyk. Alaj Biz kulak der ycyn, ol ku­
lak deriBizde arent cerda gakbda eolurqa kerekdile.
0 1 gemi arendlegen adam дакьпь xajbrbna qbZbB
tutadb ansb amalsbzdan tutmajdb, sora Blajdan qara­
saq mylk qazanmaqlbq taeatbn дакьпь eksploatirorovat etgeni acbqdb.
Kulak gerni alqan zamaiibnda ol апь arentge
Bergen garlb— ortalbq ana salqan qbjbnbn telmej
marav в1а а1ьв qojadb. Andan sorada kulak xar za­
manda ne qozlav, ne enkyc, neda artda i^lerse deB
zatcbqla веге дагЫапь kesini qatbndan uzaq фегmegenlej saqlatbB turadb. D aqbda апь kieik kulak
ol qolunda хагы acxacbqb Bolqan seeeeden dorx
Bolqanlaj un neda a. k. Bir zatnb ucuz Baqasb в1а
а!ьв qojim, апь J^ezyvy kelse Baqa satbB, taB kezyynde EPO qaruvsuz Bolqanlaj olda kesi tykencik асьв da toxtavcandb. Alaj в1а kulak elde, galcbпь satbB albvcu kapitalistca, kereksiz Baqanb salbvcu savdygercica, Birden а1ьв Birge satuvcu spekuliantca kesini satlbqwib Baqasb в1а xalqnb aldaB
ajlanadb. Xar gerde kulak kesi qbjbnb в1а Bolmaj
Basxa saeancblanb qollarb в1а gbrgbn asaqan adamca ajlanbr. Ma bu qblbqlarb seBeeden ellile kulakka
kulak, gbBb, qan emivcy, dynjanb asavcu, d. a. k.
,,om aq“ atlanb ataqandbla. Elde kulak kertisi Blada gbBbqa век usajdb. Bir-Birde xalq апь eslemegenlej,
neda garlbla kesleri Bilmegenlej ol alanb tegereklerine av tartbB qojuvcandb. Тав xalq icinde kulaknb
ariv кегув, emda syjyB апь gallb boIub turqan
garlblada Boluvcudula.
Kulak alaj omaqlanadb garlblaqa tae sbnamasan kulak Bolqanbnda tanbmazca. Alaj ete qolqa
16
-
gbjsa garlbiib terisin sojim ijycendi, taB garlb xaqb 1
qalqaiibiida eslemegenlej ада век ullu ьгагь boIub 1
keterca. Bir guq uzatsada taB eki kere ьгьпа q a j- «
tarlbq zatbiida „kesimi век azdb, adamqa eerir qa- Я
ruvum da coqdtt, alaja sen ingile esen seni gazbqsb- и
nama, eermej amalbin goqdu“ deB omaqlanbB— ва' Я
qalb etdiriB Berivcendi. Sora qaraB tursan garlbla 1
апь eki kere ьгьпа qajtarqanlarbn eslemej, ol kerti- 1
da mana Bir ullu igilik etedi deB el gbjblqanda ku- j
1акпь qoruvlaB selesgen garlblada Boluvcandbla, II
keslerida „aj yjyne ol qajrb kulak Boladb,
Bir ke- I
rekli kynynde bo I usuvcu, век xaterli adam db“ dee; J
ol zamanda kulakda alaqa nibjbq tyBynden kyle. t
Kulak, tamam faBriklede alqbn kapitalistleca век
xbjlacbdb. Selesgen gerde ol: „tyzlyk Bolsun“, ol
„xar Bir tuqum ajbrlbqqa qar§cb“, ol „xar kirn ‘
ariv дага§ьв ga§asbn“ deB, xar adam вагь qarna§dbla, Bir tuqum Basxalbq goqdu, alaja xalq Bolqan j
gerde amanda— igida Bolur deB kimdenda век usta
selesir. Andan sora oramda tbiiblasan adamla: „ol
gerde ol kulak ma Bblaj а§хь sezler ajtdb, ol век
nambSbna talasxan emda Savet vlastnb век syjgen i
adam kere em dee xapar ajtuvcandbla.
Allaj tavruxla kulakka век Bolu§adbla. Kulaknb !
sezynden qararqa neda nanibSbndan qararqa kerek
tv Id у, апь xurgununa
qararqa kerekdi, апь nanibSb xurgununda Boluvcandb (afendini харагьса). I
Bir-Birde qarasan kulak elge bo1u§ub Kenes xukumatnb maxtae savet gazetleni oqun kyre^ir, ol ala- \
пь kely в!а etmejdi, alaj kieikle etis ol alqbn za.mandaca xalqnb icinde tyz adam kere edirn dee
ajtdbrbr ycyn, elde Bascblbqtib а1ы ycyn etedi. Tyz 1
_
17 • _
qarasaq qajsb kulakdb elni isin Bagaruvcu, кев во1-
inaj samooBlozenijanb zamanbnda век kergeneiz,
kulakla elni garlblbqb Biter ycyn salbnan асхапь
telerge erinenden: Elni etgeni tyz tyldy, gaqlbq
Bardb, zakonsuz etedile, d. a. k. zatlanb ajtbB qbсы а keliB, sora zakonda, elda garlbla в1а ortalbqla­
nb дапьпа geneninde olda ol аЦьпса gazet oquB
xapar zatda ajtmaj xalqqa gav boIub qalqanbn. “Ku­
lak elnida zakonnuda kesine taBb Bolqan zamanda
nolmasa Birda maxtamaj, em artbnda men garbq gasavnu Bardbrama degen sbltavnu tyByne BuquB qaIbvcandb.
Allaj adamlaqa ortalbq; ,,bu kulak tyldy, garbq— kulturnbj ga§avnu cbqarbvcudu, апь ne kulak!aqb Bardb ol вцш kezyByzde esgendi, endiva Biz
andan garbq gasavqa yreniB вагавьг“ deB апь qoruvlavcandbla.
Muna maqanalb Donskoj okrugdan Konolovske degen staniseden I. A. Savenko degen эавапсь
1 ijnegim
Bblaj gazadb: „1923 gblda ineni 2 atbm
ваг edi. Saeanbmda 3 desetina Budaj
1 desetina
tarbm Baredi, 8 da ва1 cetenim 80 keget teregimda
ваг edi. 01 сь1 qalaj Bolsada kecindim. Ekinci дь1ь
1924-de andan aslam syrdym: 5 desetina Biidaj 5
desetina tarb, alaj в1а 1925 gblqa 4 atbm Boldu.
..Sovetske Paxar“ degen gazetni oquj ol ajtxanca
ete men mylkymy esdyrdym. Bitimni Bajramlaqan
куп mana mylkny usta Bardbrqanbin ycyn 1-ci razrjadlb maxdav qaqbtda 8 som acxada aldbm. Yjymde islerge qolundan kelgen 3 adambmda Bardb...
„Alaj ete 1926 gblda gerle ylesiniB (zemleustrojstvo) Bosalqanbnda m eni Bajlaqa gazdbla, alaj
в1а kesimi xalal qbjbnbm ycyti sajlav
Sbjbrtdbm.
erkinligimida
„Bu kulak, ?arlъ, ortalbq degen kereksiz qavqala qacan toxtarbqdbla? Kulak, Burzuj— kim kece
kyn ajbrmaj kyrese ese olda, sora апь ycyn bu
qadar ecleni nek xar kimni ша1ьпа saBanbnada Bitgen kegetineda savqa BeriBda nek kyresedile?
„Esda saeancb Baj eolsa, qralda garlb Bolmazqa
garaj edi“ deB. I. A. Savenkonu pismosuna qarasaq,
ol ajtbrbq boIub ajtmaj кев sezny qojadb. Nek ajtmajdb апь sajlav erkinligin ne zat ycyn Sbjbrqan1агь в1а апь mylky 1925 gbldan qalaj esyB easlaqanbn? I. A. Savenko ol sezleni £а§ьгьв qalajda
Bolsun Kenes xukumatb mylkyn garbq gasavnu golunda esdyrgeni ycyn апь sajlav erkinligi sbjbdadb
degenni maqanasbn ajtbrqa kyresedi. 0 1 tyz tyldy.
soruluB qaralqanbnda 1. A. Savenkonu sajlav erkin­
ligi mylkyny usta esdyrgeni ycyn sbjbrblmajdb,
galcb qbjbnbn asaqanb ycyn sbjbrblbB Cbqdb.
j
I. A. Savenko kesi avruB, neda апь kiBik sir \
ва§ха tuqum qaruvzuzluq в 1а i§lejalmaqanlbq etse,
апь galcbSb Bardb deBda sbjbrmaz edile. Alaja Sa­
venko kesi ajta turadb: „meni yjymde 3 islevcymda Bardb“ dee. Qalaj keresiz ol 3 kisini апь 5 desetjnaqa qararqa qollarbndan kelmejmi galcb etedile, oqese дакьпь alqan galbndan ese etgen xajbrb
кев BoluBinu tuta edile? Allaj naqbrdalanb tab ^
ajtmaj qojsaqbzda zaran tyldy. E§da tuvra qara- .
saq Sovenkonu quru 5 desetinasb Bolmaz edi, апь
ysyneda arendcigida Bolur edi, ol zamandava <jalcb
igi da kerek Boladb. Bu seBeBden „kesimi xalal
—
19
-
qbjbnbm y cyn“ deB bos tnaxtanadb, emda
bos rtibdax
Boladb.
Kenes xukumatb kesini qbjbiib ycyn ki§ini ku­
lak etinejdi. Kim Bilsin Savenkoca ieleden Bir ullu
Bilim taBsaqa, Biz ilmudan qacmajBbz, allaj ustalaпь qalqan saeancb malcbda alsbn, taB ne qadar
malbda sytly saeanbda Bitimli Bolsun. Alaj Boteada
Savenkonb mylkyva kulakka sanalbr. „Ne ycyn"?
desen ol апь kesi qbjbnb в1а etmej ва§ха1апь qbjbпь в1а etgendi, да1сь sbrtbndan cbqarqandb. 01
kulak kulturnbj mylk etgenden sorada, kesida asxb
adamda, Bolur alaja апь mylky да1сь qbjbn, eladbda ol kulaklbqdan cbqmajdb.
3. Qaj'Sb oolnu Barbrqa kerekdi.
M unu oquqanla ajtbrla: „kertidi, kulak £аг1ьпь
xaqbn a§ajdb— gegedi, апь ycyn qajqbSb goqdu. 01
alaqa isletiB kesime mylk eteme deB turqanlbqqa
апь mylky kaznanbqbdb, ne qadar qacan Bolsada
qbralqa qallbq zat ese апь gakbsbda kaznaqa kesi­
da kaznaqa islejdi, da Bblajtbii qarasaq ol дакь
gekkenlikke Biz qajqbrmaBbz“ dee, neda „saeancb
Baj Bolsa qbralda Baj во1иг“ dee. Tuvra I. A. Sa­
venko degen saeancbnbda ajtxanb pismosunda alajdb.
Saqb§ etigiz! qalaj keresiz Кеце§ xukumatb ala­
qa хьпь Bolqanbn tersmi etedi, tyzmy etedi? Alaj
etmej xbnblbqnbda qojUB alanb Bbjaqb terge olturtxanava qalaj Bolur?
Xalq bu sezny kereklisica ajbrm aqan seBeBden
kulakda; kesini kulak lbq bn zalim ligin kezyne ke-
gyzmej
„kerta men Bir а§хь adam
Bolqanlaj meni
-
20
—
kereksiz artxa tbjbB turadbla" dee xar caldbs sajbn
qbCbrbB sele§edi. Har gerde kulak: „ т а keremisiz?
Kenes xukumatb kesi Baj Boluquz urunuquz dejdida, sora urunue Baj Bolsana ajlandbradbda kulak
etedi “ dee xalqqa Kenes xukumatb mylkny cacarqa kyresedi degen sezny maqanasbn acarqa kyresiB, savlaj saeancb, malcb Bolqannb, garib eter
muratb в!а kyresedi degenni maqanasbn ajbrtbrqa j
kyresiB ajlanadb. Апь Blada qojmaj: Ma sosializmaqa Barmaqlbq - degenni
kommunist
partijada
Sovet vlastda xalqnb garlb etmej, qojmaj, alaj в1а
salbrqa murat etedile“... Bula Barbda kulaklanb ety-j
rykleridile.
