doculuslararası rekabet stratejileri: türkiye gıda sanayii
download 
Şikayet Transkript
uluslararası rekabet stratejileri: türkiye gıda sanayii
ULUSLARARASI REKABET STRATEJÝLERÝ: TÜRKÝYE GIDA SANAYÝÝ TÜSÝAD REKABET STRATEJÝLERÝ DÝZÝSÝ-10 EYLÜL 2007 Yayýn No. TÜSÝAD/T-2007-09-442 Meþrutiyet Caddesi, No. 46 34420 Tepebaþý/Ýstanbul Telefon: (0212) 249 07 23 Telefax: (0212) 249 13 50 2007, TÜSÝAD Tüm haklarý saklýdýr. Bu eserin tamamý ya da bir bölümü, 4110 sayýlý Yasa ile deðiþik 5846 sayýlý FSEK uyarýnca, kullanýlmazdan önce hak sahibinden 52. Maddeye uygun yazýlý izin alýnmadýkça, hiçbir þekil ve yöntemle iþlenmek, çoðaltýlmak, çoðaltýlmýþ nüshalarý yayýlmak, satýlmak, kiralanmak, ödünç verilmek, temsil edilmek, sunulmak, telli/telsiz ya da baþka teknik, sayýsal ve/veya elektronik yöntemlerle iletilmek suretiyle kullanýlamaz. ISBN : 978-9944-405-16-4 ERSÝS REKLAM, MATBAACILIK VE TANITIM HÝZ. TÝC. LTD. ÞTÝ. Eðitim Mah. Poyraz Sok. No:1 D.65 Kadýköy - ÝSTANBUL Tel: (0216) 450 46 38 - 349 89 72 Faks: (0216) 450 46 39 ÖNSÖZ Türk Sanayicileri ve Ýþadamlarý Derneði (TÜSÝAD), özel sektörü temsil eden sanayici ve iþadamlarý tarafýndan 1971 yýlýnda Anayasamýzýn ve Dernekler Kanunu'nun ilgili hükümlerine uygun olarak kurulmuþ, kamu yararýna çalýþan bir dernek olup gönüllü bir sivil toplum örgütüdür. TÜSÝAD, demokrasi ve insan haklarý evrensel ilkelerine baðlý, giriþim, inanç ve düþünce özgürlüklerine saygýlý, yalnýzca asli görevlerine odaklanmýþ etkin bir devletin varolduðu Türkiye'de, Atatürk'ün çaðdaþ uygarlýk hedefine ve ilkelerine sadýk toplumsal yapýnýn geliþmesine ve demokratik sivil toplum ve laik hukuk devleti anlayýþýnýn yerleþmesine yardýmcý olur. TÜSÝAD, piyasa ekonomisinin hukuksal ve kurumsal altyapýsýnýn yerleþmesine ve iþ dünyasýnýn evrensel iþ ahlaký ilkelerine uygun bir biçimde faaliyette bulunmasýna çalýþýr. TÜSÝAD, uluslararasý entegrasyon hedefi doðrultusunda Türk sanayi ve hizmet kesiminin rekabet gücünün artýrýlarak, uluslararasý ekonomik sistemde belirgin ve kalýcý bir yer edinmesi gerektiðine inanýr ve bu yönde çalýþýr. TÜSÝAD, Türkiye'de liberal ekonomi kurallarýnýn yerleþmesinin yaný sýra, ülkenin insan ve doðal kaynaklarýnýn teknolojik yeniliklerle desteklenerek en etkin biçimde kullanýmýný; verimlilik ve kalite yükseliþini sürekli kýlacak ortamýn yaratýlmasý yoluyla rekabet gücünün artýrýlmasýný hedef alan politikalarý destekler. TÜSÝAD, misyonu doðrultusunda ve faaliyetleri çerçevesinde, ülke gündeminde bulunan konularla ilgili görüþlerini bilimsel çalýþmalarla destekleyerek kamuoyuna duyurur ve bu görüþlerden hareketle kamuoyunda tartýþma platformlarýnýn oluþmasýný saðlar. Bu çerçevede TÜSÝAD-Sabancý Üniversitesinin Rekabet Forumu tarafýndan koordine edilen Uluslararasý Rekabet Stratejileri dizisinin onuncu kitabý olan ve Fransa Montpellier Akdeniz Tarým Bilimleri Enstitüsü tarafýndan desteklenen Uluslararasý Rekabet Stratejileri: Türkiye Gýda Sanayisi baþlýklý çalýþma gýda sanayisindeki uluslar arasý geliþmeleri inceledikten sonra Türkiyedeki mevcut durumu ortaya koymaktadýr. Rapor, Doç. Dr. Murat Donduran, Dr. Selma Tozanlý ve Dr. Aylin Atay tarafýndan hazýrlanmýþtýr. Eylül 2007 ÖZGEÇMÝÞ Dr. Selma Tozanlý S. Tozanlý, orta ve lise eðitimini TED Ankara Koleji'nde tamamlamýþ, 1973 yýlýnda da O.D.T.Ü. Beþeri Ýlimler Fakültesinden sosyoloji lisans diplomasý almýþtýr. Ayný yýl Fransa'ya doktora öðrenimine giden Tozanlý, 1981 yýlýnda Universite de Montpellier I'den ekonomi doktora diplomasýný almýþ ve 1983 yýlýnda da, önceden stajyer olarak girdiði Montpellier Akdeniz Tarým Bilimleri Enstitüsünde (CIHEAMIAMM) sözleþmeli araþtýrmacý olarak çalýþmaya baþlamýþtýr. 1989 yýlýndan beri bu ulusulararasý kuruluþta kadrolu öðretim üyesi-araþtýrmacý olarak görev görmektedir. 1993 yýlýnda ise Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi'nden Pazarlama dalýnda doçentlik ünvanýný almýþtýr. S. Tozanlý, Akdeniz ülkeleri gýda sanayiinin yapýsý, tarým-gida zincirinde yapýlaþma, þirket stratejileri, çok uluslu gýda þirketlerinin yapýsý ve yayýlma stratejileri gibi konularda uzmanlaþmýþtýr ve uluslararasý yayýnlar vardýr. Birçok Avrupa Birliði araþtýrma projelerinde de etkin olarak çalýþmýþtýr. Doç. Dr. Murat Donduran M. Donduran, orta ve lise eðitimini Ýzmir Özel Fatih Koleji'nde tamamlamýþ, 1994 yýlýnda da Marmara Üniversitesi Ýktisadi ve Ýdari Bilimler Fakültesinde (Ýngilizce) Ýktisat lisans diplomasý almýþtýr. Ayný yýl ayný Üniversitenin Sosyal Bilimler Enstitüsünde yüksek lisans öðrenimine baþlayýp, 1996 yýlýnda yüksek lisans diplomasýný almýþ ve 1995 yýlýnda da, Yýldýz Teknik Üniversitesi Ýktisadi ve Ýdari Bilimler Fakültesi Ýktisat Bölümünde araþtýrma görevlisi olarak çalýþmaya baþlamýþtýr. 1996 Yýldýz Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsünde Ýktisat doktara öðrenimine baþlayýp 2000 yýlýnda doktor ünvanýný almýþtýr. Ayný bölümde 2003 yýlýnda ise yardýmcý doçent olmuþ ve 2005 yýlýnda Mikro Ýktisat dalýnda doçentlik ünvanýný almýþtýr. Halen Yýldýz Teknik Üniversitesi Ýktisadi ve Ýdari Bilimler Fakültesi Ýktisat Bölümünde öðretim üyesi olarak çalýþmaktadýr. M. Donduran, endüstriyel organizasyon özellikle piyasa yapýlarý ve enformasyon iktisadý gibi konularda uzmanlaþmýþtýr ve uluslararasý yayýnlarý vardýr. Ulusal araþtýrma projelerinde de etkin olarak çalýþmýþtýr. Dr. Aylin Ataay Aylin Ataay 1993 yýlýnda Ýstanbul Üniversitesi Ýþletme Fakültesi Ýngilizce Ýþletme Bölümünü bitirdikten sonra ayný üniversitenin Sosyal Bilimler Enstitüsü, Organizasyon ve Ýþletme Politikasý programýný tamamlayarak 1994 yýlýnda yüksek lisans derecesi almýþtýr. 2000 yýlýnda Ýstanbul Üniversitesi Ýþletme Fakültesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Ýþletme ve Ýnsan Kaynaklarý Yönetim ve Organizasyon dalýnda doktora derecesi almaya hak kazanmýþtýr. 2002 yýlýnda ise IAE- Paris 1- Sorbonne Üniversitesinden ikinci bir iþletme doktoru derecesi almýþtýr. Ataay halen Galatasaray Üniversitesi Ýþletme Bölümünde yardýmcý doçent doktor olarak görev yapmaktadýr. Dr. Ataay'ýn temel araþtýrma ilgi alanlarý uluslararasý stratejik ittifaklarý, doðrudan yabancý sermaye yatýrýmlarý ve çokuluslu þirketler, stratejik insan kaynaklarý yönetimi uygulamalarý ve eþ-evrimsel yaklaþýmdýr. ÝÇÝNDEKÝLER KISIM 1 DÜNYA GIDA SANAYÝÝ VE ÇOK ULUSLU ÞÝRKETLERÝN YAYILMA STRATEJÝLERÝ 1. Giriþ....................................................................................................................................33 1.1. Dünya Gýda Sanayii Tekelinin Yapýsý.....................................................................36 1.1.1. Çok Uluslu Gýda Þirketlerinin Ana Ülkeleri ..................................................37 1.1.2. En Büyük 100 Çok Uluslu Gýda Þirketinin Ekonomik Özellikleri ...............39 2. En Büyük 100 Çok Uluslu Gýda Þirketinin Dünya Çapýnda Gerçekleþtirdikleri Yeniden Yapýlanma Operasyonlarý ..............................................................................47 2.1. Çok Uluslu Gýda Þirketleri Tarafýndan Gerçekleþtirilen Operasyonlarýn Özellikleri .................................................................................................................48 2.1.1. Büyük Operasyonlarýn Dünya Gýda-Tarým Zincirinde Tekrar Ortaya Çýkýþý .......................................................................................51 2.2. En Büyük 100 Çok Uluslu Gýda Þirketinin Gerçekleþtirdiði Mali Operasyonlarýn Coðrafi Daðýlýmý........................................................................................................52 2.2.1. Çok Uluslu Gýda Þirketlerinin Satýn Alma Operasyonlarýnýn Coðrafi Daðýlýmý...........................................................................................................55 2.2.2. Çok Uluslu Gýda Þirketlerinin Gerçekleþtirdikleri Ortaklýklarýn Coðrafi Daðýlýmý...........................................................................................................56 2.2.3. Yatýrýmcý Çok Uluslu Gýda Þirketlerinin Coðrafi Kökenleri .........................57 2.2.4. Çok Uluslu Gýda Þirketlerinin Olgun Pazarlarda Gerçekleþtirdikleri Yeniden Yapýlandýrma Operasyonlarý...........................................................59 2.3. Çok Uluslu Gýda Þirketlerinin Yeniden Yapýlanma Stratejilerinde Öne Çýkan Sektörler.................................................................................................61 2.3.1. Geliþmekte Olan Pazarlarýn Yükselen Deðerleri: Süt Sanayii, Alkolsüz Ýçkiler ve Bira Yapýmý.....................................................................64 2.4. Tarým-Gýda Zincirinde Aktif Rol Oynayan Çok Uluslu Þirketler............................67 2.4.1. En Aktif Çok Uluslu Gýda Þirketlerinin Yayýlma Stratejileri .........................69 2.4.2. Karlýlýk Getiren Faaliyetlere Yeniden Odaklanma ve Sektörel Konsolidasyon ................................................................................................73 3. Çok Uluslu Gýda Þirketlerinin Jeostratejileri............................................................79 3.1. Küreselleþmenin Stratejik Bir Öðesi Olarak Doðrudan Yabancý Sermaye Yatýrýmlarý ................................................................................................................79 3.1.1.Doðrudan Yabancý Sermaye Yatýrýmlarýnda Yatýrýmcýlarýn ve Yatýrým Alan Ülkelerin Kutuplaþmasý ............................................................80 3.1.2. Tarým-Gýda Zincirinde Uluslararasý Yatýrýmlar .............................................82 3.2. Çok Uluslu Gýda Þirketlerinin Yatýrýmlarýný Çeken Koþullar .................................85 3.2.1. Ayýrýcý Öðe Olarak Gelir Düzeyi ..................................................................85 3.2.2. Pazar Boyutunu Belirleyen Öðe Olarak: Kentleþme ...................................86 3.2.3. Bölgesel Ekonomik ve Ticari Anlaþmalara Katýlým......................................87 3.2.4. Yatýrým Alan Bölgelerin Karþýlaþtýrmalý Üstünlükleri ...................................89 3.2.5. Yabancý Sermayeyi Teþvik Yasalarý ve Uygulamalarý..................................92 3.3 Çok Uluslu Gýda Þirketlerinin Uyguladýklarý Yayýlma Stratejilerinin Ampirik Olarak Ýspatlanmasý.................................................................................................93 4. Sonuç .................................................................................................................................97 KISIM 2 TÜRK GIDA ÝÞLEME SANAYÝÝNDE YAPI VE DAVRANIÞ 1. Giriþ..................................................................................................................................105 1.1. Türkiye Gýda Sanayii Tüketici Davranýþlarý ve Perakendecilik ...........................107 1.2. Gýda Sanayiinin Türkiye Ekonomisindeki Yeri....................................................107 1.2.1. Gýda Ýþleme Sektörünün Yapýsý ..................................................................109 1.2.2.Türk Gýda Ýþleme Sanayiinin Ýmalat Sanayindeki Yeri ...............................114 1.3. Gýda Tüketim Kalýplarý ve Tüketici Davranýþlarý .................................................119 1.4. Gýda Perakende Sektöründeki Geliþmeler ve Gýda Ýþleme ve Ýçecek Sektörü Üzerindeki Etkileri .......................................................................123 1.4.1. Türkiye'de Modern Gýda Perakende Sektörünün Geliþimi .......................123 1.4.2. Günümüzde Türkiye Perakende Sektörünün Yapýsý.................................126 1.4.3. Büyük Þehirlerde Büyük Süpermarket Zincirlerinin Konsolidasyonu......133 1.4.4. Süpermarket Özel Markalarý ve Gýda Sektöründeki Yeri..........................134 2. Gýda ve Ýçecek Sanayiinin Ekonomik ve Mali Performanslarý ............................141 2.1. Gýda ve Ýçecek Sanayii Alt Sektörleri....................................................................141 2.1.1. Gýda Sanayiinin ISIC Gruplandýrmasý .........................................................141 2.1.2. Türkiye'nin Ýller Ýtibariyle Sýnýflandýrýlmasý ................................................141 2.1.3. Piyasa Yoðunlaþmasý ...................................................................................148 2.2. Türk Gýda Sanayiinde Karlýlýk...............................................................................150 2.2.1. Metodoloji ve Veriler ...................................................................................150 2.2.2. Kar-Maliyet Marjlarý......................................................................................151 2.2.3. Mark-Up ve Kar Oranlarý.............................................................................154 2.2.4. Alt sektörler Ýtibariyle Mark-up..................................................................156 2.3. Dýþ Ticaret ..............................................................................................................158 2.3.1. ISIC Gýda Ýhracat ve Ýthalatýnýn Toplamdaki Payý......................................160 2.3.2. Alt Sektörler Ýtibarýyla Gýda Ýhracat ve Ýthalatý..........................................161 3. Gýda ve Ýçecek Sanayiinin Önder Þirketlerinin Yapýsý, Ekonomik ve Mali Performanslarý ............................................................................167 3.1. Gýda ve Ýçecek Sanayiinde Önder Þirketlerin Yeri ve Yapýsý: ÝSO 500 Firma Veri Tabaný ve Gýda Sanayii..................................................................................167 3. 1. 1. Firma Sayýsý................................................................................................167 3. 1. 2. Ýstihdam .....................................................................................................169 3. 1. 3. Ýhracat ........................................................................................................170 3. 1. 4. Üretimden Satýþlar .....................................................................................173 3. 1. 5. Net Kar Hadleri .........................................................................................173 3.2. Türk Gýda Sanayiinde Sermaye Yapýsýnda Deðiþmeler: Yabancý Sermaye, Birleþmeler ve Devralmalar ...................................................................................174 3.2.1. Dünya Gýda Sanayiinde Sermaye Yapýsý ....................................................174 3.2.2. Türkiye'de Yabancý Sermaye Yatýrýmlarý ve Gýda Ýþleme Sanayii .............175 3.2.3. Gýda Sektörü Yeniden Yapýlanma Ýþlemleri...............................................186 3.2.4. ÝMKB'de Ýþlem Gören Gýda Þirketlerinde Yönetiþim Yapýsý......................191 4. Sonuç ...............................................................................................................................197 Kaynakça .............................................................................................................................202 TABLOLAR LÝSTESÝ KISIM 1 DÜNYA GIDA SANAYÝÝ VE ÇOK ULUSLU ÞÝRKETLERÝN YAYILMA STRATEJÝLERÝ Tablo Tablo Tablo Tablo Tablo 1.1. 1.2. 1.3. 1.4. 1.5. Tablo 1.6. Tablo 2.1. Tablo 2.2. Tablo 2.3. Tablo 2.4. Tablo 2.5. Tablo 2.6. Tablo 2.7. Tablo 2.8. Tablo 2.9. Tablo 3.1. 2002 Yýlýnda Dünya Gýda Sanayii ............................................................34 Dünya Gýda Sanayii Tekelinin Son 30 Yýlda Yaþadýðý Deðiþiklikler...........36 Ana Ülkelerine Göre Çok Uluslu Gýda Þirketleri.....................................37 1996 ve 2005 Yýllarýnda En Büyük 15 Çok Uluslu Gýda Þirketi .............39 Dünya Lideri En Büyük 500 Firmanýn 2005 Yýlýndaki Performanslarý ...........................................................................................40 Çok Uluslu Gýda Þirketlerinin Ana Ülkelerine ve 2005 Yýlýnda Gerçekleþtirdikleri Ekonomik ve Mali Performanslarýna Göre Sýralandýrýlmalarý........................................................................................41 2005 Yýlýnda Dünya Ýmalat Sanayiinde Gerçekleþtirilen Þirket Satýn Alma ve Evlenmeleri .............................................................48 En Büyük 100 Çok Uluslu Gýda Þirketinin 1987-2006 Yýllarý Arasýnda Gerçekleþtirdikleri Yeniden Yapýlanma Operasyonlarý .........................50 Çok Uluslu Gýda Þirketlerinin Gerçekleþtirdikleri En Yüksek Tutarlý 20 Operasyon ............................................................................................51 En Büyük 100 Çok Uluslu Þirketin Gerçekleþtirdikleri Operasyonlarýn Dünyanýn Belli Baþlý Bölgeleri Arasýndaki Daðýlýmý ...............................53 Þirket Satýn Alma ve Birleþmelerinin Köken ve Hedef Bölgeler Açýsýndan Daðýlýmý ....................................................................................58 Ýþtirak Satma, Ýþtirak Birleþtirme, Fabrika Kapatma vb. Olumsuz Operasyonlarýn Köken ve Hedef Bölgelere Göre Daðýlýmý....................60 Þirket Alým ve Birleþmelerinin Hedef Ülkelerin Ekonomik Sýnýflarýna Göre Sektörel Daðýlýmlarý .........................................................................66 En Aktif 25 Çok Uluslu Gýda Þirketi Tarafýndan Gerçekleþtirilen Operasyonlarýn Hedef Ülkelerin Gelir Gruplarýna Göre Daðýlýmý .....................................................................................................68 En Aktif 25 Çok Uluslu Gýda Þirketinin Gerçekleþtirdikleri Ýþtirak ve Kýsmi Varlýk Satýþlarý, Ýþtirak Birleþtirme ve Fabrika Kapatma Operasyonlarýnýn Hedef Ülkelere Göre Daðýlýmý....................................74 En Büyük 100 Çok Uluslu Gýda Þirketi Ýþtiraklerinin 1996 ve 2002 Yýllarýnda Coðrafi Bölgelere Göre Daðýlýmý.............................................84 Tablo 3.2. 2002 Yýlýnda Çok Uluslu Gýda Þirketi Ýþtiraklerinin Ev Sahibi Ülkelerin Gelir Düzeyine Göre Daðýlýmý................................................86 Tablo 3.3. En Büyük 100 Çok Uluslu Gýda Þirketi Ýþtiraklerinin 2002 Yýlýnda Ev Sahibi Ülkelerin Kentleþme Oranlarýna Göre Daðýlýmý ....................86 Tablo 3.4. Çok Uluslu Gýda Þirketi Ýþtiraklerinin 2002 Yýlýnda Ekonomik ve Ticari Bölgelere Göre Daðýlýmý..........................................................................88 Tablo 3.5. En Büyük 100 Çok Uluslu Gýda Þirketi Ýþtiraklerinin 2002 Yýlýnda Ev Sahibi Ülkelerin Gelir Gruplarýna ve Faaliyet Alanlarýna Göre Daðýlýmý...........................................................................................91 Tablo 3.6. En Büyük 100 Çok Uluslu Gýda Þirketi Þirket Alýmý ve Birleþmesi Operasyonlarý ve Ýþtiraklerinin Ekonomik Bölgelere Göre Daðýlýmý....93 Tablo 3.7. En Büyük 100 Çok Uluslu Gýda Þirketi Faaliyetlerinin Sektörel Daðýlýmý .....................................................................................94 KISIM 2 TÜRK GIDA ÝÞLEME SANAYÝÝNDE YAPI VE DAVRANIÞ Tablo 1.1. GSYÝH Ve Tarým Sektörü ......................................................................108 Tablo 1.2. Seçilmiþ Ürünlerde Kapasiteler ve Kullaným Oranlarý .........................113 Tablo 1.3. Türkiye Gýda Ýþleme Sanayii Alt Söktürlerinde Kapasite Kullaným Oranlarý ..................................................................................................114 Tablo 1.4. Çýktý Olarak Gýda Sektörünün Toplam Ýmalat Sanayii Ýçindeki Payý ..........................................................................................115 Tablo 1.5. Bazý Gýda Ürünleri ve Ýçeceklerin Kiþi Baþýna Yýllýk Tüketimleri ve Toplam Gýda Harcamasýndaki Paylarý .........................121 Tablo 1.6 . Bazý Seçilmiþ Ülkelerde Gýda Ürünleri Tüketimi .................................122 Tablo 1.7. Türkiyede Perakende Sektörünün Evrimi............................................128 Tablo 1.8. Büyüklüklerine Göre Perakende Gýda Outletlerinin Daðýlýmý ............128 Tablo 1.9. Gýda Perakendeciliði Pazar Payý Evrimi: Bölgelere Göre Daðýlým......128 Tablo 1.10. Perakendeciliðin Pazar Payý Evrimi ......................................................129 Tablo 1.11. Türkiye Organize Gýda Perakendeciliði Sektöründeki Önemli Oyuncular .................................................................................132 Tablo 1.12. Dünyada Market Markalý Ürünlerin Ciro Paylarý ve Ürün Grubuna Göre Büyüme Oranlarý ................................................136 Tablo 1.13. Türkiyede Özel Markalý Ürünlerin Sektörlerdeki Satýþ Tutarý Payý ..............................................................................................137 Tablo 1.14. Özel Markalý Ürünlerin Hýzlý Tüketim Mallarý Tüketici Harcamalarýndaki Payýnýn Evrimi..........................................................137 Tablo 1.15. Türkiyede En Fazla Satýlan Özel Markalý 10 Ürün Kategorisi............138 Tablo 1.16. Türkiyede Özel Markalý Ürünlerin Satýþýnda Kullanýlan Ticari Kanallar .................................................................................................138 Tablo 2.1. ISIC REV.3'e Göre 4-Basamaklý Gýda Sanayi Alt Sektörleri ................141 Tablo 2.2. Ýllere Göre Yoðunlaþma .......................................................................143 Tablo 2.3 Ýller Ýtibariyle Gýda Sektörünün Yoðunlaþmasý ...................................145 Tablo 2.4. Türkiyede 1990 ve 2000 Yýllarýnda Gýda Alt Sektörlerinde Ýþyeri Sayýsý ve Yoðunlaþma Oranlarý ............................................................148 Tablo 2.5. HHI ve Fiyat-Maliyet Marjý....................................................................153 Tablo 2.6. Ýþlenmiþ Gýda Ýhracat Büyüme Oranlarý .............................................159 Tablo 3.1. ÝSO 500'de Bulunan Gýda Firmalarý Toplamý ......................................167 Tablo 3.2. ÝSO 500 Verilerinde En Büyük Ýhracatçýlar..........................................171 Tablo 3.3. ÝSO 500 Firmalarýnýn Dýþa Açýklýk Oranlarý .........................................172 Tablo 3.4. Yýllar Ýtibarýyla Yabancý Sermayeli Þirket Sayýsý ve Yatýrým Tutarý .....177 Tablo 3.5. 2002 Yýlýnda Dünya Çapýnda En Büyük 15 Çok Uluslu Gýda Þirketi ve Türkiyedeki Faaliyetleri.......................................................178 Tablo 3.6. Gýda Sanayiinde Yabancý Sermaye Yatýrýmlarý ....................................179 Tablo 3.7. Yabancý Sermayeli Gýda Þirketlerinde Yabancý Sermaye Yapýsý ........181 Tablo 3.8. Yabancý Sermayeli Gýda Þirket Sayýsýnýn Ülkelere Göre Daðýlýmý......182 Tablo 3.9. Gýda Sektörü Yabancý Sermaye Yatýrýmlarýnýn Bölgesel Daðýlýmý......183 Tablo 3.10. ÝSO 500'deki Yabancý Sermayeli Gýda Þirketleri .................................184 Tablo 3.11. ÝSO 500'de Yer Alan Yabancý Sermayeli Gýda Þirketlerinin Ciro ve Katma Deðer Ýçindeki Payý .....................................................185 Tablo 3.12. Gýda Sektörü Birleþme ve Satýn Almalar..............................................187 Tablo 3.13. Gýda Þirketleri Ýþlemleri ........................................................................189 Tablo 3.14 ÝMKB'ye Kote Gýda Þirketlerinde Yönetiþim Yapýsý............................193 ÞEKÝLLER LÝSTESÝ KISIM 1 DÜNYA GIDA SANAYÝÝ VE ÇOK ULUSLU ÞÝRKETLERÝN YAYILMA STRATEJÝLERÝ Þekil 1.1. Dünya Gýda Ürünleri Ýhracatýnýn Evrimi ..................................................35 Þekil 1.2. 2002 Yýlýnda En Büyük 100 Çok Uluslu Gýda Þirketinin Sektörel Farklýlýklarý ..................................................................................................42 Þekil 2.1. Gýda Sanayiinde Gerçekleþtirilen Uluslararasý Mali Operasyonlar...........43 Þekil 2.2. Þirket Satýn Almalarý ve Birleþmelerinin Hedef Ülkelerin Baðlý Olduklarý Ekonomik Birliklere Göre Daðýlýmý ..........................................55 Þekil 2.3. Çok Uluslu Gýda Þirketlerinin Gerçekleþtirdikleri Ortaklýk Anlaþmalarýnýn Hedef Ülkelerinin Dahil Olduklarý Ekonomik Bölgelere Göre Daðýlýmý ......................................................................................................57 Þekil2.4. Ýþtirak Satma, Fabrika Kapatma ve Diðer Operasyonlarýn Aktif Çok Uluslu Þirketlerin Köken Bölgelerine Göre Daðýlýmý...............59 Þekil 2.5. Yeniden Yapýlandýrma Operasyonlarýnýn Hedef Þirketlerin Ana Faaliyet Alanlarýna Göre Daðýlýmý............................................................................63 Þekil 2.6. En Aktif 5 Çok Uluslu Þirketin Gerçekleþtirdikleri Þirket Satýn Alma ve Birleþmeleri Açýsýndan Karþýlaþtýrýlmasý .....................................................72 Þekil 3.1. OECD Ülkelerine Giren ve Çýkan Yabancý Sermaye Yatýrým Akýþlarý .....81 Þekil 3.2. En Büyük 100 Çok Uluslu Gýda Þirketi Ýþtiraklerinin Sayýsý ....................82 KISIM 2 TÜRK GIDA ÝÞLEME SANAYÝÝNDE YAPI VE DAVRANIÞ Þekil Þekil Þekil Þekil Þekil Þekil Þekil Þekil Þekil Þekil Þekil 1.1. 1.2. 1.3. 1.4. Toplam Ýmalat Sanayii ve Gýda Sanayii Üretimi......................................110 Mevsimsellikten Arýndýrýlmýþ Gýda Üretim Endeksi ................................111 Toplam Ýmalat ve Gýda Sanayii Kapasite Kullaným Oranlarý..................112 Firma Sayýsý Olarak Gýda Sektörünün Toplam Ýmalat Sanayii Ýçindeki Payý .............................................................................................115 1.5. Gýda Ýþleme Sanayiinin Genel Durumu...................................................116 1.6 Gýda Ýþleme Sanayiinin Ýmalat Sanayiindeki Payý ...................................117 1.7. Gýda Ýþleme Sanayiinde Kamu Kesiminin Payý .......................................118 1.8. 1994 ve 2002 Yýllarýnda Ortalama Hane Halký Tüketim Harcamalarý....120 1.9. Büyük Perakendeciler ve Toplam Perakendicilikteki Paylarýnýn Bölgesel Daðýlýmý .....................................................................................................129 1.10. Bölgelere Göre Özel Marka Pazar Paylarý ve Büyüme Oranlarý .......135 2.1. Avrupa Birliði Bölge Sýnýfýlandýrmasýna Göre Gýda Yoðunlaþmasý ....142 Þekil Þekil Þekil Þekil Þekil Þekil Þekil Þekil 2.2. 2.3. 2.4. 2.5. 2.6. 2.7. 2.8. 2.9. Þekil 2.10. Þekil 2.11. Þekil 2.12. Þekil Þekil Þekil Þekil Þekil Þekil Þekil Þekil Þekil Þekil 2.13. 2.14. 2.15. 2.16. 2.17. 2.18. 2.19. 2.20. 2.21. 3.1. Þekil Þekil Þekil Þekil Þekil Þekil Þekil Þekil 3.2. 3.3. 3.4. 3.5. 3.6. 3.7. 3.8. 3.9: Þekil 3.10. Þekil 3.11. Þekil 3.12. Þekil 3.13. Türkiyede Ýllere Göre Yoðunlaþma .....................................................144 Türkiyede Ýllerin Temel Geçim Kaynaklarý.........................................144 Yýllar Ýtibariyle Alt Sektörlerde Firma Sayýsý ........................................147 Gýda Sanayii Alt Sektörlerinde Piyasa Yoðunlaþmasý ..........................149 1950-2001 Gýda Sanayii Mark-Up .........................................................154 1950-2001 Gýda Sanayii Kar/Çýktý Oranlarý ..........................................155 1950-2001 Gýda Sanayii Kar/Katma Deðer...........................................155 Et, Süt, Su Ürünleri ve Meyve ve Sebze Ýþleme Sanayinde Mark-Up .................................................................................................156 Ýçecek Sanayilerinde Mark-Up..............................................................157 Un ve Þeker ile Ýlgili Sanayilerde Mark-Up..........................................157 Yaðlar ve Baþka Yerde Sýnýflandýrýlmayan Gýda Maddeleri Sanayinde Karlar ...................................................................................158 Mevsimsellikten Arýndýrýlmýþ Toplam Gýda Ýhracatý ............................159 Gýda ve Tarým Ýhracatý 1996-2006 ........................................................159 Mevsimsellikten Arýndýrýlmýþ Balýk Ýhracatý..........................................160 ISIC Toplam Gýda Ýthalat ve Ýhracat ve Toplamdaki Payý...................160 Mezbaha Ürünleri Ýhracatý ....................................................................161 Süt Ürünleri Ýhracatý ..............................................................................162 Hububat Ýhracatý ...................................................................................162 Meyve Ýhracatý .......................................................................................163 Diðer Ürünlerin Ýhracatý........................................................................163 ÝSO veri Tabanýnda Gýda Sanayii Firmalarýnýn Toplam Firma Sayýsýna Oraný........................................................................................168 ÝSO 500 Gýda Sanayii Toplam Ýstihdam 1977-2004 .............................169 ÝSO 500 Gýda Sanayii Ortalama Ýstihdam 1977-2004..........................170 ÝSO 500 Gýda Sanayii Firma Ýstihdamý 1977-2004................................170 ÝSO 500 Toplam Ýhracat ........................................................................171 Toplam Üretimden Satýþlarda Yüzde Deðiþim.....................................173 Ortalama Net Kar Haddi ......................................................................173 Gýda Sanayii Yabancý Sermayeli Þirketler ............................................179 Yýllar Ýtibarýyla Gýda Sanayiine Yatýrým Yapan Yabancý Sermayeli Þirketler ..................................................................................................179 Yabancý Sermayeli Gýda Þirketlerinde Yýllar Ýtibarýyla Yabancý Sermaye Yapýsý........................................................................181 Gýda Þirketlerinde Yabancý Ortak Sayýsýnýn Ortaklýk Türüne Göre Daðýlýmý ........................................................................................182 Yabancý Sermayeli Gýda Þirketlerinin Yatýrým Türlerine Göre Bölgesel Daðýlýmý ..................................................................................183 ÝMKB Kote Þirketlerin Ön Bilgileri .......................................................191 ÖZET ÖZET 21. yüzyýlda küreselleþmenin artmasýyla sadece ulusal düzeyde yapýlan sektörel rekabet analizleri, ülke ekonomilerinin sanayii yapýlarýnýn tanýmlanabilmesi için yeterli olmamaktadýr. Ýncelemeye konu olan ülkenin, dünya ekonomisi içersindeki yeri göz önünde tutularak incelenmesi ve ulusal rekabet gücünün uluslararasý rekabet koþullarý açýsýndan irdelenmesi gerekmektedir. Bu baðlamda, dünya gýda sanayii ve çokuluslu gýda þirketlerinin tekelci yapýlarýnýn incelenmesi, Türkiye gýda sanayiinin yapýsýnýn ve gýda þirketlerinin rekabet güçlerinin saptanmasýnda önemli ipuçlarý vermektedir. Tarým, hayvancýlýk ve balýkçýlýk sektörlerinden elde edilen hammaddelerin endüstriyel olarak dönüþümlerini içeren bir imalat sanayii kolu olan gýda sanayii, 2 trilyon ABD dolarýnýn üzerinde gerçekleþtirilen yýllýk satýþlarý ile, dünya imalat sanayiinin en önemli kolu olarak ortaya çýkmaktadýr. Gýda sanayii, geliþmiþ OECD ülkelerinde yarattýðý katma deðer (dünya çapýnda toplam iþleme sanayii tarafýndan yaratýlan katma deðerin %15'i) ve toplam ücretli çalýþanlar sayýsý açýsýndan diðer imalat sanayii kollarý arasýnda ayrýcalýklý bir yer tutmaktadýr. Gýdanýn sadece bir ticari meta deðil, ayný zamanda insan yaþamýnýn en önemli ihtiyaçlarýndan biri oluþu, gýda sanayiinin sürdürülebilir ve daimi bir büyüme oranýný korumasýna neden olmaktadýr. Bu genel yapý içerisinde, çokuluslu gýda þirketlerinin, küreselleþme ve dünya ekonomisinin serbestleþmesinde oynadýklarý önemli rol de yadsýnamaz. Uyguladýklarý yeniden yapýlanma politikalarý ve büyüme stratejileri, ekonomik ve mali performanslarý ile özellikle geliþmekte olan ülkelerin ekonomik yapýlarýnýn þekillenmesini kuvvetle etkilemektedirler. Bu nedenle "Uluslararasý Rekabet Stratejileri: Türkiye Gýda Sanayii araþtýrmasý iki bölüm olarak hazýrlanmýþtýr. Birinci bölüm dünya gýda sanayiinin yapýsýný ve çokuluslu þirketlerin yayýlma stratejilerini, ikinci bölüm ise Türk gýda iþleme sanayiinde yapý ve davranýþlarý incelemektedir. I. Dünya Gýda Sanayii ve Çokuluslu Þirketlerin Yayýlma Stratejileri Dünyanýn en büyük çokuluslu gýda þirketinden oluþan gýda oligopolü son otuz yýl içerisinde önemli deðiþimler yaþamýþtýr. Önemli endüstriyel ve mali yapýsal deðiþimlerden geçen bu çokuluslu þirketlerin sadece %30'u 1974'den 2005 yýlýna kadar ayný güçle ve boyutlarla en büyük 100 þirket sýralamasýnda kalabilmeyi baþarmýþtýr. 2005 yýlýnda toplam satýþtan elde edilen gelir göz önüne alýndýðýnda, Kuzey Amerika (ABD, Kanada ve Bermuda), dünya toplamýnýn % 48'i ile en büyük güç olarak ortaya çýkmaktadýr. Batý Avrupa (Avrupa Birliði ve Ýsviçre), bu toplamýn %38'ini, Japonya ise %11'ini, diðer ülkeler (Kanada, Meksika, Avustralya, Filipinler) ise %4'ünü ellerinde bulundurmaktadýr. Dev gýda çokuluslularýn 2005 yýlý ekonomik ve mali performanslarý genellikle büyük farklýlýklar göstermektedir. Net karýn toplam satýþlara oraný göz önüne alýndýðýnda en yüksek oran %12.0 olarak Belçika'lý, en düþük oran ise %1.2 olarak Ýtalya'lý çokuluslular tarafýndan gerçekleþtirilmiþtir. Ayný oran Ýngiliz kökenli gýda devleri için %10.6, Amerikan firmalarý için %7.4 ve Fransa çýkýþlý gýda firmalarý için ise %5.9 olarak hesaplanmýþtýr. Firmalarýn ülkelere göre sayýsal daðýlýmýnda önemli eþitsizlikler görülmektedir. Ýsviçre, Nestlé ve Barry Caillebot ile sýralamaya girerken, Nestlé, 73 milyar ABD dolarlýk cirosu sayesinde birinci sýrayý almakta ve ilk 100 çokuluslunun toplam satýþlarýnýn % 6.9'unu elinde tutmaktadýr. Fransa 7 çokuluslu gýda þirketinin ana ülkesi olmasýna raðmen bu toplamýn sadece %5.3'üne sahiptir. ABD, 34 firmayý barýndýrdýðý gibi, toplam satýþlarýn %42.8'ini gerçekleþtirmekte, Japonya ise 18 firma ve toplam satýþlardan %11.2 payla sýralamada önemli bir yerde bulunmakta, Hollanda ise 7 firma ile %7.7 paya sahip olmaktadýr. Sektörel uzmanlaþmanýn ekonomik ve mali performanslar üzerinde önemli etkileri bulunmaktadýr: alkolsüz içkiler yapýmýnda ortalama karlýlýk oraný %15 gibi önemli bir düzeye çýkarken, süt ürünleri yapýmýnda ortalama karlýlýk oraný %0.5'lerin altýna düþmektedir. Alkollü içkiler yapýmýnda uzmanlaþmýþ çokuluslular da ortalama %9.4 karlýlýk oraný ile ön sýralarda yer almaktadýrlar. « Çokürünlü » olarak tanýmlýyabileceðimiz birkaç gýda alt-sektöründe birden faaliyet gösteren çokuluslular da (100 çokuluslunun 25'i) %6.8'lik bir karlýlýk oraný ile ilk 100 þirket ortalamasýnýn üzerinde yer almaktadýrlar. Pazar büyüklüðü, karlýlýk ve verimlilik arasýnda kuvvetli bir iliþki bulunduðunu söylemek mümkün deðildir. Kullanýlan teknoloji ve pazarlama tekniklerinin modernliði de açýklayýcý öðeler olarak görülmemektedirler. Bu durumda, firmanýn tarým-gýda zincirindeki yeri en açýklayýcý öðe olarak ortaya çýkmaktadýr. Diðer açýklayýcý öðeler ise portföyünün yapýsal özellikleri (çokürünlü firmalarýn yüksek performanslarý) ve iþletmecilik yetenekleridir. Yeniden Yapýlanma Operasyonlarý Gýda þirketlerinin büyüme stratejilerini uygulamak için en fazla kullandýklarý yöntem olarak þirket satýnalmalarý ve þirket evlenmeleri dikkat çekmektedir. Dünyanýn ilk 100 gýda çokuluslusunun gerçekleþtirdikleri yeniden yapýlanma operasyonlarý, 1990 yýlýndan beri sabit bir seyir takip etmekte ve yýlda yaklaþýk 300 operasyon gerçekleþmektedir. Azýnlýk payda satýn almalarý, ortak giriþimleri, daðýtým anlaþmalarýný, lisans anlaþmalarýný, franchising anlaþmalarýný ve diðer ortaklýk biçimlerini içeren operasyonlarýn gýda çokuluslularý tarafýndan gerçekleþtirilen tüm operasyonlar içerisindeki paylarý, %1618 arasýnda deðiþmektedir. Ancak 2000 yýlýndan bu yana bir düþüþ eðiliminin de olduðunu belirtmekte yarar vardýr. Doðrudan sermaye yatýrýmlarýnýn ise (greenfield investments) toplam operasyonlar içerisindeki paylarý 1987-1997 yýllarý arasýnda %3-5 arasýnda deðiþirken, bu pay 2000 yýlýndan itibaren ufak bir artýþla %6'ya ulaþmýþtýr. Bu yatýrýmlar sadece yeni yan þirket ve temsilcilik kurulmasý olarak kalmamýþ, yeni fabrikalarýn kurulmasýna kadar da uzanmýþtýr. Stratejik küçülme (divestitures) operasyonlarý da artýþ gösteren operasyonlar arasýnda yer almaktadýr. Bu baðlamda, þirket satýþlarýnýn toplamdaki göreceli aðýrlýklarý, 1987-1997 yýllarý arasýnda %19-22 arasýnda seyrederken 2000'li yýllarda %30'lara yaklaþmýþtýr. Bu tip operasyonlar içerisinde en göze çarpan kategori, 1990'dan bu yana « fabrika kapatma » ve « yan þirket birleþtirme » olarak ortaya çýkmaktadýr. Batý ekonomilerinin daralmasý ve dünya mali pazarlarýný yönlendiren finans þirketlerinin, dünyanýn önemli borsalarýna kayýtlý bu çokuluslu þirketlerin yatýrýmlarýnýn getirdiði verimlilik koþullarý üzerinde gittikçe daha fazla artan bir baský yaratmalarý, « kamusal ele geçirme» (takeovers) operasyonlarýnýn 1990'lý yýllarýn sonunda tekrar ortaya çýkmasýnýn önemli nedenleridir. Özellikle « çok-faaliyetli » çokuluslular (Unilever, Nestlé, Diageo, Philip Morris gibi) bu yýllarda aktif politikalar benimsayerek olaðanüstü operasyonlara imzalarýný atmýþlardýr. Gýda çokuluslularýnýn gerçekleþtirdikleri operasyonlar daha çok gelir düzeyi yüksek ülkelerde yoðunlaþmaktadýr. 1987 ve 2006 yýllarý arasýnda gerçekleþtirilen bu operasyonlarýn %72'si Batý Avrupa'da (büyük bir çoðunluðu Avrupa Birliði'nde) ve NAFTA ülkelerindedir. OECD üçlüsünün (TRÝAD) üçüncü ayaðý durumunda bulunan Japonya, sözkonusu dönemde 149 operasyona evsahipliði yapmýþtýr. Orta ve Doðu Avrupa ülkeleri (ODA), yeniden yapýlanma operasyonlarýnýn üçüncü en çekici alaný olarak görülmektedir. MERCOSUR ülkeleri de geleneksel yabancý sermaye çeken bölge olarak ortaya çýkmaktadýr. Afrika ve Asya ülkelerinin yeraldýðý « düþük gelir düzeyli » ülkeler ise, 1987-2006 yýllarý arasýnda gerçekleþtirilen tüm operasyonlarýn sadece %2'sinin evsahipliði yapmýþtýr. Gýda çokuluslularý, « orta düþük gelir » veya « fakir » ülkelere yatýrým yaparken, yerel lider þirketler ile ortaklýk kurmak, lisans/daðýtým anlaþmalarý çerçevesinde iþbirliði geliþtirmek veya kýsmi katýlýmlarda bulunmak gibi operasyonlarý tercih etmektedirler. « Stratejik küçülme » (divestitures) operasyonlarýnýn %35'inin Batý Avrupa'da gerçekleþmesi, bu pazarýn hala bir yeniden yapýlanma süreci yaþadýðýnýn bir iþaretidir. Ayrýca bu durum, sanayii yapýsýnýn halen yüksek bir yoðunluða ulaþmadýðýný göstermektedir. Tüm sanayileþmiþ Batý Avrupa ülkelerini bir araya getiren Avrupa Birliði ve Kuzey Amerika ülkelerini birleþtiren NAFTA birliði, gýda çokuluslularýnýn gerçekleþtirdikleri toplam þirket satýnalma ve birleþmelerinin dörte üçünün hedef bölgesidir. ODA'larýn toplamda bu türdeki operasyonlarýn %8.3'ünü; Latin Amerika bölgesel anlaþmasýna (MERCOSUR) dahil ülkelerin %4.3'ünü, Uzak Doðu Asya'daki ülkeleri biraraya getiren ASEAN anlaþmasýna dahil ülkelerin ise %1.7'sini barýndýrmaktadýr. Diðer yandan, günümüzde Tayvan ve Hong Kong'u da içersine alan Büyük Çin ise tek baþýna bu türdeki operasyonlarýn %2.6'sýnýn hedef ülkesi olarak ortaya çýkmaktadýr. Güney ve Doðu Akdeniz ülkelerinde gerçekleþtirilen þirket satýnalmalarý ve birleþmeleri incelendiðinde, Avrupa Birliði ile gerçekleþtirilen ikili anlaþmalar ve Serbest Bölge giriþimlerine raðmen, bu bölgenin, %1.8'lik bir payla dünyanýn diðer bölgelerine göre çok daha az çekici bir konumda olduðu tespit edilmektedir. Yatýrýmcý gýda çokuluslularýnýn coðrafi kökenlerine bakýldýðýnda, coðrafi ve kültürel yakýnlýðýn en önemli deðiþken olduðu tespit edilmiþtir. Batý Avrupa'da gerçekleþtirilen þirket satýnalma ve birleþmelerinin %80.7'si Batý Avrupa kökenli þirketler, NAFTA bölgesinde gerçekleþtirilen operasyonlarýn %53.7'si ABD çýkýþlý çokuluslular tarafýndan gerçekleþtirilmiþtir. Yine Güney ve Doðu Akdeniz ülkelerinde gerçekleþtirilen operasyonlarýn %74.7'si, ODA'larda gerçekleþtirilen operasyonlarýn %72.4'ü ve petrol zengini Arap ülkelerde gerçekleþtirilen operasyonlarýn %66.7'si Batý Avrupa'lý çokuluslularýn yatýrýmýdýr. Ancak, bazý Batý Avrupalý þirketlerin daha uzak pazarlara yayýldýðý da gözardý edilmemelidir : Güney Asya'daki operasyonlarýn %66.7'si, MERCOSUR'deki operasyonlarýn % 63'ü, Çin'deki operasyonlarýn %55.6'sý ve Kore'deki operasyonlarýn %57.9'u Batý Avrupa ülkelerinin gýda çokuluslularý tarafindan gerçekleþtirilmiþtir. Bu durum daha çok bu gýda devlerinin yeni pazar arayýþlarý olarak deðerlendirilmelidir. Gýda çokuluslularýnýn yeniden yapýlanma stratejilerinde öne çýkan sektörlere bakýldýðýnda, tarýmsal girdi yapýmý sanayiinin, tütün iþleme sanayiinin, kimya ürünleri ve ilaç sanayiinin, küresel tarým-gýda zinciri panoramasýnýn dýþýna itilen sektörler arasýnda yer aldýðý görülmektedir. Bu alanda faaliyet gösteren çokuluslular ya tamamen en büyük 100 sýralamasýndan ayrýlmýþlar ya da hayvan yemi, tohumculuk gibi sektörlerde faaliyet gösteren yan þirketlerini satmýþlardýr. Diðer yandan, dev sanayii komplekslerinin devri de kapanmýþtýr. Gýda ve içecek sanayinin dev kuruluþlarý, yatay yayýlma sürecinde, ürün farklýlaþtýrmasý ve pazar bölümlendirmesine daha da fazla aðýrlýk vermektedirler. Süt sanayiinin dýþýnda hiç bir faaliyet dalý yatýrýmlarý çeken odak sektör olarak ortaya çýkmamaktadýr. Tam tersine, sektörler arasýnda uyumlu bir daðýlýþ söz konusudur. Buna karþýn, geliþmekte olan ülkelerin pazarlarýnda bazý eðilimleri gözlemlemek mümkündür: süt iþleme sanayii, biracýlýk ve alkolsüz içkiler, geliþmekte olan ülkelerde büyümeye en yatkýn sektörler olarak ortaya çýkmaktadýr. Gýda çokuluslularýnýn jeostratejileri incelendiðinde, 1985 ve 2002 yýlý arasýnda gýda þirketlerinin uluslararasý yayýlmasýnýn hýzlanarak arttýðý görülmektedir. 1985 yýlýnda dünyanýn en büyük ilk 100 gýda çokuluslu þirketinin yabancý ülkelerdeki yan þirket sayýsý toplam yan þirketlerinin %36'sýný oluþtururken, bu oran 1996 yýlýnda %62'ye ve 1999 ve 2002 yýllarýnda da %68'e kadar yükselmiþtir. Bu dönem içerisinde 100 çokuluslunun toplam yan þirket sayýsý 8,249'dan 7,697'e gerilemiþtir. Yeniden odaklanma stratejileri, Batý Avrupa, ABD, Okyanusya'daki yan þirketlerin sayýsýnýn azalmasýna yol açmýþtýr. Ancak yeniden yapýlanma operasyonlarýnda da görüldüðü gibi bu geliþime paralel olarak kalkýnmakta olan ülkelerdeki yan þirket sayýsýnda önemli artýþlar saptanmýþtýr. Bu ülkeler arasýna Güney Afrika, Orta ve Doðu Avrupa ülkeleri yeralmaktadýr. ODA'lardaki yan þirketlerin sayýsý, 1996 ve 2002 yýllarý arasýnda 2.3 kat bir artýþ gösterirken, Güney ve Doðu Akdenizdeki yan þirketlerin sayýsý ayný dönemde 2.6 kat artmýþ, Latin Amerika'daki yan þirketlerin sayýsý ise, 1996'da 474 iken 2002 yýlýnda 827'e çýkmýþtýr. Ýlk 100 gýda çokuluslusunun, 2002 yýlýnda sayýlan yan þirketlerinin %62'si gelir düzeyi yüksek ülkelerde, %33'ü orta gelir düzeyindeki ülkelerde ve %5'den biraz daha azý da gelir düzeyi düþük ülkelerde faaliyet göstermektedir. Tüketicinin alým gücünün yanýsýra harcama eðiliminin de þirketlerin ürün farklýlaþtýrma stratejileri üzerinde ne kadar etkili olduðunu görmemiz böylece mümkün olmaktadýr. Þirket satýnalma ve birleþmelerinde ortaya çýkan sonuçlardan olan coðrafi yakýnlýk ve kültürel baðlarýn etkisi, yan þirketlerin yerleþtiði ülkelerin coðrafi konumu ile de pekiþtirilmektedir. Örneðin, Batý Avrupa kökenli çokuluslularýnýn yan þirketlerinin %70'i, Güney ve Doðu Akdeniz ülkelerinde, ODA'da ve Batý Avrupa'da bulunmaktadýr. Japon yatýrýmlarýnýn %74'ü ASEAN ekonomik birliðine dahil Uzak Doðu Asya ülkelerinde, Büyük Çin'de ve Kore'de gerçekleþtirilmiþtir. ABD kökenli çokuluslular ise çoðunlukla NAFTA ve MERCOSUR ülkelerine yönelmektedirler. Ancak buralarda iþlettikleri yan þirketlerin toplam içerisindeki payý sadece %44'dür ve zengin OECD ülke kökenli çokuluslularýn uluslararasý geliþme endeksinin en düþük oranýný sergilemektedir. II. Türk Gýda Ýþleme Sanayiinde Yapý ve Davranýþ Zengin tarýmsal kaynaklarý ile gýda iþleme sanayii Türkiye ekonomisinde ilk kurulmuþ sektörlerden biridir. Gýda sanayiinin GSYÝH içindeki payý son on beþ yýllýk dönemde %4.6'dan %4.8'e yükselmiþtir. Bu deðiþim küçük gibi görülmekle birlikte ekonominin diðer sektörlerindeki büyümenin bunda etkili olduðu ifade edilmelidir. Diðer taraftan, gýda sanayiinin 1995-2002 döneminde sabit fiyatlarla üretim deðeri artýþ ortalamasýna bakýldýðýnda, ekonominin genelinde üretim artýþ oraný %2.8 civarýndayken, gýda sanayiinde bu oranýn %3.2 olduðu görülmektedir. Gümrük Birliði sonrasý sektörün üretim yapýsý incelendiðinde, gýda sanayi üretimindeki mevsimsellik hemen kendini göstermektedir. Diðer yandan da kullanýlan teknoloji de önemli bir etken olarak ortaya çýkmaktadýr. Türkiye'de modern teknolojileri kullanan büyük kapasiteli tesislerin sayýsýnýn yaklaþýk 2000 civarýnda olduðu kaydedilmektedir. Kurulu toplam kapasitenin büyük bir kýsmý modern tesislere aittir. Gýda sanayinde uzun yýllar kapasite kullanýmý %70 olup bu oran alt sektörlere göre deðiþmektedir. Fazla kapasite gýda sanayi alt sektörleri itibarýyla önemli bir sorundur. Gýda iþleme sanayiinin karþýlaþtýðý en önemli problemlerden biri olan aþýrý kapasite sorunu, hammadde arzýndaki sürekliliðinin olmamasý, sabit kalitede ve miktarda ürünün üretilememesi gibi nedenlerden kaynaklanmaktadýr. Bu durum, tarým ile endüstri arasýnda etkin bir koordinasyon eksikliði sorunun artmasýna neden olmaktadýr. Ayrýca, pazarlama kanallarýndaki çeþitli sorunlardan dolayý imalat sanayindeki kayýt dýþý sektör çok aktiftir. Gýda iþleme sanayiinin toplam imalat sanayii içerisindeki yeri firma sayýsý olarak incelendiðinde, 1950'li yýllardan günümüze kadar gýda firmalarýnýn toplam imalat þirketlerine oranýnýn %41.6'dan %20'lere düþtüðü gözlenmektedir. Bu düþüþ günümüzde de devam etmektedir. Buna karþýn, gýda sektörünün toplam imalat sanayindeki çýktýsýnýn payý (katma deðer, çalýþýlan toplam saat, ücretlerin ve iþçi sayýsý) 1993-2000 yýllarý arasýnda artýþ göstermektedir. Gýda sanayiinin yapýsýný ve geliþme eðilimini saptayan en önemli öðelerinden birisi de taleptir. Tüketim kalýplarýnýn evrimi ve perakende sektörünün yapýsý gýda sanayiinin geliþmesini direkt olarak etkilemektedir. Diyetlerin çeþitlendirilmesi sürecinin bir parçasý olarak, iþlenmiþ gýda ürünlerinin tüketimi artmaktadýr. Kiþi baþýna gelirýn artmasý, kadýn nüfusun gittikçe daha çok ekonomik çalýþma yaþamýna katýlýþý, yaþama biçimlerinin kentleþme sonucu deðiþmesi, ve çekirdek aile yapýsýnýn yaygýnlaþmasý sonucu hane halký harcama kalýplarý deðiþmektedir. Hane halký gittikçe daha fazla, gýda kalitesi ve güvenliðine önem vermeye baþlamaþtr. Bunun sonucu olarak, dökme þeklinde ürün satýn almaktan çok güvendikleri markalarý ve paketli ürünleri tercih etmektedirler. Markanýn þöhreti genelde ürün kalitesinin garantisi anlamýný taþýmaktadýr. Son yýllarda öne çýkan bir baþka eðilim de organik ya da doðal meyve ve sebzelerde ve bunlardan üretilen ürünlerde görülmektedir. Yüksek gelir grubu artýk tarýmsal kimyasallarýn kullanýldýðý ürünleri tüketmek istememektedir. Diðer yandan, gýda ürünleri ve içeceðe ayrýlan göreceli paylar, gittikçe artan bir þekilde de yolculuk ve gezi, kültür ve eðlence ve ev dýþý yemek harcamalarýna kaymýþtýr. Bu geliþmelere raðmen, gýda harcamalarýnda görülen genel eðilim fiyat esnekliðinin çok yüksek oranlarda seyretmesidir. Bu geliþmelere raðmen perakende fiyatlar gýda ürünleri tüketim artýþýnýn önündeki gerçek engel olarak ortaya çýkmaktadýr. Mevsimlik ve bölgesel perakende fiyat farklýlýklarý kiþi baþýna gýda tüketimini nitel ve nicel olarak doðrudan etkilemektedir. Kýrsal ve kentsel tüketim kalýplarý arasýnda önemli farklýlýklar bulunmaktadýr. Bu farklýlýklar bölgelere göre önemli boyutlara ulaþmaktadýr. 2000 yýlý nüfus sayýmý sonuçlarýna göre, 100,000 kiþiden fazla nüfusu olan yerleþim yerlerinde Marmara ve Ege bölgelerinin Türkiye toplamý içerisindeki payý %53.2, 300,000 kiþiden fazla nüfusu olan kentlerdeki payý ise %52.8'dir. Diðer taraftan, Karadeniz Bölgesi, Doðu ve Güney Doðu Anadolu bölgesi ekonomik açýdan daha az yatýrým almakta ve belirli bir az geliþmiþlik göstermektedirler. Ýklim koþullarýnýn da az geliþmiþ bölgelerdeki tarýmsal üretime olumsuz etkileri de göz önüne alýnýnca, bölgesel farklýlýklarýn daha da önem kazandýklarý görülmektedir. Türkiye nüfusunun %30'luk bir bölümünün zor yaþam koþullarýnda olduðu varsayýlabilir. Bu nüfus grubunun iþlenmemiþ veya kayýt dýþý sektörün sunduðu az iþlenmiþ gýda ürünlerine kayacaðý açýktýr. Gýda sanayiinin alt sektörlerinde gerçekleþtirilecek ölçek ekonomileri ve kapasite kullanýmýnýn artýþý bir ölçüde perakende fiyatlarýný düþürecek ve daha dar gelirli tüketici gruplarýnda da bir talep artýþý oluþturacaktýr. Modern perakende sektörü, Türkiye'de en hýzlý geliþen sektörlerden birisidir. 1950'li yýllarýn baþýndan itibaren büyük kentlerde var olan sektör asýl geliþmesini 1985 yýlýndan itibaren büyük alýþveriþ merkezleri ve süpermarket zincirleri kurulmaya baþlamasýyla gerçekleþtirmiþtir. Pazara yabancý sermayenin de girmesi, özellikle Avrupa sermayesinin kendi topraklarýndaki kýsýtlamalardan dolayý yeni alanlar aramalarý ve bunun için Türkiye'yi seçmeleri de bu geliþmeyi hýzlandýrýcý öðelerdendir. Bu büyük ölçekli perakendecilerle rekabet edebilmek için küçük perakendeciler de bir araya gelerek sendikal iþletmeler kurmuþlardýr. Anmar, Ýsmar ve Karmar çeþitli þehirlerde kurulmuþ olan bu türdeki perakendecilerdir. Günümüzde perakende sektörü Türkiye ekonomisinin GSYÝH'nýn %11'ini ve istihdamýn %8'ini saðlayan önemli bir oyuncudur. Hýzlý tüketim maddeleri perakendeciliði ise kayýt altýndaki perakende pazarýnýn %37'sini temsil etmektedir. Harcamalar yöntemiyle GSYÝH içinde özel nihai tüketim harcamalarý altýnda gösterilen gýda ve içecek harcamalarý 2005 yýlýnda 101,4 milyon YTL diðer bir deyiþle yaklaþýk 76 milyar ABD dolarý civarýndadýr. Türk perakende sektöründe 2004 yýlý itibarýyla 50 zincir faaliyet göstermektedir. 2000'li yýllar, uluslararasý zincirlerin büyük þehirlerden Anadolu'ya açýlmasýna ve artan rekabet, düþen kar marjlarý ve ölçek ekonomisinin giderek önem kazanmasý sonucu konsolidasyonlarýn yaþanmasýna tanýklýk etmiþtir. Konsolidasyonlarýn bir baþka nedeni olarak küçük pazar paylarýný da göstermek mümkündür. Gýda perakendeciliði sektörü pazar paylarý itibarýyla küçük paylara bölünmüþtür. Hiçbir oyuncu %3'ün üzerine çýkamamaktadýr. Süpermarket ve hipermarketlerin perakende pazarýnda paylarýnýn artmasýnýn yaný sýra son yýllarda dikkat çeken önemli bir baþka geliþme de özel markalý ürünlerin (private label) yükseliþidir. 