İngiltere: Stowe Gardens

İngiltere: Stowe Gardens
Bugün Stowe Landscape Gardens adõyla anõlan ulusal park, Buckinghamshire’da olup, on
sekizinci yüzyõlda mimarî teori ve pratiğin ayrõlmaz parçasõ olan bahçe dizaynõnõn en otantik
örneklerindendir. Stowe adõnõ, vaktiyle burada bulunan köyden almõştõr. Her ne kadar aşağõda,
bahçe ve parkõn bütün yapõlarõnõ görmeyeceksek de, gördüklerimiz, on sekizinci yüzyõlõn tasarõma,
şimdiki zamanõ, bu yeri ve zamanõ, antikite ile ilişkilendirerek kurgulayan sembolik-alegorik
yaklaşõmõnõ bir kere daha kanõtlayacaktõr. Aşağõda Paris bağlamõnda gördüğümüz, kent sahasõna
yapõlan ‘sembolik yatõrõmõn’—kentin ütopik bir antik belde olarak adlandõrõlõp
şekillendirilmesinin—şablonunu burada belki daha yalõn ve bir bakõma soyutlanmõş bir şekilde
göreceğiz. Örneğin Paris’in Champs Elysée’si, Stowe’da Elysian Gardens ile temsil edilir. Elysium
Bahçelerine, William Congreve’den Alexander Pope’a on sekizinci yüzyõlõn en önemli yazarlarõnda
anõlõp betimlenen bahçeye, dönemin önde gelen İngiliz mimarlarõnõn eli değmiştir: James Gibbs,
William Kent, Sir John Vanbrugh, ve sonraki yüzyõlda Charles Bridgeman ile Lancelot “Capability”
Brown. Styx, eski Yunancadan gelme olup, yeraltõnda, ölenlerin geçmek zorunda olduğu derenin
adõydõ. Elysium’un bir anlamõ, ‘büyük ölüler’, yüksek erdemliler için ayrõlan çayõrlardõ. Öteki
anlamõnõ ise, ‘cennet bahçesi’, ‘mutluluk bahçesi’ diye vermek mümkündür. Belirtmekte yarar var:
Stowe Gardens'õn inşa edildiği dönemde İngiltere'de şiir alanõnda büyük moda "Mezarlõk Şiiri" diye
adlandõrõlan, şairin mezarlõkta dolaşarak, mezar yazõtlarõnda verilen ipuçlarõndan orada yatanõ
betimleyip andõğõ şiir türüydü.
Stowe Gardens: The Elysian Fields: The Temple of British Worthies (Britanya Büyükleri Tapõnağõ)
Styx deresinin karşõ kõyõsõndan Britanya Büyükleri Tapõnağõnõn görünüşü
William Kent tarafõndan 1734’de yapõlan bu ‘tapõnak’, tam anlamõyla bir exedra’dõr: ‘açõk
havada/dõşarõda oturulacak yer’. Kent’in anõtõnda, her kanatta sekiz adet olmak üzere on altõ büst yer
alõr. Ortadaki niche’de ise Mercurius’un (Merküri) büstü yer alõr. Her büstün yukarõsõnda bir yazõt
bulunur. Kent’in eseri büyük ihtimalle Romadaki Villa Brenzone’nin bahçesinde yer alan, Roma
İmparatorlarõnõn büstlerinin nişler içinde daire halinde yerleştirildiği yapõya öykünüyordu. Antik
Roma kültürüne gönderme bununla da sõnõrlõ değildir: Antik Roma’da, yüksek insanî faaliyet
alanlarõ ikiye ayrõlõrdõ: vita contemplativa (düşünceye adanmõş hayat) ve vita activa (eyleme
4
adanmõş hayat). Kent’in yapõsõ da Britanya Büyüklerini aynõ şekilde ikiye böler: Sol kanatta,
düşünce adamlarõ—filozoflar, şairler ve bilim adamlarõ yer alõr; sağ kanatta ise kükümdar, devlet
adamõ ve komutanlar vardõr. Yine Roma’da, bu iki tür hayatõn birleşiminden en ideal devlet yönetim
tarzõnõn doğacağõ düşünülürdü. Buna uygun olarak Kent, ortadaki niche’e, iletişim tanrõsõ olan
Mercurius’u yerleştirmiştir. Aşağõda yer alan bust fotoğraflarõ, soldan sağa doğru tapõnakta yer
aldõklarõ sõraya göre, önce düşünce insanlarõ gelmek üzere, konulmuştur. Inigo Jones örneğinde
olduğu gibi, mimarlarõn vita contemplativa tarafõnda yer almalarõ dikkate değer bir özelliktir.
Thomas Gresham, on altõncõ yüzyõlda yaşamõş bir finansçõydõ. Okul kurmanõn yanõ sõra, Kraliyet
Borsa binasõnõn tasarõm ve imarõna ön ayak olmuştu:
Alexander Pope
Thomas Gresham
Inigo Jones
John Milton
William Shakespeare
John Locke
Isaac Newton
Francis Bacon
Kral Alfred
Prens Edward
I. Elizabeth
III. William
5
Walter Raleigh
Francis Drake
John Hampden
John Barnard
Stowe Gardens: The Elysian Fields: The Temple of Ancient Virtue (Antik Erdem Tapõnağõ)
William Kent tarafõndan Britanya Büyükleri ile aynõ yõl yapõlan bu tapõnak, ötekiyle simetrik
şekilde, Styx’in öbür kõyõsõnda konumlandõrõlmõştõr. Tivoli’deki Vesta Tapõnağõnõ takliden, peristyle
rotunda şeklinde, başka bir deyişle kubbeli ve sütunlarla çevrili daire şeklinde yapõ tarzõnda
yapõlmõştõr. Korint düzeninde olan vesta tapõnağõnõn aksine Ion düzenindedir. Antik Erdem
Tapõnağõ, Elyseium Bahçelerinin odak noktasõydõ. Tapõnakta, dört niche’de, Homeros, Sokrates,
Lykurgus, and Epaminondas’õn tam boy heykelleri yer almaktadõr. Bunlar sõrasõyla, antik Yunan’õn
en önde gelen şair, filozof, kanun koyucu ve komutanõydõ. Homeros ile Lykurgus birbirlerine
bakarken, Sokrates, güney kapõsõndan, bu Tapõnağõn güneyinde duran Dostluk Anõtõna,
Epaminondas ise Tapõnağõn kuzey batõ kapõsõndan dõşarõ, Grenville Sütununa doğru bakar.
