Ayışığında Çalışanlar: Türkiye`de İkinci İşte Çalışma
Transkript
Ayışığında Çalışanlar: Türkiye`de İkinci İşte Çalışma
Paper presented at EconAnadolu 2009: Anadolu International Conference in Economics June 17–19, 2009, Eskişehir, Turkey. Ayışığında Çalışanlar: Türkiye’de İkinci İşte Çalışma Gonca Konyalı ∗ İşletme Fakültesi, Dokuz Eylül Üniversitesi E-posta: [email protected] Pınar Narin Emirhan İşletme Fakültesi, Dokuz Eylül Üniversitesi E-posta: [email protected] Özet Bu çalışmanın amacı ikinci işte çalışmanın hangi faktörler tarafından etkilendiğinin Türkiye için araştırılmasıdır. Tansel (1995) 1987 yılı Hanehalkı İşgücü Anketinden derlenen verileri kullanarak yaptığı çalışmasında, probit modeli kullanarak kentli erkeklerin ikinci işte çalışma olasılığının belirleyenlerini incelemiştir. Bu çalışmada ise probit ve tobit modellerle 2003 ve 2004 yılı TÜİK Hanehalkı Bütçe Anketi verileri kullanılarak ikinci işte çalışma durumu kamu/özel ve çeşitli sektörler ayrımında incelenecektir. Çalışma, konuya ilişkin kısıtlı literatüre yapacağı katkı açısından önemlidir. Anahtar Kelimeler: İkinci iş, Tobit model, Probit model. JEL Kodu: J22 ∗ Correspondence: Dokuz Eylül Üniversitesi, İşletme Fakültesi, Tınaztepe Yerleşkesi, Buca 35160 İzmir. e-posta: [email protected] Faks: +90-232-453 50 62 1 Paper presented at EconAnadolu 2009: Anadolu International Conference in Economics June 17–19, 2009, Eskişehir, Turkey. 1. Giriş Fertlerin istihdam edildikleri asıl işleri dışında bir başka işte daha çalışmaları ikinci işte çalışma olarak tanımlanmaktadır. Ülkelerin işgücü piyasalarında ikinci işte çalışma durumu ve özellikle fertlerin ikinci işte çalışma kararı almalarında etkili olan faktörler konunun en çok irdelenen boyutu olmuştur. Bu çalışma, Türkiye verileriyle, fertlerin ikinci bir işte çalışıp çalışmama kararı üzerinde etkili olan faktörleri araştırmaktadır. Tansel (1995), 1987 Hanehalkı Bütçe Anketi verilerini kullanarak şehirlerde yaşayan ve ücret geliri elde eden erkeklerin ikinci işte çalışma kararını etkileyen faktörleri araştırdığı çalışmasında; kişilerin esas işlerinden elde ettikleri ücret gelirlerinin ikinci işte çalışma kararını etkilediğini göstermiştir. Buna göre, esas işinde nispeten düşük ücret geliri elde edenlerin ikinci işte çalışma olasılığı daha yüksektir. İkinci işte çalışma olasılığını pozitif yönde etkileyen diğer faktörler ise; eğitim seviyesi, iş deneyimi ve toprak sahibi olmaktır. Bu çalışma, 2003 yılı Hanehalkı Bütçe Anketi verilerini kullanarak, Tansel (1995)’in çalışma sonuçlarını güncellemeyi amaçlamaktadır. Türkiye’de ikinci işte çalışmaya ilişkin yasal düzenlemelere göre işçiler için ikinci işte çalışmanın önünde yasal bir engel olmamakla birlikte, konuya ilişkin esasların belirlenmesi işçi-işveren arasındaki iş sözleşmelerine bırakılmıştır. 657 sayılı Devlet Memurları Kanunu uyarınca istihdam edilen kamu çalışanlarının ikinci işte çalışma koşulları ise kanunun 28. maddesi ile belirlenmiştir. Çalışmanın planı şu şekildedir. İkinci bölümde, literatür özeti; üçüncü bölümde, Türkiye’de ikinci işte çalışanların özelliklerine ilişkin tanımlayıcı istatistikler sunulmaktadır. Uygulamaya ilişkin sonuçlar ise dördüncü bölümde tartışılmaktadır. 