Biz earbBbzda sosializmanb salbr ycyn kyres-1
geniBiz kertidi alaja sosializma ol kulaklar ajtxanca *
zat tyldy. Kulaklanb ajtxanlarb в1а qarasan „sosia-'
lizm a“ degen qallajda Bolsun Bir galanac qbraldb
deB Bblaj anblasbnadb. Alaj tyldy. Biz tenlikke xal­
qnb garlb etiB апь ysy в1а Barbrqa murat etmejeiz, j
orta Bajlbq в1а Bajlbqnb ky§ly tenlikni ysy в1а вагlbqBbz. Is Barbda Bajlbqnb xar kimdeda Birca boImaqanbndadb. Savenko:— „saeancb Baj Bolsa qbralda
Baj Boldu“ dejdi. Tyzmy ajtadb? O q aj ajtmajdb!
Qalaj в1а? xar kimnida elde aloibnca qojsan,
Bir qaum Baj boIub, alaqa kereda Bir qaumla garlb
boIub mylkleri сась1ьв Barlbqdbla. Bizni qraibBbZ
ken dynjanb iscilerini qralb Bolqan seBeeinden ol
qral BarbSbda Birge Baj Bolsa syedi ansb, kirn Bolsa |
da Bir adam Baj boIub qalqan garlb Bolsava syjmejdi. Kimda Bolsun xalq вигипса gasasa ва] во1luqdu degen adam ganbladb!
—
21
—
Elni Bir дапь Baj Bolsada, Bir ganbndava garlb
lbq getmej amal goqdu. Kulakla: „xar kimda orta­
lbq Bolsun, garlb Bolsun kesi kely в1а kyre§e eaj
Bolluqdu" dejdile. Ala garlblanb galqa caqbrbr murad в1а ajtblqan qurqaq sezledile. El tynene, вуgyn quralqan el tyldy; eski eldi. Alaj Bolsada k u ­
lakla alaj aman кев tyldyle (gbjbrmadan Biri cqqlb).
Sora qalqan saeancbla ortalbq, garlbva kyresmejinidile, neva kulakladan azmb qbjbnaladbla? sora alava nek Baj Bolmajdbla? Bir ganbz adam kesi ва§ьna Baj boIub xazna qalmajdb. Ne ycyn desen, Bir
qaum adam ва§ха1апь qbjbnlarb в1а Baj Boladb,
andan sora elde Bajla кев boIub earsala garlblada
andan кев eolmaj amalb coqdu.
01 garlblaqa „islesegiz Baj Bolluqsuz d. a. k .“
zatlanb ajtbB о п о у * etgenleni Lenin kesi tanbB alaqa onovcu— ken,e§cilege alaj gazqandb: „Kulaklaqa,
pome§ciklege garlb xalqb Bajlbqnb aladan кегув,
alaca tbrnaqlae, alaqa qosuluB ga§arca etgenleri
xajbrdb. Negerlik, sekirt xalada Bbjaqb ortalbqlanb,
garlblanb kesleri qollarbna gbjsala savlaj Burzuj qaum nu muratb o ld u“...
„Seleijgen gerde tbiiblasan kulakla:" kesime saпав ajtama degen sbltav в1а— garlbia xavledile, yj
tutar qajqbda tyldyle, haman kertda garlb eolsan
zakon ariv kerlvkdy deB turqan Bolmasa Basxa Baj
Bolur canbndan tyldyle. Alaj Bolmaj xar kimda k e ­
ly в1а tajaq tajqa, taj atxa deB igi qadalbB, kapekda §ajda maldb deB, qumacnbda ucuzun а1ьв, d.a.k.
xar nededa kesini tbjaraq etsen emyrdeda garlb
Bolmazsa“ dee alaqaaqbl yretemeda kesimi ariv kegyzeme deB kyre^edile.
-
22
-
„Alaj sezlege inanbvcula xar zamanda alanb
qollarbna tysedile. Bajlbq kezyr ojnaqanca, adamla
Barbda pajla salbB, aladan Biri qaebB, qalqanbva
quru qalbB ketgen kisikdi. Birev Baj Boladbda qbjbnbqdan kesi qutuladb, ol qalajtbn qarasanda kesi
nellaj Bir onlu boIub Ba^lasa, allaj Bir qatbnda
adamlanb onsuz etmej amal goqdu, sora Bireva ]
garlblaj qalqannb qoj artbqda garlb boIub qaladb. j
Xar Birev kesini tegeregine qarada saqbs etci: qallaj
Bir ortalbq Bajqa Barqaribna, alanb Bajdan Baj boIub
Barqanlarb sajbna nenca adam artbq garlbqa вагьв, Belin erge tutalmazcaqa tyse Baradb“?
Bbla Lenin 25 дь! nibndan alqa gazqan sezleri Bolsalada Biz kulaklanb: кев islesen, az— gojsan,
d. a. k. sezlerine Bygynda вь1а в1а guvae вепв
qojarBbz. Biz kulaklaqa Bblaj soraBbz:
Ma keresiz, bu sezle gyrygenli 25 gbldan ar- ,
tbq Boldu, ol zamannb icinde Bir saeancb Baj во- j
I ub nek qalmajdb, Bir qaurn emivcyle Bolmasa deB0 |
Bu seeeeden Savenkonu ajbrmaqlbqb tyz Bolmajdb.
Savenko Baj ese, qbralda garlb tyldy. Alajbn eski zakon
ol Bir adam kesi ва§ьпа ne qadar Baj eolmaqlbqnb
keri urmaj edi. Ne ycyn desen ol xukumat Bajla j
в1а Bijleni xukumatb edi. Endiva Kene§ xukumat I
garlblanb, ortalbqlanb xukumatlarbdb, ol
alajda
ajtinaz.
Biz saBancbqa, garlbqa, otalbqqada „Baj bo Iuquz kyresigiz, adam qa q o §u luq u z“ desek, ala keslerini qaranblbqlarb эевевН Bajlbqnb taear ycyn вагьв Bbjaqb kulaklanb qollarbna kiriB qalsala, Biz­
ni i§isiz selekelikden ozmaj qalbr edi. Biz а1ьв
„Bajlbq essyn, adamla ky§ly kyre§sinle“ deB Bir tu-
—
23
—
q u in Bir zakon gazqandan oztnaj;
kulakla
esyB Baj boIub, ortalbqlava garlbla
larbndan da век garlb boIub qalbr
qatb§
edile.
artbqda
garlblbq-
M unu oquj turuB siz alaj um ut etmegiz: „Kenes
xukumat xalq ne qadar garlb Bolsa syedi“ deB.
O qaj! Biz Eresejden emda Baj, emda ku§ly, ol
oqaj Bizni tegeregieizde qbrallanb Barbndanda* zalim , ala Bizge Bir tuqum zat Blada qrsblanmazca Bir
qbral eterge kyre§eBiz. Bizni muratbBbz: Dynjadan
zalimlik qoraB Bosaqandan sora, har Bir adam ten
Bolsala, xar kimni kereklisi taBblbB,
qarnb tojuB,
garbq ga§avnu Bardbrbrca etergedi. Alaj Bolsada;
b u muratlaqa geter ycyn Bizde кев
qumac soqulurqa, кев urluq cacblbrqa, saBanla век Biterge,
d. a. k. nasbBlaqa geterge kerekdi. Апь kieik Biz­
de me§inala, kerekle, el mylky dynja qbrallanb Birindenda artxa qalmazqa kerekdile.
Bir qaum adamnb kely:
„Bajlanb mylkydy
alanb taearbq ansb, qalaj taBbllbqdbla, saeana ne
urluqnu cacsan апь orluqsa, quru Bajnb mylkyn
garbq gasavqa salsan bu ва§ьпс1а ajtblqan qarbvqa
alaj в1а geteriksen ansb gol goqdu"
deBdi. Alaj
qaraqanla tyzeyz deB um ut etseleda, ala tyz qaramajdbla— emda ters ajtadbla. Ala ajtxanda Bir tyz
zat Bardb, tyzlyklerida:
„Bajlbq ullu Bolsa, ullu
Bajlbqnb ysy в1а даць garbq ga§avnu salsaq, апь
xajbrb qbralqa кев во1иг“ degendi. 01 sez век
kertidi, alaj Bolsada ala ol sezny ajta turuB „ullu
sajlbq Bir adamnb encisi Bolmaj, xalqnb ara mylkynde
Bolsun“ desele век ariv ajtbr edile, alava alajcbqbn
eskermej Ba§sbz qojadbla. Kommunist partijada— Sovet
vlastda апь ajtbB, allaj mylk esdyryv ganbndadbla
-
24
—
Partijada, Kenes xukumatbda eizni BajlbqbBbz-j
пь ala§a Bolmaqlbqbnb saltauvu апь uvaq cacbl-j
m aqlbqb Bolqanbn век Biledile. Andan qutxarlbqda.l
emda uvaqdan ullu mylkke kecyrykda quru kesi |
qolu kesine is boIub, kesinden cbqqan zat kesinde j
дагав, xalq kooperasijalb gasavqa кесув Basalsadb.j
Bajlbq ullu Bolmasa mesinala taexanda qbjbndb.f
Bajlbq qaruvsuz Bolmasa garbq ga§avnu Bardbrbi-:
q a Bollaqdu, alaj Bolmasa ne me§ina qurajalmaj, j
neda gerni kereklisica xajbrlana Bilmej вигпп atalarbBbzdan qalqan eski qalagyk в1а qallbqBbz. Alaj
Bolmaj orta Bajlbq ullu Bolsa adamda etgen i§inden|
tolu qbjbiibn cbqaradb. Sez ycyn: кев qbjbiialbB,
az xajbr а1ьв gasamaqlbqla, erigiB, Sblbt boIub;
islemeklikle, dynjada orta Bajlbq ullu boIub sa-:
вап syrgen mesinala, urluq cacxan, Bicen calqan,
d. a. k. tyrly-tyrly me§inala кев cbqsala, kylkkyly,
ojunlu emda xajbrlb tbnc gasavqa Burulurqa boIluqdu. Bu muratlanb Berlik Bajlbqla Bir, neda Bir
talaj enci mylkleni qolunda boIub, alanb ysynden;
Bolluq zatla tyldyle; xar kimda BirlesiB sosializma- ?
q a вагьв, orta mylkny ullusunu ysy Bladb. Emda
savlaj dynja gyzyny Birden Birle^B eaj Bolmaqlbqb
Bbladb. Bu gollanb Lenin дагьв 15-ci siezdde kommunist partija Begitgen goldu. Bu mylkny esinekligine kulak etgen muratdan ese ва§ха goldu. K u ­
lak xalqnb enci mylkyn goluna caqbrbB, adamlanb
enci Bajlbqqa tartbB, kesini terin qorurqa kyresedi.
Alaj Bolsada kulakka Bizde orun tardb, Biz Bajlbq-;
q a Basxa golla i§lejBiz, ol Biz islegen gol sir nasxa-1!
sb goqdu, kulaknb mylkyne elymdy.
Bajlbqnb gollarb Ba?xa-Ba§xadb. Bizni
muratb-?!
—
25
—
Bbzda Bajlbqnb golu: Bir adam Baj boIub, апь Baj1ьць qalqanlanb suqlandbi'brca Bolmaj kollektiv Birlesiv Bladb. Andan sora qalqan Bajlbqla Biz kerekli
Bajlbq tyldy, апь Boldurqanda etmeBiz. 01 вигип
padcaxnb zamanbndaca Bolqan mylk Bir qaumnu
qolunda boIub, qalqanlada ana galcb boIuv в1а
mylk esdyryv qalbB sosialistlik в1а Bolqan xalqlaпь ara sajlbqlarb eserca tyz, emda kerti gol cbqqandb.
Endi Biz qarasaq: garlb, ortalbq эавапЫапь
em eslileri ol golqa turqanbnda kereeiz. Qalqan
malcb saBancbda Bir-Bir guvuqla§a syjsyne keledile.