2005 yýlý rakamlarýna göre, özel markalý ürünlerin toplam satýþlardaki payý %17'dir ve 2003 yýlýna göre %5 artmýþtýr. Markalý ürünlerin büyüme rakamý %2 iken, özel markalý ürünlerin %5 oranýnda büyüme kaydetmeleri dikkat çekici bir durum olarak deðerlendirilebilir. Özel markalý gýda ürünlerinin tüketici harcamalarýndaki payý %31.1 ile en hýzlý artan kategoriyi oluþturmaktadýr. Gýda ve içecek sanayiinin ekonomik ve mali performanslarý konumunda bölgesel farklýlýklar incelendiðinde, gýda sektöründe ücretle çalýþanlarýn yaklaþýk olarak %39'unun Ýstanbul, Ýzmir, Bursa, Kocaeli, Ankara gibi kentleþme oranýnýn yüksek olduðu illerde yoðunlaþtýðý gözlenmektedir. Ancak gýda sektörü, Herfindahl uzmanlaþma endeksi sonuçlarýnýn da gösterdiði þekilde ülkenin her bölgesinde yaygýndýr. Yoðunlaþmanýn en fazla olduðu ilk 20 sektör içerisinde sadece çay ve kahve imalatý görülmektedir. Yoðunlaþmanýn en az olduðu sektörlerde, öðütülmüþ tarým ürünleri imalatý ve et hayvanlarý için yem imalatý öne çýkmaktadýr. Yýllar itibarýyla firma sayýlarý alt sektörlerde ilginç geliþmeler sergilemiþtir. 1980 yýlýndan 2000 yýlýna kadar firma sayýsýnýn sürekli arttýðý sektörler Mezbaha Ürünleri, Süt ve Süt Ürünleri, Sebze ve Meyve Ýþleme ve Þeker Üretimi ve Arýtýmý sektörleri olarak sýralanmaktadýr. Firma sayýsýnýn dalgalanmalar gösterdiði ancak son yýllarda artýþ trendine girdiði sektörler Þekerleme, Kakao, Çikolata vb. maddeler, Baþka yerde Sýnýflandýrýlmamýþ Gýda Ürünleri Üretimi ve Damýtýk Alkollü Ýçkiler Üretimi sektörleri olarak görülmektedir. Firma sayýsýnýn arttýðý sektörler ise Su Ürünleri, Bitkisel ve Hayvansal Yaðlar, Un ve Unlu Mamuller, Ýþlenmiþ Unlu Ürünler ve Þarap Üretimi sektörleridir. Önce artýþlarýn yaþandýðý daha sonra ise firma sayýsýnýn azaldýðý sektör ise alkolsüz içkiler üretimidir. Piyasa Yoðunlaþmasý göz önüne alýndýðýnda, Türk gýda iþleme sanayiinin bazý alt sektörlerinin henüz olgun ve istikrarlý olmadýðý ortaya çýkmaktadýr. Kullanýcý dostu paketlenmiþ gýdalar, dondurulmuþ gýdalar, alkolsüz içecekler ve þiþelenmiþ sular, iþlenmiþ ve hazýr etlerin geliþme potansiyeli yüksektir. Türkiye'de daha çok düþük gelir gruplarý tüketici davranýþlarýný belirlemektedir ve dolayýsýyla söz konusu alt sektörlerin geliþmesinin önünde önemli bir engel teþkil etmektedir. Diðer bir deyiþle Türk tüketicisinin büyük çoðunluðu düþük gelirli tüketici grubuna girmektedir ve ürün fiyatlarý satýn alma kararlarýnýn hala en önemli belirleyicisidir. Ýlk firmanýn piyasa paylarýný irdeleyen CR 4 oranlarýna göre, 2000'li yýllarýn baþýnda, damýtýlmýþ alkollü içkiler (%71), þarap (%73), bira ve malt (%77), alkolsüz içkiler (%68), sebze ve meyve konserveleri (%68), su ürünleri iþleme (%68), dondurulmuþ et (%57), þekerleme, kakao ve çikolata yapýmý (%59) ve süt sektörü (%50) gibi sanayii dallarýnda yoðunlaþma oldukça yüksektir. Orta yoðunluða sahip alt sektörler olarak, et iþleme (%35), bitkisel ve hayvansal yaðlar sanayii (%35), fýrýn ürünleri (%35), þeker sanayii (%36) sayýlabilir. Sebze ve meyve iþleme sanayii %20'lik ve öðütülmüþ tahýl ürünleri de %18'lik yoðunlaþma oranlarý ile rekabete açýk, küçük ve orta boyutlu firma sayýsýnýn yüksek olduðu sanayii dallarý olarak görülmektedir. Türk gýda sanayiinde karlýlýðý hesaplýyabilmek için kullanýlan mark-up ve kar-çýktý oranlarý ve hipotetik Lerner endeksi incelendiðinde, gýda alt sektörlerinin, diðer imalat sanayii dallarýnda olduðu gibi, 1994 krizinden önemli ölçüde etkilenmiþ olsalar bile, sonradan toparlandýklarý ve karlýlýk oranlarýný genel olarak arttýrdýklarý gözlemlenmektedir. Mezbaha ürünleri sanayisinde aþýrý dalgalanmalar olmamakla birlikte 1990'lý yýlarýn ilk çeyreðinden sonra dalgalanmalarýn arttýðý gözlemlenmektedir. Süt ve süt ürünlerinde artan karlar sektörde varolan yabancý yatýrýmcýlarýn da incelenen dönemlerde ilgisini çektiði söylenebilir. Dýþa açýklýk oranýnýn yüksek olduðu su ürünleri sanayinde 2001 sonrasý geliþmeler sektördeki rekabetin ve kalitenin arttýðý yönündedir. Diðer yandan, içecek sanayii de oligopolist yapýsýndan dolayý yüksek kar marjlarýyla çalýþmaktadýr. Sektörleri gruplandýrýrken dikkate alýnan yöntem mallarýn birbirine yakýn ikame olmasýdýr. Un ve þeker sanayilerinde kar oranlarý diðer sanayilere göre düþüktür. Þeker üretiminin tekel olduðu göz önüne alýnýrsa 1995 sonrasý karlardaki düþüþ dikkat çekicidir. Bunun yanýnda unlu ürünler sanayinde artan kar marjlarý söz konusudur. Bu dörtlü grupta en yüksek kar marjlarý þekerleme, kakao vb. maddeler sanayinde görülmektedir. Bunun en baþtaki nedeni sektörün oligopolist yapýda olmasýdýr. Son iki sektör yað sanayi ve baþka yerde sýnýflandýrýlmamýþ gýda maddeleri sanayidir. Türkiye'nin gýda ihracatýnda önemli yer tutan iþlenmiþ tarým ürünleri kayýsý, incir, fýndýk gibi ürünler bu 4-basamaklý sektörde sýnýflandýrýlmaktadýr. Kar marjlarýnýn düþüklüðü dikkat çekicidir. Yað sanayinde ise 1992 yýlýna kadar olan artýþ trendi daha sonraki yýllarda yerini düþüþ trendine býrakmýþtýr. Gýda sanayiinin dýþ ticareti son 25 yýlda çok önemli geliþmeler göstermiþtir. Ancak, 1996-2006 yýllarý arasýnda ekonominin krize girdiði dönem itibarýyla toplam gýda ihracatý negatif deðiþim göstermiþtir. 2002 yýlý sonuna doðru ekonominin düzlüðe çýkmasýyla beraber sürekli artmýþtýr. Toplam ihracatta gýdanýn payý 2003 yýlýndan itibaren artmaya baþlamýþtýr. Türkiye gibi geliþmekte olan bir ülke için gýda sektörünün yükselen ihracat payý katma deðerli ürünler üretilmesi açýsýndan sinyaller vermektedir. Katma deðeri düþük gýda ürünlerinin ihracatý yerine katma deðeri yüksek gýda ürünleri yaratarak bu payýn artýþ trendi desteklenmelidir. Ocak 2006 itibarýyla Türkiye'de faaliyet gösteren toplam 258 yabancý sermayeli gýda ürünleri ve içecek imalatý þirketi bulunmaktadýr. Ýmalat sanayine yönelen yabancý sermayeli þirketlerin %10'unun, Türkiye'ye yatýrým yapan tüm yabancý sermayeli þirketlerin ise %2'sinin gýda iþleme sektörüne yatýrým yaptýðýný söyleyebiliriz. Sermaye büyüklüðü olarak söz konusu bu yatýrýmlarý incelersek, 2002-2006 yýllarý arasýnda tüm imalat sanayiine yapýlan 1,463 milyar ABD dolarlýk yatýrýmýn 363 milyon ABD dolarlýk (%25) kýsmý gýda alt sektörüne yapýlmýþtýr. 11,108 milyar ABD dolarlýk toplam yabancý sermaye yatýrýmýnýn ise %3'lük bir kýsmý gýda sektörüne yönelmiþtir. Yabancý þirketler Türkiye'ye yatýrým yapma þekli olarak aðýrlýklý olarak ortak giriþim þeklini tercih etmektedirler. Gýda sektöründe de ayný yapýnýn korunduðu gözlenmektedir: %100 yabancý sermaye yatýrýmlarý %36'lar düzeyinde korunduðu gözlenmektedir: %100 yabancý sermaye yatýrýmlarý %36'lar düzeyinde kalmaktadýr. Sektörde yabancý ülke uyruklu þirketler aðýrlýklý olarak Türk ortaklarla birlikte ortak giriþim yapýsýnda faaliyet göstermektedir (%64.2) ve yabancý-Türk ortaklýðý þeklinde kurulmuþ þirketlerin yarýsýna yakýn kýsmýnda ise yabancý þirketleri azýnlýk paya sahiptir. Ortaklarýn uyruðu incelendiðinde yabancý sermeyeli þirketlerde yabancý sermaye yatýrým veya katýlýmýnýn daha çok AB üye ülkelerden geldiði saptanmýþtýr. Türkiye'nin en baþarýlý 500 sanayi iþletmesinin listelendiði ÝSO sýralamasýnda ise gýda iþleme sanayinde 2004 yýlýnda faaliyet gösteren 22 yabancý sermayeli þirket olduðu tespit edilmiþtir. Söz konusu þirketlerin %27'si doðrudan yabancý sermaye yatýrýmý iken %27'sinde ise yabancý sermaye katýlýmý %10'un altýnda kalmaktadýr. Yabancý sermayeli þirketlerin bu listede yer alan tüm gýda iþleme sanayi þirketlerinin gerçekleþtirdikleri toplam cironun %26.39'unu, yarattýklarý katma deðerin ise %26.17'sini gerçekleþtirmektedirler. Tüm ÝSO 500 büyük sanayi iþletmeleri için bu oranlar %3.4 ve 2.3'tür. 1993'te 9 olan yabancý sermayeli þirketlerin bu 11 yýllýk zaman aralýðýnda önemli bir geliþme gösterdiðini söylememiz mümkündür. Her ne kadar sektördeki tüm yeniden yapýlanma operasyon türlerini sistematik olarak izlememiz veri eksiklikleri nedeniyle mümkün olmasa da sektörde tüm diðer sektörlerde olduðu gibi rekabeti farklýlaþtýran dikey entegrasyonu saðlayacak satýn almalarýn ve özelleþtirmelerin, grup ve holding içi þirket birleþmelerinin ve yatay çeþitlendirme için þirketlerin baþarýlý ama bazen de nostaljik markalarý satýn aldýklarýný gözlemlediðimizi söylemek mümkündür. Gerek Türk gerekse yabancý þirketler tarafýndan 2003 ve 2005 yýllarý arasýnda gerçekleþtirilen birleþme ve satýn alma operasyonlarýný incelediðimizde genelde bu tür operasyonlarýn 2005 itibarýyla daha azalmýþ olduðu saptanmýþtýr. 2003'te tüm sektörler çapýnda gerçekleþtirilen 70 operasyonun 15'i gýda sektörü þirketleri ile ilgiliyken, 2005'te bu oran 178 operasyonda 10'a düþmüþtür. Gýda þirketleri deðeri açýklanmýþ satýn alma ve birleþme iþlemlerinin toplam tutarý 2003, 2004 ve 2005 yýllarý için sýrasýyla 522.96; 31.42 ve 198.93 milyon ABD dolarýdýr. 2000'li yýllarýn baþlarýnda önemli gýda grup þirketlerinin bünyelerinde yer alan þirketlerin operasyonlarýný etkinleþtirmek için birleþtirdikleri ve yeniden yapýlandýrdýklarý gözlemlenmektedir. Diðer bir dikkat çekici unsur ise, özellikle 2004 yýlýnda özelleþtirme kapsamýndaki satýþlarýn ön plana çýkmasýdýr. Bu yýlda gerçekleþtirilen operasyonlarýn sayý olarak %56'sý, tutar olarak da %90'a yakýn kýsmý özelleþtirme þeklinde gerçekleþmiþtir. Gýda sektöründe Türk þirketlerinin birleþme ve satýn alma faaliyetlerinde ön planda olduklarý bir baþka önemli bulgudur. 2003 yýlýnda gerçekleþen 15 faaliyetin 8'inde, 2004'teki 9 faaliyetin tamamýnda ve 2005'in 10 faaliyetinin 7'sinde satýn alan taraf bir Türk yatýrýmcýsý olmuþtur. Az sayýda iþlem gerçekleþtiren yabancý þirketler arasýnda Avrupalý þirketler ön planda görülmektedir. Þirketlerin ortaklýk ve yönetim yapýsýnýn etkinlik üzerinde önemli etkileri bulunmaktadýr. Sistematik bilgilerine ulaþabildiðimiz Ýstanbul Menkul Kýymetler Borsasýna (ÝMKB) kote 23 adet gýda þirketinin sermaye yapýlarý ve yönetim þekilleri genel olarak gýda sektörü hakkýnda bazý ipuçlarý verebilmesi amacýyla genel hatlarýyla incelenmiþtir. Söz konusu þirketler gýda sektörünün büyük ve köklü kuruluþlarýdýr. Þirketlerin yaþý 8 ila 42 yýl arasýnda deðiþmektedir, ortalama yaþ ise 27 yýldýr. Aðýrlýk olarak Ýstanbul ve Ýzmir'de nerkezlidirler ve örneklem geneline baktýðýmýzda gýda sektörünün hemen hemen tüm alt sektörlerinde faaliyet göstermektedirler. Tüm þirketler özel teþebbüstür. Þirketlerin büyük bir çoðunluðu aileler tarafýndan kontrol edilen holding/grup þirketleridir ve/veya aile üyelerinin sahipliðinde bulunmaktadýr. Çoðunluðunu aile þirketlerinin oluþturduðu gýda þirketlerinin tepe yönetim kadrolarýný incelediðimizde sadece iki þirkette genel müdür ve yönetim kurulu baþkanlýðý pozisyonlarý ayný kiþi tarafýndan doldurulmaktadýr. Ýncelediðiniz þirketlerin %65'inde sahip aile üyesi olmayan yöneticiler iþbaþýndadýr. Buna dayanarak söz konusu þirketlerde Genel Müdürlük pozisyonunun profesyonelleþtiðini söylememiz mümkün olabilir. Yönetim kurullarýnýn oluþumlarýna baktýðýmýz da ise, çoðunluðu aile kontrolündeki gruplara ait olan þirketlerin yönetim kurulu baþkanlýðý pozisyonlarýnýn ve üyeliklerinin çoðunluðunun aile üyeleri tarafýndan yürütüldüðü, üst yönetimde aile kontrolünün olduðunu belirtmemiz gerekmektedir. 1 K I S I M DÜNYA GIDA SANAYÝÝ VE ÇOK ULUSLU ÞÝRKETLERÝN YAYILMA STRATEJÝLERÝ 1 1Bu çalýþma büyük ölçüde SEDIAC/Agia-Alimentation için hazýrlanan bir rapordan esinlenmiþtir. Bakýnýz: Ayadi, N., Rastoin, J.-L., Tozanlý, S.: Panorama Annuel des Restructurations des industries agroalimentaires d'AGIA Alimentation 2004- Les opérations de restructuration des FMNA entre 1987 et 2003, Agia-Alimentation, Paris, 2004; [email protected]@ensam.inra.fr [email protected] 1 B Ö L Ü M GÝRÝÞ 1. GÝRÝÞ Gýda sanayii, tarým, hayvancýlýk ve balýkçýlýk sektörlerinden elde edilen hammaddelerin endüstriyel olarak üretimlerini içeren bir sanayi koludur ve neolitik devre kadar uzanan eski bir zanaat dalýndan günümüzde kullanýlan üretim tekniklerini kapsamaktadýr (peynir yapýmý, bulgur yapýmý, bira üretimi gibi). Günümüzde, dünya çapýnda toplam iþleme sanayii tarafýndan yaratýlan katma deðerin %15'i gýda sanayii tarafýndan gerçekleþtirilmektedir. Tarihsel geliþimi, kendine özgü yapýsý, toprak ve su ile yakýn iliþkileri ve sermaye yoðunluðu az olan teknolojilerin kullanýlýyor olmasý nedeniyle, gýda sanayiinde, diðer sanayi dallarýnda (otomobil, uçak yapýmý, elektrikli araçlar) gözlemlenen hýzlý yoðunlaþma temposu görülmemektedir. Bu nedenle de, diðer sektörlere oranla daha az iþten çýkartma vakalarý yaþanmaktadýr. Örneðin Fransa'da gýda sanayiindeki istihdam rakamlarý 1980 ve 2002 yýllarý arasýnda sabit kalmýþtýr (INSEE2 verilerine göre, %3'lük bir artýþ söz konusudur). Ayný yýllarda istihdamda, dayanýksýz tüketim mallarý sanayiinde %38'lik ve otomobil sanayiinde ise %34'lük bir düþüþ söz konusu olmuþtur. Tablo 1.1. 2002 Yýlýnda Dünya Gýda Sanayii Üretim Y Y (%) (milyar ) Ýstihdam E E (%) (bin kiþi) Avrupa Birliði 640 %24 2800 %12 Amerika Birleþik Devletleri 560 %21 1600 %7 Japonya 270 %10 1200 %5 Fransa 117 %4 415 %2 Almanya 110 %4 590 %3 Ýngiltere 100 %4 500 %2 Ýtalya 94 %3 270 %1 Çin 96 %4 5000 %22 Brezilya 50 %2 800 %3 Kanada 41 %2 200 %1 Avustralya 37 %1 160 %1 10 ülkenin toplamý 1694 %63 11.760 %51 Dünya toplamý 2700 %100 22.900 %100 Kaynak: UNIDO, CIAA ve ANIA verilerine dayanarak yapýlan tahminler (2003) INSEE: Institut National des Statistiques et des Etudes Economiques, Ulusal Ekonomik Istatistik ve Etüdler Enstitüsü 33 Ayný þekilde, bir yandan çok küçük ölçekli firmalarýn kapanmalarýný telafi edecek oranda yeni þirketlerin kurulmasý, diðer yandan da büyük ölçekli þirketler arasýndaki birleþme operasyonlarýnýn çok az sayýda gerçekleþmesi nedeniyle gýda sanayiindeki toplam firma sayýsýnda küçük bir oranda düþüþ gözlenmiþtir. Dolayýsýyla, Fransa'daki gýda sanayii þirketlerinin toplam sayýsý yüksek bir düzeyde kalmýþtýr: gýda sanayiinde 10,000 firma faaliyet göstermektedir, fýrýnlarý ve þarküteri dükkanlarýný eklediðimiz takdirde ise bu sayý 60,000 firmaya ulaþmaktadýr. 10 kiþiden fazla ücretli çalýþaný olan þirketler dikkate alýndýðýnda ise, 2002 yýlýnda dünya çapýnda 250 bin firmadan fazla gýda firmasýnýn toplam 2,700 milyar avroluk satýþ cirosuna ulaþtýðýný ve 23 milyon kiþiyi istihdam ettiðini gözlemlemekteyiz. Agrodata veri bankasý Agrodata veri bankasý 1975 yýlýnda Montpellier Akdeniz Tarým Bilimleri Enstitüsü'nde (MAYZEM'in dört enstitüsünden en eskisi) kurulmuþtur. Günümüzde MOISA Ortak Araþtýrma Ünitesi (Montpellier Ulusal Ziraat Yüksek Okulu, MAYZEM, CIRAD, INRA, IRD) çerçevesinde kullanýlmaktadýr. Agrodata, dünyanýn en büyük çok uluslu gýda þirketleri üzerine hazýrlanan çok sayýda nitel bilgileri ve ekonomik ve mali verileri toplamaktadýr. Bu veri bankasýna girebilmek için gerekli kýstaslar arasýnda þirketlerin toplam satýþlarýnýn (ciro) belirli bir düzeyin üzerinde olmasý ve þirketlerin ana ülkenin dýþýndaki yabancý bir ülkede en az bir gýda iþleme fabrikasýnýn bulunmasý yer almaktadýr. Þirketler hakkýndaki bilgiler; þirket gruplarýnýn yayýnladýklarý yýllýk faaliyet ve mali raporlar ve gýda sanayii üzerinde uzmanlaþmýþ dünya basýný gibi kaynaklardan elde edilmektedir. Bu kaynaklardan elde edilen bilgiler 5 ana dosya içerisinde toplanmaktadýr: - Þirketin kimliði, tarihçesi, stratejik eðilimleri (1974 yýlýndan bu yana) - Mali veriler ve ekonomik oranlar (1974-2002) - Faaliyet dallarý (CITI nomanklatürüne göre) (1974 yýlýndan bu yana) - Þirket gruplarýnýn baðlý þirketleri (1974-2002) - Þirketlerin gerçekleþtirdikleri mali operasyonlar (1987-2003) Çok uluslu gýda þirketlerinin yapýlarý, stratejileri ve ekonomik-mali performanslarý üzerine gerçekleþtirilen analizler periyodik bir þekilde yayýnlanmakta, bilimsel makaleler ve çeþitli araþtýrma raporlarýna temel teþkil etmektedirler (Rastoin et al., 1998, Fort et al., 2003). Haberleþme: [email protected] Dünya gýda tekelinde gözlemlenen yapýlaþmanýn iki önemli nedeni bulunmaktadýr: dünya çapýnda faaliyet gösteren kurumsal yatýrýmcý kuruluþlarýn yarattýðý baský (faaliyet dallarýnýn yeniden odaklaþmasý) ve dünya pazarlarýnýn geniþlemesine dayalý olarak ölçek ekonomisi arayýþý (Rainelli, 1999). Bu pazar geniþlemesi, son yirmi yýldýr gözlemlenen ihracat hacimlerinin geniþlemesi ile de açýklanabilmektedir. 34 Þekil 1.1. Dünya Gýda Ürünleri Ýhracatýnýn Evrimi (1980-2001) Kaynak: CEPII (2003), CHELEM veri bankasý 1985 ve 1995 yýllarý arasýnda, gýda ürünlerinin ihracatý cari fiyatlar bazýnda üçe katlanmýþ, sabit fiyatlar bazýnda ise %60 artýþ göstermiþ ve 2001 yýlýnda 300 milyar ABD dolarýna yakýn bir tutar olarak gerçekleþmiþtir. Bu rakam, tüm ham ve iþlenmiþ tarým ürünleri ihracatýnýn (505 milyar ABD dolarý) %58ini oluþturmaktadýr (1980 yýlýnda bu oran %43tür). 1995 yýlýndan itibaren dünya gýda ürünleri ihracatýnda bir duraðanlýk ve Avrupa gýda ürünleri ihracatýnda ise bir gerileme görülmektedir. Dünya gýda ürünleri ihracatýnda üç ülke dünya liderliðine ulaþmaya çalýþmaktadýr: ABD, Fransa ve Hollanda. Bu üç ülkenin 1980 ve 2001 yýllarý arasýndaki pazar paylarý %7.5 ve %10.5 arasýnda deðiþmektedir. 1996 yýlýndan bu yana ABD dünya lideri olarak görülmektedir. Bu ülke, 2001 yýlýnda, dünya iþlenmiþ gýda ürünleri pazarýnýn %9.4üne sahiptir. Fransa, %7.8lik bir payla ikinci, Hollanda ise %7.4lik bir payla üçüncü sýrada yer almaktadýr. Bu üç lider ülke dünyanýn ilk 100 büyük firmasýnýn 45inin ana ülkesi olarak görülmekte ve toplam satýþýn %57sini gerçekleþtirmektedir. Sonuç olarak, diðer ülkelerde olduðu gibi bu üç lider ülkede de gýda ürünleri ihracatýnýn önemli bir kýsmýnýn daha küçük ölçekli ulusal pazar yönelimli firmalar tarafýndan gerçekleþtirildiðini saptamak mümkündür. Ancak, diðer ekonomik sektörler gibi gýda sanayii de, tüketici davranýþlarý ve dünya pazarlarýnda artýþ gösteren rekabetin sonucu önemli ve derin deðiþikliklere uðramaktadýr. Dünya pazarlarýnda gittikçe yoðunlaþan küreselleþme olgusuna baðlý olarak bir dünya tekeli ortaya çýkmakta ve bu tekel gün geçtikçe ekonomik aðýrlýðýný arttýrmaktadýr (Beaud, 2000). Bununla beraber, söz konusu tekelleþmenin, kimya ve 35 eczacýlýk dallarýnda veya dayanýklý tüketim mallarý iþleme sanayiilerine oranla daha yavaþ geliþtiðini belirtmek mümkündür. Agrodata veri bankasýnýn verilerine dayanarak yaptýðýmýz tahminler sonucu, dünyanýn 100 en büyük gýda çok uluslusunun toplam satýþýnýn 2002 yýlýnda toplam dünya gýda sanayii üretiminin %27sini oluþturduðunu söylemek mümkündür. Ayný yýlda, ilk 100 gýda çok uluslu þirketinin toplam dünya gýda sanayii istihdamýnýn %14ünü oluþturduðu gözlemlenmektedir. Gýda üretimi açýsýndan dünyanýn ilk on en büyük ülkesine bakýldýðýnda ise; bu ülkelerin hemen hemen en büyük 100 çok uluslu þirketin tümünün ana ülkelerini oluþturduðu görülür. Bu ülkelerin toplam gýda sanayii üretiminin dünya toplamýna oraný %41, dünya gýda sanayii istihdamý içerisindeki oraný ise %26dýr. Bu tekelleþme sürecinde, ilk 100 þirketin önem kazanmasýnýn en önemli nedenlerinden birisi, bu þirketlerin büyümelerini þirket satýn alma ve evliliklerini içeren mali operasyonlara dayandýrmalarýdýr. Son otuz yýlda, dünya gýda sanayiinin þekil deðiþtirmesindeki en önemli pay bu dýþsal büyüme stratejileridir. - Bu bölümde dünya gýda sanayiindeki tekelleþme sürecini üç kýsýmda inceleyeceðiz: Dünya gýda sanayii tekelini oluþturan dinamik öðeler (1974-2002) 1987-2003 yýllarý arasýnda en büyük 100 çok uluslu gýda þirketi tarafýndan gerçekleþtirilen mali operasyonlar Bu operasyonlar sonucu oluþan yeni dünya tarým-gýda zinciri haritasý 1.1. Dünya Gýda Sanayii Tekelinin Yapýsý Agrodata veri bankasýnda, kabul edilen kýstaslara göre, dünyanýn en büyük 100 uluslararasý boyut kazanmýþ firmasý incelenmektedir. Bu firmalarýn ana ülkeleri, ekonomik özellikleri (toplam satýþtan kazançlar, kâr, istihdam) mali performanslarý (verimlilik ve kârlýlýk) uzun dönemde incelenmektedir. Bu uzun dönem verilerine dayanarak dünya gýda sanayii tekelinin son otuz yýl içerisinde önemli yapýsal deðiþikliklere uðradýðýný söyleyebiliriz. 1974 yýlýnda ilk 100 firma sýralanmasýna giren firmalarýn sadece 32si 2005 yýlý sýralanmasýnda yer almaktadýr. Geri kalan 68 firma ya diðer çok uluslular tarafýndan satýn alýnmýþ, parça parça baþka firmalara satýlmýþ ya da verimlilik düþüþü nedeniyle bu sýralamada yer alamamýþlardýr. Tablo 1.2. Dünya Gýda Sanayii Tekelinin Son 30 Yýlda Yaþadýðý Deðiþiklikler 1974 1990 1996 2005 1974 yýlýnda sýralamaya giren firmalar 100 46 40 32 Sýralamaya daha sonra giren firmalar - 54 60 68 100 100 100 100 Toplam Kaynak: Agrodata (1975 - 2007), CIHEAM-IAMM/ENSA.M, UMR Moisa, Montpellier 36 Son otuz yýllýk dönemde satýn alýnan firmalar arasýnda, et iþleme sanayii devlerinden ABDli Swift ve Armour; süt sanayiinden ABDli Kraftco, Borden, Carnation, Fransýz ULN; bisküvi sanayiinde ise ABDli Nabisco, Ýngiliz kökenli Lyons ve Ranks Hovis Mc Dougalý sayabiliriz. Avustralyalý þeker sanayii devi Colonial Sugar Refineries, diðer þirketlerin verimlilik ve toplam satýþlarýnýn artýþ hýzýný takip edemediðinden sýralamadan düþmüþtür. Alkolsüz içkiler çok uluslu þirketi olan Fransýz Perrier, Nestlé tarafýndan satýn alýnýrken; Kanadalý Canada Packers önce Ýngiliz Hillsdown Holding tarafýndan satýn alýnmýþ, ancak 1990li yýllarýn sonunda tekrar baðýmsýzlýðýna kavuþarak Maple Leaf adý altýnda tekrar sýralamaya girmiþtir. Yine Kanadalý Seagram (alkollü içkiler) sektörel yayýlým stratejisi denemeleri yaþamýþ, Fransýz devi Vivendi tarafýndan satýn alýnmýþ ve en son olarak Vivendi tarafýndan gene bir Fransýz þirketi olan Pernod Ricarda (alkollü içkiler) satýlmýþtýr. 1.1.1. Çok Uluslu Gýda Þirketlerinin Ana Ülkeleri Yeniden yapýlanma operasyonlarý ABDde diðer ülkelere göre çok daha önce baþlamýþtýr. Diðer yandan Japon gýda sanayii, 1970li yýllardan itibaren çok hýzlý bir geliþme sürecine girmiþtir. Bu iki önemli olgu 1970 ve 1980li yýllar arasýnda görülen deðiþikliklerin ana kaynaðýný oluþturmaktadýr. 1990lý yýllarda ise bir durgunluk gözlenmektedir. Çok uluslu þirketlerin ana ülkeleri genellikle ABD, Avrupa Birliði üye ülkeleri ve Japonyadýr. Son otuz yýllýk dönemde, geliþmekte olan ülkelerden ilk 100 þirket sýralamasýna girecek büyüklükte gýda çok uluslusu çýkmamýþtýr. Arjantin kökenli Bunge y Born (tahýl iþleme sanayii ve tahýl ticareti), Filipin kökenli San Miguel Corporation ve Güney Afrikalý Barlow Rand, bu ilkeye aykýrý örneklerden birkaçýdýr. Tablo 1.3. Ana Ülkelerine Göre Çok Uluslu Gýda Þirketleri (Þirket Sayýsý Olarak) Ana ülke Batý Avrupa Fransa Hollanda Ýngiltere ABD Japonya Diðer ülkeler Dünya toplamý 1978 29 4 2 21 50 9 12 100 Kaynak: Agrodata (1980 2007) 37 1988 35 8 4 19 31 17 17 100 1995 38 7 6 16 29 21 12 100 2005 37 7 7 7 34 18 11 100 2005 yýlý, toplam satýþtan kazanç göz önüne alýndýðýnda, Kuzey Amerika (ABD, Kanada ve Bermuda), dünya toplamýnýn %48i ile en büyük güç olarak ortaya çýkmaktadýr. Batý Avrupa (Avrupa Birliði ve Ýsviçre), bu toplamýn %38ini, Japonyaise %11ini ellinde bulundurmaktadýr. Diðer ülkeler ise kalan %4ü paylaþmaktadýrlar. Biraz önce de belirttiðimiz gibi üçüncü dünya ülkeleri bu kazançtan çok düþük bir pay almaktadýrlar: Meksika çýkýþlý Grupo Bimbo ve FEMSA, Yeni Zelandalý süt kooperatifi Fontterra, Avusturalyalý Fosters Group ve Filipinli San Miguel. Bu dört çok uluslunun üçü bira üretiminde uzmanlaþmýþ firmalardýr. Hindistan (Tata sirketler grubu), Türkiye (Tekel Ýþletmeleri, Sabancý Holding, Koç Holding), Fas (Omnium Nord Africain) büyük endüstriyel konglomeralarýn ana ülkeleri olarak ortaya çýkmaktadýr. Ancak bu þirketlerin gýda üretimindeki satýþlarý ya Agrodata sýralamasýna girecek kadar yüksek deðildir ya da bu faaliyet dallarýnda henüz uluslararasý bir büyüme ortaya çýkmamýþtýr. Diðer yandan, örneðin Çinli firmalar hakkýnda henüz yeterli bilgiye ulaþýlamadýðýndan, bu þirketleri sýralamaya almakta zorluk çekilmektedir. Bu ülkenin pazar potansiyeli göz önüne alýndýðýnda, yakýn bir gelecekte önemli çok uluslu Çin firmalarýnýn oluþacaðý ve bu ülkede yatýrým yapmýþ çok uluslularýn yerel ürünleri diðer pazarlara taþýyabileceði öngörülebilmektedir. Tablo 1.4.te görüldüðü gibi 1996 ve 2005 yýllarý arasýnda 15 en büyük gýda çok uluslusunun cirolarý ayný kalmýþ, ancak toplam satýþtan kazançlarýnda önemli deðiþiklikler gözlenmiþtir. 1996 ve 2002 yýllarý arasýnda Ýngiliz kökenli Grand Metropolitan ve Guinness, Diageo adý altýnda birleþmiþler, ABDde ise Tyson Foods IBPi satýn almýþtýr. Böylece bu iki firma, 2002 sýralamasýnda ilk 15 en büyük firma arasýna katýlmýþtýr. Diðer yandan, son yýllarda büyük atýlým gösteren Hollandalý bira üreticisi Heineken ve önce ABDye daha sonradan da Bermudaya göç eden Arjantinli Bunge de ilk 15e katýlan yeni firmalarý oluþturmaktadýr. Fransýz Danone, satýþlarýnda görülen önemli artýþa raðmen, 8inci sýradan 12inci sýraya gerilemiþtir. Sýralamanýn ilk 5inde hemen hemen hiç bir deðiþiklik olmadýðýný söylenebilir: ABDli tütün devi Philip Morris, isim deðiþtirerek Altria adýný almýþ, diðer yandan da alt faaliyet bölümlerini borsaya kaydettirerek baðýmsýz firmalar haline getirmiþtir. Böylece Kraft Foods, Philip Morrisin gýda sanayiindeki kolu olarak sýralamaya girmiþ, ulusal düzeyde faaliyet gösteren Miller Brewing, Güney Afrikalý SAB ile evlendirilerek hem uluslararasý bir kimlik kazanmýþ, hem de bir anlamda ana þirketten uzaklaþmýþtýr. 38 Tablo 1.4. 1996 ve 2005 Yýllarýnda En Büyük 15 Çok Uluslu Gýda Þirketi 1996 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Gýda Firma Adý Cirosu M$ Nestlé Ýsviçre 47,141 Philip Morris Co.Inc ABD 32,011 PepsiCo Inc ABD 31,645 Unilever Hollanda 25,658 Cargill Inc ABD 25,200 Con Agra Inc. ABD 24,822 Coca-Cola Co ABD 18,546 Groupe Danone Fransa 15,236 Mars Inc ABD 14,000 10 Grand Metropolitan 11 Archer Daniels Midlands 12 IBP Inc. 13 Bunge & Bom Co. 14 Eridania Béghin-Say 15 Anheuser Busch Toplam ilk 15 Ýngiltere ABD ABD Arjantin Fransa ABD 2005 Gýda 2205-1996 Cirosu M$ arasý deðiþim Nestlé S.A. Ýsviçre 68,354 %45 Cargill Inc. ABD 35,000 %39 Kraft Foods Inc. ABD 34,113 %7 PepsiCo Inc. ABD 32,562 %3 Unilever plc Hollanda 27,607 %8 Tyson Foods ABD 25,961 Coca-Cola Co. ABD 23,104 %25 Bunge Limited Bermuda 21,601 %80 Archer Daniels ABD 18,286 %37 Midlands 13,491 Mars Inc. ABD 18,000 %29 13,314 Danone Fransa 16,250 %7 12,539 12,000 10,646 10,144 306,393 Firma Adý ConAgra Inc. InBev Heineken Dýqgeo Plc Toplam ilk 15 ABD Belçika Hollanda Ýngiltere 14,567 13,155 13,450 12,249 394,658 - %41 %29 %- 51 %27 Kaynak: Agrodata (1998 2007) 1.1.2 En Büyük 100 Çok Uluslu Gýda Þirketinin Ekonomik Özellikleri Öncelikle gýda çok uluslularýnýn, diðer sektörlere göre yerlerini saptamakta yarar vardýr. Kuzey Amerikalý tanýnmýþ ekonomi-finans dergisi Fortune International, The Worlds Largest Corporations - Global 500 yýllýk sýralamasýnda içki sektöründe, paketlenmiþ gýda ürünleri sektöründe ve gýda sanayiinde faaliyet gösteren firmalarý ayrý ayrý ele almaktadýr. Bu üç sektörü tek bir sanayii dalý olarak kabul edersek, 2005 Fortune sýralamasýna göre dünyanýn en büyük 5003 firmasý içerisinde 13 gýda çok uluslusu yer almaktadýr. 23 firma, daðýtým sektöründe (Fransýz kökenli Carrefour gýda ürünleri daðýtýmýnda, ABD kökenli Wall-Mart genel daðýtým sektöründe dünya lideri olarak görülmektedir), 3 firma da gýda hizmet sektöründe (dünya birincisi olarak ABDli McDonalds, dünya ikincisi ise Fransýz Sodhexo Alliance) faaliyet gösteriyor olarak tanýmlanmaktadýr. 3 Bu sýralamada sanayii, daðýtým ve finans sektörlerinde faaliyet gösteren firmalar bir arada ele alýnmaktadýr. 39 Tablo 1.5.ten takip edilebileceði gibi, kriz yýllarýnda (yeni iletiþim ve biliþim teknolojilerinin spekülatif balonun patlamasý devri) tarým-gýda zinciri firmalarý Fortune Internationalýn sýralamasýna giren 500 küresel firmanýn ortalamasýnýn üzerinde performans göstermiþlerdir: 500 firmanýn gerçekleþtirdiði toplam karýn %30u tarýmgýda zinciri firmalarýna aittir ve bu oranýn %22si gýda sanayiinde faaliyet gösteren firmalar tarafýndan gerçekleþtirilmiþtir. Net kar/toplam satýþlar oraný ilk 500 firma için ortalama %1 iken, tarým-gýda zinciri için ortalama %4, gýda sanayii için ise %8 olarak gerçekleþmiþtir. Gýda sanayiinin ekonomik sonuçlarý ve mali performanslarý, gýda, daðýtým ve lokantacýlýk sektörlerinde faaliyet gösteren firmalarýn çok üstünde seyretmektedir. Gýda tüketiminde görülen aþýrý durgunluk sonucu rekabetin fiyatlar üzerinden gerçekleþmesi ve gýda sanayiindeki üretim maliyetlerini düþük tutma çabalarý, sektör firmalarýnýn sonuçlarýnýn üzerinde olumlu etkide bulunmuþtur. Tablo 1.5. Dünya Lideri En Büyük 500 Firmanýn 2005 Yýlýndaki Performanslarý Ekonomik Sektör Firma Sayýsý Toplam 2005/2000 2005/2000 Firma Baþýna Net kar Net Ciro Arasý Artýþ Arasý Artýþ Ortalam Ciro Milyar $ Kar/Ciro Milyon $ Oraný Oraný Milyar $ Gýda sanayii 13 366 + %28 28,6 + %168 %10 40.3 Gýda daðýtýmý 23 879 + %24 174 + %17 %2.2 35.6 Lokantacýlýk 3 59 + %136 2.8 + %167 %9.5 19.7 500 18,929 + %35 1,214.9 + %82 %6.5 37.9 Ýlk 500 Kaynak: Fortune, 2006 & 2001 Global 500 verileri temelinde hesaplamalar yazarlar tarafýndan hazýrlanmýþtýr. Dünyanýn en büyük gýda çok uluslusu 2005 yýlýnda toplam 857 milyar ABD dolarlýk satýþ gerçekleþtirmiþtir. 1996 rakamýyla kýyaslandýðýnda, iki dönem arasýndaki artýþýn, %18 oranýnda gerçekleþtiði görülmektedir. 2001-2002 yýllarý ile karþýlaþtýrýldýðýnda, toplam satýþlardaki artýþýn daha yüksek düzeylerde seyrettiði görülmektedir. Bunun nedeni, ilk 30a giren çok uluslularýn uyguladýklarý yeniden odaklanma (refocusing) stratejileri sonucu küçülmelerinin yaný sýra, daha ufak boyuttaki çok uluslu þirketlerin de satýþlarýnda yoðunlaþmanýn artmasýdýr. Bu yoðunlaþma çabalarýnýn sonucu, ilk en büyük 30 çok uluslunun toplam satýþlarý 1996da ilk 100ün toplam satýþlarýnýn %64ünü oluþtururken, bu rakam 2005 yýlýnda %61e düþmüþtür. 2005 yýlýnda en büyük 100 çok uluslu þirket 100den fazla ülkede 3.3 milyon kiþi istihdam ediyor ve toplam 67 milyar ABD dolarý net kar elde ediyordu. Dev gýda çok uluslularýn 2005 yýlý ekonomik ve mali performanslarý genellikle büyük farklýlýklar göstermektedir. Ana ülkeleri göz önüne alarak yaptýðýmýz bir 40 sýnýflandýrmaya göre, net karýn toplam satýþlara oraný göz önüne alýndýðýnda, en yüksek oran %12 olarak Belçikalý gýda çok uluslusu tarafýndan, en düþük oran ise %1.2 olarak Ýtalyan çok uluslusu tarafýndan gerçekleþtirilmiþtir. Ayný oran Ýngiliz kökenli gýda devleri için %10.6, Amerikan firmalarý için %7.4 ve Fransa çýkýþlý gýda firmalarý için ise %5.9 oranýnda hesaplanmýþtýr. Tablo 1.6. Çok Uluslu Gýda Þirketlerinin Ana Ülkelerine ve 2005 Yýlýnda Gerçekleþtirdikleri Ekonomik ve Mali Performanslarýna Göre Sýralandýrýlmalarý Ana Ülke ABD Japonya Ýsviçre Hollanda Ýngiltere Fransa Bermuda Danimarka Ýtalya Kanada Belçika Meksika Almanya Yeni Zelanda Ýrlanda Filipin Avustralya Ýspanya Ýlk 100 Toplam Firma Gýda Cirosu Satýþlara Artýþ Eðilimi Sayýsý (milyon $) Oraný (%) 1996-2005 34 18 2 7 7 7 2 4 4 4 1 2 3 1 1 1 1 1 100 366,819 95,567 71,616 65,839 60,614 42,229 25,726 25,100 19,499 16,852 14,521 14,503 14,022 8680 5519 3796 3034 2940 856,877 %42.8 %11.2 %8.4 %7.7 %7.1 %4.9 %3.0 %2.9 %2.3 %2.0 %1.7 %1.7 %1.6 %1.0 %0.6 %0.4 %0.4 %0.3 %100 %17 %-9 %40.1 %52.3 %-37.0 %1.8 %221.7 %89.2 %-22.2 %826.1 %90.5 %5.9 %8.3 %18.2 Firma Baþýna Net Kar/ Ýþçi Baþýna Ortalama Batýþ Toplam Gýda Cirosu (milyon $) Satýþlar (%) (bin $) 10,789 5,309 35,808 9,406 8,659 6,033 12,863 6,275 4,875 4,213 14,521 7,252 4,674 8,680 5,519 3,796 3,034 2,940 8,569 %7.4 %1.9 %8.5 %7.3 %10.6 %5.9 %2.6 %3.0 %1.2 %2.8 %12 %6.8 %2.4 %1.8 %5.3 %4 %23.6 %6.6 %6.4 340 839 296 266 302 249 1209 285 427 193 189 96 423 467 237 156 295 704 322 Kaynak: Agrodata, 1998, 2003, 2007 Yine ayný yýl için hesaplanan iþçi baþýna verimlilik oranlarýnda da önemli farklýlýklar gözlenmektedir. Meksika çýkýþlý çok uluslular için bu oran 96 ABD dolarý iken, Bermuda kayýtlý firmalar için 1,209 ABD dolarýna çýkmaktadýr. Fransýz gýda çok uluslularýnda ortalama 249 ABD dolarý olan bu oran, Amerikada 340, Almanyada 423 ve Japonyada 839 ABD dolarý olarak hesaplanmýþtýr. Son olarak ortaya çýkartmak istediðimiz nokta ise firmalarýn ülkelere göre sayýsal daðýlýmýnda görülen eþitsizliktir. Ýsviçre sadece Nestlé ve Barry Caillebot ile sýralamaya girerken, Nestlénin 73 milyar ABD dolarlýk cirosu sayesinde birinci sýrayý almakta 41 ve ilk 100 çok uluslunun toplam satýþlarýnýn %6.9unu elinde tutmaktadýr. Fransa 7 gýda çok uluslusunun ana ülkesi olmasýna raðmen toplamýn sadece %5.3üne sahiptir. En büyük 100 gýda þirketi arasýnda 34 þirket ile yer alan ABDde, toplam satýþlarýn %42.8i gerçekleþmekte, Japonya ise 18 firma ve toplam satýþlardan %11.2 payla sýralamada önemli bir yerde bulunmaktadýr. Diðer yandan, Hollanda 7 firma ile %7.7 paya sahiptir. ABD, Fransa ve Hollanda arasýndaki uluslararasý pazarlardaki dünya liderliði için gerçekleþtirilen rekabet göz önüne alýndýðýnda, Fransanýn ABD ve Hollandaya göre, çok uluslu firmalar açýsýndan oldukça geride kaldýðý gözlenmektedir. Sektörel uzmanlaþmanýn ekonomik ve mali performanslar üzerinde önemli etkileri bulunmaktadýr. Örneðin, karlýlýk oraný açýsýndan önemli farklýlýklar gözlenmektedir: alkolsüz içki yapýmýnda ortalama karlýlýk oraný %15e varan önemli bir düzeyde seyrederken (Coca-Cola karlýlýk açýsýndan %20,3 ile ilk 100ün en karlý çok uluslusu olarak öne çýkmaktadýr), süt ürünleri yapýmýnda ise ortalama karlýlýk oraný %0,5lerin altýna düþmektedir. Alkollü içki yapýmýnda uzmanlaþmýþ çok uluslular da ortalama %9,4 kârlýlýk oraný ile ön sýralarda yer almaktadýrlar (Diageo için bu oran %16,8 iken Fransýz kökenli Pernod Ricard için %8.7 civarýnda seyretmektedir). Çok ürünlü olarak tanýmlayabileceðimiz birkaç gýda alt-sektöründe birden faaliyet gösteren (genellikle 4-5) çok uluslular da %6.8lik bir karlýlýk oraný ile ilk 100 ortalamasýnýn üzerinde yer almaktadýrlar. 100 çok uluslunun 25i çok ürünlü þirket olarak tanýmlanmaktadýr. Bu grubun karlýlýk oranlarý en yüksek çok uluslularý, %11.4 ile ABD kökenli Kraft Foods (Philip Morris), %11 ile ABDli H. J. Heinz ve Fransýz þirketi Danonedir. Þekil 1.2. 2002 Yýlýnda En Büyük 100 Çok Uluslu Gýda Þirketinin Sektörel Farklýlýklarý Kaynak: Agrodata (2007) 42 3 - Þekil 1.2. dünyanýn en büyük ilk 100 gýda çok uluslusunu faaliyet alanlarýna göre boyuta ayýrarak incelemektedir: yatay eksende karlýlýk oraný (Net kar/toplam satýþlar), dikey eksende iþçi baþýna verimlilik (toplam satýþlar/toplam iþçi sayýsý), çemberlerde ise faaliyet alanlarýnda gerçekleþtirilen toplam satýþlar yer almaktadýr. Ýlk 100 þirketin ortalamasýnýn (%6.3) altýnda yer alan oranlara sahip þirketler genellikle balýk ve su ürünleri iþleyen çok uluslular (2005 yýlýndaki toplam satýþlarý 22 milyar ABD dolarý olarak gerçekleþmiþ, ortalama karlýlýk oranlarý %1.1); þekerleme sanayii (toplam satýþlarý 30 milyar ABD dolarý, ortalama karlýlýk oraný %2.8); gýda yarý iþlenmiþ ürünler yapýmý (food ingredients) (toplam satýþlarý 172 milyar ABD dolarý, ortalama karlýlýk oraný %3.4); süt sanayii (toplam satýþlarý 85 milyar ABD dolarý, ortalama karlýlýk oraný %1.5); et iþleme sanayii (toplam satýþlarý 103 milyar ABD dolarý, ortalama karlýlýk oraný %1.7) ve tahýl iþleme sanayii (toplam satýþlarý 61 milyar ABD dolarý, ortalama karlýlýk oraný %4.2). Bu sonuçlarý göz önüne aldýðýmýz zaman, pazar büyüklüðü, karlýlýk ve verimlilik arasýnda kuvvetli bir iliþki bulduðumuzu söylemek mümkün deðildir (Þekil1.2. bu sonucu görmemize yardýmcý olmaktadýr). Kullanýlan teknoloji ve pazarlama tekniklerinin modernliði de açýklayýcý öðeler olarak görülmemektedirler. Bu durumda, firmanýn tarým-gýda zincirindeki yeri en açýklayýcý öðe olarak ortaya çýkmaktadýr (örneðin, zincirin üst yataðýnda bulunan alkolsüz içkiler yüksek karlýlýk ve verimlilik gösterirken, tarýma en yakýn alt yatakta bulunan süt, et-balýk ve tahýl-yaðlý tohum iþleme sanayiileri düþük karlýlýk ve verimlilik oranlarý sergilemektedirler). Diðer açýklayýcý öðeler ise bir yandan ürün portföyünün yapýsal özelliklerine baðlý görünmektedir (çok ürünlü 43 2 B Ö L Ü M EN BÜYÜK 100 ÇOK ULUSLU GIDA ÞÝRKETÝNÝN DÜNYA ÇAPINDA GERÇEKLEÞTÝRDÝKLERÝ YENÝDEN YAPILANMA OPERASYONLARI 2. EN BÜYÜK 100 ÇOK ULUSLU GIDA ÞÝRKETÝNÝN DÜNYA ÇAPINDA GERÇEKLEÞTÝRDÝKLERÝ YENÝDEN YAPILANMA OPERASYONLARI Dünyada þu son yýllarda gerçekleþtirilen uluslararasý mali operasyonlarýn toplamýnda gýda sanayiin payý oldukça düþüktür. Ancak 1990lý yýllarýn ortalarýna kadar olan zaman aralýðýnda, gýda sanayii en fazla operasyonun gerçekleþtirildiði ekonomik sektör olarak görülüyordu. 1990lý yýllarýn ortasýndan itibaren enerji, taþýmacýlýk, mali iþlemler ve þirketlere hizmet sektörlerinde gerçekleþtirilen operasyonlar sayýsal yönden gýda sanayiin önüne geçtiler. Genel ilke olarak, Þekil 2.1.de de görüldüðü gibi, 2000 yýlýna kadar gýda sanayii, satýcý olmaktan çok alýcý sektör olarak ortaya çýkmaktadýr. Ancak 2001 yýlýndan itibaren bu eðilim tersine dönmekte ve satýmlar alýmlardan daha fazla deðer taþýmaya baþlamaktadýr. 1987-2005 yýllarýný kapsayan dönemde gerçekleþtirilen operasyonlarýn toplamý yýlda 18.9 milyar ABD dolarýna ulaþmaktadýr. Bu toplam, imalat sanayiinin %15.5ini oluþturmaktadýr. Ancak yýllýk dalgalanmalarýn göz önüne alýnmasý gerekir: 1991 yýlýnda operasyonlarýn toplamý 5 milyar ABD dolarýna düþerken 2000 yýlýnda bu yekün 60 milyar ABD dolarýna ulaþmýþtýr. Þekil 2.1. Gýda Sanayiinde Gerçekleþtirilen Uluslararasý Mali Operasyonlar Kaynak: UNCTAD 2003 ve 2006 verilerinden yararlanarak tarafýmýzca hazýrlanmýþtýr 47 Hangi sektörde olursa olsun, þirket satýn almalarý ve þirket evlenmeleri Doðrudan Yabancý Sermaye Yatýrýmlarýnýn (DYSY) dalgalanmaya çok açýk bir bölümünü oluþturmaktadýr.4 Örneðin, þirket satýn alma ve evlenmeleri, 1993 yýlýnda tüm DYSYlerin % 34ünü oluþtururken, bu pay 2000 yýlýnda %95e çýkmýþtýr. Hatýrlatmak gerekir ki, 2000 yýlýnda toplam DYSYlerin deðeri 1,200 milyar ABD dolarýna ulaþmýþtýr. Genel bir varsayýma göre DYSYlar firmalar arasý sermaye aktarýmýndan çok þirket satýn almalarý ve evlenmeleriyle ilgili operasyonlardan etkilenmediktedirler. Her þeye raðmen göz önünde bulundurmamýz gereken noktalardan birisi, UCTAD rakamlarýndan da görüldüðü gibi tüm mali operasyonlarýn DYSYlerin toplamýnda hesaplanmamasýdýr: Tablo 2.1. 2005 Yýlýnda Dünya Ýmalat Sanayiinde Gerçekleþtirilen Þirket Satýn Alma Ve Evlenmeleri Operasyonlar (milyar ABD dolarý) Alýcýlarýn gerçekleþtirdikleri operasyonlar Satýcýlarýn gerçekleþtirdikleri operasyonlar Ülkelere giren DYSYlar Ýmalat Sanayii Gýda Sanayii 149 25 Gýda Sanayiinin Ýmalat Sanayiine Oraný (%) 16.8 204 46 22.5 185 17 9.2 Kaynak:UNCTAD verileri üzerinden yazarlarýn tahminleri, WIR 2006 Bu bölümde dünyanýn ilk 100 gýda çok uluslusunun 1987 Ocak ayý baþýndan 2006 Aralýk ayý sonuna kadar gerçekleþtirdikleri tüm mali, endüstriyel ve ticari operasyonlar (sermayenin tümünün veya bir kýsmýnýn el deðiþtirmesi, payda satýn alma, aktiflerin satýlmasý, ortaklýk sözleþmeleri, ortak þirket kurma) ele alýnmaktadýr. Bu analiz üç kýstas üzerine kurulmuþtur: - operasyonlarýn özellikleri, - coðrafi daðýlýmlarý, - sektörel daðýlýmlarý. 2.1. Çok Uluslu Gýda Þirketleri Tarafýndan Gerçekleþtirilen Operasyonlarýn Özellikleri Yeniden yapýlanma operasyonlarý, özellikle þirket satýn almalarý ve þirket evlenmeleri þeklinde gerçekleþen yatýrýmlar, gýda þirketlerinin büyüme stratejilerini uygulamak için en fazla kullandýklarý yöntem olarak ortaya çýkmaktadýr. Portföy yatýrýmlarý olarak 4 DDYlarýn teorik ve empirik tanýmlarý 3. bölümde sunulmuþtur. 48 tanýmlanan bu operasyonlar 1980li yýllarýn ortalarýndan itibaren hýzlý bir artýþ göstermiþlerdir (Oman, Rama, 1987). Sermayenin uluslararasý boyut kazanmýþ olmasý ve sosyokültürel küreselleþme süreci, üretim ve hizmet sektörlerinde faaliyet gösteren þirketleri, çok uluslulaþtýrmak ve/veya sektörel yayýlma/yeniden odaklanma için bu tip yatýrýmlarýn giderek daha fazla uygulanmasýna neden olmaktadýr. Dünyanýn ilk 100 gýda çok uluslusunun gerçekleþtirdikleri yeniden yapýlanma operasyonlarý, 1990 yýlýndan beri yýlda 300 operasyon civarýnda gerçekleþmektedir. 1980li yýllarý yeniden yapýlanma operasyonlarýnda durgunluk yýllarý olarak tanýmlamak mümkündür. Örneðin, 1988 yýlýnda 501 operasyon gözlenirken, bu sayý 1990 yýlýnda 296ya düþmüþtür. 2002 yýlýndan itibaren ise yýllýk ortalamalar 200 operasyon civarýnda seyretmiþtir. Þirket satýn alma, þirket evlilikleri ve buna benzer diðer operasyonlar (sermayenin çoðunluðuna iþtirak, borsada pay satýn alma) dýþsal büyüme göstergeleri olarak deðerlendirilmekte ve gýda çok uluslularýnýn saldýrý stratejilerinin bir göstergesi olarak ele alýnmaktadýrlar (Rastoin et al., 1998). 1987 ve 1996 yýllarý arasýnda en fazla gerçekleþtirilen operasyonlar þirket satýn alma ve þirket evlilikleridir. 1 Ocak 1996dan bu yana bu tip operasyonlarýn, tüm operasyonlara oranlarý %45-50 arasýnda deðiþmiþ, 2002 yýlýnda %34e düþmüþ ancak 2004 yýlýndan itibaren tekrar %50nin üzerine çýkmýþtýr. Yeniden yapýlanma operasyonlarýnýn en önemli öðelerinden birisi uzlaþma stratejilerinin uygulanmasýdýr. Bu operasyonlar arasýnda azýnlýk payda (minority stake) satýn almalarý, ortak giriþimleri, daðýtým anlaþmalarýný, lisans anlaþmalarýný, franchising anlaþmalarýný ve diðer ortaklýk biçimlerini saymak mümkündür. Bu operasyonlarýn gýda çok uluslularý tarafýndan gerçekleþtirilen tüm operasyonlar içerisindeki paylarý, %16-18 arasýnda deðiþmektedir. Ancak 2000 yýlýndan bu yana bir düþüþ eðilimin de olduðunu belirtmek gerekmektedir. Doðrudan sermaye yatýrýmlarýnýn (greenfýeld investments) toplam operasyonlar içerisindeki paylarý 1987-1997 yýllarý arasýnda %3-5 arasýnda deðiþirken, 2000 yýlýndan itibaren ufak bir artýþla %6ya ulaþmýþtýr. Bu yatýrýmlar sadece yeni iþtirak ve temsilcilik kurulmasý olarak kalmamýþ, yeni fabrikalarýn kurulmasýna kadar da uzanmýþtýr. 49 Tablo 2.2. En Büyük 100 Çok Uluslu Gýda Þirketinin 1987-2006 Yýllarý Arasýnda Gerçekleþtirdikleri Yeniden Yapýlanma Operasyonlarý Yýllar Satýn alma ve Evlilikler Sayý 1987 267 1988 281 1989 208 1990 159 1991 168 1992 170 1993 163 1994 162 1995 167 1996 116 1997 141 1998 145 1999 153 2000 158 2001 152 2002 98 2003 70 2004 117 2005 106 2006 98 Toplam 3,099 (%) 55.4 56.0 57.8 53.7 50.6 58.4 59.9 60.4 64.7 39.3 48.5 45.9 45.5 50.2 46.6 34.0 40.7 57.4 54.4 49.0 51.7 Ýþtirak Kuruluþu Sayý 19 20 17 11 10 5 6 6 3 25 5 14 13 11 10 11 7 3 13 10 219 (%) 3.9 4.0 4.7 3.7 3.0 1.7 2.2 2.2 1.2 8.5 1.7 4.4 3.9 3.5 3.1 3.8 4.1 1.5 6.7 5.0 3.6 Ortaklýklar Sayý 79 92 57 65 94 63 22 27 21 84 47 58 53 45 42 50 20 23 15 17 974 (%) 16.4 18.3 15.8 22.0 28.3 21.6 8.1 10.1 8.1 28.5 16.2 18.4 15.8 14.3 12.9 17.4 11.6 11.3 7.7 8.4 16.2 Fabrika Kapama, Þirket Satýþlarý Ýþtirak Birleþtirme Sayý (%) Sayý (%) 7 1.5 110 22.8 2 0.4 107 21.3 5 1.4 73 20.3 8 2.7 53 17.9 1 0.3 59 17.8 6 2.1 47 16.2 10 3.7 71 26.1 3 1.1 70 26.1 13 5.0 54 20.9 21 7.1 49 16.6 24 8.2 74 25.4 27 8.5 72 22.8 19 5.7 98 29.2 22 7.0 79 25.1 35 10.7 87 26.7 30 10.4 99 34.4 21 12.2 54 31.4 21 10.3 40 19.6 13 6.7 48 24.6 17 8.4 59 29.2 305 5.1 1,403 23.0 Toplam Operasyonlar Sayý 482 502 360 296 332 291 272 268 258 295 291 316 336 315 326 288 172 204 195 201 6,000 Kaynak: Agrodata veri bankasý, 2007 Varlýk satýþý operasyonlarý da artýþ gösteren operasyonlar arasýnda yer almaktadýrlar. Bu baðlamda, þirket satýþlarýnýn toplamdaki göreceli aðýrlýklarý, 1987-1997 yýllarý arasýnda %19-22 arasýnda seyrederken, 2000li yýllarda %30lara yaklaþmýþtýr. Bu tip operasyonlar içerisinde en göze çarpan kategori, 1990dan bu yana fabrika kapatma ve iþtirak birleþtirme olarak ortaya çýkmaktadýr. Geri çekilme, ölçek küçültme ve sürekli karlýlýk saðlayan faaliyetlere odaklanma stratejileri Nestlé ve Unilever gibi dev çok uluslularýn son yýllarda sýk kullandýklarý stratejiler olarak gözlenmekte ve genel eðilimi doðal olarak etkilemektedir. Çok sayýda iþtirak satýþlarýnýn yaný sýra, önemli ölçüde orta-dönem yeniden yapýlanma planlarýnýn uygulandýðýný ve bu baðlamda çok sayýda üretim alanlarýnýn (fabrika) kapandýðý görülmektedir. Bu operasyonlarý bir sonraki bölümde tekrar ele alýp, detaylý olarak inceleyeceðiz. 50 2.1.1. Büyük Operasyonlarýn Dünya Gýda-Tarým Zincirinde Tekrar Ortaya Çýkýþý 1980li yýllarýn sonunda kamusal ele geçirmeler (takeovers) devrinin kapandýðýný görüyoruz. 1990lý yýllar daha çok pazarlarýn geniþlediði, finansal yönden daha az maliyetli stratejilerin öne çýktýðý bir devir olarak ortaya çýkmýþtýr. Olgunlaþma sürecine giren Batý ekonomilerinin daralmasý bu tip operasyonlarýn 1990lý yýllarýn sonunda tekrar ortaya çýkmasýnýn önemli nedenlerinden birisidir. Bir diðer önemli neden ise, dünya mali pazarlarýný yönlendiren finans þirketlerinin, dünyanýn önemli borsalarýna kayýtlý bu çok uluslu þirketlerin yatýrýmlarýnýn getirdiði verimlilik koþullarý üzerinde gittikçe daha fazla artan bir baský yaratmalarý olmuþtur. Bu baský, Amerikan ve Avrupa þirketlerinin hazinelerinde biriken artý deðerlerini gittikçe daha pahalýlaþan kamusal ele geçirmeler için harcamalarýna yol açmýþtýr. Tablo 2.3. Çok Uluslu Gýda Þirketlerinin Gerçekleþtirdikleri En Yüksek Tutarlý 20 Operasyon (1 Ocak 1987 - 31 Aralýk 2006) Ülke Operasyon Tutarý Milyon $US Yýl Hedef þirket Sektör 2000 1988 2000 2005 2000 1988 1999 2000 2001 2001 2005 1989 2002 2001 1998 Bestfoods RJR Nabisco Nabisco Inc. Allied Domecq Quaker Oats Kraft Inc Cultor Pillsbury Ralston Purina Seagram Bavaria Pillsbury Co Miller Brewing IBP Koipe ABD ABD ABD Ýngiltere ABD ABD Finlandiya ABD ABD Kanada Kolombiya ABD ABD ABD Ýspanya Çeþitli gýda ürünleri Çok-ürünlü Çok-ürünlü Alkollü içkiler Mýsýr gevreði Çeþitli gýda ürünleri Çeþitli gýda ürünleri Çeþitli gýda ürünleri Kedi-köpek mamalarý Alkollü içkiler Bira Çeþitli gýda ürünleri Bira Et iþleme sanayi Þeker 1994 1989 2000 1990 2005 Borden Inc. Elders Ixl Keebler Foods Jacobs Suchard Molson Breweries ABD Avusturalya ABD Ýsviçre Kanada Çeþitli gýda ürünleri Tahýl türevleri Bisküvi yapýmý Çeþitli gýda ürünleri Bira Kaynak: Agrodata veri bankasý, 2007 51 23,300 22,000 19,200 13,550 13,400 13,100 12,701 10,500 10,500 8,150 7,800 5,700 5,600 4,700 4,420 4,415 4,350 4,300 4,183 4,000 Alýcý Þirket Unilever Kohlberg Kravis Roberts (KKR) Philip Morris Pernod Ricard Pepsico Philip Morris Co. Inc.. Danisco General Mills Nestlé Pernod Ricard / Diageo SAB Miller Grand Metropolitan South African Breweries Tyson Foods Sociedad Cooperativa General Agropecuaria Kohlberg Kravis Roberts (KKR) Harlin Kellogg Philip Morris Co. Inc. Coors Özellikle çok faaliyetli çok uluslular (Unilever, Nestlé, Diageo, Philip Morris gibi) bu yýllarda aktif ve saldýrgan tavýrlar göstermiþler ve olaðanüstü operasyonlara imzalarýný atmýþlardýr. 1987-2006 yýllarý arasýnda 10 milyar ABD dolarýnýn üzerinde gerçekleþen 9 þirket alým-satýmýnýn 4ü Avrupalý, 5i ise Amerikan þirketleri tarafýndan gerçekleþtirilmiþtir. Tablo 2.3.de gýda devlerinin nakit akýþlarýnýn ne kadar yüksek düzeyde seyrettiði görülmektedir. 2.2. En Büyük 100 Çok Uluslu Gýda Þirketinin Gerçekleþtirdiði Mali Operasyonlarýn Coðrafi Daðýlýmý Çok uluslu gýda þirketlerinin gerçekleþtirdikleri operasyonlar daha çok gelir düzeyi yüksek ülkelerde yoðunlaþmaktadýr. 1987 ve 2006 yýllarý arasýnda gerçekleþtirilen bu operasyonlarýn %72si Batý Avrupada (büyük bir çoðunluðu Avrupa Birliðinde) ve NAFTA ülkelerindedir. OECD üçlüsünün (TRÝAD) üçüncü ayaðý durumunda bulunan Japonya, söz konusu 16 yýlda sadece 149 operasyonun ev sahibi ülkesi olmuþtur. Japonya, yirmiye yakýn çok uluslunun anavataný olmakla beraber, fazla DYSY çekmemektedir. Diðer yandan, Japon çok uluslu firmalarýnýn coðrafi daðýlýmlarý daha dar alanlarda olmaktadýr. Diðer yandan, Okyanusya ülkeleri (Avustralya ve Yeni Zelanda) az sayýda çok uluslunun anavataný olarak görülmekle beraber, Japonyaya göre çok daha yüksek düzeyde uluslararasý yayýlma gerçekleþtirmiþtir. Orta ve Doðu Avrupa ülkeleri (ODA), yeniden yapýlanma operasyonlarýnýn 3. en çekici alaný olarak görülmektedir. MERCOSUR ülkeleri de geleneksel olarak yabancý sermaye çeken bir alan oluþturmaktadýrlar. Bu bölge Kuzey Amerika kökenli çok uluslularýn etkisi altýnda kalmaya devam etmektedir. Bununla beraber, Batý Avrupa kökenli çok uluslular da bu bölgeye yaptýklarý yatýrýmlarýný göreceli olarak arttýrmaktadýrlar. Afrika ve Asya ülkelerinin yer aldýðý düþük gelir düzeyli ülkeler ise, 1987-2006 yýllarý arasýnda gerçekleþtirilen tüm operasyonlarýn sadece %2sinin ev sahibi bölgesi olarak görülmektedir. Stratejik küçülme (divestiture) operasyonlarýnýn %35inin Batý Avrupada gerçekleþmesi, bu pazarýn hala bir yeniden yapýlanma süreci yaþadýðýnýn bir iþaretidir. Ayrýca, sanayii yapýsýnýn da halen yüksek bir yoðunluða ulaþmadýðýný göstermektedir. 