2. Literatür Hamel (1967)’in araştırması ABD’de ikinci işte çalışanların ağırlıklı olarak genç, evli ve çocuklu erkekler olduğunu göstermektedir. Bu gruba girenlerden özellikle daha esnek çalışma saatleri olan öğretmen, polis ya da çiftçiler arasında ikinci işte çalışmanın daha yaygın olduğu görülmektedir. ABD’de bireyler ikinci işlerinde ağırlıklı olarak ya tarımsal faaliyetlerle ilgilenmekte ya da kendi küçük işletmelerinde çalışmaktadır. Bireylerin bir kısmı ek gelire ihtiyaç duydukları için ikinci işte çalışırken, bir kısmı daha yüksek yaşam standardına ulaşabilmek için ikinci işte çalışmaktadır. 2 Paper presented at EconAnadolu 2009: Anadolu International Conference in Economics June 17–19, 2009, Eskişehir, Turkey. ABD işgücü piyasasının ele alındığı bir diğer çalışmada Shishko ve Rostker (1976) ikinci işe katılımın belirleyenlerini incelemiştir. Gelir değişkenlerinin ön plana alındığı çalışmada, bireyin esas işindeki ücreti ve ücret-dışı gelirleri ile ikinci işe katılımı arasında ters yönlü bir ilişki bulunmuştur. Gelir dışındaki değişkenlere bakıldığında da ikinci işte çalışmanın aile büyüklüğü ile pozitif, yaş ile negatif ilişkisinin olduğu görülmektedir. Reilly ve Krstic (2003) çalışmalarında Yugoslavya Federal Cumhuriyetinde 1998 yılı verilerini kullanarak hem ikinci işte çalışma davranışını, hem de ikinci işte çalışma saatlerinin belirleyenlerini araştırmıştır. Yazarlar, ikinci işte çalışmanın ülke içinde bazı bölgelerde yoğunlaştığını ve mavi yakalı çalışanlar arasında daha yaygın olduğunu ortaya koymuşlardır. İkinci işte çalışma 30’lu yaşlardaki erkekler arasında daha yaygındır. İkinci işte çalışma kararında ikinci işten elde edilecek ücret ve asıl işten elde edilen gelir önemli rol oynamaktadır. Krishnan (1990), evli erkeklerin ikinci işte çalışıp çalışmama kararlarını ve çalışma saatlerini incelemiştir. Çalışmada özellikle eşlerin çalışıp çalışmamasının erkeklerin ikinci işle ilgili kararına etkisi ele alınmıştır. Bulgulara göre bireyin asıl işindeki ücreti ile ikinci işte çalışma olasılığı arasında ters yönlü ilişki olduğu, hane büyüklüğünün ikinci işte çalışma olasılığını arttırdığı ve eşlerin işgücüne katılımının erkeklerin ikinci işte çalışma olasılığını azalttığı görülmektedir. Ayrıca yüksek beşeri sermaye ikinci işte çalışma olasılığını azaltmakta, ancak birey ikinci işte çalışmayı tercih ederse ikinci işteki ücretini yükseltmektedir. 3. İkinci İşte Çalışanların Özellikleri Bu çalışmada 2003 yılı Hanehalkı Bütçe Anketi (HHBA) verileri kullanılmıştır. Bu anketin kullanılmasının sebebi, ikinci işte çalışmaya ilişkin detaylı sorulara yer vermesidir. Bu anketten oluşturulan örneklem seti anket ayı içinde herhangi bir ücret geliri olan 18-65 yaş arasındaki hanehalkı reislerini kapsamaktadır. Bu kısıtlar altında örneklem büyüklüğü 10206 kişidir. Bu kişilerin yüzde 5.7’si son bir yıl içinde ikinci bir işte çalışmışlardır. İkinci işte çalışan hanehalkı reislerinin yüzde 98.2’si erkek, yüzde 97.4’ü ise evlidir. İkinci işte çalışanların yüzde 82.1’i sendikaya kayıtlı değildir. 