1928 gblda eki ajnb icinde qarasan век кев дапь
negerlikle cbqqanbnda kereeiz. Bir ваяьпа xalqdan
ва§ха gasavnu qbjbn Bolqanbn, emda апь в1а gasavnu Bardbralmazlbqbna ty§ynyB ortalbq qaumnu
aslambsb— Barbda kely в1а kerti saqbs etie xalqnb
gasavlarbnda Birle§iB ga§avnu sajlaqandbla. Kertidi;
alqan Bizde encilikni qojim, negerlik gasavqa genilde Barbrqa umut etmejdile. Olda nekdi— desen.
alqan Bizde oleski adetni tutxanla, BOjunsxaqa bojnun gara§dbrmaqanla кев Bardbla. Alqan век кев
adam BirlesiB (kollektiv) gasavnu atbn esitirgeda
syjmejdile. ,
Syjmegene zor goqdu! Alaj Bolsada ajtbv, ацьlatbv, kegyztyv в1а Biz alanb ne saeancb neda
malcb boIub guq qojmaj Birgelej mylk gyrytyvny taB Bolqanbn tanbtbrBbz. Бавапсь, malcbda kesi
ojlasbB kollektivge Barlbqbii Bile turqanlaj, Bygyn
zor в1а kijirirge kisinida muratb goqdu. Апь xaqbndan savlaj Eresej Koinmunist Partijasbiib 15-ci
gbjblbvlarbnda 1927 gblada ajtblqandb. Savlaj konnnu-
-
26
—
nist partijanb tamadasb Stalin doklatbnda ajtxandb:
„Uvaq mylkly ellileni tartbnmaj, kesleri вагьв kirir
ycyn, emda tysyndyryr ycyn alanb aqbrbnlbq в1а talajbn qaumundan Bir tolu Baj negerlik qurav в1а,
alaqa saean syrgen, calqb calqan d. a. k. me§inala
gerlerin qbjnalmaj islerca qaum negerlikle в1а, xar
i§lerinde agranom neda a. k. oquvlarb Bolqan adamla taBdbrbV в1а, zorsuz апьЫьв, kegyzyv в1а golla
Bolmasa amal goqdu. Ala Birle§inej qbralnb orta
mylky qalqan kapitalist qbrallanb ozaro{a amal goqd u “ deB.
01 siezdde, ol zatnb xaqbndan Bujruq в1а во1inaj kegyzyv в1а elni Birle§iB gasavqa gbjmaqlbqnb
xaqbndan M vlotov da ajtxandb: „Bizni ellileni kol- i
lektivge gbjarqa golueuz— aqbrbnlbq, kegyztyv tysy- ;
ndyryvdy. Апь etmej kimda Bolsun „Bolmaj amalb
goqdu" deB zorqa u§atxan ol Bizni gavueuzdu,
krestjan xalqbnbda gavudu. Ty§yndyrmeklik em ullu
emda Begimli isdi. Alajsbz Bir tuqum BajlbqbBbZ
eserge amalb goqdu“ deB. Ma bu eki tamadanb I
sezlerinden kulaklanb „Kenes xukumatb iscini, ellini- *
da Bir-Birine zor в1а qo§uB, kyre§edi“ deB xapar |
CbqarbB, andan sorada,, Кеце§ xukumatb dynjada j
mylk qojmaj BOsaB, xalqnb Barbnda garlb eterge
kyre$edi “ deB xaparla CbqarbB ajlananlarb Belgilidi. j
O q a j alaj tyldy. Biz zor в1а tbqarqa kisini kyre§mejBiz, ariv в1а ajtbB kegyzyB, „seni kesin albna sanlarbnb tye turqandan ese kollektivge kirgenin
xajbrlbdb"
ortalbqlanb alaj
cbjarbqBbz. Kulak ,
bu kollektivge asbrb qolaj
kez в1а qaramaqanb j
Bizge век Belgilidi. Kollektivni atb cbqqallaj o quna
ol xar myjy§de „Кец姓 xukumatb
1921 gblda i
— 21садь ga§avnu xaqbndan (NEP) zakonnu вига ва§laqandb. Bir kyn etgenin Bir kyn Buzadb“ dee. Ala
B,ir easxasb Bolmaj Sovet vlastb esmesin degen
inurat в 1а, konturluq в 1а kulakla cbqarqan xaparladbla. Partijanb апь Buzarqa umutu goqdu, neda sa,!апсьпь kesinden artbq kesek mirzevny erkinliginda апь qolundan albrqa syjmejdi. 0 1 дадь ga§avtju
onovun cbqara turuB partija ol cbqsa enci Bajlbq
— kulaklbq artbq кев Bolmaj amalb Bolmaqanbn
!?ile edi. Endida апь Buzqanda etmejdi. Andan (Q Q O )
cbqmaqanlaj kulakla в1а kyre§irge век Bolluqdu.
Biz kulakla в1а ne dekret дагьв, neda asker, saut
degenca zorluqla в 1 а kyresmej kollektivle в1а апь
ga§avun tardan tar ete BarlbqBbz. Olda kollektivni
апь gavu Bolqan£n Biledida olda апь в1а garasbrqa
unamajdb. Bblajda kulak alqbn kulturnbj ga§avnu
salama dejalmaj almasbzdb. SaBancblaqa: „Bizni atai a r b B b z kisigeda qo§ulmaj kesleri qbjbnlarb
в1а ga?ав turqandbla, endi Biz aladan aqblib qacan boId u q “? deB xalqnb aldarqa kyresedi.
Kulak „kollektivge quru adamnb osalb kiredi,
ansb, emyrynde Bir igi adarn kirm ejdi“ dee adam1апь andan tbjar ycyn segyB kyresedi. Alaj Bolsada
ortalbq апь sezyne tbnblavun qojUB garlblanb, i§cileni Baj garlb dee Bolmaj xar kimda Birle§gen Eresejni
Birer erkin adamb Bolluq sosializmaqa а11ьп вигив
alajqa tartbB Baradb. Bu seBeeden kulaklanb ol qarbvsuz xajlalbqlarbndan cbrtda qaruv qalmajdb.
4. Kulak kenes xukumatnb gavudu.
Kulak апь alqbnca qujruqnu Bulqavlarb taBblmaj, ol ajtxanca Bolmaj, el дадь Sovet vlastnb
kegyzgen даць £ol в1а £a§avla easlananbn kerge-1
ninde, kesi Kene§ xukumatnb syjmegen seeeBinden*
ana qosulqan adamlanbda syjmejdi. Kulak Kenes
xukumatbnb elde gavlarbnb Biridi sora ol Kenes
xukumatbn nege syedi?
Savetde garlb— ortalbq oltursa, kulaknb sajlav
erkinligi sbjbrblsa, elde alqbnca xateri qalniasa, al-1
qbnca ^arlbqa ^ekiralmasa, zakonla Barbda ortalbq
в1а $аг1ьпь saqlasala, tegereginde kollektivle essele,
garlbla qaranblbqdan cbqsala, ol qaearbq tatlb qaвьппь easxala qaesala, kulak malbiia
mylkyneda
cbrtda quanmaj ea^lajdb, sora ola seni Kene§ xuku­
matbnb qalaj syer? Andan ese ol tanmladan qalmaj
Savet vlastb buzu Iub eski zakonla, ne padcaxnbqb,
neda Denikinniki Bolsa век syedi. Sovet vlastnb
?аць cbqqan zamanda kulakla век вагьв edile Bblaj
qalmaz deB. Тав ellede adamlaqa: „Toxta eiznikle
Bir kesinleda sora ol zamanda sizge etivny Biz BiliBiz“ deB adarnlanb qorquta edile. Alaj Bolsada talaj $bllada ketdile, alanbqblava kelmedile. „Qajdadbla"?
desen Eresejden tonaqan acxalarbnda, апь ysyne
kijimelerinda tartbB во§ав tbs qbrallada icgi Berilgen yjlede ^umu^cula bo Iub ajlanadbla. Denikinni
„9igit“ inarallarb bu saqatda Fransijada, Germanijadal
ва§ kecindirir ycyn cirklede (kezeavlada) ojnae tbs
qbrallada samarqavluq bo Iub ajlanadbla.
Ajhaj edi— deidi kulak, век а§хь Denikin qajtbB entda Bir kelse, ola ne eseda kelmejdi, atb cuvuda cbqmajdb. Alaj Bolsada qalaj elada Bolsun <;a§arqa kerekdi, kesini gara§dbrbrqa kerekdi,— kim в Н-й
sin nir kecine вагы amal taesa Sovet vlastbnaj
kesin ак!ыьв
Basbn garasdbrbrqa kyresiB, Bir-:
-
29
-
Hirlede tas andan век syjgen Bolmaqanca Sovet
vlastnb qoruvlaBda Baslajdb. Ma sez ycyn Pescanoao xutordan Donesski okrugdan S. I. Prodan deaen Birev Bblaj gazadb kesini pismosunda: „A lqbn
zamanda Bizge negerle, tenlik, tyzlyk ycyn Kenes
xukumatbn saqlaqbz dejedile. Sora Bizni ellileni qanbBbz Moskvadan Qara tenizge deri qbzartbB acjqanbndava Bizge Birevda Kene§ xukumatbn garlbla в1а
ortalbqla saqlaqandbla dee Birda ajtmajdb, апь ваrbBbzda Birge qoruqanBbz deB tura edile. Endiva
gazetlege qarasan quru: „kulaknb, eajnb savetge giBermegiz“ deB gazblqandan sora guqda kermejBiz.
Bu sez Bizge век avur tiedi, век mbdaxda во1авьг“.
S. 1. Prodanu bu ajtxanbna ijnansan, kertida
Kenas xukumatb£) kulakla saqlaqandbla, ala Bolmasala Sovet
vlastb gasarbq tyl edi derse. Alaj umut
eterse kulak kekyregin tireB, garlb в1а Birge qan
tegysyB ajlanandb deB. Kertidi kulaknbda tegylgendi qanb! alaj Bolsada kulaknb qanb Sovet vlast
ycyn "tegylmegendi; Denikin, Kalcak ydenic eajla,
Bijler ycyn tegylgendi. Ana kere maxtananla nege
maxtanadbla, kimni aldarqa murat etedile?
Alaj uzaqqanib ketgendile ol kynle, atasb anasbda 11 дь1 Bolqandb Savet vlast quralqanlb. Kelsinci ol kim eseda Bolqan isleni Bir qaumun esieizge Bir tysyreik! Bu кНавпь siz bu saqatda yjde
oquj turasbz, neda Bir elde, eskercigiz kesigizni eligizde kim ala gallb Bolqan edi, kim Bizni gallb b o I,Jian edi? Elge Bol§evikle kelsele garlbla quvanbB: kuaklada Buquvvcan edile. Kadetle kelseleda garlbla
HuqunuB, kulaklada kadetleni аНагьпа gbBbtlarbii
"Hi'quzuB, tuz, gbrcbn а 1 ьв sarmavcanmb edile?
Кев Bolmaj altbn ingili kiimin kiji вров1а xalqqd
kadet inarallaqa „Кев дь11а“ degen nazmusun oquvcan-j
edile. Ala kelgen zamanda kilisalada qonuravla qu-j
anc uruluB Bajlanb quancbn ete edile. Kesine ullu atj
ataB padcax medalbti qart inaral kijgen edi, Bajla;
Barbda sanaojan qart ataman.
Bajla Barbda quvana edile, qavanmaqan дадья
alajda asinaqlarb xazbrlana, keslerine gumduruqlaj
tie turqan, kesleri ol kyn ol plo§cadda asbllbq garlb-j
laedile. Bula Barbda Bolqan zatlambdbla oqese tyN
mydyle? Bolqandb, апь garlblanb Birida unutma^
qandb, kulaklada unutinajdbla. Alaja unutxanca sbl-j
tav etedile. Bula Barbda Bolqan i§ledile.
Тав Busaqatdada Bir kulak oqaj demez edi:1
tamBla oquna elge kadet inaral askeri в1а asxb
kiimi в1а inmaslarbnda сьп1агь в1а, aq atbna miniB
keliB eldeda ol Bbjaqb qonnuravla qaqblbB olda
tav§undan garlbla вагь qacarca, tae ol kesin Beri
ь§ыьв ajlanan kulaklanb Birida uqaj demez edile]
Alaj Bolsada ol kynle ketdile, alanb Birida Beri kel-1
mez, ol inaral сьп1агьп, alamat kijmlerin kijie asae]
iciB Bosaqandbla. Keslerida tb§ qbrbllada araqb|
satblqan yjlede gumu§cu boIub ajlanadbla.