52 Tablo 2.4. En Büyük 100 Çok Uluslu Þirketin Gerçekleþtirdikleri Operasyonlarýn Dünyanýn Belli Baþlý Bölgeleri Arasýndaki Daðýlýmý (1 Ocak 1987 -31 Aralýk 2006) Bölgeler Batý Avrupa NAFTA ODA 369 MERCOSUR Okyanusya Çin 142 ASEAN Akdeniz ülkeleri Japonya Diðer ülkeler Dünya toplamý Þirket Satýn Alma ve Ortaklýklar 1,922 991 44 173 139 7 98 99 75 284 4,292 Þirket Toplam Satýþlarý Operasyonlar 1,043 417 413 23 46 149 22 6 23 77 1,708 2,965 1,408 7 196 185 2 120 105 98 361 6,000 % Þirket Satýþlarý/Toplam Operasyonlar (%) 49 23 11 3 3 5 2 2 2 6 100 35 30 12 25 18 6 23 21 28 Kaynak: Agrodata veri bankasý, 2007 Tarým-gýda zincirindeki (gýda sanayii ve gýda perakendeciliði) yatýrýmcýlarýn yeni doðan ekonomilere gittikçe artan oranda bir ilgi gösterdikleri yadsýnamaz. Bu artan ilginin en önemli nedenlerinden birisi, bu ülkelerdeki tüketim eðiliminin yavaþ olmasýnýn bununla beraber kiþi baþýna düþen alým gücünün devamlý artmasýnýn doðrudan bir sonucudur. Alým gücündeki artýþ sonucu iþlenmiþ gýda ürünlerine gösterilen ilgi artmaktadýr. Yüksek alým gücü, tüketim artýþýnýn önemli bir belirleyicisidir. Ancak bu alým gücünün, tüketim eðilimine dönüþmesi için mutlaka gerçekleþmesi gereken, toplumun yaþadýðý veya yaþayacaðý sosyo-ekonomik bir evrimdir. Ancak bu evrim sonucu, toplum üyeleri modern birer tüketici olarak karþýmýza çýkabilecektir. Bu evrimin deðiþik öðeleri arasýnda bulunan gýda tüketim alýþkanlýklarý, kiþilerin anlayýþlarýnýn deðiþiminde en son evrime uðrayan ve en son deðiþen öðe olarak karþýmýza çýkmaktadýr. Zaten bu evrimden bahsederken, tüm tüketim alýþkanlýklarýnýn yok olduðu bir kültür deðiþikliðinden çok, tüketici davranýþlarýnda görülen deðiþiklerden söz etmek daha doðru olacaktýr. Birçok geliþmekte olan ülkede, eldeki güvenilir verilerin bulunmamasý veya çok az olmasý nedeniyle alým gücü tahminlerinden bahsetmek, yanlýþ olacaktýr. Bu nedenle, bölgesel gelir daðýlýmý anket sonuçlarýný kullanmak yerine, Dünya Bankasýnýn dünya ekonomileri sýnýflandýrmasýnda kullandýðý yýllýk verileri temel almayý daha uygun gördük. Böylece, kiþi baþýna düþen GSMHnýn birey bazýnda alým gücünü gösterdiðini varsaydýk. Bu varsayýmdan yola çýkarak gerçekleþtirdiðimiz 53 sýnýflama sonucuna göre zengin Batý Avrupa ve Kuzey Amerika ülkeleri en fazla operasyonlarýn gerçekleþtirildiði bölgeler olarak ortaya çýkmaktadýr. Ancak, çok uluslu þirketlerin yatýrýmýný çekebilmek için, bir ülkenin sahip olmasý gereken unsurlarýn arasýnda, yüksek alým gücünün yanýnda, nüfusun okuryazarlýk düzeyini, biliþim aðlarýnýn geliþmiþlik düzeyini, Ar-Ge faaliyetlerinin gerçekleþtirilmesine yatkýn bir altyapýnýn varlýðýný ve tabii ki metropollerin varlýðýný sayabiliriz. Megalopollerin ortaya çýkýþý, ailelerin yapýsal deðiþim süreçleri, yaþam þekillerinde yaþanan deðiþiklikler, yaþanan yerle çalýþýlan yer arasýndaki uzaklýðýn tüm hane halký için gittikçe artmasý iþlenmiþ gýda ürünlerine duyulan ilgiyi artýrýcý ve dýþ yatýrýmý çekici öðeler olarak ortaya çýkmaktadýrlar. Böylece, Uzak Doðu Asyada, Latin Amerikadaki dev metropoller çok uluslu þirketlerin yatýrýmlarýnýn odaklandýðý merkezler olarak ortaya çýkmaktadýrlar. Bu ülkeler, Akdeniz ve Afrika ülkelerine göre daha fazla politik istikrara sahip olmasalar da ve ekonomik geliþmeleri bir süreklilik göstermese de; öne sürdüðümüz nedenlerden dolayý, dýþ yatýrýmlar açýsýndan çok daha çekici görülmektedirler. Bu baðlamda, bölgesel pazarýn boyutu ve dinamiðinin, çok uluslu þirketlerin yatýrýmlarýný en fazla etkileyen deðiþkenler olarak ele alýnmasý gerektiðini söylemek mümkündür. Örneðin, Dünya Bankasýnýn sýnýflandýrmasýna göre, kiþi baþýna düþen GSMHsi 9,075 ABD dolarýndan yüksek olan bazý zengin ülkeler (Bahreyn, Kuveyt, Slovenya) veya kiþi baþýna düþen GSMHsi 2,936 ile 9,075 ABD dolarý arasýnda olan orta yüksek gelir grubuna dahil olan bazý ülkeler (Suudi Arabistan, Lübnan, Estonya, Letonya, Litonya) sanayiileþme düzeylerinin çok yüksek ve toplam nüfuslarýnýn ise çok fazla olmamasý nedeniyle gýda çok uluslularýnýn hedef aldýðý ülkeler arasýnda yer almamaktadýrlar. Diðer yandan, kiþi baþýna düþen GSMHsi 236 ile 2,935 ABD dolarý arasýnda deðiþen, orta düþük gelir grubuna dahil olan Çin (Tayvan ve Hong Kong dahil), Brezilya, Güney Afrika, Türkiye ve Mýsýr, toplam nüfuslarýnýn fazla olmasý ve alým gücü çok yüksek sosyal sýnýflarýn yerleþtiði dev metropollere sahip olmalarý nedeniyle çok uluslular için çekici kutuplar oluþturmaktadýrlar. Ayrýca bu ülkeler; coðrafi ve ekonomik konumlarýnýn önemi nedeniyle çok uluslularýn yayýlma stratejilerinde köprü ülke iþlevini de üstlenmektedirler. Bu ülkelerde iþtirak kuran çok uluslular, çevredeki daha ufak çaptaki veya sosyo-ekonomik geliþmeleri daha az çekici olan komþu ülkelere ihracat yapmayý hedeflemektedirler. Gýda çok uluslularý, orta düþük gelir veya fakir ülkelere yatýrým yaparken yerel lider þirketler ile ortaklýk kurmak, lisans/daðýtým anlaþmalarý çerçevesinde iþbirliði 54 geliþtirmek veya kýsmi katýlýmlarda bulunmak gibi operasyonlarý tercih etmektedirler. Özellikle kiþi baþýna düþen GSMHsi 736 ABD dolarýnýn altýnda olan fakir ülkelerde ortaya çýkabilecek ekonomik ve politik belirsizliðin getirebileceði riskleri almaktan mümkün olduðunca kaçýnmaya çalýþmaktadýrlar. Belirtilmesi gereken diðer önemli bir konu da, orta yüksek gelir düzeyinde bulunan Arjantin ve Polonyada, ekonomik krizler sonucu, çok uluslularýn iþtiraklerinde yeniden yapýlanmalar yaþanmýþtýr ve bazý sosyal planlarýn uygulanmaya konulmasý sonucu, bazý fabrikalar kapatýlmýþ ve dolayýsýyla teknik iþsizliðin yükselmiþtir. 2.2.1. Çok Uluslu Gýda Þirketlerinin Þirket Satýn Alma Operasyonlarýnýn Coðrafi Daðýlýmý Günümüzde, küreselleþmenin yaný sýra bölgesel bütünleþmelerin ve bunlarýn doðal sonucu olan çift yönlü ve çok yönlü anlaþmalarýn sýklaþtýðý yadsýnamaz bir gerçektir. Bu durumu daha fazla açýða çýkartabilmek için bazý ülkeleri bu bölgesel anlaþmalar çerçevesinde ve ekonomik, sosyo-kültürel ve coðrafi yakýnlýklarý açýsýndan bir araya toplamak mümkündür. Bu bölgesel bir araya getirme çabasý sonucu oluþan hedef ülke gruplarý dýþ yatýrým çekiciliði kapsamýnda incelendiðinde, daha önceden ön plana çýkardýðýmýz varsayýmlarýmýzý doðrulayan bazý sonuçlara ulaþýlmýþtýr. Hukuk devletinin varlýðý ve ülkelerin bölgesel kurumsallaþmasý, örgütlenmiþ bir ekonomik gücün ortaya çýkýþýna önayak olduðu ve böylece gýda çok uluslularýnýn yatýrýmlarý için öncelikli bir hedef bölge oluþturduðu saptanmýþtýr. Þekil 2.2. Þirket Satýn Almalarý ve Birleþmelerinin Hedef Ülkelerin Baðlý Olduklarý Ekonomik Birliklere Göre Daðýlýmý (1 Ocak 1987 - 31 Aralýk 2006) Kaynak: Agrodata veri bankasý, 2007 55 Araþtýrma sonuçlarýna baktýðýmýz zaman tüm sanayileþmiþ Batý Avrupa ülkelerini bir araya getiren Avrupa Birliði ve Kuzey Amerika ülkelerini birleþtiren NAFTAnýn, gýda çok uluslularýnýn 1987 ve 2006 yýllarý arasýnda gerçekleþtirdikleri toplam þirket satýn alma ve birleþmelerinin (mergers & acquisitions) dörtte üçünün hedef bölgeleri olduklarýný görüyoruz. ODAlarýn toplamda bu türdeki operasyonlarýn %8.3ünü; Latin Amerika bölgesel anlaþmasýna (MERCOSUR) dahil ülkelerin %4.3ünü, Uzak Doðu Asyadaki ülkeleri bir araya getiren ASEAN anlaþmasýna dahil ülkelerin ise %1.7sini barýndýrdýklarýný görüyoruz. Diðer yandan, günümüzde Tayvan ve Hong Kongu da içerisine alan Büyük Çin ise tek baþýna bu türdeki operasyonlarýn %2.6sýnýn hedef ülkesi olarak ortaya çýkmaktadýr. Özellikle son on yýldýr bu alanda gösterdiði artýþ oraný olaðanüstü bir düzeyde seyretmektedir. Doðal olarak, 1.3 milyar kiþilik bir nüfusa sahip olan Çin ile 5 milyon kiþilik Ürdünü pazar boyutlarý açýsýndan karþýlaþtýrmak olasý deðildir. Ancak, unutmamak gereken bir nokta da, iç pazarýnýn olaðanüstü boyutlarýnýn yaný sýra, bu dev ülkenin serbest ekonomiye geçiþ hýzý, GSMHnýn artýþ oranýnýn yüksekliði ve tüketicisinin alým gücünde görülen geliþmelerin bugüne kadar gözlemlenen oranlarýn çok üstünde seyretmesidir. Güney ve Doðu Akdeniz ülkelerinde gerçekleþtirilen þirket satýn almalarý ve birleþmelerine baktýðýmýz zaman, Avrupa Birliði ile gerçekleþtirilen ikili anlaþmalar ve Serbest Bölge giriþimlerine raðmen, bu bölgenin, %1,8lik bir payla dünyanýn diðer bölgelerine göre daha az çekici bir konumda kalmýþ olduðunu görüyoruz. Düþük düzeyde seyreden alým gücünün yanýsýra, daha az güvenceli sosyo-ekonomik yapý ve kurumsal ve fiziksel altyapý eksiklikleri gýda çok uluslularýnýn bu bölgede yatýrým yapmakta daha çekingen davranmalarýnýn baþlýca nedenlerini oluþturmaktadýr. Avrupa Birliðinin yeni komþuluk olarak tanýmladýðý konum çerçevesinde ve yine ABden gelecek ekonomik ve finansal yardýmlar sonucu, 2012 yýlýnda tamamlanmasý düþünülen Avrupa-Akdeniz serbest ticaret bölgesinin hazýrlanmasý sonrasýnda bu bölgenin olumlu yönde geliþeceðini umuyoruz. 2.2.2. Çok Uluslu Gýda Þirketlerinin Gerçekleþtirdikleri Ortaklýklarýn Coðrafi Daðýlýmý Gýda çok uluslularýnýn, geliþmekte olan ülkelerde karþýlaþabilecekleri ekonomik ve politik risklerden kaçýnabilmek amacý ile uzlaþma stratejilerini tercih etmelerini rakamlarla gözlemlememiz mümkündür: 1987-2006 yýllarý arasýnda gerçekleþtirilen ortaklýk anlaþmalarýnýn %41.8inin hedefi Batý Avrupa ülkeleri olmuþtur. Çok uluslular ortaklýk operasyonlarýnýn %13.5ini NAFTA bölgesinde, %10.1ini ODAlarda, %6.1ini Çinde, %4.5ini ASEANda ve %4.3ünü ise Güney ve Doðu Akdeniz ülkelerinde gerçekleþtirmiþlerdir. 56 Þekil 2.3. Çok Uluslu Gýda Þirketlerinin Gerçekleþtirdikleri Ortaklýk Anlaþmalarýnýn Hedef Ülkelerinin Dahil Olduklarý Ekonomik Bölgelere Göre Daðýlýmý (1 Ocak 1987-31 Aralýk 2006) Kaynak: Agrodata veri bankasý, 2007 2.2.3. Yatýrýmcý Çok Uluslu Gýda Þirketlerinin Coðrafi Kökenleri Batý Avrupa (Avrupa Birliði ve EFTA) kökenli çok uluslular, en büyük 100 çok uluslu þirket arasýnda en etkin ve aktif aktörler olarak ortaya çýkýyorlar. Tamamen ABD etkisi altýnda görülen NAFTA bölgesi dýþýndaki tüm ekonomik bölgelerde Batý Avrupalý þirketlerin en etkin yatýrýmcý þirketler olduðunu gözlüyoruz. Buradan coðrafi ve kültürel yakýnlýðýn en önemli deðiþken olduðu sonucunu çýkartýyoruz. Örneðin, Batý Avrupada gerçekleþtirilen þirket satýn alma ve birleþmelerinin %80.7si Batý Avrupa kökenli þirketler, NAFTA bölgesinde gerçekleþtirilen operasyonlarýn %53.7si ABD çýkýþlý çok uluslular tarafýndan gerçekleþtiriliyor. Yine Güney ve Doðu Akdeniz ülkelerinde gerçekleþtirilen operasyonlarýn %74.7si, ODAlarda gerçekleþtirilen operasyonlarýn %72.4ü ve petrol zengini Arap ülkelerde gerçekleþtirilen operasyonlarýn %66.7si Batý Avrupalý çok uluslularýn yatýrýmýdýr. Bu yatýrýmlar coðrafi ve kültürel yakýnlýðýn bir göstergesi olarak yorumlanabilir. Ancak, bazý Batý Avrupalý þirketlerin daha uzak pazarlara yayýldýðý da göz ardý edilmemeli: Güney Asyadaki operasyonlarýn %66.7si, MERCOSURdeki operasyonlarýn %63ü, Çindeki operasyonlarýn %55.6sý ve Koredeki operasyonlarýn %57.9u Batý Avrupa ülkelerinin gýda çok uluslularý tarafýndan gerçekleþtirilmiþtir. Bu durum daha çok, bu gýda devlerinin yeni pazar arayýþlarý olarak deðerlendirilmelidir. 57 Tablo 2.5. Þirket Satýn Alma ve Birleþmelerinin Köken ve Hedef Bölgeler Açýsýndan Daðýlýmý (1 Ocak 1987 - 31 Aralýk 2006) Gýda Çok Uluslarýnýn Köken Bölgeleri Hedef Bölgeler Diðer Ülkeler Toplam Batý Avrupa ABD 1,552 278 37 55 1,922 NAFTA 371 532 30 58 991 ODAlar 267 84 4 14 369 MERCOSUR 109 49 1 14 173 Çin 79 21 28 14 142 Okyanusya 58 32 10 39 139 Güney ve Doðu Akdeniz ülkeleri 74 22 3 99 ASEAN 51 16 15 16 98 Japonya 32 10 32 1 75 ACP 36 10 0 25 71 Diðer ülkeler 36 20 5 61 Güney Asya 34 10 6 51 Petrol zengini Arap ülkeleri 18 9 27 Kore 11 8 19 Tanýmsýz 33 19 1 2 55 Toplam 2,761 1,120 159 252 4,292 Batý Avrupa Japonya 1 Kaynak: Agrodata veri bankasý, 2007 ABD kökenli gýda çok uluslularý, Batý Avrupalý þirketlere göre daha az aktif görülüyorlar. Kendi etki bölgeleri olan NAFTAda dahi toplam þirket satýn alma ve birleþmelerinin sadece %53.7sini gerçekleþtiriyorlar. Dýþ yatýrýmlarla ilgili sýnýflandýrmalarda ise genellikle ikinci sýrada yer alýyorlar. Örneðin, Latin Amerikanýn ekonomik birliði olan MERCOSUR bölgesinde gerçekleþtirilen operasyonlarýn ancak %28.3ünü gerçekleþtiriyorlar. Bu dinamizm eksikliði, petrol zengini Arap ülkelerinde (%33.3), ODAlarda (%22.8), Güney ve Doðu Akdeniz ülkelerinde (%22.2), Okyanusyada (%23), Güney Asyada (%19.6) ve ASEANda (%16.3) gerçekleþtirilen operasyonlarda da görülmektedir. Çinde gözlemlenen operasyonlarýn sadece %14.8i ABD kökenli gýda çok uluslularý tarafýndan gerçekleþtirilmiþtir. Kanýmýzca, ABD kökenli gýda çok uluslularýnýn küreselleþme sürecinde geri planda kalmalarýnýn en önemli nedeni, olaðanüstü boyutlarda bir iç pazara sahip olmalarýdýr. Diðer yandan kültürel bazý öðeleri de göz ardý etmemek gerekir. Unilever, Nestlé gibi Batý Avrupalý çok uluslularýn dünya düzeyinde ulaþtýklarý ün bir asrý geçkin bir deneyim ve kültürel birikimin sonucudur. 58 Japonya kökenli gýda çok uluslularý da, ABD kökenli þirketler gibi daha çok kendi iç pazarlarýnda etkindirler ve þirket satýn alma ve birleþmelerinin %42.7sini ulusal pazarlarýnda gerçekleþtirmiþlerdir. Batý Avrupalý ve ABD kökenli çok uluslulara göre çok daha çekingen bir davranýþ içerisinde yatýrým yapan Japon çok uluslularý söz konusu yatýrýmlarýn çoðunluðunu coðrafi olarak ülkelerine yakýn pazarlarda yapmaktadýrlar; Çin (%19.7), ASEAN (%15.3), ve Okyanusya ülkeleri (%7.2) en aktif olduklarý ekonomik bölgeleri oluþturmaktadýrlar. 2.2.4. Çok Uluslu Gýda Þirketlerinin Olgun Pazarlarda Gerçekleþtirdikleri Yeniden Yapýlanma Operasyonlarý 21. yüzyýlýn baþýnda gýda çok uluslularýnýn uyguladýðý en yaygýn strateji olarak sektörel odaklanma stratejisi ön plana çýkmaktadýr. Bu uygulamanýn en önemli dürtüleri arasýnda modern gýda perakendeciliðinin küresel yayýlma ve yoðunlaþma süreçleri içerisinde, gýda sanayii þirketleri üzerinde gittikçe arttýrdýklarý baský vardýr. Diðer baský ise yine küreselleþme süreci içerisinde dünya mali piyasalarýndan ve borsalarýndan gelmektedir. Gerekli yatýrým sermayesinin gittikçe daha önemli payýný ellerinde tutan dünya mali piyasa ve borsalarý, þirketler üzerinde hazýrladýklarý raporlar ile gittikçe daha zor ulaþýlýr rekabet kýstaslarý getirmekte ve gýda çok uluslularýný daha fazla verimli ve karlý olmaya zorlamaktadýrlar. Bu baskýlarýn sonucu, dev çok uluslular gittikçe daha fazla kar getiren faaliyet alanlarýna odaklanmayý tercih etmektedirler. Bu davranýþlarýn somut sonucu olarak da fabrika kapatmak, iþtiraklerini satmak, sektörel faaliyet daraltmak gibi olumsuz operasyonlarýn sayýsý artmakta ve tarýmgýda zinciri, diðer sektörlerden yatýrýmlarýný çekmeden sektör içerisinde önemli bir yeniden yapýlandýrma süreci geçirmektedir. Þekil 2.4. Ýþtirak Satma, Fabrika Kapatma ve Diðer Operasyonlarýn Aktif Çok Uluslu Þirketlerin Köken Bölgelerine Göre Daðýlýmý (1 Ocak 1987-31 Aralýk 2006) Kaynak: Agrodata veri bankasý, 2007 59 Yeniden odaklanma stratejileri gýda çok uluslularýný önemli sayýda iþtiraklerini ve hatta dev boyutlardaki faaliyet bölümlerini satmaya yönlendirmektedir. Bu satýþlardan elde edilen olaðanüstü miktarlar, küreselleþme süreçlerine uygun olarak yine ayný çok uluslunun stratejik odaklanma için seçtikleri sektörlerdeki faaliyet alanlarýnda ve yeni doðan pazarlarda gerçekleþtirdikleri þirket satýn alma ve ortaklýklarýnda kullanýlmaktadýr. Bu büyüme politikasýnýn uygulanmasýnda çok uluslularýn hedefleri seçtikleri faaliyet alanlarýnda dünya liderliðini elde etmektir. Bu yeniden odaklanma olgusu ve dünya gýda sermayesinin yeni oluþan oligopol çerçevesinde yoðunlaþmasý sürecinde, Batý Avrupa, Kuzey Amerika ve Okyanusyadaki olgun pazarlarýn en fazla etkilenen pazarlar olduðu ortaya çýkmaktadýr. Fabrika kapama, iþtirak birleþtirme ve iþtirak satýþý operasyonlarý dikkate alýndýðýnda, en yüksek oranlar bu saydýðýmýz olgun pazarlarda gerçekleþmektedir. Küçülme stratejilerinin iþareti olan bu olumsuz operasyonlarýn %62.5i Batý Avrupa pazarlarýnda, %25i NAFTA bölgesinde (ABD ve Kanadada), %2.8i Okyanusyada ve %2.6sý Orta ve Doðu Avrupa ülkelerinde gerçekleþmiþtir. Tablo 2.6. Ýþtirak Satma, Ýþtirak Birleþtirme, Fabrika Kapatma vb. Olumsuz Operasyonlarýn Köken ve Hedef Bölgelere Göre Daðýlýmý (1 Ocak 1987-31 Aralýk 2006) Gýda Çok Uluslarýnýn Köken Bölgeleri Hedef Bölgeler Diðer Ülkeler Toplam Batý Avrupa ABD Batý Avrupa 914 107 0 22 1,043 NAFTA 144 244 1 28 417 Okyanusya 20 8 2 16 46 ODAlar 32 10 2 44 Japonya 5 2 16 0 23 ASEAN 13 4 5 22 MERCOSUR 18 5 0 23 ACP 11 2 2 15 Diðer ülkeler 4 5 Çin 7 Güney ve Doðu Akdeniz ülkeleri 5 Güney Asya Kore Japonya 2 11 0 7 1 0 6 6 1 0 7 2 1 1 4 2 0 2 Tanýmsýz 21 15 2 38 Toplam 1,202 407 801 708 Petrol zengini Arap ülkeleri Kaynak: Agrodata veri bankasý, 2007 60 19 Gýda çok uluslularýnýn anavatanlarýnýn bölgeleri ile bu olumsuz operasyonlarýn gerçekleþtirildiði hedef ülkelerin bulunduðu bölgeler karþýlaþtýrýldýðý zaman karþýmýza çýkan manzara, olgun Batý pazarlarýnýn bu yeniden yapýlanma sürecinde ne kadar zor bir durumla karþý karþýya kalmýþ olduðudur. Batý Avrupa kökenli çok uluslular Batý Avrupa, NAFTA ve Okyanusya ekonomik bölgelerinde, ABD kökenli çok uluslular ise Batý Avrupa ve Kuzey Amerikada; Japon çok uluslularý ise Japonyada önemli yeniden yapýlanma operasyonlarý gerçekleþtirmiþler ve halen de endüstriyel yapýlarýný ve þirketlerinin iç yapýsýný gözden geçirmeye devam etmekte ve uluslararasý rekabet koþullarýna uygun hale getirmeye çalýþmaktadýrlar. Karlý faaliyetlere odaklanma stratejisinin önemli öðesi olan bu yeniden yapýlandýrma operasyonlarý, dünyanýn en büyük 100 çok uluslusunu gittikçe daha fazla derinlik kazanan bir sektörel konsolidasyona yöneltmekte ve öne çýkan bazý gýda alt sektörlerinde yatay yoðunlaþmanýn hýzlanmasýna ve artmasýna neden olmaktadýrlar. Bu baðlamda iþaret edilmesi gereken bir diðer nokta da, bazý gýda çok uluslularýnýn temel gýda maddeleri sanayiilerinden tamamen çekilmeleridir. Geliþmekte olan ülkelerde (özellikle ACP/Atlantik, Karayip ve Pasifik Adalarý ve Afrika ülkeleri) sahip olduklarý þeker, un, malt yapýmý, hayvan yemi yapýmý gibi öncel sektörlerde faaliyet gösteren iþtiraklerini ya bu ülkelerin kamu kesimine ya da yerel lider þirketlere satarak bu faaliyet alanlarýndan tamamen çekilmektedirler. ODAlarda þu son yýllarda yeniden yapýlandýrma kapsamýna alýnan bölgeler arasýna dahil edilmiþ durumdadýr. 2.3. Çok Uluslu Gýda Þirketlerinin Yeniden Yapýlanma Stratejilerinde Öne Çýkan Sektörler Gýda çok uluslularýnýn 1 Ocak 1987 ve 31 Aralýk 2006 tarihleri arasýnda gerçekleþtirdikleri operasyonlarýn %75.1i ana faaliyet dalý gýda ve içecek sanayii olan þirketleri kapsamaktadýr. Bu olgu, 1960lý ve 1970li yýllarda en güçlü devrini yaþamýþ olan dev sanayii komplekslerinin devrinin kapandýðýný ispat etmektedir. Geliþme yýllarýnda pazar ve faaliyet portföylerini geniþletebilmek için karlý görülen her türlü faaliyet alanýnda yatýrým yapmýþ imalat sanayii devleri 1990lý yýllardan itibaren bu sektörel farklýlaþma ve yayýlma stratejini hemen hemen tamamen býrakmýþlardýr. Ancak bazý ülkelerde halen bu tip sanayii komplekslerini gözlemlemek mümkündür. Örneðin Norveçte Orkla þirketi ekonominin hemen her dalýnda faaliyet göstermeye devam etmekte, bira yapýmýndan günlük gazete iþletmeciliðine kadar 20nin üzerindeki ekonomik dalda hizmet vermektedir. Diðer yandan Filipin þirketi San Miguel Corp.da 10dan fazla alanda faaliyetlerine devam etmektedir. 61 Buna karþýn, ABD kökenli kimya çok uluslusu W.R. Grace, Barillanýn sermayesindeki paylarýný daha 1980li yýllarda satmýþ, Mariott oteller zincirinin iþletmeciliðinden tamamen çekilmiþ ve tüm iç ve finansal kaynaklarýný kimya sektöründeki dünya liderliðini elde edebilmek için kullanmaya baþlamýþtýr. En son örnekleri Unilever, Sandoz ve Sara Lee oluþturmaktadýrlar. Unilever aðýr kimya sanayiindeki ve endüstriyel temizlik hizmet sektöründeki holdinglerini elden çýkarak tüm kaynaklarýný iki ana sektörü dünya düzeyinde düzenlemeye ayýrmýþtýr. Bu sektörler gýda sanayii ve ev ve kiþisel temizlik mamulleri yapýmýdýr. Ýsviçreli dev Sandoz ise son on yýl içersinde Alman Ciba-Geigy ile birleþmiþ, Novartis adýný aldýktan sonra faaliyetlerini dünya düzeyinde yaþam bilimleri etrafýnda örgütlemeye baþlamýþtýr. Bu baðlamda tüm yatýrýmlarýný ilaç sanayii ve diyetetik, nutraceutic ve enerjetik gýda ürünleri sektörlerine kanalize etmiþtir. Bu odaklanmanýn dýþýnda kalan tohumculuk ve zirai ilaç faaliyetlerini Syngerta þirketine devretmiþtir. Küresel tarým-gýda zinciri panoramasýnýn dýþýna itilen bir diðer sektör de tarýmsal girdi yapýmý sanayiidir. Bu alanda faaliyet gösteren çok uluslular ya tamamen en büyük 100 sýralamasýndan ayrýlmýþlar ya da hayvan yemi, tohumculuk gibi sektörlerde faaliyet gösteren iþtiraklerini satmýþlardýr. Üzerinde durulmasý gereken bir diðer nokta da gýda ve içecek sanayiindeki bu yeniden yapýlandýrma operasyonlarýný gerçekleþtirilen þirketlerin hemen hemen tamamýna yakýn kýsmýnýn ana faaliyet alanlarýnýn gýda sanayi olmasýdýr. Gýda sanayi dýþýnda olup da bu sektörde karlý bir iþlem gerçekleþtiren bir þirketle hemen hemen hiç karþýlaþýlmamaktadýr. Bunun en önemli nedenlerinden birisi bu sektörde faaliyet gösteren þirketlerin zaman içersinde önemli bir deneyim kazanmýþ olmalarýdýr. Bu deneyim ve bilgi birikimi sektörün asýl elemanlarýna özel bir pazar gücü saðlamakta ve yeni gelebilecek þirketlere karþý bir giriþ engeli oluþturmaktadýr. Sektörde yatýrýmlarý olan bankalar ve sigorta þirketlerinin yapýlarýný incelediðimiz zaman, bu kuruluþlarýn ilgi alanlarýnýn daha çok sanayiye kaydýðýný gözlemliyoruz (Parisbas, CP Partners, Hicks Muse & Co gibi). Düzenleyici düþünce akýmýnýn varsayýmlarýndan yola çýkarsak, dünya ekonomik sisteminin önemli bir kriz dönemine girdiðini ve bu nedenle de ana faaliyetlerin dýþýnda kalan yan uðraþlarý alt iþveren kullanmak suretiyle firma dýþýnda yaptýrmak, içselleþtirme stratejisine göre daha ilginç olmaktadýr (Wallerstein, 1974). Bu þekilde þirketin ana faaliyet alanýnýn dýþýnda kalan tüm tarýma dayalý faaliyetler dýþsallaþtýrýlmýþtýr: 62 Þekil 2.5. Yeniden Yapýlandýrma Operasyonlarýnýn Hedef Þirketlerinin Ana Faaliyet Alanlarýna Göre Daðýlýmý (1 Ocak 1987 31 Aralýk 2006) Kaynak: Agrodata veri bankasý, 2007 ABD kökenli Campbell Soup, General Mills ve H.J. Heinz, 2000li yýllarýn baþýnda tüm tarýmsal faaliyetlerini satmýþlardýr (domates üretimi, sebzecilik, un üretimi, ve buna benzer faaliyetler). Ayný þekilde yine ABD kökenli Sara Lee Corp. tüm hayvan yetiþtiriciliði faaliyetlerini satmýþ ve þarküteri için gerekli et teminini tamamen dýþ þirketlerle yaptýðý anlaþmalarla örgütlemeyi tercih etmiþtir. Günümüzde tüm domuz ve hindi eti satýn alýmýný dev ABD çok uluslusu Cargill Inc. ile yaptýðý anlaþmalar çerçevesinde düzenlemektedir. Ayný þekilde Nestlé kakao kavurma faaliyetini, Unilever ise yaðlý tohum ezme faaliyetini terk etmektedirler. Bu tip dýþsallama, þirketin aldýðý riskleri azaltmakta ve piyasadaki serbest rekabetten yararlanarak hammadde fiyatlarýnda saðlanan düþüþler sonucu elde edilen artý deðeri artýrmaktadýr. 63 Bir diðer deðiþim de iletiþim ve biliþim teknolojilerinde gerçekleþtirilen geliþmeler sonucu, dünya iletiþim aðlarýndan yararlanarak hammadde tedarikinin küresel boyutlara ulaþmýþ olmasýdýr. Gýda devleri, bu geliþmelerden büyük karlar elde etmektedirler. Dünya döviz kurlarýndaki deðiþiklikleri anýnda izleyerek, hammadde alýmlarýný bir veya birkaç tarým ürünü satýcýsýnda yoðunlaþtýrmakta ve satýn alýmlarýný küreselleþtirmektedirler. Bu dýþsallaþtýrma sürecine giren diðer sanayi dallarý gýda sanayiine ara mal tedarik eden ve hizmet veren faaliyetlerdir. 1980li yýllarda dev sanayi konglomeralarýnýn içersinde yer alan ambalaj sanayii, taþýmacýlýk ve tarýmsal hammaddeleri depolama gibi yan faaliyetler günümüzde tamamen gýda çok uluslularýnýn faaliyet alanlarýnýn dýþýna itilmiþ durumdadýrlar. Sektör dýþýnda býrakýlan bir diðer faaliyet dalý da tütün iþleme faaliyetidir. Geliþmiþ ülkelerin tüketici derneklerinden gelen ve gittikçe artan baskýlar ve ayrýca hükümetlerin getirdikleri sigara kullanýmýný kýsýtlayan yasalar ve uygulamalar sonucu gýda çok uluslularý yavaþ yavaþ bu faaliyet dalýndan uzaklaþmayý tercih etmiþlerdir. RJR Nabisco, American Brands bu yolu tercih eden dev þirketlerdir. Philip Morris ise gýda bölümünü tütün iþleme faaliyetinden ayýrarak ayrý borsalara kayýtlý baðýmsýz iki þirket haline getirme yoluna gitmiþtir. Böylece 1980li yýllarda pazar paylarýný arttýrmak için sektörel çeþitlendirme stratejisi uygulayarak gýda sektörüne girmiþ olan Philip Morris (Kraftý satýn almýþtý) ve RJ Reynolds (Nabisco Brandsý satýn almýþtý) bu kez, pazardaki imajlarýný koruyabilmek için tam ters yönde davranmaktadýrlar. Her halükarda, gýda ve içecek sanayinin dev kuruluþlarýnýn, bu yeniden odaklanma stratejisi sonucu sektör çeþitlendirmesinden uzaklaþmalarý kesinlikle söz konusu deðildir; tam tersine yatay yayýlma sürecinde ürün farklýlaþtýrmasý ve pazar bölümlendirmesine daha da fazla aðýrlýk verdikleri gözlenmektedir. 2.3.1. Geliþmekte Olan Pazarlarýn Yükselen Deðerleri: Süt Sanayii, Alkolsüz Ýçkiler ve Bira Yapýmý Yeniden yapýlandýrma operasyonlarýnýn hedef ülkelerin ekonomik sýnýflarýna göre sektörel daðýlýmý Tablo 2.7.de sunulmuþtur. Ýlk gözümüze çarpan nokta, geliþmiþ Batý pazarlarýnda çok yüksek düzeyde görülen pazar bölümlendirmesidir. Süt sanayiinin dýþýnda hiç bir faaliyet dalý yatýrýmlarý çeken odak sektör olarak ortaya çýkmamaktadýr. Tam tersine, sektörler arasýnda uyumlu bir daðýlýþ söz konusudur. Buna karþýn, geliþmekte olan ülkelerin pazarlarýnda bazý eðilimleri gözlemlemek mümkündür. 64 Biracýlýk geliþmekte olan ülkelerde büyümeye en yatkýn sektörlerinden biri olarak ortaya çýkmaktadýr: orta düþük gelir kategorisine giren ülkelerde gerçekleþtirilen operasyonlarýn %17.1i, orta yüksek gelir kategorisindeki ülkelerde gerçekleþtirilen operasyonlarýn %11.5i, fakir ülkelerde %14.7si ve gelir düzeyi yüksek geliþmekte olan ülkelerde ise %19.7si bira sanayiinde görülen þirket satýn alýmlarý ve birleþmeleridir. Buna karþýn, zengin OECD ülkelerindeki bu tip operasyonlarýn yalnýzca %4.4ü biracýlýkta gerçekleþtirilmiþtir. Geliþmiþ Batý toplumlarýnda nüfusun yaþlanmasý, pazarlarýn doyum noktasýna gelmiþ olmasý ve tüketici tercihlerinin farklýlaþmasý bu deðiþikliði açýklayýcý öðeler olarak ele alýnabilir. Süt sanayii, geliþmekte olan ülkelerde yabancý sermayeyi çeken bir diðer ekonomik faaliyet alaný olarak ortaya çýkmaktadýr: orta yüksek gelir düzeyine sahip geliþmekte olan ülkelerde gerçekleþtirilen operasyonlarýn %17.6sý, orta düþük gelir düzeyine sahip ülkelerde gerçekleþtirilen operasyonlarýn %15.9u, yüksek gelir düzeyli ülkelerde gerçekleþtirilen operasyonlarýn %9.2si ve düþük gelirli ülkelerde gerçekleþtirilen operasyonlarýn %13.8i süt sanayiinde görülen þirket satýn alma ve birleþmelerini içermektedir. Zengin OECD ülkelerinde dahi, diðer sektörlerin içinden öne çýkan süt sanayii, toplam þirket satýn alma ve birleþmelerinin %13.4ünü kapsamaktadýr. Alkolsüz içki sektörü, meyveli içecekler, kolalý sodalar, meyve sularý ve þiþelenmiþ kaynak ve memba sularýný kapsamaktadýr. Bu faaliyet dalý hem geliþmekte olan ülkelerde hem de geliþmiþ batý toplumlarýnda en olumlu geliþmeleri göstermetedir. Zengin OECD ülkelerinde gerçekleþtirilen operasyonlarýn %5.2si, orta yüksek gelir düzeyine sahip geliþmekte olan ülkelerde gerçekleþtirilen operasyonlarýn %12.9u, orta düþük gelir düzeyine sahip ülkelerde gerçekleþtirilen operasyonlarýn %11.7si, yüksek gelir düzeyli geliþmekte olan ülkelerde gerçekleþtirilen operasyonlarýn %7.9u ve düþük gelirli ülkelerde gerçekleþtirilen operasyonlarýn %16.5i alkolsüz içki sanayiinde görülen þirket satýn alma ve birleþmelerini içermektedir. Meyveli içecekler ve kolalý sodalar, dünyanýn her köþesinde gençlerin çok severek tükettikleri ürünler arasýnda yer almaktadýrlar. Bu faaliyet dalýnda, Nestlé, Coca-Cola, PepsiCo ve Danone gibi büyük gýda çok uluslularýnýn dinamik katýlýmlarý bulunmaktadýr. Yüksek düzeyde reklam ve tanýtým yatýrýmlarýn yapýldýðý bu sanayii dalýnda bu dev þirketlerin pazarlama bütçelerine ulaþabilmek çok zordur ve önemli bir giriþ engeli olarak KOBÝlerin önüne çýkmaktadýr. Yeniden yapýlandýrma operasyonlarý gýda çok uluslularýnýn yatýrým yaptýklarý hedef ülkeler ve kendi köken ülkeleri hakkýnda önemli bilgi edinmemize yardýmcý olmaktadýrlar. 65 Tablo 2.7. Þirket Alým ve Birleþmelerinin Hedef Ülkelerin Ekonomik Sýnýflarýna Göre Sektörel Daðýlýmlarý (1 Ocak 1987-31 Aralýk 2006) Operasyonlarýn Sektörel Daðýlýmý Faaliyet Alaný Gelir Düzeylerine Göre Sýnýflandýrýlmýþ Hedef Ülkeler Düþük Orta Düþük Orta Yüksek Gelir Gelir Gelirli Grubu Grubu Ülkeler Tarým ve tarýmsal girdiler 2 Hayvan yemleri 4 Kedi-köpek mamalarý Et iþleme sanayii Süt sanayii 15 Ýçecek süt, tereyaðý 1 Taze süt ürünleri(yoðurt) 2 Peynir Dondurma 5 Meyve ve sebze iþleme 2 Çorbalar Balýk ve deniz ürünleri Bitkisel yað ve margarin 1 Tahýla dayalý sanayii 1 Fýrýn ve pastane ürünleri Bisküvi 4 Makarna 1 Mýsýr gevreði 1 Þeker sanayii 3 Çikolata, þekerleme 4 Dondurulmuþ gýda 1 Hazýr yemekler, snackfoods Tatlandýrýcýlar, gýda katký 1 maddeleri Diðer yerlerde ismi geçmeyen 9 ürünler Diðer gýda ürünleri 13 Alkollü içkiler 6 Þarap sanayii 1 Bira sanayii 16 Meyve sularý 1 Alkolsüz içecekler 4 Þiþelenmiþ sular 4 Þiþeleme 2 Gýda içecek sanayii toplamý 94 Tütün iþleme 1 Hizmet sektörü 10 Toptan ve perakende 8 ticaret, lokantacýlýk Ambalaj Lojistik Ýþletmecilik, pazarlama, biliþim hizmetleri Ar-Ge 2 Çeþitlendirilmiþ faaliyetler Gýda dýþý faaliyetler 2 Toplam 109 Kaynak: Agrodata veri bankasý, 2007 11 10 10 9 5 11 75 7 13 12 7 16 8 88 16 13 12 12 1 2 23 1 6 20 4 2 13 29 6 8 7 1 15 5 5 9 1 1 20 22 4 8 2 Yüksek Gelirli Ülkeler 2 7 2 12 2 1 1 1 2 1 2 Zengin TanýmlanToplam OECD mamýþ Ülkeleri 93 47 31 163 414 65 33 90 37 138 9 42 61 42 94 56 27 12 36 86 65 117 62 1 1 4 2 1 1 1 3 3 31 18 6 220 3,287 34 13 3 95 5 18 17 14 470 4 35 29 27 23 4 49 4 22 15 11 382 3 17 14 10 3 1 3 12 8 200 103 51 136 26 61 32 42 2,373 6 414 343 2 18 8 24 2 1 2 76 21 13 140 3,092 15 2 3 3 59 4 1 1 2 5 25 554 1 9 425 66 117 71 36 184 603 91 63 114 63 168 10 45 101 50 105 90 33 17 74 146 77 135 75 8 7 285 151 59 312 37 107 72 72 3,402 14 496 409 1 22 9 28 3 36 28 19 184 4,292 1 1 1 24 Ancak unutmamak gerekir ki, bu operasyonlarýn asýl aktörleri bu operasyonlarý gerçekleþtiren çok uluslu þirketlerdir. Bu nedenle en aktif çok uluslularýn hangi bölgelerde ve hangi sektörlerde yatýrým yaptýklarýný ayrýca görmenin ilginç olacaðýna inanýyoruz. 2.4 Tarým-Gýda Zincirinde Aktif Rol Oynayan Çok Uluslu Þirketler Dünyanýn en büyük ilk 100 gýda çok uluslusunun en aktif 25 üyesinin büyük çoðunluðu (17 firma) Batý Avrupa, 8 tanesi ABD, 1 tanesi ise Japonya kökenlidir. Bu 25 þirket, 1 Ocak 1987 ve 31 Aralýk 2006 tarihleri arasýnda ilk 100 firmanýn toplam operasyonlarýnýn neredeyse yarýsýný (%46) gerçekleþtirmiþlerdir. Daha çok orta veya düþük gelir gruplarýna dahil olan yeni yükselen ekonomileri hedef almaktadýrlar. Zengin OECD ülkelerinde gerçekleþtirilen operasyonlarýn sadece %40ý ilk 25 tarafýndan yapýlmýþ yatýrýmlardýr. Burada üzerine basmamýz gereken bir nokta, daha az küreselleþmiþ çok uluslularýn hemen hemen tümünün (Conagra, Campina, Arla Foods, Wessanen, Lactalis, Bongrain) yatýrýmlarýnda zengin OECD ülkelerini hedef almalarýdýr. Bu olgu, ilk 25in zengin Batý toplumlarýndaki aðýrlýðýný göreceli olarak azaltmaktadýr. Ürün portföyleri geniþ çok ürünlü gýda çok uluslularý (Groupe Danone, Unilever, Nestlé ama ayný zamanda PepsiCo, Diageo, H.J. Heinz, Altria/Kraft) ve Batý Avrupa kökenli bira yapýmcýlarý (Heineken, Interbev, Carslberg) geliþmelerini tam bir küreselleþme süreci içersinde sürdürmektedirler. Yeni pazarlar keþfetmek hedefiyle geliþtirdikleri þirket büyüme stratejileri çerçevesinde dünyayý bir ve tek pazar haline getirmeye çabalamaktadýrlar. 1987-2006 döneminde Groupe Danone 233 þirket satýn alma ve ortaklýk anlaþmasýyla Nestlénin (198 operasyon) ve Unileverin (190 operasyon) önünde dünyanýn en aktif gýda çok uluslu þirketi olarak görülmektedir. Bu küresel devlerin yanýnda diðer örnekleri de unutmamak gerekir. Fransýz peynir yapýmcýsý Bongrain SA ve Lactalis ve Ýtalyan çok uluslusu Parmalat farklý örnekleri oluþturmaktadýrlar. Bongrain ve Lactalis Fransada daha çok yerel peynir çeþitlerinden oluþan niþ pazarlarý federatif bir örgütleme biçimi altýnda konsolide etmektedir. Ancak bu ürün farklýlaþtýrma stratejisini sadece Fransada uygulamakta ve anavataný dýþýndaki pazarlarda (ODAlar, Güney ve Doðu Akdeniz ülkeleri, NAFTA ve MERCOSUR bölgeleri) içecek süt, eritilmiþ ve cheddar tipi peynir gibi daha geniþ kitle tüketim ürünleri üzerinde yatýrýmlar yapmaktadýr. 67 Tablo 2.8. En Aktif 25 Çok Uluslu Gýda Þirketi Tarafýndan Gerçekleþtirilen Operasyonlarýn Hedef Ülkelerin Gelir Gruplarýna Göre Daðýlýmý (1 Ocak 1987-31 Aralýk 2006) Gelir Düzeylerine Göre Sýnýflandýrýlmýþ Hedef Ülkeler (Köken Ülke) Danone Groupe (Fransa) Nestlé (Ýsviçre) Unilever (Hollanda/Ýngiltere) PepsiCo (ABD) Diageo (Ýngiltere) H.J. Heinz (ABD) Pernod Ricard (Fransa) Coca Cola Co. (ABD) Altria/Philip Morris (ABD) Sara Lee(ABD) Cargill (ABD) Cadbury Schweppes (Ýngiltere) Bongrain (Fransa) Arla Foods (Danimarka) Parmalat (Ýtalya) Heineken (Hollanda) Lactalis (Fransa) Interbrew (Belçika) Ajinomoto (Japonya) Wessanen (Hollanda) ConAgra (ABD) Carlsberg (Danimarka) Kerry Group (Ýrlanda) LVMH (Fransa) Campina (Hollanda) 25 þirketin toplamý Ýlk 100ün toplamý içindeki payý Zengin Orta Düþük Orta Yüksek Gelir Gelir OECD Grubu Grubu Ülkeleri 124 114 115 48 62 60 51 27 53 61 52 47 39 49 37 18 44 17 30 44 45 15 36 34 28 1,250 %40 Ýlk 100 çok uluslunun toplamý 3,092 Kaynak: Agrodata veri bankasý, 2007 54 41 32 26 9 7 6 19 14 7 7 9 5 4 7 14 6 28 13 35 20 30 20 8 10 17 19 9 7 7 6 16 3 9 12 4 5 Düþük Gelirli Ülkeler 10 7 10 6 1 3 2 4 1 2 3 Yüksek Gelirli Bilinmeyen Toplam Ülkeler 7 9 2 2 4 3 2 8 3 7 1 2 2 2 1 1 1 1 1 1 2 5 5 4 2 2 1 5 1 2 1 13 2 1 6 330 %60 554 10 4 1 3 256 %60 425 623 %57 109 2 53 %70 76 25 %69 36 233 198 19 104 86 83 80 78 78 75 69 66 61 57 55 54 54 53 49 46 46 44 42 38 37 2,013 %46 4,292 2003 yýlý sonunda medyada geniþ puntolarla yeralan batýþýndan önceki dönemlerde, Ýtalyan kökenli Parmalat da yatýrýmlarýný daha çok dev çok uluslularýnýn yatýrým yaptýðý bölgelerden uzak pazarlarda gerçekleþtirerek baþarýya ulaþmýþ bir þirkettir. Örneðin, ODAlara herkesten önce, 1990lý yýllarýn baþýnda yatýrým yapmýþ ve önder firma olarak önemli pazar paylarý elde etmiþtir. Portekiz pazarýna da ilk sterilize sütü getiren çok ulusludur. Bunun gibi MERCOSUR pazarlarýna da ilk giren süt þirketi Parmalattýr. Bu çok uluslu, sterilize (UHT) süt üretiminin yanýnda domates salçasý üretiminde de önemli pazar paylarýna sahiptir. Yaþadýðý büyük skandal ve geçirdiði önemli mali krize raðmen kendisini toparlayabilen Ýtalyan þirketi tekrar dinamik çok uluslular arasýnda yer alabilmeyi baþarmýþtýr. 68 Toplam operasyonlar göreceli olarak ilk 5 çok ulusluda yoðunlaþmaktadýrlar. Tablo 2.9.da da görüldüðü gibi ilk 5, 1987-2006 dönemindeki toplam operasyonlarýn %19unu gerçekleþtirmiþlerdir. Zengin OECD ülkelerindeki operasyonlarýn %15i; orta düþük gelir grubundaki ülkelerdeki operasyonlarýn %29u; orta yüksek gelir grubundaki ülkelerdeki operasyonlarýn %27si; düþük gelir grubundaki operasyonlarýn %31i ve gelir düzeyi yüksek geliþmekte olan ülkelerdeki operasyonlarýn %32si ilk 5 tarafýndan yapýlmýþ olan yatýrýmlardýr. Orta yüksek gelir grubundaki ülkeler içerisinde ODA, ASEAN ve Güney ve Doðu Akdeniz bölgelerinde bulunanlar en fazla yatýrým çeken ülkelerdir. 2.4.1. En Aktif Çok Uluslu Gýda Þirketlerinin Yayýlma Stratejileri Groupe Danone, küreselleþme sürecinde lider olmayý hedeflemiþ ve yayýlma stratejisini bu baðlamda yükselen ekonomilerin pazarlarýna yöneltmiþ, dinamik ve genç yapýda bir çok uluslu þirkettir. Dünyayý tek bir pazar olarak tanýmlayan Danone, dünya pazar paylarýný tahmin etmekten çekinmemekte ve kendisini taze süt ürünlerinde (meyveli, sade yoðurtlar ve sütlü tatlýlar) dünya lideri olarak tanýmlamaktadýr. Þiþelenmiþ memba ve kaynak sularýnda Nestléden sonra, bisküvi yapýmýnda ise PepsiConun ardýndan dünya ikincisi olduðunu ileri sürmektedir. Unilever de birçok üründe küreselleþme yarýþýnýn baþýný çeken liderlerden olmak için önemli çabalar harcamaktadýr. Paketlenmiþ kuru gýda ürünlerinde (kurutulmuþ çorbalar, dondurulmuþ gýda ürünleri, çay) dev gýda çok uluslularýný satýn almaktan, dünya çapýnda ortaklýklar kurmaktan çekinmemektedir. 1990lý yýllarda kendisini yerel çok uluslu olarak tanýmlayan Hollandalý dev þirket, 2000li yýllarda tamamen strateji deðiþtirerek yeniden odaklanmayý hedeflemiþ ve bu amaçla önemli operasyonlar gerçekleþtirmiþtir. Dünya düzeyinde sahip olduðu binlerce markayý son yýllarda 400 markaya indirmiþtir. Hedefinin bu sayýyý daha da azaltarak þemsiye markalar etrafýnda küçülmek ve küreselleþmek olduðu varsayýlmaktadýr. Son otuz yýldýr en maliyetli ve sayýca en fazla þirket satýn alma ve birleþmesine imzasýný koymuþ olan Unilever, son yýllarda ABD kökenli çok uluslu Bestfoodu 23,3 milyar ABD dolarýna; Slim Fastý 2,2 milyar ABD dolarýna ve Amerikan þýk dondurmacý zinciri Ben&Jerryi 336 milyon ABD dolarýna satýn almýþtýr. Yine 1990lý yýllarýn baþýnda dondurma faaliyet alanýna girmek arzusu göstermiþ ve bunu gerçekleþtirebilmek için dünyanýn birçok bölgesinde ayný anda yatýrýmlara giriþmiþtir. Sonuç olarak, bugün bu pazar bölümünde dünyanýn lideridir. Ancak son yýllarda Nestlénin de ayný alanda liderliðe oynamak için þirket satýn alýmlarýna baþlamasý sonucu dünya dondurma sektöründe önemli bir rekabet yaþanmaktadýr. 69 Nestlé, son yýllarda dünya gýda sanayiinin liderliðini sürdürmektedir. Lider pozisyonunu koruyabilmek için ise, pazarýný geniþletmekte ve birçok geliþmekte olan ülkede yeni yatýrýmlara girmektedir. Çikolata-þekerleme, lyofilize kahve, þiþelenmiþ memba ve kaynak sularý, kedi-köpek mamalarý, dondurulmuþ hazýr yemekler üretiminde dünya pazarýnda en yüksek tahmini paylara sahip durumdadýr. Unileverin dondurma sektöründeki lider pozisyonuna karþý rekabet edebilmek için son bir yýl içerisinde çok önemli þirketleri satýn almýþtýr: ABDdeki ünlü Dreyers Grand Ice Creami 2.8 milyar ABD dolarýna satýn almýþ ve 2001 yýlýnda ise 461 milyon ABD dolarýyla General Millsin %50 hissesini satýn almýþtýr. Bu operasyonla dünyaca ünlü Haagen Dazs dondurmalarý da Nestlénin marka porftöyüne dahil olmuþtur. Yine ayný yýl ABD kökenli Raslton Purinanýn kedi-köpek mamalarý üreten bölümünü 10.5 milyar ABD dolarýna; 1988 yýlýnda Ýngiliz çok uluslusu Dalgety Plcnin petfood üreten iþtiraki Spillersý 1.2 milyar ABD dolarýna ve Alpo Petfoods firmasýný da 510 milyar ABD dolarýna satýn almýþtý. En son gerçekleþtirdiði operasyonlardan olan Chef Americanýn satýn alýmý ile Nestlé toplu gýda hizmeti (catering) sektörüne baþarýlý bir þekilde girmiþtir. Bilindiði gibi, toplu gýda hizmeti son 15 yýlda en yüksek büyüme oranýna sahip faaliyet alanlarýndan birisi olarak karþýmýza çýkmaktadýr. Dünyanýn gýda sanayiinin yapýsýný deðiþtiren önemli olaylardan birisi de ABD kökenli dev ve dünya bisküvi pazarýnýn lideri çok uluslusu Nabisco Inc.in 2000 yýlýnda Altria (Philip Morris) tarafýndan 19.2 milyar ABD dolarýna satýn alýmýdýr. 1980li yýllarda tütün sanayii devlerinden RJ Reynolds tarafýndan satýn alýnan Nabisco Brands bu iki þirketin birleþmesi sonucu RJR Nabisco unvanýný almýþ, ancak 1990lý yýllarýn sonunda tütüne karþý savaþan kuvvetli tüketici lobilerinin kampanyalarý sonucu bu baskýya dayanamayarak iki büyük holdinge bölünmüþtü. Öte yandan Philip Morris ise, olaðanüstü boyutlarý ve iþletilmesi olanaksýz hale gelen çok sayýdaki bölümü nedeniyle, 2001 yýlýnda holdingini üçe bölmeye ve bu üç bölümü de baðýmsýz þirketler olarak borsaya kaydettirme kararýný almýþtýr. Bu deðiþimler sonucu þirketin adý Altria olarak deðiþtirilmiþtir. Gýda sanayiindeki tüm faaliyetlerini Kraft Foodun çatýsý altýnda, bira yapýmcýlýðý Miller Brewingin çatýsý altýnda ve tütün iþleme faaliyetleri ise Philip Morris holding adý altýnda yürütmektedir. Diðer yandan, neredeyse tamamen ABD iç pazarýna yönelik çalýþan Miller Brewingin %60lýk hissesini Güney Afrika çok uluslusu South African Breweries (SAB) firmasýna satmýþtýr. 2002 yýlýnda 5 milyar ABD dolarý karþýlýðýnda gerçekleþtirilen bu operasyonla hem SAB kendine çok geniþ bir pazar yaratmýþ, hem de sadece iç pazara üretim yapan ve bu nedenle de geleceði riskli olan Miller Brewing de SABýn iþtirakleri sayesinde birdenbire kendini çok uluslu statüsünde bulmuþtur. 70 Çok uluslularýn birden fazla iþletmeye bölünmesinin (split-up) bir diðer örneði ise, Ýtalyan konglomerasýna baðlý Eridania/Beghin-Sayin 2002 yýlýnda dört ayrý iþletmeye ayrýlmasýdýr. Temel gýda ürünleri ve tarýmsal girdi sanayiilerinde faaliyet gösteren EBS bu bölünme sonucu Montedison tarafýndan daha rahatlýkla satýlabilmiþtir. Þeker sanayii devi Fransýz kökenli Béghin-Say Fransýz pancar üreticileri kooperatifi Union SDA tarafýndan; niþasta ve türevleri üretiminde faaliyette bulunan Cerestar ABD kökenli ADM (Archer Daniels Midland) tarafýndan; hayvan yemleri üreten Provimi Belçikalý yatýrýmcýlar tarafýndan ve tahýl iþlemede uzmanlaþmýþ Cereol Arjantin kökenli Amerika borsasýna kayýtlý Bunge International tarafýndan satýn alýnmýþlardýr. 2000 yýlýnda, mýsýr gevreði üretiminde dünya liderlerinden Quaker Oats, mali zorluklarýný aþamadýðý ve iflas noktasýna kadar geldiði için PepsiConun 13.4 milyar ABD dolarlýk teklifini geri çeviremeyerek dünya alkolsüz içki devinin iþtiraki olmayý kabul etti. Bu alýmla PepsiCo, dünyanýn en ünlü enerji verici alkolsüz içkisi Gatoradein sahibi oldu. Potansiyel alýcýlar listesinde Fransýz kökenli Groupe Danone de bulunmaktaydý. Bir baþka örnek ise yine 2000 yýlýnda ABD kökenli General Millsin, Ýngiliz kökenli Diageodan çok ürünlü iþtiraki olan Pillsburyi 10.5 milyar ABD dolarýna satýn almasýdýr. Bu alýmla General Mills ABD ve Ýngilterede mýsýr gevreði pazarýndaki pozisyonunu kuvvetlendirirken, Diageo da yeniden odaklanma stratejisi kapsamýnda alkollü içkiler sektörüne uzak düþen Pillsburyin satýþýndan kazandýðý parayý alkol ve þarap sektörlerindeki alýmlarýna harcayabilecek konuma gelmiþ oluyordu. Nitekim bir yýl sonra Fransýz konglomerasý Universal Vivendinin çözülmesinde rol oynayarak dünyanýn en büyük alkollü içkiler yapýmcýlarý arasýnda yer alan Seagramý Fransýz kökenli Pernod Ricard ile ortak satýn alarak bölüþebildi. Daha önce de belirttiðimiz gibi, olgun Batý pazarlarýnýn daralmasý sonucu gýda çok uluslularý bir yandan bu pazarlardaki paylarýný arttýrabilmek için çok yüksek tutarlara ulaþan operasyonlarý gerçekleþtiriyor, diðer yandan ise yükselen pazarlara doðru kaymaya ve yatay geliþmelerini sürdürmeye dikkat ediyorlar. Bu devlerin yayýlma stratejileri sadece þirket satýn alma ve birleþmesi þeklinde kalmýyor. Ana faaliyet alanlarýna biraz uzak kalan ancak yine de kendilerine önemli pazar paylarý getiren sektörlerde ortaklýk kurmayý ve iþbirliði anlaþmalarý ile pazarlarýný geniþletmeyi tercih ediyorlar. Bu baðlamda birkaç örnek verebiliriz. Nestlé ve General Mills, mýsýr gevreði üretiminde Latin Amerika ve Avrupada ortak kurduklarý Cereal Partners Worldwide þirketi sayesinde dünya lideri Kelloggsu çok zor durumda býrakmýþlardýr. Coca-Cola ve Nestlé buzlu çay pazarýna ortak kurduklarý þirketle ve 71 Nestea markasýyla girerken, Unilever ve PepsiCo da gene ayný pazar bölümüne Lipton Ice Tea markasýyla ortak üretim yaparak girmekten çekinmemiþlerdir. Son 1015 yýldýr devam eden bu dev ortaklýklarýn en önemli nedeni dev satýn almalarýn çok pahalýya gelmesi ve her zaman yatýrýlan para kadar kazanç getirmemesidir. Önemli miktarda finansal kayýplara yol açabilen bu tip operasyonlar alýcý þirketleri mali zorluklara itmekte ve bazen da iflaslarýna yol açmaktadýr. Pazarlardaki bilinmezlikleri ve riskleri azaltmanýn veya ortadan kaldýrmanýn en akýlcý yolu olarak karþýlarýna çýkan uzlaþma ve pazarý paylaþma stratejileri böylece önem kazanmaya baþlamýþtýr. Bu uzlaþmalar ayrýca alt yapý ve anamal yatýrýmlarýnýn bölüþülerek masraflarýn azalmasýna da yardýmcý olmaktadýr. Þekil 2.6. En Aktif 5 Çok Uluslu Þirketin Gerçekleþtirdikleri Þirket Satýn Alma ve Birleþmeleri Açýsýndan Karþýlaþtýrýlmasý (1 Ocak 1987 - 30 Haziran 2003) Kaynak: Agrodata veri bankasý, 2007 72 2.4.2. Karlýlýk Getiren Faaliyetlere Yeniden Odaklanma ve Sektörel Konsolidasyon Ýþtirak veya varlýklarýn kýsmi satýþlarý, fabrika kapanýþlarý ve delokalizasyonlarýn büyük bir çoðunluðu da yine en aktif çok uluslular tarafýndan gerçekleþtirilmektedir. Tablo 2.9.da da görüldüðü üzere, en aktif ilk 25 gýda çok uluslusu bu türdeki küçülme stratejilerini en fazla uygulayan þirketler grubudur. 1 Ocak 1987 ile 31 Aralýk 2006 tarihleri arasýnda gerçekleþtirilen bu tür operasyonlarýn %47sini söz konusu þirketler gerçekleþtirmektedir. Ölçek ekonomisine ulaþma ve kapasite kullanýmýný arttýrma arayýþlarý ve böylece karlýlýk düzeylerini yükseltmeyi hedeflemeleri özellikle olgun Batý pazarlarýnda önemli yeniden yapýlandýrma planlarý uygulamalarýnýn en önemli nedenidir. Tüm zengin OECD ülkelerindeki iþtirak satýþlarýnýn ve fabrika kapatmalarýnýn %45i; orta yüksek gelir grubunda yer alan ülkelerdeki bu tür operasyonlarýn %65i; ortay düþük gelir grubundaki ülkelerdeki operasyonlarýn %70i; düþük gelir grubundaki ülkelerdeki operasyonlarýn %64ü ve yüksek gelir grubundaki ülkelerdeki operasyonlarýn ise %63ü en aktif 25 çok uluslu tarafýndan gerçekleþtirilmiþtir. Ortaya çýkan ikilemlerden en önemlisi, geliþmekte olan ülkelerdeki þirket satýn alma ve ortaklýklara en fazla imza atan çok uluslularýn büyük bir çoðunluðunun, ayný zamanda olgun pazarlarda iþtirak satýþlarýný ve fabrika kapatmalarýný da en fazla gerçekleþtiren þirketler olmalarýdýr. Bir yandan olgun pazarlardaki kapasite kullanýmlarýný yüksek tutmaya çalýþýrlarken, diðer yandan da dünya çapýndaki pazar paylarýný yükselen ekonomilerdeki varlýklarýný artýrarak geniþletmeyi amaçlamaktadýrlar. Küreselleþmenin getirdiði yeni uluslararasý rekabet koþullarý bu tür davranýþlarýn yayýlmasýna neden olmaktadýr. Unilever, Nestlé, Danone ve Diageo söz konusu koþullarý yakalamaya çalýþan ve bu amaca yönelik olarak da bu zor kýstaslarý uygulayan þirketlerin öncüleridir. Bu olumsuz operasyonlara imza atan bir baþka çok uluslu kategorisi ise, mali zorluklar nedeniyle ana faaliyet alanlarýnýn dýþýnda kalan iþtirakleri satarak öz sermayelerini arttýrmaya çalýþan þirketlerden oluþmaktadýr. Ýngiliz kökenli Hillsdown Holdings, Albert Fisher, ABD kökenli Borden Inc., Nabisco, Quaker Oats, IBP bu kategorinin en belli baþlý örnekleridir. Ýngiliz çok uluslularý olan Uniq, United Biscuits, Rank Hovis ve Northern Foods, önemli ölçüde varlýk satýþý sayesinde durumlarýný düzeltmeye çalýþan diðer bir grup örnektir. 5 Cf., gýda sektörü dýþýndaki küresel þirket tanýmý için bakýnýz: Guilhon, 1998 73 Tablo 2.9. En Aktif 25 Çok Uluslu Gýda Þirketinin Gerçekleþtirdikleri Ýþtirak ve Kýsmi Varlýk Satýþlarý, Ýþtirak Birleþtirme ve Fabrika Kapatma Operasyonlarýnýn Hedef Ülkelere Göre Daðýlýmý (1 Ocak 1987 - 31 Aralýk 2006) Gelir Düzeylerine Göre Sýnýflandýrýlmýþ Hedef Ülkeler Gýda Çok Uluslu Unilever (Hollanda) Nestlé (Ýsviçre) Groupe Danone (Fransa) Altria/Philip Morris (ABD) Diageo (Ýngiltere) Pernod Ricard (Fransa) Uniq (Unigate) (Ýngiltere) United Biscuits (Ýngiltere) H. J. Heinz (ABD) Northern Foods (Ýngiltere) Sara Lee (ABD) Tate & Lyle (Ýngiltere) Wessanen (Hollanda) PepsiCo (ABD) CSM (Hollanda) Campbell Soup (ABD) Campina (Hollanda) Inbev (Belçika) ABF (Ýngiltere) Cadbury Schweppes (Ýngiltere) Con Agra (ABD) Rank Hovis (Ýngiltere) Carlsberg (Danimarka) Friesland Dairy (Hollanda) Parmalat (Ýtalya) 25 þirketin toplamý Ýlk 100ün toplamý içindeki payý Ýlk 100 çok uluslunun toplamý Zengin Orta Düþük Orta Yüksek Gelir Gelir OECD Grubu Grubu Ülkeleri 109 79 59 36 37 31 38 24 22 27 23 17 22 19 18 18 17 13 17 14 12 14 7 9 7 689 %45 1,539 6 2 5 2 1 7 10 2 6 1 6 3 1 1 Düþük Gelirli Ülkeler Yüksek Gelirli Bilinmeyen Toplam Ülkeler 4 1 1 3 1 1 1 2 1 3 2 3 2 1 1 1 1 1 1 1 2 2 1 2 2 2 4 33 %65 51 2 1 2 49 %70 70 1 1 2 1 9 %60 15 %64 14 1 1 12 %63 19 130 93 67 45 40 38 38 28 27 27 25 25 23 20 19 18 18 17 17 16 16 15 13 13 13 801 %47 1,708 Kaynak: Agrodata veri bankasý, 2007 Düþüþ içerisindeki bu þirketlerin çoðunluðunun Ýngiltereden çýkýyor olmasýnýn bir nedeni, bu þirketlerin hepsinin coðrafi yayýlmalarýný zengin OECD ülkelerinde gerçekleþtirmiþ olmalarýdýr. Doðal pazar alanlarýný Avrupa Birliði, ABD ve Okyanusya ile kýsýtlý tutan bu çok uluslular küreselleþme sürecine ayak uydurmakta geç kalmýþlar ve uluslararasý rekabet koþullarýna ulaþmakta baþarýsýz olmuþlardýr. Örneðin, Scottish ve Newcastle, tüm üretimini Ýngilterede topladýðýndan, Groupe Danoneden Kronenbourg þirketini satýn alana kadar çok güç günler yaþadý. Danonenin Batý Avrupa liderliðine raðmen 2000 yýlýnda bira yapýmcýsý bu iþletmesinden ayrýlma 74 nedeni, Kronenbourgun Batý Avrupa dýþýnda anamal varlýðý olmayýþý ve markanýn ününün de bu nedenle Avrupa Birliði ile sýnýrlý kalmasý idi. Tabii ki bir diðer önemli neden de, Kronenbourgun son beþ yýlda yarattýðý gayri safi ticaret marjýnýn %8in altýnda kalmasý idi. Bu çok uluslular, dev boyutlarý, çok sayýda ve çok çeþitli sektörlerde faaliyet gösteren bölümleri, coðrafi yönden sýnýrlý kalmýþ dar kapsamlý uluslararasý geliþmeleri ile zamanýný doldurmuþ ve eskimiþ bir iþletme modeli sergilemektedirler. Esneklikleri olmamasý ve giriþkenlik gibi yeni yükselen deðerlere ulaþamamalarý, geçmiþ yüzyýlýn çok uluslu modelinden uzaklaþamamalarý nedeniyle bu þirketler büyük bir ihtimalle bölüm bölüm satýlacaklardýr. ABD kökenli gýda çok uluslularý böyle bir geçiþ devrini 1980li yýllarda yaþadýlar. Sektörün yoðunlaþma ve tekelleþmesi sonucu bir çok dev þirket yok oldu veya tamamen þekil deðiþtirdi. Bu endüstriyel konsolidasyon sürecini yirmi yýl önce yaþamýþ olduklarýndan bugün Kuzey Amerikanýn tarým-gýda zinciri Batý Avrupaya göre daha az sarsýlmaktadýr. Ancak, 2004 yýlýnda gerçekleþtirilen operasyonlar ABDnin yeniden bir konsolidasyon devrine giriþinin habercisi olabilir. Bazý gýda devlerinin yok oluþu veya varlýk daraltmalarýnýn yanýnda, kuruluþlarýndan itibaren uluslararasý boyut kazanan bazý genç þirketler dünya gýda oligopolüne girebilecek kýstaslara ulaþmýþlardýr. Bu genç þirketler daha ilk kuruluþlarýnda faaliyetlerini bir veya az sayýda sektör etrafýnda toplamýþlar ve dünya çapýnda geliþtirdikleri tedarik ve pazarlama aðlarý yardýmýyla küresel markalara sahip portföyler geliþtirmiþlerdir. Örneðin, 1970li yýllarda sadece þeker sanayiinde faaliyet gösteren Hollanda kökenli CSM, son yýllarda tüm faaliyetlerini iki ana sektörde toparlamýþtýr ve þekerleme ve gýda sanayii katký maddelerinde dünya liderliðine ulaþmaya çalýþmaktadýr. Diðer bir Hollanda kökenli þirket olan Wessanen grubu, son yýllarda Batý Avrupa ve ABDde gerçekleþtirdiði orta ölçekli þirket satýn alýmlarý yardýmýyla, faaliyetlerini organik tarým ürünleri üzerine odaklamýþtýr. Danimarka kökenli þeker üreticisi Danisco ise hazýr yemek sektöründe yatay yayýlmayý baþarmýþ ve günümüzün Avrupa liderlerinden biri olarak ortaya çýkmýþtýr. Yeniden yapýlandýrma operasyonlarýnýn son 19 yýllýk sayým ve dökümleri bizegýda çok uluslularýn büyüme vektörü olarak coðrafi yayýlmanýn önemini kavramamýza yardýmcý oldu. Yeni pazar arayýþlarý bu dev þirketleri harekete geçiren en önemli öðe olarak görülmektedir. Diðer yandan, bu coðrafi yayýlma en büyük 100 çok uluslunun küreselleþme olgusunun da en baþta gelen faktörü olarak ortaya çýkmaktadýr. 