3 Paper presented at EconAnadolu 2009: Anadolu International Conference in Economics June 17–19, 2009, Eskişehir, Turkey. Tablo 1: Değişkenlerin Ortalama ve Standart Sapmaları Tek İşte Çalışanlar Ortalama Standart Sapma Sürekli Değişkenler Esas işteki deneyimi Yaş Esas İşteki Haftalık Çalışma Süresi Ek İşteki Haftalık Çalışma Süresi Hanehalkı Büyüklüğü Esas İşteki Ücret (Aylık, nakdi) Esas İşteki Ücret (Aylık, ayni) Yıllık Ek İş Nakdi Geliri Kesikli Değişkenler Gözlem Sayısı Evli Erkek Sendika Özel Sektör İki işte çalışanlar Ortalama Standart Sapma Tüm Örneklem Ortalama Standart Sapma 9.55 7.75 10.90 7.95 9.62 7.77 38.68 50.13 8.43 15.16 39.71 47.05 8.04 16.19 38.73 49.96 8.41 15.23 - - 21.32 15.69 - - 4.20 1.57 4.43 1.58 4.22 1.57 551000000 449000000 461000000 345000000 546000000 445000000 38500000 58500000 27200000 53100000 37900000 58300000 1760000000 2170000000 9623 9623 583 583 10206 10206 9223 9362 1337 6273 95.84 97.29 13.89 65.19 568 573 104 358 97.43 98.28 17.84 61,41 9791 9935 1241 6631 100 100 100 100 Tablo 1’den anlaşıldığı üzere, ikinci işte çalışanlar tek işte çalışanlara göre daha deneyimli, daha yaşlı olup, daha geniş ailelere sahiptirler. İkinci işte çalışanlar, tek işte çalışanlara göre asıl işlerinde daha az saat çalışmaktadırlar ve asıl işlerindeki gerek nakdi gerek ayni ücretleri daha düşüktür. Tablo 2: İkinci işte çalışanların hanedeki çalışan kişi sayısına göre dağılımı Hanedeki Çalışan Kişi Sayısı 1 İkinci İşte Çalışanların Sayısı İkinci işte çalışanların oranı (%) 309 53.00 4 Paper presented at EconAnadolu 2009: Anadolu International Conference in Economics June 17–19, 2009, Eskişehir, Turkey. 2 3 4 5 6 8 191 51 21 8 2 1 32.76 8.75 3.60 1.37 0.34 0.17 Tablo 2’den görüldüğü üzere, ikinci işte çalışma oranının hanedeki çalışan kişi sayısı azaldıkça arttığı görülmektedir. Tablo 3: İkinci işte çalışanların asıl işlerindeki ve ikinci işlerindeki sektörel dağılımı SEKTÖR Tarım, avcılık, ormancılık veya balıkçılık Madencilik ve taş ocakçılığı, imalat sanayi veya elektrik, gaz ve su (Sanayi) İnşaat ve bayındırlık işleri Toptan ve perakende satış, motorlu araçlar, motosiklet, kişisel ve ev eşyalarının tamiri Otel ve lokantalar Ulaştırma, haberleşme ve depolama hizmetleri Mali aracı kuruluşların faaliyetleri veya gayrimenkul, kiralama ve iş faaliyetleri Kamu yönetimi ve savunma, zorunlu sosyal güvenlik Eğitim veya sağlık işleri ve sosyal hizmetler sektöründe Diğer sosyal, toplumsal ve kişisel hizmet faaliyetleri, evlerde yaptırılan hizmet işleri veya uluslararası örgütler ve temsilcilikler Asıl İş (%) 7.72 18.19 İkinci İş (%) 58.67 4.29 19.04 6.69 7.03 10.63 3.26 4.12 3.09 1.54 2.40 3.08 14.92 13.9 9.09 0.69 3.95 7.72 İkinci işte çalışanların asıl işlerindeki ve ikinci işlerindeki sektörel dağılımına bakıldığında (Tablo3) ise, ikinci işte çalışanların asıl işte çalışma bakımından en çok inşaat ve bayındırlık işinde yoğunlaştığı görülmektedir. Ardından sırasıyla sanayi ve kamu