OKS‹T AGGREGAT VE YEN‹ GEL‹fiT‹R‹LEN DENEY

M‹NERAL TR‹OKS‹T AGGREGAT VE YEN‹ GEL‹fiT‹R‹LEN DENEY MATERYAL‹'N‹N
F‹Z‹KSEL ÖZELL‹KLER‹N‹N ‹N V‹TRO OLARAK KARfiILAfiTIRILMASI*
IN VITRO COMPARISON OF PHYSICAL PROPERTIES OF MINERAL TRIOXIDE AGGREGATE
AND EXPERIMENTAL MATERIAL
Serkan ÇINAR1
Hüma ÖMÜRLÜ2
Serkan TÜRK3
Güller GÜL4
ÖZET
Amaç: Bu çal›flma, endodontik uygulamalarda yayg›n olarak kullan›lan Mineral Trioksit Aggregate (MTA) benzerinin ülkemiz
flartlar›nda üretilerek kullan›labilir hale gelmesi için planland›.
Gereç ve Yöntem: Toz halindeki beyaz MTA ve T.C Çimento Müstahsilleri Birli¤i Laboratuvar›'nda üretti¤imiz MTA benzeri deney
materyalinin içerdi¤i bileflenler X-›fl›n› k›r›n›m faz analizi ile, alkali özellikleri günlük pH de¤iflimleri incelenerek, radyografik
özellikleri alüminyum step wedge kullanarak karfl›laflt›r›ld›. 16 örne¤in sertlik de¤erleri Vickers sertlik ölçüm cihaz› ile, 41 diflin
apikal mikros›z›nt›lar› ise s›v› filtrasyon yöntemi ile de¤erlendirildi.
Bulgular: Yapt›¤›m›z in vitro çal›flmalar sonucunda, deney materyalinin beyaz MTA'dan daha az s›z›nt› gösterdi¤i bulguland›. Dokularla
uyumlulu¤un ve antimikrobiyal özelli¤in karakteristi¤i olan alkali pH, deney materyalinde ve beyaz MTA'da benzer bulundu. ‹çerdikleri
bileflenlerin x-›fl›n› k›r›n›m faz analizleri ile birbiriyle uyumlu oldu¤u belirlendi. Bu materyallerden deney materyalinin radyoopasite
ve sertlik de¤erlerinin beyaz MTA'dan daha az oldu¤u tespit edildi.
Sonuç: Beyaz MTA benzeri deney materyali ile yapt›¤›m›z bu çal›flman›n sonuçlar› materyalin ülkemiz flartlar›nda üretilebilir olmas›
nedeniyle klinik uygulamalar› artt›r›c› rol oynayabilir. Ancak ilerleyen dönemlerde klinik olarak kullan›labilir hale gelmesi için
gelifltirdi¤imiz bu deney materyalinin di¤er fiziksel ve biyolojik özelliklerinin de araflt›r›lmas› gerekmektedir.
Anahtar Kelimeler: MTA, retrograd kök kanal dolgusu, radyoopasite, mikros›z›nt›, sertlik, x ›fl›n› k›r›n›m.
SUMMARY
Aim: In this study, we aim to produce MTA-like material considering conditions that are appropriate in Turkey to make its use become
prevalent.
Material and Method: The composition of white MTA powder is compared with MTA-like material, which was synthesized at
Turkish Cement Manufacturers' Association laboratory, by x-ray diffraction phase analysis method. The alkaline properties were
analyzed by observing the change in pH with one day interval. Aluminum step wedge method was used to evaluate radiographic
characteristics of these materials. The hardness of 16 samples were measured with Vickers hardness test. Liquid filtration method is
applied to determine the apical microleakage of 41 teeth.
Results: The results of our study indicate that MTA-like test material shows less leakage than white MTA. The value of alkaline pH,
which is an indicator for the characteristic of tissue conformity and antimicrobial property, was found to be similar in test material
and white MTA. The x-ray diffraction phase analysis shows that the composition of test material and white MTA is in accordance.
The radiopacity and the hardness of the test material were found to be less than white MTA.
Conclusion: The MTA-like material can play an important role to increase the clinical applications due to the fact that this material
can be produced in conditions suitable to Turkey. However, other physical and biological properties of this test material should be
investigated to be able to use it in clinics in the future.
Key words: MTA, x-ray diffraction phase analysis, radioopacity, microleakage, hardness, retrograde root canal filling.
Makale Gönderilifl Tarihi : 30.06.2008
Yay›na Kabul Tarihi
: 22.12.2008
*
Bu araflt›rma Gazi Üniversitesi Bilimsel Araflt›rma Projeleri Birimi taraf›ndan 11/2004-04 proje numaras› ile desteklenmifltir
1
Serbest Difl Hekimi, Dr.
2
Gazi Üniversitesi, Difl Hekimli¤i Fakültesi, Difl Hastal›klar› ve Tedavisi Anabilim Dal›, Prof. Dr.
3
T.C. Çimento Müstahsilleri ARGE Bölümü Y. Kimyager
4
T.C. Çimento Müstahsilleri ARGE Bölümü Dr. Kimyager
GÜ Difl Hek Fak Derg
26(1): 15-23, 2009
15
Ç›nar S, Ömürlü H, Türk S, Gül G
G‹R‹fi
Pulpa ve kök ucu çevre dokular›n›n a¤›z ortam›na
aç›lmas›, bu dokular›n patolojisi ile sonuçlanabilmektedir.