75 Bu en büyük çok uluslu gýda þirketleri iþtiraklerinin 2002 yýlýndaki coðrafi ve sektörel daðýlýmlarýný inceleyerek, duran varlýklarýnda görülen deðiþikliklerin yeniden yapýlanma operasyonlarýnýn getirdiði eðilimleri doðrulayýp doðrulamadýðýný kontrol etmeye çalýþacaðýz. 76 3 B Ö L Ü M ÇOK ULUSLU GIDA ÞÝRKETLERÝNÝN JEOSTRATEJÝLERÝ 3. ÇOK ULUSLU GIDA ÞÝRKETLERÝNÝN JEOSTRATEJÝLERÝ Küreselleþme stratejileri sonucunda þirketlerin ekonomik ve mali performanslarý en önemli rekabet koþulu olarak ortaya çýkmýþtýr. 1980li yýllarýn ortasýndan itibaren gýda çok uluslularý, faaliyet portföylerini ne pahasýna olursa olsun zengin bir ürün ve hizmet yelpazesi haline getirmenin ve hangi yönde olursa olsun dýþsal büyümeyi gerçekleþtirmenin uluslararasý sürekli rekabet üstünlüðü yakalamak için yeterli olmadýðýna tanýk olmuþlardýr. Karlý faaliyetler çerçevesinde yeniden odaklanma planlarýnýn yaný sýra üretim ve iþletme maliyetlerini düþürücü programlar uygulamaya baþlamýþlardýr. Bu programlar iç yapýlarýný, üretim iþletmesi kalýplarýný ve þirket stratejilerini yeni baþtan inceleyip deðiþtirmelerini gerekli kýlmýþtýr. Sektörel ve coðrafi açýdan yeni yerleþim alanlarýný tamamen üretim ve iþletme maliyetlerini düþürücü taktiklerle seçmek birincil önceliklerinden biri ve belki de en önemlisi haline gelmiþtir. Günümüzde, gýda çok uluslularýnýn yatýrýmlarýnýn ev sahibi bölgelerini seçmede göz önüne aldýklarý en önemli kýstas, sürekli karlýlýk ve verimlilik arayýþýdýr. Yatýrýmlarýný, bir seri rekabet koþuluna olumlu karþýlýk verebilen pazarlara çekmektedirler. Bu koþullar nelerdir? Bu koþullarýn bulunduðu coðrafi bölgeler ve sektörler hangileridir? Bu bölümde bu sorulara, doðrudan yabancý sermaye yatýrýmlarý çerçevesinde yanýtlar bulmaya çalýþacaðýz. 3.1 Küreselleþmenin Stratejik Bir Öðesi Olarak Doðrudan Yabancý Sermaye Yatýrýmlarý Bir þirketin dýþ pazarlardaki faaliyeti iki ana yoldan gerçekleþebilir: ürünlerinin ihracatý ve/veya yatýrýmlar yoluyla. Ancak son yirmi yýldýr çok sayýda büyük þirket yabancý ülkelerde yatýrým yapmayý ihracata tercih etmektedir. Bu tercihin önemli nedenlerinden birisi yabancý ülkede yatýrým yapan þirketin bu yeni pazarda markalarýný ve imajýný daha rahatlýkla kontrol edebilmesi ve böylece yerel pazarý daha kolay etkisi altýna alabilmesidir. Tüm bu kolaylýklar ayrýca yatýrýmcý þirketin maliyetlerini düþürmesine de yardýmcý olmaktadýr. Diðer yandan, yine son yýllarda yabancý yatýrýmlarýn ulusal ekonomilerin büyüme ve geliþmesine yardýmcý olduðu düþüncesinin yaygýnlaþmasý sonucu kalkýnmakta olan ülkeler çok uluslularý ulusal pazarlarýna çekebilmek için önemli kolaylýklar saðlamaktadýrlar. Spillover etkileri sonucunda þirketten iþtirake teknolojik transfer akýmýnda artýþ saðlanmaktadýr. Bu transferle, üretim teknolojisinin modernleþtirilmesine paralel olarak yönetim ve iþletmecilik 79 becerileri, yeniliklerin yerel pazarda yerleþmesini saðlayacaktýr. Doðal olarak yerel ekonomide ücret düzeylerinde ve üretim verimliliðinde artýþ gözlenecektir. olarak yerel ekonomide ücret düzeylerinde ve üretim verimliliðinde artýþ gözlenecektir. Bir diðer olumlu sonuçda yerel þirketin dýþ pazarlara açýlmasýný saðlamak ve ürünlerinin dýþ satýmýný kolaylaþtýrmaktýr. Washington uzlaþmasý çerçevesinde, kalkýnmakta olan ülkelerin, ulusal ekonomilerini korumak düþüncesinden gittikçe uzaklaþarak, çok uluslularý yerel pazarlarda yatýrým yapmaya özendirici politikalar ve yabancý sermayeyi çekici uygulamalara yöneldiklerini görüyoruz. Bir baþka deyiþle, günümüzde devlet ve politika sahnesindeki önemli aktörlerin davranýþlarýný artan oranda küresel çok uluslu þirketlerin yönlendirdiðini gözlemliyoruz (Andreff, 1999). OECDnin 2002 yýlý Doðrudan Yabancý Sermaye Yatýrým Raporuna göre yabancý yatýrýmlarý çeken þeffaf ve yatýrýmý kolaylaþtýrýcý genel koþullarýn hazýrlanýp iþleme konmasý ve bireysel ve kurumsal kapasitelerin en uygun þekilde kullanýmý doðrudan doðruya ev sahibi ülkelerin sorumluluðu altýndadýr6. Çünkü, doðrudan yabancý sermaye bu koþullar yerine getirildiði halde ülkeye yatýrým yapmasa dahi, sadece bu koþullarýn ülke içinde iþlerlik kazanmaya baþlamasý bile o ülkenin kalkýnmasý için önemli bir motordur (katalizatördür). 3.1.1. Doðrudan Yabancý Sermaye Yatýrýmlarýnda Yatýrýmcýlarýn ve Yatýrým Alan Ülkelerin Kutuplaþmasý Her ne kadar, kalkýnmakta olan ülkelere gelen yabancý sermaye akýþlarý, bu ülke hükümetlerinin yabancý sermayeyi çekmek için yaptýklarý yatýrýmlarýn çok üstünde gerçekleþmekte ise de dýþ yatýrýmlarýn büyük bir çoðunluðu her þeye raðmen gelir düzeyi yüksek geliþmiþ ülkelere akmaktadýr. 2002 yýlýnda yatýrýmcý ülkelerden çýkan yatýrýmlarýn toplamý 647 milyar ABD dolarýný geçmektedir. Bu toplamýn %85i sanayileþmiþ OECD ülkeleri tarafýndan gerçekleþtirilmiþtir. Ancak zengin OECD ülkeleri ayný zamanda bu yatýrýmlarýn neredeyse %85inin de hedef ülkelerini oluþturmaktadýrlar. Bu durum, yýllardýr ayný oranlar çerçevesinde süregelmektedir. 1990 ve 2000 yýllarý arasýnda giren yatýrýmlar 7ye, çýkan yatýrýmlar ise 5e katlanarak artmýþtýr. Bu artýþ, hiç þüphesiz dýþ pazarlardaki faaliyetlerini arttýran ve konsolide eden çok uluslularýn aktif ve dinamik yapýlarýndan kaynaklanmaktadýr. 6 Le même rapport souligne aussi les effets négatifs potentiels des IDE: dégradation de la balance des paiements du fait du rapatriement des bénéfices, préjudices potentiels causés à lenvironnement 80 Þekil 3.1. OECD Ülkelerine Giren ve Çýkan Yabancý Sermaye Yatýrým Akýþlarý (1990-2002) Kaynak: 2002 OECD verileri temelinde araþtýrma ekibi tarafýndan hazýrlanmýþtýr Diðer yandan liberal ekonomiye geçiþ yapan çok sayýda kalkýnmakta olan ülke de yabancý sermayeyi çekici kutuplar olarak ortaya çýkmýþlardýr. Orta ve Doðu Avrupa (ODA), Asya ve Latin Amerikanýn bir çok ülkesi yeniden yapýlanma politikalarýný (politiques dajustement structurel) ve yabancý sermayeyi özendirici yasal reformlarý uygulamaya koymuþlardýr. Nüfus ve tüketim harcamalarý açýsýndan büyük potansiyele sahip olan bu ülkeler çok uluslularýn pazarlarýný geniþletme ve uluslararasý rekabet güçlerini arttýrmalarý açýsýndan önemli hedef pazarlarý oluþturmuþlardýr. 1990 ve 2000 yýllarý arasýnda mükemmel bir geliþme göstermiþ olan toplam yabancý sermaye yatýrým akýþlarý, 2001 yýlýndan itibaren bir duraklama hatta düþüþ eðilimine girmiþtir. 2001 yýlýnda 2000 yýlýna oranla görülen %40.8lik düþüþ 2002 yýlýnda da devam etmiþ ve %-9luk bir negatif eðilim sergilemiþtir. Bu olumsuz geliþmeye paralel olarak 2001 yýlýnda GSMHda 2000 yýlýna göre %0.5 ve 2002 yýlýnda da bir önceki yýla göre %3.4lük bir gerileme gözlenmiþtir. UNCTADa göre bu gerilemenin nedenlerini, zayýf ekonomik kalkýnma oranlarýna paralel olarak, borsa deðerlerinin ve þirket karlarýnýn düþüþü, bazý üretici sektörlerde görülen yeniden yapýlanma süreçlerinin yavaþlamasý ve þirket özelleþtirmelerinin bitmiþ olmasýnda aramak gerekir (UNCTAD, 2003). 81 2002 yýlýnda, ABD ve Ýngiltere, sýrasýyla 114 milyar ve 37 milyar ABD dolarý düþüþle ülkeye giren yabancý sermaye akýþýnda en büyük gerilemelerin gözlemlendiði pazarlar olmuþlardýr. Arjantinin yaþadýðý krizden geniþ ölçüde etkilenen Latin Amerikada yabancý sermaye akýþý %33lük bir gerileme göstermiþtir. Buna karþýn Çin ve bazý ODAlar yabancý sermayeyi çeken kutuplar olarak, bu genel düþüþün daha az hissedilmesine yardýmcý olmuþlardýr. Çinde gerçekleþtirilen yabancý yatýrýmlar, 2001 yýlýnda toplam 44 milyar ABD dolarýndan 2002 yýlýnda 53 milyar ABD dolara çýkmýþtýr. ODAlarda da ülkelere giren toplam yabancý sermaye 2002 yýlýnda 2001 yýlýna göre %16lýk bir artýþ göstermiþtir. Ancak bu genel eðilim sektörlere göre farklýlýklar göstermektedir. Tarým sektörü, sanayi ve hizmet sektörlerine göre bir gerileme göstermemiþtir. Gýda sanayiinin bu geliþmesini yine Agrodata veri bankasýnýn verilerinden yararlanarak gerçekleþtirdiðimiz analizlerle tartýþmaya çalýþacaðýz. 3.1.2. Tarým-Gýda Zincirinde Uluslararasý Yatýrýmlar Gýda çok uluslularý rekabet güçlerini kuvvetlendirebildikleri pazarlarda yatýrým yapmayý tercih ediyorlar. Yeniden yapýlandýrma, þirket satýn alma ve birleþmeleri ve ortaklýklar 1980den bu yana gýda çok uluslularýnýn coðrafi yayýlmalarýný þekillendiriyor. Gýda sanayiinde gerçekleþtirilen yabancý sermaye yatýrýmlarýnýn genel dinamiðini 1985ten 2002ye kadar uzanan 17 yýllýk bir dönem içerisinde incelememiz mümkündür. Þekil 3.2. En Büyük 100 Çok Uluslu Gýda Þirketi Ýþtiraklerinin Sayýsý (1985-2002) Kaynak: Agrodata (2003) 82 1985 ve 2002 yýllarý arasýnda gýda þirketlerinin uluslararasý yayýlmasý giderek hýzlanarak artan bir oranla gerçekleþmiþtir. 1985 yýlýnda dünyanýn en büyük 100 çok uluslu gýda þirketinin yabancý ülkelerdeki iþtiraklerinin sayýsý toplam iþtiraklerinin %36sýný oluþtururken, bu oran 1996 yýlýnda %62 ve 1999 ve 2002 yýllarýnda da %68e kadar yükselmiþtir. Bu dönem içerisinde 100 çok uluslunun toplam iþtirak sayýsý 8,249dan 7,697e gerilemiþtir. Bu gerileme doðrudan yabancý sermaye yatýrýmlarýnýn dünya genelindeki düþüþüne paralel olmuþtur. Yeniden yapýlandýrma operasyonlarýnda da ortaya çýkmýþ olan eðilim, dev çok uluslularýn genel olarak üretim ve iþletme masraflarýný düþürebilmek için uyguladýklarý en karlý faaliyetler etrafýnda odaklanma stratejiler kapsamýnda kapasite kullaným oranlarý %75-80in altýna düþen fabrikalarý kapatmak ve daha geniþ pazarlara mal saðlayabilecek kapasiteye sahip yeni dev ve otomatize fabrikalar kurarak ölçek ekonomilerinde en üst düzeye ulaþma yönünde ilerlemeleridir. Örneðin sadece Fransanýn kuzey bölgelerine mal saðlayan fabrikalar kapanýrken, mekan olarak daha uygun yerde olan bir diðer fabrika geniþletilmekte, kapasitesi artýrýlmakta ve tam otomasyona geçilmekte ve bu fabrikadan Belçika, Almanya ve Fransanýn tüm bölgelerine daðýtým yapýlmaktadýr. Ayný þekilde her ülkenin ve her iþtirakin insan kaynaklarý iþletme sorumlusu, üretim sorumlusu v.b. varken, yenileþtirilen örgüt iç sistemlerinde bu iþlevler bölgesel bir holdingde merkezileþtirilerek bir çok komþu ülkenin iþtiraklerine bu merkezden öneri götürülmekte ve emir verilmektedir. Bu tip uygulamalar çok sayýda beyaz yakalý çalýþanýn iþten çýkarýlmasý ve bu ücretlerden tasarruf saðlanmasý ile sonuçlanmaktadýr. Doðal pazar boyutlarý yerel ve ulusal pazarlardan uluslararasý ve bölgesel pazarlara doðru kaydýkça, gýda çok uluslularý da bu tip uygulamalarýn sayýsý arttýrmaktadýr. Ýþtirak sayýsýndaki düþüþün büyük bir kýsmý bu þekilde açýklanabilmektedir. Örneðin Nestlé, gerekli rekabet gücüne ulaþamayan Portekiz iþtirakini kapatmýþ ve bu þirkete baðlý üretim faaliyetlerini Fransa ve Ýspanyaya taþýmýþtýr (Tozanlý et al, 2002). Groupe Danone de bu duruma bir baþka örnek oluþturmaktadýr. Saint-JustChaleyssin fabrikasýnýn üretim kapasitesini yýlda 140,000 ton yoðurt ve sütlü tatlýlar üretebilecek düzeye çýkartmýþ ve Avrupa pazarlarýna daðýtýmýný tek bir noktadan saðlamaya baþlamýþtýr. Buna karþýn Seclin ve Strasbourgdaki yoðurt üretim fabrikalarýný kapatmýþtýr. 1997 ve 2002 yýllarý arasýnda bira yapýmcýlýðý ve paketlenmiþ kuru gýda ürünleri yapýmýný tamamen býrakmýþtýr. Günümüzde Danone üç ana faaliyet dalýnda (içme suyu, süt üretimi ve bisküvi) ve dünya düzeyinde odaklanmasýný gerçekleþtirmiþ çok uluslu küresel bir kuruluþtur. 83 Bugün herhangi bir ülkede bulunan bir iþtirak sadece kendi iç pazarýna ürün üretmek ve daðýtmakla kalmamaktadýr. Ayný zamanda, dünyanýn dört bir köþesinden gelen ithal ürünlere karþý da rekabet gücünü korumak zorundadýr. Ayrýca varlýðýný devam ettirebilmesi için hem kendi ana þirketinin diðer iþtirakleri ile hem de baþka þirket gruplarýnýn iþtirakleri ile devamlý rekabet içerisinde olduðunu unutmamasý ve rekabet gücünü her an rakiplerine göre üst düzeyde tutmasý gerekmektedir. Tüm bu deðiþiklikler, küreselleþmenin dinamiði çerçevesinde stratejik kararlarýn artýk sadece ulusal iç pazarýn yapýsýna göre alýnmadýðýný, bir að-þirket yapýsý içerisinde çok daha geniþ boyutlara göre ve merkeze baðlý olarak saptandýðýný bize göstermektedir. Bu rekabet koþullarý daha önce de belirttiðimiz gibi ölçek ekonomisine ulaþýldýðý ve talebin doyum noktasýna ulaþmýþ olduðu olgun Batý pazarlarýnda görülmektedir. Yine de þirketler arasý rekabet iki belli baþlý kýstas tarafýndan yönlendirilmektedir: fiyat ve ürün kalitesi. Tablo 3.1. En Büyük 100 Çok Uluslu Gýda Þirketi Ýþtiraklerinin 1996 ve 2002 Yýllarýnda Coðrafi Bölgelere Göre Daðýlýmý Latin Bölgeler Afrika Amerika Asya ve Kuzey ODA Güney Doðu Okyanusya Avrupa Amerika Birliði Akdeniz Diðer EFTA ülkeler Toplam 1996 126 474 882 1028 175 61 204 2143 135 1 5229 2002 170 827 810 443 400 159 212 2059 121 5 5206 Kaynak: Agrodata (2003) Yeniden odaklanma stratejileri, Batý Avrupa, ABD ve Okyanusyadaki iþtiraklerin sayýsýnýn azalmasýna yol açmýþtýr. Ancak yeniden yapýlanma operasyonlarýnda da görüldüðü gibi bu geliþime paralel olarak kalkýnmakta olan ülkelerdeki iþtirak sayýsýnda önemli artýþlar saptanmýþtýr. Bu ülkeler arasýnda Güney Afrika, Orta ve Doðu Avrupa ülkeleri yer almaktadýr. ODAlardaki iþtiraklerin sayýsý, 1996 ve 2002 yýllarý arasýnda 2.3 kat artýþ gösterirken, Güney ve Doðu Akdenizdeki iþtiraklerin sayýsý ayný dönemde 2.6 kat artmýþ, Latin Amerikadaki iþtiraklerin sayýsý ise, 1996da 474 iken 2002 yýlýnda 827e fýrlamýþtýr. Olgun pazarlardaki doygun talep baskýsýndan kurtulmaya çalýþan çok uluslular için, serbestlik kazanmýþ ekonomik yapýlarý ile kalkýnan ülkeler ideal pazarlar olarak karþýlarýna çýkmakta ve bu ülkelere yapýlacak yatýrýmlar çok uluslular arasýnda yadsýnamayacak bir rekabet yaratmaktadýr. Yatýrýmlarýn karlý sonuçlara ulaþabileceði 84 altyapý ve kurumsal koþullara sahip çok sayýda kalkýnmakta olan ülkenin bulunmamasý ise gýda çok uluslularýnýn arasýndaki rekabeti daha da yoðunlaþtýrmakta ve hýzlandýrmaktadýr. 3.2. Çok Uluslu Gýda Þirketlerinin Yatýrýmlarýný Çeken Koþullar Çok uluslu þirketlerin yabancý ülkelerdeki yatýrýmlarýný yönlendiren faktörlerin tanýmý üzerine uluslararasý düzeyde bir çok bilimsel çalýþmalar yapýlmýþtýr (Rainelli, 1999). Olumlu sonuçlar verebilecek bir yabancý yerleþim yeri, her þeyden önce yatýrýmcý þirketin yerel üretim faktörlerini en ucuza almasýný saðlayan, ayný zamanda da yerel pazara dinamik bir þekilde girebilmesine yardýmcý olacak koþullarý verebilen bir bölge olarak tanýmlanabilir. Yabancý sermayeyi çeken koþullar içerisinde bazýlarý ön plana çýkmaktadýr: - hedef bölge veya ülkenin nüfusunun ortalama gelir düzeyi, - kentleþme oraný, - bölgesel ekonomik ve ticari anlaþmalarda yer alma derecesi, - ev sahibi bölge veya ülkenin saðladýðý karþýlaþtýrmalý üstünlükler, - yatýrýmý özendirici kurumsal altyapýnýn varlýðý ve yoðunluðu 3.2.1. Ayýrýcý Öðe Olarak Gelir Düzeyi En büyük 100 çok uluslu gýda þirketinin, 2002 yýlýnda sayýlan iþtiraklerinin %62si gelir düzeyi yüksek ülkelerde, %33ü orta gelir düzeyindeki ülkelerde ve %5den biraz daha azý da gelir düzeyi düþük ülkelerde faaliyet göstermektedir. Tüketicinin alým gücünün yaný sýra harcama eðiliminin de þirketlerin ürün farklýlaþtýrma stratejileri üzerinde ne kadar etkili olduðunu görmemiz böylece mümkün olmaktadýr. Çünkü, yaþam standartlarýnýn da etkisi ile, Batý toplumlarýnda harcama eðilimi dünyanýn diðer bölgelerine göre çok daha yüksek düzeylerde seyretmektedir. Ayrýca alým gücünün yüksek düzeylerde olmasýnýn sonucu, Batý toplumlarýnda satýlan gýda ürünleri genellikle endüstriyel yönden iþlenmiþ, katma deðeri yüksek, kaliteli ürünler olmaktadýr. Pazara devamlý yeni ürünler sunulmakta ve bu yolla tüketicilerin daha fazla markaya alýþmasý amaçlanmaktadýr. Gýda ürünlerinin tanýnmýþ markalar taþýmasýna dikkat edilmektedir. Bunun yanýnda, yeni tüketici eðilimlerine uygun olarak, daha saðlýklý, çevreye ve doðaya saygýlý ve yerel ünleri olan ürünler geleceði açýk ürünler olarak ortaya çýkmaktadýr. Buna karþýn, kalkýnmakta olan ülkelerde gýda sanayiinin sunduðu ürünler daha temel gýda ürünleri olarak tanýmlanabilir. Gýda çok uluslularý da kalkýnmakta olan ülkelerde, uygun fiyatlý ve kitle tüketimine hitap eden ürünler üretmeyi tercih etmektedirler. 85 Tablo 3.2. 2002 Yýlýnda Çok Uluslu Gýda Þirketi Ýþtiraklerinin Ev Sahibi Ülkelerin Gelir Düzeyine Göre Daðýlýmý Latin Kuzey Asya Gelir Gruplarý (*) Afrika Amerika Amerika 443 ODA Güney ve Batý Diðer Doðu Okyanusya ülkeler Avrupa Akdeniz Yüksek gelir 2 89 257 8 36 Orta yüksek gelir 14 447 43 257 21 Orta düþük gelir 60 268 380 129 101 2 940 Düþük gelir 94 23 130 3 1 4 258 Bilinmeyen Toplam 206 827 443 810 400 5 159 3,218 782 3 170 2,177 Toplam 212 5 8 2,180 5,206 (*) Bir önceki bölümde gözlenebileceði gibi, bu sýnýflama Dünya Bankasý tarafýndan hazýrlanmýþtýr ve kiþi baþýna düþen GSMH üzerine kurulmuþtur. Yüksek gelir 9076 $ ve üstü; Orta yüksek gelir 2936-9075 $; Orta düþük gelir 736-2935 $; Düþük gelir 735 $ veya daha düþük Kaynak: Agrodata, (2003) 3.2.2. Pazar Boyutunu Belirleyen Öðe Olarak Kentleþme Pazarýn boyutlarý yabancý sermayeyi çeken en önemli öðedir. Talep potansiyeli yüksek pazar yapýsýna genellikle kentleþme oranlarý ve nüfus yoðunluðu yüksek olan yerleþim alanlarýnda rastlanmaktadýr. Böylece yatýrým yapan þirketler ölçek ekonomisini uygulayabilmekte ve üretim kapasitelerini yüksek oranlarda kullanabilmektedirler. Komþu ülkelere ihracat yapma olasýlýðý da gözden kaçýrýlmamasý gereken olumlu öðelerden birisidir. Tablo 3.3. En Büyük 100 Çok Uluslu Þirket Ýþtiraklerinin 2002 Yýlýnda Ev Sahibi Ülkelerin Kentleþme Oranlarýna Göre Daðýlýmý Kent Nüfusunun Toplam Nüfusa Oraný (%) Latin Afrika Amerika Kuzey Asya Amerika ODA Güney ve Batý Diðer Doðu Okyanusya ülkeler Avrupa Akdeniz Toplam Bilinmeyen 9 101 29 36 6 13 6 5 31 236 6 - 40% 67 17 0 466 0 1 4 0 0 555 > 40 - 65% 93 121 0 86 242 62 0 0 227 831 > 65 - 85% 1 434 414 102 152 62 152 0 872 2189 > 85% 0 154 0 120 0 21 50 0 1050 1395 170 827 443 810 400 159 212 5 2,180 5,206 Toplam Kaynak: Agrodata, (2003), Kentleþme oranlarý BMler veri bankasýndan elde edilmiþtir 2002 yýlýnda iþtiraklerin %62si, kentleþme oraný %64ün üzerinde olan ülkelerde bulunmaktadýr. Kentleþme oraný düþük olan ülkeler iþtiraklerin ancak %10unu barýndýrmaktadýrlar. Bu ülkelerin büyük bir çoðunluðu Afrika ve Güney ve Orta 86 Asyada bulunmaktadýr. Görüldüðü gibi gýda çok uluslularýnýn bir ülkeye yatýrým yapmasý ile söz konusu ülkenin kentleþme oraný arasýnda doðrudan ve olumlu bir iliþki vardýr. Ev sahibi ülkelerin ulusal sýnýrlarý içinde de, bazý bölgeler diðerlerine göre daha fazla yatýrým çekmektedir. Ancak bu varsayýmý dünya düzeyinde kanýtlayabilmemize yardýmcý olacak verileri bulmak mümkün deðildir. M. Porterýn da yakýn tarihlerde üzerinde durduðu sýnai kümelenmeler bulunduklarý yörenin karþýlaþtýrmalý üstünlüklerini arttýrmaktadýr. Bu konuda ekonometrik birçok çalýþma yapýlmýþtýr (Mucchielli ve Puech, 2003). Bilim adamlarýna göre çok uluslularýn yer seçimindeki tercihleri belli bir sýrayý takip etmektedir. Þirketler önce ülkeyi seçmekte ve daha sonra da yerleþim yöresi üzerinde karar vermektedirler (coðrafi hiyerarþizasyon). 3.2.3. Bölgesel Ekonomik ve Ticari Anlaþmalara Katýlým Çok uluslularýn yatýrýmlarýný çeken en önemli unsur hedef ülkenin gýda talebidir. Head ve Mayerin pazar potansiyeli olarak tanýmladýklarý büyüme potansiyeli yüksek, ancak iç pazar talebi olmayan ülkelerin yabancý sermaye çekme þanslarý çok azdýr. Yatýrýmcý þirket ilk olarak bir ülke ve o ülke içerisinde bir yöre seçmekte, bu ilk yerleþim basamaðýný aþtýktan ve yeni pazardaki pozisyonunu saðlamlaþtýrdýktan sonra etki alanýný arttýrmaya çalýþmakta ve bunun için de hem o ülkedeki, hem de diðer ülkelerdeki iþtirakleri yardýmýyla kurduðu iletiþim ve daðýtým aðýný faaliyete geçirmektedir. Çok uluslunun bu yönde attýðý tüm adýmlar yatýrým yaptýðý ülkenin iç talebini arttýrmaya yöneliktir. Hedef ülkenin ise bu amaca karþýlýk verebilmesi, ulusal ekonominin serbestlik ve dýþa açýlým derecelerine baðlýdýr. Bölgesel anlaþmalara imza atmýþ olmasý ve/veya Dünya Ticaret Örgütüne (WTO) üyeliði bir ülkenin ev sahibi ülke olabilme olasýlýðý üzerinde doðrudan etkilidir. OECDnin 2002 yýlýnda dýþ yatýrýmlar üzerine hazýrladýðý raporda bu öðenin önemi þu þekilde belirtilmiþtir: Dýþ ticaret ve dýþ yatýrýmlar gittikçe birbirleri ile iç içe bir geliþme göstermektedirler. Kalkýnmakta olan bir ülkenin yabancý sermayeyi kendine çekebilmesi için yatýrýmcý þirketlere önemli kolaylýklar saðlanmasý gerekmektedir. Örneðin, çok uluslu þirketin ithalat ve ihracatýný rahatlýkla yapabilmesine yardýmcý olabilecek yasal deðiþiklerin yapýlmasý gibi. Bunun için de ev sahibi ülkenin bölgesel anlaþmalar yardýmýyla ticaretini serbestleþtirmesi ve pazarýna uluslararasý boyutlar getirmesi önemli bir çözüm olabilir. Anlaþmalarý imzalayan ortak ülkeler arasýnda Serbest Ticaret Bölgelerinin kurulmasý ve gümrük duvarlarýnýn önemli ölçülerde indirilmesi yabancý yatýrýmlarý özendirici önemli öðeler arasýnda bulunmaktadýr. 87 88 29 Güney Afrika 32 1 6 Kanada Japonya 3 Batý Avrupa Yeni Zelanda 75 42 2 24 3 4 3 Güney Asya 400 129 6 253 5 1 1 6 ODA 360 133 2 96 100 1 6 21 Büyük Çin ve Macao 257 118 1 1 111 5 15 3 1 244 100 20 76 20 2 24 4 99 54 6 37 1 1 1 278 173 2 93 3 2 5 133 64 0 67 1 1 Petrol ve Diðer Güney MERCOSUR Okyanusya Zengini Ülkeler Doðu Ülkeler Akdeniz ACP: Afrika Karayipler Pasifik ASEAN: Malezya, Filipin, Singapur, Tayland, Vietnam, Endonezya, Laos, Brunei, Birmanya NAFTA: ABD, Kanada, Meksika Güney Asya: Hindistan, Maldivler, Bangladeþ, Nepal, Sri Lanka, Pakistan ODA.:Orta ve doðu Avrupa ülkeleri Büyük Çin: Çin, Tayvan ve Hong Kong MERCOSUR: Brezilya, Arjantin, Uruguay, Paraguay, Þili, Bolivya Petrol zengini ülkeler: Venezuela, Nijerya, Katar, Suudi Arabistan, Kuveyt, Birleþik Arap Emirlikleri Okyanusya: Avustralya, Yeni Zelanda, Fiji Adalarý, Papua Yeni Gine Batý Avrupa:Avrupa Birliði, Norveç ve Ýsviçre. Kaynak: Agrodata, 2003 293 230 Toplam 1,838 102 90 ABD 1,398 32 4 91 1 59 4 Filipin 4 46 273 101 Meksika 76 2 3 NAFTA ASEAN Avustralya Arjantin ACP Çok Uluslunun Köken Ülkesi Ýþtiraklerin Yerleþtiði Ekonomik ve Ticari Bölgeler Tablo 3.4. Çok Uluslu Gýda Þirketi Ýþtiraklerinin 2002 Yýlýnda Ekonomik Ve Ticari Bölgelere Göre Daðýlýmý 498 54 0 3 40 0 398 2 1 0 0 2,992 1,048 39 6 1,828 3 69 11 5 12 10 Japonya Batý ve Kore Avrupa 7,697 3,505 53 3,090 59 755 53 32 34 77 Toplam Tablo 3.3.te de görüleceði gibi, bölgesel ekonomik anlaþmalarýn dýþýnda kalan ülkeler en büyük 100 çok uluslu gýda þirketinin toplam yabancý yatýrýmlarýnýn sadece %3,6sýný kapsamaktadýr. 2002 yýlýnda sayýmý yapýlmýþ iþtiraklerin %69unu NAFTA, Batý Avrupa, Japonya ve Kore kökenli firmalar gerçekleþtirmiþtir. Þirket satýn alma ve birleþmelerinde coðrafi yakýnlýk ve kültürel baðlarýn etkisi, iþtiraklerin yerleþtiði ülkelerin coðrafi konumu ile de pekiþtirilmektedir. Örneðin, Batý Avrupa kökenli çok uluslularýnýn iþtiraklerinin %70i, Güney ve Doðu Akdeniz ülkelerinde, ODAda ve Batý Avrupada bulunmaktadýr. Japon yatýrýmlarýnýn %74ü ASEAN ekonomik birliðine dahil Uzak Doðu Asya ülkelerinde, Büyük Çinde ve Korede gerçekleþtirilmiþtir. ABD kökenli çok uluslular ise çoðunlukla NAFTA ve MERCOSUR ülkelerine yönelmektedirler. Ancak buralarda iþlettikleri iþtiraklerin toplam içerisindeki payý sadece %44tür ve zengin OECD ülke kökenli çok uluslularýn uluslararasý geliþme endeksinin en düþük oranýný sergilemektedir. Komþu ülkelerin çekiciliði büyük bir olasýlýkla yatýrýmcýnýn her zaman elde edemediði bilginin getirdiði bilinmezlik atmosferini, saðlam sosyal ve kültürel baðlar yardýmýyla kýrarak anlaþmayý imzalayan ortaklara güven vermesidir. Anlaþma taraflarý arasýndaki bu güven duygusunun en önemli uzlaþma (koordinasyon) þekli olduðu yadsýnamaz bir gerçektir. Güven duygusu bilinmezlik oranýný düþürerek iþbirliðinin daha etkili olmasýný ve dolayýsýyla iþlem masraflarýnýn da düþürülmesini saðlayýcý bir rol oynar (Ayadi, 2003). 3.2.4. Yatýrým Alan Bölgelerin Karþýlaþtýrmalý Üstünlükleri Normal olarak çok uluslu þirketlerin yatýrým yaptýðý bölgelerin çok uluslunun rekabet gücünü arttýrýcý altyapý ve iþletme/yönetim alanlarýnda bireysel ve/veya kolektif çalýþmalarý kolaylaþtýrýcý faktörler sunduklarý varsayýlmaktadýr. Bu nedenle, bu yörelerin rakip diðer yerleþimlere kýyasla sunduklarý özgül varlýklarýnýn (specific assets) olmasý gerekmektedir. Yörenin coðrafi açýdan stratejik üstünlüðü ve daha geniþ ve geliþmiþ bir bölgeyle tümleþmesinin dýþýndaki öðelere de sahip olmasý gerekmektedir: ucuz ve diðer yörelere göre kalitesi daha yüksek hammadde saðlamasý; altyapý üretim ve daðýtým faktörlerinin (elektrik enerjisi, otoyol ücreti,v.b.) düþük fiyatlara saðlanabilmesi, iþ gücü beceri düzeyinin yüksek, ücretlerin kabul edilebilir düzeyde olmasý, v.b. Çok uluslu þirketler orta ve uzun dönemlerde gýda talebinin artabilme olasýlýðý olan ülkelere yönelmektedirler. Bu nedenle bu ülkelerin kýsa zamanda özgül varlýklarýný arttýrarak çeþitlendirmeleri ve böylece doðrudan dýþ yatýrýmlar açýsýndan çekici özellikler kazanmalarý þarttýr. 89 Tablo 3.5.de görüldüðü gibi, çok uluslu gýda þirketi iþtiraklerinin %27si düþük ve orta düþük gelir gruplarýna dahil ülkelere yönelmiþ durumdadýr. Bu seçimi etkileyen öðeler arasýnda tarýmsal hammaddelerin fiyatlarýnýn ve maaþ ve ücretlerin düþük olmasýný sayabiliriz. Ancak düþük ücret düzeyleri genellikle iþ gücünün beceri düzeyinin düþüklüðü ile doðrudan orantýlýdýr. Böylece girdi masraflarýnýn düþüklüðü sayesinde kazanýlan rekabet gücü aslýnda sürekli geliþme kapasitesi olmayan bir öðedir. Kalifiye olmayan iþ gücünü eðitmek ve öðrenme eðrisini yükseltmek çok zaman aldýðýndan, günümüzün yatýrýmcý çok uluslularý kalifiye ve ayný zamanda ucuz iþgücü sunan ülkelere yerleþmeyi tercih etmektedirler. Ülke içi yol, iletiþim ve biliþim aðlarýnýn, paketleme, depolama ve taþýmacýlýk sektörlerinin altyapýsý ve iþlemesinin de optimal düzeylerde seyretmesi ev sahibi ülkenin rakiplerine göre üstünlük saðladýðý ve yöreye baðlý özgül varlýklarý oluþturur (Williamson, 1996). Ýþ becerileri ve üretim yöntemleri ile ilgili bilgiler (know-how) günümüzün çok uluslularýnýn aradýklarý özgül varlýklar arasýnda yer almaktadýrlar. Çok uluslular ArGe faaliyetlerini, pazarlama ve daðýtým yönetimi ile ilgili hizmetleri genellikle anavatanlarýnda veya ana bölgelerinde toplamaktadýrlar. Bu faaliyetler büyük bir çoðunlukla sanayileþmiþ ülkelerde yuvalanmýþlardýr. Çizelge 20de görüldüðü gibi bu alanlarda gerçekleþtirilen yatýrýmlarýn %78i zengin OECD ülkeleri sýnýrlarýnda toplanmýþtýr. Þirketin imajýný yönetmesine yardýmcý olan iletiþim ve reklamcýlýk alanlarýndaki yatýrýmlarda yine çok uluslularýn ana bölgelerine yuvalanmýþlardýr. Bu faaliyetlerin diðer bölgelere yayýlýmý, ülkeler arasý sinerjilerin yaratýlmasý ve yayýlmasý yoluyla gerçekleþtirilmektedir. Bu sinerjilerin yaratýlmasý için bu iþlevlerin gittikçe daha çapraz bir þekilde yönetildiðini görüyoruz. 90 Tablo 3.5. En Büyük 100 Çok Uluslu Gýda Þirketi Ýþtiraklerinin 2002 Yýlýnda Ev Sahibi Ülkelerin Gelir Gruplarýna ve Faaliyet Alanlarýna Göre Daðýlýmý Faaliyet alaný Tarým-hayvancýlýk Balýkçýlýk Tarým-hayvancýlýk-balýkçýlýk Çok çeþitli gýda üretimi Et iþleme sanayii Süt sanayii Meyve-sebze iþleme sanayii Balýk ve su ürünleri Bitkisel yað ve margarin Tahýl türevleri Fýrýn ürünleri, bisküvi, makarna Þeker Çikolata ve þekerleme Deðiþik gýda ürünleri Alkollü içkiler Alkolsüz içkiler Gýda iþleme sanayii Tütün iþleme Tekstil ve giyim sanayii Hayvan yemleri Odun ve kerestecilik Kaðýt ve basým sanayii Kimya sanayii Madene dayalý sanayii Demir-çelik sanayii Madencilik Makina-teçhizat sanayii Gýda dýþý imalat sanayii Ticaret, pazarlama hizmetleri Lokantacýlýk ve otelcilik Taþýmacýlýk, depolama ve þiþeleme Ar-Ge, biyoteknoloji, mühendislik Toplu kuruluþlara hizmetler Gýda sanayiine baðlý faaliyetler Bankacýlýk, sigortacýlýk, gayri menkul Tanýmlanamamýþ faaliyetler Çeþitlendirilmiþ faaliyetler Toplam Yüksek Orta Yüksek Orta Düþük Düþük Gelir Grubu Gelir Grubu Gelir Grubu Gelir Grubu Bilinmeyen Toplam 114 22 136 600 183 471 54 32 14 92 229 55 107 519 271 198 2,825 3 123 104 2 93 315 5 1 3 23 672 435 55 108 81 45 724 906 294 66 5,623 14 7 21 119 18 58 5 2 4 25 20 25 15 72 57 42 462 13 1 14 173 9 63 2 13 3 22 28 8 28 82 95 70 596 3 7 10 32 1 20 1 1 1 2 9 5 10 13 43 19 157 0 0 0 0 0 4 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 5 20 16 37 19 4 0 0 0 22 56 0 5 91 4 0 37 1 0 0 0 0 3 117 67 4 15 3 12 90 57 44 36 827 0 2 158 76 4 12 5 0 99 54 26 34 981 0 1 43 12 0 2 2 0 16 12 1 19 258 0 0 0 0 0 0 0 48 0 1 Kaynak: Agrodata, 2003 91 2 8 144 37 181 924 211 616 62 48 22 141 286 93 160 686 467 329 4,045 3 184 139 2 120 499 10 1 3 29 990 590 63 137 91 929 1,030 365 157 7,697 3.2.5. Yabancý Sermayeyi Teþvik Yasalarý ve Uygulamalarý 1980li yýllarda uluslararasý kredi yardýmý ve desteklerinin azalmasý kalkýnmakta olan ülkelerin büyük yatýrýmcý þirketleri ülkelerine çekmek için yeni stratejiler geliþtirmelerine yol açmýþtýr. Bu arada 1990lý yýllarýn baþýnda ekonomik serbestleþtirme politikalarýnýn uygulanmasý hýzlandýrýlmýþtýr. Kalkýnmakta olan ülkelerin tümünde doðrudan yatýrýmlarý özendirici yeni uygulamalar getirilmiþ ve ülkelerin sosyoekonomik yapýlarýnýn mümkün olduðunca bu yeni uygulamalara uyumlaþtýrýlmasýna çalýþýlmýþtýr. UNCTAD 2003 yýlýnda yayýmladýðý dýþ yatýrýmlar raporunda yabancý sermaye yasalarýný deðiþtirerek özendirici tedbirler olan ülke sayýsýnýn 1991 yýlýnda 35ten 2002 yýlýnda 70e çýktýðýný belirtmektedir. Getirilen yasal ve kurumsal deðiþikliklerin sayýsý ayný tarihler arasýnda 82den 248e fýrlamýþ ve yabancý sermaye akýþýný özendirici düzenlemelerin sayýsý bu 11 yýllýk dönemde %195lik bir artýþ göstermiþtir. Hükümetler yeni yasa ve düzenlemelerle yatýrýmcý yabancý þirketlere sunduklarý mali ve finansal avantajlarý arttýrmaktadýrlar. Yabancý sermaye akýþý ile ilgili ticari anlaþmalarýn sayýlarý da ayný þekilde artýþ göstermektedir. Ancak yabancý sermaye giriþ akýþlarý açýsýndan en çekici ülkelerin davranýþlarýna baktýðýmýz zaman bu ülkelerin yatýrýmý özendirici bir atmosfer yaratmalarýnýn yanýnda ayrýca þeffaf ve etkili bir idari yapý içerisinde çalýþtýklarýný görüyoruz. Bu baðlamda Mayer ve Muchielli (1999), Japon þirketlerinden örnek vererek kardan alýnan vergi oranlarýnýn gerçekte yabancý sermaye akýþlarýnýn üzerinde sanýldýðý kadar önemli etkileri olmadýðýný ispatlamaktadýr. Eðer yüksek vergiler ülkenin nicel ve nitel açýdan kamusal altyapýsýný düzenlemesinde kullanýlýyor, öðretim ve eðitim sistemini saðlýk sistemi ve devlet hastanelerinin sayýsal ve nitel iyileþmesi amacýyla harcanýyorsa, bu tür vergiler yabancý yatýrýmcý þirketleri uzaklaþtýrmak yerine çaðýrýmcý bir rol üstlenmektedirler. Ayný yazarlarýn açýklamalarýna göre Japon þirketlerinin yatýrým yaptýklarý ülkelerin vergi oranlarý Japon þirket vergilerinden düþükse Japon þirketleri aradaki farký Japonyaya geri vermek zorundadýrlar. Yayýnlanan sayýlarca teorik ve ampirik bilimsel çalýþmanýn birleþtikleri ortak nokta, günümüzde yabancý sermaye desteði olmadan sürekli kalkýnmaya ulaþýlmasýnýn imkansýzlýðýdýr. %100 ulusal kaynaklarla finanse edilen bir ekonomik kalkýnma modeli artýk düþünülemez bir olasýlýktýr. 92 3.3. Çok Uluslu Gýda Þirketlerinin Uyguladýklarý Yayýlma Stratejilerinin Ampirik Olarak Ýspatlanmasý Yürüttüðümüz çalýþmanýn bilimsel baðlantýsýný ispat edebilmek için dünyanýn en büyük 100 çok uluslu gýda þirketinin 2002 yýlýnda sahip olduklarý iþtiraklerin rakamlarý ile 1 Ocak 1987 ve 30 Haziran 2003 tarihleri arasýnda gerçekleþtirdikleri yeniden yapýlandýrma operasyonlarýnýn sonuçlarý arasýnda iliþkiler kurduk. Bunun için iki kýstas kabul ettik; bir yanda gerçekleþtirilmiþ operasyonlar ve iþtiraklerin toplam sayýsý ve diðer yanda ise iþtiraklerin faaliyet alanlarýna göre daðýlýmý ele alýnmýþtýr. Tablo 3.6.da görüldüðü gibi iþtiraklerin ekonomik bölgelere göre daðýlýmý ile gerçekleþtirilen operasyonlarýn toplam sayýlarýnýn daðýlýmý arasýnda büyük yakýnlýklar vardýr. NAFTA bölgesinde mükemmel bir eþdenlik, Batý Avrupada ise mükemmele yakýn bir paralellik gözlenmektedir. Buna göre Batý Avrupada gerçekleþtirilen operasyonlarýn sayýsýnýn iþtirak sayýsýndan yüksek olmasýnýn birinci nedeni, bu bölgenin tarým-gýda zincirindeki konsolidasyon sürecinin ABDde yaþanan süreci on yýllýk bir zaman aralýðý ile izlemesinden kaynaklanmaktadýr. Tablo 3.6. En Büyük 100 Çok Uluslu Gýda Þirketi Þirket Alýmý ve Birleþmesi Operasyon ve Ýþtiraklerinin Ekonomik Bölgelere Göre Daðýlýmý Ekonomik bölgeler Batý Avrupa NAFTA Japonya ve Güney Kore ODA Büyük Çin ASEAN Diðer ülkeler MERCOSUR Okyanusya ACP Güney ve Doðu Akdeniz Petrol zengini ülkeler Güney Asya Dünya toplamý Dünya toplamý (sayý olarak) Ýþtiraklerin göreceli daðýlýmý (2002) [1] %38.9 %23.9 %6.5 %5.2 %4.7 %3.8 %3.6 %3.3 %3.2 %3 %1.7 %1.3 %1.0 %100 7,697 Operasyonlarýn göreceli daðýlýmý (1987-2003) [2] %49.5 %24.4 %2.1 %6.5 %2.3 %2 %2.5 %3.3 %3 %1.4 %1.5 %0.5 %0.9 %100 5,334 Kaynak: Agrodata, 2003 93 Fark [2]/[1] %27.2 %2.1 %-67.3 %25.5 %-51.1 %-47.8 %-29.9 %-1.7 %-6 %-51.7 %-11 %-57.7 %-3.8 Japonya ve Kore ikilisinde iki kýstas arasýnda görülen önemli fark, Japonyanýn iç pazarýna dönük bir strateji uygulamasýndan kaynaklanmaktadýr. ODAda gözlemlenen fark ise bu bölge ülkelerinin halen çok sayýda yatýrým çekmesine raðmen gelen çok uluslu þirketlerin yapýlanmalarýný tamamlayamamýþ olmalarýndan kaynaklanmaktadýr. Faaliyet alanlarýnýn sektörel daðýlýmýný incelediðimiz zaman dev gýda çok uluslularýnýn giderek daha fazla gýda sanayiinde odaklandýklarýný ve gýda dýþý faaliyetlerden uzaklaþtýklarýný görüyoruz. Bu da bir kez daha çok uluslularýn kârlý faaliyetleri etrafýnda odaklanma olgusunu ispatlamaktadýr. Gýda ticareti ve hizmetler sektörlerinde fazla bir deðiþiklik izlenmemektedir. Þirketler tarým ürünleri toptan ticaretinden ve gýda daðýtým faaliyetlerinden çekilmektedirler. Ancak lokantacýlýk ve kuruluþlara toplu gýda hizmetleri gittikçe artan oranda çekici hale geldiðinden þirketler yatýrýmlarýný bu faaliyetlere kaydýrmaktadýrlar. Tablo 3.7. En Büyük 100 Çok Uluslu Gýda Þirketi Faaliyetlerinin Sektörel Daðýlýmý Sektörler Ýþtiraklerin Göreceli Daðýlýmý (2002) Operasyonlarýn Göreceli Daðýlýmý (1987-2003) Tarým, hayvancýlýk, balýkçýlýk %2.4 %2.5 Gýda sanayii %54.4 %78.3 Gýda ticareti, daðýtým, lokantacýlýk, %10.9 %11 %32.4 %8.1 Toplam (yüzde olarak) %100 %100 Toplam (sayý olarak) 7,697 3,926 toplu gýda hizmetleri, diðer hizmetler Tarým-gýda zinciri dýþýnda kalan faaliyetler Kaynak: Agrodata, 2003 94 4 B Ö L Ü M SONUÇ 4.SONUÇ Dünyanýn en büyük 100 çok uluslu gýda þirketinden oluþan gýda oligopolü son otuz yýl içerisinde önemli deðiþimler yaþamýþtýr. Önemli endüstriyel ve mali yapýsal deðiþimlerden geçen çok uluslularýn ancak %30u 1974den 2002 yýlýna kadar ayný güç ve boyutlarla en büyük 100 þirket sýralamasýnda kalabilmeyi baþarmýþlardýr. Bu dünya gýda sanayii liderlerinin yýllýk ortalama cirolarý 7 milyar ABD dolarýnýn üstünde, gene ortalama yýllýk karlarý 450 milyar ABD dolarý ve ücretle çalýþanlar yýllýk ortalamasý 32,000 kiþi civarýndadýr. Her biri aþaðý yukarý on yabancý ülkede 70 kadar iþtiraki yönetmektedir. Ancak, dünya gýda sanayiindeki yoðunlaþma oranlarý, örneðin dünya otomobil veya biliþim sanayiine göre çok düþüktür. Tahminlerize göre dünyanýn ilk en büyük 100 çok uluslu gýda þirketi 2002 yýlýnda 2,700 milyar ABD dolarý olan dünya toplam gýda sanayii üretiminin ancak %27sini saðlamaktadýrlar. Sýralamaya giren þirketler arasýnda önemli farklar da bulunmaktadýr. Örneðin, ilk üç sýrayý paylaþan Nestlé, Kraft Foods ve Unilever, dünyanýn 100den fazla ülkesinde faaliyet gösteren iþtirakleri tarafýndan 108 milyar ABD dolarý toplam satýþ gerçekleþtirirken, sýralamamýzda 100. durumunda olan þirket 2 milyar ABD dolarlýk yýllýk ciro sergilemektedir. Oligopolistik pazar yapýsýnýn özünden kaynaklanan nedenlerden dolayý en önemli yeniden yapýlandýrma operasyonlarý sýralamanýn üst sýralarýnda yer alan gýda devleri tarafýndan gerçekleþtirilmektedir. Gýda perakendecilik sektörü rekabet gücünü ve tüketicilerin sadakatini düþük fiyat stratejilerine dayandýrdýðýndan gýda sanayi þirketlerine fabrika çýkýþý fiyatlarýnýn düþük tutulmasý yönünde aðýr baský yaratmaktadýr. Bu nedenle, gýda þirketleri çözümü zorunlu olarak ölçek ekonomisinde aramaktadýrlar. Bir yandan bu amaca ulaþabilmek diðer yandan da borsa deðerlerini yükselterek mali pazarlarý memnun edebilmek için karlý faaliyetler etrafýnda odaklanma stratejilerini uygulama yolunu seçmiþlerdir. Gýda devleri arasýndaki dünya lideri olma yarýþý böyle baþlatýlmýþtýr. Dýþsal yayýlma stratejileri ve þirket satýn alma ve birleþme operasyonlarý bu devleri yüksek dünya pazar paylarýna götüren en kestirme yol olarak ortaya çýkmaktadýr. Çok uluslu þirketler, birçok ülke ve kýtada faaliyet gösteren iþtirakleri aracýlýðý ile dünyanýn her yanýnda varlýklarýný sürdürmeye devam ediyorlar. Ancak her þeye raðmen temel stratejileri, köken ülkelerine ve/veya bölgelerinin kamusal politikalarýna paralel olarak geliþtirilmektedir. Bu nedenle, çok uluslularýn geliþmelerini çýktýklarý ülkelerin politikalarý ve ekonomik yapýsýna göre incelemek daha uygun bir yöntem olmaya devam etmektedir. Ýlk 100ün 32si ABD kökenli þirketlerdir ve toplam yýllýk 97 satýþlarýn %45ini gerçekleþtirmektedirler. Batý Avrupalý þirketlerin sayýsý 36, toplam yýllýk satýþlarý ise ilk 100 þirketin toplam satýþlarýnýn %28idir. Japonya kökenli toplam 20 çok uluslu þirket toplam yýllýk satýþlarýn %14ünü gerçekleþtirmektedirler. Gördüðümüz gibi ilk 100 þirket zengin OECD ülkelerinin egemenliði altýnda þekillenmektedir. Kalkýnmakta olan ülkeleri ancak üç ülke temsil etmektedir: Meksika, Güney Afrika ve Filipinler. Ancak, gýda pazarlarýnýn nüfus kitlesinin ve yoðunluðunun etkisi altýnda olduðu anýmsanýrsa, yakýn gelecekte Çin Halk Cumhuriyeti veya Hindistan gibi nüfus açýsýndan kalabalýk ve ekonomik yönden dinamik Asya ülkelerinin de bu sýralamaya girebilecek çok uluslu þirketler çýkaracaðý varsayýlabilir. Agrodata veri bankasýnda 1 Ocak 1987 ve 30 Haziran 2003 tarihleri arasýnda, dünyanýn en büyük 100 çok uluslu gýda þirketi tarafýndan gerçekleþtirilen 5,335 yeniden yapýlandýrma operasyonu tespit edilmiþtir. 1990 yýlýna kadar çok hýzlý bir artýþ gösteren bu operasyonlar, 1999 yýlýnda yavaþlamýþ ve 2000 yýlýndan itibaren azalan bir eðim takip etmeye baþlamýþlardýr. Bu geliþme eðrisi bize yeniden yapýlandýrma operasyonlarý ile dünya ekonomik konjonktürü arasýndaki yakýn iliþkiyi iþaret etmektedir. Araþtýrma kapsamýna giren dönemde saldýrgan operasyonlar olarak tanýmlayabileceðimiz þirket satýn almalarý, birleþmeleri, kýsmi hisse alýmlarý ve yeni iþtirak kuruluþlarý toplam operasyonlarýn %56sýný oluþturmuþtur. Olumsuz operasyonlar olarak tanýmladýðýmýz varlýk küçültmeleri, fabrika kapatma ve iþtirak satma iþlemleri ise toplam operasyonlarýn %26sýný teþkil etmektedirler. Ortaklýklar, daðýtým, lisans ve franchising anlaþmalarý ise bu toplamdan %16lýk bir pay almaktadýrlar. Bu operasyonlarýn en yoðun gerçekleþtiði bölgeler %49luk payla Avrupa Birliði; %24lük payla ABD; %7lik payla ODA olmuþtur. Çin Halk Cumhuriyeti ve Japonya sadece %2lik bir payla yükselmekte olan bölgeler olarak görülmektedirler. Daha detaylý bir analiz, coðrafi yakýnlýðýn ve kültürel baðlarýn bu operasyonlarýn gerçekleþtirildiði bölgelerin seçiminde hala önemli bir rol oynadýðýný göstermektedir. Yerel alým gücü düzeyinin, yerel özgül varlýklarýn bir yerleþme bölgesinde odaklaþmasý, sýnai kümelenme, altyapýnýn düzeyi ve kalitesi ve kurumsal çerçevenin de yabancý yatýrýmlarý çekmede önemli öðeler olduklarý ortaya çýkarýlmýþtýr. Araþtýrmanýn kapsadýðý dönemde en aktif gýda çok uluslusu, gerçekleþtirdiði 219 operasyonla Fransýz kökenli Groupe Danone olarak belirlenmiþtir. 201 operasyonla Unilever ve 176 operasyonla Nestlé ikinci ve üçüncü sýrada yer almaktadýrlar. Genel olarak Batý Avrupa çýkýþlý gýda çok uluslularýnýn daha atak olduðu gözlemlenmiþtir. ABD kökenli þirketler, iç pazarlarýnýn boyutlarýnýn geniþliði nedeniyle yeniden 98 yapýlandýrma operasyonlarýnda daha az aktiftirler. Japon çok uluslu gýda þirketleri ise diðer ülkelerin çok uluslularýna göre uluslararasý boyutlarý açýsýndan daha dar alanlarda faal olarak görülmektedirler. 5,335 yeniden yapýlandýrma operasyonun toplam 500 milyar ABD dolarý civarýnda bir deðer yarattýðý tahmin edilmektedir. 189 operasyon toplam olarak 390 milyar ABD dolarý tutmuþtur. Bazý operasyonlar tutarlarý ile göz kamaþtýrmaktadýr: Unilever 2000 yýlýnda ABD kökenli çok uluslu Bestfoodu satýn almak için 23.3 milyar ABD dolarý ödemiþtir. Philip Morris, yine 2000 yýlýnda Nabiscoyu 19.2 milyar ABD dolarýna, PepsiCo ise Quaker Oatsu 13.4 milyar ABD dolarýna satýn almýþtýr. 1999 yýlýnda Danimarkalý Danisco Finlandiyalý Cultoru almak için 12.7 milyar ABD dolarý ve General Mills de Pillsburyi Diageodan satýn alabilmek için 10.5 milyar ABD dolarý ödemiþtir. Bu toplamlar genellikle alýcý þirketin yýllýk cirosunun yarýsýna, hedef þirketin yýllýk cirosunun da bir katýna tekabül etmektedir. Ortalama karlýlýk oranlarý ise cironun %4ü civarýnda gerçekleþmektedir. Bize göre bu operasyonlarýn esas nedenleri finansal piyasalarýn gözüne güzel görünmekten ziyade küreselleþmenin getirdiði kýsýtlarý aþma çabasýndan kaynaklanmaktadýr. 2002 yýlýnda dünyanýn en büyük 100 gýda çok uluslusunun toplam 7,697 iþtiraki vardý. Bu toplamýn %68i (5206 iþtirak) yabancý ülkelerde faaliyet göstermekteydiler. Ancak, þirketleri köken ülkelerine göre sýnýflandýrmak gerekmektedir. ABD kökenli gýda çok uluslularýn yabancý ülkelerde faaliyet gösteren iþtiraklerinin toplam iþtiraklere oraný %60týr. Batý Avrupalý þirketler için bu oran %41 olarak belirlenmektedir. Ancak, Avrupalý ülkeleri bir ekonomik ve sosyal bütün olarak kabul etmeyip ayrý ayrý ele alýrsak bu oran çok daha yüksek olmaktadýr. Japon þirketleri için ise bu oran %40 olarak hesaplanmýþtýr. Ülke yönetimi ve jeo-ekonomi açýsýndan dünyanýn her bölgesinde rekabet gücü yüksek, güçlü sanayi firmalarýnýn bulunmasý gerekmektedir. Aksi takdirde yerel sanayi doðrudan yabancý karar vericilerin güdümüne girer. Bu gerçeðe raðmen küreselleþme süreci durdurulamaz ve önüne geçilemez bir gerçektir. Bunun en açýk örneði, 1990lý yýllarýn baþýndan itibaren doðrudan yabancý yatýrýmlarýn geometrik bir artýþ içerisine girmiþ olmasýdýr. 2000 yýlýnda 1,500 milyar ABD dolarýna ulaþan bu yatýrýmlarýn ancak %1lik payý gýda sanayi tarafýndan gerçekleþtirilmiþtir. Dünya Ticaret Kuruluþu aracýlýðý ile dünya ekonomisinin küresel yönetimine yöneliþ vardýr. Devletlerarasý kuruluþlar (örneðin codex alimentarius üzerine çalýþan FAO/WHO ortak komitesi) ekonomik alaný her geçen gün biraz daha geniþletmekte ve küresel þirketlerin uluslararasý markalarý aracýlýðý ile dünya pazarýnda rekabet edebilmelerini kolaylaþtýrmaya çalýþmaktadýrlar. 99 Bundan böyle Amerikalý tüketici yoðurt deðil Danone yemekte, dünyanýn en uzak köþesindeki tüketici kolalý soda deðil Coca-Cola içmekte, Atlantik okyanusu ötesinde paketlenmiþ hazýr pastalar Sara Lee adý ile anýlmakta, çikolatalý gofretler Mars adý altýnda satýn alýnmakta, eskimo dondurmalar Magnum olarak dünyanýn deðiþik bölgelerinde pazarlanmaktadýr. Lipton çay torbalarý, Nescafé anýnda hazýr kahve, Kraft peyniri, dünyanýn tüm marketlerinde bulunabilmektedir. Günümüzde bölgelerin küresel tümleþmesi toplumlarýn dünya standartlarýna uygun iþlenmiþ ürünleri ayný marka altýnda satýn alýp tüketmeleri ile özleþmiþ görünmektedir. Bu olgu gýda çok uluslularýnýn gerçekleþtirdikleri yeniden yapýlanma operasyonlarýnda gerçek ifadelerini bulmaktadýrlar. Yeni ve geliþme potansiyeli yüksek pazarlara yayýlmak ekonomileri gýda oligopolünün dünya düzeyinde oluþmasýna yönlendirmektedir. Küresel gýda þirketlerinin yeniden yapýlandýrma sürecindeki bir diðer kaldýraç þirket yönetimindeki devinimdir. Gýda çok uluslularý, temel besin maddeleri üretimi nedeniyle hem saðlam ve sürekli geliþmeye yatkýn hem de toplum saðlýðý ile yakýndan iliþkili olduðundan risklere devamlý açýk, kendine özgü bir pazarda faaliyetlerini sürdürmektedirler. Bu nedenle daha topluma dönük, sanayi temeline ve üretilen ürünün toplumsal ve besin kalitesine dikkat eden bir iþletme sisteminde yönetilmeleri arzulanmaktadýr. Batý Avrupa ve Japonyada halen karýþýk yönetim biçimi olarak adlandýrabileceðimiz yarý aile yarý büyük endüstriyel bankalar güdümlü bir yönetim sistemine sahiptirler. Firmalarýn diðer çýkar gruplarýnýn da (ücretle çalýþanlar grubu, firmanýn hammadde tedarikçileri, v.b.) firma yönetimi üzerinde belli ölçüde etkileri vardýr. Bu etkiler, kýsa dönem karlarý peþinde koþan borsa gayrimenkul deðerler þirketlerinin aradýklarý yatýrýmdan elde edilen karlar (ROI), pazar katma deðeri (MVA, EVA) oranlar üzerine kurulmuþ beklentiler ve bu beklentilerin yarattýðý baskýlardan çok farklýdýr (Pérez, 2003). Unutmamak gerekir ki, Batý Avrupada bu çýkar gruplarýnýn beklenti ve istekleri gittikçe daha fazla birbirlerine ters düþmekte ve sosyal huzursuzluklar yaratmaktadýr. ABD ve Ýngiliz kökenli dev gýda çok uluslularý birkaç yýldýr borsalarýn ve dünya mali piyasalarýn güdümünde yönetilmektedir. Bu firmalarýn performanslarý doðrudan bu piyasalarýn ve mali analistlerin yorumlarýna dayanmaktadýr. Batý Avrupa da bu evrime yavaþ yavaþ yaklaþmaktadýr. Bu karýþýk ve karmaþýk geçiþ devrinde stratejilerin finansal baskýlara boyun eðmesi ve yönetimsel teknokrat yönetimin devam etmesi arasýnda bir üçüncü çýkýþ yolu bulmak gerekmektedir. 100 2 K I S I M TÜRK GIDA ÝÞLEME SANAYÝÝNDE YAPI VE DAVRANIÞ 1 B Ö L Ü M GÝRÝÞ 1. GÝRÝÞ 1.1. Türkiye Gýda Sanayii Tüketici Davranýþlarý ve Perakendecilik Gýda iþleme, hane halkýnýn tüketimi için hazýrlanan tarýmsal mallarýn dönüþümü olarak tanýmlanabilmektedir. Bu tanýma göre basit anlamda gýda iþleme süreci temizleme, derecelendirme (grading) ve stoklama faaliyetlerinden oluþmakla birlikte ayný zamanda öðütme, konserveleme ve dondurma faaliyetleri de sürecin içine dahil edilebilmektedir. Gýda iþleme sektörü, çiftçilerle nihai tüketiciler arasýnda pazarlama kanallarýndaki bir baðlantýdýr. Hammaddenin özellikleri gýda iþleme sanayinin organizasyonunda önemli etkilere sahip olmaktadýr. Örneðin, mallarýn iþlenmesi bazen hacimlidir veya dayanýksýzdýr. Þeker üretimi için þeker pancarýnýn iþlenmesi dikim yapýlan bölgelere yakýn yerlerde yapýlmaktadýr. Diðer taraftan, gýda iþleme sanayindeki bazý deðiþimler tüketici tercihlerindeki kaymalar sayesinde olmaktadýr. Örneðin, artan gelir premium gýdalarýn tüketicilerin daha rafine ihtiyaçlarýna yönelik, farklýlaþtýrýlmýþ, lüks ve kaliteli gýda ürünleri. talebini artýracak ve bu da gýda iþleme sanayini etkileyecektir. Gýda iþleme sektörü iktisadi kalkýnmada da önemli roller oynamaktadýr. Tarýmsal çýktýlarýn deðerlendirilebileceði yeni alanlar, çiftçilerin gelirlerinin artmasýný desteklemektedir. Yüksek-deðerli ürün elde etmek için sektör bazen üreticilere teknik yardým ve kredi desteði de saðlamaktadýr. Ayrýca, gýda iþleme sanayi istihdamý diðer imalat sanayi sektörlerinden daha fazla artýrmaktadýr çünkü göreceli olarak daha emek-yoðun bir sektördür. Genellikle kýrsal bölgelerde konumlandýrýlmýþ olan gýda iþleme fabrikalarýndan dolayý, yoksulluðun yoðun olduðu kýrsal hane halký için iþ olanaklarý yaratýlmaktadýr. Son olarak, gýda iþleme sektörünün tahkimat (fortification) sayesinde beslenme davranýþlarýný deðiþtirme ve düzeltmede de önemli bir rolü vardýr ve uzun raf ömrü saðlayarak gýda arzýný da etkilemektedir (Austin, 1976). Diðer taraftan gýda iþleme sanayi her sorunun çözüm anahtarý olarak da görülmemelidir. Sektördeki firmalar hammaddelerini daha büyük ölçekli ve iyidonanýmlý çiftçilerden almayý tercih etmektedirler. Gýda iþleme sektörünün yarattýðý istihdam genel olarak göreceli düþük-ücretli iþçi kategorilerindedir. En azýndan diðer imalat sanayindeki firmalarla karþýlaþtýrýldýðýnda bu durum karþýmýza çýkmaktadýr. Tüketim kýsmýnda da üretilen ürünler genellikle yüksek-gelir grubuna dahil tüketiciler tarafýndan tüketilmektedir. Yine de, saðlýklý ve dinamik bir gýda iþleme sektörü iktisadi kalkýnma ve sanayileþme sürecinin önemli bir tamamlayýcýsýdýr (Minot, 1998). 105 Gýda iþleme sanayi çeþitli noktalardan özellikle hammadde ile ilgili olarak diðer imalat sanayi sektörlerinden farklýlýklar göstermektedir. Birincisi, gýda iþleme sanayi için hammadde arzý genellikle mevsimseldir. Büyük sermaye-yoðun gýda iþleme faaliyetleri için, olanaklýysa sezon-dýþý iþleme için mallarýn stoklanmasý söz konusudur. Stoklama olanaklý deðilse, firmalar genellikle mevsimselliði azaltmak için üretimi aþamalý olarak yapmaktadýrlar. Alternatif olarak, firmalar sezon dýþýnda iþlemek için baþka ürünlere yönelebilmektedirler. Bu alternatif stratejilere raðmen, fabrikalar bazen yýlýn bir bölümünde boþ kalabilmektedir. Diðer bir deyiþle, atýl kapasite birim iþleme maliyetlerini artýrsa da, kötü yönetimin bir iþareti deðildir, sektörün yapýsýndan kaynaklanmaktadýr. Ýkincisi, hammadde arzýnýn nitelik ve miktar olarak tahmini bir hayli zordur ve yýldan yýla önemli deðiþiklikler gösterebilmektedir Bunun sonucu olarak, fiyatlarda ve dolayýsýyla karlýlýkta dalgalanmalar yaþanabilir. Hammadde tedariðindeki zorluklar nedeniyle ve diðer birçok faktörden dolayý riski azaltmak veya riski kaydýrma davranýþý olarak tedarikçi ve üreticilerle sabit-fiyatlý sözleþmeler yapmak mantýklý gözükmektedir. Üçüncü olarak, gýda iþleme firmalarýnýn kullandýðý hammaddenin kalitesi de dayanýksýzlýðý nedeniyle deðiþken olabilmektedir. Kalite maliyetsiz olarak kontrol edilebiliyorsa, bu durum bir sorun oluþturmamaktadýr fakat hammaddenin kalitesini belirlemede firmalar genellikle zorluklarla karþýlaþmaktadýr. Bu durum bir derecelendirme sisteminin kurulmasýný zorunlu kýlmaktadýr. Böylece farklý kalite derecelerine sahip ürünlere farklý fiyat uygulanmasý olanaklý olmaktadýr. Kaydetmemiz gereken bir baþka unsur ise derecelendirme sürecindeki kaçýnýlmaz öznelliðin üreticiler ile gýda iþleme firmalarýný karþý karþýya getirmesidir. Dördüncü olarak, yukarýda söylendiði gibi, gýda iþleme firmalarý için hammadde hacimlidir ve kilogram baþýna deðer düþüktür. Bundan dolayý, özellikle, hammadde çok dayanýksýz ise ya da iþlenmemiþ halinin nakliyesi iþlenmiþ halinden daha maliyetliyse, gýda iþleme firmalarý fabrikalarýný hammadde üretim alanlarýna ya da yakýn alanlara kurmaktadýrlar. Beþinci olarak, hammadde maliyetleri gýda iþleme sürecinin toplam maliyetinin göreceli olarak büyük kýsmýný oluþturmaktadýr. Geliþmekte olan ülkelerde hammadde maliyet oraný genelde %50-%80 civarýndadýr. Bu durum, yüksek kaliteli hammaddenin düþük fiyatlarda elde ediniminin diðer imalat sanayindeki sektörlerden daha önemli olduðunu vurgulamaktadýr. Altýncýsý, gýda iþleme firmalarý hükümetin özel ilgi alanýna konudur çünkü nihai ürünün sosyal olarak iyi olmasý önem taþýmaktadýr. Gýda iþleme firmalarý tüketicileri korumak için oluþturulmuþ saðlýk ve güvenlik düzenlemeleri ile karþý karþýya kalmaktadýrlar. Ayrýca, firmalar, çiftçilere adil fiyatlar ödemek ya da tüketicilerden mantýklý fiyatlar istemek için devlet kontrolleri ya da politik baskýlarla karþý karþýya kalabilmektedirler (Minot, 1998). 