Alanb Barbnda kulak Biledi, апь Bilgenlikkeva]
Кеце§ xukumatb Blava Birge golu Bolmazlbqbn Bile-1
dida xar qajsb дапь Blada kyre§ir ycyn qalmajdb.
01 adamlanb kezynde Sovet vlastnb segyB xar
qalaj tyrly amal Blada adamlanb andan kellerin qaсы ы са Birda qaruvun ajamaj kyresedi.
Kulak Biledi Sovet vlastnb ein Begimli tamalbj
ellile в1а i§cileni Birle^gen sojuzu eolqanbn, ol se4
BeBden kulak alanb Bir Birinden ajrbB, ortalbqnb
—
31
—
дапьпа
avrudurqa
kyre§edi.
Kimda
„saxarda i§cile igi ga§ajdbla, ellilegeva qbra!
aswb qajqbrmajdb" degen adamnb kulak em §oxudu.
Kulak kesi Bir ва§ь в1а guqda etalmajdb, ol se­
BeBden ol $аг1ьпь, ortalbqnb, iscini d. a. k. Birlesirik qauinlanb ortalarbn Biizarqa kyre§ie ajlanadb.
Alanb buzub ortalbqlanb kesine ajlandbrsa sora.qaruv Bolluqun Biledi. Kulak Busaqatda alqan qbralnb
<;аць Bolqanbn, xar zatbda kereklisica Bolmaqanbii,
iscilege alqan kereklisica qaralmaqanbn eslee olda
alajbn шагав „т а keremisiz а1о[ьп zamanda olda
Buda ваг edile, endiva guqda goqdu, ol nedendi?
iscileni terslikleridi“ des xalqnb gyregin euzarca
sezleni ajtbB dbgalas etedi. Alqan
Bizde faerikle
zavodla azdbla, 5a век ullu cacblqan edileda ornuna salqan qbjbndb, кев zamanda, qaruvda kerekdi.
Bu seBeBden 1927 gblda savlaj qumac eolqannb
Baqasbn 10,J/o ge deri enisge tysyrsekda, alqbn faBriklede qumac Baqalbdb. Ellile апь kesleri esleseleda
kulakda „Kenes xukumatb гавапсьпь— такьпь artbq
qbjbnar ycyn, xalqnb Qarlb eter ycyn artbq Baqanb
kereksiz eolqanlaj saladb“ dee adamlaqa кецез
9yrytyB, til etiB ajlanadb.
Kenes xukumatb апь ga^bnnajdb kesida, alaja
kulak murat etgenca ajtmajdb ansb. Kenes xukumatnb
milion isci ellile islejle, melion adamla sovetlede turadbla, ala kesleri keslerin aldamazla. Kulak ajtxanna
ijnanuvcu ortalbqlanb Bir qaumu ijnanbB „kertda
Kenes xukumat Bizge seznyarivun ajtbB is Bir вазха
tyrly Bolumu" deB kesleri вагьв §axarlada faeriklede,
taskemyr qazblqan gerlede iscileni qbjbnlarb в1а
а1апь gasavlarbn kersele, ajlanbB kelie Bbjaqb kukesini
Bolsun
1акпь Betine tykyryvcendile. Kulak шагав turim azdj
Bir curum ne geti§megen Bir zatcbq kergenlaj, ol
saqat Bir gaiibiida Bir b o s , xukumatxa ters— qar§cb
xapar gbqarbB Baslavcandb. Sez ycyn: кев Bolrnaj
Sovet vlastb rnirzev albrqa murat etie xalqqa Bizge
satbqbz deB Baslaqanbnda qalaj Boldu? Ellede mirzev кев Bolsada saBancbla Bizni garlblbqbBbznb toltururca, mirzev Bitmej aqac, tas, caeaq tutuv в1а.
ga§aqan OBlastlanb tojudururca апь kisik daqbda
QbZbl askerni asbrarca'Bir mirzev Bermedil*. Апь Sbltavu nedi? Bir qaumu saxardan qumac а1ыпа, ucu 2
kelsinda menda Bereim deB, Bir qaumuda, alqar
a§bqbv goqdu deB eermej artxa saqladbla. Ala ala
etiB toxtaqanlbqqa saqlarqa
amalb
Bolmadbda
Sovet vlastda qumacnb ellege кев ijdida haman s a
Bancblaqa qadaldb: „Artbq mirzevny Beri satbojb2
dedida xalq, icinde vlastxa Boj salqan, vlast Biznikid:
degen garlb qaumu artbqlarbn tbjbmadblada Berdile
alaj в1а Kenes xukumatb kesine kereklisi caqlb Bit
mirzevda gbjdb.
Kulakka mirzevny artbqbii sat degenlerinde
gajblbB oramda „Kenes xukumatb bu zatnb bos etinejdi, bu saqat qazavat cbqarbqdb, ach>q geterikdi;!
Bbjaqb razverstkanb allbqdbla, Sovet vlast ga§avnuj
даць onoun Biizarqa Ba§laqandb“ d. a. k. galqarJj
sezleni ajtbB xalqnb kelyn tersine eururqa kyre§iaj|
Basladb.
Nek etedi, ol sezle nege kerekdile?
desen
xalqnb Kene§ xukumatbna inambii b u zu b , qbralqal
zaran salbrqa edi. 01 qolundan kelgen caqlb kyrejj
§edi mirzevny eerdirmej tbjarqa.
Kulakla qbralqarl
Bermejeiz dedileda urulada talaj min pudlanb Basdbil
г а в ь г dedileda,
ciritdileda qojdula. Enci tykeneva
norqmasala caBdbrbBda веге edile.
Ala qbralqa Bermezlikleri kertidi. Myrzev вегgenni qoj Kenes xukumatb Bygyn oquna Buzulsada
oqajlarb goqdu. Ala ajtxanlbqqa qbralda Buzulmadb,
mirzev gbjbvda toxtamadb.
Qarlbla в1а ortalbqla kesleri Bergenni qoj .em
artda kulaklaqada qojmaj Berdirdile. Aladan zaran
bo Iub , Beri ijmej ucuz
а1ьв Ba§xalaqa Baqa satbB
ajlanan qaumlarbnda kezyvy в1а zakonnu allaj ma:
rav в1а etgen satbvculuq ycyn etilgen Belmesii 107
statjasb в1а azaBlarbnada gegildile. Апь Blada qalmaj
Bir-Bir elleden даг1ь1ав1а ortalbqla ol zaran bo Iuvcu
kulaklanb, ala qbralnb gavlarb Bolqan seBeBden
„mylklerinda sbjwbB (el araqa) keslerinda ol gurtdan Basxa gerge qbstae kecyryrge“ deB (postanovlenia) Begimli qaqbtda etdile. Qarlbla в1а ortalbqla
b u zatlanb кегув kertisine tysynenden sora kulaklaпь; qazavat Bolluqdu, aclbq geterikdi d. a. k .“ eltyryk ezleri guqqada garamaj аЫ ьв qaldbla.
Endi— xalq Kennes Xukumat alanb aldamazlbqbna
век kysly ijnanan seeeBden, alanb ва§ха дагь вигтавек qbjbndb. Tyzyda alajdb. Qacanda Bolsun
Kenes xukumatb ellileden zatnb gasbrmaqandb.
01 oqaj qajda qajsb qbral Bolsada Bizge temircilegenlej ol saqat Kene§ xukumat garlbla в!а ortalb(llaqa апь Bildirmej qojmaqandb.
!
Bildirgeni kieik qbralnb qoruvlarqa asker saf,arbnada caqbrbB turqandb.
01 qoj har kynde Kenes xukumat Bizge acbq
'
„Bizni QbZbl askerieizni xar zamanda kapita-
listle qarbv etalmazca xazbrlaj, kyclylej
kerekdi“degenlej turqandb, emda turluqdu.
tutarqa
Qazavt qorquncluqu Bolmasava Kene§ xukumatbnb ва§сь1агь Bizge: „sygynlykde kapitalist qb
ralla Bizni в1а, keslerini iclerinde eiri— Bin etin a§ai
turqan seBeeden Bir tilli bo I ub Bizge саваг qajqbl.
tyldyle, Biz endige derica kesieizni mylkyeyzn^
esdyryr canbndan kyre§eik, qazavt qorquncu bo I
sava апь kezyvy в1а elli— i§cigeda kesiBiz Bildirij
Biz“ deB turadb.
Kulakda апь вШв Biz kesi ^arlblbqbBbzqa kj
resgen saqatda xalqnb cajqar ycyn: „qazavat BalaxJ
dee qbCbrbB Baslajdb. Kulak Bir Basxasb Bolmaj
mirzev xazbriaqan zamandaca xar Bir tuqum ^dec
tersine ваэьв kyresedi. Q alqannb qoj, nalogaadj
qbral el mylkden в1а promb§lennostdan Bolmaj
acxa taBinazlbqbn Bile turqanlajda, апь xaqbndand
„keBdy, alajdb, Bblajdb" deB kyre§edi. Kulak ob I
gasijada kesi alqbn zamanda padcaxiib OBligasiasbl
100— 1000 somlaqa а1ьв turuvcu апь ysyndec
qbCbrbB kyresedi. Kulak Bilmejmidi ellilege OBligS
siia xaibrlb Bolqanbn, kulak Bilmejmidi ellile qi
ralqa Bolu§urqa kerek Bolqanbn. Alaj tyl ese kul|
kesi ol syjgen xukumatnb zamanbnda qadalbB alb\
can edida. 01 kesini qbralbna Bolusuruqun апь
qbralbna ariv kerynnygyn Bileedi.
Endiva kulak Kenes xukumatnb
Begitirgedj
syjmejdi, em da— kesimi qbralbmdb— deBda turm aj<J
(01 kertidi, Kene§ xukumatb kulakka qarna§ t y l a l
Kulaknb nalogu кев Bolmaqanwida г
entda в*г|
qo§arqa kerek Bolqanbnda Biz век а§хь BileB|
\laj Bolsada а1апь eirinda saqwianlaj kulaknb cimneda kesiB acbtxanca qacbrbqdan а1ьв Baslajdb.
1IiB
KitaBnb Basbnda ajtxanBbz kulak sovet gazetLenida keltirtiB oquqanbiida, garlbdan ese zakonnu,
ев Belgeninda, saBijlerin oquvlu eterge kyre§ge
ninda, ol oquvnu xajbrlb Bolqanbnda Bile turqanlaj,
xalqnb icinde ilm uqa qar^cb, qarannblbq goq Boluruna
qar§b adamlanb em Birincileridi, ol kesi oquvlu Bolurun
syedi, andan qalqan saBancb— malcbnbVa Birda syjmejdi. „Ne ycyn“ desen: ilm unu esmekligi ne q a ­
d a r gennil Bolsa, апь nasbBbda ol qadar az Bolluqdu.
01 seBeeden 1928 дь1пь gazbnda Bolqan samooBJozenijada ol апь ycyn qagbqmaj kyre§e edi. SamooBlazenijanb Biz CbqarqanbBbz: §kollaqa, Bolnisalaqa,
saBijle turuvcu yjlege, agronom laqa, oquv yjlege,
d . a. k. elleni kereklilerine dee edi. SamooBlozenijanb
ellede kesleri ыагь boIub Begitgen zamanda kulak
esini kim Bolqanbn Bizge век tanbtxandb. Sbnasan
^'in elni icinde, savlaj Bizni krajda samooBlozepjanb Bolsun deB апь Bardbrbr ganbndan Bolusxan
?n kulak Bolmaqandb. Kesi Bolu?maqandan sorada
f ,5er<^e’ ^ ar qajda ,b u samooBlazenia kereksizdi,
f olda Bolnisada, d. a. k. zatla Bizge kerek BolmaPlan zatladbla“ deB zaran boIub kyresie turadbla.
I
Kulakla samooBlazenianb xorlar ycyn har elleГ Biri qalmaj gbjblbB kenne§iB tirsine вигиг ycyn
I eieni кев eterge qart-saBij qaldbrmaj дцьв kyre§I *ec|a апь ycyn Bir zatda etalmaqandbla.