Mikroorganizmalar, pulpa ve periodonsiyumun en önemli
irritanlar›d›r. Bakteriyel s›z›nt›y› önlemek için kök kanal
sistemi ile periodonsiyum aras›ndaki iliflki onar›m materyalleriyle engellenmelidir. Bu materyaller, canl› dokularla
temasa geçti¤inde, biyouyumlu ve dokular›n iyileflmesine
yard›mc› olmal›d›r. Bu amaçla birçok materyal kullan›lmaktad›r. Bunlar aras›nda amalgam, çinko oksit ojenol
bazl› simanlar olan Süper EBA (süper-etoksi benzoik asit
siman›) ve IRM (Intermadiate Restorative Material),
kompozit reçineler ve cam iyonomer simanlar say›labilir.
Bu materyallerin mikros›z›nt›, toksisite ve nemden etkilenmeleri gibi dezavantajlar› göz önüne al›narak, 1993 y›l›nda Loma Linda Üniversitesinde Mineral Trioksit Aggregate (MTA) adl› endodontik bir materyal gelifltirilerek
Lee ve arkadafllar›19 taraf›ndan ayn› y›l tan›t›ld›. Torabinejad ve arkadafllar›29, MTA'n›n içeri¤ini, trikalsiyum silikat
(3CaO.SiO2. C3S, Alite), trikalsiyum aluminat (3CaO.Al2O3,
C3A, Aluminite), trikalsiyum oksit (Ca2O3) ve silikat oksit'in (SiO2) ince hidrofilik partiküllerini içeren bir toz
olarak tan›mlad›lar. Bizmut oksit tozu yap›ya radyoopak
özelli¤i sa¤lamak amac›yla kat›lm›flt›r. Materyalin öncelikli olarak % 55-70'nin kalsiyum oksitten, % 15-25'nin
silikon dioksitten ve alüminyum oksitten olufltu¤unu belirttiler. Bu hammaddelerin f›r›nlanmas› sonucu trikalsiyum silikat, dikalsiyum silikat, trikalsiyum alüminat ve
demir tozuna ba¤l› olarak çok az miktarda da tetrakalsiyum
alüminoferrit oluflur. Bu bileflenlerin su ile reaksiyona girmesi sonucu kalsiyum silikat hidrat jeli oluflur. MTA bileflenleri Portland çimentosu bileflenlerinin benzeridir. Aralar›ndaki tek fark MTA'da bulunan bizmut oksit bileflenidir.
Materyal öncelikle kök ucu dolgu maddesi olarak tasarlanm›fl olmakla beraber daha sonralar› pulpa dokusunun
kapaklamas›, kök ucu bariyeri ve furkal perforasyonlar›n
tamiri gibi çeflitli klinik uygulamalarda da alternatif olarak
yer alm›flt›r27,28. MTA endodontik tedavi yaklafl›mlar›nda
hekimlere yeni ufuklar açan bir materyal olmas›na karfl›n
halen ülkemizde yayg›n olarak kullan›lamamaktad›r. Bunda en önemli etken; sa¤lanma güçlü¤ü ve yüksek maliyettir. Bu da özellikle gelir düzeyinin yeterince yüksek olma-
16
d›¤› ülkemizde kullan›m›n› oldukça zor k›lmaktad›r. Ayr›ca
mevcut sa¤l›k sigortalar› da ülkemizde bu materyalin a¤›zdifl tedavilerinde uygulanmas›n› desteklememektedir.
Bu çal›flma, yap›s› itibariyle a¤›rl›kça % 75 Portland
çimentosu, % 20 bizmut oksit ve % 5 alç› tafl› ihtiva etti¤i
belirtilen MTA'n›n, ülkemiz flartlar›nda benzerinin üretilebilmesi ve daha uygun koflullarda kullan›labilir hale getirilmesi amac›yla planlanm›flt›r.
GEREÇ VE YÖNTEM
X-Ifl›n› K›r›n›m Deneyi
X-›fl›n› k›r›n›m deneyi, T.C. Çimento Müstahsilleri
Birli¤i Laboratuvar›’nda gerçeklefltirilmifltir. Toz halindeki beyaz MTA (Pro Root MTA, Dentsply, Tulsa Dental,
Oklahoma USA) ve Torabinejad ve arkadafllar›n›n29 gelifltirmifl olduklar› bu MTA n›n kimyasal içeri¤ine [trikalsiyum silikat (3CaO.SiO2. C3S, Alite), trikalsiyum aluminat
(3CaO.Al2O3, C3A, Aluminite), trikalsiyum oksit (Ca2O3)
ve silikat oksit'in (SiO 2)] benzer olarak T.C Çimento
Müstahsilleri Birli¤i Laboratuvar›'nda üretti¤imiz deney
materyali örnekleri x-›fl›n› kab›na yerlefltirildi. x-›fl›nlar›
difraktometre (k›r›n›m ölçer) cihaz›nda (Philips X'Pert
PW 3040, Eindhoven, Holland), CuKa (k-0.154 nm) anot
x ›fl›n›n› 40 kV voltaj ve 30 mA ak›m kullanarak ölçümler
gerçeklefltirildi. Faz taramalar› 5-65° ve 9-29 aral›¤›nda
dakikada 0.83 tarama h›z›nda yap›ld›.