106 1.2. GIDA SANAYÝÝNÝN TÜRKÝYE EKONOMÝSÝNDEKÝ YERÝ Zengin tarýmsal kaynaklarý ile gýda iþleme sanayii Türkiye ekonomisinde ilk kurulmuþ sektörlerden biridir. Cumhuriyetin kurulmasýndan sonra Türkiyenin sanayileþme süreci bu sektörle baþlamýþtýr. Ýlk modern gýda iþleme fabrikalarý þeker, un ve bira üretimi için kurulmuþtur. 1950lerdeki çok partili demokrasiye geçiþin politik ve ekonomik liberalleþme ortamýnda, katma deðeri yüksek gýda iþleme sanayiine özel sektör yatýrýmlarý göze çarpmaktadýr. Fakat, sektörün temel geliþimi 1960lardaki planlama dönemine denk gelmektedir.2 Dolayýsýyla, gerçek geliþme 1963ten beri uygulanan planlý ekonomi sayesinde olmuþtur. 1960-1970 yýllarý arasýndaki ithal ikameci politikalarýn hüküm sürmesiyle yatýrýmlarýn önemli bir kýsmý devlet tarafýndan yapýlmýþtýr. Bu yatýrýmlarýn özellikle, süt ya da et ve balýk iþleme sanayi üzerine yoðunlaþtýðý görülmektedir. 1980ler ise Türk ekonomisinin bütün iktisadi sektörleriyle hissettiði liberalleþme politikalarýnýn öne çýktýðý bir dönemdir. Bu dönemde ihracata dayalý endüstrileþme programýnýn özel sektörü alabildiðince desteklemesi söz konusu olmuþtur. Gýda iþleme endüstrisi özel yatýrýmlar için en cazip endüstrilerden bir tanesi haline gelmiþtir (DPT, 2004). Gýda iþleme sanayinin tarým ile olan iliþkisinin önemi yukarýdaki bölümde vurgulanmýþtýr. Bu baðlamda, tarýmýn öncellikle Türkiye ekonomisindeki yerinden bahsetmek ilginç olacaktýr. Tarým Türkiye ekonomisinde önemli bir yer tutmaktadýr: ve bu oran Avrupa Birliði (AB-15) üye ülke arasýnda ortalama %1.5 olarak hesaplanmaktadýr. Ayrýca, 1980-2005 arasýnda Türkiye GSYÝHsý ortalama %4.3 büyürken tarým %1.4 büyümüþtür ve genelde dalgalý þekilde hareket etmiþtir. 1980lerde %25 olan pay 2005 itibarýyla (1987 sabit fiyatlarýyla) %11.3e inmiþtir. Türkiyenin ihracata yönelik büyüme sürecinde gýda sanayii hýzlý bir geliþme içerisine girmiþtir. Gýda sanayiinin GSYÝH içindeki payý son on beþ yýllýk dönemde %4,.6dan %4.8e yükselmiþtir. Bu deðiþim küçük gibi görülmekle birlikte ekonominin diðer sektörlerindeki büyümenin bunda etkili olduðu ifade edilmelidir. Diðer taraftan, gýda sanayiinin 1995-2002 döneminde sabit fiyatlarla üretim deðeri artýþ ortalamasýna bakýldýðýnda, ekonominin genelinde üretim artýþ oraný %2.8 civarýndayken, gýda sanayiinde bu oranýn %3.2 olduðu görülmektedir. 2 Bununla beraber, Doðruel ve Doðruel (2005) çalýþmasýnda Alpulluda kurulan ilk þeker fabrikasýnýn özel sektör giriþimi olup, daha sonradan iþletilememesinden dolayý devlet iþletmesine dönüþmüþ olduðu belirtilmektedir. Dolayýsýyla, 1950 öncesinde de özel sektörü gýda iþleme sanayiinde görmek mümkündür. 107 Tablo 1.1. GSYÝH ve TARIM SEKTÖRÜ Yýllar GSYÝH (Milyon ABD Dolarý) Kiþi Baþýna GSYÝH (ABD Dolarý/Yýl) Tarým GSYÝH (Milyon ABD Dolarý) 1980 59,418 1,337 15,323 1981 60,641 1,332 14.430 1982 57,663 1,235 12.685 1983 49,761 1,040 10,387 1984 50,097 1,021 10,539 1985 61,586 1,216 12,039 1986 67,714 1,317 13,186 1987 73,668 1,402 13,074 1988 71,249 1,326 12,302 1989 99,668 1,816 16,312 1990 152,306 2,715 23,303 1991 152,133 2,666 23,276 1992 160,237 2,766 23,234 1993 181,788 3,091 26,359 1994 130,876 2,192 18,977 1995 171,841 2,835 25,776 1996 184,608 3,000 28,060 1997 194,094 3,105 29,114 1998 206,552 3,255 33,116 1999 185,267 2,879 26,328 2000 200,002 2,965 26,441 2001 145,693 2,123 17,540 2002 181,885 2,612 21,360 2003 238,051 3,366 28,087 2004 301,225 4,196 33,326 2005 361,626 5,018 36,422 Kaynak: DPT, TÜÝK 108 Türkiye'de 1990'lý yýllarda kayda deðer bir büyüme yakalayarak ciddi bir katma deðer ve istihdam katkýsý yaratan gýda sanayinde, tarýmdan kaynaklanan altyapý sorunlarýnýn yaný sýra, kayýt dýþýlýk, güçsüz küçük iþletmelerin yoðunluðu ve teknik personel istihdamýnýn yetersizliði gibi bir dizi sorun yaþanmaktadýr. Bundan dolayý, gýda sanayinin büyüme performansý olumsuz yönde etkilenmektedir. Öte yandan 1999 yýlý ve sonrasýnda yaþanan ekonomik krizler, sözü edilen tüm sorunlarýn artarak devam etmesine neden olmuþtur. Gýda sanayii tarýma dayalý bir sanayi dalý olarak ülkemizde çok önemli bir yere sahiptir. Ýmalat sanayii üretimi içindeki ortalama % 20'lik payý ve yaklaþýk kayýtlý 100 bin kiþiye saðladýðý istihdamla gýda sanayinde, toplam katma deðerin ortalama % 5'i üretilmektedir. Üretim kapasitelerinin yanlýþ yatýrýmlar nedeniyle ihtiyaç fazlasý yarattýðý sektörde, kapasite kullanýmýnýn düþüklüðü ileriye dönük olarak deðerlendirilebilecek iyi bir potansiyel gibi görünse de, sektörün güncel hammadde ve pazarlama sorunlarý nedeniyle bunun bir rekabet üstünlüðüne dönüþtürebilmesi oldukça zor görünmektedir (Kýymaz, 2003). Gýda sanayinin yarattýðý toplam katma deðer 2001 yýlýnda yaklaþýk 7 milyar YTL'dir. 10 kiþiden fazla iþçi çalýþtýran iþyerleri dikkate alýndýðýnda, imalat sanayinin ürettiði katma deðerin %17'si gýda sanayii tarafýndan üretildiði görülmektedir. Bu oran 1-9 iþçi çalýþtýran iþyerleri dikkate alýndýðýnda %23 civarýnda seyretmektedir. Üretilen yaklaþýk 19 milyar YTL'lik çýktý, imalat sanayinin ürettiði toplam çýktýnýn %17'sine denk gelmektedir. Ýmalat sanayinde 10 iþçiden fazla iþçi çalýþtýran firmalarýn %15'i gýda iþleme sanayinde faaliyet göstermektedir. Yine imalat sanayinde çalýþan iþçi sayýsý yaklaþýk olarak 1 milyon civarýndadýr ve bunun %15'i gýda sanayinde istihdam edilmektedir. 10 iþçiden fazla iþçi çalýþtýran firmalarýn yýllýk ortalama ücretleri dikkate alýndýðýnda, gýda sanayi ücretleri dokuma, giyim eþyasý ve deri sanayi ve orman ürünleri ve mobilya sanayinde kazanýlan ücretleri geçmektedir. Diðer imalat sanayi alt sektörlerindeki ücretler gýda sanayi ücret düzeyinden daha yüksektir. Ancak 1-9 iþçi ve 10 iþçiden fazla iþçi çalýþtýran iþletme ayrýmý yapýldýðýnda, gýda sanayiindeki ücret farký belirgin olarak ortaya çýkmaktadýr. Bu oran 1/5 olarak hesaplanmýþtýr. 109 1.2.1. Gýda Ýþleme Sektörünün Yapýsý Gümrük Birliði sonrasý sektörün üretim yapýsý incelendiðinde, gýda sanayi üretimindeki mevsimsellik hemen kendini göstermektedir. Þekil 1.1.'de 1997-2005yýllarý arasýnda aylýk üretim rakamlarýnda, incelenen tarihler arasýnda ülkenin karþýlaþtýðý derin krizin etkisini görmek için, mevsimsellikten dolayý arýndýrma iþlemi yapýlmýþtýr. Öncelikle incelenen tarihler arasýnda gýda sanayii üretim endeksi toplam imalat sanayii üretimini sadece 1997 yýlýnýn belli aylarýnda geçmiþtir. Daha sonra bu endeks hep toplam imalat sanayi üretim endeksinin altýnda kalmýþtýr. Þekil 1.1. Toplam Ýmalat Sanayii ve Gýda Sanayii Üretimi Temel Yýl 1998=100 Kaynak: TÜÝK verilerinden yararlanarak tarafýmýzca hazýrlanmýþtýr Þekil 1.2de gösterilen mevsimsellikten arýndýrýlmýþ3 gýda sanayi üretim endeksinde 2001 krizinin etkisi görülmektedir. Azalan talep temel ihtiyaç ürünleri arzýný da etkilemiþtir. 3 Mevsimsellikten arýndýrma iþlemi 12 aylýk deðerlerden farklar alýnarak yapýlmýþtýr. 110 Þekil 1.2. Mevsimsellikten Arýndýrýlmýþ Gýda Üretim Endeksi Temel Yýl 1998=100 Kaynak: TÜÝK verilerinden yararlanarak tarafýmýzca hazýrlanmýþtýr Türkiyede modern teknolojileri kullanan büyük kapasiteli tesislerin sayýsýnýn yaklaþýk 2000 civarýnda olduðu kaydedilmektedir. Kurulu kapasitenin büyük bir kýsmý modern tesislere aittir. Gýda sanayinde uzun yýllar kapasite kullanýmý TÜÝK verilerine göre % 70 olup bu oran alt sektörlere göre deðiþmektedir (Þekil1.3.). Özellikle 8. Beþ Yýllýk Kalkýnma Planý öncesi hazýrlanan Özel Ýhtisas Komisyonu çalýþmalarýna göre iþletme sayýlarýnýn fazla olduðu et ve süt iþleme, un, zeytinyaðý ve bitkisel yaðlar gibi sektörlerde kapasite kullanýmý % 50nin altýna inmektedir. Fazla kapasite gýda sanayi alt sektörleri itibarýyla önemli bir sorundur. Gýda iþleme sanayiinin karþýlaþtýðý en önemli problemlerden biri olan aþýrý kapasite sorunu hammaddeden kaynaklanmaktadýr. (Tablo 1.2.) Bu durum, tarým ile endüstri arasýnda etkin bir koordinasyon eksikliði sorunun doðmasýna neden olmaktadýr. Ayrýca, pazarlama kanallarýndaki çeþitli sorunlardan dolayý imalat sanayindeki kayýt dýþý sektör çok aktiftir. Çiftçilerle nakit baðlamýnda çalýþan aracýlarýn gücü kayýt dýþý sektörü desteklemektedir. Hammadde arzýnda sürekliliðin olmamasý, sabit kalitede ve miktarda ürünün üretilememesi aþýrý kapasite sorununu tetiklemektedir. 111 Þekil 1.3. Toplam Ýmalat ve Gýda Sanayii Kapasite Kullaným Oranlarý Kaynak: TÜÝK verilerinden yararlanarak tarafýmýzca hazýrlanmýþtýr Tarýma dayalý firmalarýn global dünyada sözleþmelerle çözdüðü bu asil-vekil problemi, Türkiyede çiftçinin nakit sýkýntýsýndan veya eðitimsizlik-bilinçsizliðinden dolayý genelde kaðýt üzerindeki sözleþmelere dönüþememektedir. Ayrýca, yapýlan yüz yüze görüþmelerden çýkan bir baþka sonuç olarak, ne kadar baðlayýcý olsa bile ürün fiyatlarýnda lehlerine bir dalgalanma olduðunda sözleþmelerin çiftçiler tarafýndan bozulabildiðini belirtmekte fayda bulunmaktadýr. Açýkçasý, yapýlan sözleþmelerin risklerinin taraflara daðýtýlmasý gerekmektedir. Yine de, bu durum alt sektörden alt sektöre deðiþmektedir ve ayný zamanda, üretim alanlarýna yakýn endüstriyel fabrikalarýn varlýðýna da baðlý olarak farklýlaþmaktadýr. 112 Tablo 1.2. Seçilmiþ Ürünlerde Kapasiteler ve Kullaným Oranlarý (2000) MEZBAHA ÜRÜNLERÝ SANAYÝÝ Kapasite (Ton/Yýl) Kapasite Kullaným Oraný Kýrmýzý Et BB 1,370 21 Kýrmýzý Et KB 600 15 1,000 57 2,215 15 826 38 Beyaz Peynir 1,108 21 Kaþar Peynir 327 18 Süt Tozu 27 52 Diðer Peynirler 36 39 70 30 Buðday Unu ve Ýrmik 30,000 36 Makarna 1,040 40 Bisküvi 306 58 Niþasta 72 61 Niþasta Tabanlý Tat. 400 43 Dondurulmuþ Meyve Sebze 230 50 Meyve Sebze Konserve 434 44 Domates Salçasý 685 55 Reçel 97 36 300 15-70 4,800 36 910 58 Þeker 2,300 108 Çiklet 180 40 Þekerlemeler 266 52 Çikolata 193 66 Kümes Hayvanlarý Eti SÜT VE SÜT MAMÜLLERÝ SANAYÝÝ Ýþlenmiþ Ýçme Süt Yoðurt SU ÜRÜNLERÝ MAMÜLLERÝ SANAYÝÝ Ýþlenmiþ Balýk TAHIL ve NÝÞASTA MAMÜLLERÝ MEYVE ve SEBZE ÝÞLEME SANAYÝÝ BÝTKÝSEL YAÐ VE MAMÜLLERÝ SANAYÝÝ Zeytinyaðý Ham Yaðlar Margarin ÞEKER, ÞEKERLÝ MAMÜLLER SANAYÝÝ Kaynak: Kýymaz (2004) 113 Tarým ve Köy Ýþleri Bakanlýðýnýn (TKÝB) Gýda Sanayii Envanteri ile Türkiye Ýstatistik Kurumunun (TÜÝK) Kapasite Kullaným Oranlarý karþýlaþtýrýldýðýnda çoðu zaman birbirine paralel sonuçlar çýkmaktadýr. Ancak, verilerin bazen ayný deðerleri yansýtmadýðý görülmektedir. Her ne kadar TÜÝK verisi 4 basamaklý ISIC verisi olsa da, TKÝB verisi ise ürün bazýnda veriler olduðundan karþýlaþtýrma çok saðlýklý sonuçlar vermemektedir. Ancak, ürün baþýna kapasite kullaným oranlarýnýn çok düþük olduðu alanlarýn ihracat potansiyelinin yüksek alanlar olmasý düþündürücüdür. Zeytinyaðý örneði bu durumu açýklayan önemli örneklerden biridir. (Tablo 1.2.) Tablo 1.3. Türkiye Gýda Ýþleme Sanayii Alt Sektörlerinde Kapasite Kullaným Oranlarý (Üretim Miktarý Temelinde Hesaplanmýþtýr) Toplam Kapasite Kullaným Oranlarý (1990 - 2003) Gýda sanayii sektörleri 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 Ýþlenmiþ gýda ve içecekler 72.3 73.6 72.6 72.5 71.6 72.8 72.3 72.3 69.4 67.7 68.4 65.6 66.0 70.8 Þeker iþleme ve arýtma 90.6 84.5 69.2 75.6 70.4 80.7 78.5 73.0 66.2 70.2 76.9 76.9 80.4 93.7 Baþka yerde sýnýflandýrýlmamýþ gýda 78.9 79.0 80.3 75.4 73.8 75.4 77.6 73.7 72.5 68.3 71.0 69.7 73.7 80.2 Damýtýk alkollü içecekler 81.9 88.4 89.0 85.0 82.7 86.2 87.6 86.9 91.1 90.6 88.9 84.3 78.6 79.2 Ýþlenmiþ unlu ürünler 77.3 76.7 72.3 67.4 63.4 72.4 73.9 73.2 63.6 59.3 66.5 66.2 72.3 78.2 Niþasta ve türevleri 55.1 54.4 80.8 80.1 80.5 93.0 83.7 78.9 79.1 77.3 80.5 81.0 80.2 76.9 Makarnacýlýk 77.6 82.6 70.6 80.0 80.6 78.8 73.8 80.6 67.0 59.0 60.8 56.5 71.2 75.7 Et iþleme 64.8 58.6 59.5 68.9 62.4 67.2 74.7 77.0 67.7 66.0 68.0 64.5 71.6 74.9 Mal ve bira yapýmý 78.9 85.5 85.2 70.2 78.8 77.0 76.4 76.7 64.8 62.9 68.8 67.0 68.5 71.4 Süt ve sütlü ürünler 81.7 83.8 78.0 79.6 76.3 77.8 80.6 77.3 71.4 68.0 55.8 68.0 66.3 70.1 Kakao, çukolata ve þekerleme 67.0 75.3 81.2 75.5 70.8 77.1 69.6 69.0 63.1 61.3 67.2 57.4 63.1 69.7 Þarap yapýmý 60.1 53.2 53.3 54.6 49.8 68.9 72.4 71.5 71.3 71.5 62.2 63.5 57.3 67.1 Un ve unlu ürünler 67.8 69.6 72.6 74.4 70.8 69.9 68.2 71.2 68.8 67.1 66.7 61.5 63.0 65.8 Diðer gýda ürünleri 74.3 70.9 60.8 67.1 72.3 62.4 73.1 67.8 64.6 66.7 63.4 63.1 71.0 65.8 Bitkisel ve hayvansal yað üretimi 65.0 71.5 65.0 69.2 67.8 66.8 64.4 66.3 65.1 61.4 64.9 63.0 60.8 65.1 Hazýr hayvan yemi 73.9 66.0 70.3 72.8 68.4 70.9 67.6 65.0 69.5 69.1 68.5 58.5 58.8 64.5 Alkolsüz içkiler, þiþelenmiþ su 69.8 62.2 61.6 69.4 69.2 73.4 76.3 66.8 65.4 66.3 59.2 57.3 52.8 63.1 Meyve & sebze iþleme sanayii 62.6 60.9 50.2 60.2 67.5 65.4 58.5 61.0 57.1 59.5 60.0 55.9 54.8 53.9 Balýk ve deniz ürünleri iþleme sanayii 66.5 68.9 64.1 72.5 66.8 67.8 73.7 75.1 63.1 60.1 66.8 52.2 47.9 35.6 Kaynak: TÜÝK verilerinden yararlanarak tarafýmýzca hazýrlanmýþtýr. 1.2.2. Türk Gýda Ýþleme Sanayiinin Ýmalat Sanayiindeki Yeri Gýda iþleme sanayiinin toplam imalat sanayii içerisindeki yerini firma sayýsý olarak incelemek ilginç sonuçlar vermektedir. 1950de imalat þirketlerinin %41.6sý gýda iþleme þirketidir fakat bu oran 1988 yýlý itibarýyla %21.2ye düþmüþtür. 1988de ufak bir artýþ gözlense de 2000 yýlýna gelene kadar da gýda iþleme sektörü þirket sayýsý düþmeye devam etmiþtir. (Þekil1.4) 114 Þekil 1.4. Firma Sayýsý Olarak Gýda Sektörünün Toplam Ýmalat Sanayii Ýçindeki Payý (1950-2000) Kaynak: TÜÝK verilerinden yararlanarak tarafýmýzca hazýrlanmýþtýr. Firma sayýsýndaki görsel düþüþe karþýn, hareket eden bir deðiþken olarak gýda sektörünün toplam imalat sanayindeki çýktýsýnýn payý 1993-2000 yýllarý arasýnda artýþ göstermektedir. Katma deðer, çalýþýlan toplam saat, ücretler ve iþçi sayýsýnda buna paralel artýþlar devam etmiþtir. (Tablo 1.4.) Verilerin 2000 yýlýnda kalmasýnýn nedeni Türkiye Ýstatistik Kurumunun 2001 yýlýndan itibaren veri toplama yöntemini deðiþtirmesidir. 2001 yýlýndan sonra veriler fabrika düzeyinde toplanmayýp firma düzeyinde toplanmaya baþlamýþtýr. Tablo 1.4. Çýktý Olarak Gýda Sektörünün Toplam Ýmalat Sanayii Ýçindeki Payý (%) (1993-2000) YIL Firma Ýþçi Ücret Saat Güç Stok Yatýrým Girdi Çýktý Katma Deðer 1993 11.29 17.56 18.74 19.09 15.00 10.52 29.34 20.98 19.72 17.30 1994 12.65 20.33 21.42 21.86 14.48 16.71 37.10 22.01 21.32 19.85 1995 12.21 18.47 18.45 20.49 14.18 18.07 23.24 20.22 18.84 16.11 1996 12.38 19.23 19.79 20.09 11.63 16.69 14.93 21.67 20.53 18.07 1997 12.67 21.13 22.18 22.82 13.17 22.43 24.71 23.66 23.48 23.13 1998 13.25 21.46 22.58 23.78 18.26 19.98 30.43 25.05 24.82 24.28 1999 13.64 24.24 25.19 24.10 14.33 17.89 27.24 26.21 25.21 22.84 2000 14.21 24.49 24.39 26.95 17.71 24.09 32.15 23.74 23.89 24.24 2001 14.16 26.91 26.94 28.30 17.17 17.83 16.98 28.67 27.20 23.71 Kaynak: TÜÝK verilerinden yararlanarak tarafýmýzca hazýrlanmýþtýr. 115 Gýda iþleme sanayiinin TÜÝK verilerinden hareketle 1980-2000 yýllarý arasýndaki temel sektörel göstergeleri Þekil 1.5te verilmiþtir. Firma sayýsý verisi hariç tüm diðer veriler standardizasyon saðlamasý açýsýndan logaritmik olarak sunulmuþtur. Firma sayýsý 1980-2000 yýllarý arasýnda dalgalanma göstermektedir. Ayrýca ücretli çalýþan sayýsýnda önemli bir deðiþiklik olmamýþtýr. Buna kullanýlan güçteki dalgalanma da etkilenince genelde sektörün verilerinde belirli bir trendin söz konusu olduðu yorumuna ulaþmak mümkündür. Þekil 1.5. Gýda Ýþleme Sanayii Genel Durum 3.45 FÝRMA SAYISI 5.32 ÝÞCÝ SAYISI 3 3.4 5.3 2.9 3.35 5.28 2.8 3.3 5.26 2.7 3.25 5.24 2.6 3.2 1980 1985 1990 1995 2000 ELEKTRÝK 5.22 1980 1985 6.2 3 6.1 2.8 6 1980 1985 1990 1995 2000 TOPLAM GÝRDÝ 3.8 3.6 3.4 1980 1985 1990 1995 2000 1990 1995 2000 YATIRIM 2.5 2 1980 1985 4.4 2.5 1980 1985 3 2.6 5.9 4 2000 STOKLAR 3.2 6.3 1990 1995 ÖDENEN ÜCRET 1990 1995 2000 TOPLAM ÇIKTI 1.5 1980 1985 3.8 4.2 3.6 4 3.4 3.8 3.2 3.6 1980 1985 1990 1995 2000 1990 1995 2000 KATMA DEÐER 3 1980 1985 1990 1995 2000 Kaynak: TÜÝK verilerinden yararlanarak tarafýmýzca hazýrlanmýþtýr. TÜÝK verilerine göre gýda iþleme sanayii firma sayýsýnda 1980-2000 yýllarý arasýnda dalgalanmalarla beraber düþüþ yaþanmýþtýr. Deðerler reel olarak ve logaritmalarý alýnarak verilmiþtir. Ýlk üç grafik hariç diðer verilerin trende sahip olduklarý hemen görülmektedir. Ödenen ücretlerde 1990lara kadar azalma daha sonra artýþ eðilimi izlenmektedir. 2000 yýlýna kadar firma sayýsýnda azalma eðilimi söz konusudur. 116 Ücretli çalýþan ortalamasý son on yýlda çok yüksek dalgalanmalar yaþanmýþtýr. Bu da dönemin krizler dönemi olmasýndan kaynaklanmaktadýr. Ayrýca ayný dönem yýllar itibarýyla yatýrýmlarýn arttýðý dönemdir ve dolayýsýyla iþçi sayýsýnýn bundan etkilenmesi de söz konusu olabilmektedir. Buna ek olarak, kullanýlan güçte bir azalma olmamasý da bu sonucu destekleyen bir diðer önemli durumdur. Þekil 1.6. Gýda Ýþleme Sanayiinin Ýmalat Sanayiindeki Payý Kaynak: TÜÝK verilerinden yararlanarak tarafýmýzca hazýrlanmýþtýr. Kaynak: TÜÝK verilerinden yararlanarak tarafýmýzca hazýrlanmýþtýr. 1985-2000 yýllarý arasýnda gýda iþleme sanayiinin imalat sanayii içindeki payý firma sayýsý, ücretli çalýþan sayýsý, toplam çalýþýlan saat ve kullanýlan güç açýsýndan azalma göstermiþtir. Bu durum, gýda iþleme sanayiinden diðer imalat sanayii kollarýna doðru bir kaymanýn göstergesidir. Diðer göstergeler açýsýndan çeþitli dönemlerdeki dalgalanmalar sektöre özel hareketler göstermektedir. Örneðin, 1994 krizinden sonra gýda iþleme sanayiinin toplam çýktýsýnýn pay olarak düþüþü ve daha sonraki dönemde daha da düþmesi ise ekonomideki geniþlemenin diðer sektörleri tercih ettiðini göstermektedir. 117 Þekil 1.7. Gýda Ýþleme Sanayiinde Kamu Kesiminin Payý Firma Sayýsý 14 80 12 60 10 40 8 1980 70 1985 1990 1995 Ücretli Çalýþana Ödenenler 2000 20 1980 80 60 Ücretli Çalýþan Sayýsý 1985 1990 1995 2000 1985 1990 1995 2000 1985 1990 1995 2000 1990 1995 2000 1990 1995 2000 Ücretli Çalýþan Sayýsý 60 50 40 40 30 1980 60 1985 1990 1995 Kullanýlan Güç 2000 20 1980 80 50 Stoklardaki Deðiþiklikler 60 40 40 30 20 1980 1985 1990 1995 2000 Yatýrýmlar 40 20 1980 50 30 40 20 30 10 20 0 1980 1985 50 1990 Toplam Çýktý 1995 2000 10 1980 Toplam Girdi 1985 80 Katma Deðer 60 40 40 30 20 1980 20 1985 1990 1995 2000 0 1980 1985 Kaynak: TÜÝK verilerinden yararlanarak tarafýmýzca hazýrlanmýþtýr. Gýda iþleme sanayiinde kamu kesiminin payý firma sayýsý olarak özelleþtirmelerin de etkisiyle 2000 yýlýna doðru düþmektedir. Ancak, katma deðerin özelleþtirmelere raðmen artmýþ olmasý ilginç bir saptamadýr. Dolayýsýyla, azalan firma sayýsýna karþýlýk 2000 yýlýna doðru artan katma deðer düþündürücüdür. Ayrýca, 2000 yýlýna gelindiðinde kamu gýda yatýrýmlarýnýn payý çok azalmýþtýr. Bunun karþýtý olarak da özel kesimin gýda iþleme sanayiindeki payý toplam çýktý ve katma deðer hariç artýþ göstermiþtir. Yukarýda da deðinilen katma deðerin azalmasý ve toplam çýktýnýn düþmesi sorunu bu yýllara ait ekonomik durgunlukla açýklanabilir. Kamu kesiminin hammadde saðlayan sektörlerde üretimde bulunmasý bu tezi güçlendirmektedir. (Þekil 1.7.) 118 1.3. Gýda Tüketim Kalýplarý ve Tüketici Davranýþlarý Birçok ülkede gýda iþleme endüstrisinin geliþimi, gelir arttýkça deðiþen gýda tüketiminden kaynaklanmaktadýr. Ýktisadýn en evrensel kurallarýndan biri olan Engle Kanunu, gelir arttýkça gýdaya tahsis edilen bütçenin toplam gelirdeki payýnýn düþtüðünü söylemektedir. Aslýnda, toplam gýda harcamasý artmaktadýr fakat toplam harcamalardan daha yavaþ artmaktadýr. Ayrýca, yüksek gelir gruplarýnda gýda harcama kompozisyonu deðiþmektedir. En ucuz kalori kaynaklarýndan olan temel gýda maddelerinden, kalori baþýna daha pahalý ve daha fazla iþlenmiþ gýdalara doðru bir kayma söz konusudur. Meyve ve sebze tüketimi temel gýda maddeleri tüketiminden daha hýzlý artmaktadýr. Et, balýk ve süt tüketimi de daha hýzlý artýþlar kaydetmektedir. Diyetlerin çeþitlendirilmesi sürecinin bir parçasý olarak, hane halký daha fazla iþlenmiþ gýdalar satýn almaktadýr. Bazý iþlenmiþ gýdalar daha kolay ve hýzlý hazýrlanmaktadýr. Hazýr çorba paketleri ve konserve fasulye bunun en bilinen örneklerdir. Yüksek gelir grubundaki hane halkýnýn yarý hazýrlanmýþ gýdalara daha fazla ödeme yapma eðilimleri söz konusudur çünkü bu sayede zamandan tasarruf edebilmektedirler. Ayrýca, konservelenmiþ ve dondurulmuþ gýdalar üretildikleri yerlerden binlerce kilometre uzakta bile tüketilebilmektedirler. Kiþi baþýna gelir arttýkça ortaya çýkan bir baþka durum ise, hane halkýnýn gýda kalitesi ve güvenliðine daha fazla önem vermeye baþlamasýdýr. Bunun sonucu olarak, dökme þeklinde ürün satýn almaktan çok güvendikleri markalarý ve paketli ürünleri tercih etmektedirler. Markanýn þöhreti genelde ürün kalitesinin garantisi anlamýný taþýmaktadýr.4 Son yýllarda öne çýkan bir baþka eðilim de organik ya da doðal meyve ve sebzelerde ve bunlarda üretilen ürünlerde görülmektedir. Yüksek gelir grubu artýk tarýmsal kimyasallarýn kullanýldýðý ürünleri tüketmek istememektedir. Gýda tüketimindeki bu eðilimlerin gýda iþleme sektörünün evrimi için önemi büyüktür. Baþlangýçta, tüketici pazarlarýnda düþük gelir gruplarý egemen iken, gýda iþleme sektörü ürünler için gerekli minimum dönüþüme odaklanmýþlardýr. Teknoloji izin verdiði sürece küçük ölçekle çalýþmýþlardýr. Balýk ve meyvelerin kurutulmasý, tahýl ürünleri belli baþlý örneklerdir. Daha sonra, ücret oranlarý arttýkça ve pazarlar geniþledikçe, ölçek ve sermaye yoðun gýda iþlemesi önemli bir þekilde artmýþtýr. Otomasyon ve sermaye yoðun üretim, geliþmenin bir nedeni deðil sonucu olarak karþýmýza çýkmaktadýr. Diðer bir deyiþle, geliþme ve yüksek ücretler emeðin yerine geçen makineleri satýn almayý kârlý hale getirmiþtir. Düþük ücretli bir ekonomide, modern sermaye yoðun iþleme fabrikasý emek yoðun olandan daha karlý 4 Dökme þeklinde ürün açýk olarak satýlan gýda ürünlerinin genel adýdýr. 119 olmayabilmektedir. Bazý durumlarda, otomasyon ihracat seviyesinde kaliteyi saðlamak için gerekli olabilmektedir. Karlýlýk baðlamýnda teknik etkinlik iktisadi etkinliðin saðlanabileceðini garanti etmeyebilir. (Minot, 1998) Gýda iþleme sürecinin karmaþýklýðý arttýkça, satýþ hasýlatlarýnýn çok büyük bir payý pazarlama ve iþleme faaliyetlerine gitmektedir. Sonuçta, çiftçinin eline geçen pay iyice azalmaktadýr. Son olarak, gýda iþleme sektörünün büyüklüðü ile ilgili olarak paradoksal bir durum da söz konusudur. Engel Kanunu uyarýnca, gelir arttýkça, hane halký tüketimini göreceli olarak daha fazla gýda dýþý ürünlere kaydýrmaktadýr. Þekil 1.8. 1994 ve 2002 Yýllarýnda Ortalama Hane Halký Tüketim Harcamalarý 35% 36% 1994 2002 23% 23% 6% 7% 9% 7% Kültür ve eðlence Saðlýk harcamalarý Otel, lokanta, kahveler Dayanýklý ev eþyasý Yolculuk, gezi Giyim Ev masraflarý ve kira Gýda maddeleri ve içecekler 3% 3% 3% 3% 2% 2% 1% 1% Eðitim 9% 9% 9% 9% Kaynak: TÜÝK, gelir ve tüketim harcamalarý anketi sonuçlarý 1994 ve 2002, Haber Bülteni, 14/04/2004 Günümüzde Marmara ve Ege Bölgeleri, ülkenin toplam kent nüfusunun yarýsýndan fazlasýný barýndýrmaktadýrlar. 2000 yýlý nüfus sayýmý sonuçlarýna göre, 100,000 kiþiden fazla nüfusu olan yerleþim yerlerinde Marmara ve Ege bölgelerinin Türkiye toplamý içerisindeki payý %53.2, 300,000 kiþiden fazla nüfusu olan kentlerdeki payý ise %52.8dir5. Diðer taraftan, Karadeniz Bölgesi, Doðu ve Güney Doðu Anadolu Bölgeleri ekonomik açýdan daha az yatýrým almakta ve belirli bir az geliþmiþlik göstermektedirler6. Ýklim koþullarýnýn az geliþmiþ bölgelerdeki tarýmsal üretime olumsuz etkileri de dikkate alýnýnca, bu bölgesel farklýlýklarýn daha da önem kazandýklarý görülmektedir. Yaþ meyve ve sebze için yapýlan harcamalar, tüketim harcamalarýnýn önemli bir bölümünü oluþturmaktadýr. Gelir düzeyinde görülen yükseliþler doðrudan doðruya yaþ meyve ve sebze, et, süt ve ürünleri için yapýlan harcamalara yansýmaktadýr. 5 TÜÝK verilerinden hareketle tarafýmýzca hesaplanmýþtýr. http://www.tuik.gov.tr. 6 Bakýnýz: Elvan ve diðerleri (2005) 120 Tüketim kalýplarýndaki mevsim farklýlýklarý gelir düzeyindeki artýþa ters orantýlý olarak azalmakta, yüksek gelir gruplarýnýn tüketici davranýþlarý her mevsimde her türlü yiyecek ve içecek arama þeklinde seyretmektedir (Tozanlý ve Öncüoðlu, 1981). Gelir daðýlýmý, büyük kentlerin yer aldýðý Batý Anadoluyu (Ýstanbul, Ýzmir, Kocaeli, Bursa, Eskiþehir) olumlu etkileyecek bir eðilim göstermektedir. Orta Anadolu, Ankara nedeniyle hem gelir daðýlýmý hem de gýda ürünleri daðýtýmý açýsýndan daha þanslý bir konumdadýr. Ege ve Akdeniz kýyý bölgeleri ise turistik sezonda bu daðýlýmý kendilerine doðru çekmeyi baþarmaktadýrlar. Perakende fiyatlar gýda ürünleri tüketim artýþýnýn önündeki gerçek engel olarak ortaya çýkmaktadýr. Mevsimlik ve bölgesel perakende fiyat farklýlýklarý kiþi baþýna gýda tüketimini nitel ve nicel olarak doðrudan etkilemektedir. Türkiyenin yaþadýðý ekonomik ve mali krizlerin kiþi baþýna gýda tüketimini ne kadar olumsuz etkilediði göz ardý edilemez bir gerçek olarak karþýmýza çýkmaktadýr. Diðer taraftan, harcanabilir gelirin yüksek olduðu tüketici gruplarýnda egzotik meyve ve sebzelerin (avokado, kivi, ananas, mango v.b.), ithal peynirlerin, ithal þaraplarýn talebinin önemli düzeylere geldiði de unutulmamalýdýr. Alým gücü yükseldikçe tüketim kalýplarýnýn çeþitleneceði ve zenginleþeceði kesin bir gerçektir. Tablo 1.5. Bazý Gýda Ürünleri ve Ýçeceklerin Kiþi Baþýna Yýllýk Tüketimleri ve Toplam Gýda Harcamasýndaki Paylarý Gýda Ürünleri Pirinç Buðday unu Ekmek Makarna Et (sýðýr, koyun) Tavuk eti Süt Yoðurt Peynir Yumurta Margarin Kesme þeker Çay Yaþ meyveler Yaþ sebzeler Ünite kg kg kg kg kg kg lt kg kg ünite kg kg kg kg kg Kiþi Baþýna Yýllýk Ortalama Toplam Gýda Harcamasýndaki Tüketim (kg/yýl/kiþi) Payý (%) 1994 2002 1994 2002 7.5 58.7 63.6 3.9 20.7 2.7 28.8 15.9 7.8 109.1 4.7 18.0 2,9 37.9 63.2 7.3 45.3 59.5 5.7 10.6 6.0 33.6 18.5 5.2 115.5 3.7 13.7 3.0 41.3 66.8 2.3 4.9 10.0 0.9 14.4 1.9 3.3 2.4 5.9 2.2 2.3 3.8 3.2 3.1 6.3 1.9 4.9 10.7 0.9 10.4 3.2 3.6 3.0 3.2 2.8 1.4 3.7 2.3 3.2 5.5 Kaynak: TÜÝK, gelir ve tüketim harcamalarý anketi sonuçlarý 1994 ve 2002, Haber Bülteni, 14/04/2004 121 122 22.7 21.0 20.9 28.2 15.6 20.4 26.8 24.9 41.7 37.7 37.0 31.9 36.0 39.1 52.4 45.7 46.1 22.6 Meksika Çek Cumhuriyeti Macaristan Þili Brezilya Güney Afrika Türkiye Kolombiya Rusya Romanya Bulgaristan Fas Filipin Çin Ukrayna Endonezya Hindistan Vietnam 43.8 49.9 39.4 20.2 24.4 36.7 34.6 35.2 29.6 35.5 28.3 21.7 17.0 17.7 26.3 11.6 17.5 25.0 13.4 6.1 8.3 10.9 13.6 11.8 13.4 16.6 30.7 27.7 29.4 14.1 5.8 11.3 31.9 24.0 34.7 2.1 24.5 17.6 14.8 21.2 23.0 24.8 27.4 14.1 19.0 16.1 20.4 14.6 16.1 14.9 21.5 33.4 19.9 27.5 14.4 13.3 11.7 31.3 20.9 32.0 2.1 24.7 17.0 13.5 18.7 24.2 24.3 25.2 13.4 17.2 16.3 19.3 14.7 15.6 14.7 Süt ve Türevleri, Yumurta 6.5 6.6 4.9 3.3 5.0 2.7 9.5 5.4 12.9 1.5 2.8 4.1 5.4 5.7 5.2 1.3 4.9 7.0 6.0 2.3 2.1 2.9 2.9 1.8 1.3 2003 Yað ve Margarin 2003 1997 2003 1997 Yüksek gelirli ülkeler 28.3 25.6 7.0 6.6 5.6 25.4 26.4 13.0 11.9 2.4 28.7 29.0 14.3 13.8 2.4 26.3 25.2 15.5 15.3 2.6 40.0 39.1 14.6 14.9 3.0 40.6 40.3 9.2 9.1 1.9 57.5 54.3 6.8 7.7 1.5 Orta-yüksek gelir grubundaki ülkeler 22.9 22.9 14.3 14.7 4.5 30.2 30.8 19.7 20.1 5.5 34.3 36.4 15.4 15.9 6.7 23.3 26.2 13.5 13.8 5.2 32.0 36.2 22.8 20.6 1.7 32.0 31.0 9.3 8.6 5.0 16.3 18.6 13.5 10.9 7.8 Orta düþük gelir grubundaki ülkeler 32.4 32.6 17.0 15.0 4.1 39.6 36.1 18.1 15.8 3.0 35.6 32.3 17.6 15.6 10.5 21.2 21.2 14.4 14.5 4.5 23.3 22.9 1.6 1.8 11.5 36.6 35.9 9.3 10.0 1.6 30.9 27.9 5.9 6.5 3.6 Düþük gelirli ülkeler 25.7 26.8 18.2 13.9 9.9 19.2 18.4 7.5 4.8 6.1 6.9 9.6 17.0 20.0 6.2 25.9 26.5 8.7 8.9 3.5 1997 1997 2003 Et ve Deniz Ürünleri Un, Ekmek, Unlu Ürünler 15.1 21.7 33.7 28.0 21.1 17.2 21.4 12.8 24.4 11.7 17.0 23.4 14.7 16.5 26.8 11.6 16.7 23.2 21.6 14.4 23.3 15.4 17.5 24.2 13.7 1997 11.5 24.7 31.2 29.0 21,4 9.4 24.5 12.5 26.2 13.1 15.9 24.1 14.3 16.1 26.5 10.5 18.5 23.7 20.5 14.5 23.7 17.0 17.1 24.0 14.9 2003 Meyve ve Sebze 8.8 1.2 6.5 1.5 8.0 7.3 1.6 5.8 7.0 3.8 1.2 3.7 8.0 6.6 7.9 4.6 7.4 8.1 9.4 8.5 12.6 7.4 7.4 3.2 3.9 1997 14.2 1.1 6.6 1.6 9.0 6.2 3.0 5.7 6.7 3.8 1.3 3.3 8.0 6.8 7.7 3.6 6.6 8.6 10.0 7.5 12.6 7.6 7.9 3.4 4.2 2003 Þeker, Þekerleme Toplam gýda harcamalarýnýn bazý gýda ürün gruplarýna göre daðýlýmý (%) * Ülke sýnýflandýrýlmalarýnda Dünya Bankasýnýn göstergeleri alýnmýþtýr, http://www.worldbank.org/data/wdi2003 Kaynak: Euromonitor 2004 14.5 6.4 9.6 10.9 13.8 11.9 15.0 Payý (%) 1997 2003 Harcamalarýndaki Japonya A.B.D. Birleþik Krallýk Almanya Fransa Singapur Güney Kore Ülke Gýdanýn Toplam Tüketim Tablo 1.6 . Bazý Seçilmiþ Ülkelerde Gýda Ürünleri Tüketimi Tablo 1.6daki rakamlarýn ýþýðý altýnda yapacaðýmýz bir uluslararasý karþýlaþtýrma, Türkiyenin kendi gelir grubuna dahil ülkeler, diðer Güney ve Doðu Akdeniz ülkeleri ve daha düþük gelir gruplarýna dahil ülkelere göre ortalama tüketim kalýbýnýn daha üst bir seviyede olduðunu ortaya koymaktadýr. Un ve unlu ürünler, yaþ meyve ve sebze, bitkisel ve hayvansal yaðlar ve margarin, þeker ve þekerli ürünleri diðer ülkelere göre Türkiyede daha fazla tüketilmektedir. Ancak, et ve deniz ürünler ve süt, süt ürünleri ve yumurta gruplarýnda Türkiyede yapýlan ortalama tüketim harcamalarý diðer ülkelere göre düþük kalmaktadýr. Bu baðlamda bu alanlarda doyuma ulaþmamýþ bir talep söz konusudur. Et ve süt iþleme sanayiinin ölçek ekonomisini gerçekleþtirmeleri, fiyatlarý daha uygun ve sürümü yüksek bir yapýya ulaþmalarý bu sorunun çözülmesi açýsýndan gerekli görülmektedir. Yine tüketim kalýplarýnýn ve tüketici davranýþlarýnýn incelenmesi baðlamýnda, TÜÝKin yaptýðý 2002 Yoksulluk Çalýþmasý da önemli unsurlarý öne çýkmaktadýr. Bu çalýþmaya göre, Türkiyede 926 bin kiþi gýda yoksulluðu çekerken, 18 milyon 441 bin kiþi de gýda ve gýda dýþý yoksulluk yaþamaktadýr7.Bu oranlar, Asgari Ücret Tespit Komisyonu tarafýndan hazýrlanan ve bir kiþinin yoksulluk sýnýrýný aylýk 422 YTL olarak belirleyen TÜÝKin yoksulluk göstergeleri göz önüne alýnarak hazýrlanmýþtýr. Diðer yandan, Türk-Ýþin kiþi baþýna açlýk sýnýrýný aylýk 140 YTL olarak açýkladýðý Türkiyede 136 bin kiþi günlük 1 ABD dolarýnýn altýnda gelirle (aylýk 39 YTL) yaþamaktadýr. Türkiye'de günlük 2,15 ABD dolarýnýn (aylýk 84 YTL) altýnda gelirle yaþayan kiþi sayýsý 2 milyon 82 bin, günlük 4,3 ABD dolarýnýn (aylýk 168 YTL) altýnda gelirle yaþayan kiþi sayýsý 20 milyon 721 bindir8. Bu durumda toplam olarak, Türkiye nüfusunun %30luk bir bölümünün zor yaþam koþullarýnda olduðu varsayýlabilir. Bu nüfus grubunun iþlenmemiþ veya kayýt dýþý sektörün sunduðu az iþlenmiþ gýda ürünlerine kayacaðý açýktýr. Gýda sanayiinin alt sektörlerinde gerçekleþtirilecek ölçek ekonomileri ve kapasite kullanýmýnýn artýþý bir ölçüde perakende fiyatlarýný düþürecek ve daha dar gelirli tüketici gruplarýnda da bir talep artýþý oluþturacaktýr. 1.4. Gýda Perakende Sektöründeki Geliþmeler ve Gýda Ýþleme ve Ýçecek Söktörü Üzerindeki Etkileri 1.4.1. Türkiyede Modern Gýda Perakende Sektörün Geliþimi Modern perakende sektörü, Türkiyede en hýzlý geliþen sektörlerden birisidir. Sektör en büyük geliþmesini 1980li yýllardan sonra gerçekleþtirmiþtir, ancak 1950lerden bu yana geliþimini incelemek sektör dinamiklerini anlayabilmek için gereklidir9. 7 http://www.radikal.com.tr/ haber.php.haberno= 142468. 8 http://www.radikal.com.tr. 9 Çalýþmamýzýn bu kýsmýnda büyük ölçüde ÜLGEN, Ö.nün uzmanlýk tezinden yararlanýlmýþtýr. Bakýnýz: Erdoðan (2003). 123 Türkiye Cumhuriyeti kurulduðundan bu yana, gýda perakende sektörünün kontrol ve denetimi, halk saðlýðýný koruma gerekçesiyle daima devlet tarafýndan gerçekleþtirilmiþtir. Toptan ticaretin yapýsý ve iþleyiþi halkýn ihtiyacýný karþýlayacak þekilde düzenlenmemiþ olduðundan, devlet tüketici kooperatifleri kurarak gýda ürünlerinin daðýtýmýný örgütlemeye çalýþmýþ ancak olumlu sonuçlar alýnamadýðýndan bu kooperatifler kapatýlmak zorunda kalýnmýþtýr. 1950li yýllarda devlet önce bir devlet bankasý olan Sümerbank patenti altýnda, self-service10 tipi perakende zincirleri kurmuþ, baþarýya ulaþamayýnca Ýsviçre kökenli daðýtým kooperatifi Migrosu ülkeye yatýrým yapmaya davet etmiþtir. Migrosun önce Ýstanbul olmak üzere Türkiyeye geliþi, perakende sektöründe ve tedarik zincirleri çerçevesinde önemli daðýlma (spill-over) etkileri yaratmýþtýr. Paketlenmiþ gýda ürünleri, plastik torbalar, satýþ faturalarý gibi önemli yenilikler sektörde bir anda yayýlmýþtýr. Diðer yandan da Migros markasý altýnda iþlenen pastörize süt ve elma þýrasý alt sektörlerinde önemli bir yatay birleþme gerçekleþtirilmiþtir. 1956 yýlýnda ise Ankarada Gima A.Þ. kurulmuþtur. Bir devlet ve özel sektör iþbirliði sonucu kurulan bu büyük maðaza ayný zamanda gýda ürünleri ve içecek satan bir bölüme sahiptir. 1960lý yýllarýn baþýnda, Ýstanbuldaki Migros ve Ankaradaki Gimanýn dýþýnda hiçbir büyük gýda perakendeci bulunmamaktadýr. Perakende sektörü, aile þirketleri olarak kurulmuþ ufak ölçekli bakkal, manav ve kasaplardan oluþmuþtur. 1960lý yýllarda kurulan büyük maðazalarýn gýda reyonlarý bulunmamaktadýr. Yine devlet eliyle bir takým düzenlemeler yapýlmýþtýr ancak belediyeler tarafýndan kurulan tüketim kooperatifleri genel olarak olumlu bir geliþme gösterememiþlerdir. Bu arada olumlu bir geliþme göstererek zamanýmýza kadar gelen istisnalar, Silahlý Kuvvetlerin self-service maðazalarý olarak kurulan ve bir zincir olarak büyüyen Ordu Pazarý diðer yandan da Ýzmir Belediyesi tarafýndan kurulan Tansaþ süpermarket zinciridir. Bu kuruluþlarýn genel amacý, açtýklarý bu maðazalarýn yardýmý ile ticaret kar hadlerini kabul edilebilir oranlarda tutmak ve kendi çalýþanlarýna ucuz fiyatlarla gýda ürünleri saðlamaktýr. 1980li yýllarýn baþýna kadar, bu tüketici kooperatifleri Türk gýda perakende sektöründe önemli bir yer tutmuþlardýr. 1980li yýllarýn baþýna kadar ülkenin daðýtým kanallarýnda, altyapý eksikliði ve düþük teknoloji; ürünün pazara hazýrlanmasý için gerekli pazarlama faaliyetleri, standardizasyon ve marka eksikliði hakimdir (Bocutoðlu, 2001). Bu eksiklikler veya yokluklar nedeniyle, modern perakende maðazalarýna gittikçe artan talebe karþýlýk 10 Müþterinin bir satýcý yardýmý olmaksýzýn ürünleri seçtiði satýn alma sistemi. 124 verilememiþtir. Diðer yandan, üretim tekniklerinin verimli olmayýþý nedeniyle de gýda iþleme sanayiide kentsel nüfus tarafýndan ifade edilen ve devamlý artan bu talebe uygun düzeyde bir arzla karþýlýk verilememiþtir. Modern perakende sektörünün kurulup ilerlemesine bir diðer engel de kiþisel otomobillerin yeterli sayýda olmayýþýdýr. Bu eksiklik, kentsel tüketicinin hareketliliðini kýsýtlamýþtýr. Pazarýn arz yönü 1980 yýlýndan sonra yeniden düzenlenmiþtir. Gerçekte, büyük gýda iþletmeleri nihai mallarýnýn daðýtýmýný içselleþtirerek dikey bütünleþmeyi gerçekleþtirmiþlerdir. Daðýtým kanallarý olarak bölgesel pazarlamadan, küçük bakkallara ulaþmaya kadar bir çok yöntemi yerel toptancý tekellini kýrmak için kullanmaktadýrlar. Belirli bir etkinliðe ulaþmak için, daðýtým aðlarýný gýda, temizlik maddeleri, çorbalar ve sývý yaðlarý satmak için geniþletmektedirler. Yine de, yerel toptancý tekellerin gücü kýrýlamamaktadýr. (Erdoðan, 2003) Türkiye ekonomisinin liberalizasyonu ile, artan satýn alma gücü ve yaþam biçiminin deðiþmesi kent yaþamýnda daha yüksek kaliteli ürünlerin kentsel talep için önemli ve gerekli koþullarý da yaratmýþtýr. Kamu sektörünü kontrol eden tüketici kooperatifleri veya küçük geleneksel bakkallar geliþen bu talebe cevap verecek durumda deðildir. 1985 yýlýndan itibaren büyük alýþveriþ merkezleri ve süpermarket zincirleri kurulmaya baþlamýþtýr. 1990lý yýllar Türkiye çapýnda geliþmelerin yaþanmaya baþlandýðý tarihtir. Pazara yabancý sermayenin de girmesi, özellikle Avrupa sermayesinin kendi topraklarýndaki kýsýtlamalardan dolayý yeni alanlar aramalarý ve bunun için Türkiyeyi seçmeleri ile gerçekleþmiþtir. 1980li yýllar Türkiyede süpermarketlerin doðduðu yýllar olarak kabul edilirse, 1990larý da yabancý sermayenin Türk perakende sektörüne giriþ yýllarý olarak tanýmlamak mümkün olacaktýr. Doygunluða ulaþan Avrupa pazarý Türkiyeyi özellikle Fransýz ve Alman perakende devleri için oldukça cazip hale getirmiþtir. Ýlk olarak, Alman perakendeci Metro 1990 yýlýnda Türkiyede ilk maðazasýný açmýþtýr. Daha sonra Fransýz Promodes grubuna baðlý Continent Hipermarketleri Doðuþ Grubu ortaklýðý ile Beylikdüzünde, yine Fransýz Carrefour 1991 yýlýnda Ýstanbul Ýçerenköye yatýrým yaparak ilk maðazalarýný açmýþlardýr. 1994 yýlýnda Hollandalý Spar süpermarket zincirleri Türkiye pazarýna girmiþtir. Bu tarihlerden sonra perakendecilik sektöründe çok büyük bir teknolojik deðiþim yaþanmýþtýr. Büyük boyuttaki soðutucular, nakit iþlemleri için otomasyona sahip kasalar, kodlama sistemleri, tarayýcýlar, paketleme ve etiketleme sistemleri ve birçok yenilik bu sayede Türkiyeye girmiþtir. Ayrýca, soðutuculu ve bilgisayarlarla donatýlmýþ taze ürün taþýyan araçlar ürün yelpazesini geniþletmeye yarayan araçlar olarak görülmelidir. 125 Büyük ölçekli perakendecilerle rekabet edebilmek için küçük perakendeciler de bir araya gelerek sendikal iþletmeler kurmuþlardýr. Anmar, Ýsmar ve Karmar çeþitli þehirlerde kurulmuþ olan bu türdeki perakendecilerdir. Kamu sektörü perakende þirketleri özelleþtirilerek rekabetin daha da kýzýþmasý saðlanmýþtýr. Sümerbank, Gima ve Migrosun özelleþtirilmeleri 1984ten itibaren baþlayan özelleþtirme sürecinin olumlu sonuçlarýndandýr. Gima 1996 yýlýnda FÝBA Holding tarafýndan satýn alýnmýþ ve Migros Þirketi Koç Holding ortaklýðý ile olduðundan bu þirkete devredilmiþtir. 1970lerde tanzim satýþ maðazasý olarak kurulan Tansaþ 1984 yýlýnda Ýzmir Büyükþehir Belediye Baþkaný Burhan Özfatura tarafýndan süpermarket zincirine dönüþtürülmüþ ve önce Egeli, daha sonra ise Doðuþ Grubu tarafýndan satýn alýnmasýyla birlikte Ege sýnýrlarýný aþan bir süpermarket zinciri haline gelmiþtir. 1.4.2. Günümüzde Türkiye Perakende Sektörünün Yapýsý Son yýllarda ülkemiz perakende sektörü çok önemli bir geliþme göstermiþtir. Günümüzde perakende sektörü Türkiye ekonomisinin GSYÝHnýn % 11ini ve istihdamýn % 8ini saðlayan önemli bir oyuncudur. Hýzlý tüketim maddeleri perakendeciliði ise kayýt altýndaki perakende pazarýnýn % 37sini temsil etmektedir (FAS USDA, 2004). Harcamalar yöntemiyle GSYÝH içinde özel nihai tüketim harcamalarý altýnda gösterilen gýda ve içecek harcamalarý 2005 yýlýnda 101,4 milyon YTL diðer bir deyiþle yaklaþýk 75,7 milyar ABD dolarý civarýndadýr. AC Nielsen verilerine göre toplam ticarette 2005 yýlýnda miktar bazýnda %11 büyüme yaþanýrken enflasyondan arýndýrýlmýþ YTL bazýnda büyüme %10.2 düzeyindedir. Retailing Institute verilerine göre organize perakendenin toplam perakende içindeki payý ise 2005 yýlý sonu itibarýyla %35.3tür.11,12 Türkiyeye büyük perakendecilerin gelmesiyle sektörün yapýsý tamamýyla deðiþmiþtir. Bu deðiþim tüketici eðilimlerinde de gözlenmektedir. Kalite ve hijyene önem veren, marka-fiyat- kolaylýk karþýlaþtýrmasý yapan bilinçli tüketici topluluðunun sayýsý gün geçtikçe artmaktadýr. Bu bilinçli tüketici, sektörü satýþ ve daðýtým zincirlerinde kullanýlan teknolojilere varýncaya kadar çok boyutlu yeniliklerin uygulanmasý yönünde zorlamaktadýr. Türkiyede 1996 yýlýnda 37 olan hipermarket sayýsý 2005 yýlýnda 160a çýkmýþtýr. Süpermarket sayýsý ise % 420 artarak 1,279dan 5,385e yükselmiþtir. Bu büyümenin en önemli nedenleri arasýnda modern ticaret araçlarý olarak 11 Pazar büyüklükleri ve paylarý konusunda farklý araþtýrma kuruluþlarýnýn farklý verileri söz konusudur. Örneðin, baðýmsýz bir araþtýrma kuruluþu olan Planet Retailin verilerine göre Türkiyede gýda perakendeciliði sektörü 2005 yýlý itibarýyla 71,1 milyar ABD dolarlýk bir hacme sahiptir. Bu hacmin yaklaþýk 30 milyar ABD dolarlýk kýsmý organize perakendeciler tarafýndan gerçekleþtirilmektedir (BÝM 2005 faaliyet raporu, http://www.bim.com.tr). 12 Migros 2005 faaliyet raporu, http://www.migros.com.tr 126 tanýmlayabileceðimiz çeþitli boyutlardaki zincir marketlerin tüketicilere fiyat ve kalite açýsýndan daha yüksek deðer saðlamalarýný saymak mümkündür. Ayný zamanda ülkenin özellikle 2001 öncesi yüksek reel faizler nedeniyle faaliyet dýþý gelir saðlama potansiyeli, mevcut ve yeni oyuncular için perakendeciliði daha da cazip hale getirmiþ ve sektöre olan yatýrýmlarý harekete geçirmiþtir. Buna raðmen, Türkiye nüfusunun büyük çoðunluðu geleneksel dükkanlarý (bakkal) tercih etmektedir ve sadece 7-8 milyonluk nüfus büyük hipermarketlerden alýþveriþ yapmaktadýr. Düþük satýn alma gücü, fiyata duyarlý tüketici davranýþý, kredi kartý ve banka kartý kullanýmýnýn sýnýrlý olmasý ve geleneksel kredi sistemi veresiye defteri mantýðýnýn halen sürmesi bu tercihin nedenleri arasýnda içinde sayýlabilir. Diðer yandan, bakkallarýn tedariklerinin belirli bir kýsmýný kayýt dýþý sektörden gerçekleþtirmeleri de tüketiciye daha ucuz ürün sunmalarýna yardýmcý olmaktadýr. Peynir, süzme yoðurt, sucuk, pastýrma, þekerleme ve bunun gibi ürünlerde bu oranlar önemli boyutlara ulaþabilmektedir13. (Mc Kinsey & Co., 2003). Ancak, bakkallarýn sayýsý ve sektördeki payý 1990lardan itibaren düþmeye baþlamýþtýr. Süpermarketlerin sayýsýndaki artýþý ise 2003 yýlýndan itibaren daha da hýzlanmýþtýr. Çünkü büyük miktarlarda ve doðrudan üreticiden satýn alma imkanlarý zincir marketlerin pazarlýk güçlerini arttýrmýþ, toptancý maliyetlerini ortadan kaldýrmýþ ve ortalama olarak tüketiciye % 20 ila 30 daha ucuz mal satabilmelerine olanak saðlamýþtýr. (Mc Kinsey & Co., 2003) Aþaðýdaki Tablo 1.7 - 1.8 - 1.9 ve 1.10da sektörün evrimi görülebilir. Gýda perakendeciliði için sýnýflandýrma sistemin (FAS-USDA, 2004), - Hipermarketler: > 2500 m2 Büyük Süpermarketler: 1000 - 2500 m2 Süpermarketler: 400 - 1000 m2 Marketler: 50 - 100 m2 Bakkallar: < 50 m2 13 Süt ürünlerindeki kayýt dýþý sektörün önemi için bakýnýz: Rabobank, 2004 127 Tablo 1.7. Türkiyede Perakende Sektörünün Evrimi (1996-2005) Hipermarket Süpermarket 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 37 51 100 105 130 149 151 143 152 160 1.631 2.035 2.316 2.850 3.490 3.855 4.099 4.657 5.385 1.279 100 m2 üstü Market 10,750 11,417 12,190 13,247 13,230 13,210 13,555 14,537 15,197 15,076 Bakkal 164,366 159,171 155,420 148,925 136,760 128,580 122,340 124,283 122,781 120,397 Diðerleri* 22,030 24,375 26,505 26,835 23,170 23,673 24,421 25,535 Toplam 198,462 194,120 22,428 179,475 172,264 163,071 168,738 169,212 168,558 * benzin istasyonlarý, büfeler, mahalle pazarlarý Kaynak: Turkeys Retail Food Sector Report, 1999, 2001 ve 2004, www.fas.usda.gov, AC Nielsen-Zet alan anketine dayalý ve AC Nielsen 2005 Overview Report, 2006. Tablo 1.8. Büyüklüklerine Göre Perakende Gýda Outletlerinin Daðýlýmý (1998) Süpermarketler 100m² den büyük Bölge Marketler Bakkallar Diðerleri Toplam Adet % Adet % Adet % Adet % Adet % 1,044 48.9 5361 44.0 43,669 28.1 16,618 39.7 66,962 31.6 375 17.6 2134 17.5 28,549 18.4 7,688 18.3 38,691 18.3 Orta Anadolu 388 18.2 1642 13.5 27,742 17.8 7,288 17.4 37,070 17.5 Akdeniz 145 6.8 1165 9.6 28,108 18.1 6,211 14.8 35,629 16.8 Karadeniz 110 5.2 963 7.9 14,311 9.2 2,680 6.4 18,064 8.5 73 3.4 927 7.6 13,011 8.4 1,474 3.5 15,505 7.3 2,135 100.0 12,192 100,0 155,420 100.0 41,904 100.0 211,651 100.0 Marmara Ege Doðu ve Güneydoðu Anadolu Türkiye Kaynak: Bocutoðlu, E., Atasoy, Y., 2001 Tablo 1.9. Gýda Perakendeciliðinin Pazar Payý Evrimi: Bölgelere göre Daðýlým (2004-2005) Toplam Hýzlý Tüketim Mallarý Perakendeciliði (%) Gýda Perakendeciliði (%) 2004 2005 2004 2005 Marmara 44.3 44.5 44.0 44.3 Ege 18.4 18.4 20.0 19.5 Orta Anadolu 18.1 18.1 18.3 19.0 Akdeniz 9.9 9.5 9.7 9.2 Karadeniz 5.3 5.4 4.5 4.6 4.0 4.1 3.5 3.4 Doðu ve Güneydoðu Anadolu Kaynak: AC Nielsen, 2006 128 Tablo 1.8de görüleceði gibi, 1998 yýlý itibarýyla farklý perakendecilerin bölgesel daðýlýmý genellikle metropollerin olduðu bölgelerdedir (Marmara, Ege ve Orta Anadolu). Dolayýsýyla satýþ rakamlarý açýsýndan bakýldýðýnda da bu bölgelerin gýda perakendeciliði sektörünün ticaret hacminin büyük bir kýsmýnýn gerçekleþtiði bölgeler olduðu görülmektedir (Tablo 1.9). 2005 yýlý rakamlarýna göre, özellikle Marmara Bölgesinin % 44.3lük payla gýda perakendeciliðinin önemli bir bölümünün gerçekleþtirildiði bölge olduðu ve 2004 yýlýna göre küçükte olsa bir geliþme kaydettiði söylenebilir (AC Nielsen, 2006). 1998 verilerine göre bakkallarýn Doðu ve Güneydoðu Anadoludaki hakimiyeti devam etmektedir. Akdeniz Bölgesi turizmden dolayý perakendeciler için cazibe merkezi durumundadýr. Modern perakendecilik kentleþmenin oluþturduðu bir olgu olmasý nedeniyle kýrsal bölgelerde çok geliþmemiþtir. Þekil 1.9. Büyük Perakendeciler ve Toplam Perakendecilikteki Paylarýnýn Bölgesel Daðýlýmý 1998 Kaynak: Yukarýdaki tablodaki veriden hareketle hazýrlanmýþtýr. Bu bölgesel geliþmeye paralel olarak, hipermarketlerin pazar payý 1996 ve 2005 arasýnda önemli derecede artmýþtýr. 1996daki 15 milyar Avroluk yýllýk ciro 2002 yýlý itibarýyla 26,4 milyar Avroya çýkmýþtýr. Ayný zamanda, bakkallarýn payý %68den %35.5 seviyelerine inmiþtir. Tablo 1.10. Perakendeciliðin Pazar Payý Evrimi (1996-2005) (%) 1996 Büyük %11.1 süpermarketler* Marketler %15.8 Bakkallar %67.9 Diðerleri** %5.3 Toplam (milyar 15,1 avro)*** 1997 1998 1999 2000 2001 2002 %15.0 %17.1 %23.5 %28.0 %34.5 %16.0 %63.0 %6.0 %17.1 %58.8 %7.1 %12.5 %49.5 %14.5 %10.0 %48.0 %14.0 %9.5 %42.0 %14.0 %9.4 %40.5 %13.0 17,7 18,7 20,6 24,9 26,8 26,4 %37.1 2004 2005 %43.2 %45.0 %8.4 %36.6 %10.5 %8.1 %35.5 %10.2 * 100 m²den daha büyük süpermarketler ** benzin istasyonlarý, büfeler, mahalle pazarlarý *** Toplam Gýda Perakende Piyasasý Tahmini Kaynak: Turkeys Retail Food Sector Report, 1999, 2001 ve 2004,www.fas.usda.org , AC Nielsen-Zet alan anketine dayalý ve AC Nielsen 2005 Overview Report, 2006. 129 Perakendecilik sektöründeki en son geliþme olarak iskontolu marketlerin öne çýkmasýný söylemek mümkündür. 1998 yýlýndan beri ardýl þekilde gerçekleþen ekonomik krizler Türk tüketicisini daha fazla fiyat duyarlý hale getirmiþtir. Ayrýca yatýrýmcýlarýn özellikle büyük þehirlerde hipermarket ve alýþveriþ arazisi bulmakta ve finanse etmekte zorluklar yaþamalarý daha küçük boyutta ucuzluk marketlerini geliþtirilmesinde önemli rol oynamýþtýr. Ulusal markalarýn toplam satýþlarýndaki düþüþ ve en ucuz fiyatý arama sonucunda, dökme (bulk) ürünler büyük perakendeciler için hatýrý sayýlýr iskontolara sahip perakende maðazacýlýðýnýn önünü açmýþtýr. Amerikadaki 99 cent marketlerine benzer süpermarketleri pazarda yerlerini almýþlardýr. Migros Türk bu konuda eylem planý olarak Þok marketleri açarak pazarda diðer rakiplerini ve potansiyel rekabeti düþünerek hareket etmiþtir. Ayný zamanda, Gima zincirlerinin Endi markasý altýnda benzer stratejiyi kullandýðý görülmüþtür. Daha sonra CarrefourSanýn Dia süpermarketleri ile pazara girmesi zincirin sektör olarak tamamlanmasýna yol açmýþtýr. Büyük perakendecilerin yaný sýra pazara daha önceden girmiþ olan firmalar iskontolu market mantýðýyla hareket ederek yayýlmalarý açýsýndan strateji deðiþikliðine gitmiþlerdir. Bunlardan ilk akla gelen BÝM (Büyük Ýndirim Maðazalarý) adý altýnda Azizler Holdingin Suudi Arabistan þirketi Caravans ile 1995 yýlýnda yaptýðý ortaklýktýr (Boturoðlu, 2001). Doðal olarak, bakkallarýn egemenliðini kýran bu son hareket büyük þehirlerde her yere yayýlmýþ ve orta ölçekli olarak hayatlarýný sürdürmelerini saðlamýþtýr. 2000 yýlýnda bakkallarýn zor durumlarýný ortadan kaldýrmak için büyük süpermarket ve hipermarketlerin þehir dýþýna kurulmalarýný zorunlu kýlan bir kanun taslaðý hazýrlanmýþ ancak bu tasarý þu ana kadar gerçekleþtirilememiþtir14. Ayný zamanda, Ýstanbul Kuruyemiþçiler Odasý ve Ýstanbul Bakkallar Odasýnýn organize ettiði bir dizi tedbir alýnmýþtýr. Bunlarýn baþýnda, sektördeki nihai ürün fiyatlarýný daha düþük fiyatlardan almak için çeþitli stratejiler geliþtirmek gelmektedir. Ayrýca, teknolojik olarak, bakkallara yardým etmek ve imajlarýný geliþtirmek için faaliyetler düzenlemiþtir. (Erdoðan, 2003) Bu harekete cevapsýz kalmama adýna 2000 yýlýnda Migros Türk firmasýnýn bakkallarla beraber baþlattýðý Bakkalým projesi ile yerel dükkanlarýn Migros Türk çatýsý altýnda iþlem yapar hale gelmeleri saðlanmýþtýr. Üç büyük þehrimizde 700 bakkalla anlaþma yapýlmýþtýr vardýr15. Ancak, 2006 itibarýyla büyük þehirlerde proje kapsamýndaki birçok yer kapanmýþtýr. 130 Metro Grosmarket benzer bir projeye imza atarak Metro Bakkal Elele 2000 projesini hayata geçirmiþtir. Ýngiliz cash&carry firmasý Booker Marmara Bölgesindeki bakkallara 3 yýllýk anlaþmalar teklif ederek Booker Klüb Projesi 2000 adý altýnda bir proje baþlatmýþtýr. Ayný proje Ýngilterede de uygulanmýþtýr. Sistemden yararlanan bakkallarýn satýþlarýnýn %30 arttýðý görülmüþtür16. Bu sektör dinamik rekabetçi yapýsýyla geliþmesinin daha baþlangýç aþamasýndadýr. Hesaplananlara göre en büyük 5 gýda perakendecisinin ulusal gýda perakendeciliði pazarýndaki payý %13 civarýndadýr. Tablo 1.11, Türkiyedeki önemli oyuncularý göstermektedir. 2005 sonu itibarýyla Türkiye perakende pazarýnda organize perakendecilerin payý hala dünya ortalamasýnýn çok altýnda (yaklaþýk %35-37) seyretmektedir17. 