yönetimi, savunma, zorunlu sosyal güvenlik sektörü gelmektedir. İkinci işte çalışanların ise yüzde 58.6 oranıyla tarım sektöründe iş bulduğu görülmektedir. Tablo 4: İkinci işte çalışanların asıl işlerindeki ve ikinci işlerindeki meslek grupları MESLEK GRUBU Kanun yapıcı, üst düzey yönetici, müdür Profesyonel meslek mensubu Yardımcı profesyonel meslek mensubu Büro ve müşteri hizmetlerinde çalışan eleman veya hizmet ve satış elemanı Tarım, hayvancılık, avcılık, ormancılık ve su ürünleri çalışanı Sanatkar ve ilgili işlerde çalışan Tesis ve makine operatörü ve montajcı Nitelik gerektirmeyen işlerde çalışan Asıl İş (%) 4.29 11.32 5.66 18.35 İkinci İş (%) 6.35 6.17 2.57 5.15 1.37 23.84 10.81 24.36 54.72 8.23 3.60 13.21 5 Paper presented at EconAnadolu 2009: Anadolu International Conference in Economics June 17–19, 2009, Eskişehir, Turkey. İkinci işte çalışanların meslek dağılımına bakıldığında ise, ikinci işte çalışanların asıl işte çalışma bakımından en çok nitelik gerektirmeyen işlerde ve sanatkarlarda yoğunlaştığı görülmektedir. İkinci işte çalışanların yarıdan fazlası ise (yüzde 54.7) tarımcılıkla uğraşmaktadır. 4. Veri Seti ve Değişken Tanımları Çalışmada kullanılan değişkenlerin tanımları Tablo 6’da sunulmuştur. HHBA’da verilen haftalık çalışma süresi aylığa dönüştürülerek, aylık ücrete oranlanmış ve saat ücreti hesaplanmıştır. Hanehalkı reisinin yıllık emek-dışı nakdi geliri toplam fert gelirinden ücret geliri, ikramiye geliri, prim, bahşiş vb. geliri, ek iş geliri ve değiştirilen iş geliri çıkartılarak hesaplanmıştır. Tablo 5: Değişken Tanımları Değişken Adı Değişken Tanımı Demografik Özellikler YAS Bireyin yaşı DENEYIM HICEV ESEV EVLI Eğitim EGITIM UNIV Çalışma Koşulları SAGLIKS SENDIKA ISTIHDAM GECSOZ Ferdin esas işteki çalışma süresi (yıl) =1 eğer fert hiç evlenmedi, boşanmadı, ayrılmadıysa; 0 değilse =1 eğer fert dul, boşanmış, ayrı yaşıyorsa; 0 değilse =1 eğer fert evliyse; 0 değilse İşyeri Özellikleri OZEL CALKISI10 CALKISI25 CALKISI50 Sektör TAR SAN INS TIC TUR ULAS FIN Ferdin eğitimde geçirdiği süre =1 eğer bir üniversiteye gittiyse; 0 değilse =1 eğer ferdin sağlık sigortası varsa; 0 değilse =1 eğer fert sendikaya kayıtlı ise; 0 değilse =1 eğer fert sürekli istihdamdaysa; 0 değilse =1 eğer fert geçici istihdamda veya sabit süreli sözleşmeli ise; 0 değilse (baz grup sözleşmesiz olarak arada sırada çalışan) =1 eğer fert özel sektörde çalışıyorsa; 0 değilse =1 eğer işyerinde çalışan kişi sayısı 10’dan az ise; 0 değilse =1 eğer işyerinde çalışan kişi sayısı 9’dan fazla 25’den az ise; 0 değilse =1 eğer işyerinde çalışan kişi sayısı 24’den fazla, 50’den az ise; 0 değilse (baz grup 50+) =1 eğer fert tarım, avcılık, ormancılık veya balıkçılık sektöründe çalışıyorsa; 0 değilse =1 eğer fert madencilik ve taş ocakcılığı, imalat sanayi veya elektrik, gaz ve su sektöründe çalışıyorsa; 0 değilse =1 eğer fert inşaat ve bayındırlık işleri sektöründe çalışıyorsa; 0 değilse =1 eğer fert toptan ve perakende satış, motorlu araçlar, motosiklet, kişisel ve ev eşyalarının tamiri sektöründe çalışıyorsa; 0 değilse =1 eğer fert