pH'nin De¤erlendirilmesi Deneyi
Beyaz MTA ve deney materyalinin pH de¤erlerinin
karfl›laflt›r›ld›¤› deney, Santos ve arkadafllar›n›n25, Duarte
ve arkadafllar›ndan8 örnek alarak uygulam›fl oldu¤u pH
ölçüm metodunun bir benzeri ile Gazi Üniversitesi, Difl
Hekimli¤i Fakültesi, Oral Patoloji Bilim Dal› laboratuvar›nda gerçeklefltirildi. Her iki siman grubu için 1 mm çap›nda 10 mm uzunlu¤unda plastik tüpler haz›rland›. Beyaz MTA üretici firman›n talimatlar›na uygun olarak, deney materyali de toz likit oran› 1/3 olacak flekilde, distile
su ile steril bir cam üzerinde macun k›vam›na gelecek flekilde kar›flt›r›ld›. Haz›rlanan patlar tepiciler vas›tas›yla
plastik tüplerin içerisini tamamen doldurana kadar s›k›flt›r›ld›. Hem beyaz MTA hem de deney materyali için 10'ar
adet örnek haz›rland›.
GÜ Difl Hek Fak Derg
26(1): 15-23, 2009
MTA ve Yeni Gelifltirilen Deney Materyali
Örnekleri içeren tüplerin her biri 10 ml distile su içeren plastik kaplara yerlefltirildi. 36°C'de ve % 90-100 aras›nda de¤iflen nem oran›na sahip etüv (NÜVE EN 400,
Türkiye) içerisinde 24 saat bekletildi.
Bu ifllemi takiben kök ucu kaviteleri sonik bafll›k (KaVo
Sonic Flex 2000 N, Germany) ve 56 numaral› sonik uç
kullan›larak su so¤utmas› alt›nda 3 mm derinli¤inde olacak
flekilde haz›rland›.
12 gün süreyle, 24 saatlik periyotlarda plastik kaplardaki her örne¤in distile sular›n›n pH'lar› bir pH metre
(Hanna Instruments, Ponta Delgada Portugal) vas›tas›yla
kaydedildi. Bütün ölçümler yap›ld›ktan sonra materyallerin pH de¤erleri 'tekrarl› ölçümler varyans analizi' kullan›larak de¤erlendirildi.
Beyaz MTA üretici firman›n talimatlar›na uygun olarak toz ve likiti ile, deney materyali de distile su ile kar›flt›r›larak haz›rland›ktan sonra özel kök ucu tepicileri yard›m›yla kavitelere yerlefltirildi. Pozitif kontrol amac›yla
haz›rlanan difllerin kök ucu kaviteleri doldurulmayarak
bofl b›rak›ld›. Örneklerin sertleflmesinin sa¤lanmas› için
difller etüvde nemli ortamda 48 saat boyunca bekletildi.
Bu sürenin sonunda difl köklerinin s›z›nt›lar›n›n de¤erlendirilmesi istenen k›s›mlar› pembe uçlu enjektör i¤nelerinin tepesine Patex (Henkel, ‹stanbul, Türkiye) adl› yap›flt›r›c› ile sabitlendi. Bütün örnekler bu flekilde haz›rland›ktan sonra, Pashley ve arkadafllar›n›n23 daha önceden tan›mlad›¤›, Wu ve Wesselink'in33 endodontik s›z›nt› çal›flmalar› için modifiye ettikleri s›v› filtrasyon yöntemiyle s›z›nt›lar›n›n ölçülmesi için deney düzene¤indeki plastik hortuma
yerlefltirildi. 2'fler dakikal›k aral›klarla toplam 8 dakika olacak flekilde hava baloncu¤unun hareketi kaydedildi ve ortalamalar› al›nd›. Böylelikle hava baloncu¤unun hareketi ile
dakikadaki s›v› hareketi µl olarak ölçülmüfl oldu.
Mikros›z›nt› Deneyi
Beyaz MTA ve deney materyalinin kök ucu mikros›z›nt›lar›n›n s›v› filtrasyon yöntemi ile de¤erlendirme ifllemleri Selçuk Üniversitesi, Difl Hekimli¤i Fakültesi,
Araflt›rma Laboratuvar›'nda, Çobankara ve arkadafllar›n›n4
kurmufl olduklar› deney düzene¤inde gerçeklefltirildi
Mikros›z›nt› deneyi için 41 adet çekilmifl ön grup difl
rastgele seçilerek 2 gruba ayr›ld›. Yirmi adet difl beyaz
MTA grubu için, 20 adet difl deney materyali için ve 1
adet difl de pozitif kontrol grubu için seçildi.
Kök kanal boyunu standardize edebilmek için kök
boylar› yaklafl›k 17 mm olacak flekilde ayarland› ve geri
kalan kron k›sm› diflten uzaklaflt›r›ld›. Çal›flma boyutu 10
numara e¤e apikalde görüldükten sonra, 1 mm k›sa olacak flekilde ayarland›. Her e¤e aras›nda sodyum hipoklorit ile kök kanallar› y›kand› ve apikal genifllik 40 numaral›
K tipi e¤e boyutuna gelene kadar standardize teknikle
preperasyona devam edildi.