14 Radikal Gazetesi, 03.12.2000, Ekonomi sayfasý 15 www.migros.com.tr 16 http://arsiv.hurriyetim.com.tr/hur/turk/01/01/24/ekonomi/05eko.htm 17 http://www.sabah.com.tr/2005/12/07/gda.102.html 131 132 120 120 Hipermarket Hipermarket 35 6 6 9 43 135 41 470 7 9 1,194 51 204 Distribütörler Satýn Alma Aktörü Doðrudan Ýzmir (4), Denizli (1), Bodrum (1) (Ege Bölgesi) Ýstanbul, Tekirdað, Silivri (Marmara bölgesi) 35 þehir Ege bölgesi Ýstanbul (42), Zonguldak (2) Kayseri, Ankara, Ýstanbul, Ýzmit Marmara bölgesi Ýstanbul (3), Ankara Ýstanbul, Kocaeli, Ýzmir Ýstanbul Distribütörler Distribütörler Ulusal Ulusal (31 il) &Uluslar arasý Distribütörler (Avrupa ve Türk Cumhuriyetleri) Ýstanbul (3), Ýzmir, Bursa, Doðrudan Ankara, Adana, Bodrum, Antalya Ankara, Gaziantep Distribütörler Adana; Ýstanbul, Ankara, Ýzmit, Doðrudan Bursa, Mersin, Ýzmir Doðrudan Uluslararasý Ulusal Maðaza Sayýsý Yerleþim (Sayýlarla) Ulusal 194 Ulusal 311 Afra Kombassan Türk Distribütörler Pehlivanoðlu Süpermarketler Pehlivanoðlu AÞ Türk Distribütörler 82 1980 92 Ýsmar Süpermarketler (franchising) Akyürek Holding Türk Distribütörler 44 1993 80 Beðendik Türk Hiper &Süpermarketler Beðendik ailesi Distribütörler 9 1986 56 Marketim Aygün Aygün Gýda AÞ Türk Küçük Süpermarketler Distribütörler 78 2001 48 Contour Türk Hipermarket Distribütörler 4 32 Booker Cash&carry Booker PLC Doðrudan 12 n.a. Kiler Türk Süpermarketler Distribütörler 34 n.a. Kaynak: Coudel, E.( 2003); FAS-USDA( 2004), Bocutoðlu ( 2001) ve bazý þirketlerin faaliyet raporlarý verilerine dayanýlarak tarafýmýzca hazýrlanmýþtýr. 18 Migros Türk TAÞ. Faaliyet Raporu, 2005 19 B.Ý.M. AÞ, Faaliyet Raporu, 2005 20 Tesco Kipa, Faaliyet Raporu, 2005. 1995 1997 Hamoglu Holding Türk (Carrefour Maxi ortaklýðý) Hipermarket 1995 Süpermarketler 453,89220 Tesco Kipa Birleþik Krallýk Tesco PLC. Proma Hiper ve Süpermarketler Yimpaþ 279 Ýskontolu Marketler 1982 Ýskontolu Marketler Dia Sa Türk Süpermarketler Hipermarket Endi (2005) Yimpaþ Holding 1993 Gima (2005) giriþimi (1996) & Carrefour Hipermarket Süpermarketler Türk-Fransýz ortak Sabanci Holding CarrefourSa n.c. 921 mily. Çoklu-Dükkanlar ChampionSa Alman Real 1991 1,67319 Cash&Carry /club centers Metro Metro 1995 Süpermarketller Ýskontolu Marketler Hiper&Süpermarketler Alman Türk, ABD, Azizler Holding B.Ý.M. 2,686,10018 Ýskontolu Marketler Türk Ramstore 1956 Suudi Arabistan Türk Macro (2005) Türk Sahiplik Türk Koç Holding Þok, Tansaþ ve Ortak Þirket Perakendeci Migros-Türk Kuruluþ Satýþlar Tarihi (bin YTL) Maðaza Tipi Tablo 1.11. Türkiye Organize Gýda Perakendeciliði Sektöründeki Önemli Oyuncular (2005) 1.4.3. Büyük Þehirlerde Büyük Süpermarket Zincirlerinin Konsolidasyonu Türkiyede süpermarketler ilk olarak en büyük þehirlerde geliþmiþtir (Ýstanbul, Ýzmir ve Ankara). Son yýllardaki yatýrýmlar orta ölçekli þehirleri de hesaba katmaktadýr (Adana, Gaziantep, Bursa, Kocaeli, Konya, Mersin, ve Antalya). Turizm ve nüfus yoðunluðu bu þehirlere yayýlmada önemli bir etkendir. Ancak, bakkallarýn büyük þehirlerdeki egemenliði devam etmektedir. Türkiyede iller ve bölgeler arasýndaki gelir daðýlým eþitsizliðinden dolayý süpermarketler halen istisnalarý oluþturmaktadýr (Codron ve diðerleri, 2003). Türk perakende sektöründe 2004 yýlý itibarýyla 50 zincir faaliyet göstermektedir (USDA, 2004). 2000li yýllar uluslararasý zincirlerin büyük þehirlerden Anadoluya açýlmasýna ve artan rekabet, düþen kar marjlarý ve ölçek ekonomisinin giderek önem kazanmasý sonucu konsolidasyonlarýn yaþanmasýna tanýklýk etmiþtir. Konsolidasyonlarýn bir baþka nedeni olarak küçük pazar paylarýný da göstermek mümkündür. Gýda perakendeciliði sektörü pazar paylarý itibarýyla küçük paylara bölünmüþtür. Hiçbir oyuncu %3ün üzerine çýkamamaktadýr21. Bazý birleþme ve ele geçirme operasyonlarý sonunda sektörde büyüklükler artmýþ fakat oyuncu sayýsý azalmýþtýr. Ýlk olarak 2000 yýlýnda küçük perakendecilerin daha büyükler tarafýndan satýn alýnmasý söz konusudur. Fiba Grubu Greens Karatabak, Endi ve Spar zincirlerini, Doðuþ Grubu Makro süpermarketler zincirlerini (A.T.Ý. Dýþ Ticaret) ve Gima ise Karadeniz Spar Gýda Sanayini devralmýþtýr. Carrefour Nederland B.V.nin Promodes International B.V. ile birleþmesi çerçevesinde CarrefourSAnýn Continent ile birleþmesi de 2000 yýlýnda gerçekleþmiþtir. Migros, yerel Türk Beðendik süpermarketler zincirini satýn almýþtýr. Kipa 3 yýllýk bir periyodu kapsayan bir anlaþma ile Kasým 2003te Tesco Plc. firmasýna satýlmýþtýr. 2005 yazýna gelindiðinde ise, yoðunlaþmada önemli geliþmeler yaþanmýþtýr. 2004 yýlý global perakende sektöründe þirket satýn alma ve yayýlma faaliyetlerinin yoðunlukla yaþandýðý bir yýl olarak deðerlendirilmiþtir. Dünyanýn en büyük 30 perakende devinin 15i bu türdeki stratejilerle gerek belirli bölgelerde yoðunlaþmayý gerekse dünya üzerinde yayýlmayý tercih etmiþlerdir. A.T. Kearneyin sektörel araþtýrmasýna göre dünyanýn en önemli dokuzuncu, Akdeniz ülkeleri arasýnda ise birinci sýrada yer alan Türkiyede ise Sabancý Holding bünyesinde faaliyet gösteren CarrefourSA, Gimanýn %60.18 hissesini ve Endinin %56sýný Temmuz 2005te satýn almýþtýr. Uzun zamandýr sektörden çýkmaya hazýrlanan Doðuþ Grubu Tansaþ Süper Market Zincirlerini Migrosa satmýþtýr. Orta ölçekli gýda perakende sektöründe ise 21 www.bim.com.tr 133 Ýstanbul kökenli yerel oyuncu Kilerin Ankara merkezli Canerleri satýn almasýyla bazý konsolidasyon giriþimlerinin baþladýðý gözlenmektedir. Sektörde Migros (ve Tanþas) 2,2 milyar dolar cirosu ve 774 maðazasýyla halen lider durumdadýr. 1,5 milyar dolarlýk cirosu ve 403 maðazasýyla onu CarrefourSA (ve Gima) takip etmektedir. 2005 yýlýnda hisselerinin % 43.1ini halka arz eden BÝM ise Migrosun ardýndan 504 milyon dolarlýk ihraç bedeli ile ÝMKBde iþlem gören en deðerli ikinci perakende þirketi ve 1 milyar dolarý ciro ve 1,170 maðaza ile perakende sektörünün üçüncü büyük oyuncusu olarak yer almaktadýr22. Ayrýca, Türk süpermarketlerinden Migros Türk 1997 yýlýnda ilk olarak Azerbeycanda baþlayan Ramstore markasýyla dýþa açýlmýþtýr. Daha sonra, bu ülkeyi Kazakistan, Rusya ve Bulgaristan takip etmiþtir. Gima da Romanya ve Rusyada yatýrýmlar yapmýþtýr. 1.4.4. Süpermarket Özel Markalarý ve Gýda Sektöründeki Yeri Süpermarket ve hipermarketlerin perakende pazarýnda paylarýnýn artmasýnýn yaný sýra son yýllarda dikkat çeken önemli bir baþka geliþme de özel markalý ürünlerin (private label) yükseliþidir. Baþlangýçta büyük üreticiler ve toptancýlarla yapýlan pazarlýklarda istenen fiyat üstünlüðüne ulaþamayan perakendeciler ayný ürünleri kendi markalarý ile ürettirip satma stratejisini geliþtirmiþler ve müþterilerine ayný standartta ve kalitede ürünü en düþük toplam maliyetle sunmayý hedeflemiþlerdir (Pala ve Saygý, 2004). Özel markalý ürünlerin dünya geliþimine bakýldýðýnda, AC Nielsenin 38 ülke ve 80 ürün kategorisinde yaptýðý bir araþtýrmaya göre Mart 2004 - Mart 2005 dönemlerini kapsayan bir yýllýk bir sürede özel markalý ürünlerin toplam satýþlardaki payý % 17dir ve 2003 yýlýna göre % 5 artmýþtýr. Markalý ürünlerin büyüme rakamý %2 iken, özel markalý ürünlerin %5 oranýnda büyüme kaydetmeleri dikkat çekici bir durum olarak deðerlendirilebilir. Araþtýrmanýn gerçekleþtirildiði ülkelerin üçte ikisinde özel süpermarket markalý ürünlerin satýþ deðerinin markalý ürünlerden daha hýzlý büyüdüðü de araþtýrma sonuçlarý arasýndadýr. AC Nielsenin gerçekleþtirdiði 14 ülke tüketici paneli verisine göre neredeyse herkes en az bir kere özel markalý ürün satýn almýþtýr ve incelenen ülkelerdeki pazarlarýn üçte ikisindeki hane halkýnýn tamamý 2005 yýlýnda en az bir kere özel süpermarket markasý tercih etmiþtir. Dünya çapýnda bölgesel farklýlýklara baktýðýmýzda ise, özel markalý ürünlerin Kuzey Amerika ve Avrupada sýrasýyla % 16 ve % 23 gibi önemli paya sahip olduðunu gözlemlenmektedir. 2003 yýlýndaki AC Nielsen Süpermarket Markalarý Araþtýrmasý sonuçlarý ile ayný þekilde 2005 yýlýndaki araþtýrmada da özel markalarýn en fazla kullanýldýðý ilk beþ pazar Avrupa Bölgesinden çýktýðý görülmektedir; Ýsviçre (%45), Almanya (%30), Ýngiltere (%28),Ýspanya (%26) 22 http://www.sabah.com.tr/2005/12/07/gda.102.html 134 ve Belçika (%25). Latin Amerika, Asya Pasifik ve geliþmekte olan ülkelerde ise pazar paylarýnýn göreceli olarak düþük olmasýna raðmen özellikle geliþmekte olan ülkelerin hýzlý bir büyüme içinde olduðunu söylemek mümkündür. Perakende zincirlerinin ülkesel yoðunlaþma oranlarý ile özel marka pazar paylarý arasýnda doðru yönlü bir iliþki bulunmaktadýr. Örneðin özel markalarýn en fazla tüketildiði ilk 9 ülkede perakende maðazalarýnýn yoðunlaþma oranlarýnýn % 60 ve üzerinde olduðunu gözlemlenmektedir. Bu baðlamda uluslararasý perakende zincirlerinin özellikle geliþmekte olan pazarlarda faaliyetlerini artýrmaya baþlamalarýnýn bu bölgelerdeki geliþimi tetiklediðini söylemek mümkündür. Ayrýca, dünya çapýnda özel markalý ürünler ortalama olarak üretici markalý ürünlere göre % 31 daha ucuz olduðu belirlenmiþtir. Bu fiyat farklýlýðý geliþmekte olan ülkelerde % 40a kadar varmakta ve dolayýsýyla özel markalý ürünlerin tercih edilmesini saðlamaktadýr (AC Nielsen, 2005). Þekil 1.10. Bölgelere Göre Özel Marka Pazar Paylarý ve Büyüme Oranlarý (2005 Satýþ Hasýlatlarýna Göre) Kaynak: The power of private label 2005: A review of the growth trends around the world, AC Nielsen, 2005 2003 yýlý AC Nielsen araþtýrmalarýnda çýkan sonuçlarda temel tüketim maddeleri olarak algýlanan alüminyum folyo, kaðýt ürünleri ve plastik poþet kategorilerinde özel markalý ürünler en yüksek pazar payýna sahip iken markalý ürünlere karþý tercih edildiði saptanmýþtýr. 2005 yýlýndaki araþtýrmada bundan farklý olarak, günlük gýdalarýn (süt, peynir ve tamamen yemeye hazýr yiyecekler); alüminyum folyo, kaðýt ürünleri ve plastik poþet kategorilerine oranla daha hýzlý büyüyerek ilk sýraya yerleþtiði görülmektedir. Tüketicilerin dondurulmuþ gýda, dayanýklý gýda ürünleri, alkollü ve alkolsüz içecekler, þekerleme, çerez ve özellikle bebek mamasý kategorilerinde özel marka tercihlerinin artmakta olduðunu söylemek mümkündür. Günlük gýda ürünleri kategorisinde özel marka yaratma ve satma yükselen trendini perakendecilerin geçmiþteki düþük fiyatlý-yüksek sürümlü temel tüketim ürünleri merkezli stratejilerini 135 deðiþtirerek daha çok premium segmentlerde özel market markasý yaratmayý tercih etmeleriyle açýklayabilmek mümkündür. Gerçekten de, AC Nielsenin karþýlaþtýrmasýna göre 14 ürün kategorisi içinde günlük gýda ürünleri markalý ve özel markalý ürünler arasýndaki %16lýk fiyat farký seviyesi ile (tüm ürün kategorilerinde ortalama fiyat farký %31 seviyesindedir) en düþük farka sahip olan kategori olduðu ortaya çýkmaktadýr (AC Nielsen, 2005b). Tablo 1.12. Dünyada Market Markalý Ürünlerin Ciro Paylarý ve Ürün Grubuna Göre Büyüme Oranlarý 2005 Ürün Grubu 1 Günlük Gýda 2003 Özel Özel Özel Özel Markalý Markalarýn Markalý Markalarýn Ürünlerin Büyüme Ürünlerin Büyüme Payý (%) Oraný (%) Payý Oraný 32 9 28 5 ve Plastik Poþet 31 2 29 3 3 Dondurulmuþ Gýda 25 3 28 4 4 Kedi-Köpek Mamasý 21 11 17 5 2 Alüminyum Folyo, Kaðýt Ürünleri 5 Dayanýklý Gýda Ürünleri 19 5 17 6 6 Bebek Bezi ve Hijyenik Ped 14 -1 12 1 7 Saðlýk Ürünleri 14 3 14 0 8 Alkolsüz Ýçecekler 12 3 11 5 9 Ev Bakým 10 2 9 7 10 Çerez ve Þekerleme 9 8 8 4 11 Alkollü Ýçecekler 6 3 6 -1 12 Kiþisel Bakým 5 3 4 6 13 Kozmetik 2 23 2 24 14 Bebek Mamasý 2 13 1 16 Kaynak: The power of private label: A review of the growth trends around the world, AC Nielsen, 2003 ve 2005. Özel markalar ülkemizde yeni bir olgu olmamakla birlikte son birkaç yýlda zincir marketlerde önemli bir düzeye eriþmiþtir. Türkiyede ilk özel marka uygulamalarýnýn Migros Türkün kurulmasýyla birlikte 1955te baþladýðýný söylemek mümkündür. Ýlk olarak zeytinyaðý, sabun, krem bulaþýk deterjaný çeþitleri Migros özel markasý ile üretilip satýþa sunulmuþtur. 1985lere kadarda özel marka uygulamasý yalnýz Migros zincir maðazalarý ile sýnýrlý kalmýþtýr (Pala ve Saygý, 2004). Son yýllara bakýldýðýnda ise, yýllar itibarýyla artan bir trend izlediðini söylemek mümkün olabilmektedir. Özel 136 markalý ürünlerin Eylül 2003 - Aðustos 2004 döneminde toplam hýzlý tüketim mallarýnýn tüketici harcamalarý içindeki payý sadece % 2.7 iken bu oran Eylül 2004 - Aðustos 2005 döneminde % 27.9 artarak % 3.4e yükselmiþtir. Özel markalý ürünlerin Türkiyedeki toplam satýþlardaki payý 2005 yýlýnda % 8.6 olarak belirlenmiþtir. Bu oran 2004 yýlýna göre % 12,5 artmýþtýr. (AC Nielsen, 2006) Türkiyede özel marka pazarý göreceli olarak çok küçük olarak görülse de çok hýzlý bir büyüme içinde olduðunu söylemek mümkündür. Türkiyede satýn alýnan gýda ürünlerinin % 7.1ini özel markalý ürünler oluþturmaktadýr. Tablo 1.13. Türkiyede Özel Markalý Ürünlerin Sektörlerdeki Satýþ Tutarý Payý Deðer Payý (%) Deðer Payý (%) Büyüme 2004 2005 (2004-2005) Gýda ürünleri 7.4 7.7 17 Ev bakým/ temizlik ürünleri 12.3 10.5 1.7 Kiþisel Bakým Ürünleri 8.0 8.4 19.1 Toplam Özel Markalar* 7.1 7.1 12.5 * 12 zincir maðaza verisi ile oluþturulan Scan*Track raporlamasýna göre Kaynak: AC Nielsen, 2006 Özel markalý gýda ürünlerinin tüketici harcamalarýndaki payý % 31.1 ile en hýzlý artan kategoriyi oluþturmaktadýr. Özellikle özel markalý gýda ürünlerindeki bu artýþý perakende þirketleri özellikle gýda alanýnda zorlu rekabet baskýlarý altýnda faaliyet göstermeleri ile açýklayabilmek mümkündür. Güçlü rekabet Türkiyede özel markalý ürünlerin gýda sanayinde yaygýn olarak üretilmesini teþvik etmektedir. Tablo1.14. Özel Markalý Ürünlerin Hýzlý Tüketim Mallarý Tüketici Harcamalarýndaki Payýnýn Evrimi Ürün kategorileri Gýda Kiþisel bakým ürünleri Temizlik ürünleri Diðer ürünler Toplam Eylül 02 Eylül 03- Eylül 04- 2004-2003 2005-2004 Aðustos 03 Aðustos 04 Aðustos 05 deðiþim deðiþim (%) (%) (%) (%) (%) 2.2 2.9 3.5 1.9 2.3 2.5 3.8 3.6 2.1 2.7 3.3 4.2 4.2 1.9 3.4 13.9 32.5 3.5 10.9 14.1 31.1 11.8 16.2 -12.4 27.9 Kaynak: Market Markalarýnda Son Trendler, Retailing Institute, Mart 2006 Tablo 1.14te toplam özel marka cirosunun %64ünü oluþturan özel marka ürün kategorileri verilmektedir. Bu tabloya göre gýda alanýnda tüketiciler süt, peynir, yoðurt, et gibi günlük gýda ürünleri ve sývý yað, çay ve meyve suyu gibi dayanýklý gýda ürünleri kategorilerinde özel market markalý ürünleri satýn almayý tercih etmektedirler. Pastörize süt ve özellikle meyve sularýnýn paylarý ise diðerlerine oranla daha hýzlý artmaktadýr. 137 Tablo 1.15. Türkiyede En Fazla Satýlan Özel Markalý 10 Ürün Kategorisi (Satýþ Hasýlatý Tutarlarýna göre) Kategoriler Toplam özel markalar içindeki deðer payý* (%) Kategorisi içindeki deðer payý (%) Deðer artýþý (%) Deðer artýþý (%) 13.6 11.9 7.4 7.1 6.2 4.1 3.9 3.5 3.4 3.0 36.8 18.8 14.0 20.6 11.4 6.0 9.4 17.6 16.9 11.8 21.4 13.0 30.0 12.1 3.4 -11.9 5.4 8.9 6.0 81.3 21.9 11.9 34.6 7.1 -2.9 -10.1 -1.7 7,3 4.5 93.0 1- Kaðýt Ürünleri 2- Sývý Yað 3- Pastörize Süt 4- Peynir 5- Yoðurt 6- Ýþlenmiþ Et 7- Çay 8- Temizlik ürünleri 9- Bulaþýk Deterjaný 10- Meyve Suyu * Satýþ tutarý Kaynak: AC Nielsen, 2006 Zincir marketler gýda ürünlerini en uygun fiyatla, orta ve düþük gelir gruplarýna kendi yarattýklarý markalarla ulaþtýrmayý amaçlamakta ve böylece maliyet faktörünü denetim altýna alarak fiyatlarý düþük tutarak rekabet edebilmekte veya ürünleri veya sunuþ þekillerini farklýlaþtýrarak yoðun rekabetten kendilerini koruyabilmektedirler. Dünyada özel markalar karlýlýk artýþý, perakendecinin marka kimliðini geliþtirmek ve sadakat artýþý için kullanýlmaktadýr. Son yýllarda uygulanan strateji ise kategorilere özgü premium ürünlere yoðunlaþmak ve bu ürünlere yoðun pazarlama ve satýþ desteði vermek olarak karþýmýza çýkmaktadýr. Türkiyede ise özel markalar genel olarak fiyat avantajý ile konumlanýr durumdadýr. Bu nedenle özel market markalarýnýn pazar paylarýnýn artmasýnda indirim maðazalarýnýn etkin rol oynadýðýný söylemek mümkündür. Özellikle son iki yýlda özel markalý ürün satýþlarýnýn süpermarketlerden indirim maðazalarýna doðru kaydýðý görülmektedir. Tablo 1.16da Retail Institute araþtýrma sonuçlarýna göre özel marka satýþlarýnýn Eylül 2004 - Aðustos 2005 döneminde üçte ikisinden fazlasý indirim maðazalarýnda gerçekleþmektedir. Tablo 1.16. Türkiyede Özel Markalý Ürünlerin Satýþýnda Kullanýlan Ticari Kanallar Ürün kategorileri Hiper, zincir ve süpermarket Toptancý Ýndirim maðazasý Diðer Eylül 02 Aðustos 03 (%) Eylül 03Aðustos 04 (%) Eylül 04Aðustos 05 (%) 2004-2003 deðiþim (%) 2005-2004 deðiþim (%) 34.3 28.8 25.5 -16.1 -11.6 1.1 56.3 8.3 0.4 64.0 6.8 0.3 69.5 4.7 -60.8 13.7 -18.2 -25.2 8.7 -31.2 Kaynak: Market Markalarýnda Son Trendler, Retailing Institute, Mart 2006. 138 2 B Ö L Ü M GIDA VE ÝÇECEK SANAYÝÝNÝN EKONOMÝK VE MAL Ý PERFORMANSLARI 2. GIDA VE ÝÇECEK SANAYÝÝNÝN EKONOMÝK VE MALÝ PERFORMANSLARI 2.1. Gýda ve Ýçecek Sanayii Alt Sektörleri 2.1.1.Gýda Sanayinin ISIC Gruplandýrmasý* Bu bölümde gýda sanayii sektörü baþlýca sekiz alt sektörde deðerlendirilecektir. Bahsi geçen sekiz alt sektör; mezbaha ürünleri, süt ve süt mamülleri, su ürünleri mamülleri, tahýl ve niþasta mamulleri, meyve ve sebze iþleme, bitkisel yað, þeker ve þekerli mamüller ile diðer mamüller ve yem sanayileridir. Gümrük Tarife Ýstatistik Pozisyonu (GTIP) kodlamasýna göre, 01-24 arasý mallar tarým ve gýda ürünleridir. Bunlardan özellikle 01, 05, 06, 09, 10, 11, 13, 14, 22 ve 24 kodlu ürünler dýþýnda kalanlarýn hemen tümü gýda sanayii kapsamýnda bulunmaktadýr (Kiymaz, 2003). Tablo 2.1. ISIC Rev.2ye göre 4-Basamaklý Gýda Sanayii Alt Sektörleri ISIC 3111 3112 3113 3114 3115 3116 3117 3118 3119 3121 3122 3131 3132 3133 3134 Endüstri Mezbaha Ürünleri Süt ve Süt Ürünleri Sebze ve Meyve Ýþleme Su Ürünleri Bitkisel ve Hayvansal Yaðlar Un ve Unlu Mamuller Ýþlenmiþ Unlu Ürünler Þeker Üretimi ve Arýtýmý Þekerleme, Kakao, Çikolata vb. Maddeler Baþka yerde Sýnýflandýrýlmamýþ gýda maddeleri Hazýr Hayvan Yemi Ýmalatý Damýtýk Alkollü Ýçkiler Üretimi Þarap Üretimi Malt ve Bira Üretimi Alkolsüz Ýçkiler, Gazlanmýþ Meyve Sularý, Doðal Maden ve Memba Sularý 2.1.2. Türkiyenin Ýller Ýtibariyle Sýnýflandýrýlmasý Ýller itibarýyla yapýlmýþ çalýþmalar (Elvan ve diðerleri, 2005) sektör bölge yýðýnlaþmalarýný incelemektedir. Tarým sektörü üzerine yoðunlaþan çalýþmada gýda (ISIC-3) sistemine göre, gýda sanayii tarýmsal hammaddelerin bir ya da birden fazla iþleme tabi tutulmasý ile elde edilen ürünleri kapsamaktadýr. 141 sektörünün de bölgesel yýðýnlaþmasý incelenmiþtir. Gýda ürünleri ve içecek imalatý göreceli olarak bölgeler arasýnda daha çeþitli bir yapýya sahip olmasýna raðmen bazý bölgelerde yoðunlaþmaktadýr. Sektörde çalýþanlarýn yaklaþýk olarak % 39u yoðunlaþmanýn en çok olduðu Türkiye yüzölçümünün % 10luk bölümünde istihdam edilmektedir. Aþaðýdaki haritadan da görüleceði gibi gýda sanayi Ýstanbul ve Ýzmir Düzey 2 Bölgeleri ile Ýstanbul metropoliten alaný ard bölgesinde yer alan TR41 (Bursa) ve TR42 (Kocaeli) bölgeleri; Ankara Düzey 2 Bölgesi ile bitkisel üretimde belli ürünlerde yoðunlaþmýþ olan TR90 (Trabzon) ve TRC1 (Gaziantep) bölgelerinde yoðunlaþmaktadýr. Þekil 2.1. AB Bölge Sýnýflandýrmasýna Göre Gýda Yoðunlaþmasý Kaynak: Elvan ve diðerleri (2005) Ayrýca, ayný çalýþmada, sektörlerin uzmanlaþma düzeylerini belirlemek amacýyla hesaplanan çalýþan sayýsýna göre Herfindahl uzmanlaþma endeksi bu sektör için 0,0609 gibi küçük bir deðer olarak elde edilmiþtir. Bu endekse göre gýda sektörünün hemen her bölgede yaygýn olduðu görülmektedir. Ayrýca bu sektör çeþitliliði en yüksek olan ikinci sektördür. Yýðýnlaþma katsayýsýna göre sektör birinci derecede Trabzon (TR90), Konya (TR52), Balýkesir (TR22), Samsun (TR83), Þanlýurfa (TRC2) bölgelerinde, ikinci derecede Gaziantep (TRC1), Adana (TR62), Manisa (TR33), Malatya (TRB1), Kýrýkkale (TR71) ve Kastamonu (TR82) bölgelerinde, üçüncü derecede Antalya (TR61), Aðrý (TRA2), Erzurum (TRA1), Van (TRB2) ve Mardin (TRC3) bölgelerinde yýðýnlaþmýþtýr. Bölgelerin kendi içindeki sektörel yýðýnlaþmalarýna 142 bakýldýðýnda; gýda ürünleri ve içecek imalatýnýn Samsun (TR83), Malatya (TRB1), Þanlýurfa (TRC2), Aðrý (TRA2), Erzurum (TRA1), Van (TRB2) ve Mardin (TRC3) bölgelerinde birinci, Gaziantep (TRC1) bölgesinde ikinci sýrada geldiði görülmektedir. Bunun nedeni gýda sanayiinin bu bölgelerde büyük olmasý deðil, bölgenin diðer sektörlerde geliþmemiþ olmasýdýr. Sonuç olarak bu bölgeler için gýda sektörü çok önemli olmakla birlikte sektör açýsýndan bölgelerin çok önemi olmadýðý görülmektedir. Tablo 2.2. Ýllere Göre Yoðunlaþma TR 90 (Artvin, Giresun, Gümüþhane, Ordu, Rize, Trabzon) TR52 (Konya, Karaman) TR22 (Balýkesir, Çanakkale) TR83 (Çorum, Samsun, Amasya, Tokat) TRC2 (Diyarbakýr, Þanlýurfa) TRC1 (Adýyaman, Gaziantep, Kilis) TR33 (Afyonkarahisar, Kütahya, Manisa, Uþak) TR62 (Adana, Mersin) TRB1 (Bingöl, Elazýð, Malatya, Tunceli) TR71 (Nevþehir, Niðde, Aksaray, Kýrýkkale, Kýrþehir) TR82 (Çankýrý, Kastamonu, Sinop) TR61 (Antalya, Burdur, Isparta) TRA2 (Aðrý, Kars, Iðdýr, Ardahan) TRB2 (Bitlis, Hakkari, Muþ, Van) TRA1 (Erzurum, Erzincan, Bayburt) TRC3 (Mardin, Siirt, Batman, Þýrnak) TR31 (Ýzmir) TR63 (Hatay, Kahramanmaraþ, Osmaniye) TR51 (Ankara) TR72 (Kayseri, Sivas, Yozgat) TR42 (Kocaeli, Bolu, Sakarya, Yalova, Düzce) TR81 (Zonguldak, Bartýn, Karabük) TR21 (Edirne, Kýrklareli, Tekirdað) TR32 (Aydýn, Denizli, Muðla) TR41 (Bilecik, Bursa, Eskiþehir) TR10 (Ýstanbul) TÜRKÝYE Ýstihdam Sayýsý Ýstihdam Oraný 19,419 12,811 10,181 10,782 7,153 11,267 12,383 11,895 4,823 4,270 3,074 5,547 1,602 1,611 1,643 1,465 18,202 5,520 12,995 6,204 13,315 2,269 8,709 9,075 16,710 35,108 248,033 7.83 5.17 4.10 4.35 2.88 4.54 4.99 4.80 1.94 1.72 1.24 2.24 0.65 0.65 0.66 0.59 7.34 2.23 5.24 2.50 5.37 0.91 3.51 3.66 6.74 14.15 100.0 Yýðýnlaþma Yýðýnlaþma Katsayýsý Oraný 6.0162 2.7188 2.4866 2.1046 2.0139 1.5864 1.5051 1.3331 1.0845 0.6263 0.6086 0.5492 0.4651 0.4127 0.3990 0.3545 0.3186 0.1245 0.0709 0.0014 -0.3963 -0.5135 -0.8421 -0.8929 -2.9223 -19.2132 5.0699 2.0376 2.4480 1.8708 3.1988 1.4829 1.2936 1.3366 2.1820 1.5169 1.8960 1.2792 3.4486 2.4065 2.4264 2.4132 1.0088 1.0224 0.9783 0.9656 0.8987 0.6181 0.7783 0.7757 0.6731 0.4094 Kaynak: Elvan ve diðerleri (2005) 26 Bölge sýnýflandýrmasý dýþýnda 3. dereceden sýnýflandýrma olarak adlandýrýlan sýnýflandýrma il bazýnda yapýlmaktadýr. 4-basamaklý olarak sanayileri incelemeden önce Öz (2004) çalýþmasýnda gýda sanayiinin iller bazýnda daðýlýmý göstermek Türkiye gýda sanayinin ülke genelinde yayýlmasý konusunda fikir verecektir. 143 Þekil 2.2. Türkiyede Ýllere Göre Yoðunlaþma Kaynak: Elvan ve diðerleri (2005) Yoðunlaþmanýn en fazla olduðu ilk 20 sektör içerisinde NACE 4 rakamlý kod anlamýnda sadece çay ve kahve imalatý görülmektedir. Yoðunlaþmanýn en az olduðu öðütülmüþ tarým ürünleri imalatý ve et hayvanlarý için yem imalatýdýr. Türkiyede yüksek oranda yoðunlaþma gösteren sektörler haritasý aþaðýda yer almaktadýr. Bu sektörlerden gýda alt sektöründeki þehirler farklý renkte gösterilmiþtir ve öne çýkmalarýnýn nedeni olarak hammaddeye yakýnlýk gösterilebilir. Ayrýca Öz (2004) illerin ilk beþ ekonomik faaliyet alanýný da çýkarmýþtýr. Gýda alt sektörleri itibarýyla iller incelediðinde aþaðýdaki Tablo 2.3. karþýmýza çýkmaktadýr. Þekil 2.3. Türkiyede Ýllerin Temel Geçim Kaynaklarý Ýstanbul Tekstil Turizm Mücevherat Finansal Hizmetler Bursa Tekstil Motorlu Kara Taþýtlarý Kýrklareli Cam Tekstil Bilecik Seramik Tekirdað Tekstil Deri Ýþleme Bartýn Gemi Yapýmý Çorum Kiremit ve Tuðla Sinop Balýk Üretimi Çanakkale Balýk Üretimi Seramik Kütahya Seramik Uþak Deri Ýþleme Tekstil Muðla Gemi Yapýmý Turizm Kaynak: Öz (2004) Denizli Tekstil Antalya Turizm Ankara Hava ve Uzay Taþýtlarý Bilgisayar Yazýlýmý Ýnþaat Hizmetleri Mobilya 144 Kayseri Mobilya Nevþehir Þarap Seramik Gaziantep Makarna Makina Halýsý Sabun Ýplik Tablo 2.3 Ýller Ýtibariyle Gýda Sektörünün Yoðunlaþmasý Adana Adýyaman Afyon Aðrý Aksaray Amasya Ankara Antalya Ardahan Artvin Aydýn Balýkesir Bartýn Batman Bayburt Bilecik Bingöl Bitlis Bolu Burdur Bursa Çanakkale Çankýrý Çorum Denizli Diyarbakýr Düzce Edirne Elazýð Erzincan Erzurum Eskiþehir Gaziantep Giresun Hakkari Hatay Isparta Ýçel Iðdýr Ýstanbul Ýzmir 1,543 1,561 1,583 1,583 Yok 1,561 Yok Yok 1,551 Yok 1,533 1,512 1,513 Yok Yok 1,582 Yok Yok 1,585 1,512 Yok 1,531 1,520 Yok Yok Yok Yok Yok 1,541 Yok Yok Yok Yok 1,542 1,585 1,533 Yok Yok Yok 1,532 Yok Yok 1,541 Margarin ve benzeri yenilebilir katý yaðlar imalatý Öðütülmüþ tahýl ürünleri imalatý Þeker imalatý Þeker imalatý Yok Öðütülmüþ tahýl ürünleri imalatý Yok Yok Süthane iþletmeciliði ve peynir imalatý Yok Baþka yerde sýnýflandýrýlmamýþ sebze ve meyve iþletmeciliði Kümes hayvanlarý etlerinin imalatý ve saklanmasý Et ve kümes hayvanlarý ürünlerinin imalatý Yok Yok Peksimet, bisküvi imalatý, dayanýklý pastane ürünleri ve kek imalatý Yok Yok Makarna benzeri unlu mamuller imalatý Kümes hayvanlarý etlerinin imalatý ve saklanmasý Yok Patatesin iþlenmesi ve saklanmasý Balýk ve balýk ürünlerinin iþlenmesi ve saklanmasý Yok Yok Yok Yok Yok Ham, sývý ve katý yaðlarýn imalatý Yok Yok Yok Yok Rafine katý ve sývý yaðlarýn imalatý Makarna benzeri unlu mamuller imalatý Baþka yerde sýnýflandýrýlmamýþ sebze ve meyve iþletmeciliði Yok Yok Yok Sebze ve meyve suyu imalatý Yok Yok Ham, sývý ve katý yaðlarýn imalatý 145 Tablo 2.3. Ýller Ýtibarýyla Gýda Sektörünün Yoðunlaþmasý (devam) K. Maraþ Karabük Karaman Kars Kastamonu Kayseri Kilis Kýrýkkale Kýrklareli Kýrþehir Kocaeli Konya Kütahya Malatya Manisa Mardin Muðla Muþ Nevþehir Niðde Ordu Osmaniye Rize Sakarya Samsun Siirt Sinop Sivas Þýrnak Þanlýurfa Tekirdað Tokat Trabzon Tunceli Uþak Van Yalova Yozgat Zonguldak 1,587 Yok 1,582 1,587 Yok 1,583 1,513 1,581 Yok 1,541 1,511 Yok Yok Yok 1,583 1,520 1,512 Yok Yok 1,583 1,593 Yok 1,533 Yok 1,586 1,512 Yok Yok 1,520 Yok Yok 1,551 1,581 Yok 1,583 1,551 1,586 Yok Yok Yok Yok 1,511 Yok Baharat, sos, sirke ve diðer çeþniler imalatý Yok Peksimet, bisküvi imalatý, dayanýklý pastane ürünleri ve kek imalatý Baharat, sos, sirke ve diðer çeþniler imalatý Yok Þeker imalatý Et ve kümes hayvanlarý ürünlerinin imalatý Ekmek, taze fýrýn ürünleri ve kek imalatý Yok Ham, sývý ve katý yaðlarýn imalatý Et imalatý ve saklanmasý Yok Yok Yok Þeker imalatý Balýk ve balýk ürünlerinin iþlenmesi ve saklanmasý Kümes hayvanlarý etlerinin imalatý ve saklanmasý Yok Yok Þeker imalatý Þarap imalatý Yok Baþka yerde sýnýflandýrýlmamýþ sebze ve meyve iþletmeciliði Yok Kahve ve çayýn iþlenmesi Kümes hayvanlarý etlerinin imalatý ve saklanmasý Yok Yok Balýk ve balýk ürünlerinin iþlenmesi ve saklanmasý Yok Yok Süthane iþletmeciliði ve peynir imalatý Ekmek, taze fýrýn ürünleri ve kek imalatý Yok Þeker imalatý Süthane iþletmeciliði ve peynir imalatý Kahve ve çayýn iþlenmesi Yok Yok Yok Yok Et imalatý ve saklanmasý Yok Kaynak: Öz (2004)den hareketle tarafýmýzdan hazýrlanmýþtýr. 146 Yýllar itibarýyla firma sayýlarý alt sektörlerde ilginç geliþmeler sergilemiþtir. 1980 yýlýndan 2000 yýlýna kadar firma sayýsýnýn sürekli arttýðý sektörler mezbaha ürünleri (3111), süt ve süt ürünleri (3112), sebze ve meyve iþleme (3113) ve þeker üretimi ve arýtýmý (3118) sektörleri olarak sýralanmaktadýr. Firma sayýsýnýn dalgalanmalar gösterdiði ancak son yýllarda artýþ trendine girdiði sektörler þekerleme, kakao, çikolata vb. maddeler (3119), baþka yerde sýnýflandýrýlmamýþ gýda ürünleri üretimi (3121) ve damýtýk alkollü içkiler üretimi (3131) sektörleridir. Firma sayýsýnýn arttýðý sektörler ise su ürünleri (3114), bitkisel ve hayvansal yaðlar (3115), un ve unlu mamuller (3116), iþlenmiþ unlu ürünler (3117) ve þarap üretimi (3132) sektörleridir. Önce artýþlarýn yaþandýðý daha sonra ise firma sayýsýnýn azaldýðý sektör ise alkolsüz içkiler üretimidir (3134). Þekil 2.4. Yýllar Ýtibarýyla Alt Sektörlerde Firma Sayýsý Kaynak: TÜÝK verilerinden yararlanarak tarafýmýzca hazýrlanmýþtýr. 147 2.1.3. Piyasa Yoðunlaþmasý Bir endüstrideki rekabet düzeyi ile ilgili ilk gösterge CR4 olarak bilinen ve en büyük dört firmanýn toplam üretimlerinin endüstrideki üretime oraný þeklinde hesaplanan 4 firma yoðunlaþma oranýdýr (Su, 2003). Duopollerin ya da oligopollerin olduðu piyasalarda CR4 %70den daha fazladýr. Bir çok irili ufaklý firmanýn olduðu pazarlarda yani rekabetin daha yoðun yaþandýðý sektörlerde CR4ün %30-50 arasýnda olmasý beklenmektedir. Türkiye gibi geliþmekte olan ülkelerde, bazý alt sektörler sanayileþme süreci açýsýndan baþlangýç safhasýnda olduklarýndan, CR4 deðerindeki azalma ve artan firma sayýsý gibi hareketler dikkatle incelenmelidir. Tablo 2.4. Türkiyede 1990 ve 2001 Yýllarýnda Gýda Alt Sektörlerinde Ýþyeri Sayýsý ve Yoðunlaþma Oranlarý Alt Sektörler Niþasta ve niþasta türevi ürünler Bira ve malt Alkolsüz içkiler ve þiþelenmiþ su Þarap yapýmý Damýtýk alkollü içkiler Balýk ve deniz ürünleri iþleme Unlu ürünler Süt ürünleri Kakao, çikolata ve þekerleme Tütün iþleme, sigara Et ve et ürünleri Bitkisel ve hayvansal yaðlar, margarin Hayvan yemi Ekmek yapýmý, iþlenmiþ unlu ürünler Þeker arýtýmý Baþka yerde sýnýflandýrýlmamýþ gýda. ürünleri Meyve ve sebze iþleme Un sanayii Ýþyeri Sayýsý CR4 % 2001 1990 2001 1990 6 8 54 13 13 16 114 85 19 25 99 95 130 372 39 9 42 14 10 10 96 60 40 50 69 79 101 26 95.8 77.2 75.0 73.5 71.3 68.1 51.8 61.4 61.6 66.7 34.7 35.1 33.0 35.5 35.9 75.3 39.2 76.4 79.8 84.2 59.6 53.8 44.6 58.0 29.5 44.8 16.7 31.2 113 234 264 143 80 151 38,2 20,0 18,1 28,8 27,2 13,5 CR4: Her alt sektördeki en büyük ilk dört iþyerinin toplam pazar paylarý (toplam üretim miktarý) Ýþyeri sayýsý: 1990 yýlý için 25 ve daha fazla iþçi çalýþtýran ve 2001 yýlý için 10 ve daha fazla iþçi çalýþtýran tüm iþyerleri Kaynak: TÜÝK, Ýmalat sanayiinde yoðunlaþma oranlarý, 27/08/2004 ve 25/04//997 tarihli Haber bültenleri Tablo 2.4 ve Þekil 2.4te görüldüðü gibi, Türk gýda iþleme sanayiinin alt sektörleri henüz olgun ve istikrarlý deðildir. Kullanýcý dostu paketlenmiþ gýdalar, dondurulmuþ 148 gýdalar, alkolsüz içecekler ve þiþelenmiþ sular, iþlenmiþ ve hazýr etlerin geliþme potansiyeli yüksektir. Fakat bu alt sektörler için en önemli problemlerden birisi ilgili ürünlerin yüksek fiyatlarýnýn olmasýdýr. Ekonomik krizler nedeniyle satýn alma gücünün sürekli olarak olumsuz etkilendiði bir ortamda bu yüksek fiyat düzeyleri sektörlerin geliþmesini de olumsuz etkileyebilmektedir. Türkiyede daha çok düþük gelir gruplarý tüketici davranýþlarýný belirlemektedir ve dolayýsýyla söz konusu alt sektörlerin geliþmesinin önünde önemli bir engel teþkil etmektedir. Diðer bir deyiþle Türk tüketicisinin büyük çoðunluðu düþük gelirli tüketici grubuna girmektedir ve ürün fiyatlarý satýn alma kararlarýnýn hala en önemli belirleyicisidir. Toplam iþlenmiþ gýda talebi 2000 yýllara kadar durgun seyretmiþ veya çok küçük büyüme oranlarýna sahip olmuþtur. 2000 ve 2001 ekonomik krizleri reel sektörde Þekil 2.5. Gýda Sanayii Alt Sektörlerinde Piyasa Yoðunlaþmasý Kaynak: TÜÝK verilerinden yararlanarak tarafýmýzca hazýrlanmýþtýr. 149 kendini iþsizlik olarak göstermiþtir. Ancak, 2003 ve 2004 yýllarýnda Türk ekonomisi %10luk büyüme performanslarý göstererek ekonomik krizin etkilerini azalmaya çalýþmýþtýr. Bu pozitif trendin gýda talebinde de önemli etkilerinin olduðu açýktýr. Ýstikrarsýz ekonomik ortamda, büyük gýda iþleme firmalarý da önemli finanssal zorluklar yaþamaktadýrlar. Kamu kesimi firmalarý negatif sosyal özkaynak ve negatif gayrisafi katma deðer göstergeleri ile çok riskli pozisyondadýrlar. Dolayýsýyla, hükümet bütçesi için ciddi tehditler oluþturmaktadýrlar. 2.2. Türk Gýda Sanayiinde Karlýlýk Birçok karlýlýk ölçütü olmasýndan dolayý hesaplamalarda kullanýlacak olan ölçüte karar vermek için hemen hemen hepsine deðinmek gerekmektedir. Bu baðlamda, ister muhasebesel anlamda ister iktisadi anlamda olsun bütün veriler incelenmiþtir. 2.2.1. Metodoloji ve Veriler Bir þirketin karlýlýðý endüstride son zamanlarda yaþanan deðiþmelerin etkisini ölçmeyi saðlamalýdýr ve piyasa gücünün incelenmesinde önemli bir gösterge olarak kullanýlabilmelidir. Ýlk akla gelen getiri oranlarýnýn (rate of return, ROR) toplam sermayeye oranlarýdýr. RORun sermayeye oraný vergi sonrasý net gelirin sermayeye bölünmesiyle bulunmaktadýr; Vergi Sonrasý Net Gelir Özsermaye Toplam sermayeye oraný ise aþaðýdaki þekilde bulunacaktýr; Vergi Sonrasý Net Gelir Özsermaye + Uzun - Dönem Borçlar Bu finansal ölçütler her zaman gýda iþleme iþlemlerinden gelen karlýlýðý ifade etmeyebilir, bundan dolayý bazý iþletmelerin baþka iþlerden ve yatýrýmlardan gelen hasýlatlarý olduðundan üretimden (operating) gelirleri vergi sonrasý net gelir yerine kullanýlmaktadýr. Böylece, Üretimden Gelirler Özsermaye + Uzun - Dönem Borçlar 150 Net üretimden gelirler finanssal kayýtlardan ve uzun-dönem sermaye önceki oran gibi hesaplanmýþtýr. ROR verisi üretimden gelirler/özsermaye olarak hesaplanmýþtýr. 1986dan 2004e kadar dengesiz panel veri olarak oluþturulmuþtur. Yýllýk ortalama firma sayýsý 90 ile 100 arasýnda deðiþmektedir. Ancak, ikinci en büyük 500 firma verisi 2002 yýlýndan beri yayýnlandýðýndan örneklemede firma sayýsý bu tarihten sonra iki katýna çýkmaktadýr. 2.2.2. Kar-Maliyet Marjlarý Teorik olarak yoðunlaþma oranlarý ile kar-maliyet marjlarý arasýndaki iliþki basit varsayýmlarla ortaya çýkarýlabilir. Böylelikle, hipotetik olarak, sektörün kar marjlarý hakkýnda bir þey de söylenebilir. Öncelikle basit varsayýmlarýmýzý sýralamamýz gerekmektedir. Buna göre, n özdeþ firmanýn olduðu bir sektörün oligopolist bir yapý içerisinde bulunduðu varsayýlsýn. Homojen mallar varsayýmý altýnda herhangi bir firmanýn kârýný maksimize ettiði qi miktarýný aþaðýdaki kar fonksiyonundan elde etsin. Q=nqi toplam endüstrinin miktarý, m her bir firmanýn marjinal (ya da ortalama) maliyeti, p malýn fiyat olsun. Kar maksimizasyonundan hareketle, birinci dereceden koþul aþaðýdaki þekilde olacaktýr; Standart analiz marjinal hasýlatýn (MR), marjinal maliyete (MC) eþit olduðu durumda kârlarýný maksimize olduðunu söylemektedir. Yukarýdaki eþitlik düzenlenerek, karmaliyet marjý olarak bilinen Lerner endeksine (L) dönüþtürülebilir. Buna göre aþaðýdaki eþitliðin her sað tarafýný da Q ile çarpýp bölersek Lerner endeksinin farklý bir sonucunu buluruz, 151 Yukarýdaki eþitlikte, si=qi/Q olarak piyasa payýdýr ve 1/ =talebin fiyat esnekliðinin tersidir. Ayrýca, Cowling ve Waterson (1976)dan hareketle, endüstri ortalamasý çok basit bir iþlemle bulunabilir. si=qi/Q bütün firmalar için toplanýrsa, bire eþit olacaktýr. Böylece, Lerner endeksini ile çarpmamýz endekste bir deðiþikliðe yol açmayacaktýr. HHI Herfindahl-Hirschman, endeks olarak, Türkiye Ýstatistik Kurumu tarafýndan yayýnlanmaktadýr. Bizim yapmamýz gereken, sektörlerin fiyat esnekliðini hesaplamaktýr. Böylece, teorik olarak sektörün fiyat-maliyet marjýnýn ortalamasýný bulabiliriz. Lerner endeksi sonuçlarý ilginçtir. Et ve mezbaha ürünlerinde kar marjýnýn çok düþük olduðu görülmektedir. Su ürünleri sektöründe yaratýlan katma deðerinde katkýsýyla kar marjlarý çok yüksek çýkmaktadýr. ISIC verilerinden hesaplanan kar marjlarý ile örtüþmektedir. Tahýl ürünlerinde de durum et ve mezbaha ürünlerindeki gibidir. Niþasta sanayindeki oligopolist yapýnýn kullanýlan esneklik verisi ile de alakalý olarak yüksek çýkmasý beklenen bir olgudur. Ancak, esneklik verisi diðer gýda maddeleri esneklik verisi olduðundan ihtiyatlý yaklaþmak gerekmektedir. Diðer alt sektörlerdeki geliþmeler yukarýdaki Lerner Endeksi Tablosundan incelenebilir. 152 Tablo 2.5. HHI ve Fiyat-Maliyet Marjý (Lerner Endeksi) Faaliyet adý YIL 1997 1998 1999 2000 2001 1997 1998 1999 2000 2001 1998 1999 2000 2001 1997 1998 1999 2000 2001 1997 1998 1999 2000 2001 1998 1999 2000 2001 1997 1998 1999 2000 2001 1997 1998 1999 2000 2001 1997 1998 1999 2000 2001 1997 1998 1999 2000 2001 1997 1998 1999 2000 2001 Et ve Mezbaha Su Ürünleri Sebze ve Meyve Bitkisel ve hayvansal yaðlar Süt Ürünleri imalatý Öðütülmüþ Tahýl Ürünleri Niþasta ve Niþasta Ürünleri Fýrýn Ürünleri Þeker imalatý Kakao, çikolata ve þekerleme imalatý Unlu Ürünler imalatý Kaynak: HHI, TÜÝK verilerinden hareketle tarafýmýzdan hesaplanmýþtýr. Esneklikler, Þengül (2004) çalýþmasýndan derlenmiþtir. 153 HHI 0.042 0.037 0.041 0.043 0.045 0.375 0.454 0.352 0.390 0.200 0.023 0.012 0.016 0.018 0.093 0.064 0.062 0.063 0.047 0.091 0.084 0.085 0.081 0.082 0.014 0.023 0.022 0.018 0.259 0.396 0.388 0.420 0.553 0.055 0.053 0.063 0.063 0.050 0.004 0.053 0.055 0.051 0.051 0.134 0.116 0.128 0.138 0.113 0.171 0.134 0.159 0.139 0.118 Esneklik 0.767 0.767 0.767 0.767 0.767 0.767 0.767 0.767 0.767 0.767 0.888 0.888 0.888 0.888 0.644 0.644 0.644 0.644 0.644 0.847 0.847 0.847 0.847 0.847 0.934 0.934 0.934 0.934 0.752 0.752 0.752 0.752 0.752 0.934 0.934 0.934 0.934 0.934 0.787 0.787 0.787 0.787 0.787 0.752 0.752 0.752 0.752 0.752 0.934 0.934 0.934 0.934 0.934 Lerner Endeksi 0.054 0.048 0.054 0.056 0.059 0.489 0.592 0.459 0.508 0.261 0.026 0.013 0.018 0.020 0.144 0.100 0.097 0.098 0.072 0.107 0.099 0.100 0.096 0.096 0.015 0.025 0.023 0.019 0.345 0.527 0.516 0.559 0.736 0.059 0.057 0.068 0.067 0.054 0.005 0.067 0.070 0.064 0.064 0.178 0.155 0.170 0.183 0.150 0.183 0.143 0.170 0.149 0.126 2.2.3. Mark-Up ve Kar Oranlarý Mark-up ve kar oranlarý hesaplamada çeþitli yöntemler kullanýlmakla birlikte elimizde varolan verilerden hareketle hesaplanabilecek deðerler sýnýrlýdýr. Çýktý, ücretler, materyal girdiler, katma deðer ve çalýþan sayýsýndan oluþan veri seti ile, gayrisafi kar katma deðer eksi ücretler þeklinde hesaplanmýþtýr. Bundan dolayý, dolaylý (endirekt) vergiler ve amortisman dahildir. Böylelikle, üç adet karlýlýk ölçütü kullanýlabilir; Þekil 2.6. 1950-2001 Gýda Sanayii Mark-up Kaynak: TÜÝK verilerinden yararlanarak tarafýmýzca hazýrlanmýþtýr. Türk gýda sanayinde 1960 ve 1970 yýllarýnýn baþýnda mark-up ve kar-çýktý oranlarý tepe noktasýna ulaþmýþtýr. 1970lerin sonundaki ekonomik kriz gýda sektörünü etkileyen en derin krizlerden biri olmuþtur. 1985ten sonra ortalamanýn üstüne çýkan oranlar 1994 kriziyle birlikte iniþe geçmiþ ve bu durum birkaç yýl devam etmiþtir. 1996 - 2001 154 yýllarý arasýnda yükseliþ eðilimi söz konusudur. Ancak, TÜÝKten 2001 yýlý sonrasý veriler elde edilemediðinden bu oranlar için herhangi bir þey söylemek mümkün deðildir. Þekil 2.7. 1950-2001 Gýda Sanayii Kar/Çýktý Oranlarý Kaynak: TÜÝK verilerinden yararlanarak tarafýmýzca hazýrlanmýþtýr. Þekil 2.8. 1950-2001 Gýda Sanayii Kar/Katma Deðer Kaynak: TÜÝK verilerinden yararlanarak tarafýmýzca hazýrlanmýþtýr. Kar/katma deðer oranlarý da dalgalanmasý daha az olmakla beraber mark-up ve kar/çýktý oranýna paraleldir. Ancak, bu oran 1980 sonrasý ekonomik krizlere tepki vermemiþtir. Ortalamasýnýn 78 civarýnda olduðu düþünülürse, 1990lý yýllardaki krizlerde ortalamadan aþaðýya doðru çok büyük iniþlerin olduðu söylenemez. Bu baðlamda, katma deðer içinde karýn payýnýn deðiþmemesi ancak ücretlerdeki düþüþlerle açýklanabilir. 155 2.2.4. Alt Sektörler Ýtibariyle Mark-up Alt sektörlerle ilgili mark-uplarý hesaplarken TÜÝK verileri 1980 yýlýndan itibaren toplandýðýndan daha fazla geriye gitmek mümkün olmamýþtýr. Ayrýca, 2001 sonrasý verilerine ulaþýlamamasý da son yýllardaki krizlerin etkisini görememe sorununu yaratmýþtýr. Hipotetik olarak hesaplanan Lerner endeksine paralel sonuçlar bulunmuþtur. Mezbaha ürünleri sanayisinde aþýrý dalgalanmalar olmamakla birlikte 1990lý yýlarýn ilk çeyreðinden sonra dalgalanmalarýn arttýðý gözlemlenmektedir. Süt ve süt ürünlerinde artan karlar sektörde varolan yabancý yatýrýmcýlarýn da varolan dönemlerde ilgisini çektiði söylenebilir. Her ne kadar 1994 krizi sektördeki karlarý oldukça düþürmüþ olsa da hýzlý toparlanma süreci yaþandýðý açýktýr. Sebze meyve iþleme sanayi de 1985lerden sonra artan karlarla karþý karþýyadýr. Ancak 1994 krizini etkisi hemen görülmektedir. Bu krizden etkilenmeyen sektörlerden biri de su ürünleri sektörüdür. Ancak 1990lý yýllarýn ilk yarýsýndaki artan karlar daha sonraki yýllarda piyasaya yeni oyuncularýn girmesi ile düþmeye baþlamýþtýr. Dýþa açýklýk oranýnýn yüksek olduðu su ürünleri sanayinde 2001 sonrasý geliþmeler sektördeki rekabetin ve kalitenin arttýðý yönündedir. Su ürünleri ihracatýndaki geliþmeler de bu olumlu tabloya eklendiðinde üç tarafý denizlerle çevrili ülkemizin katma deðeri yüksek ürün yelpazesine sahip bu sektöre ilgisini artýrmasý gerekmektedir. Þekil 2.9. Et, Süt, Su Ürünleri ve Meyve ve Sebze Ýþleme Sanayiinde Mark-up Kaynak: TÜÝK verilerinden yararlanarak tarafýmýzca hazýrlanmýþtýr. 156 Þekil 2.10. Ýçecek Sanayiinde Mark-up Kaynak: TÜÝK verilerinden yararlanarak tarafýmýzca hazýrlanmýþtýr. Ýçecek sanayii oligopolist yapýsýndan dolayý yüksek kar marjlarýyla çalýþmaktadýr. Þarap ve alkolsüz içkiler 4-basamak ayrýmýnda düþük karlara sahip sektörler olarak öne çýkmaktadýr. 1990lý yýllardaki ithalat serbestliðinden sonra malt ve bira ve damýtýk alkollü içkiler sanayinde karlarda da düþme meydana gelmiþtir. (Þekil 2.10.) Þekil 2.11. Un ve Þeker ile Ýlgili Sanayiilerde Mark-up Kaynak: TÜÝK verilerinden yararlanarak tarafýmýzca hazýrlanmýþtýr Sektörleri gruplandýrýrken dikkate alýnan yöntem mallarýn birbirine yakýn ikame olmasýdýr. Un ve þeker sanayiilerinde karlar diðer sanayilere göre düþüktür. Þeker 157 üretiminin tekel olduðu göz önüne alýnýrsa 1995 sonrasý karlardaki düþüþ dikkat çekicidir (Þekil 2.11). Bunun yanýnda unlu ürünler sanayiinde artan kar marjlarý söz konusudur. Bu dörtlü grupta en yüksek kar marjlarý þekerleme, kakao vb. maddeler sanayinde görülmektedir. Bunun en baþtaki nedeni sektörün oligopolist yapýda olmasýdýr. Þekil 2.12. Yaðlar ve Baþka Yerde Sýnýflandýrýlmayan Gýda Maddeleri Sanayiinde Karlar Kaynak: TÜÝK verilerinden yararlanarak tarafýmýzca hazýrlanmýþtýr Son iki sektör yað sanayi ve baþka yerde sýnýflandýrýlmamýþ gýda maddeleri sanayidir. Türkiyenin gýda ihracatýnda önemli yer tutan iþlenmiþ tarým ürünleri kayýsý, incir, fýndýk gibi ürünler bu 4-basamaklý sektörde sýnýflandýrýlmaktadýr. Kâr marjlarýnýn düþüklüðü dikkat çekicidir. Yað sanayinde ise 1992 yýlýna kadar olan artýþ trendi daha sonraki yýllarda yerini düþüþ trendine býrakmýþtýr. (Þekil 2.13.) 2.3. Dýþ Ticaret Dýþ ticaret son 25 yýlda çok önemli geliþmeler göstermiþtir. Gýda iþleme sanayii de bu geliþmelerden pozitif etkilenmiþtir. Tablo 2.66da 1975-1995 yýllarý arasýnda iþlenmiþ gýda ihracatýndaki büyüme oranlarý gösterilmektedir. Gýda ihracatý verileri aylýk olarak 1996 ile 2006 yýllarý arasýný kapsamaktadýr. Aylýk veri olduðundan ve ürünlerin çoðunluðunun mevsimsellik taþýmasýndan dolayý veriler ilk olarak mevsimsellikten arýndýrýlmýþtýr. 1999 krizi ve takip eden krizlerde ihracatta düþüþler yaþanmýþ ancak 2003 yýlýndan itibaren toplam gýda ihracatý artýþ eðilimi 158 göstermiþtir. Düþük döviz kuru gerçekleþen artýþ döneminde toplam gýda ihracatýný negatif olarak etkilememiþtir. Sektör düþük döviz kurlarýna raðmen ihracata devam edip bunun yanýnda artýþ trendine girmiþtir. Tablo 2.6. Ýþlenmiþ Gýda Ýhracat Büyüme Oranlarý (Yýllýk Oran) Ýþlenmiþ Gýda Dünya Geliþmiþ Bölgeler Geliþen Bölgeler 1975-85 1985-95 1975-85 1985-95 1975-85 1985-95 Etler 6.7 10.0 6.1 10.0 9.4 10.1 Yaðlar 7.4 4.7 5.7 4.0 9.1 5.2 Süt Ürünleri 6.4 9.5 6.5 9.2 3.1 19.5 Ýþlenmiþ Pirinç 1.9 7.5 2.4 2.3 1.6 10.3 Þeker -9.4 9.1 -4.1 13.6 -11.1 6.1 Tütün 8.3 11.2 8.7 10.2 5.1 19.3 Diðer Ýþlenmiþ Gýdalar 8.4 9.7 7.8 9.0 9.7 11.0 Toplam Ýþlenmiþ Gýdalar 5.3 9.4 6.6 9.2 2.8 9.9 Kaynak: Rae ve Josling, 2003 Þekil 2.13. Mevsimsellikten Arýndýrýlmýþ Toplam Gýda Ýhracatý (1000$) Kaynak: Hazine ve Dýþ Ticaret Genel Müdürlüðü verilerinden yararlanarak tarafýmýzca hazýrlanmýþtýr Þekil 2.14 Gýda ve Tarým Ýhracatý 1996-2006 (1000$) Kaynak: Hazine ve Dýþ Ticaret Genel Müdürlüðü verilerinden yararlanarak tarafýmýzca hazýrlanmýþtýr 159 1996-2006 yýllarý arasýnda aylýk olarak gýda ve tarým ihracatýna bakýldýðýnda (Þekil 2.15) mevsimsel hareketler paralellik göstermektedir. Tarýmýn aylýk artýþlarý gýdadan fazlayken düþüþler de gýda sektörü ihracatýndan fazla olmaktadýr. Þekil 2.15 Mevsimsellikten Arýndýrýlmýþ Balýk Ýhracatý (1997-2006) (1000$) Kaynak: Hazine ve Dýþ Ticaret Genel Müdürlüðü verilerinden yararlanarak tarafýmýzca hazýrlanmýþtýr Balýk ihracatý toplam gýda ihracatýna paralel sonuçlar içermektedir. 1999 yýllarýndaki krizden itibaren düþüþler yaþanmýþtýr. Ancak 2003 yýlýndan itibaren aylýk olarak artýþ trendine sahiptir. Sektör ihracat potansiyeli açýsýndan Türkiyenin stratejik öneme sahip sektörlerinden biridir. 2.3.1. ISIC Gýda Ýhracat ve Ýthalatýnýn Toplamdaki Payý Þekil 2.16 ISIC Toplam Gýda Ýthalat ve Ýhracat ve Toplamdaki Payý Kaynak: TÜÝK verilerinden yararlanarak tarafýmýzca hazýrlanmýþtýr 160 1996-2006 aylýk dönemler itibarýyla toplam gýda ihracatý ekonominin krize girdiði dönemde negatif deðiþim göstermiþtir. 2002 yýlý sonuna doðru ekonominin düzlüðe çýkmasýyla beraber sürekli artmýþtýr. Bu durum ISIC dýþ ticaret verilerinde de görülmektedir. Artýþýn 2002 yýlýndan itibaren hýzlandýðý ISIC toplam gýda ihracat verilerinden izlenmektedir Toplam ihracatta gýdanýn payý 2003 yýlýndan itibaren artmaya baþlamýþtýr. Türkiye gibi geliþmekte olan bir ülke için gýda sektörünün yükselen ihracat payý katma deðerli ürünler üretilmesi açýsýndan sinyaller vermektedir. Katma deðeri düþük gýda ürünlerinin ihracatý yerine katma deðeri yüksek gýda ürünleri yaratarak bu payýn artýþ trendi desteklenmelidir. 2.3.2. Alt Sektörler Ýtibarýyla Gýda Ýhracat ve Ýthalatý Þekil 2.17 Mezbaha Ürünleri Ýhracatý (1000$) Kaynak: Hazine ve Dýþ Ticaret Genel Müdürlüðü verilerinden yararlanarak tarafýmýzca hazýrlanmýþtýr Mezbaha ürünleri ihracatý, varolan gýda kodekslerine uyumluluk kýsýtlamalarý ve saðlýk güvenceleri (hijyen koþullarý) verilmesi açýsýndan zorluklar barýndýrmaktadýr. Bu zorluklara raðmen yine hemen hemen bütün gýda alt sektörlerinde olduðu gibi 2003 yýlýndan itibaren ihracattaki artýþ eðilimi hemen göze çarpmaktadýr (Þekil 2.18). 2006 yýlýna gelinirken standart sapmanýn dýþýna çýkan artýþlar 2006 yýlýndan itibaren baþ gösteren kuþ gribi sorunundan dolayý standart sapmanýn alt sýnýrýna kadar gerilemiþtir. Sektörün ihracat için tehdidi olan kuþ gribi problemi çözüldükten sonra eski trendine dönüleceði düþünülmektedir. 1999 krizi açýsýndan bakýldýðýndan tipik gýda ihracatý hareketini gerçekleþtirdiði görülmektedir. Yine artýþ eðilimi 2003 yýlýndan baþlamaktadýr. Ancak yukarýda da bahsedilen sektöre özgü kuþ gribi sorunu ihracatý olumsuz etkilemiþtir. 161 Þekil 2.18. Süt Ürünleri Ýhracatý (1000$) Kaynak: Hazine ve Dýþ Ticaret Genel Müdürlüðü verilerinden yararlanarak tarafýmýzca hazýrlanmýþtýr Diðer gýda alt sektör ürünleri ihracatýnýn tersine süt ürünleri 1999 krizinden etkilenmekle birlikte ihracat baðlamýnda kendisini çok çabuk toparlanmýþtýr. Ýhracatta artýþ trendi çeþitli aylarda zýplamalar þeklindedir ve 2003ten itibaren olumlu geliþmeler söz konusudur (Þekil 2.19). Þekil 2.19. Hububat Ýhracatý (1000$) Kaynak: Hazine ve Dýþ Ticaret Genel Müdürlüðü verilerinden yararlanarak tarafýmýzca hazýrlanmýþtýr Hububat ihracatý son yýllarda artmakla birlikte geçmiþ yýllarda da krizlerden en az etkilenen ihracat ürünlerinden biri olmuþtur. 162 Þekil 2.20. Meyva Ýhracatý (1000$) Kaynak: Hazine ve Dýþ Ticaret Genel Müdürlüðü verilerinden yararlanarak tarafýmýzca hazýrlanmýþtýr Meyve ihracatý tamamýyla mevsimsellik gösteren ihracat ürünlerinden birisidir. Türkiye toplam gýda ihracatýna paralel olarak 2000den itibaren yaþ meyve ihracatýnda artýþ eðilimi sergilemektedir. Þekil 2.21 Diðer Ürünlerin Ýhracatý (1000$) Kaynak: Hazine ve Dýþ Ticaret Genel Müdürlüðü verilerinden yararlanarak tarafýmýzca hazýrlanmýþtýr Baþka yerde sýnýflandýrýlmamýþ gýda ürünleri Türkiye gýda ihracatýnda çok önemli bir yer tutmaktadýr. Türkiyenin tekelci güce sahip olduðu bu ürünler stratejik öneme sahiptir. Toplam gýda ihracatý davranýþlarýna paralel davranýþlar söz konusudur. Bu ürünlerle ilgili temel sorun ürünlerin katma deðeri yüksek ürünlere çevrilememesi sorunudur. Ürünler birçok katma deðeri yüksek üründe hammadde olarak kullanýldýðýndan dünya piyasalarýndaki fiyatlar o günlerde hangi konumdaysa o fiyattan satýlmaktadýr. Ancak, Türkiye tarafýndan katma deðeri yüksek ürünlere çevrilerek dýþ pazarlara sunulduðunda ihracat rakamlarýnýn daha da yükseleceði açýktýr. 163 3 B Ö L Ü M GIDA VE ÝÇECEK SANAYÝÝNÝN ÖNDER ÞÝRKETLERÝNÝN YAPISI, EKONOMÝK VE MAL Ý PERFORMANSLARI 3. GIDA VE ÝÇECEK SANAYÝÝNÝN ÖNDER ÞÝRKETLERÝNÝN YAPISI, EKONOMÝK VE MALÝ PERFORMANSLARI 3.1. Gýda ve Ýçecek Sanayiinde Önder Þirketlerin Yeri ve Yapýsý: ÝSO 500 Firma Veri Tabaný ve Gýda Sanayii 3.1.1. Firma Sayýsý Ýstanbul Sanayi Odasý Türkiyenin 500 Büyük Sanayi Kuruluþu (ÝSO 500) veri tabaný 1967 yýlýndan beri toplanmaktadýr. Baþlangýçta 100 firma için düþünülen bu çalýþma önce 250 firmaya çýkarýlmýþ daha sonra bu çalýþmanýn kapsamý 500 firma olarak ve son üç yýldan beri 1000 firma olarak geniþletilmiþtir. Tablo 3.1. ÝSO 500de Bulunan Gýda Firmalarý Toplamý Yýl 1967 1968 1969 1970 1971 1972 1973 1974 1975 1976 1977 1978 1979 1980 1981 1982 1983 1984 1985 Gýda 4 6 4 6 5 7 9 8 12 12 32 26 28 52 56 48 56 55 56 Toplam 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 300 300 300 500 500 500 500 500 500 Oran 4.00 6.00 4.00 6.00 5.00 7.00 9.00 8.00 12.00 12.00 10.67 8.67 9.33 10.40 11.20 9.60 11.20 11.00 11.20 Yýl 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 Gýda 56 55 74 71 68 77 70 61 64 70 73 77 84 96 85 86 92 133 144 Toplam 500 500 500 500 500 500 500 500 500 500 500 500 500 500 500 500 500 1000 1000 Oran 11.20 11.00 14.80 14.20 13.60 15.40 14.00 12.20 12.80 14.00 14.60 15.40 16.80 19.20 17.00 17.20 18.40 13.30 14.40 Kaynak: ÝSO 500 veri tabanýndan hazýrlanmýþtýr. Gýda sanayii olarak 1967-2004 yýllarý arasýnda ÝSO veri tabanýna giren firma sayýsý Tablo 3.1.de verilmiþtir. Ayrýca ÝSO 500 verilerinden hareketle gýda sanayiinin imalat sanayii içindeki payýnýn arttýðý rahatlýkla söylenebilmektedir. Ayný þekilde, gýda sanayiinin 1967den 2004e kadar olan seyrini incelemek de mümkündür 24 . 24 ÝSO 500 büyük firma verileri iþletme bazýnda hazýrlanmaktadýr. Dolayýsýyla bu listede yer alan büyük iþletmeler genellikle birden fazla iþyerine sahip olabilmektedirler. Daha önceki bölümlerde kullanýlan TÜÝK Yýllýk Ýmalat Sanayi verileri ise iþyeri bazýnda toplanmaktadýr. Deðerlendirme, yorum ve karþýlaþtýrmalarýn bu veri farklýlýklarý dikkate alýnarak yapýlmasý gerekmektedir. 