,
Bolsada kulaklanb sezlerinden qajqblarbndan
9bqmaj qaldb. Sam ooB l^enija xar elde, x. tor’ "jrededa Bir tbjbqbcsbz ariv Bardb.
Qarlbla kesleri Bergenden o z u b , kulaklanb xurl
gunlarbndanda cervoncalanb cbqartdbrdbla. Alaj b !|
kulaklanb xurgunlarbnda Bir az qarmatdbla. SamooBl
lozenija kegyzgendi Bizge qbralnb kerti §oxu kir|
Bolqanbn, elni garbq ga§avqa cbqarbna kim raztf
Bolqanbn, Bizni xalqbBbznb qaranbdan а1ьв дапя
garbq ga§avqa cbqarlbq garlbla в1а ortalbqlanb во]
lu§luqu Bolqanbn. SamooBlozenija Bolmasa h alq n l
garbqlbqb emda orta Bajlbqb allbna eserge amaifj
goqdu. Endi ol samooBlazenijaqa gbjblqan acxaqg
даць skolla, Bolnisala ogranom luq isle turqan yjle
d. a. k. zatla islenseler, alajtbn ozqanlanb esinden
ketmesin ol zatla samooBlozenijanb acxasbna islenej
nleri, garlbla в1а ortalbqla Bolusmasala alanb boI^
mazlbqlarb emda alanb i§lenmek!ikleri ellede qan icivqi
zalimlege qar§cb qazavat acarqa, emda garlblanjj
alanb tyBynden qutxarbrqa i§lennenleri. Kulak qolundan kelligi qadar Kene§ xukuinatbna апь xar eii
tuqum i§i ycyn, artbqsbzda апь sajlav erkinligir;
sbjbrqanlarb ycyn gavdu, emda etalqaiibnda ajarbl
tyldy.
Kulaknb em век дапьпа getgeni: кев Bolmj
mundan alqbn kulak elde xukumatnb qoluna ah
turqan Birinci adam edi. Endiva kulaknb sajlaqan, nec
Kenesge kesi sajlanannb qoj, kulaknb el Barbda gbjblqa
keneslege el sxodlaqada qojmajdbla, ma kulaknb ei
век qbzdbrqan bu zatdb.
Bu seeeBden kulak ol i§ni Birda ketyralmajd
апь em u§atmaqanb 1927 gblda, alanb ol endia
deri tyz, ters Bolsada aldavculaj turqan qulluqlarbf
dan tb§bna sildegen sajlavla— perevbBorladbla.
—
37
—
Kulak alqan апь qolunda zakon erkinligi b o Imaqanbn BiliB toxtamaj, daqbda Kenes xukumatbna
cbnarqa kyresedi.
Bu i^ni xaqbndan
Donskoj okrugda, Mitiakinke degen elden M. P. Potapov degen Bblaj gazadiv.
„Biz bu perevbBorlanb zamanbnda bu siz gazetde:
„kulaklanb keri qbstaqbz, gbjblqanna q o jm a q b z,х1ев
gazqanca etsek qalaj Bolur? U nutm aqbz, alqan saвапсь1апь ortalbq qaumu ekilidile, ala entda is
qalajqa avar, kim xorlar den turadbla.
„Sora Bizda kulaklaqa alaj qadalsaq, апь kisik
Bijlege, din tutxan qaum laqa Bygynden o quna qarscblbqnb acbq etsek, Bizde Bygynden o quna qaum —
Belek gavluqla кев Bolurla; ortaBbz acbq gav Bolur.
Biza alqan Bir g;rv ysyeyzge савхап zamanda ьгьпа
bxtbrbrca alaj kycly tylByz. Kim Bilsin Bir qazavat
B olqan zamanda elde Bolqan adam revolysijaqa
(jar§cb kontr revolysijnerle
boIub qalbrla“ deB.
M. P.
Patapovnu pismosuna
апь
ajtxan
sezlerine Biz: Dynyjanb em век euzulqan, Bizni
Qbzbl askeriBizni em az— qarvsuz zamanbnda, Biz
kulakka, Bijge, m ollaqada em век qadalojan Oktjaвы qazavatbnb kynlerinde sen qjada eseda guqlaBinb
qalqanen? dee диав Bereeiz. Тав qazavat boIub em
ахьг, aval degen zaman Bolsada, sizni qbralbBbz
kulaknb QbZbl askerni saflarbna qosulurun izlemejdi,
emda Bizni qbralbBbztib saqlarbqda ol tyldy.
„Ortalbqla ekilidile— kulak gallb,, Bolurla— degeni
сьп1ь ullu seiri oldu. Ortalbqla kesleri ertde oquna
kuiakdan erek b o Iub BO§aqandbla.
Potapov umut etedi „kulakla ortalbqlanb kesleri
<?allb eterge kyresmegendile“ deB.
Xar Bir ortalbq unutmasbn kulak апь Bygyflf
kyre§irigin. Xar ortalbq qarasbn апь elinde kulak
qajsb ^апьпа ^atxanbna.
Xar ortalbq а§хь eskersin, ol bu kitaBda oqu q ai
„kulak Bizni $auBUzdu“, Kenes xukumatda garlbla b Ij
kornmunist partija Bolmasa kulaklanb Biri в1а ol he
ger Balmaqanbn.
5. Kulaklanb xbjlaibqlarb.
Kulak ortalbqnb kesi gallb eter ycyn, „Xalqq;
^araqan, xalq syjgenca, em taBb Bolsun d. a. k.i
zatla в 1а kesi xalqnb ilesdirirge umut etedi, alanb ва<
rbnda $аг1 ь в1 а ortalbqnb ysyne gbjar muratdb
Men umut eteme ?arlbla в1а ortalbq kulknb xbjlalb
qbn ol kesi acbq etmej Bassbz sele§e turqan zamand
o quna tanbsala igi Bolur edi deB. 01 ta§a etmej, асы
qoruvlaB Baslaqan zamanbnda апь Bilgen век qbjbn;
db. 01 kely в1ать ajtadb, oqese qalajdb. Kulak Bii
zamandada ne pismo gazqanda, ne sez selesger
zamanda, Biz saeancbla degen Bolmasa kesi mer
deB ne sele§mejdi, ne gazmajdb. Nalognu ^aqbndai
sele§gen zamanda tuvra seirsinirse kulakka апь saBbi
i;umusaq til в1а cbrtda kesin qosmaj garlblanb xs
(}bndan sele^iB Baslasa. „Nalog Bir az aurdu, me
ketyryr edim, qalaj alaj Bolsada telerem; garlblava qa
laj etsinle, garlb в1 а ortalbqqa век aur tiedi“ dee
alaqa „ т а men sizni ycyn kyre§genimi keremisiz'
Лев omaqlanadb.
Bir qaum adamla, апь xbjlasbn tanbmaj, о
alaj в 1а kesin ortalbqlaqa, Qarlblaqa kegyzyB, alani
kesine ajlandbrbrqa etgenin tanbmaj, kertda ol Biz-
—
39
-
ni amaltbn ва§ kesdirlikdi deB keslerin апь qarmaqbna tutdura Baradbla. O rtab q da garlbda m unu esleB,
ol alaj ete teBregen zamanda апь а§хь qaBarqa kerekdile. Kerek tyldy kulak даг1ьпь qoruruq Bolsa
апь xaqbn а§ав garlb etmezge kerek edi. Endiva
ortalbq в1а даг1ьпь atb в1а Birda sele§mej, kesini atb
i;la sele§sin. Qarlbla в1а ortalbqla апь ekyl etmejdjle,kerek Bolsa keslerida ajtalbrla.
M unu xaqbndan Donskoj okrugdan Novo-Ser:fievske degen staniseden Gorijpenko degen kesi
'авапсь1апь ortalbq qaumundandb, Bir seir pismo
gazadb. Апь pismosunuda qbsxa maqanasb: „Bizni
b u garlb qarna§bBbznb qblbqb qalaj eseda Bir seirdi.
Bir kere qbZbB unique ва§1аг, qarasan ol saqatdan
дага§ьв, emyryndeda Bir
tuqum хьпьэь Bolmaqanca Barbnda unutim kulak в1а ganbdan selesis
naslajdb.
„Bir qaumuva, artbqsbzda ortalbqla в1а дагЫапь
eskergen qaumlarb kesi ol qurqaq sezde ajtbB, i§deva alanb ajaqlarbn maraqan Bajlaqa kulaklaqa,
tuvra kezyne ajtbB; „sen Bizge gavsa kerekli zatda
tylse deB qoratbB iedile. Kulak qbzsada, sanlae Bir
?enil sez ajtsada, qaiqan zamanda aqw bn в!а seni
;'jaojbnb maraqanlaj turadb.
„01 kesi saBbr saBbi* ariv sezleni sele§e turqan­
laj, seni kalaj в1а Beri gbjar edim dee апь saqb^bn
etedi. Kulak Bir Ba^xasb Bolmaj qbrallanb icinde sajlanan Bir sezly kieikdi!"
Xar kimda Gorijpenkoca ajbrsala, kulak Bir
zatda etalmaz edi, emda kisinida aldajalmaz edi. Alaj
bolsada kulak xar zamandada garlbla ganbnda, orta‘bqqa garlbqada igi Bolsun deB selesmejdi. Bir-Birde
quru ortalbqlanb atb в1а selesiB, garlbla в1а ortalbq^
1апь ortalarbn Buzarqa murad в1а, ortalbqlanb kesi-1
ne ajlandbrbrca selesedi. Kulak taB tysgenlej ortalbqnb imeasindan qaqbB: ,,Ma xazajbn desen Biz-Biz
ansb qbralqa zaran вепв turqan garlbladan ne xajbi
Bardb, alanb Bosaqalarbn altbn etsenda, daqbda alfi
dan xajbr goqdu. A laqa qbralda qaraB qojmaj negc
Bolusurqa kyre§genin Bilmejme" dee ortalbqqa kesin kukalandbrbB kyresedi.,
Qarlb kulaknb gavu Bolsada, апь kommunis
partija saqlaqanlaj turadb. Kulakda апь tanbqandbdc
olda ortalbq в1а даг1ьпь Bir-Birine eterge kyresedi
Xar Bir ortalbq kulaknb ol xbjlasbn esleB kesir
апь qarmaqbna tysyrmezca kyre§irge kerekdi.
Ortalbq kesi tanbjdb ol kulakla ajtxanca garlbk
erinceklikden garlb Bolmaj, ganbzlbqdan, d. a. к
kecimli sbltavladan garlb boIub turqanlarbn, ne ycyr
desen? ol kesi Birin Birine cetdiralmaj, eki qolur
Bir-Birine
getdirmej kyresedi. Kulakla garlblaq<
erincekle deseleda, ala kulakladan ese кев islejdile
Ortalbq kollektivge kirmej ga§amaqlbqnb qbjbiilbqbn eskeriB, kulak ajtxana qaramaj, ana artbn bu
tub kommunist partija ajtxanna tysynyB kollektivg*
kirirni xaqbndan saqbslanb etiB Baslajdb. 01 zamandj
kulak kesini xbjlasb ortalbqqa qaruv etalmaj teerege^
nin kerse sora teBrejdi:
„Bu garlbla eaj qaumnu Bojunlarb'na minnenlej*
dee acbq xbrsblanbB Baslajdb. (Tamam Bbllaj pismc
gazbBda ijgendi, Armavir okrugda Petropavlovske
degen staniseden E. V. Fateev degen).
Bblajda ol xamanda garlblanb ganbndan sele§ifi|
turuvcu „ekyl“ kesine taBSbZbraq B olqantn taribqal
_
41
—
nbtida kesini (jyregin tuvra tanbtxanbii Fateevni pismosundan oquna tanbjBbz.
Kulak tenlikni kesine taB zamanda Bolmasa qulaqbnada almajdb. Kulak soBranijada qbCbrbB, pismodada <;агьв; „nolognu tyz salmajdbla, ten salbrqa
kerekdi, alaj Bolmaj— xalqnb garlb, Baj, ortalbq demej Birca nek kerrnejdile? Bir qaumuna кев nalog
salbB, Bir qaumuna az salbB nek Boladb?