Heykellerin bakõş yönü de, Tapõnağõn genel konumu gibi, semboliktir. Her heykelin ve kapõnõn
üzerinde yazõt bulunmaktadõr:
Styx Deresinin karşõ kõyõsõndan Antik Erdem Tapõnağõnõn görünüşü
6
Homeros
Sokrates
Lykurgus
Epaminondas
Benton Seeley’nin 1744 basõmõ Stowe Gardens rehberi, heykel ve kapõlarõn üzerindeki Latince
kitabeleri ve İngilizce çevirilerini şöyle verir:
Epaminondas
Cujus a virtute, prudentia verecundia,
Thebanorum respublica
Libertatem simul & imperium,
Disciplinam bellicam, civilem & domesticam
Accepit;
Eoque amisso, perdidit.
[From whose Valour, Prudence, and Moderation, the Republick of Thebes received both Liberty
and Empire; its military, civil, and domestick Discipline; and, with him, lost them.]
Lycurgus
Qui summo cum consilio inventis legibus,
Omnemque contra corruptelam munitis optime,
Pater patriae,
Libertatem firmissimam,
Et mores sanctissimos,
Expulsa cum divitiis avaritia, luxuria, libidine,
In multa secula
Civibus suis instituit.
[Who having invented Laws with the greatest Wisdom, and most excellently fenced them against all
Corruption, as a Father of his Country, instituted for his Countrymen the firmest Liberty and the
soundest Morality, which endured for many Ages, he having, together with Riches, banished
Avarice, Luxury, and Lust.]
7
Socrates
Qui corruptissima in civitate innocens,
Bonorum hortator, unici cultor DEI,
Ab inutili otio, & vanis disputationibus,
Ad officia vitae, & societatis commoda,
Philosophiam avocavit,
Hominum sapientissimus.
[Who being innocent in a most corrupt State, an Encourager of the Good, a Worshiper of one only
God, as the wisest of Men reduced Philosophy from useless Indolence, and vain Disputations, to the
Duties of Life, and the Advantages of Society.]
Homerus
Qui poetarum princeps, idem & maximus,
Virtutis praeco, & immortalitatis largitor
Divino carmine,
Ad pulcre audendum, & patiendum fortiter,
Omnibus notus gentibus, omnes incitat.
[Who being the first of Poets, as he was the greatest, the Herald of Virtue, and Bestower of
Immortality, known to all Nations, Incites all, in a Divine Poem, honourably to dare, and resolutely
to suffer.]
Over one door is the following:
Charum esse civem, bene de republica mereri, laudari, coli, diligi, gloriosum est: metui vero, & in
odio esse, invidiosum, detestabile, imbecillum, caducum.
[To be dear to our Country, to deserve well of the State, to be praised, honoured, and beloved, is
glorious; but to be dreaded and hated is Matter of ill Will, detestable, weak, ruinous.]
Over the other door is the following:
Justitiam cole & pietatem, quae cum sit magna in parentibus & propinquis, tum in patria maxima
est. Ea vita via est in coelum, & in hunc coetum eorum, qui jam vixerunt.
[Maintain Justice, and thy relative Duty; which, as it is great, when exercised toward our Parents
and Kindred, so is greater toward our Country. That Life is the Way to Heaven, and to this
Assembly of those who have already lived.]
8
Stowe Gardens: The Elysian Fields: The Doric Arch (Dorik Kemer)
Stowe Bahçelerinin “Elysian Fields” adõ verilen bölümünün tasarõmõ 1739’da yapõldõ, 1740’da
uygulamaya geçildi.
Dorik Kemer. 1768. Kemerin yanõnda dokuz Musayla birlikte Apollon’u gösteren bir heykel grubu vardõ.
Stowe Gardens: The Grecian Valley: The Temple of Concord and Victory (Uzlaşma ve Zafer Tapõnağõ)
Yapõmõna 1747’de başlanan bu tapõnağõn adõ önceleri ‘Yunan Tapõnağõ’ (Grecian Temple) iken,
Yedi Yõl Savaşlarõndan sonra (1756-1763) adõ, ülke içinde huzuru, dõşõnda ise askerî zaferi temsil
etmek üzere, Temple of Concord and Victory olarak değiştirildi. 1760’lõ yõllarõn başõnda ise, Stowe
bahçelerinde yer alan bir köprünün frizi (frieze) sökülerek bu Tapõnağõn ana girişinin (portico)
alõnlõğõna (pediment) takõldõ. Friz, Britannia’ya dünyanõn dört köşesinden şükran ifadesi olarak
hediyeler taşõnmasõnõ hikâye ediyordu ve aşağõdaki ilk fotoğrafta görülmektedir. Aynõ yõllarda,
başka heykellerin yanõ sõra Tapõnağõn çatõsõna da bazõ heykeller eklendi: Ortada Zafer, etrafõnda ise
Resim ve Heykel Sanatlarõ. Bunlar da aşağõdaki fotoğraflarda görülebilir:
9
Resim
Zafer
Heykel
10