167 ÝSO veri tabanýnda da görülebileceði gibi, þirketler kriz dönemlerinden olumsuz etkilenmektedirler. Bir sonraki bölümde firma performanslarý incelenirken bu tarihlere vurgu yapýlacaktýr. Þekil 3.1 .ÝSO Veri Tabanýnda Gýda Sanayii Firmalarýnýn Toplam Firma Sayýsýna Oraný Kaynak: ISO 500 veri tabanýndan yararlanarak tarafýmýzca hazýrlanmýþtýr 1967 yýlýndan baþlayan veri tabanýnda gýda iþleme sanayi ile ilgili firma sayýsý 4tür ve unlu ve iþlenmiþ unlu mamuller ile meyve sularý ve gazlý içecekler üreten toplam 3 adet firma vardýr. Bu firmalar 3116 ISIC kodlu un üretimi dýþýndaki iki firma çokürünlü (multiproduct) firmalardýr. Türkiye gýda sanayinin en önemli özelliklerinden biri de amaç ekonomileri saðlamak için firmalarýn ürün aralýklarýný geniþletmeleridir. Bitki örtüsü ve Akdeniz iklimi tarýmsal açýdan ülkeye önemli bir ayrýcalýk saðlamaktadýr. Yaðlý tohum üretimi ve zeytinciliðin geliþmesi, hacimli hammadde saðlama kolaylýðýndan yararlanan ve bunlarý dönüþtüren þirket sayýsýnýn artmasýný saðlamýþtýr. Bu nedenle 1968den itibaren bitkisel ve hayvansal yað sanayii firmalarýnýn ilk 100 firma içine girdiði görülmektedir25. Dolayýsýyla, veri tabanýnda gýda sanayiinin yer almasý bitkisel ve hayvansal yað sanayiinin öne çýkmasý ile gerçekleþmiþtir. 1970li yýllarýn ortalarýna gelindiðinde hem Türkiye Þeker Fabrikalarýnýn veri tabanýna alýnmasý, hem de günümüzdeki ulusal anlamda büyük ölçekli firmalarýn kuruluþ yýllarýndan itibaren veri tabanýnda bulunmasý ile alt sektörler nezninde diðer ISIC kodlarýnda iþlem yapan firmalarýn da veri tabanýnda yer almasýný saðlamýþtýr. Bu arada 1983 yýlýna kadar 3111 ISIC kodlu ürünlerle (et iþleme) ilgili veri tabanýndaki tek firma Et ve Balýk Kurumu Genel Müdürlüðüdür. Bu tarihten itibaren özellikle beyaz et sektöründe entegre 25 ISIC 3115 kodlu bitkisel ve hayvansal yaðlar alt sektörünün nispeten daha homojen mallar üretmesi sektörün incelenmesi açýsýndan kolaylýklar da saðlamaktadýr. 168 v önemli yatýrýmlarýn yapýlmasý ile özel sektör firmalarýnýn da büyük cirolara ulaþmaya baþladýklarý görülmektedir. Kamu sektörü dýþarýda býrakýlarak incelendiðinde özel sektör firmalarýndan performanslarýný koruyarak veri tabanýnda kalmaya devam edenlerinin sayýsý ve bulunduklarý alt sektörler ilginçtir. Veri tabanýnda 28 firma, bazý yýllarda verilerde kesinti olmasýna raðmen 1970li yýllarýn ortasýndan günümüze kadar veri tabanýna girerek performanslarýný sürdürmüþlerdir. Yine ayný dönem için veri tabanýnda süreklilik arz etmeyen firma sayýsý yaklaþýk 40 olarak kabul edilebilir. 3. 1. 2. Ýstihdam ÝSO veri tabanýna göre gýda sanayi toplam istihdamý 1990 yýlýnda tepe noktasýnda 100,000 seviyesine ulaþmýþtýr. 1983 yýlýnda ise ikinci tepe noktasý görünmektedir. 1983-1990 arasýnda Türkiye ekonomisinin o günlerdeki seyrine paralel olarak artýþ eðilimi söz konusudur. Ancak 1990 tepe noktasýndan sonra varolan ekonomik krizlerle beraber istihdamýn azaldýðý gözlemlenmektedir. Þekil 3.2 ÝSO 500 Gýda Sanayii Toplam Ýstihdam 1977-2004 Kaynak: ISO 500 veri tabanýndan yararlanarak tarafýmýzca hazýrlanmýþtýr 1977 - 2004 dönemi arasýnda ortalama istihdam rakamlarý sürekli düþmektedir. Bunun birinci nedeni, veri tabanýndaki gýda firmalarýnýn sayýsýnýn artmasýdýr. Ancak 1980 - 1984 yýllarý arasýndaki ortalama istihdam artýþý, 1985 - 1990 arasýndaki dönemde gözlenmektedir. Toplamdaki tepe noktasý ile birlikte ortalama istihdam da bu senede maksimum noktasýna ulaþmýþtýr. Hem veri tabanýnýn geniþlemesi hem de 1990 sonrasý ekonomik krizlerin etkisiyle bir daha 1990 yýlý ortalama seviyesi yakalanamamýþtýr. 169 Þekil 3.3 ÝSO 500 Gýda Sanayii Ortalama Ýstihdam (1977-2004) Kaynak: ISO 500 veri tabanýndan yararlanarak tarafýmýzca hazýrlanmýþtýr 1989 ve 1990 verilerindeki istihdam, rakamlardaki çeþitli sorunlardan dolayý scatter diyagramda görülememektedir. Ancak, çoðu firmanýn istihdam seviyesi 500 kiþinin altýndadýr. Bu seviyenin üstündeki firma sayýsý bir elin parmaklarýný geçmemektedir. Þekil 3.4 ÝSO 500 Gýda Sanayii Firma Ýstihdamý (1977-2004) Kaynak: ISO 500 veri tabanýndan yararlanarak tarafýmýzca hazýrlanmýþtýr 3.1.3. Ýhracat Türk gýda sanayiinin en büyük ihracatçý firmalarýnýn yýllar itibarýyla en çok ihracat yaptýklarý dönem aþaðýdaki tabloda görülmektedir. 170 Tablo 3.2. ÝSO 500 Verilerinde En Büyük Ýhracatçýlar Firma Faaliyet alaný Yýl Sýra Ýhracat (Bin $) Türk Þeker Þeker imalatý 2001 4 224,002 Baþkan Gýda Fýndýk iþleme 2001 105 190,091 Baþkan Gýda Fýndýk iþleme 2000 121 170,327 Türk Þeker Þeker imalatý 1994 6 166,398 Oltan Gýda Fýndýk iþleme 2003 95 164,687 Baþkan Gýda Fýndýk iþleme 1998 207 154,139 Türk Þeker Þeker imalatý 1999 6 153,245 Türk Þeker Þeker imalatý 1993 7 147,693 Türk Þeker Þeker imalatý 2000 7 124,077 Oltan Gýda Fýndýk iþleme 2001 63 121,525 Baþkan Gýda Fýndýk iþleme 1999 157 118,795 Oltan Gýda Fýndýk iþleme 2002 99 107,958 2003 150 105,240 Osman Akça Tarým Ürünleri San. A.Þ Bakliyat, kuru ve taze meyve Kaynak: ISO 500 veri tabanýndan hazýrlanmýþtýr. Ýhracatçýlarýn Türk Þeker ve fýndýkla uðraþan firmalar olmasý, iþlenmiþ katma deðeri yüksek ürünlerimizi hala dýþarýya çok fazla satamadýðýmýzýn göstergesidir. Yine tarým sektöründe rekabet edebilirliðimizi ölçen bir çalýþmada (Tekçe, 2005), geleneksel tekelci gücümüzün olduðu ürünlerle ilgili göreceli rekabet edebilirliðimiz bulunmuþtur. Gýda sanayiinde durum farklý olmakla beraber, tarýma dayalý ihracatta da kendini göstermektedir. Þekil 3.5 ÝSO 500 Toplam Ýhracat (1000$) Kaynak: ISO 500 veri tabanýndan yararlanarak tarafýmýzca hazýrlanmýþtýr Dýþa açýklýk oraný olarak ihracat/üretimden toplam satýþlar oraný kullanýlmýþtýr. 2004 yýlý itibarýyla oranýn %50 seviyesini geçtiði, firmalarýn genellikle fýndýk gibi iþlenmemiþ tarým ürünleri ihracatý yaptýðý göze çarpmaktadýr. Ayrýca meyve sebze iþleme sanayi firmalarýnýn bazýlarý da yüksek dýþa açýklýk oranlarýna sahiptir. Penguen Gýda, Tamek ve Tukaþ bunlara örnek olarak verilebilir. Arada istisnai olarak þekerleme sektöründe üretim yapan firmalarýn da yüksek dýþa açýklýk oranlarýna sahip olduðu görülmektedir. Kent Gýda yabancý sermaye ile iþbirliðinin yararlarýný görürken, Þölen Çikolata firmasý da ihracatta öne çýkmaktadýr. 171 Tablo 3.3. ÝSO 500 Firmalarýnýn Dýþa Açýklýk Oranlarý Firma Adý Faaliyet alaný Dýþa Açýklýk Oraný Osman Akça Bakliyat, uru ve yaþ meyve 92.17 Sabýrlar Fýndýk Fýndýk iþleme 89.48 Oltan Gýda Fýndýk iþleme 88.33 Gürsoy Gýda Tarým ürünleri iþleme ve ticareti 84.33 Progýda Fýndýk iþleme 83.93 ArslanTürk Tarým Ürünleri San. Ýhr. ve Ýth. AÞ Fýndýk iþleme, kuru meyveler 74.62 Karin Gýda Fýndýk iþleme 67.39 Özgün Gýda San. ve Tic. Ltd. Þti Fýndýk ezmesi 61.78 Penguen Gýda Dondurulmuþ gýda 61.42 Þölen Çikolata Bisküvi, þekerleme 61.40 Poyraz Fýndýk Fýndýk iþleme 60.49 Lio Zeytinyaðý 59.11 Yavuzlar Fýndýk Fýndýk iþleme 53.19 Perfetti Þekerleme 51.62 Ýdeal Gýda Bisküvi, þekerleme 49.03 Beþler Gýda Makarna, unlu ürünler 43.53 Altýnmarka Çikolata, þekerleme 40.48 Fatoðlu Gýda Çok ürünlü (multiproduct) 38.55 Tukaþ Meyve-sebze iþleme 36.56 Dardenel Dondurulmuþ gýda 35.36 Durak Fýndýk San. ve Tic. AÞ Fýndýk iþleme 33.81 Yonca Yað Bitkisel yaðlar 32.02 Altýnapa Deðirmencilik Tic. ve San. AÞ Deðirmencilik, unlu ürünler 31.30 Kent Þekerleme, ciklet yapýmý 27.99 Ulusoy Un Sanayý ve Týcaret AÞ Deðirmencilik, unlu ürünler 25.32 Marsa Bitkisel yaðlar 24.94 Ülker Çok ürünlü (multiproduct) 24.15 Aroma Meyve sularý yapýmý 20.05 S.S. Marmara Zeytin Tarým Satýþ Koop. Birliði Zeytin iþleme, zeytin yaðý 18.31 Tuborg Bira yapýmý 17.20 Sagra Fýndýk iþleme 16.55 Filiz Gýda Makarna, unlu ürünler 16.37 Tat Meyve-sebze iþleme 15.68 Tamek Gýda Meyve-sebze iþleme 15.49 Biskot Bisküvi Bisküvi, unlu ürünler 14.56 Tam Gýda Bisküvi, þekerleme 13.39 Besler Et Et iþleme 11.01 Kaynak: ISO 500 veri tabanýndan hazýrlanmýþtýr. 172 3.1.4. Üretimden Satýþlar ÝSO 500 veri tabanýnda 1977-2004 yýllarý arasýnda toplam üretimden satýþlarda yüzde deðiþim oranlarý ekonomik krizlerde negatif deðerler almýþtýr. Gýda sektörünün firma verilerinden hareketle krizlerden etkilenmesi Þekil 3.6da görülmektedir. 1994 ve 2000 krizleri sektörün üretimden satýþ rakamlarýnýn düþtüðünü göstermektedir. 1980-2004 yýllarý arasýndaki maksimum artýþ deðerleri de sürekli azalma kaydetmektedir. Þekil 3.6 Toplam Üretimden Satýþlarda Yüzde Deðiþim (1977-2004) Kaynak: ISO 500 veri tabanýndan yararlanarak tarafýmýzca hazýrlanmýþtýr 3.1.5. Net Kar Hadleri ÝSO 500 veri tabanýnda 1977-2004 yýllarý arasýnda ortalama net kar hadleri 1994 krizine kadar hiçbir zaman negatif deðer almamýþtýr. En derin kriz olarak adlandýrýlacak olan 1994 krizinden 1999 krizine kadarki dönem arasýnda negatif kar hadleri söz konusudur. 1999 krizini fazla zarar görmeden geçiþtiren gýda firmalarý, 2001 yýlýnda da ciddi kayýplarla karþýlaþmýþtýr. Þekil 3.7 Ortalama Net Kar Haddi (1977-2004) Kaynak: ISO 500 veri tabanýndan yararlanarak tarafýmýzca hazýrlanmýþtýr 173 3.2. Türk Gýda Sanayiinde Sermaye Yapýsýnda Deðiþmeler: Yabancý Sermaye, Birleþmeler ve Devralmalar 3.2.1. Dünya Gýda Sanayiinde Sermaye Yapýsý Geliþmekte olan ülkelerin ihracata dönük büyüme stratejileri dikkatlerin gýda iþleme sanayiine de çevrilmesine neden olmuþtur. Geleneksel temel mal ihracatýnda karþýlaþýlan krizlerle birlikte, tarýmsal ürünlere katma deðer yaratan, hasat sonrasý biraktivite olarak görülen gýda iþleme sanayiindeki ihracat potansiyeli, dikkatlerin bu sektöre kaymasýna neden olmuþtur. Gýda iþleme sektörünün bu potansiyeli, geliþmekte olan ülkeler için beraberinde sadece yeni hasýlat olanaklarý ile deðil, ayrýca istihdam ve yeni bilgi ve teknolojinin içselleþtirilmesine de yardýmcý olmalarýyla deðer katmaktadýr. Bu geliþmelere paralel olarak, geliþmiþ ülkelerden gerçekleþen iþlenmiþ gýda ihracatýnýn 1990lý yýllardan itibaren, geliþmiþ ve geliþmekte olan ülkelere yapýlan doðrudan yabancý sermaye yatýrýmlarý (Foreign Direct Investment- FDI) ile kabuk deðiþtirmeye baþlamýþtýr. Yabancý sermaye yatýrýmlarý üzerine yapýlan çalýþmalar bu yatýrýmlarýn etkilerini tartýþýrken çeþitli görüþler savunmaktadýr. Ancak, bu yatýrýmlar, geliþmekte olan ülkelerde geleneksel olmayan gýda ihracatý için en önemli itici güç olmuþtur. Yabancý sermaye yatýrýmlarýnýn genellikle verimlilik, inovasyon ve endüstri yoðunlaþmasý üzerindeki olumlu etkileri incelenmektedir. Ayrýca, bu yatýrýmlarýn yetersiz beslenme ve gýda güvenliði konularýyla ilgili olarak geliþmekte olan ülkelerin gýda rejimleri üzerinde de önemli etkileri bulunmaktadýr. Dünya genelinde gýda iþleme sanayiinin aldýðý yabancý sermaye yatýrým miktarý ve türü çeþitlilik göstermektedir. Amerika Birleþik Devletlerinde (ABD) endüstrinin geleneksel olarak kuvvetli bir uluslararasý görüntüsü vardýr, fakat lider firmalarýnýn ve ürünlerinin küreselleþmesi iç pazarlarýnýn olgunlaþmasýný hýzlandýrmýþtýr. Düzenleme rejimlerinin deðiþmesi ve küresel markalarýn geliþtirilmesine bu olgunlaþmaya örnek olarak vermek mümkündür. Gýda iþleme sanayii verilerine göre, ABD firmalarýnýn %40ý dünyanýn ilk 50 firmasý arasýnda yer almaktadýr ve bu þirketler dünyanýn en büyük gýda ve içecek ihracatçýsý ve ithalatçýlarýdýrlar. Bu þirketlerin 2000 yýlýnda ihracatlarý 30 milyar, ithalatlarý ise 37 milyar ABD dolarý civarýndadýr (Wilkinson, 2004). 1990lý yýllarýn ortalarýndan beri, ABD gýda iþleme sanayi firmalarý için doðrudan yabancý sermaye yatýrýmlarý, ihracattan daha önemli bir hale gelmiþtir. 1998 yýlýnda 174 Amerikan doðrudan yabancý sermaye yatýrýmlarý 33.9 milyar ABD dolarý düzeyinde gerçekleþmiþtir. Yabancý þirketler tarafýndan yapýlan satýþlarla bu rakam toplamda 133,1 milyar ABD dolarýna ulaþmýþtýr. 1995 ve 1998 yýllarý arasýnda yabancý þirket sayýsý 764ten 823e yükselmiþtir. Yabancý þirketlerin iliþkisi tarýmdan ziyade ortak giriþim (joint venture) olarak gerçekleþmiþtir. Doðrudan yabancý sermaye yatýrýmlarýnýn %75i üç temel ticaret bölgesinde konumlanmýþtýr. Bu bölgeler AB, NAFTA ve Latin Amerikanýn güney kýsmýdýr. ABdeki gýda ve içecek sanayiinin ticaret fazlalýðý söz konusudur. 2001 yýlýnda ihracatý 45 milyar Avro, ithalatý 36,4 milyar Avro kadardýr. ABD 9 milyar, Japonya 3,7 milyar, Ýsviçre 2,6 milyar ve Rusya 2,6 milyar ile ihracatta baþý çeken ülkeler arasýnda yer almaktadýr. Ýthalatýn %30u ise Brezilya, ABD ve Arjantinden gelmektedir (Wilkinson, 2004). Sadece dört Avrupa firmasý satýþ hacimleri açýsýndan dünyanýn en büyük 15 gýda firmasý arasýndadýr; Nestle (1), Unilever (5), InBev (13), Heineken (14), Danone (11) ve Diageo (15). Bu listede ABDden 9 firma vardýr. Ancak, listeye giremeyen firmalar ise yine dünyanýn bilinen gýda üreticileridir (Cadbury Schweppes, Tate and Lyle, Parmalat gibi). Bu firmalarýn uluslararasý görünümü de dünya genelinde önem arz etmektedir. Avrupadaki yabancý sermaye yatýrýmlarý 1980lerde ABD dolarýnýn durumundan dolayý ABDye gitmiþtir. Ancak, tek pazar olgusunun 1990larda biçimlenmesinden sonra bu yatýrýmlar AB içinde kalmýþtýr. Son zamanlarda, yatýrýmlar yeni üyelere ve eski Sovyetler Birliði ülkelerine kaymaktadýr. Geliþmekte olan ülkelerde gýda iþleme sanayiinin önemi ihracata yönelik büyüme stratejileri ile birlikte öne çýkmaktadýr. Dört geliþmekte olan ülke, Arjantin, Brezilya, Malezya ve Tayland dikkate alýndýðýnda, bu ülkelerin iþlenmiþ gýda ihracatýnýn %40ýný gerçekleþtirdikleri görülmektedir. Bu listeye Þili, Endonezya, Türkiye, Tunus, Guatemala, El Salvador ve Sri Lanka ilave edilmesi ile oran daha da artmaktadýr. 3.2.2. Türkiyede Yabancý Sermaye Yatýrýmlarý ve Gýda Ýþleme Sanayii Türkiyeye gelen yabancý sermaye yatýrýmlarý 1980lerin baþlarýnda uygulanmaya baþlayan serbestleþme programlarý ile birlikte artmaya baþlamýþtýr. Ýthal ikameci politikalar yerine daha dýþa açýk ekonomik politikalarýn benimsenmesi, serbest pazar ekonomisine geçiþ ve devlet müdahalesinin azaltýlmasý gibi önlem ve uygulamalar 175 ihracatýn geliþmesine ve yabancý yatýrýmcýlarýn Türkiyeye yönelik ilgisinin artmasýna neden olmuþtur (Erdal ve Tatoðlu, 2002). Türkiyenin iç pazar potansiyeli ve Avrupa, Orta Asya ve Orta Doðu pazarlarý için stratejik konumu, yabancý sermayeyi çeken önemli unsurlardýr. ABD hükümeti de Türkiyenin hýzla geliþen ekonomisini ve artan nüfusunu dikkate alarak En Büyük 10 Geliþen Pazar listesine Türkiyeyi de Çin, Hindistan, Rusya ve Brezilya ile birlikte dahil etmiþtir. Yabancý sermaye yatýrýmlarýnda yaþanan önemli artýþlara raðmen, dünya çapýnda genel bir deðerlendirme yapýldýðýnda, gýda sanayii de dahil olmak üzere tüm sektörlere gerçekleþen sermaye akýþý, Uzak Doðu ve Latin Amerika gibi yeni geliþen bölgelerin ülkelerine oranla düþük kalmaktadýr (Tatoðlu ve Glaister, 2000). Fakat, yabancý sermayenin Türkiyeye olan ilgisinin artabileceðini söylemek mümkündür. AT Kearney danýþmanlýk þirketinin oluþturduðu Yabancý Sermaye Güven Endeksi deðerlendirmelerinde Türkiye 2002 yýlýnda ilk 25 ülke arasýna giremezken, 2003 yýlýnda endeksin 24. sýrasýnda yer almýþtýr (Capital, 2004). 2005 yýlýnda Türkiyeye olan uluslararasý doðrudan yatýrýmlar 2004 yýlýna göre yaklaþýk 3.5 kat artýþ göstererek 9,7 milyar ABD dolarýna ulaþmýþtýr. Bu tutarýn 7,9 milyar ABD dolarlýk kýsmý sermaye transferi, kalan 1,8 milyar ABD dolarlýk bölümü ise yurtdýþýnda yerleþiklerin Türkiyede gayrimenkul alýmlarý sonucu oluþmuþtur (YSGM, 2006). Ocak 2006 itibarýyla Türkiyede faaliyet gösteren toplam 258 yabancý sermayeli gýda ürünü ve içecek imalatý þirketi bulunmaktadýr. Ýmalat sanayine yönelen yabancý sermayeli þirketlerin % 10u, Türkiyeye yatýrým yapan tüm yabancý sermayeli þirketlerin ise % 2si gýda iþleme sektörüne yatýrým yapmaktadýr. (Tablo 3.4.). Söz konusu bu yatýrýmlarýn sermaye büyüklüðüne göre, 2002 ve 2006 yýllarý arasýnda tüm imalat sanayiine yapýlan 1,463 milyar ABD dolarlýk yatýrýmýn 363 milyon ABD dolarlýk (%25) kýsmýný gýda alt sektörleri çekmiþtir. 11,108 milyar ABD dolarlýk toplam yabancý sermaye yatýrýmýnýn ise yüzde 3lük bir kýsmý gýda sektörüne yönelmiþtir. Türkiyeye yatýrým yapan þirketleri incelediðimizde, 2002 yýlýnda dünya çapýnda en büyük 15 çok uluslu gýda þirketi sýralamasýna giren 7 yabancý sermayeli þirketi (Nestlé, Kraft Foods, Unilever, Pepsi Co., Cargill, Coca-Cola, Danone) Türkiyede çok uzun yýllardan beri faaliyette olduðu görülmektedir. (Tablo 3.4.). 176 177 116 153 91 70 105 27 17 Tekstil Ürünleri Ýmalatý 24 Kimyasal Madde ve Ürünlerin Ýmalatý 29 B.Y.S. Makine ve Teçhizat Ýmalatý 31 B.Y.S. Elektrikli Makine Ýmalatý 34 Motorlu Kara Taþýtý vb. Ýmalatý 36 Mobilya Ýmalatý; B.Y.S. Diðer Ýmalat 455 1 4,192 * Geçici Veriler (Ocak 2006 itibarýyla) Kaynak: T.C. Merkez Bankasý -- 1 -- 15 5 -- -- 58 Uluslararasý Örgütler ve Temsilcilikleri Kamu Yönetimi ve Savunma Evlerde Yaptýrýlan Hizmet Ýþleri 16 Gayrimenkul Kiralama ve Ýþ Faaliyetleri 8 45 60 244 Mali Aracý Kuruluþlarýn Faaliyetleri Diðer Toplumsal Hizmet Faaliyetleri 79 Ulaþtýrma, Haberleþme ve Depolama 39 153 9 280 Oteller ve Lokantalar 44 475 Toptan ve Perakende Ticaret, 9 10 Saðlýk Ýþleri ve Sosyal Hizmetler 1,471 Ýnþaat 38 2 14 12 9 11 3 8 97 10 6 2000 Eðitim Hizmetleri 49 144 Elektrik, Gaz ve Su 492 126 Diðer Ýmalat 1,180 67 Madencilik ve Taþocakçýlýðý 15 Gýda Ürünleri ve Ýçecek Ýmalatý 11 Balýkçýlýk Ýmalat Sanayii 61 1954 1999 Tarým, Avcýlýk ve Ormancýlýk Sektörler 484 -- -- 13 4 3 -- 43 6 48 53 179 25 5 29 3 11 14 6 7 12 7 89 8 2 6 2001 495 -- -- 11 7 -- -- 41 14 43 43 206 20 5 31 6 7 5 7 6 13 8 83 17 1 4 2002 1105 -- 1 41 20 7 3 87 13 92 61 434 30 8 85 12 17 22 20 27 66 17 266 13 2 27 2003 2129 -- -- 42 29 12 3 235 7 218 77 920 138 15 118 28 18 19 29 45 62 50 369 32 2 30 2004* Yabancý Sermayeli Þirket Sayýsý 2825 2 1 79 54 18 9 523 21 267 179 792 336 10 175 44 18 19 33 38 83 40 450 46 6 32 2005* 119 -- 1 4 -- 1 1 35 2 7 10 25 19 1 5 21 -- 2 -- -- 2 2 13 -- -- -- 2006* Ocak 11,804 3 4 265 163 50 32 1,266 150 1,000 937 4,180 721 103 973 24 190 163 195 287 357 258 2,547 193 24 166 16542006/ Ocak* Toplam 622 -- -- 84 5 0 -- 0 260 1 0 89 3 68 19 -- 33 2 13 9 10 14 110 2 -- -- 2002 745 -- -- 10 23 0 -- 6 51 2 4 92 8 86 14 2 145 4 17 9 8 249 448 14 -- 1 2003 1245 -- -- 36 53 0 -- 3 69 639 1 103 23 69 38 -- 35 2 8 39 14 32 168 75 2 4 2004* 843 -- -- 71 74 17 -- 11 3,970 3,350 18 46 108 4 216 4 49 14 12 173 184 62 714 44 -- 5 2005* 264 -- -- 0 5 0 -- 0 3 10 0 -- 13 3 8 -- 3 -- 5 1 -- 6 23 7 -- -- 2006* Doðrudan Yabancý Sermaye Giriþi (Milyon $) Tablo 3.4. Yýllar Ýtibarýyla Yabancý Sermayeli Þirket Sayýsý ve Yatýrým Tutarý Tablo 3.5: 2002 Yýlýnda Dünya Çapýnda En Büyük 15 Çok Uluslu Gýda Þirketi ve Türkiyedeki Faaliyetleri Ciro (M $) Nestlé S.A. Ýsviçre 2002 50,841 1875den beri Türkiyede 65,500 1927de ilk çikolata fabrikasýný kurdu (2003) Satýn almalarla ürün yelpazesini çeþitlendiriyor (Etsu, Mis Süt, Sansu, DanoneSA-Tikveþli) Kraft Foods Inc. ABD 29,723 1993 Marsa KJS ortaklýðý ile (Altria) Türkiyede yatýrým yapýyor 2000de KraftSA pazarlama ortaklýðý kuruluyor 2002de Sabancý KraftSAdan çýkýyor 2005de Kraft MarSAdaki hisselerini Sabancýya devrediyor Unilever plc Hollanda 27,883 1952den beri Türkiyede ConAgra Inc. ABD 27,630 - PepsiCo Inc. ABD 25,112 1964 yýlýndan beri Türkiyede Archer Daniels Midlands ABD 23,454 - Tyson Foods ABD 23,285 - Cargill Inc. ABD 21,500 1960dan beri çeþitli ortaklýklarla Türkiyede faaliyet gösteriyor 1986da beri kendi adýyla faaliyet gösteriyor Coca-Cola Co. ABD 19,564 1964den beri Türkiyede Kanada 17,598 - Mars Inc. ABD 16,200 - Danone Fransa 13,799 DanoneSA Danone Sabancý ortaklýðý olarak George Weston Ltd 1997de pazar girdi 2003de Sabancýnýn hisselerini satýn aldý Anheuser-Busch Inc. Diageo plc ABD 13,566 - Ýngiltere 13,547 - ABD 12,690 - Bunge Limited Toplam ilk 15 336,392 Kaynak: Agrodata (1998 2003) Gýda iþleme sanayiinde faaliyet gösteren þirket sayýlarýný daha yakýndan incelediðimizde, Hazine Müsteþarlýðý Yabancý Sermaye Genel Müdürlüðü tarafýndan hayvancýlýk, su ürünleri, bitkisel üretim ve gýda ticareti alt sektörlerinde sýnýflandýrýlan fakat ayný zamanda gýda iþleme alt sektöründe de faaliyet gösteren þirketleri de hesaba kattýðýmýzda 2003te 173 olan yabancý sermayeli þirket sayýsýnýn 219a ulaþtýðýný görmekteyiz. Temmuz 200326 itibarýyla gýda ve içki sektöründe toplam yabancý sermaye 26 17.06.2003 tarihinde yürülüðe giren 4875 sayýlý Doðrudan Yabancý Yatýrýmlar Kanunu ile yabancý sermayeli þirketlerin ve þubelerin kuruluþu ve faaliyetlerine iliþkin izin sistemi kaldýrýlmýþ olduðundan izine dayalý istatistikler Hazine Müþteþarlýðý tarafýndan artýk yayýnlanmamaktadýr. 178 tutarý 481,048,125 milyon TLdir. Sektörün tüm yabancý sermayenin sadece %6.28ini çektiðini de söylemek mümkündür. Sektöre yapýlan yabancý sermayeli yatýrýmlarýn yýllar itibarýyla artan bir trend izlediðini eklemekte de fayda vardýr (Þekil 3.8.). Fakat yýllar itibarýyla Türkiyenin çektiði yabancý sermayeli þirket sayýsý farklýlaþmaktadýr (Þekil 3.9.). Tablo 3.6. Gýda Sanayiinde Yabancý Sermaye Yatýrýmlarý (30 Haziran 2003 itibarýyla þirket sayýsý ve toplam sermaye akýþý) Firma Adedi Mevcut Yabancý Sermaye* Toplam Yabancý Sermaye Ýçindeki Payý (%) Þirketlerin Toplam Sermayesi Toplam Sermaye Ýçindeki Yabancý Sermaye Payý (%) Gýda 168 466,724,036 6.09 694,802,214 67.17 Ýçki 5 14,324,089 0.19 15,339,644 93.38 173 481,048,125 6.28 710,141,858 68.00 Sektörler Toplam * milyon TL Kaynak: Hazine Müsteþarlýðý Yabancý Sermaye Genel Müdürlüðü Þekil 3.8: Gýda Sanayii Yabancý Sermayeli Þirketler (1954-2003) 10 Ortalama Net Kar 5 0 -5 -10 -15 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005 YILLAR Kaynak: Merkez Bankasý verilerinden yararlanarak tarafýmýzca hazýrlanmýþtýr Þekil 3.9: Yýllar Ýtibarýyla Gýda Sanayiine Yatýrým Yapan Yabancý Sermayeli Þirketler (1954-2003) 20 15 10 ÞÝRKET SAYISI 5 0 1954 1970 1965 1983 1981 1987 1985 1991 1989 YILLAR 1995 1993 1999 1997 2003 2001 Kaynak: Merkez Bankasý verilerinden yararlanarak tarafýmýzca hazýrlanmýþtýr 179 Örneðin, 1997de 15 olan yabancý sermayeli þirket giriþ sayýsýnýn 1998 ve 1999da 6 ve 9a düþtüðünü, 2000de 13e çýkan bu sayýnýn krizin muhtemel etkileriyle tekrar bir düþüþ trendi içine girdiðini gözlemlemekteyiz. Diðer bir deyiþle, sektöre yatýrým yapan yabancý sermayeli þirketlerin sayýsý istikrarlý bir þekilde artmamaktadýr. Þirketlerin yatýrým yapma kararlarýný makroekonomik göstergelere göre gözden geçirdiklerini ve genelde kriz dönemlerinde yabancý sermaye akýþýnda duraklamalar ve azalmalar yaþandýðýný söylemek mümkündür. Her ne kadar Tatoðlu ve Glaister (2000) tarafýndan gerçekleþtirilen ve Türkiyenin yabancý þirketler tarafýndan yatýrým yeri olarak tercih edilmesini etkileyen faktörler araþtýrmasýnda pazar büyüklüðü, karlarýn yurtdýþýna transfer edilebilirliði ve yabancý sermaye ile ilgili hükümet politikalarý gibi pazar potansiyeli ve ev sahibi ülke yönetiminin yabancý sermayeye karþý olan tutumlarý gibi faktörlerin kalifiye yerel personelin bulunabilirliði, endüstrideki rekabet düzeyi, müþterilerin satýn alma gücü, ülkedeki altyapý olanaklarý ve düzeyi, ekonomik istikrar ve politik istikrar gibi faktörlerin önünde yer aldýðý belirlenmiþse de, özellikle ekonomik istikrar tüm diðer faktörleri yakýndan etkileyen anahtar faktör olarak karþýmýza çýkmaktadýr. Nitekim Ok (2004), Türkiyedeki yabancý yatýrýmcýlarýn ekonomik ve politik istikrarsýzlýðý yabancý yatýrýmlar için en önemli engel olarak tanýmladýklarýný belirlemiþtir. Dolayýsýyla sektörde faaliyet gösteren yabancý sermayeli þirket sayýsýnýn yýllar itibarýyla hýzlý artýþý bir ölçüde frenlenmektedir. Gýda sektörünün yabancý sermaye yapýsýný incelediðimizde yüzde 100 yabancý sermayeli yatýrýmlar % 36lar düzeyinde kaldýðýný görebiliyoruz (Tablo 3.7). Sektörde yabancý ülke uyruklu þirketlerin aðýrlýklý olarak Türk ortaklarla birlikte ortak giriþim (joint venture) yapýsýnda faaliyet gösterdiðini (%64.2) ve yabancý-Türk ortaklýðý þeklinde kurulmuþ þirketlerin yarýsýna yakýn kýsmýnda ise yabancý þirketlerin azýnlýk paya sahip olduðunu söyleyebiliriz. Yabancý þirketler Türkiyeye yatýrým yapma þekli olarak aðýrlýklý olarak ortak giriþimi tercih etmektedirler. Gýda sektöründe de ayný yapýnýn korunduðunu söyleyebiliriz. Yabancý þirketlerin Türkiyede yerel ortaklarla birlikte yatýrým yapmalarýnýn en önemli nedenleri arasýnda teknolojilerini koruma, kalite güvencesi ve kontrolü saðlama, riski paylaþma, pazara hýzlý nüfus edebilme, yerel ortaðýn kimliði, ünü, yerel pazar bilgisi ve deneyiminden, gibi faktörlerin yattýðýný söyleyebiliriz (Demirbað ve diðerleri, 1995; Erden, 1997 ve Tatoðlu ve Glaister, 2000). 180 Tablo 3.7. Yabancý Sermayeli Gýda Þirketlerinde Yabancý Sermaye Yapýsý Yabancý Uyruklu Þirket Ortaklýk Durumu % Ortak Giriþim (joint venture) 64.2 Yabancý Azýnlýk Ortak (%49dan az) 30.6 Eþit Ortak (%50-50) 15.0 Yabancý Çoðunluk Ortak (%51-94 arasý) 18.5 Doðrudan Yabancý Sermaye Yatýrýmý ( %95ten fazla) 35.8 Kaynak: Hazine Müsteþarlýðý Yabancý Sermaye Genel Müdürlüðü verilerine dayanýlarak tarafýmýzdan hazýrlanmýþtýr Þekil 3.10. Yabancý Sermayeli Gýda Þirketlerinde Yýllar Ýtibarýyla Yabancý Sermaye Yapýsý Kaynak: Hazine Müsteþarlýðý, Merkez Bankasý ve ISO 500 verilerine dayanýlarak tarafýmýzdan hazýrlanmýþtýr Sektördeki yabancý sermayeli ortak giriþimlerin yüzde 74ünde sadece bir tek yabancý ortak bulunmaktadýr. Yüzde 100 doðrudan yabancý sermaye yatýrýmlarýnýn ise sadece yüzde 51i tek bir þirket tarafýndan yapýlmaktadýr27. Ayrýca birkaç yabancý uyruklu þirketi bir araya gelerek ortaklýk veya doðrudan yatýrým þeklinde de Türkiyede faaliyet göstermektedirler. Yabancý ortak sayýsýnýn 6ya kadar çýktýðý da gözlenmektedir. Ortaklarýn uyruðuna baktýðýmýzda ise, yabancý sermeyeli þirketlerde yabancý sermaye yatýrým veya katýlýmýnýn daha çok AB ülkelerinden geldiðini söylemek mümkündür (Tablo 3.8.). Bu durum sadece gýda sektörü için deðil yabancý sermaye yatýrýmýnýn gerçekleþtirildiði tüm diðer sektörler için de geçerlidir. Bu ülkeler içinde de diðer sektörlerde olduðu gibi Almanya ön plana çýkmaktadýr. Türkiyeye gýda alanýnda yatýrýmda AB ülkelerinin, Yakýn ve Orta Doðu ülkeleri takip etmektedir. Genelde ayný grup veya þirketin iþtirakleri sermayeye farklý oranlarda katýlarak ortak olmaktadýr. 181 Þekil 3.11. Gýda Þirketlerinde Yabancý Ortak Sayýsýnýn Ortaklýk Türüne Göre Daðýlýmý Kaynak: Hazine Müsteþarlýðý Yabancý Sermaye Genel Müdürlüðü verilerine dayanýlarak tarafýmýzdan hazýrlanmýþtýr Tablo 3.8. Yabancý Sermayeli Gýda Þirketi Sayýsýnýn Ülkelere göre Daðýlýmý Ülkeler AB Ülkeleri (25) Almanya Hollanda Ýngiltere Fransa Ýtalya Diðer AB Ülkeleri Diðer Avrupa Ülkeleri Ýsviçre Rusya Federasyonu Kuzey Afrika Ülkeleri Kuzey Amerika ABD Kanada Yakýn ve Orta Doðu Ülkeleri Ýran Irak Suriye Suudi Arabistan Azerbaycan Diðer Diðer Karma % 57,3 18,5 8,7 6,9 2,9 9,2 11,1 7,5 5,2 2,3 2,4 9,8 9,2 0,6 10,5 3,5 0,6 0,6 2,9 0,6 2,3 1,8 10,4 Kaynak: Hazine Müsteþarlýðý Yabancý Sermaye Genel Müdürlüðü verilerine dayanýlarak tarafýmýzdan hazýrlanmýþtýr 182 Gýda sektöründe faaliyet gösteren yabancý sermayeli þirketlerin Türkiyede bölgesel daðýlýmýna baktýðýmýzda, bu yatýrýmlarýn Marmara bölgesinde yoðunlaþtýðýný (Tablo 3.9) ve Marmara bölgesine yapýlan yatýrýmlarýn daha çok doðrudan yabancý sermaye yatýrýmý þeklinde gerçekleþtirildiðini gözlemlemekteyiz. Tablo 3.9. Gýda Sektörü Yabancý Sermaye Yatýrýmlarýnýn Bölgesel Daðýlýmý Bölgeler Marmara Ege Akdeniz Karadeniz Ýç Anadolu Güneydoðu Anadolu Toplam % 56.6 16.8 10.4 1.7 11.6 2.9 100 Kaynak: Hazine Müsteþarlýðý Yabancý Sermaye Genel Müdürlüðü verilerine dayanýlarak tarafýmýzdan hazýrlanmýþtýr Þekil 3.12. Yabancý Sermayeli Gýda Þirketlerinin Yatýrým Türlerine Göre Bölgesel Daðýlýmý Kaynak: Hazine Müsteþarlýðý Yabancý Sermaye Genel Müdürlüðü verilerine dayanýlarak tarafýmýzdan hazýrlanmýþtýr Türkiyenin en baþarýlý 500 sanayi iþletmesinin listelendiði Ýstanbul Sanayi Odasý (ÝSO) sýralamasýnda ise gýda iþleme sanayiinde 2004 yýlýnda faaliyet gösteren 22 yabancý sermayeli þirket olduðunu görmekteyiz. Bu þirketlerde yabancý sermaye paylarý çok farklýlýk göstermektedir. Söz konusu þirketlerin % 27si doðrudan yabancý sermaye yatýrýmý iken %27sinde ise yabancý sermaye katýlýmý yüzde 10un altýnda kalmaktadýr (Tablo 3.10). % 100 yabancý sermaye yatýrýmý olarak nitelendirdiðimiz þirketlerin yarýsýnýn (Filiz, Tuborg ve Yudum) da satýn alma yoluyla yabancý sermaye yapýsýna dönüþtüðünü söylemek mümkündür. 500 büyük sanayi þirketi sýralamasýnda yer alan yabancý sermayeli þirketlerin bu listede yer alan tüm gýda iþleme sanayi þirketlerinin gerçekleþtirdikleri toplam cironun % 26.39unu, yarattýklarý katma deðerin ise % 26.17sini gerçekleþtirmektedirler. Tüm ÝSO 500 sanayi kuruluþlarý için bu oranlar % 3.4 ve % 2.3tür. 183 Tablo 3.10. ÝSO 500deki Yabancý Sermayeli Gýda Þirketleri (2004) Yabancý Þirketin Adý 28 Sermaye Payý Coca-Cola Ýçecek 39.99 Unilever Cirosunun Katma Deðerinin Cirosunun Katma ÝSO 500 Gýda ÝSO 500 Gýda ÝSO 500 Deðerinin Sektörü içindeki Sektörün içindeki içindeki ÝSO 500 Yeri (%) yeri (%) Yeri (%) içindeki yeri (%) 3.6 4.69 0.469 0.425 99.98 2.6 2.30 0.338 0.208 Üstün Gýda 38 2.38 1.57 0.310 0.142 Ülker Gýda 28.97 1.97 2.31 0.257 0.209 Tat Konserve 8.24 1.89 0.48 0.247 0.043 C.P.Standart 100 1.89 1.13 0.247 0.102 Banvit 2.5 1.80 0.57 0.234 0.051 Marsa 49 1.58 2.77 0.206 0.251 Kent 65.36 1.25 1.42 0.163 0.128 Beypi 5.08 1.13 0.33 0.147 0.030 70 0.67 - 0.087 - Uçak Servisi 58.75 0.66 1.92 0.086 0.173 Yudum Gýda 100 0.64 0.34 0.084 0.030 50 0.61 0.80 0.079 0.072 Progýda PNS Türk Tuborg 95.65 0.52 3.90 0.068 0.353 Aytaç 8.4 0.50 - 0.066 - Fresh Cake 50 0.49 0.34 0.065 0.030 6.22 0.47 0.54 0.062 0.048 6 0.45 0.10 0.059 0.008 Filiz Gýda 100 0.45 - 0.059 - PerfettiVan Melle 100 0.37 0.40 0.049 0.036 14.65 0.36 0.25 0.047 0.022 Toplam 26.39 26.17 Kaynak: ÝSO verilerine dayanýlarak tarafýmýzdan hazýrlanmýþtýr 3.437 2.370 Tam Gýda Karin Gýda Penguen Gýda Yabancý sermayeli þirketlerin ÝSO Türkiyenin 500 Büyük Sanayi Kuruluþu sýralamasýndaki geliþimine bakacak olursak, 1993te 9 olan yabancý sermayeli þirket sayýsý 2004 itibarýyla 22ye ulaþmýþtýr ve genel olarak bu rakam artma eðilimindedir. ÝSO 500 listesinde yer alan yabancý sermayeli þirketlerin yarattýklarý toplam ciro ve katma deðerin, ÝSO 500 tüm gýda iþletmeleri, tüm yabancý sermayeli þirketler ve ÝSO 500 içindeki paylarý Tablo 3.11de özetlenmiþtir. Genel olarak bu oranlarda gözlenen istikrarlý artýþ 1998 ve 2000-2001 krizlerinden olumsuz etkilenmiþ ve yabancý sermayeli gýda þirketlerinin ÝSO 500 genel ve gýda sektörü içindeki payý düþmüþtür. Fakat, 2003 yýlý itibarýyla eski oranlar ve artýþ trendi tekrar yakalanmýþtýr. 28 Adýný açýklamayan ve verilerini vermeyen (Adana ve Ýstanbulda faaliyet gösteren toplam 2 þirket) þirketler tablo kapsamý dýþýnda tutulmuþtur. 184 185 11 10 15 18 21 24 21 23 26 26 22 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 546,741,186,000 114,200,281,000 138,441,396,000 181,141,674,000 116,413,800,000 63,830,014,000 19,458,856,000 9,468,826,383 4,446,533,635 2,018,540,957 5,041,117,376,000 1,262,883,687,000 5,079,324,355,000 1,060,640,960,000 2,325,734,279,000 1,146,068,630,000 584,538,851,000 810,958,856,000 574,867,397,000 293,589,000,000 87,058,252,000 38,307,840,373 19,938,595,980 8,786,597,773 26.39 30.24 21.32 14.07 11.48 22.21 21.00 20.56 13.26 10.60 10.22 8.03 Kaynak: ÝSO verilerine dayanýlarak tarafýmýzdan hazýrlanmýþtýr 9 1993 26.17 13.59 8.81 3.72 8.21 11.39 16.87 13.01 8.63 9.11 6.008 6.70 6.99 11.14 7.47 6.29 2.33 3.245 11.23 9.51 6.50 5.44 6.06 4.42 4.62 9.10 6.99 2.81 11.03 14.63 8.30 7.65 5.65 5.35 6.62 3.98 Yabancý Sermayeli ÝSO 500 ÝSO 500 Yabancý Yabancý Yabancý Sermayeli ÝSO 500 Yabancý ÝSO 500 Gýda Sektörü Gýda Sektörü Sermayeli Þirketler Gýda Þirketlerinin Sermayeli Gýda Þirketlerinin Toplam Cirosu Sermayeli Þirketler Yýl Toplam Toplam Katma Toplam Cirosu Gýda Þirketi Toplam Cirosu Ýçindeki Payý Toplam Katma Deðeri Katma Deðeri Deðer içindeki Payý içindeki Payý Sayýsý (%) Ýçindeki Payý (milyar TL) (%) (%) (milyar TL) 3.437 4.98 2.37 1.67 7.65 10.01 3,24 2.62 1.55 1.33 4.6 1.08 ÝSO 500 Toplam Cirosu Ýçindeki Payý (%) 2.370 2.32 1.47 0.60 1.68 2.205 2.14 1.73 1.09 1.11 1.04 0.877 ÝSO 500 Toplam KD Ýçindeki Payý (%) Tablo 3.11. ÝSO 500de Yer Alan Yabancý Sermayeli Gýda Þirketlerinin Ciro ve Katma Deðer Ýçindeki Payý (1993- 2004) 3.2.3. Gýda Sektörü Yeniden Yapýlanma Ýþlemleri Yeniden yapýlanma iþlemleri, özellikle þirket satýn almalarý ve birleþmeleri þeklinde gerçekleþen yatýrýmlar, dünyada 1980li yýllarýn ortalarýndan itibaren gýda þirketlerinin büyüme stratejilerini uygulamak için en fazla kullandýklarý yöntem olarak karþýmýza çýkmaktadýr. Türkiyede de gýda sektöründe tüm diðer sektörlerde olduðu gibi rekabeti farklýlaþtýran þirket yeniden yapýlanma iþlemleri olarak adlandýrabileceðimiz birleþme, satýn alma, ortaklýk ve iþbirlikleri gözlemlemekteyiz. Gýda sektöründeki yeniden yapýlanmalarý sistematik olarak izlememiz veri eksiklikleri nedeniyle mümkün olamamaktadýr. Yabancý sermaye hareketleri açýsýndan baktýðýmýzda ise, gýda iþleme sanayiinde yabancý sermaye yatýrýmlarý ve ortaklýklarýnýn29 arttýðýný belirtmiþtik. Hazine Müsteþarlýðý verilerine göre Temmuz 2003 itibarýyla gýda iþleme sektöründe faaliyet gösteren 217 yabancý sermayeli þirket bulunmaktadýr ve bunlarýn sadece % 36sý yüzde yüz yabancý sermaye yatýrýmý geri kalaný ise Türk þirketleri ile ortaklýk þeklinde gerçekleþmektedir. Yabancý þirketlerin gittikçe artan oranda doðrudan yatýrým seçeneðini tercih etmektedirler. Özellikle Türk sermayeli þirketlerin gýda sanayi þirketlerine yaptýklarý yeni yatýrýmlarý gözlemekte zorluklarla karþýlaþmaktayýz. Fakat gerek yerli gerekse yabancý þirketler tarafýndan 2003 ve 2005 yýllarý arasýnda gerçekleþtirilen birleþme ve satýn alma operasyonlarýný incelediðimizde30 genelde bu tür operasyonlarýn 2005 itibarýyla azalmýþ olduðu saptýyoruz (Tablo 3.12). 2003te tüm sektörler çapýnda gerçekleþtirilen 70 operasyonun 15i gýda sektörü þirketleri ile ilgiliyken, 2005te bu oran 178 operasyonda 10a düþmüþtür. Gýda þirketleri deðeri açýklanmýþ satýn alma ve birleþme iþlemlerinin toplam tutarý 2003, 2004 ve 2005 yýllarý için sýrasýyla 522,96; 31,42 ve 198,93 milyon ABD dolarýdýr. 2003 yýlýndaki yüksek iþlem tutarý Tekel içki bölümünün özelleþtirilmesi ve Sabancý Grubunun hisselerini Gervais Danone Grubuna devretmesi ve Danone þirketinin Nestlé þirketinin süt grubunu satýn almasýndan kaynaklanmaktadýr. Ýþlem türleri açýsýndan gýda sektörü birleþme ve satýn alma iþlemlerini incelediðimizde, 2003-2005 döneminde þirket birleþmelerinin çok az sayý ve tutarda olduðunu görmekteyiz. 2000li yýllarýn baþlarýnda önemli gýda grup þirketlerinin (örneðin, Yaþar Holding Pýnar Grubu, Koç Holding Tat Konserve, Anadolu Efes Grubu, Ülker Grubu, Tahincioðlu Holding Kent Þirketi) bünyelerinde yer alan þirketlerinin operasyonlarýný 29 Söz konusu yatýrýmlar yeni yatýrým olabileceði gibi satýn alma veya sermayeye katýlým þeklinde de gerçekleþebilmektedir. 30 ISI Emerging Market veri bankasýnýn bilgilerine dayanarak (www.securities.com) bu inceleme yapýlmaktadýr. Fakat bu alanda veri bankalarý arasýnda da bazý tutarsýzlýklar söz konusudur. Örneðin Ernst & Young Danýþmanlýk Þirketinin yayýnladýðý Birleþme ve Satýn Alma Ýþlemleri 2004 Raporuna göre Türkiyede 2004 yýlýnda toplam 91 adet açýklanmýþ iþlemin toplam deðeri 2,5 milyar ABD dolarýdýr. ISI Emerging Market veri bankasý ise toplam tutarý 3,899 milyar ABD dolarý olan 118 birleþme ve satýn alma iþlemi açýklamaktadýr. Daha kapsamlý olmasý nedeniyle incelememiz bu veri bankasý bilgileriyle gerçekleþtirilmiþtir. 186 etkinleþtirmek için birleþtirdikleri ve yeniden yapýlandýrdýklarýný gözlemliyoruz. Fakat bu operasyonlar ayný þirket grubu içinde gerçekleþtiði için tablolarýmýzda yer almamaktadýr. Diðer bir dikkat çekici unsur ise, özellikle 2004 yýlýnda özelleþtirme kapsamýndaki satýþlarýn ön plana çýkmasýdýr. Bu yýlda gerçekleþtirilen operasyonlarýn sayý olarak % 56sý, tutar olarak da % 90a yakýn kýsmý özelleþtirme þeklinde gerçekleþmiþtir. Bir baþka önemli bulgu gýda sektöründe Türk þirketlerinin birleþme ve satýn alma faaliyetlerinde ön planda olduklarýdýr. 2003 yýlýnda gerçekleþen 15 faaliyetin 8inde, 2004te gerçekleþen 9 faaliyetin tamamýnda ve 2005 te gerçekleþen 10 faaliyetin 7sinde satýn alan taraf bir Türk yatýrýmcýsý olmuþtur. Yabancý þirketlerin bu alandaki ilgileri oldukça düþüktür. Az sayýda iþlem gerçekleþtiren yabancý þirketler arasýnda Avrupalý þirketler ön planda görülmektedir. Genel olarak gýda sanayiinde gerçekleþen yapýlanma iþlemlerine odaklanýldýðýnda (Tablo 3.13) bu faaliyetlerin dikey entegrasyonu saðlayacak satýn almalarýn ve özelleþtirmelerin, grup ve holding içi þirket birleþmelerinin ve yatay çeþitlendirme için þirketlerin baþarýlý ama bazen de nostaljik markalarý satýn aldýklarýný (örneðin Çoban yoðurtlarý, Çamlýca gazozu, Ömür piliçleri, Mavi ve Yeþil diyet ürünleri) gözlemlenmiþtir. Tablo 3.12. Gýda Sektörü Birleþme ve Satýn Almalar (2003-2005) Operasyon Þekli Hedef Þirket Satan Þirket Satýn Alan Þirket Satýn alan Satýn þirketin alýnan pay ülkesi Ödenen tutar (milyon $) 2003 Satýn alma Nestle Türkiye Süt ve Nestle Waters Group Süt Ürünleri Ýþ Kolu DanoneSA Danone Türkiye %50 72,00 Türkiye - 72,00 Tayland %84.49 22,00 ABD %100 12,50 Sabancý Gýda ve Ýçecek Sanayi ve Ticaret Satýn alma DanoneSA Danone Hissedarlar Compagnic Gervais Sabancý Gýda ve Ýçecek Danone Sanayi ve Ticaret Satýn alma CP Standart Hissedarlar Thai CPF Satýn alma Unikom Gýda Sanayi ve Unilever Türkiye Soros Investment Birleþme Birlik Gýda Hissedarlar Kent Gýda Türkiye %99.57 2,60 Satýn alma Meybuz Meyve ve Özelleþtirme Ýdaresi Gülsan Þekerleme Türkiye %99.57 2,60 Satýn alma Sansu Sanko Holding Nestle Waters Group Ýsviçre - 10,50 Satýn alma Türk Tuborg Yaþar Holding Carlsberg Breweires Danimarka %12.14 15,50 Satýn alma Unmas A.Þ. Doðuþ Holding Consortium of Doruk Türkiye %100 13,00 Satýn alma Merko Merko D. Nomikos S.A. Yunanistan %19.3 1,30 Türkiye %88 3,41 ABD %100 - Tic. A.Þ. Buzlu Muhafaza Gýda-Advent-Turkven Tomato Products Satýn alma Altýnbaþ Doðal Kaynak Altýnbaþ Holding Yaþar Holding Kar Gýda Sanayi ve Kar Gýda Sanayi ve Kraft Foods Ticaret A.Þ. Ticaret A.Þ. Uluslararasý Suyu Gýda Üretim ve Tic. Satýn alma Satýn alma Filiz Makarna Filiz Makarna Barilla Özelleþtirme TEKEL Alkollü Ýçecekler Özelleþtirme Ýdaresi Nurol-Limak-Ozaltin- Satýn alma Lamb Weston Doðuþ Doðuþ Holding Gomec Bölümü Ýtalya %45 - Türkiye %100 - Türkiye %100 - Tutsab Consortium Patates Sanayi ve Ticaret A.Þ. GIDA SEKTÖRÜ TOPLAM 15 Operasyon 522,96 TÜM SEKTÖRLER TOPLAM 70 Operasyon 1,320,10 187 Tablo 3.12. Gýda Sektörü Birleþme ve Satýn Almalar (2003-2005) (Devam) Operasyon Þekli Hedef Þirket Satan Þirket Satýn alan þirketin ülkesi Satýn alýnan pay Türkiye - 0,70 Pak Holding A.Þ. Türkiye %100 - Sýnýrlý Sorumlu Amasya Türkiye - 1,25 Satýn Alan Þirket Ödenen tutar (milyon $) 2004 Satýn alma Ýzmir Kemalpaþa Hindi Ýzmir Kemalpaþa Hindi Banvit Bandýrma Vitamini Gýda Yemi Fabrikasý Gýda Yemi Fabrikasý Yem San. A.Þ. Sanayi Satýn alma Özelleþtirme Bomonti Gýda Kimya Bomonti Gýda Kimya Ýnþaat Nakliyat A.Þ. Ýnþaat Nakliyat A.Þ. Amasya Þeker Özelleþtirme Ýdaresi Fabrika Özelleþtirme Baha Esat Tekand Pancar Ekicileri Koop. Özelleþtirme Ýdaresi Torunlar Gýda Sanayi Türkiye %56 23,80 Özelleþtirme Ýdaresi Çaðlar Ltd-Konuklar A.Þ. Türkiye %100 1,21 MAY Et Ürünleri ve Gýda Türkiye %100 1,26 Türkiye %100 0,60 2,60 Kütahya Þeker Fab. A.Þ. Özelleþtirme YASATAÞ Mersin Depolarý Özelleþtirme Manisa Et ve Tavuk Özelleþtirme Ýdaresi Kombinasý Özelleþtirme Samsun Soðuk Hava San. Ltd. Þti. Özelleþtirme Ýdaresi Temel Abdik ve Raþit Deposu Türkdönmez Ortak Giriþim Grubu Satýn Alma Tariþ Alkollü Ýçkiler A.Þ. Tariþ Alkollü Ýçkiler A.Þ. Tat Konserve A.Þ. Türkiye %50 Satýn Alma Çoban Yoðurtlarý Çoban Yoðurtlarý Esas Holding A.Þ. Türkiye - GIDA SEKTÖRÜ TOPLAM TÜM SEKTÖRLER TOPLAM - 9 Operasyon 31,42 116 Operasyon 3.899 Tablo 3.12. Gýda Sektörü Birleþme ve Satýn Almalar (2003-2005) (Devam) Operasyon Þekli Hedef Þirket Satan Þirket Satýn Alan Þirket Satýn alan þirketin ülkesi Satýn alýnan pay Ödenen tutar (milyon $) 2005 Satýn alma Kent Gýda Tahincioðlu Grubu Cadbury Schweppes Ýngiltere %30 95,00 Satýn alma Marsa Kraft Kraft Foods Uluslararasý Gýdasa Sabancý Gýda Türkiye %49 - Ýlk halka arz Mert Gýda Giyim Mert Gýda Giyim Sanayi Serbest Dalgalanma Türkiye %25 2,77 Sanayi ve Ticaret A.Þ. ve Ticaret A.Þ. Satýn alma Van Et Van Et Metro Travel Türkiye %30 - Özelleþtirme Türk Þeker Adapazarý Özelleþtirme Ýdaresi Adapazarý Pancar Türkiye %94.09 45,75 Sanayi Þeker Fabrikasý A.Þ. Ekincileri Kooperatifi Satýn alma Kristal Kola Ýhlas Holding Hayrettin Atmaca Türkiye - 38,00 Satýn alma Atys Merko Gýda San. Merko Gýda Sanayi ve Atys S.A. Fransa %49.99 4,14 Anadolu Endüstri Türkiye %100 10,00 Dinter Gmbh Almanya %50.1 2,56 Mustafa Altundal- Türkiye %99.3 0,71 Satýn alma ve Tic. A.Þ. Ticaret A.Þ. McDonalds Türkiye McDonalds Holding Satýn alma Özelleþtirme Konfrut Gýda Sanayi ve Merko Gýda Sanayi ve Ticaret A.Þ. Ticaret A.Þ. Kaðýzman Kristal Tuz Özelleþtirme Ýdaresi Rafinerisi A.Þ. Cemil Çakmak Ortak Giriþim Grubu GIDA SEKTÖRÜ TOPLAM TÜM SEKTÖRLER TOPLAM Kaynak: ISI EMERGING MARKET 188 10 Operasyon 198,93 178 Operasyon 45,025 189 Kalan payý satýn alma Devralma %14.6 pay satýn alma Kalan payý satýn alma %88 pay satýn alma Devralma Devralma Devralma Ortaklýk kurma Yan þirket kurma Devralma Devralma Þirket satýþý Yan þirket kurna Çoðunluk payý satýn alma Çoðunluk payý satýn alma Devralma Devralma Devralma Kalan payý satýn alma Devralma Fabrika kapatma Kalan payý satýn alma Çoðunluk payý satýn alma Ticari anlaþma Devralma Devralma Devralma Yan þirket birleþmesi PM (%51) Kalan payý satýn alma 2001 2001 2001 2001 2001 2001 2001 2002 2002 2002 2002 2002 2002 2002 2002 2002 2002 2002 2002 2002 2002 2002 2002 2002 2002 2003 2003 2003 2003 2003 2003 Yatay Yatay Yatay Yatay Yatay Yatay Yatay Yatay Yatay Yatay Portföy Yatay Yatay Yatay Yatay Yatay Yatay Yatay Yatay Yatay Yatay Yatay Yatay Dikey Yatay Dikey Dikey Yatay Dikey Bütünleþme Yatay Yatay Yatay Yatay Yatay Yatay Yatay Erbak Uludað Baycan Penguen Gýda Piyale Dr. Oetker Tuborg Pamir Gýda Sansu Bol Pat Patates Hero GýdaSA Piyale Örgen Gýda Fruko Ege Konserve Kent Gýda Birlik Gýda Kar Gýda San. Pers Gýda Aymar Ege Baharat Pendik Niþasta Pýnar Þaþal KraftSA Kraft Sabancý Gýda Pazarlama Sansu Becks Bira Schöller Dondurma (Bursa) Venexia Dondurma Fabrikasý (Antalya) Çamlýca Ülker Mavi-Yeþil Gýda DanoneSA Danone/ DanoneSA Tikveþli Gazlý Ýçecek Gýda Bisküvi Süt ve süt ürünl. Su Bira Dondurma Dondurma Ýçecek Çiklet Konserve Tatlý ürünler Ýçecek Þekerleme Su Doldurul. Gýda Bebek mamasý Gýda Unlu mamuller Toz Gýda Ýçecek Konserve Þeker ve çiklet Daðýtým Cips Gýda dað. Yað Baharat Niþasta, Glikoz, Su Kraft Foods Sektörü Dondurulmuþ Pizza Ýçecek Çikolata, Kahve, Ýçecek Süt ve süt ürün. Su Dondur. Pizza Bira üretimi Ülker(Della Gýda) Ülker Gýda Ülker Sabancý Perrier Vittel (Nestlé) Anadolu Efes Biracýlýk Ülker (Natura Gýda) Ülker (NaturaGýda) Erbak Ülker (Üstün Gýda) DEG yatýrým bankasý Dr. Oetker Carlsberg Haribo Nestlé Belgin Gönenç Ülker Sabancý Holding GýdaSA Ülker Pepsi Co Tamek Pazarlama Cadburry Scweppes Cadburry Scweppes Kraft Foods Int. Inc Kraft Foods Int. Inc Toros Ltd. Beþir Özyurt Euro Herb Inv. Ülker Pýnar Su (Yaþar Gr.) Y Satýn alan/Kuran Þirket(ler) Dr. Oetker Ülker Kraft Food/Altria Grup Nestlé DanoneSA Danone Dr. Oetker Erciyas Biracýlýk T T T T T T Almanya Almanya Y Almanya Ýsviçre T T T T T Y TX Y Y Y Y T Y T T Sabancý Holding Y T T T Y/T Y T Y T T Almanya T Tablo 3.13. Gýda Þirketleri Ýþlemleri (2000-2006) Hedef /Kurulan Þirket Dr. Oetker Pizza Della Gýda KraftSA Mis Süt Flora Su Dr. Oetker Pizza Anadolu Efes Biracýlýk Kaynak:ISI Emerging Market verilerinden yararlanýlarak tarafýmýzca hazýrlanmýþtýr Operasyon Ortaklýk kurma Yan þirket kurma Ortaklýk kurma Kalan payý satýn alma Devralma Ortaklýk kurma Devralma Yýl 2000 2000 2000 2000 2000 2000 2000 Anadolu Gýda Topoðlu ve Öztürk Gervais Danone Sanko Holding Interbrew Schöller Venexia T T Fransa T Y Almanya Y (ABD) T T T T Holl. & Ing T Tahincioðlu H. Tahincioðlu H. Asým Ülker ailesi Asým Ülker ailesi Unilever Gürel Þirketler Grubu Cargill T T T T Ýsviçre T T T T T T T T T T Y/T T Tamek (M. Sipahioðlu) Maktaþ Doðuþ Holding Hero Sabancý Holding Tekfen Holding Flora Dardanel Anadolu Biracýlýk; Ege Biracýlýk; Güney Biracýlýk Doðuþ Holding Baycan Gençoðlu Holding Maktaþ Yaþar Holding Özoflu ailesi Satan/Kuran Þirket(ler) Dardanel 190 Yatay 2005 Devralma MarSA Kraft Kars Karper Ýhlas Gýda Fast Foods Su Ýçecek Çay Soya Yaðý Gazlý Ýçecek McDonalds Yaþar Grubu Side Kola ve Perge Bira Deren Çay Abalýoðlu Soya Yaðý Kristal Kola Yað Peynir Þeker May Et Ürünleri ve Gýda San. (1,3 M $) Alkolsüz Bira Alkollü Ýçecek Ambalajlý su Hindi Yemi Süt ürünleri Piliç eti Alkollü Ýçecek Alkolsüz Ýçecek Gazlý Ýçecek Saka Su Ýzmir Kemalpaþa Hindi Yemi Fabrikasý Manisa Et ve Tavuk KombinasýEt Bomonti Gýda Baha Esat Tekand Kütahya Þeker Fab. Clausthaler Bira Fosters bira Çoban Yoðurtlarý Ömür Piliç Tariþ Alkollü Ýçkiler Pepsi Tokat Fabrikasý Orangina Kaynak:ISI Emerging Market verilerinden yararlanýlarak tarafýmýzca hazýrlanmýþtýr 2005 Kalan payý satma 2006 %51 pay satýn alma Yatay Yatay Yatay Yatay Yatay Yatay Yatay Yatay Dikey Yatay 2004 Devralma 2004 %56 pay satma / Özelleþtirme 2005 Ortaklýk 2005 Ticarî anlaþma (Türliyede satýþ) 2005 Lisans hakký devri 2005 Yan þirket birleþmesi 2005 Yan þirket kurna 2005 Yan þirket kurna 2005 Yan þirket kurna 2005 Devralma 2004 Devralma 2004 Yan þirket kurma 2004 Devralma Devralma Devralma %50 pay satýn alma Fabrika kapama Ortaklýk Yatay Yatay Yatay Meyve suyu Kýzýklý Gýda Alkollü içecek Süt ve süt ürünl. Unlu mamuller Makarna Dondurma Gýda Ýçecek Süt ve süt ürünleri Yað Sektörü Nestlé Süt Unmaþ Filiz Gýda Sölmerr Dondurma Maret, Pastavilla, Sek Tuborg Pýnat Süt Unikom (Yudum & Sýrma) 2004 2004 2004 2004 2004 Yatay Yatay Yatay Yatay Yatay Yatay Yatay Portföy Yatay Yatay Özelleþtirme Mey Devralma Devralma Kalan payý satýn alma %58 pay satýn alma Yan þirket birleþmesi Kalan payý satýn alma Ticari anlaþma Devralma Fason üretim anlaþmasý Devralma 2003 2003 2003 2003 2003 2003 2003 2003 2003 2003 Anadolu Grubu Pýnar Su (Yaþar Gr.) Süral Þirk. Gr. GýdaSA (Sabancý) Abalýoðlu ailesi Atmaca Elektronik (Hayrettin Atmaca) Atmaca Elektronik (Hayrettin Atmaca) MarSA (Sabancý H.) Bel Groupe Pak Holding Torunlar Gýda San. (23,8 M $) Gökçenler Anadolu Efes Biracýlýk Fobedis Þirketi Bansard Int.Grubu GýdaSA (Sabancý Grubu) Banvit (0,7M $) Danone Dat Bakery Barilla Alimantare SpA Odak Dýþ Ticaret Tat (Koç) Carlsberg Yaþar Grubu Soros Inv Altýn Marka Kýzýklý ailesi (Meysu eski ortaðý) Nurol-Limak-Özaltýn-Tütsab Ortak giriþimi Esas Holding GýdaSa Çiftlik iþ birimi Tat Konserve AÞ. (2,6 M $) Satýn alan/Kuran Þirket(ler) T Fransa T T T T T T T T T T T T T T Fransa T T T T Fransa T Ýtalya T T Y T ABD T T Y/T Kraft Food Y T T Ýhlas Holding Ýhlas Holding Y (ABD) T Almanya Avustralya (Fransa) T T T McDonalds Marmara Su Radeberger Fosters Group Et ve Balýk Ürünleri AÞ Orangina (Scheweppes Önder Piliç (Cengiz Çetinoðlu) Tekel Alkollü Ýçkiler Bölümü T Fransa Y T T Yaþar Holding Yoplait Özoflu ailesi Ülker Meysu Fabrikasý Y/T Ýsviçre T T Almanya Nestlé Doðuþ Holding Doðuþ Holding Schöller Satan/Kuran Þirket(ler) Tablo 3.13. Gýda Þirketleri Ýþlemleri (2000-2006) (Devam) Bütünleþme Hedef /Kurulan Þirket 2003 Devralma Operasyon Yýl 3.2.4. ÝMKBde Ýþlem Gören Gýda Þirketlerinde Yönetiþim Yapýsý Ýstanbul Menkul Kýymetler Borsasýna (ÝMKB) kote 23 adet gýda þirketi bulunmaktadýr. Bu örneklemin sermaye yapýlarý ve yönetim þekilleri genel olarak gýda sektörü hakkýnda bir bilgi verebilmesi amacýyla genel hatlarýyla incelenmiþtir. Özellikleri: Söz konusu þirketlerin gýda sektörünün büyük ve köklü kuruluþlarýndan olduklarýný söylemek mümkündür. Þirketlerin yaþlarý 8 ila 42 yýl arasýnda deðiþmektedir, ortalama yaþ ise 27 yýldýr. 500 büyük kuruluþ sýralamasýna giren þirketlerin çoðunluðunun 1970 ve sonrasý dönemlerde kurulduðunu dikkate alacak olursak (Buðra, 1994) söz konusu þirketlerin köklü olduklarýný söylemek mümkündür. Ortalama çalýþan sayýsý ise 643tür. Aðýrlýk olarak Ýstanbul ve Ýzmirde faaliyet göstermektedirler ve örneklem geneline baktýðýmýzda gýda sektörünün hemen hemen tüm alt sektörlerinde faaliyet gösteren çeþitli firmalarýn incelememize dahil olduðunu söyleyebiliriz. Þekil 3.13. ÝMKB Kote Þirketlerin Ön Bilgileri Kaynak:ÝMKB verilerinden yararlanýlarak tarafýmýzca hazýrlanmýþtýr Sahiplik Yapýsý: Van Özel Ýdaresine ait ve çoðunluðu halka arz olmuþ Van Et dýþýnda tüm þirketler özel teþebbüstür. Yüzde 100 yabancý sermaye yatýrýmý haline gelmiþ olan Tuborg Biracýlýk ve Ordu Yardýmlaþma Kurumunun iþtiraki olan Tukaþ dýþýndaki tüm þirketler aileler tarafýndan kontrol edilen holding/grup þirketleridir ve/veya aile üyelerinin sahipliðinde bulunmaktadýrlar. Bu durum tüm diðer sektörlerde faaliyet gösteren þirketlerle benzerlik göstermektedir. 2001 yýlýnda ÝMKBye kote tüm þirketler üzerinde yapýlan bir araþtýrmada þirketlerin yüzde 80inde ailelerin doðrudan veya dolaylý olarak þirketlerin sahipliðini ve dolayýsýyla kontrolünü ellerinde tuttuklarý saptanmýþtýr (Yurtoðlu, 2003). Ýki þirkette çoðunluk hisseye, 4 þirkette ise azýnlýk hisseye yabancý þirketler sahiptir. Bu þirketlerin halka açýklýk oranlarý ise %0,64 ile %84 arasýnda deðiþmektedir. 