Alaj Bolmaj xar kim geda ^an sanbndan keBge
кев, azqa az Bolmaj nalog salbrqa nek Bolmajdb“
deB qaqbtda сагьв soBranijada qbCbrbB kyre§edi.
SamooBlozenijanb zatnanbnda kulaknb „samooelozenija nalogda salbnmasbn, desetina gerden,
neda gan Basbndan salbnsbn“ deB kulaknb qbCbrbB
turqanbnda kerdyk.
01 soBranijada alaj ariv tamaq в1а selesiB, bu
sezleni ajtbB Baslasa taB Bir-Birde garlb апь ajtxaпь kertidi deB Baslaj edi. Sora igi saqbs etiB qarasana ol, Biri Birsi (Tit ullu Titca) elde qaruvu Bolqan
yjgeda (jarlbiib kesineda samooBlozenijanb ten salbtimaqlbqb kezyne keryngenlej ej, kulak tenlik, tyzlyk
degeni kesine xajbrqa kerek Bolqan zatla boIub qbсьга kereme, ansb ol ajtxan zatladan garlbqa zaran
Bolmasa xajbr <joq kereme deB tysynye toxtajdb.
Kulak garlbla в1а ten nalo g Berirge, kulak kesi
fiajdan Baj во1а, ^arlbla в1а ortalbqla Bekden век
сась 1 а вагыса taB tysgen tenlik в1 а allaj tyzlykke
sir qalaj Bilsen. alaj qol salbr.
Alaj Bolsada Bir kesek ваэьпа geterikni Bilgen
?аг1ь1апь ol zatla в1а aldaqan qbjbndb. Ala endi
XbjsaBiib kesleri tergeB Ba§laqandbla. 01 seeeeden
^arlb в1а Bajnb ortasbn tenlesdirir zakonnu kesleri
—
42
—
eirda sormaqanlaj Biledile. Kulak tenjik dese, Кеце§
xukumatb „kollektivge kirigiz, anda Birevny xaqtf
Birevde qalmaz, xar kim ten Bolurla“ deB Birlesmek- i
likke caqbrsa it в1а tajaqlaj nek gara§maj qacadbla.
Kulak kesini agalbn kollektivge qaraqanlaj апь
icinde keredida, ol seBeBden апь Bolinaz ganbndan,
xalqnb апь quramaz ganbndan ne etalqanbn ajam aj )
kyresedi.
Qajdan Bolqanbn gazmaqanlaj G. Nemudurjakin
degen (kesi kulak bo Iub да§ыа Bolur), alaj gazadb:;
„15 siezdi partijanb garlbla в1а ortalbqlanb kellektivge qalaj Bardbrlbqlarbna gol i§legenca da kerynedile, alaj Bolsada men umut eteine ol telilik xalqnb
islerden kelyn cbqarqan Bolmasa guqda xajbr Bermez“j
deB.
Nemudrjakine soraBbz: „qalaj tanbjsa sen,
nek xajbr goqdu?“ deB. Апь ornuna kesiBiz диав etsek, ol murat etgenca xalqnb terisin entda ana sojdurmasan, artbna bxdbrsan ana taBSbz Boladb. O l
alaj gasav— kollektie ga§avnuva cbrtda syjmejdi. 01
syjmegenlikkeva garlbla tegereklerinde kommuna- j
lada kollektivlede да§ав, xar kim апь garatbB gasaqanlarbn keredileda, entda kynden куце kommuna-^
nbda kollektivnida eseriene razb b o Iub saqlaB tu-’
radbla.
Kulaklanb ,,tenlik“ dee selesgenleri Bir ва§ха
Bolrnaj padcaxlbqb ysynde turqan qbralla kesleri
syjmegenlej „saut ta§lajbq“ dee turqancadb. Kapitalist qbralla qazavat Bolmasbn degen i§cilerin aldar
ycyn xar gblda tyrly, tyrly konferensijala caqbrbB
anda saut ta§lamaqlbqnb emyrynde qazavat et-1
mejn qojarnb xaqbndan sele§seleda, qbralla Barbda ;
—
43
—
cbldan— gblqa qazavat qaruvlbrbn keltyrtye Baradbla.
Allaj konferensijalanb Birine S. S. S. R. ni caqbrqanагьпаа anda Bizni keleciBiz:
„Bos zatlanb xaqbndan gbrbldamaqbzda kelcigiz
Bygynden o q u n a — askerleni yjlerine cacarqa, toBlaпь, pulimetlanb d. a. k. qazavat i^leni cacarqa— artb в1а quruturqa qaqbt etiB Begiteikda, ol zaman
kertida saut taslanbr“ dee toxtaqanbnda; kapitalistle
ol kesleri murat etgenca aldvluq Bolmaj, ajtblqanca
Bolurnu xaqbndan
sezny
salbnanbn oquramaj:
„O qaj sen ajtxanca Bolmaz, saut qojmaqlbq aman
tyldy, alaja ol sen ajtxanca zat Bolmaz, ol alqan
alaj boIub qalalqan zat tyldy, Bizda Bir bzqa etalmazBbz" deB qojqandbla, Axbrbnda Basxasb Bolmaj
Nemudurjakin degen kulak gazqanca ,,ol teli sezdy“
deB qojqandbla. Kenes xukumatb xalqnb kollektivge caqbrsa Bizni kulaklarbBbzda tamam ol kapitalist
qbralla saut qojqana qaraqanca qarae toxtajdbla.
Xar Bir garlb, ortalbqda kesi апь1ав kulaklanb xbjlalarbna kesin tutdurmaj alaqa qar§cb tururqa ke-
rekdi.
Andan sorada kulaklanb xbjlalarbnb xaqbndan ajtbгьт kulak Burundan qalbB turqan Bij, ezden, qul
degenca sezleni ajtbB xalqnb Biri Biri в1а ajrb eterge век ec Boluvcandb. Апь muratb xalq arada asbl
?avluqnu esdyryB апь в1а garlb в1а ortalbqnbda
Biri— Biri qallb etiB, ala qaruvsuz Bolsala alanb kesi
sirem— Birem ezer muratdb.
Bizge Basxasb goqdu syjse Bij, syjse qul Bolsun
kulak Bizni gavuBUzdu. Ortalbqla в1а garlbla апь аць1ав keslerin alajqa aldatmazqa kerekdile. Art kezyvde ol samooBlozenijanb gbjqan в1а mirzev хагы-
laqan zamanda kulakla век кев tyrly kyresgendile.
Keslerin garlblaca etie, zbkkbl kijmle kijB keslerin
tanbqan adamla kyle turqanlaj, Donskoj okrugda
Batajske rajonunda kulakla век ullu kijm almasbn-,
dbrbv etgendile.
Qbrtblqan kencekle, kirli kijmle, eski oltansbzcuruqla kijB, keslerini kulak Bolqanlarbii §axardan kel«
gen onovculaqa tanbtmaj allbnda дагЫапь sobranijalarbna kiriB, anda „samooeloBenija Bolmasbn,
qalqannbda ketyralmajBbz, Biz век garlb qaumBUzi
deB kyre§ie turqandbla. Axbrda qbsxasb „garlbla
gallb“ boIub кев kyresgendile.., M ajkopda Armuvir
okrugunda kulak gbrtblqan
Basmaojbn gbjblqan
camaqatxa kegyzyB qbCbrqanlada etgendi.
Kesida ,,Ma qaracbqbz! b u qb§ suvuqda эавыаnijaqa qallaj Basmaq kijB kelgerime, sora Bbllaj ды1ь
adamlaqa, ne samooBlozenija salbrqa kerekdi,, dee.
Апь kiBik ger-gerdc kulakla inirzevlerin qbralqa
satmaj staniseden tb§bna CbqarbB urulaqa asbrae,
kelgenne-kelgene „век ыагь boIub Berir edim goqdu ansb“ dee Bermej sbltav etiB turqandbla.
Bir qaum kulaklava vlastnb aldajBbz deB keslerin
aldatbB qojqanlada век кев Bolqandb. Sez ycyn:,
Terskij okrugda, Praxladnbj staniseden, Bli§cenko
dee Bir kulak, mirzevny.. kaznaqa eermez sbltav в1а
qatbnda Bir garlb xon§usuna: „sana qaramazla“ deB
mirzev gygyn garlbiib yjynde asbraqandbda, garlbda
andan ese xbjla Bolqandbda, апь gasbrqan mirzev
gygyn qaldbrmaqandbda satxandbda giBergendi.
Daqbda kulakla garlblaqa keslerin ariv kegyzyr,
qol ketyrtdyryr murat в1 а garlblaqa mirzev вепв,
zatla etibda kyresgendile.
—
45
—
Alaj Bolsada garlbladan alaqa guqda cbqmaqandb.
Qarlb ortalbqda апь Bilirge kerekdile, Barmaq!агьп alanb auzlarbna salmasbnla.
*Xar zamanda elde garlb в1а ortalbqqa kulakdan
ullu cav ?oqdu.
6. Kulakla в!а qalaj kyressek igidi.
Qarlbla в1а ortalbqlanb kulak в1а kyresmeklik
islerinde savet zakonu kesi alanb ©kylleri Bolqan
seBeeden alaqa xar zamanda Bolusxanlaj turadb.
Kulak „Kenes xnkumatbnda xar kimda tendi“ deB
qbCbrsada Biz апь alqan sovetge qosmajBbz. Kertidi
Biz casbrlbq tyleyz, bu zakon garlblanbqb вокцапьп,
апь maqanbSb em ullu Bascblbq Sovet vlastda garIbnbqbdb. Alaj Bolsada Lenin Bizni isci qaum ellilege tajanbB, ala в1а Birgelej ortalbqla Blada qbsxa
^alqasbB qbrallbqnb onovun Bardbrbrqa yretgendi. Апь osujatbn kom m unist partija Bir minutda
unutmaj garlb, ellilege tajanbB gbldan Qblqa iscile
в1а ellileni sojuzlarbn Bekden век etis Baradb.
Eresejni em qaranb tijrelerinden— xutorlarbndan
ва§1ав, Moskvada Sentralnbj Ispolkom qa deri xar
Bir gerde qalmaj ol ellile в1а дагЫапь Birgelerine
olturuB komtnunistleda
isleB turadbla. Kulaknb
?аг1ь1а в!а
ortalbqla
в1а Bir muratb goqduda,
kesida el kapitalisti Bolqan seBeBden ol Bizni kene§lerieizge kiralmaz.
Endi ma bu art kuzvyde kulaknb sajlav erkinHgi el kenesleni sajlaqan zamanda oqaj,
qalqan
ol tbqblbvcu ger i§legeda kiralmazca sbjrblqandb.
Bir qaumla ajtadbla: „Kulaknb sajlav erkinliklerin
—
46
—
sbjrbBda bos kyre§eBiz, qalaj ajtsalada ala azdblaj
xalqnb aslambsb garlb— ortalbq gallb Bolluqdu, sora
alanb sajlav erkinliklerin sbjbrbBda nek kyre§eBiz“?
deB. Saqb§ etigiz! Biz kulalak в1а ol atxanca bos
kyre§e Bolimuzmu?
Alaj murat etgen adam kesi ajbrmajdb.
Kermegeneizmi kulaklanb
ajtxanlarb
bo Iub
qabvcusun. 01 kimine tartdbrbB, kimin sez в1а aldaB, kijminida ада вогси bo Iub ol seBeBden ana
qarscb qol ketyryrge nambs etiB, kulakda alanb j
Bolu§luqu в1а, em alqbn'*'ortalbqnb, andan sora j
garlblanb aldae, alaqa kesini ajtxanbn etdiriB qoj-i
qanlarbn. Kulaknb ajtxanb апь qol sanb в1а qaral-|
majdb, xurgununda acxasbndan qaraladb. Alaj в1а,
kene^lege ty§seva (predsidatel) ol saqat дагЫапь
ajamaj, xar bo § satdada iliniB Ba^lajdb. Nalgnu Baj­
la в1а, ten salbB, qozlavnuda Bajlanb xajbrlarbna gyrytyB, tae Bir-Birdeva, апь garlblbqbn шагав xar gerde sbltav CbqarbB Baslavcan edi.