Biyomekanik preperasyonu takiben difller AH-26
(Dentsply DeTrey GmH, Konstanz, Germany) kanal pat›
ve standart güta perka (Diadent Int. Group, Kore) ile lateral kondensasyon tekni¤i uygulanarak dolduruldu. Girifl
kaviteleri çinko oksit ojenol siman (Kalzinol, Dentsply
DeTrey, Germany) ile kapat›ld›. Difller % 10'luk formol
solüsyonu içerisinde kanal pat› sertleflene kadar 48 saat
bekletildi.
Bu sürenin sonunda difllerin apikal 3 mm'lik k›sm›,
uzun eksenine paralel olacak flekilde 012 karbit fissür frez
(Diatech, Colténe, Switzerland) ile horizontal olarak yüksek devirli (300,000 rpm) bir bafll›k kullan›larak kald›r›ld›.
GÜ Difl Hek Fak Derg
26(1): 15-23, 2009
Bütün de¤erler kaydedildikten sonra sonuçlar Student
t testi kullan›larak istatistiksel olarak de¤erlendirildi.
Radyoopasite De¤erlendirme Deneyi
Radyoopasitesi de¤erlendirilecek olan beyaz MTA
üretici firman›n talimatlar›na uygun olarak ve deney materyali de distile su ile kar›flt›r›larak haz›rland›ktan sonra
2 mm derinli¤inde 5 mm çap›nda paslanmaz çelik kal›plara fulvarlar ve a¤›z spatülleri yard›m›yla yerlefltirildi.
Üç adet beyaz MTA, 3 adet de deney materyali olarak haz›rlanan örnekler 24 saat boyunca 36 °C'de etüv içerisinde bekletildi. 24 saat sonra üzerlerine Soft-Lex disklerle
(3M ESPE AG, Seefeld, Germany) bitirme ifllemleri uyguland›. Daha sonra kal›nl›klar› mikrometre ile ölçülerek
standart kal›nl›kta olmalar› sa¤land›. Örneklerin radyo
densitelerini karfl›laflt›rmak için, her basama¤›n kal›nl›¤› 2
mm olan 10 basamakl› % 99 safl›kta alüminyum step
wedge kullan›ld›. Çal›flma s›ras›nda alüminyum step wedge'nin 10 mm'lik ilk 5 basama¤› referans olarak al›nd›.
17
Ç›nar S, Ömürlü H, Türk S, Gül G
Tüm test materyalleri ve alüminyum step wedge, ultraspeed okluzal bir film (Kodak Co., New York, USA)
üzerine yerlefltirildi. 70 kV, 8 mA'de, film ile ›fl›n kayna¤›
aras› 25 cm iken 1 sn süresince bir X-ray cihaz› (Prostyle
Intra Planmeca, Helsinki, Finland) ile ›fl›nland›. Bu ifllem 3
kez tekrarlanarak ayn› örnekten 3 adet film elde edildi. Baz
ve fog densitesini belirlemek için, ›fl›n almam›fl bir okluzal
film de di¤erleri ile birlikte banyo edildi. Tüm filmler, otomatik banyo cihaz›nda (Velopex Extra-x, GB), standart koflullarda taze banyo solüsyonu ile bir seferde banyo edildi.
Filmler transparan adaptörü olan bir taray›c› (HP Scanjet
4070 Photosmart Scanner, China) vas›tas› ile bilgisayara
TIFF format›nda aktar›ld›. Örneklerin radyografik görüntüleri üzerinde, test materyalinin ve alüminyum step wedge'in her basama¤›n›n tam ortas›ndan 13x13 piksel boyutlar›nda bir alan seçildi. Bu alanlar›n ortalama grilik de¤erleri (Mean Gray Value, MGV), bir bilgisayar program› arac›l›¤›yla (Adobe Photoshop CS2 Version 9.0.2, Adobe Systems Inc, USA) histogram fonksiyonu kullanarak belirlendi
(Resim 1). Hem MTA hem de deney materyalinin her 3 filminden üçer kez ölçüm yap›larak toplam 54 MGV de¤eri
hesapland› .
Resim 1. Örneklerin ve Al Step-Wedge’in radyograf
görüntülerinin bilgisayarda incelenmesi
Mikrosertlik Deneyi
Beyaz MTA ve deney materyalinin mikrosertliklerinin
de¤erlendirildi¤i deney çal›flmalar› Gazi Üniversitesi, Difl
Hekimli¤i Fakültesi, Difl Hastal›klar› ve Tedavisi Anabilim Dal› Labaratuvar›'nda gerçeklefltirildi. Mikrosertli¤ine bak›lmak üzere beyaz MTA üretici firman›n talimatla-
18
r›na uygun olarak ve deney materyali distile su ile kar›flt›r›larak haz›rland›ktan sonra 2 mm derinli¤inde 5 mm çap›nda paslanmaz çelik kal›plara yerlefltirildi. 24 saat boyunca 36 °C'de etüv içerisinde bekletildi. 24 saat sonunda
örnekler kal›plardan ç›kart›larak distile su içeren a¤z› kapal› plastik tüpler içerisinde tekrar etüve yerlefltirilerek
bekletildi. 48 saat sonunda örneklerin mikro sertlikleri
HMV mikro sertlik cihaz›nda (Mikro Hardness Tester, Japonya) ölçüldü. Örneklere 10 sn süresince 100 gr kuvvet
uyguland›. Her örnek üzerinde 20 u.m aral›klarla 3 iz
oluflturuldu. ‹z oluflturulabilen 8 beyaz MTA ve 8 deney
materyali örneklerinin her birinden 3'er kez olmak üzere
toplam 48 ölçüm yap›larak Vickers sertlik de¤erleri belirlendi. Sertlik de¤erlerinin ortalamas› al›nd› ve elde edilen
de¤erler MannWhitney U testi kullan›larak istatistiksel
olarak de¤erlendirildi.