otel ve lokantalar sektöründe çalışıyorsa; 0 değilse =1 eğer fert ulaştırma, haberleşme ve depolama hizmetleri sektöründe çalışıyorsa; 0 değilse =1 eğer fert mali aracı kuruluşların faaliyetleri veya gayrimenkul, kiralama ve iş faaliyetleri sektöründe çalışıyorsa; 0 değilse 6 Paper presented at EconAnadolu 2009: Anadolu International Conference in Economics June 17–19, 2009, Eskişehir, Turkey. =1 eğer fert kamu yönetimi ve savunma, zorunlu sosyal güvenlik sektöründe çalışıyorsa; 0 değilse =1 eğer fert eğitim veya sağlık işleri ve sosyal hizmetler sektöründe çalışıyorsa; 0 değilse =1 eğer fert diğer sosyal, toplumsal ve kişisel hizmet faaliyetleri, evlerde yaptırılan hizmet işleri veya uluslararası örgütler ve temsilcilikleri sektöründe çalışıyorsa; 0 değilse KAM EGSA DIG Meslek YONET PROF YPROF HIZMET TARIM SANAT OPER DIGER İşe Ait Özellikler CALSUR Ekonomik UCRET NAGELIR AYGELIR Hanehalkı Özellikleri HANE CALKISI TOPLAM ÇOCUK SAYISI COCUK6 COCUK6a Ek İşte Çalışma Durumu EKIS EKISCALSUR EKISUCR EKISAY =1 eğer fert esas işinde kanun yapıcı, üst düzey yönetici, müdür ise; 0 değilse =1 eğer fert esas işinde profesyonel meslek mensubu ise; 0 değilse =1 eğer fert esas işinde yardımcı profesyonel meslek mensubu ise; 0 değilse =1 eğer fert esas işinde büro ve müşteri hizmetlerinde çalışan eleman veya hizmet ve satış elemanı ise; 0 değilse =1 eğer fert esas işinde nitelikli tarım, hayvancılık, avcılık, ormancılık ve su ürünleri çalışanı ise; 0 değilse =1 eğer fert esas işinde sanatkar ve ilgili işlerde çalışan ise; 0 değilse =1 eğer fert esas işinde tesis ve makine operatörü ve montajcı ise; 0 değilse =1 eğer fert esas işinde nitelik gerektirmeyen işlerde çalışıyor ise; 0 değilse Ferdin esas işteki haftalık çalışma süresi (saat) Hanehalkı reisinin ücret geliri (saatlik ücret) (ayni, nakdi toplam) Hanenin yıllık emek dışı nakdi gelirlerinin toplamı Hanenin yıllık emek dışı ayni gelirlerinin toplamı Hanehalkı büyüklüğü Hanedeki çalışan kişi sayısı Hanedeki çocuk sayısı =1 hanede 6 yaşından küçük çocuklar var ise; 0 değilse =1 hanede 6 yaşından küçük çocuk ve akrabalar var ise; 0 değilse =1 eğer fert son bir yıl içinde ek işte çalıştıysa; 0 değilse Ek işteki haftalık çalışma süresi (saat) Ek işteki nakdi ücret geliri (saatlik ücret) (anket ayı) Ek işteki ayni gelir (anket ayı) KAYNAKÇA Hamel, H.R. (1967), “Moonlighting: An Economic Phonemenon”, Monthly Labor Review, October, 17-22. Krishnan, P. (1990), “The Economics of Moonlighting: A Double Self-Selection Model”, The Review of Economics and Statistics, 72 (2), 361-367. Reilly, B. ve G. Krstic (2003), “Employees and Second_Job Holding in the Federal Republic of Yugoslavia, Economics of Transition, 11 (1), 93-122. Shishko, R. ve B. Rostker (1976), “The Economics of Multiple Job Holding”, The American Economic Review, 66 (3), 298-308. 7 Paper presented at EconAnadolu 2009: Anadolu International Conference in Economics June 17–19, 2009, Eskişehir, Turkey. Tansel, A. (1995), “Urban Male Wage Earners and Moonlighting in Turkey”, ERF Working Paper Series, Working Paper 9601. 8