Bu seeeBden Ken,e§ xukumatb апь sajlav erkinligin sbjrqanbn tyz etgendi. Alaj Bolsada ana olda
(sajlav erkinligi sbjbrblqanbda) azdb. Kulak sajlav
erkinligi sbjbrblqanlaj oquna Burunca keneslege kiriB, j
Ba§cblbq etiB turalmazlbqbn Bilgendi. Sora Bajlbqbna omaqlanbB, emda qarvnu Barbda acxada Bolqaпьп BiliB teBretedi: „M eni sajlav erkinligim sbjbrblqanlbqqa xata goqdu, men olsuzda ga§arma, ol meni
asbrb qbjnamajdb, alaja Bbjaqb garlbla alqan meni
qolumdadbla, men alanb qalaj syjsem alaj eterme“ ,
dee. Bu seBeBden Kene§ xukumatb kulaknb sajlav:
erkinligin sbjbrqan qatbf, апь qalqan „atladanda;
tbjqanbn tyz etgendi.
—
47
—
Olda nedi desen: Kulakla alqbn zamanda gakbqa qallaj Bir syjseleda qaramaj i§letie, syjgeni caq1ь sir gal вепв turqandbla;
Bir-Birdeva eslerine
ty§se guqda eermej ac galanac turqanlaj ne xaqbii
eermej, ne zat etmej oram qa qbstaeda qojqandbla.
Endiva ol zatla goqdula,— emda Bolluq tyldyle,
kulak дакьпь garasdbrqan zamanda дакь Bbla.trud
dogovor— Begim qaqbt eterge kerekdi. 01 qaqbtda
garlblanb organizasijalarbiib, iscileni profsojuzlarbnb
ysy в1а etilinedi. Bblajda kulaknb qolufta дакь quru
kesi Bir Basb в1а tysyB qalmaj kesi kiBik talaj negerini qolu в1а ty§edida olda ana zatda etalmajdb.
Kulak endi alqbnca ol kesi syjgenca eter erkinlikden qoradb. Har Bir tuqum gal, kijm Bolsun qa­
qbtda Bolqanca-zamanbnda вепПв tururqa kerekdi.
Alaj Bolmaj aladan Birindeda dogovornu Buzsa ol
saqat zakonna tartbB albrqa Bolluqdu. Апь kieik
Кеце§ xukumatb kulaknb ger i§lededa tbjqandb.
Kulakka gerni syjgeni caqlb albrqa erkinlik eolsa,
ol acxasbnb Barlbqb эевевН taB ne Kene§ xukumatbndada даг1ьпь azdbrmaj amalb goqdu. Bizde
mylk gerlik qalojan eseda ol kimin ucuz Baqasb
в1а, kimin uzaq Bolgal в1а gerleni qoluna gbjbB ol
вигип kieik pomescik boIub qalbr edi.
01 seBeBden Kene§ xukumatb gerleni arendlevdeda Bir Begimli Bolgal salqandbda kulak uzaq zaтаца ger alalmajdb. Qer em к е в у 6 gbldan o z u b
arendge Berilirge amalb goqdu.
Апь kieik daqbda gerni arendge Bermeklikdeda
har Bir tuqum golundada Кеце§ xukumatb век nazik
qarae Begimle salqandb. Bir tuqum kulak даг1ь1апь
mal£1Bsatbv e ^lm az Kim Bilsin, ol garlboja Bir qbj-
—
48
-
bnlbq getiB gerin sata ese, kulak апь ol куп xalbn mar1ав ucuz aldb ese, anada хагы syt в1а ajbBbna
goluqdururqa Bolluqdu. Daqbda апь kieik nalogdada
Kenes xukumatb carlblanb artxa salbB, Bajlaqa kulaklaqa дук1ев Baradb. Quru 1928 gbldan ellileni 35°/o,
(gyzde 35 sini) nalogu quruqandb. Alanb ty§yrgenlikkeva'
kulak mylklegeva naloglarbna qo^xandb. E§da igi qa-|
гав saqbs etse bu zatxa ters edi deB ki^ida ajtmazj
(kulakdan sora). Birev Baj ese, malbndan artbq xajbrl
ala ese sora 3ndan artbq nalogda albrqa Bolur.
Qarlb в1а kulaknb kisida ten, kermez.
Kulak ana brazbda tyldy emda „tenlik goqdu,
tyzlyk etmejle xarkim ge nalog ten Bolurqa kerekdi"
deB qarnb garblqbncb qbcbrsada Biz qullaqqa almajBbz.
Kulaklaqa garlbla в1а ortalbqlaqa Bergen enkycleri-s
Bizni
Bir zatbnda BermejBiz. Bu saqatda xar Bir
tyrly enkyc, d. a. k. zatla Barbda quru ortalbqlaв1а garlblaqadb. 1928 ci gblqa el mylkny esdyryr
ycyn giBirilgen 717 milion somdan kulaklaqa Bir ko­
pek Berilirge amal goqdu.
Апь kiBik Bir tuqum m esinanb kulakka Berlik
tylByz ol nekdi desen; kulaknb qoluna mesina ty§genlej ol Bbjaqb ajaq tireB Ba§larbqdb, ol saqatdan
Bbjaqa garlblanb gegiB Ba^larbqdb. 01 ine§inala gar­
lbla в1а ortalbqlanb qollarbna tyssele alanb ysy в1а
garlb xalq Birle§meklikke cenil guuqla§brla.
Bir qavurn alaj ajtadbla:
„Kenes xukumatb kulakka ger arendlemeklikde,
galcb, tutmaqlbqda, kene§ge qo§ulmaqlbqda, d. a. k.
xar Bir zatdada artxa bxdbrqanbn, nalognu aur
salqanbn век igi ete edi. Alaj Bolsada ol azdb, quru
1 апь в1а qojmaj kulaklanb tambrb в1а qurutuB nek
—
49
—
qojmajdb, kesi, ol i? qbjbn tyldy, qbralnb qolundan
kelmejmi qallbqdb, tamBbla Bir Bujruq gazsa qaraB
(laraqbiicb tas eterge qolundan kellikdi. Kulak Bizni
qallb gavBuz Bolqanlaj alanb сасьв qojm aqanbn igi
etmejdi"— deB.
Kimda Bolsun bu Ba§bnda ajtblqanca qaraqan
adamlanb Barbnbda qaramlarb tyz Bolmajdb. Nek
tlesen: kertidi Кеде? xukumatb ol zatnb eterge syjse
Hir minutxa Eresejde Bolqan kulaklanb вагьпь artbn
etiB qojarqa qolundan kelir edi. Sora alaj etergeva
kerekrnidi? O q a j kerek tyldy. Тав etseda ters Bolur
edi. Кеде§ xukumatnb Birinci em tyz, emda buzuIinaj qallbq xukumatbnda N. E. P. (novmja ekononiiceskaja ’politikadb) olda ,,ga§avnu tyzetirni xaqbnda
ebqqan дадь o n e v “du. Biz ol N. E. P. ge 1921
ci gbldan grazdan qazavat toxtaqandan Beri ty§genBiz. Bizni qbralbBbz qazavat в1а cacblbBf aBrikleni i§legenleri toxtae, el mylkyByz kysly агьв, ellede
syralmaj qalbB BO§laqanbnda Kenes xukumatbiib
em alqbn Birinci bu getisimsizlikleni tajdbrbr ycyn
N. E. P. ni Bujruqu в1а etiB Ba§laqan amalb— prodrazverstkanb prodnalogga вигив anbda bu Busaqatda nallogga (edinno selsko-xoziajstvennbj) Burmaqlbq Boldu. Bu Bblaj Bolqanbnda elli, qbralnb kerekHsine cbqmaj amalb eolmazlbq gasaqbn CbqarbB bo§asada qalqan myrzeyvn kesi qalaj syjse alaj xajbrlandbrlbqb acbq Boldu. Daqbda апь kieik enci tyken
gyrytyrgeda erkinlik Bolqan edi.
Mundan murat: ellini ne qadar brbsxbsb Bolsada
аца ki§ini zoru
B olm azlbqb
Belgili Bolsa, ol kesini
saBanbndan aslam myrzev albrqa, mylkyn kenertirge
?bq Bolluqdu.
—
50
—
Enci satuvculuq bos Bolsa ellede kulakla, §aharlada kapitalistle eserigin, ol i§ni ortalbqdanda kulakks
tae Bolqanb kommunist partijada, Kene§ xukumatbda век tinra Bile edile. Alaj Bolsada kommunist
partijada, Kene§ xukumatbda bu N. E. P. ni (даць
ga§av onovnu) cbqara turuB кев qaraqandbla, ent-1
dada qarajdbla,„
Bu N. E. P. degen allaj Bir goldu, Biz апь
qarbvu в1а ва]1апь kesinizge xajbr ty§er golqa xajbrlandbra вагавьг. Alaj Bolsada kezyvy в1а alanb
Bir az tarlandbrqanda eterikBiz. TarlandbrmaqlbqbBbz:
— qoratrnaqlbqbBbz ol zamanda Bolur, ne zamanda
Bizni elleriBiz sosializm aqa guvuq kirin Baslasala.
Ком Bolmaj Bolqan partijaiib 15-ci siezdi, Bizni
el rnylkyeyz esmekliginden а1ьв qaraqanbnda ku­
laklanb qbsa Baslarca вагыппь tanbqarldb. Olda Biz
kulaklanb ne saut кус в1а, ne alajqa deB Belgili
zakon CbqarbB qbstamajBbz,
neda tajdbnnajBbz.
Qbsmaqlbq degenirn: „kollektivleni, el mylk negerlikleni, el tykenleni кев etmeklikdi". Alaj в1а kulaknb
satbvlarbn, xajbrlarbn guqlatbv в1а, alaoja enci tykeiH
leni xajbrbn cbqarmazca eterge Bolluqeuz. Alaj Bol­
maj Bir qaumla ajtxanca Bygyn oquna ne zakon
kyc, ne u§kok mirnu в1а kulaklbqnb хьпь guqlatbroja
ki§inida kelyne kelmejdi. Bu saqatda Bizde kollektivle igi кев Bolmaqan seBeBden kulaklbqnb qbsxa
tajdbrbrqa kyre§gen Bir nasxasb goqdu „syzgyc в1а
ta§bqancadb“.
Kulak, Eresejde Birle§iB ga§avnu, el tykenleni
qatb esgenlerin, garlbla ortalbqlala qbralqa BirigiB
Bolu^niaqlbqlarbiida kesini agalbii kere turaclb. 01
seeeBden ва§ьпа qorqmaqlbqdan ol xar saeranijada
(el gbjblqanda) kesine ajlandbrbr ycyn ortalbqlaqa
sindiriB kyresedi: „Kenes xukum atb N. E. P. ni (gasavnu дапь o no u n) B uzqan etedi “ deB. Biz kulakka
bu sezge alaj диав Bereeiz. N. E. P. ge Biz qalajda
Bolsun kulaklanb erge esdyryr o no v du dee qaramajBbz, kulaklanb artbqda eni§ge ty§yrlykdy de^en
oolmasa. 01 seBeeden апь Buzarqa alqan ki^im da
kelyne kelm egendi. Da kulak ви1апь xaqbndan sele§genine, kene§genineda ganbladb. Biz BileBiz Bizni
ne kollektiviBizni, ne el tykenieizni, neda апь kiBik
Birlesmeklikni xaqbndan B olqan zatlarbBbznb Birinda
kulak garatm aqanbn, em da ala ana taesbz zatla boIо]ап1агьп. Alaj Bolsada Bir zam andada Biz garlbqa
nolmasa kulakka taBbn eterge deB BOjnuBuzqa kijmegenBiz.
Bblajdan qarasaq ortalbqla в1а дагЫапь gollari.
kommunist partijasb в1а Birge boIub, alanbqb emda
kerti gol Bolqanbn, kulaklaiibqbva kimdenda ва§ха
xalqnb garlblbqqa, qaranblbqqa, ol endige deri ga§avlaca qbjbiilbqqa Bardblbqbn kere turqanlaj ne ortaIbq, neda garlb kulakla ajtxan goloia вагьв, alaqa
Ччапьв padcaxnb zamanbnda ga§avlaqa kesin salUlazlbqbn Biz eileeiz,
Bu seBeBden
kulaklanb xalq alanb ekyl etme&enlej xalqnb— savlaj ellileni atlarb Bladb deB sele§§ en sezleri keslerine ellileni ganbndan qu ru хьпь
?иав1а a lq andan ozub guqqada garamazla.