191 Yönetim Yapýsý: Çoðunluðunu aile þirketlerinin oluþturduðu gýda þirketlerinin tepe yönetim kadrolarýný incelediðimizde sadece iki þirkette genel müdür ve yönetim kurulu baþkanlýðý pozisyonlarýnýn ayný kiþi tarafýndan doldurulduðunu görmekteyiz. Ýncelediðimiz þirketlerin yüzde 65inde sahip aile üyesi olmayan yöneticiler iþbaþýndadýr. Buna dayanarak söz konusu þirketlerde Genel Müdürlük pozisyonun profesyonelleþtiði söylenebilir. Þirketlerde yönetim kurullarý kontrol etme, strateji belirleme ve hizmet veya kaynak saðlama görevlerini yerine getirirler ve bu nedenle þirketin performansý üzerinde önemli etkiye sahiptirler. Gýda þirketlerinin yönetim kurul yapýlarýný incelediðimizde ise genelde yönetim kurullarýnýn ortalama 6 üyeden oluþtuðunu görüyoruz. Üye sayýsýnýn 3 ile 13 arasýnda deðiþtiðini de belirtmekte yarar vardýr. Birçok araþtýrma sonucu 8 kiþiden fazla üyeye sahip olan yönetim kurullarýnýn kontrol etkinliðinin olumsuz etkilendiðini ortaya koymuþtur (Jensen, 1993; Firstenberg ve Malkiel, 1994). Bu kapsamda gýda þirketlerinde etkin yönetim kurul büyüklüðünün saðlandýðýný söylememiz mümkündür. Gözlemlediðimiz yönetim kurulu ortalama üye sayýsý ÝMKBye kote tüm þirketlerin (2000 ve 2001 yýllarý için) büyüklükleriyle de benzerlik göstermektedir. Tüm ÝMKB þirketlerinde üye sayýsý 3 ila 15 arasýnda deðiþmekte ve ortalama 6 üye yer almaktadýr (Bolak, Yamak ve Ataay, 2003). Yönetim kurullarýnýn oluþumlarýna baktýðýmýzda ise, çoðunluðu aile kontrolündeki gruplara ait olan þirketlerin yönetim kurulu baþkanlýðý pozisyonlarýnýn ve üyeliklerinin çoðunluðunun aile üyeleri tarafýndan doldurulmaktadýr, yani üst yönetimde aile kontrolü elinde bulundurmaktadýr. Bu durum yabancý kökenli þirketlerin hissedar olduðu gýda þirketleri ve Van Et ve Tukaþ için söz konusu deðildir. Merko, Konfrut, Frigo Pak ve Carlsbergde yönetim kurulu baþkaný yabancý yöneticidir. Kent Gýdanýn çoðunluk hissesi yabancý ortakta olmasýna raðmen tepe yönetim halen aile üyelerindedir. Kent Gýda, Frigo Pak, Kerevitaþ, Merko ve Konfrut gibi yabancý ortaklý þirketlerde ayrýca yabancý yönetim kurulu üyeleri de görev almaktadýr. 192 193 Bandýrma Çanakkale Banvit (1968) Dardanel Önentaþ Ýstanbul Ýstanbul Ýstanbul Ýzmir Ýstanbul Kerevitaþ (1978) Konfrut (1991) Kristal Kola (1996) Lio Yað Sanayi (1991) Merko Gýda (1982) 233 139 85 134 429 1,658 444 10 1078 2167 169 999 Çalýþan Sayýsý ve Hüseyin Avni Kefeli Meyve Püresi, Domates soslar ve þuruplar (%36.98) Duncan John Blake Nomikos Ailesi meyve ve sebze püresi, Rondtree Holding Gulliver Inv. Merko Holding - - - (% 25.17) Südzucker AG (% 65.36) Cadbury Schweppes (% 62.89) Gerber Foods - ve Deðerlendirme - - - - Yabancý Ortak ve Payý meyve, domates salçasý, Dondurulmuþ sebze ve bitkisel yaðlar Arsan ve Aksoy aileleri Grup Þirketler Gazlý ve Gazsýz Ýçecek Zeytinyaðý ve diðer Ýhlas Holding ve Kolalý ve Meþrubatlý Salçasý Üretimi Merko Gýda Sanayi Merzeci Holding ve ailesi Tahincioðlu Holding MeyveSuyu Konsantresi, Üretimi ve Ton Balýðý Konservesi Dondurulmuþ Yiyecekler Mamuller Çikolata ve Kakaolu Þekerleme, Sakýz, MeyveSuyu Meyve, Sebze ve Gerber Foods Ali Haydar Güçlü Dondurulmuþ ve Konserve Edilmiþ Akman Holding ve Akman ailesi Meyve Suyu ve Dardanel Grup Þirketleri Konsantreleri Üretimi Gýda Ürünleri Ýþleme Görener Ailesi Koçman ve Ebubekir Piliç ve Hindi Eti ve Erkaslan aileleri Özsoy-Peker- Kaya Özilhan Sýnai Yatýrým Anadolu Endüstri Holding Yazýcýlar Holding Ortaklar Üretimi Bitkisel Yað Üretimi Bira ve Malt Üretimi Faaliyet Alaný Kaynak: www.imkb.gov.tr Þirketler Yýllýðý 2004 31 Yönetim kurulu baþkaný ile birlikte Kocaeli Ýstanbul Frigo-Pak (1984) Kent (1956) Ankara Ersu (1973) (1981) Ýzmir Ýstanbul Kuruluþ Yeri Altýnyað (1962) (1966) Anadolu Efes Biracýlýk Þirket 33.17 45.15 90.75 40.90 23.98 0.64 30.97 56.41 48.18 18.69 43.7 45.09 Halka Açýklýk Yüzdesi Yok Profesyonel Aile Üyesi Yok Profesyonel Aile Üyesi Profesyonel Profesyonel Sahip Aile Üyesi Profesyonel Profesyonel Genel Müdür 4 5 5 5 6 6 4 5 3 5 5 13 Yönetim Kurulu Üye Sayýsý 31 Tablo 3.14. ÝMKBye Kote Gýda Þirketlerinde Yönetiþim Yapýsý Yabancý üye var. üyelerinden oluþuyor Hissedar ve aile YKB Yabancý (Hissedar) YKda aileden üyeler var. YKB aileden. YKde aileden üye var. YKB Aile üyesi YKda hissedar üyeler var. (Merko Gýdanýn YKB) YKB yabancý ve yabancý üyeler var. YKda aileden üyeler YKB aile üyesi. Yabancý üyeler var. YKda aileden üyeler var. YKB aileden YKda yabancý üye var. YKda sahip üye var. YKB Yabancý. YKda aile üyeleri var. YKB aileden YKda aile üyesi var. kiþi ve sahip. YKB ve GM ayný YKda aile üyeleri var. YKB aileden YK Sahip aile üyeleri YKB aileden YKda aile üyeleri var. YKB aileden Yönetim Kurulu Baþkaný ve Üyeleri 194 Ýzmir Ýstanbul Ýstanbul Van Tukaþ (1962) Ülker (1970) Ünal Tarým Ürünleri Van et (1977) 95 5 1,145 1,175 259 1,928 827 320 710 150 523 Çalýþan Sayýsý Yan Ürünleri Et ve Et Ürünleri ve Paketleme. ve Sebze Üretim ve Yaþ ve Kuru Meyve Gofret üretimi. Van Özel Ýdaresi Ünal Holding Yýldýz Holding Ülker Ailesi Bisküvi, Çikolata Oyak Grubu Carlsberg Breweries Koç ailesi ve iþtirakleri Koç Holding Bor ailesi Alharal ailesi Yaþar Ailesi Yaþar Holding Yapaþ Yapaþ Kaplamalý Bisküvi ve Turþu Ýmalatý Salça, Konserve ve Bira ve Malt Ýmalatý Hernevi Gýda Üretimi Civciv ve Piliç Eti Üretimi Yumurta, Damýzlýk Karma yem, Sofralýk Hazýr Yemek Üretimii ve Közlenmiþ ürünler ve Meyve, Reçel, Izgara Turþu, Sos, Kuru Süt ve Süt Ürünleri Pet ve Cam Þiþe Suyu Yapaþ Pýnar Süt dondurulmuþ hamur Yaþar Holding Ortaklar ve hazýr yemek Et, et mamülü, Faaliyet Alaný Kaynak: www.imkb.gov.tr Þirketler Yýllýðý 2004 32 Yönetim kurulu baþkaný ile birlikte Ýzmir Balýkesir Þeker Piliç (1990) Türk Tuborg (1967) Ýzmir Selçuk Gýda (1985) Ýstanbul Ýzmir Pýnar Süt (1973) Tat Konserve (1967) Ýzmir Ýzmir Kuruluþ Yeri Pýnar Su (1982) un (1985) Pýnar entegre et ve Þirket - - Bank (%28.97) United European - (%95.52) Carlber Breweries (%2.39) Sumimoto Co. (%5.85) Kagome Co. Ltd. - - - - Yabancý Ortak ve Payý 77.23 82.78 22.02 28 4.48 27.38 29.84 83.97 35.26 31.26 32.54 Halka Açýklýk Yüzdesi Profesyonel Aile Üyesi Aile Üyesi Profesyonel (Yabancý) Profesyonel Profesyonel Profesyonel Aile Üyesi 7 Profesyonel Profesyonel Genel Müdür 7 3 6 7 4 7 3 5 7 7 Yönetim Kurulu Üye Sayýsý 32 Tablo 3.14. ÝMKBye Kote Gýda Þirketlerinde Yönetiþim Yapýsý (Devam) Profesyonel YKda aile üyesi var. YKB aile üyesi YKda aile üyeleri var. YKB aileden Profesyonel (Yabancý) Profesyonel YKda aileden üye var. YKB profesyonel YK aile üyeleri var. YKB aileden YKda aileden üye var. ve aileden. YKB ve GM ayný kiþi Aileden üye var. YKB aileden YKda aileden üye var. YKB aileden YKda aileden üye var. YKB aileden Yönetim Kurulu Baþkaný ve Üyeleri 4 B Ö L Ü M SONUÇ IV. SONUÇ Çalýþmamýzýn bu bölümünde, tarýmýn gýda iþleme sektörü ile olan iliþkisini ortaya koymaya ve genel makro büyüklükler içinde gýda sanayiinin payýna bakmaya ve diðer yandan da gýda talebi ve daðýtým kanallarýnýn evrimi karþýsýnda þirket davranýþlarýnýn ve genel olarak da sektör eðilimlerinin geliþmesini görmeye çalýþtýk. Bu baðlamda, sektörde faaliyet gösteren büyük þirketlerin özelliklerini, sermaye yapýlarýný ve yoðunlaþma davranýþlarýný inceledik. Her þeyden önce belirtmemiz gereken husus, gýdanýn Türkiye ekonomisindeki yerinin yadsýnamayacaðýdýr. Örneðin, gýda sanayiinin 1995-2002 döneminde sabit fiyatlarla üretim deðeri artýþ ortalamasýna baktýðýmýzda, ekonominin genelinde üretim artýþ oraný % 2.8 civarýndayken, gýda sanayiinde bu oranýn % 3.2 olduðunu görmekteyiz. Ancak, bu önemli geliþmenin yanýnda, gýda sanayiinin karþýlaþtýðý engelleri ve kýsýtlarý da göz ardý edemeyiz. Türkiyede 1990lý yýllarda kayda deðer bir büyüme yakalayarak ciddi bir katma deðer ve istihdam katkýsý yaratan gýda sanayinde, tarýmdan kaynaklanan altyapý sorunlarýnýn yaný sýra, kayýt dýþýlýk, güçsüz küçük iþletmelerin yoðunluðu ve teknik personel istihdamýnýn yetersizliði gibi bir dizi sorun yaþanmaktadýr. Bundan dolayý, gýda sanayinin büyüme performansý olumsuz yönde etkilenmektedir. Öte yandan 1999 yýlý ve sonrasýnda yaþanan ekonomik krizler, sözü edilen tüm sorunlarýn artarak devam etmesine neden olmuþtur. Tarým-gýda zincirinde tüketici seçimleri ve davranýþlarýnýn önemi yadsýnamaz öðeler olarak ortaya çýkmaktadýr. Bölgesel ve mevsimsel farklýlýk hala süregelmektedir. Bunun önemli bir nedeni, Kuzey Doðu, Doðu ve Güney Doðu bölgelerinin kiþi baþýna gelir ve tüketici alým gücünün bölgesel daðýlýmýnda büyük kentlerin yer aldýðý Marmara, Ege bölgelerine kýyasla çok geride kalmasýdýr. Diðer yandan, orta ve düþük gelir grubuna dahil tüketiciler ülke nüfusunun önemli bir oranýný oluþturmakta ve fiyata duyarlý bir davranýþ içerisinde hareket etmektedirler. Bu da þirketlerin geliþmeleri açýsýndan önemli bir kýsýt oluþturmaktadýr. Perakende sektörü de, son yýllardaki önemli deðiþiklere paralel olarak gittikçe artan bir ivmeyle modern süpermarket zincirleri tarafýndan biçimlenmektedir. Tüketici alým gücü ve bölge alt yapýlarýna orantýlý olarak bu modern zincirler de büyük kentlerin yoðunlaþtýðý Marmara, Ege ve Orta Anadolu bölgelerinde yoðunlaþmaktadýrlar. Turizmin büyük geliþme gösterdiði Akdeniz sahil þeridini de bu geliþme noktalarýna eklememiz gerekir. Modern perakendeciler hem fiyat ve alýnan malýn hacmi açýsýndan, 197 hem de kendi markalarýný öne çýkartma taktiklerinden ötürü gýda iþleme sanayiinde faaliyet gösteren þirketlerin yapý ve davranýþlarýna etkili olmaktadýrlar. Üretim kapasitelerinin yanlýþ yatýrýmlar nedeniyle ihtiyaç fazlasý yarattýðý sektörde, kapasite kullanýmýnýn düþüklüðü ileriye dönük olarak deðerlendirilebilecek iyi bir potansiyel gibi görünse de, sektörün güncel hammadde ve pazarlama sorunlarý nedeniyle bunun bir rekabet üstünlüðüne dönüþtürülebilmesi oldukça zor görülmektedir. Gýda iþleme sanayiinin karþýlaþtýðý en önemli problemlerden biri olan aþýrý kapasite sorunu hammaddeden kaynaklanmaktadýr ve tarým ile endüstri arasýnda etkin bir koordinasyon eksikliði sorunun doðmasýna neden olmaktadýr. Ayrýca, pazarlama kanallarýndaki çeþitli sorunlardan dolayý imalat sanayindeki kayýt dýþý sektör çok aktiftir. Çiftçilerle nakit para ile çalýþan aracýlarýn gücü kayýt dýþý sektörü desteklemektedir. Hammadde arzý, sürekliliðinin olmamasý, sabit kalitede ve miktarda ürünün üretilememesi aþýrý kapasite sorununu tetiklemektedir. Tarýma dayalý firmalarýn global dünyada sözleþmelerle çözdüðü bu asil-vekil problemi, Türkiyede çiftçinin nakit sýkýntýsýndan veya eðitimsizlik-bilinçsizliðinden dolayý genelde kaðýt üzerindeki sözleþmelere dönüþememektedir. Ayrýca, yapýlan yüz yüze görüþmelerden çýkan bir baþka sonuç olarak, ne kadar baðlayýcý olsa bile ürün fiyatlarýnda lehlerine bir dalgalanma olduðunda sözleþmelerin çiftçiler tarafýndan bozulabildiðini belirtmekte fayda bulunmaktadýr. Açýkçasý, yapýlan sözleþmelerin risklerinin taraflara daðýtýlmasý gerekmektedir. Yine de, bu durum alt sektörden alt sektöre deðiþmekte ve ayný zamanda, üretim alanlarýna yakýn endüstriyel fabrikalarýn olmasýna baðlý olarak da farklýlaþmaktadýr. Türk gýda iþleme sanayiinin bazý alt sektörleri henüz olgun ve istikrarlý deðildir. Kullanýcý dostu paketlenmiþ gýdalar, dondurulmuþ gýdalar, alkolsüz içecekler ve þiþelenmiþ su ve iþlenmiþ ve hazýr etlerin geliþme potansiyeli yüksektir. Fakat bu alt sektörler için en önemli problemlerden birisi ilgili ürünlerin fiyatlarýnýn yüksek olmasýdýr. Ekonomik krizler nedeniyle satýn alma gücünün sürekli olarak olumsuz etkilendiði bir ortamda yüksek fiyat düzeyi sektörlerin geliþmesini de olumsuz etkileyebilmektedir. Türkiyede düþük gelir gruplarý tüketici davranýþlarýný belirlemektedir ve dolayýsýyla söz konusu alt sektörlerin geliþmesinin önünde önemli bir engel teþkil etmektedir. Diðer bir deyiþle, Türkiye tüketicisinin büyük çoðunluðu düþük gelirli tüketici grubuna girmektedir ve ürün fiyatlarý satýn alma kararlarýnýn hala en önemli belirleyicisidir. Ýstikrarsýz ekonomik ortamda, büyük gýda iþleme firmalarý da önemli finansal zorluklar yaþamaktadýrlar. Kamu kesimi firmalarý negatif sosyal öz kaynak ve negatif 198 gayrisafi katma deðer göstergeleri ile çok riskli pozisyondadýrlar. Dolayýsýyla, hükümet bütçesi için ciddi tehditler oluþturmaktadýrlar. Kamu sektörü dýþarýda býrakýlarak incelendiðinde özel sektör firmalarýnýn performanslarýný koruduklarý görülmektedir. ÝSOnun en büyük Türk þirketleri veri tabanýný kullanarak yaptýðýmýz analizlerin sonuçlarýný incelediðimizde gýda sanayiinde faaliyet gösteren þirket sayýsýnýn 1967 yýlýndan bu yana devamlý arttýðýný görmekteyiz. Buna karþýn, sermaye yoðun teknolojilerin artýþý ve þirketlerin finansal zorluklarýnýn gittikçe artmasý, diðer yandan da kamu þirketlerinin özelleþtirilmesi sonucu, ortalama istihdam rakamlarýnýn sürekli düþtüðünü görmekteyiz. Büyük gýda iþleme þirketlerinin, her þeyden önce iç pazara dönük bir geliþme gösterdikleri de yadsýnamaz bir sonuç olarak ortaya çýkmaktadýr. Dýþa açýklýk oranlarý incelendiðinde, genellikle geleneksel ihracat ürünlerinde, örneðin, fýndýk gibi iþlenmemiþ tarým ürünlerinde faaliyet gösteren þirketlerin dýþa açýklýk oranlarý % 50nin üzerindedir. Ayrýca meyve sebze iþleme sanayi firmalarýnýn bazýlarýnýn dýþa açýklýk oranlarý da yüksektir. Penguen Gýda, Tamek, Tukaþ bunlara örnek verilebilir. Arada, istisnai olarak þekerleme sektöründe üretim yapan firmalarda da yüksek oranlar görülmektedir. Kent Gýda yabancý sermaye ile iþbirliðinin yararlarýný görürken, Þölen Çikolata firmasý da ihracatta öne çýkmaktadýr. Dünya genelini ve özellikle ABD gibi geliþmiþ ülkelerin 1990 sonrasý geliþmelerini incelediðimizde görüyoruz ki, gýda iþleme sanayii firmalarý için doðrudan yabancý sermaye yatýrýmlarý ihracattan daha önemli bir hale gelmiþtir. Buna karþýn, geliþmekte olan ülkelerde gýda iþleme sanayiinin önemi, daha çok ihracata-yönelik büyüme stratejileri ile birlikte öne çýkmaktadýr. Türkiyeye olan yabancý sermaye yatýrýmlarý 1980lerin baþlarýnda uygulanmaya baþlayan serbestleþme süreci ile birlikte artmaya baþlamýþtýr. Ýthal ikameci politikalar yerine dýþa açýk ekonomik politikalarýn benimsenmesi, serbest pazar ekonomisine geçiþ ve devlet müdahalesinin azaltýlmasý gibi önlem ve uygulamalar ihracatýn geliþmesine ve yabancý yatýrýmcýlarýn Türkiyeye yönelik ilgisinin artmasýna neden olmuþtur. Ocak 2006 itibarýyla Türkiyede faaliyet gösteren toplam 258 yabancý sermayeli gýda ürünleri ve içecek imalatý þirketi bulunmaktadýr. Ýmalat sanayine yönelen yabancý 199 sermayeli þirketlerin % 10u, Türkiyeye yatýrým yapan bütün yabancý sermayeli þirketlerin ise % 2si gýda iþleme sektörüne yatýrým yapmaktadýr. Türkiyeye yatýrým yapan þirketleri incelediðimizde ise, 2002 yýlýnda dünya çapýnda en büyük ilk 15 çok uluslu gýda þirketi sýralamasýna giren 7 yabancý sermayeli þirket (Nestlé, Kraft Foods, Unilever, PepsiCo., Cargill, Coca-Cola, Danone) Türkiyede de çok uzun yýllardan beri faaliyette bulunmaktadýr. Ancak, Türkiyedeki yabancý yatýrýmcýlar ekonomik ve politik istikrarsýzlýðý yabancý yatýrýmlar için en önemli engel olarak belirlemiþtir. Dolayýsýyla sektörde faaliyet gösteren yabancý sermayeli þirket sayýsýnýn yýllar itibarýyla hýzlý artýþý bir ölçüde frenlenmektedir. Yabancý þirketler Türkiyeye yatýrým yapma þekillerinde aðýrlýklý olarak ortak giriþimi tercih etmektedirler. Gýda sektöründe de ayný yapý korunmaktadýr. Yabancý þirketlerin Türkiyede yerel ortaklarla birlikte yatýrým yapmalarýnýn en önemli nedenleri arasýnda teknolojilerini koruma, kalite güvencesi ve kontrolü saðlama, riski paylaþma, pazara hýzlý nüfuz edebilme, yerel ortaðýn kimliði ve ününden ve yerel pazar bilgisi ve deneyiminden yararlanma gibi faktörler yer almaktadýr. Türkiyenin en baþarýlý 500 sanayi kuruluþunun listelendiði ÝSO sýralamasýnda ise gýda iþleme sanayiinde 2004 yýlýnda faaliyet gösteren 22 yabancý sermayeli þirket olduðunu görmekteyiz. 1993te 9 olan yabancý sermayeli þirketler 11 yýllýk zaman aralýðýnda önemli bir geliþme göstermiþtir. Özellikle Türk sermayeli þirketlerin gýda sanayi þirketlerine yaptýklarý yeni yatýrýmlarý gözlemekte zorluklarla karþýlaþmaktayýz. Ýþlem türleri açýsýndan gýda sektörü birleþme ve satýn alma iþlemlerini incelediðimizde, 2003-2005 döneminde þirket birleþmesinin çok az sayý ve tutarda olduðu görülmektedir. 2000li yýllarýn baþlarýnda önemli gýda grup þirketleri (örneðin, Yaþar Holding Pýnar Grubu, Koç Holding Tat Konserve, Anadolu Efes Grubu, Ülker Grubu, Tahincioðlu Holding Kent Þirketi) bünyelerinde yer alan þirketlerini operasyonlarýný etkinleþtirmek için birleþtirmiþ ve yeniden yapýlandýrmýþlardýr. Diðer bir dikkat çekici unsur ise, özellikle 2004 yýlýnda özelleþtirme kapsamýndaki satýþlarýn ön plana çýkmasýdýr. Bir baþka önemli bulgu, gýda sektöründe Türk þirketlerinin birleþme ve satýn alma faaliyetlerinde ön planda olmalarýdýr. 2003 yýlýnda gerçekleþen 15 faaliyetin 8inde, 2004teki 9 faaliyetin tamamýnda ve 2005 de gerçekleþen 10 faaliyetin 7sinde satýn alan taraf bir Türk yatýrýmcýsý olmuþtur. Yabancý þirketlerin bu alandaki ilgileri oldukça düþüktür. Az sayýda iþlem gerçekleþtiren yabancý þirketler arasýnda Avrupalý þirketler ön plandadýr. 200 Genel olarak gýda sanayiinde gerçekleþen yapýlanma iþlemlerine odaklanýldýðýnda bu faaliyetlerin dikey entegrasyonu saðlayacak satýn almalarýn ve özelleþtirmelerin, grup ve holding içi þirket birleþmelerinin ve yatay çeþitlendirme için þirketlerin baþarýlý ama bazen de nostaljik markalarý satýn aldýklarý (örneðin Çoban yoðurtlarý, Çamlýca gazozu, Ömür piliçleri, Mavi ve Yeþil diyet ürünleri) gözlemlenmiþtir. Ýstanbul Menkul Kýymetler Borsasýna (ÝMKB) kote 23 adet gýda þirketi bulunmaktadýr. Bu örneklemin sermaye yapýlarý ve yönetim þekilleri genel olarak gýda sektörü hakkýnda bir bilgi verebilmesi amacýyla genel hatlarýyla incelenmiþtir. Söz konusu þirketler, gýda sektörünün büyük ve köklü kuruluþlarýndandýr. Þirketlerin yaþlarý 8 ila 42 yýl arasýnda deðiþmektedir, ortalama yaþ ise 27 yýldýr. Aðýrlýklý olarak Ýstanbul ve Ýzmirde faaliyet göstermektedirler ve örneklem geneline baktýðýmýzda gýda sektörünün neredeyse bütün sektörlerinde faaliyet gösteren firmalarýn incelememize dahil olduðunu söyleyebiliriz. Tüm þirketler özel teþebbüstür. Yüzde 100 yabancý sermaye yatýrýmý haline gelmiþ olan Tuborg Biracýlýk ve Ordu Yardýmlaþma Kurumunun iþtiraki olan Tukaþ dýþýndaki bütün þirketler aileler tarafýndan kontrol edilen holding/grup þirketleridir ve/veya aile üyelerinin sahipliðinde bulunmaktadýrlar. Çoðunluðunu aile þirketlerinin oluþturduðu gýda þirketlerinin tepe yönetim kadrolarýný incelediðimizde sadece iki þirkette genel müdür ve yönetim kurulu baþkanlýðý pozisyonlarýnýn ayný kiþi tarafýndan doldurulduðunu görmekteyiz. Ýncelediðimiz þirketlerin yüzde 65inde sahip aile üyesi olmayan yöneticiler iþbaþýndadýr. Buna dayanarak söz konusu þirketlerde Genel Müdürlük pozisyonunun profesyonelleþtiði söylenebilir. Yönetim kurullarýnýn oluþumlarýna baktýðýmýzda ise, çoðunluðu aile kontrolündeki gruplara ait olan þirketlerin yönetim kurulu baþkanlýðý pozisyonlarýnýn ve üyeliklerinin çoðunluðu aile üyeleri tarafýndan doldurulmakta, üst yönetimde aile kontrolü elinde bulundurmaktadýr. Çalýþmamýz ile Türkiye Gýda Ýþleme Sanayinin güçlü ve zayýf yönlerini belirlemeye yönelik genel bir resim çekilmeye çalýþýlmýþtýr. Ulusal ve uluslararasý pazarlarýn yarattýðý fýrsat ve tehditler çerçevesinde gýda iþleme sanayi þirketlerinin sürdürülebilir rekabet üstünlüðü kaynaklarýnýn belirlenmesi ve Türkiye Gýda Ýþleme Sanayi Firmalarýnýn ulusal ve özellikle uluslararasý arenalardaki baþarý olanaklarýnýn deðerlendirilmesi için bir genel durum tanýmlamasý yapýlmýþtýr. 201 KAYNAKLAR AC Nielsen (2006), AC Nielsen 2005 Overview, Ýstanbul. AC Nielsen (2003); The power of private label: A review of the growth trends around the world, AC Nielsen Global Services Executive News Report. AC Nielsen (2005); The power of private label: A review of the growth trends around the world, AC Nielsen Global Services Executive News Report. AC Nielsen (2005b); AC Nielsenýn Son Araþtýrmasý Market Markalarýnýn Tüm Dünyada Büyümeye Devam Ettiðini Gösteriyor, AC Nielsenin Basýn Duyurusu, Ekim 2005. Alpkent, N., (2000), Sývý ve Katý Yaðlar Sektöründe Rekabet Gücü Olanaklarýnýn Artýrýlmasý, MPM, Ankara. Andreff W. (1999), Peut-on empêcher la surenchère des politiques dattractivité à légard des firmes multinationales? in A. Bouët et C. Le Cacheux, éds, Globalisation et politiques économiques: les marges de manuvre, Economica, Paris. Austin, James E. (1976), Food and Nutrition Policies in a Changing Environment. Vol. 25, World Review of Nutrition and Dietetics. Bazel: Karger. Ayadi N. (2003), Contrats, confiance et gouvernance: le cas des entreprises publiques agroalimentaires en Algérie, Thèse de doctorat en sciences économiques, Université Montpellier I. Banque Mondiale, (2003), Rapport sur le Développement dans le monde, Washington Beaud, M., (2000), Histoire du capitalisme de 1500 à 2000, Editions du seuil, Points, Paris. Bocutoðlu, E. ve Atasoy, Y. (2001), Yükselen Süpermarket olgusu karþýsýnda Bakkaliye sektörünün yeri ve Trabzon örneði, TESOB Araþtýr ma Raporlarý, Trabzon Bolak, M., Yamak, S. & Ataay, A.; Characteristics of Board of Directors and Corporate Leadership Structure: Implications on Performance, GBATA Readings Book, 209-215. Buðra, Ayþe (1994), State and business in Modern Turkey, Suny Press, NewYork Burroughs R., ve Harper, D., (2002), An Analysis of Profits within the Canadian Food Processing Sector, Agriculture and Rural Working Paper Series, Working Paper No. 59 Catalogue no. 21-601-MIE No. 059. Codron, J.-M., Bouhsina Z., Fort F., Coudel E. & Puech A. (2004), Supermarkets in LowIncome Mediterranean Countries: Impacts on Horticulture Systems, Development Policy Review, 22(5): 587-602. Cowling, K., and M. Waterson (1976), Price-Cost Margins and Market Structure, Economic Journal, 43: 267-274. Coudel, E. (2003), What role do Supermarkets have in the Definition of New Standards for Fresh Fruit and Vegetables in Turkey?: Study of Tomato Procurement Systems, D.E.A., Economie du Développement Agricole, Agroalimentaire et Rural, Université de Monpellier 1 ve Ecole Nationale Supérieure Agronomique de Montpellier. 202 Demir, N., & Atalay, N., (2000), Þekerleme ve Çikolata Sanayiinde Rekabet Gücü ve Pazarlama, MPM, Ankara. Demirað, M., Mirza, H. & Weir, D.T.H. (1995); The Dynamics of Manufacturing Joint Ventures in Turkey and the Role of Industrial Groups, Management International Review, 35(Special Issue): 35-51. Doðruel, F. ve Doðruel, A.S., (2005), Türkiyede Enflasyonun Tarihi, Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankasý ve Tarih Vakfý, Ýstanbul. DPT (2004); Sector Profiles of Turkish Industry, DPT Yayýnlarý, Ankara. Elvan, L., Sorguç, N., Kazancýk L. B., ve Öztürk, A., (2005), Türkiyede Bölgesel Geliþme Politikalarý: Sektör-Bölge Yýðýnlaþmalarý, TUSIAD-DPT Yayýnlarý, Eylül 2005, (Yayýn No. TÜSÝAD-T/2005-09/408). Erdal, F. & Tatoðlu, E. (2002);Locational Determinants of Foreign Direct Investment in an Emerging Market Economy: Evidence from Turkey, Multinational Business Review, 10(1): 322-331. Erden, D. (1996); A survey of Foreign Direct Investment Firms in Turkey, Istanbul: Boðaziçi University Press. Erdoðan, T. (2003), Rekabet Hukuku Açýsýndan Perakende Sektöründe Alým Gücü, Rekabet Kurumu, Ankara. Euromonitor (2006), Chilled processed food in Turkey. FAS USDA (2004), Turkey Retail Foods Sector. Ferto, I ve Hubbard, L. (2003), Revealed Comparative Advantage and Competitiveness in Hungarian Agri-Food Sectors, Review of Agricultural Economics, 247-259. Firstenberg, P. B., Malkiel, B. G. (1994), The Twenty-First Century Boardroom: Who will be in charge?, Sloan Management Review, 36:1, sayfa 27-35. Fort F., Rastoin J.-L., Tozanli S., (2003), Mondialisation des échanges et création de valeur dans le système agroalimentaire du Languedoc Roussillon - Rapport au Conseil Régional, UMR Moïsa, Montpellier, 2003. Gök, A. (1998), Le partenariat euro-méditerranéen: lanalyse de limpact de lunion douanière sur lindustrie agroalimentaire, CIHEAM, Options Méditerranéennes, collection «Master of Science», no 45, IAM, Montpellier. GUILHON, B., (1998), Les firmes globales, Economica, Paris. Head K., Mayer T. (2003), The Empirics of Agglomeration and Trade, CEPEII, Working Paper no 2003, 15 October. Ýçöz, Y.(2005a), Et ve Et Ürünleri Durum ve Tahmin: 2004/2005, Tarýmsal Ekonomi Araþtýrma Enstitüsü, EEÜDT/ 131 /Nisan 2005. Ýçöz, Y. (2005b), Süt ve Süt Ürünleri Durum ve Tahmin: 2004/2005, Tarýmsal Ekonomi Araþtýrma Enstitüsü, EEÜDT/ 131 /Nisan 2005. Jensen, M. C. (1993), The Modern Industrial Revolution, Exit, and the Failure of Internal Control Systems, Journal of Finance, 48(3): 831-880. 203 Kýymaz, T.(2003), Küreselleþme ve AB Süreçlerinin Ülke Sanayii ve Mühendislerine Etkileri:Gýda Sanayii Raporu, TMMOB SANAYÝ KONGRESÝ 2003. Market Markalarýnda Son Trendler (2006), Retailing Institute, Mart 2006. Mayer T., Mucchielli J-L. (1999), La localisation à létranger des entreprises multinationales, une approche déconomie géographique hiérarchisée appliquée aux entreprises japonaises en Europe, Economie et statistique, n°326-327, INSEE, Paris. Mc Kinsey & Co (2003), Turkey: Making the Productivity and Growth Breaktrough, Mc Kinsey Global Institute, Þubat 2003. Minot, N. (1998), Competitiveness of Food Processing in Vietnam: A Study of the Rice, Coffee, Seafood, and Fruit & Vegetables Subsectors, Development Strategies Institute Ministry of Planning and Investment Hanoi, Viet Nam ve Medium-Term Industrial Strategy Project TF/VIE/95/A58 United Nations Industrial Development Organization Hanoi, Vietnam. Mucchielli J-L, Puech F. (2003), Internationalisation et localisation des firmes multinationales: lexemple des entreprises françaises en Europe, Economie et statistique, no 363-364-365, INSEE, Paris. OCDE, (2002), Linvestissement direct étranger au service du développement: optimiser les avantages, minimiser les coûts, Paris. OCDE, (2003), Tendances et évolution récente de linvestissement direct étranger, Paris. Ok, S.T. (2004); What Drives Foreign Direct Investment into Emerging Markets?, Emerging Market Finance and Trade, 40(4): 101-114. Oman, C., Rama, R., (1987), Les nouvelles formes d'investissement à l'étranger, OCDE, Öz, Özlem (2004), Türkiyede Ekonomik Faaliyetlerin Mekansal Daðýlýmý ve Rekabet Yapýsý, ODTU Geliþme Dergisi, 31, (Aralýk), 211-41. Pala, M. Ve Saygý, B. (2004), Gýda Sanayiinde Büyük Maðazalarýn Özel Markalý Ürün Uygulamalarý, Ýstanbul Ticar et Odasý Yayýný, No: 2004-73, 147, Ýstanbul. PALPACUER F., PEREZ R., RASTOIN J.L., (2002), Modes de gouvernance et stratégies des entreprises agroalimentaires multinationales, Working Paper, UMR Moisa, Montpellier. PEREZ, R., (2003), La gouvernance dentreprise, Ed. La Découverte, Paris. Rabobank, (2004), The Turkish dairy sector, gearing up for the EU entry?, .com/far. Rae A, ve Josling, T. (2003), Processed Food Trade and Developing Countries: Protection and Trade Liberalization, Food Policy: 28 147-166. RAINELLI, M., (1999), Les stratégies des entreprises face à la mondialisation, Editions Management et Sociétés, Caen. RASTOIN, J.L., GHERSI, G., PEREZ, R., TOZANLI, S., (1998), Structures, performances et stratégies des groupes agroalimentaires multinationaux, Agrodata 98, GRAAL-M, CIHEAM/ENSA, Montpellier, 1998, (CD-ROM). Su, K. T. (2003), Rekabet Hukukunda Teþebbüslerin Hakim Durumunun Belirlenmesinde Pazar Gücünün Ölçülmesi, Uzmanlýk Tezi, Rekabet Kurumu, Ankara. 204 Þengül, S., (2004), Türkiyede Gelir Gruplarýna Göre Gýda Talebi, ODTÜ Geliþme Dergisi, 31, (Haziran), 115-148. Tatoðlu, E. & Glaister K.W. (2000); Dimensions of Western Foreign Direct Investment in Turkey, London: Quorum Book. Tekce, M., (2006), The Competitiveness of Turkish Agriculture in The Context of European Economic Integration, Basýlmamýþ Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Ensititüsü, Ýktisat (Ýng.) Anabilim Dalý, 2006. Tozanlý-Öncüoðlu S.(1981), Les modes de consommation alimentaires en Turquie, (Türkiyede gýda tüketim kalýplarý) Doktora tezi, Montpellier I Üniversitesi, Hukuk ve Ýktisadi Bilimler Fakültesi, Montpellier. Tozanli S., Fort F., Rastoin J-L. (2002), «Globalisation des stratégies des FMN-AA», in Perez R, Palpacuer F, Mutations des modes de gouvernance, dynamique de compétitivité et management stratégique des firmes, le cas des firmes multinationales alimentaires en Europe, Commissariat Général du Plan, Paris. TÜÝK (2005); Dönemler Ýtibarýyla Ýmalat Sanayii, Ýstihdam-Ödemeler-Üretim-Eðilim (2003[IV]2004 [IV], CD-Rom, Ankara. Uluslararasý Doðrudan Yatýrýmlar 2005 Yýlý Raporu (2006), TC Hazine Müsteþarlýðý , Yabancý Sermaye Genel Müdürlüðü, 2006. UNCTAD, (2003), World Investment Report, Geneva. VELTZ, P., (2000), Le nouveau monde industriel, Gallimard, Paris. WALLERSTEIN, I.(1974): The Modern World System: Capitalist Agriculture and the Origins of the European. World Economy in the Sixteenth Century (1974), Academic Press, New York. WILLIAMSON, O., (1994): Les institutions de léconomie, Paris, InterEditions. Wilkinson, John, (2004), The Food Processing Industry, Globalization and Developing Countries, Electronic Journal of Agricultural and Development Economics, vol 1., No.2, 184-201. Yurtoðlu, B.B. (2003); Corporate Governance and Implications for Minority Shareholders in Turkey, Corporate Ownership and Control, 1(1): 72-86. www.tuik.gov.tr www.dpt.gov.tr www.hazine.gov.tr www.imkb.gov.tr www.iso.org.tr www.avromonitor.com www.securities.com 205 EK 1 AGRODATA VERÝ BANKASI ÇERÇEVESÝNDE ÝNCELENEN GIDA ÇOK ULUSLU ÞÝRKETLERÝNÝN GERÇEKLEÞTÝRDÝKLERÝ YENÝDEN YAPILANMA OPERASYONLARI ÇALIÞMASINDA UYGULANAN ARAÞTIRMA YÖNTEMÝ Çalýþmamýzda ele alýnan operasyonlar sadece þirket satýn almalarý ve birleþmeleriyle sýnýrlý kalmamýþtýr çünkü gýda þirketleri yayýlma stratejilerini uygularken, gittikçe artan oranda ortaklýklar daðýtým, lisans ve franchising anlaþmalarý ve kýsmi katýlýmlarý tercih ettikleri görülmektedir. Bu sayýsal verilerin kullanýmýnda bazý ihtiyati kurallarý hatýrlatmak gerekmektedir; sunulan operasyonlarýn hesaplanmasýnda ve sayýsal analizlerinde hiçbir aðýrlýklandýrma yapýlmamýþtýr. Yani, çok yüksek miktarlara ulaþan dev çok uluslularýn satýn alýnmasý ile küçük bir adaülkede satýn alýnan ufak bir þirket ayný ölçüde ele alýnmýþ ve aralarýndaki farklar göz ardý edilmiþtir. Dünyadaki tüm operasyonlarý sayýma dahil edebildiðimizi de hiçbir þekilde iddia etmiyoruz. Bilgilerimiz veri kaynaklarýmýzla sýnýrlýdýr. Ancak, bu kýsýtlara raðmen, yapýlan hesaplar ve analizler genel eðilimler hakkýnda genel bir fikir verebilmektedir. Veri Kaynaklarý Tarým-gýda zinciri üzerinde uzmanlaþmýþ basýn ile günlük gazeteler (Les Echos, La Tribune, Financial Times) en önemli bilgi kaynaklarýmýzdýr. Fransýzca Agia-Alimentation ve Ýngilizce Eurofood en çok kullandýðýmýz temel bilgi kaynaklarýmýzý oluþturmaktadýr. Bu bilgileri, Ýnternette ulaþýlan veri bankalarý (Forbes, Hoovers, Prepared Food, Nikkei, FFT, UK Business Park) yardýmýyla geniþletilmektedir. Tabii ki þirketlerin yýllýk faaliyet ve finansal raporlarý da bilgilerimizi geniþletmekte çok önemli bir rol oynamaktadýrlar. Bu bilgi kaynaklarý genellikle gerçekleþtirilen operasyonlarýn parasal deðerlerini vermemekte veya tahmini olarak vermektedirler. Bu eksiklik veri bankamýz için çok önemli bir kýsýttýr ve nitel analizlerimizi derinleþtirmemize engel olmaktadýr. Kullanýlan Terimler v Dýþsal geliþme kapsamýnda klasik yeniden yapýlandýrma operasyonlarý è Þirket satýn alma: Borsaya kayýtlý ve hiçbir dýþsal yönetime tabi olmayan baðýmsýz þirketin satýn alýmý Ýþtirak alýmý: Bir baþka þirket tarafýndan konsolide edilen güdümlü þirketlerin satýn alýmý7. Kalan sermayenin alýmý: Alýcý þirketin hedef þirketteki kýsmi payý üstüne sermayenin geri kalanýný satýn alarak hedef þirketi %100 kontrolü altýna almasý Baþarýyla sonuçlanmýþ kamusal satýn alma (public takeover): Alýcý þirketin hedef þirketi kontrol altýna alabilmek amacýyla borsadaki hisselerini satýn almak için borsada açýk bir teklifte bulunmasý ve bu teklifin baþarýyla sonuçlanmasý Sermayeye çoðunlukçu katýlým: Alýcý þirketin hedef þirketin hisselerinin %50-%99,9unu satýn alarak kontrolünü ele geçirmesi Kýsmi katýlým: Alýcý þirketin hedef þirketin hisselerinin %50den azýný satýn almasý Þirket birleþmesi: Ýki þirketin varlýklarýný bir anlaþmayla birleþtirmeleri ve ortak bir yönetim uygulamalarý (bu tip birleþmeler, bir þirketin bir diðer þirketi satýn almasý sonucunda da gerçekleþtirilebilir). è è è è è è 206 è MBO veya LMBO: Bir þirketin idareci kadrosu tarafýndan satýn alýnmasý. Faaliyete son verilme: Bir þirketin kendisinin veya iþtiraklerinden biri ve birkaçýnýn belirli bir sektördeki faaliyetinden tamamen çekilmesi ve bu faaliyete son vermesi. Baþarýya ulaþamamýþ kamusal satýn alma (public takeover): Bazý durumlarda alýcý þirket hedef þirketin borsadaki hisselerini satýn almasýna raðmen hedef þirket bu açýk teklifi reddedebilir. Bu durumda alýcý þirket zarara uðrar. Ýþtirak satýþý: Satýcý þirketin iþtirakini (veya iþtiraklerini) kýsmen veya tamamen elden çýkarmasý. Kýsmi varlýk satýþý: Ana þirketin kendi ana varlýðýný veya iþtiraklerinin varlýklarýný kýsmi olarak elden çýkarmasý. Þirket satýþý: Sermaye sahiplerinin þirketin tüm varlýklarýný satmalarý. v Ýçsel geliþme kapsamýnda klasik yeniden yapýlandýrma operasyonlarý è è è è Ýþtirak kuruluþu veya yeni fabrika yapýmý: Greenfield yatýrýmlar olarak kabul edilen anamal geliþtirici yatýrýmlar. Fabrika kapatýmý: Ana þirkete baðlý bir fabrikanýn faaliyetinin tamamen durdurulmasý. Yeni unvan edinilmesi: Þirketin adýnýn deðiþtirilmesi. Faaliyetlerin bölünmesi: Ana þirketin birkaç þirkete bölünmesi (splitt-ups, splitt-offs). v Yeni yatýrýmlar: Ortaklýklar ve uzlaþma operasyonlarý è è Ýþbirliði ve lisans anlaþmalarý: Þirketler arasýnda teknolojiyi, becerileri, üretim bilgilerini, markalarý, üretim lisanslarýný, daðýtým kanallarýný ortak kullanmak için imzalanan anlaþmalar. Bu anlaþmalarda taraflar hukuki ve yönetsel baðýmsýzlýklarýný korurlar. Ortak giriþim kuruluþu (joint-ventures): Ýki veya daha fazla sayýda þirketin ortak bir iþtirak kurmalarý ve bu yeni iþtirakin tüm varlýklarýný ve ayný zamanda üretim ve pazarlama risklerini paylaþmak. Yatýrýmcý þirketler hukuki ve yönetsel baðýmsýzlýklarýný korurlar. - Araþtýrmanýn kapsadýðý dönem è è è è è Araþtýrma dönemi 1 Ocak 1987den 31 Aralýk 2006a kadar uzanmaktadýr. Bu zaman aralýðýnýn, gýda çok uluslularýnýn uzun dönem stratejik geliþme eðilimlerini ortaya çýkarabilecek uzunluða sahip olduðunu düþünmekteyiz. Tarým-gýda sektöründe uygulanan stratejiler, kýsa zaman aralýklarýnda ve tüketici tercihleri ve harcama eðilimlerine göre sýk sýk deðiþebilmektedir. Bu nedenle, araþtýrma dönemi dar tutulursa, o anda önemli ve sürekli olabilir görünen stratejiler üç-beþ yýl sonra tamamen konjonktürel bir yapýya bürünebilirler. Ancak 19 yýl üzerine yayýlan bir analizin hata oraný muhakkak ki daha az olacaktýr. - Þirketler Her yýl için dünyanýn en büyük 100 gýda çok uluslusunun alýcý, satýcý veya ortak þirket olarak görüldüðü tüm yeniden yapýlandýrma operasyonu dikkate alýnmýþ ve veri bankasýna eklenmiþtir. Ayný zamanda iþtirakin (veya baðýmsýz hedef þirketin) adý, faaliyet gösterdiði sektörü, yuvalandýðý ülke de veri bankasýna kaydedilmiþtir. Tabii ki, her yýl en büyük 100 sýnýflandýrmasýna dahil olan þirketler deðiþtiðinden, operasyonlarda adý geçen þirketlerin sayýsý 100den fazla olmaktadýr. 207 208 Çok çeþitli gýda ürünleri Tahýl türevleri, et üretimi Çok çeþitli gýda ürünleri Alkolsüz içecekler, snackfoods Çok çeþitli gýda ürünleri Et ve tavuk Alkolsüz içecekler, þiþelenmiþ su Tahýl türevleri, bitkisel yað Tahýl türevleri, bitkisel yað, bio-karbürant Çikolata-þekerlenme, pirinç,kedi mamasý Çok çeþitli gýda ürünleri Çok çeþitli gýda ürünleri Bira Bira Alkollü içkiler Þekerleme, alkolsüz içecekler Bira Et iþleme Çok çeþitli gýda ürünleri Çok çeþitli gýda ürünleri Bira Alkollü ve alkolsüz içkiler, biyo-gýda Çok çeþitli gýda ürünleri Mýsýr gevreði, bisküvi Süt ürünleri Et iþleme Alkolsüz içecekler, bira Süt ve süt ürünleri Çok çeþitli gýda ürünleri Çok çeþitli gýda ürünleri Et iþleme Et iþleme Et iþleme Süt, peynir, tereyaðý Ýsviçre ABD ABD USA Hollanda ABD ABD Bermuda ABD ABD Fransa ABD Belçika Hollanda Ýngiltere Ýngiltere ABD ABD ABD ABD Ýngiltere Japonya Ýngiltere ABD ABD ABD Meksika Y. Zelanda Japonya ABD Danimarka Japonya Hollanda Fransa 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 Nestlé S.A. Cargill Inc. (1) Kraft Foods Inc. (Altria) PepsiCo Inc. Unilever Tyson Foods Coca-Cola Co. Bunge Limited Archer Daniels Midland Co. Mars Inc. Danone ConAgra Inc. InBev Heineken N.V. Diageo plc Cadbury Schweppes plc Anheuser-Busch Inc. Smithfield Foods Inc. General Mills Inc. Sara Lee Corp. SAB-Miller plc Kirin Brewery Co. Ltd. Associated British Foods Kellogg Co. Dean Foods Co. Swift & Co FEMSA de C.V. Fonterra Cooperative Ltd Ajinomoto Co. Ltd. H. J. Heinz Co. Danish Crown Nippon Meat Packers Inc. Sovion NV Lactalis Köken ülke Faaliyet gösterdiði sektör Sýra Þirketin unvaný 73,142 71,066 34,113 32,562 49,423 26,014 23,104 24,275 35,944 18,000 16,250 14,567 14,521 13,450 12,249 11,847 15,036 11,354 11,244 19,254 10,606 11,202 10,234 10,177 10,175 9,669 9,692 8,680 9,736 8,912 8,106 8,480 7,830 7,724 Toplam Ciro (M.$) 68,354 35,000 34,113 32,562 27,607 25,961 23,104 21,601 18,286 18,000 16,250 14,567 14,521 13,450 12,249 11,847 11,667 11,354 11,244 10,901 10,606 10,589 10,234 10,177 10,175 9,669 9,353 8,680 8,451 8,305 8,106 8,094 7,830 7,724 Gýda cirosu M.$ 6,420,8 2,103,0 2,635,0 4,078,0 4,952,1 353,0 4,872,0 601,0 1,044,0 0,0 559,4 541,5 1,746,6 948,1 2,619,6 1,279,7 1,839,0 296,2 1,240,0 731,0 1,344,0 465,1 618,9 980,4 256,7 14,9 748,9 154,3 406,6 752,7 210,3 107,5 87,2 0,0 Net kâr (M.$US 250,000 100,000 94,000 157,000 212,000 114,000 55,000 23,495 25,641 40,500 88,184 38,000 77,000 64,305 22,966 55,000 31,485 51,000 27,800 137,000 40,892 5,192 42,375 26,000 27,000 20,700 90,731 18,600 25,812 41,000 28,553 2,589 12,785 26,500 93 49 100 100 56 100 100 89 51 100 100 100 100 100 100 100 78 100 100 57 100 95 100 100 100 100 97 100 87 93 100 95 100 100 8.8 3.0 7.7 12.5 10.0 1.4 21.1 2.5 2.9 0.0 3.4 3.7 12.0 7.0 21.4 10.8 12.2 2.6 11.0 3.8 12.7 4.2 6.0 9.6 2.5 0.2 7.7 1.8 4.2 8.4 2.6 1.3 1.1 0.0 293 711 363 207 233 228 420 1,033 1,402 444 18 383 189 209 533 215 478 223 404 141 259 2,158 242 391 377 467 107 467 377 217 284 3,275 612 291 Gýda kâr Çalýþan/ Çalýþan cirosu Net /ciro toplam sayýsý /toplam (%) ciro ciro (%) Ek 2: Dünyanýn En Büyük 100 Çok Uluslu Gýda Firmasýnýn 2002 Yýlý Toplam Satýþlarýna Göre Sýralandýrýlmasý 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 Süt ve süt ürünleri, organik hayvan yemi Süt ürünleri, hayvan yemi, tohumculuk Çok çeþitli gýda ürünleri Ýçecek sanayii Bira Fýrýn ürünleri, þekerleme Balýkçýlýk, hazýr yemekler Tavukçuluk Bira, alkolsüz içecekler Makarna, bisküvi, fýrýn ürünleri, soslar Þeker ve diðer tatlandýrýcýlar, niþasta Þeker, tatlandýrýcýlar, dondurulmuþ pizza Meyve ve sebze iþleme Çikolata, þekerleme Çok çeþitli gýda ürünleri Gýda katký maddeleri, et ve süt sanayii Bira Süt ürünleri Et iþleme Et iþleme, fýrýn ürünleri Fýrýn ürünleri, bisküvi Çok çeþitli gýda ürünleri Süt ürünleri, fýrýn ürünleri Çikolata, þekerleme Dondurulmuþ gýda Et iþleme Çok çeþitli gýda ürünleri Þarapçýlýk, alkollü içkiler, lokantacýlýk Alkollü içkiler Süt ürünleri, meyve sularý Balýk ve deniz ürünleri Çok çeþitli gýda ürünleri Süt ürünleri, peynir Þekerleme Köken ülke Faaliyet gösterdiði sektör Arla Foods Group Danimarka Land OLakes ABD Campbell Soup Co. ABD Asahi Breweries Ltd. Japonya Scottish & Newcastle plc Ýngiltere Yamazaki Baking Co. Ltd. Japonya Maruha Corp. Japonya Pilgrims Pride ABD Carlsberg Breweries A/S Danimarka Barilla Ýtalya Tate & Lyle plc Ýngiltere Südzucker AG Almanya Dole Food Company Inc. (2)ABD Ferrero (3) Ýtalya Meiji Dairies Corporation Japonya Kerry Group plc Ýrlanda Molson Coors Brewing Co. ABD Friesland Coberco Dairy Foods Hollanda Hormel Foods Corp. ABD Maple Leaf Foods Inc. Kanada Grupo Bimbo S.A. de C.V. Meksika Morinaga Milk Industry Co.Ltd.Japonya Parmalat Finanziaria SpA (5) Ýtalya Hershey Food Corp. ABD McCain Foods Ltd (4) Kanada Itoham Foods Inc. Japonya Oetker Gruppe Almanya Suntory Ltd. (4) Japonya Pernod Ricard Co. Fransa Campina Melkunie BV Hollanda Nissui (Nippon Suisan Kaisha Ltd.) Japonya The Procter & Gamble Co. ABD Bongrain SA Fransa Wm Wrigley Jr. Co. ABD Sýra Þirketin unvaný 7,731 7,557 7,548 8,313 6,812 6,691 6,779 5,666 6,346 6,323 6,084 6,013 5,871 5,664 6,578 5,519 5,507 5,505 5,413 5,333 5,150 5,010 4,860 4,836 4,704 4,586 8,757 12,500 4,577 4,446 4,635 56,741 4,173 4,159 Toplam Ciro (M.$) 7,673 7,557 7,548 7,065 6,812 6,679 6,675 6,555 6,346 6,324 6,084 6,013 5,871 5,664 5,643 5,519 5,507 5,505 5,413 5,333 5,150 5,010 4,859 4,836 4,704 4,586 4,533 4,500 4,499 4,446 4,410 4,314 4,173 4,159 Gýda cirosu M.$ 133.6 126.8 707.0 378.4 369.5 56.1 -137.4 264.5 209.0 171.2 262.1 445.4 46.0 0.0 88.2 294.0 64.7 157.0 253.5 88.5 265.8 34.5 1.5 493.2 0.0 44.7 0.0 0.0 621.7 31.9 61.3 8684.0 84.5 517.0 Net kâr (M.$US 20,076 7,500 24,000 3,607 15,600 21,021 9,992 35,400 30,336 7,321 6,687 17,494 64,000 16,000 7,370 23,255 10,200 16,438 17,600 24,000 64,000 3,087 15,587 12,680 20,000 5,493 22,412 18,100 12,304 6,811 769 110,000 18,121 14,300 99 100 100 85 100 100 98 116 100 100 100 100 100 100 86 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 52 36 98 100 95 8 100 100 1.7 1.7 9.4 4.6 5.4 0.8 -2.0 4.7 3.3 2.7 4.3 7.4 0.8 0.0 1.3 5.3 1.2 2.9 4.7 1.7 5.2 0.7 0.0 10.2 0.0 1.0 0.0 0.0 13.6 0.7 1.3 15.3 2.0 12.4 385 1008 315 2305 437 318 678 160 209 864 910 344 92 354 893 237 540 335 308 222 80 1623 312 381 235 835 391 691 372 653 6028 516 230 291 Gýda kâr Çalýþan/ Çalýþan cirosu Net /ciro toplam sayýsý /toplam (%) ciro ciro (%) Ek 2: Dünyanýn En Büyük 100 Çok Uluslu Gýda Firmasýnýn 2002 Yýlý Toplam Satýþlarýna Göre Sýralandýrýlmasý (Devam) 209 Köken ülke Faaliyet gösterdiði sektör Toplam Ciro (M.$) Gýda cirosu M.$ Net kar (M.$US Gýda kar Çalýþan/ Çalýþan cirosu Net toplam sayýsý /toplam /ciro ciro ciro (%) (%) 100 3.7 5575 98 1.3 751 7700 100 6.8 531 19.738 100 0.0 203 3930 95 0.8 1.047 25.000 100 3.4 156 26.495 92 4.0 156 8984 100 4.7 416 150.000 14 3.2 173 6115 100 2.0 589 5054 94 3.2 747 3230 100 0.0 1.076 21.215 100 0.0 160 4720 100 0.2 712 61.088 19 12.0 284 8458 100 2.1 386 8542 100 1.7 382 37.000 100 3.3 88 8500 100 6.0 377 7800 100 0.0 400 6350 99 1.7 492 10.300 100 23.6 295 5000 100 0.0 600 9235 100 7.0 322 4179 100 6.6 704 15.391 100 0.0 190 6186 100 5.3 465 17.415 100 -2.8 160 3680 97 2.9 765 6774 100 2.5 392 10.500 97 9.9 256 8000 100 8.3 324 3.296.820 81 6.3 321 69 Bacardi Ltd Bermuda Alkollü içkiler 4,125 4,125 151,0 70 Nichirei Corp. Japonya Balýkçýlýk, dondurulmuþ gýda 4,186 4,107 53,3 71 Constellation Brands Inc. ABD Alkollü içkiler, bira 4,088 4,088 276,5 72 OSI Group Companies ABD Et ve balýk, dondurulmuþ pizza 4,000 4,000 0,0 73 Sapporo Holdings Japonya Ýçecek sanayii, lokantacýlýk 4,116 3,913 32,9 74 Chiquita Brands Intl. Inc. ABD Meyve sebze iþleme 3,904 3,904 131,0 75 San Miguel Corporation Filipinler Çok çeþitli gýda ürünleri 4,127 3,796 164,4 76 Nutreco Hollanda Hayvancýlýk, akuakültür 3,740 3,740 176,3 77 George Weston Ltd Kanada Fýrýn ürünleri perakende gýda ticareti 25,881 3,611 829,0 78 QP Corp. Japonya Çok çeþitli gýda ürünleri 3,599 3,599 72,6 79 Nisshin Seifun Group Inc. Japonya Çok çeþitli gýda ürünleri 3,776 3,549 122,3 80 Humana Almanya Süt ürünleri 3,476 3,476 0,0 81 Perdue Farms Inc. (4) AND Tavukçuluk 3,400 3,400 0,0 82 SODIAAL (7) Fransa Süt ürünleri 3,361 3,361 6,5 83 LVMH Fransa Alkollü içecekler 17,329 3,294 2,078,0 84 CSM NV Hollanda Gýda katký maddeleri 3,262 3,262 68,5 85 Barry Callebaut Ýsviçre Kakao, çikolata 3,261 3,261 54,4 86 Del Monte Foods Company ABD Meyve sebze iþleme 3,260 3,260 106,6 87 Saputo Inc. Kanada Süt ürünleri, fýrýn ürünleri 3,204 3,204 191,5 88 Keystone Foods LLC (4) ABD Et ve tavuk 3,119 3,119 0,0 89 Kikkoman Corp Japonya Soya sosu, içecekler, daðýtým 3,127 3,086 52,1 90 Fosters Group Ltd. Avusturya Bira, alkollü içkiler 3,034 3,034 715,0 91 Schreiber Foods (4) ABD Süt ürünleri, peynirler 3,000 3,000 0,0 92 Danisco A/S Danimarka Þeker, tatlandýrýcý, gýda katký maddeleri 2,975 2,975 207,2 93 Ebro Puleva Ýspanya Çok çeþitli gýda ürünleri 2,940 2,940 193,8 94 Groupe Castel Fransa Ýçecek sanayii 2,928 2,928 0,0 95 Nissin Food Products Co. Ltd. Japonya Çok çeþitli gýda ürünleri 2,876 2,876 152,7 96 Rank Hovis Mc Dougal Ýngiltere Fýrýn ürünleri, hazýr yemekler 2,782 2,782 -79,2 97 Toyo Suisan Kaisha Ltd Japonya Balýk iþleme, soðuk depolama 2,815 2,736 82,4 98 Cremonini Ýtalya Et iþleme, daðýtým, gýda servisi 2,652 2,652 65,4 99 Seaboard Corporation ABD Çok çeþitli gýda ürünleri 2,689 2,611 266,7 100 McCormick & Company, Inc ABD Baharat, doðal çaylar, gýda katký maddeleri 2,592 2,592 214,9 TOPLAM VE ORTALAMALAR 856,877 1,058,654 66,211 Notlar: (1) Gýda cirosu tahmin «Food Engineering Top 100» verilerine dayanýlarak elde edilmiþtir (4) www.hoovers.com (2) Hoovers ve Fortune500 tahminleri (5) Þirket tarafýndan yayýnlanmýþ konsolide olmamýþ rakamlar (3) Forbes 2000 Global, www.forbes.com Kaynak: Agrodata veri bankasý, 2007 Sýra Þirketin unvaný Ek 2: Dünyanýn En Büyük 100 Çok Uluslu Gýda Firmasýnýn 2002 Yýlý Toplam Satýþlarýna Göre Sýralandýrýlmasý (Devam) 7 Hedef þirket hukuki açýdan baðýmsýz deðilse, o zaman bu þirketi kontrol eden ana þirketi referans olarak alýyoruz. 210 EK 3 Dünya Bankasýnýn Hazýrladýðý Gelir Gruplarý Sýnýflandýrmasý Kapsamýnda Ülkelerin Daðýlýmý DÜÞÜKGELÝR GRUBU (kiþi baþýna GSMH = 735 ABD dolarý veya daha az) Latin Amerika Porto Riko Dominik Cumhuriyeti Afrika Kamerun Fildiþi Etiyopya Gana Gine Kenya Mozambik Yeni Gine Nijer Senegal Tanzanya Zambiya Zimbabve Asya Hindistan Endonezya Özbekistan Pakistan Vietnam ORTA DÜÞÜK GELÝR GRUBU (kiþi baþýna GSMH = 736 - 2935 ABD dolarý) Latin Amerika Brezilya Kolombiya Küba Ekvator Guatemala Honduras Jamaika Paraguay Peru Afrika Güney Afrika Namibya Asya Ermenistan Çin Halk Cumhuriyeti Kazakistan Filipin Sri Lanka Tayland 211 Akdeniz Cezayir Bulgaristan Mýsýr Ürdün Fas Suriye Tunus Türkiye Ukrayna (Kýrým) Orta ve Doðu Avrupa Beyaz Rusya Bosna-Hersek Eski Yugoslavya Cumhuriyeti ve Makedonya Romanya Rusya Sýrbistan - Karadað Yugoslavya ORTA YÜKSEK GELÝR GRUBU (kiþi baþýna GSMH = 2936 9075ABD dolarý) Latin Amerika Arjantin Venezuela Þili Kosta Rika Meksika Panama Trinidad ve Tobago Uruguay Afrika Botsvana Asya Malezya Akdeniz Havzasý Suudi Arabistan Lübnan Orta ve Doðu Avrupa Çek Cumhuriyeti Hýrvatistan Estonya Macaristan Letonya Lituanya Polonya Slovakya YÜKSEK GELÝR GRUBU (kiþi baþýna GSMH = 9076 ve daha fazla ABD dolarý) Kuzey Amerika Bahama Asya Güney Kore Hong Kong Singapur Tayvan Akdeniz Havzasý Bahreyn Ýsrail Kuveyt Orta ve Doðu Avrupa Slovenya 212 ZENGÝN OECD ÜLKELERÝ (kiþi baþýna GSMH = 9076 ve daha fazla ABD dolarý) Kuzey Amerika Kanada ABD Asya Japonya Avrupa Birliði Almanya Avusturya Belçika Danimarka Ýspanya Finlandiya Fransa Ýngiltere Yunanistan Ýrlanda Ýtalya Lüksemburg Hollanda Portekiz Ýsveç EFTA Ülkeleri Norveç Ýsviçre Okyanusya Avustralya Yeni Zelanda 213 EK 4 En Büyük 100 Çok Uluslu Gýda Firmasý Ýþtiraklerinin 2002 Yýlýnda Ekonomik Bölgelere Göre Daðýlýmý SEKTÖRLER Tarým-hayvancýlýk Balýkçýlýk Tarým-hayvancýlýk-balýkçýlýk Alkollü içkiler Alkolsüz içecekler Fýrýn ürünleri, bisküvi, makarna Çikolata, þekerleme Meyve-sebze iþleme Balýk iþleme Bitkisel yaðlar ve margarin Süt iþleme sanayii Et iþleme sanayii Çeþitli gýda ürünleri Çok çeþitli gýda üretimi Þeker sanayii Un sanayii Gýda sanayii Madencilik Demir-çelik sanayii Tütün iþleme Tekstil ve giyim sanayii Hayvan yemleri Makina, teçhizat Metal iþleme sanayii Kereste ve aðaçtan eþya yapýmý Kimya sanayii Kaðýt ve basým sanayii Gýda dýþý sektörler Ticaret, pazarlama Ar-Ge, biyoteknoloji, mühendislik Lokantacýlýk, otelcilik Topluluklara hizmetler Depolama, taþýmacýlýk, þiþeleme Gýda sanayiine baðlý hizmetler Bankacýlýk, sigortacýlýk, gayri menkul Farklýlaþmýþ faaliyetler Tanýmlanamamýþ faaliyetler Toplam AF 1 4 5 36 9 15 8 1 2 LA 15 7 22 48 51 40 11 6 2 2 50 11 63 130 4 31 424 KA 47 5 52 53 73 44 22 21 10 2 90 91 119 182 2 33 738 3 1 AS 23 4 27 94 79 9 31 8 18 6 80 40 95 189 4 19 707 ODA 5 2 4 41 9 37 57 28 9 265 1 17 1 14 23 19 7 36 35 1 86 4 162 4 3 49 15 3 22 22 14 1 3 15 8 6 5 11 13 1 18 70 2 139 81 3 4 1 17 106 93 38 50 872 66 4 133 130 20 3 13 34 200 335 10 131 1,599 88 8 128 126 23 26 12 55 242 78 34 19 1,235 22 20 58 29 1 27 2 3 1 2 2 13 41 12 1 23 14 2 13 9 3 5 159 1 4 21 24 4 9 252 11 5 25 3 2 102 25 5 2 1 2 3 13 18 17 3 183 5 45 6 5 18 1 31 9 19 12 399 Kaynak: Agrodata, 2003 TD: Dünya toplamý TYÜ: Yabancý ülkeler toplamý TKÜ: Köken ülkeler toplamý 214 AKZ 1 1 2 6 12 10 6 OK 7 2 9 35 7 Diðer 0 163 6 3 4 4 0 0 1 5 BA 45 14 59 150 92 286 58 26 11 7 304 52 317 283 52 42 1,557 0 Tarý0 3 86 69 3 1 0 195 86 443 193 39 29 19 23 303 464 31 136 2,993 TD TYÜ TKÜ 144 75 69 37 34 3 181 109 72 467 357 110 329 259 70 213 73 160 129 31 62 39 23 48 40 8 22 19 3 616 372 244 211 82 129 686 540 146 924 680 244 93 82 11 141 99 42 4,045 2,911 1,134 3 0 3 1 0 1 3 3 0 184 163 21 139 106 33 29 6 23 10 3 7 2 0 2 499 409 90 120 49 71 990 739 251 590 361 229 91 51 40 63 19 44 48 20 28 137 52 85 929 503 426 1,030 588 442 157 142 15 365 214 151 7,697 5,206 2,491 EK 5 Dünyanýn En Büyük 100 Çok Uluslu Gýda Firmasý Yan Þirketlerinin 2002 Yýlýnda Ekonomik Bölgelere ve Hedef Ülkelerin Gelir Gruplarýna Göre Daðýlýmý (%) Bölgeler Gýdaya Gýda Baðlý Tarým Sanayi Yan Faaliyetler Finansal Faaliyetler Gýda Dýþý Diðer Gelir Grubuna Göre Faaliyetler Faaliyetler Faaliyet Yüzdesi ACP 2 67 7 9 6 9 NAFTA ASEAN 2 3 59 70 14 13 15 6 3 1 7 7 GÜNEY ASYA JAPONYA, KORE ODA BATI AVRUPA ÇÝN HALK CUMHURÝYETÝ MERCOSUR OKYANUSYA PETROL ZENGÝNÝ 1 2 1 2 1 4 4 2 72 71 72 60 74 66 69 73 10 11 8 8 11 10 8 6 5 3 2 14 6 5 11 7 3 6 9 8 4 4 3 4 9 7 8 8 4 11 5 8 AKDENÝZ HAVZASI DÝÐER ÜLKELER 2 1 70 55 7 6 7 14 11 13 3 11 DÜNYA 2 64 9 11 7 7 Kaynak: Agrodata, 2003 215 %46 Düþük gelir %35 Orta yüksek gelir %69 Yüksek gelir %20 Yüksek gelir %57 Orta gelir %66 Düþük gelir %100 Yüksek gelir %96 Orta gelir %100 Yüksek gelir %72 Orta düþük gelir %100 Orta gelir %100 Yüksek gelir %79 Orta yüksek gelir %10 Yüksek gelir %76 Orta düþük gelir %63 Orta gelir %30 Yüksek gelir