BULGULAR
X-lfl›n› K›r›n›m Bulgular›
Hem beyaz MTA hem de deney materyaline ait faz
analizleri fiekil 1, 2 ve 3'de gösterilmektedir. Elde edilen
sonuçlardan her iki materyalin fazlar›n›n birbiriyle uyumlu oldu¤u görülmekle birlikte, bismite faz›nda beyaz MTA'n›n deney materyaline göre daha fazla pik yapt›¤›
gözlemlendi . Hem beyaz MTA hem de deney materyali
için C3S faz› en yüksek pik de¤eri (C3S faz›n›n en fazla
görüldü¤ü yer) 29'da 34.41 °'de bulundu. ‹lave olarak C3S
faz› 29.50°, 32.26°, 41.21° ve 51.78°'lerinde pik yapt›lar.
Hem beyaz MTA hem deney materyali için C3A faz›nda
en yüksek pik de¤eri 29 da 33.18°'de bulundu. ‹lave olarak 47.15° ve 48.05° ve 58.94°'lerinde pik gösterdiler.
Bismite faz› en yüksek pik de¤erini her iki materyal için
de 29'da 27.38°'de gösterdi. Ayr›ca 33.04°, 46.31°,
52.38°, 61.49°'lerinde pik yapt›lar. C2S için en yüksek pik
de¤eri 32.14°'sinde bulundu. Ayr›ca 32.59°, 41.21° ve
34.33°' lerinde pik gösterdiler.
pH Bulgular›
Hem beyaz MTA hem de deney materyaline ait günlük pH ölçüm da¤›l›mlar› Grafik 1'de gösterilmifltir. Buna
göre beyaz MTA ve deney materyali aras›nda pH de¤erleri
aç›s›ndan istatistiksel olarak bir fark bulunmad›.
(p=0,285).
GÜ Difl Hek Fak Derg
26(1): 15-23, 2009
MTA ve Yeni Gelifltirilen Deney Materyali
Grafik 1. MTA ve deney materyalinin günlere göre pH
de¤erlerinin da¤›l›m›
fiekil 2. Deney Materyali x-›fl›n› k›r›n›m faz analiz grafi¤i
1) Bismite 2) Alite 3) Belite 4) Aluminite
fiekil 1. MTA x-›fl›n› k›r›n›m faz analiz grafi¤i 1) Bismite
2) Alite 3) Belite 4) Aluminite
fiekil 3. MTA ve Deney Materyali x-›fl›n› k›r›n›m faz
analizleri çak›flt›rma grafi¤i • MTA • Deney Materyali
Mikros›z›nt› Bulgular›
Radyoopasite Bulgular›
S›v› filtrasyon metodu kullan›larak beyaz MTA ve deney materyalinin kök ucu s›z›nt› miktarlar› karfl›laflt›r›ld›¤›nda, beyaz MTA grubundaki s›z›nt› miktar›n›n deney materyaline oranla istatistiksel olarak daha fazla oldu¤u bulundu (p=0,013) (Tablo I). Pozitif kontrol diflteki s›z›nt› ise istatistiksel olarak her iki gruptan farkl› bulundu (p<0.01) .
Beyaz MTA'ya ait 3 örne¤in birinci filmdeki 9 ölçümünün grilik de¤eri ortalamas› MGV=107,96 deney materyalinin 3 örne¤inin birinci filmdeki 9 ölçümünün ortalamas›n›n grilik de¤eri ise MGV=84.70 olarak bulundu. ‹kinci
filmde yine beyaz MTA'n›n ortalama grilik de¤eri birinci
filmdeki gibi hesaplanarak MGV=117,34 bulunurken, deney
Tablo I. MTA ve deney materyali ortalama s›z›nt› (±SDE) de¤erleri
Ortalama
Std. Sapma
Median
Minimum
Maksimum
Ortalamalar›n Standart Hatas›
MTA
0,0028
0,0015
0,0026
0,0003
0,0054
0,0003
Deney Materyali
0,0018
0,0009
0,0018
0,0003
0,0035
0,0002
Tablo II. MTA ve deney materyali ortalama aluminyum kal›nl›k (±SDE) eflde¤erleri
MTA
Örnek Say›s›
Ortalama Al
Kal›nl›k Eflde¤eri (mm)
Standart Sapma
Standart Hata
Minimum
Maksimum
3
8.0533
.93302
.53868
7.08
8.94
Deney Materyali
3
4.5667
.52700
.30427
3.98
5.00
Toplam
6
6.3100
2.02642
.82728
3.98
8.94
GÜ Difl Hek Fak Derg
26(1): 15-23, 2009
19
Ç›nar S, Ömürlü H, Türk S, Gül G
materyalinin ortalama grilik de¤eri MGV=99,39 olarak
bulundu. Üçüncü filmde de ortalama grilik de¤erleri birinci filmdeki gibi hesaplanarak beyaz MTA'n›n ortalama
grilik de¤eri MGV=121,47, deney materyalinin ortalama
grilik de¤eri ise MGV=101,22 olarak bulundu. Her 3 filmde
de beyaz MTA'n›n ortalama grilik de¤erlerinin deney materyalinden fazla oldu¤u gözlemlendi.