Xar Bir
ortalbq, garlb kullakla
в1а davlaijbr
V('Vn
kesini elli, i§ci,
k o m m unist negerlerini
Й.агь в1а Birle^irge kerekdi.
Xar Bir garlb, ortalbq Кеце§ xukum atbnb xar |
Bir tu q u m i§inde ana qo lu n d an kelgen caqlb b o I u - *
§urqa kerekdi.
Xar Bir garlb, ortalbq kesini elinde Birle§is
ga§avnu, elni sosializma ga§avuna kecyrm eklikni^
xaqbndan ky§ly saqb§ eterge kerekdi.
B a s m a x a n d a n sez.
M akariev I. ?агьв Q orqm azlanb A li Qaracaj-Malqar
tilge kecyrgen „D urqucu— kulak Bizni nek QauBUzdu" d e ­
gen kitaecbqnb Kenes xukm atnbda eol^evikleni kommunist partijalarbnbda Busaqatda politikalarbna tbislb Bolmaq a n — esgi B olqan Bir talaj geri Bardb.
Biz ol kitaecbqnb B asm ada t b i B qojm aj andan” сьqarqanB bbz апь— kitaBCbqnb ku laklanb— durquculanb xbjlalbqlarbnb xaqbndan, Biz ala в1а kyresmej amalbBbz BOlmaq a n b n b xaqbndan
em da
ortalbqlanb,
garlblanb BirBirleri alanb xbjla sezlerine keslerin aldatxanlarb, d a q b ­
da апь kiBik urunnan xalqnb kezyn acarqa Kenes xukm atnb a la q a etgen o noun acbq eterge век kerek e o lq a n
xaparlarb кев B olqun эевевН, ekincisi, kecyrylye, ?ы1ьв
Bitgeni seeeBlidi.
Arnma m u n ir easm adan cbqarbB xairlb, tyz gerlerin
xalqqa Bildirivny Birgesine апь allb n d an — orusca gazblqan
zam anbnda getisimsiz q a lq a n gerleri в1а апь kiBik Bizni
qralbBbznb Busaqatda politikasbna tbinslb e o lm a q a n — kecikken gerlerin Bizni urunuvcu xalqbBbzqa acbq etm ejda
qojalm ajebz.
Biz an n b laq a n в1а Kenes xukm atnb Busaqatda politikasbndan keri urq an gerleri b u kitaeda Bbladbla:
1.
Bu kitaecbqnb oruscasbnb 15— 16 Betinde qar
cajcasbnb 13— 14 Betinde kulak dee kim ge ajtbrqa kerek
в оЦ ап ь п ь xaqbndan gazbladb. КПавпь
gazqan Makarievni aqblb в1а, апь qaracaj tilge kecyrgen Q orqm azlanb
A lin i aqlb Blada (ekincini aqblb alaj Bolmaj kitaeda gazb lq a n n a tajanbB кесугув q ojarq ad a Bolur)— ne quru ?erni arentge alqanlb q qa, neda galcb tutx anlbqqa, neda кев
ger gyrytgenlikke, neda el m ylk kereklerin gatqa Bergenlikke kulak dee ajtbrqa eolluq tyjyldy. K ulak dee ajtbrqa
B 0lluqu--0l Biz sanaqan zatlanb Barbnda eteese olzamanda Bolluqdu.
Tyzm ydy kulaklbqnb bsanlarbn euzatlaq a дыв qojmaq? O q a j tyz tyjyldy. B lajda M akariev ellilege kulaklbq-
—
54
—
пь bsanlarbn а ц ь Ы аЦ ап п ь qoj Kenes xukm atnb politikaэьпь cyjre ?апьп ajlandbrbB kegyzedi.
Kertisida— bu tergelgen zatlanb Biri o q aj Baibda boIq an y jn y kulakka tergerge Bolurmu? tergergeda Bolur,
tergemezgeda Bolur. Neda ol zatlanь дацдь/. Biri eolqanIbqqava ol yjny kulakka tergerge B o l u r m u , Bolm azm b? ter­
gergeda Bolur, tergemezgeda Bolur.
Bu eki zam andada ol y jny kulakka tergenligi ne ycyndy?
ol yj са1сьпь kesini m ylkyn saqlar ycyn, апь Begitir ycyn
garasdbrmaj апь — дакьпь ?egiB andan Cbqqan xair в1а
kesini Bajlbqbn urunuv ylgyden erge esdyrye апь в1а
Baj Bolur ycyn tutaese— ol kulakdb. N eda kesini m albna
kerekliden, эавапьпа kerekliden artbq ferni arentge а1ьв,
апь galcblaqa isletiB alanb qbinlarb в1а xairlanaese— olda
kulakdb. Neda kesini m ylkyne kerekliden artbq mesinala
а1ьв, alanb ortalbqlaqa; garlblaqa galqa вепв aladan cbqqan xair в1а m ylkyn esdyreese ol kesi q b jn alm aq a n laj,
kesi islem egenlej Birevge isletiB andan cbqqan xair в1а
Qasaqanna Bajlanadbda olda kulakka
tergeledi. Am m a
bu zatlanb ne Birin neda earbnda kesini ortalbq
m ylkyn
saqlar ycyn tutaese, alanb xairlarb в1а gasamaese, aladan
Cbqqan xair ela m ylkyn urunuv m ardadan esdyrmej, ke­
sini zatb в1а kesi islee gasaese ol kulak tyjyldy.
Qbsxa sez— kulak deB kesi isleB andan cbqqan xair
в1а gasamaj Basxa m adat в1а tbSbndan tysgen xair в1а gasaqan ad am q a ajtadbla.
2.
M akariev kesini кйавьпь 31 eetinden artbna d
durquculanb qalaj azdbrbrqa kerek B olqanb в1а Kenes
xukm at 1921 Qblda Cbqarqan „?аць m y lk politikasbnb"
(„ Н о в а я эконом и ческая политика“ )-пь, xaqbndan cazadb. 01 kitaenb qaracaj tilge kecyrgen Q orqm azlanb A lida
апь— M a k a rie v n i ? a z q a n b n Bir tyrly etgen o q a j kesi Bir
Serinde Kenes xukm atnb politikasbn ellilege b u tuqum
anblatbv tyz tyjyldy dem ein qaracajcaqa кесугув q o jq an d b .
Апь seBeeli: Birincisi Bir-Bir gerdeda kulaklanb mylklerin
sbirbv gol в1а earlbq tyjylyB y z degen sezy M akarievni
(31 Bet, 55 B e t, 60 Bet, oruscasbnda) ellilege tyz keryпув qaladb. E k incisi— M akariev kesini кйавьпь 58 Betin-
—
55
—
de Blaj ajtadb: „Alaj eterge kerekm idi? (kulaknb azdbtbrq a kerekm idi?— Basmaxana) „ O q a j, kerek ty jy ld y , апь
eterge B o llu q tyjyldy (kulaknb g u q la tb rq a B o llu q iyjyldy. Basmaxana). A llaj ?ol ters gol B O lluqdu.
„Kenes xukm atnb tyz golu д а ц ь г даць m ylk politikadb ol a j l a j d a q a l l b q d b ” (tyeyn Biz tartxanbBb/..
B. -Xana). Bu zatlanb Barbnda Bblaj turq anlaj Qarqmazuludu qaracaj tilge кееугув q o jq a n d b .
Tyzinydyle b u sezle tersmidile? alanb tyz zamanlarbda earedi, am m a eusaqatda zam anna ala tyz tyjyldyle—
eski B olqandbla.
D urquclanb xaqbnda Busaqatda Kenes xukm atnb po1itikasb qalajdb?
Bizni qralbBbz art zam anda kesin eegitiB xar ne kycyn Bizni qralbBbznb m ylky sosializm aqa kecerca eterge
kyresedi -etieda Baradj*.
El m ylk qralnb m ylkyny yartbSbdb. Апь эевевП qral
el m ylkny sosializm aqa Burmaqqa eusaqatda em ullu
aqblbn ijgendi. Da kulakla B i r ganbnda turq an la j ortalbq­
la в1а garlblanb m ylklerin sosializm anb Qoluna salbB qojarqa BOlurmu? Alaj eterge Boluredi durqucula zaran etmej tursala. A m m a ala zaransbz turallbq tyldyle. (01 zat1апь аць1аг ycyn b u kitaBCbqnb kesinden sarada Kurejkon u „D urqucu kolxoznu gaudu" degen Q arqm azlanb Magid qaracaj tilge kecyrgen kitaBCbqnb o q uq uz). Da ne
eterge kerekdi? Kerelisi oldu:
B izni qralbBbzda savlaj negerlik m ylkke kecgen gerlede durquculanb klaslbqlarbn ?oq eterge kerekdi. Апь maqanasb: дагЫапь, $а1сь1апь, emda ortalbqlanb keslerini
onovlarb, razblbqlarb в1а durquculanb artbq m ylklerin sbiгьв negerliklege— k o lx o zlaqa eerirge kerekdi, alan b — d ur­
quculanb em zaranlblarbn ol Bytev negerlik m ylkke kec­
gen ^erleni ceklerinden qbsdarqa kerekdi.
Anblasbna B O l u r b u p olitika durquclanb eksploatirovat etivcylerin Bir cekde tb jq a n politikadanese alq a вагьв
alan b — durquculanb klaslbqlarbn апь в1а Birgelej durquculuqlarbn suqlatxan p olitika Bolqaiib.
-
56
—
Bytev negerlik m ylkke alqbn kecm egen gerledeva
qalaj eterge kerekdi? 01 gerle Bytev negeriikke eygyn
kecm egenlikke zam anb в1а alada kecerge kerekdile. Апь
эевевН allaj gerlede дагЫ апь, да1сь1апь, ortalbqlanb n e ­
gerlik m y lk— kolxox qurarqa xazbrlavnu Birgesine durquculanb klasblqlarbn tas etergeda хагы1ав tururqa kerek­
di. Ne ycyn desen durqucula Blajdada negeriikke gbilbvqa zaran во1а turadbla.
Da bu Barbda Blaj Bolsun, 1921 ?blda cbqqan „?ап,ь
m ylk p o litik a" M akariev ajtxanca tyzlej, kereklilej xar zam andada turluq m u du oqese ol Bir zam anna deri cbqqan
p o litika b o I ub Bizni Kenes xukmatbBbznb urunnan xalqbna вогсип etiB tbndbrsa olda toxtarbqmbdb?
Bir sez, Bir dav goqdu ol politika em kerekli zam a­
nbnda cbqqanbna, zam anbnda em tyz p o litikada eolqanbna, endigederi Bizni partijaBbz ol p olitikan b ramkalarbnb
icinde апь Butaqlarbna galqae etiB tu rq an politikalarbda
апь kieik taza leninizm anb saqlaqanlarbna. A m m a M a ­
kariev ajtxanca ol p olitika xar zam annada kerekli, b u z u I maj q a lq a n politikava tyjyldy. Kenes xukm at eolsevikleni
kom m un ist partijalarbnb Bascblbqb в1а 1921 gblda ol p o ­
litikanb cb q arq an kynynde o q u n a ajtxandb апь— „дапь
m ylk p o litik a n b ' Bir zam anna— deri Cbqqan politika Bol­
q a n b n em da zam anb kelse guqlannanda eterigin. M a munu ycyn M akariev urunucu ellilege ol politikanb tyz ацьlatm aqanna tergejeiz.
D a qajtara ajtaBbz: b u kitaenb icinde garamaqan—
esgi Bolqan b u Biz kegyzgen zatlarb Bolqanlbqqa апь Bir­
gesine ol кйавпь keeysy ellilege кев xair Bergen, es taedbrqan kitae eolqanb эевевН qaracajnb Basma xanasb
апь Basmadan cbqaradb, апь Birgesine oquqan zamanda
b u Biz eskergen getisimsiz gerlerinda anblatadb.
Qaracajnb
вавтахапавь.