Sonuçta elde edilen alüminyum kal›nl›k eflde¤erleri
Tablo II'de verilmektedir. Materyaller aras›nda alüminyum eflde¤erlerine göre % 95 güven aral›¤›nda istatistiksel olarak fark oldu¤u tespit edildi (p=0,005).
Mikrosertlik Bulgular›
Beyaz MTA ve deney materyaline ait Vickers sertlik
de¤erleri, örneklerin incelenmesi sonucunda beyaz MTA'n›n
deney materyaline göre istatistiksel olarak daha sert oldu¤u bulundu (p=0,016) (Tablo III).
TARTIfiMA
Baflar›s›z endodontik tedavili difllerin yeniden tedavilerinde öncelikle cerrahi olmayan tekrarlayan endodontik
tedaviler uygulan›r. Bu flekilde genelde baflar›l› sonuçlara
ulafl›l›r. Bununla beraber, kök kanal sisteminin kompleks
yap›s›, enstrümantasyonun yetersizli¤i ve enstrümantasyona engel fiziki engellerin olmas› bazen tekrarlayan endodontik tedavi ile baflar›ya ulaflmay› imkans›z k›lar. Bu
nedenlerden dolay› cerrahi endodontik tedavi seçene¤i ortaya ç›kar. Kök ucu dolgu maddesi olarak kullan›lan dolgular›n amac›; irritanlar›n kök kanal sisteminden kök ucu
çevre dokulara geçiflinin önlenmesidir.
Kök kanal sistemi ile a¤›z bofllu¤u ve kök ucu çevre
dokular› aras›ndaki ileti yollar›n› t›kamaya yönelik,
amalgam, Super EBA ve IRM , Cavit, kompozit reçineler
ve cam iyonomer simanlar gibi birçok materyal gelifltirilmifltir. Bu materyallerin mikros›z›nt›, de¤iflik derecelerde
toksisite ve neme duyarl›l›k gibi önemli dezavantajlar›
vard›r1,27. Kök kanal sistemi içerisinde nemin elimine edilmesi her zaman güç olmufltur. Torabinejad ve arkadafllar›27, 1993 y›l›nda MTA adl› endodontik materyali Loma
Linda Üniversitesinde gelifltirdiler. Bu materyal ilk olarak
Lee ve arkadafllar›19 taraf›ndan yap›lan bir çal›flma ile difl
hekimli¤ine tan›t›ld›. Bafllang›çta kök ucu dolgu malzemesi olarak kullan›lan MTA, ilerleyen dönemlerde pulpa
kapaklama maddesi olarak, apeksifikasyon tedavisinde
apikal bariyer olarak, iyatrojenik ve resorbsiyona ba¤l›
perforasyonlar›n tamirinde tamir materyali olarak ve devital difllerin a¤art›lmas›nda bariyer olarak kullan›lmaya
baflland›. Mitchell ve arkadafllar›21 yapt›klar› bir çal›flmada
floresans spektrometre kullanarak MTA ve Portland çimentolar›n›n ana yap›lar›n› incelediklerinde, her iki materyalin de benzer bileflenler içerdi¤ini saptam›fllard›r. Biz
de bu bulgu do¤rultusunda beyaz MTA benzerinin ülkemiz flartlar›nda daha ucuz maliyetlerle üretilebilece¤i düflüncesiyle deney materyalini oluflturduk. Çal›flmam›zda
beyaz MTA ve gelifltirdi¤imiz deney materyalinin kristal
yap›lar›n› x-›fl›n› k›r›n›m faz analizi yaparak de¤erlendirdik.
Torabinejad ve arkadafllar›29, x-›fl›n› k›r›n›m faz analizi
sonucunda gri MTA'n›n öncelikli olarak trikalsiyum silikat
ve dikalsiyum silikattan olufltu¤unu, ilave olarak da az
miktarda trikalsiyum alüminat ve tetrakalsiyum alüminoferrit alafl›mlar›ndan olufltu¤unu göstermifllerdir. MTA bileflenleri Portland çimentosu bileflenlerinin benzeridir. Aralar›ndaki tek fark MTA'da bulunan bizmut oksit bileflenidir.
Camilleri ve arkadafllar›2, beyaz Portland çimentosu,
Proto A ve beyaz MTA'n›n gri Portland çimentosu ve gri
MTA'dan daha ince olduklar›n› belirlemifllerdir.
Bizim çal›flma sonuçlar›m›z›n da Torabinejad ve arkadafllar› 29 ile Camilleri ve arkadafllar›n›n 2 sonuçlar› ile
uyumlu oldu¤u görüldü. Her iki materyalin de ana yap›s›n›n öncelikli olarak trikalsiyum silikat ve dikalsiyum silikattan olufltu¤unu, ilave olarak da az miktarda trikalsi-
Tablo III. MTA ve deney materyali için ortalama sertlik (±SDE) de¤erleri
Ortalama
Standart Sapma
Median
IQR*
Minimum
Maksimum
Ortalaman›n Standart
Hatas›
MTA
19,82
4,73
18,62
3,53
15,87
30,87
1,67
Deney Materyali
15,37
2,31
15,05
4,52
12,57
18,27
0,82
*IQR=interquartile range (standart sapman›n medyan için olan›)
20
GÜ Difl Hek Fak Derg
26(1): 15-23, 2009
MTA ve Yeni Gelifltirilen Deney Materyali
yum alüminat içerdi¤ini tespit ettik. Bu sonuçlar do¤rultusunda her iki materyalin içerdikleri bileflenlerin genelde
birbiriyle uyumlu oldu¤u bulundu. Su bazl› simanlarda
dikkat edilmesi gereken önemli bir husus da arsenik ve
kurflunun elimine edilmesidir. Arsenik ve kurflun, Portland çimentosu tozunun bir bilefleni olan kireç tafl›nda bulunurlar. ISO standartlar›n›n 9917-1:2003 maddesine15
göre su bazl› dental simanlarda asitte çözünen arseni¤in 2
mg/kg'dan az, asitte çözünen kurflunun ise 100 mg/kg'dan
az olmas› gerekti¤i belirtilir.
Duerte ve arkadafllar›9 Portland çimentosu, MTA ve
MTA-Angelus'taki arsenik miktar›n›n (0,007-0,006 ppm)
klinik uygulamalar için kontrendikasyon oluflturmad›¤›
sonucuna vard›lar. Biz de laboratuvar flartlar›nda deney
materyalini üretirken, arsenik miktar›n›n düflük olmas›
için üretimde saf bileflenleri kullanma yoluna gittik. Çünkü Portland çimentosunun yap›m›nda kullan›lan ve do¤adan al›nan baz› materyallerde (kil, alç› tafl› gibi) az da olsa arsenik bulunmaktad›r. Saf bileflenler üzerinden Portland çimentosunun üretilmesi ile bu olumsuzlu¤un ortadan kald›r›labilece¤ini ileri sürebiliriz.
MTA'n›n ba¤ dokusunda pH'n›n yükselmesine ve antibakteriyel etkinin artmas›na neden oldu¤u çeflitli çal›flmalarda gösterilmifltir8,11,26,29,30.
Torabinejad ve arkadafllar›29 ile Schmitt ve arkadafllar› yapt›klar› çal›flmalarda, MTA'n›n su ile kar›flt›r›ld›¤›nda ilk pH de¤erinin 10,2 olarak görüldü¤ünü, 3 saat içinde pH'n›n 12,5'e yükselerek bu seviyelerde kald›¤›n› ve
bu de¤erlerin kalsiyum hidroksit ile karfl›laflt›rabilir bir
pH derecesi oldu¤unu belirttiler. Duarte ve arkadafllar›8,
yapm›fl olduklar› çal›flmada MTA ve MTA-Angelus aras›nda pH ve Ca2+ iyon sal›m› aç›s›ndan istatistiksel olarak
bir fark bulmad›lar.
26
Santos ve arkadafllar›25 da yapt›klar› bir çal›flmada MTA-Angelus ile Portland çimentosundan üretilen deney
materyalini karfl›laflt›rd›lar. ‹lk 24 saatte pH de¤erlerinde
hidroksil iyonu sal›m›na ba¤l› olarak belirgin bir art›fl
buldular.
Beyaz MTA ve deney materyalinin pH de¤erlerinin
günlük de¤iflimlerinin de¤erlendirildi¤i çal›flmam›zda ise
GÜ Difl Hek Fak Derg
26(1): 15-23, 2009
MTA ve deney materyalinin günlük pH de¤iflimlerinin
birbiriyle benzer oldu¤u ve ilk 24 saatte pH de¤erlerinin
h›zla yükselmesi Santos ve arkadafllar›n›n25, Torabinejad
ve arkadafllar›29 ile Schmitt ve arkadafllar›n›n26 sonuçlar›yla uyumludur. Bizim çal›flmam›zda zaman içinde görülen
pH daki düflme, dokularla uyumlulu¤un ve antimikrobik
özelli¤in karakteristi¤i olan alkali s›n›rlarda olup, deney
koflullar› ile ilgili olabilir. Torabinejad ve arkadafllar›27,31,32
yapt›klar› farkl› çal›flmalarda MTA'n›n amalgam, Super
EBA ve çinko oksit ojenol simanlara oranla daha az s›z›nt› gösterdi¤ini bildirmifllerdir. Fischer ve arkadafllar›12,
MTA'n›n amalgam, IRM ve Super EBA'dan daha az s›z›nt› gösterdi¤ini ileri sürmüfllerdir. Erkut ve arkadafllar›10
yapm›fl olduklar› çal›flmada MTA, amalgam, IRM ve çinko fosfat siman›n kök ucu dolgu materyali olarak kullan›ld›¤›nda göstermifl oldu¤u s›z›nt›lar› karfl›laflt›rd›klar›nda, MTA'n›n amalgam ile belirgin bir fark göstermemesine ra¤men en az s›z›nt› gösteren materyal oldu¤unu bildirmifllerdir. Islam ve arkadafllar›16, MTA ve Portland çimentosunu karfl›laflt›rd›klar› bir çal›flmada bütün örneklerin sertleflme s›ras›nda hafifçe genleflti¤ini bulgulam›fllard›r. Bu genleflme, ideal kök ucu dolgu maddeleri için gerekli olan t›kama özelli¤ini artt›r›r. Biz de MTA'n›n bu
avantajlar›n› ve özellikle maliyet unsurunu göz önünde
bulundurarak çal›flmam›zda beyaz MTA ve benzeri deney
materyalini gelifltirerek kulland›k.
S›z›nt› çal›flmalar›n›n standart, karfl›laflt›rabilir ve güvenilirli¤inin artt›r›lmas› için Wu ve Wesselink33 s›v› filtrasyon sistemini önerdiler. Derkson7 taraf›ndan 1986 y›l›nda ilk defa tan›mlanan bu sistem, Pashley23 taraf›ndan
geçici dolgu maddelerinin t›kama etkinli¤inin de¤erlendirilmesi için tasarlanm›fl ve Wu ve Wesselink33 taraf›ndan
endodontik s›z›nt› çal›flmalar› için modifiye edilmifltir.
Biz de beyaz MTA ve deney materyalinin kök ucu
dolgu maddesi olarak kullan›ld›¤›nda göstermifl olduklar›
s›z›nt› miktarlar›n› s›v› filtrasyon yöntemini uygulayarak
belirledik. Çal›flmam›z sonucunda deney materyalinin beyaz MTA'ya oranla daha az s›z›nt› gösterdi¤ini bulgulad›k. Deney materyalinin partikül büyüklüklerinin beyaz
MTA'ya oranla homojen olmay›fl› büyük partiküllerin aras›na küçük partiküllerin girerek daha iyi bir t›kama sa¤la-
21
Ç›nar S, Ömürlü H, Türk S, Gül G
mas› beyaz MTA ile karfl›laflt›r›ld›¤›nda daha az s›z›nt›
göstermesinin aç›klamas› olabilir. Onar›m materyallerinin
dentinden daha radyoopak, mineye eflde¤er veya mineden
daha radyoopak olmas› gerekti¤ini ileri süren çal›flmalardan Laghios ve arkadafllar›18, MTA'n›n Super-EBA (9,9
mm Al), IRM (9,3 mm Al), güta perka (11 mm Al) ve
amalgamdan (15,6 mm Al) daha az, çinko oksit ojenol
bazl› kök kanal patlar› ile eflit radyoopasitede oldu¤unu
buldular. Camps ve arkadafllar›3 daha sonra yapt›klar› bir
çal›flmada, MTA'n›n radyoopasitesinin 5,1-9,1 mm Al kal›nl›k eflde¤eri aras›nda oldu¤unu ileri sürmüfllerdir.
Bizim çal›flmam›zda beyaz MTA, deney materyaline
göre daha radyoopak bulunmufltur. Beyaz MTA'n›n 8,05
mm Al, deney materyalinin de 4,56 mm Al kal›nl›k eflde¤erine sahip oldu¤u bulundu. Ancak her iki materyal de
ISO ve ANSI/ADA'n›n 57 nolu flartnamesinde belirtmifl
oldu¤u de¤erleri karfl›layan düzeydedir. Çal›flma sonuçlar›m›z›n Camps ve arkadafllar›n›n3 sonuçlar› ile uyumlu oldu¤u da görülmektedir.
Çal›flmam›zda x-›fl›n› k›r›n›m faz analiz verilerinin de
gösterdi¤i üzere beyaz MTA bismite faz›nda deney materyaline göre daha fazla pik yapm›flt›r. Bu da beyaz MTA'n›n
deney materyaline oranla daha radyoopak olmas›n› aç›klamaktad›r. X-›fl›n› k›r›n›m›nda MTA'da bismite faz›n›n deney
materyaline göre daha fazla pik yapmas›n›n nedeni, bizmut
oksit kristallerinin yap›s›n›n deney materyaline oranla daha
çok olmas›ndan kaynakland›¤›n› ileri sürebiliriz.
Onar›m malzemelerinin de¤erlendirilmesinde dikkat
edilmesi gereken önemli özelliklerden biri de sertlik dereceleridir. Sertlik bir materyalin sürekli yükleme veya penetrasyona direnci olarak tan›mlan›r22.
Danesh ve arkadafllar›6 Vickers mikrosertlik testinden
yararlanarak yapt›klar› bir çal›flmada MTA ve iki farkl›
Portland çimentosunun sertliklerini karfl›laflt›rm›fl ve sonuçta MTA'n›n her iki Portland çimentosundan belirgin
oranda daha sert oldu¤unu belirlemifllerdir. Matt ve arkadafllar›20 apikal bariyer olarak kullan›lan MTA'n›n 5 mm
kal›nl›¤›nda olmas› gerekti¤ini önermifllerdi. Çünkü 5 mm
kal›nl›¤›ndaki MTA'n›n 2 mm kal›nl›¤›nda olandan belirgin
oranda daha sert oldu¤unu ileri sürmüfllerdir. Ayr›ca
MTA'n›n kök ucu dolgu malzemesi olarak kullan›ld›¤›nda
22
minimum 3 mm ve apeksifikasyon tedavisinde apikal bariyer olarak kullan›ld›¤›nda ise minimum 4 mm kal›nl›kta olmas› gerekti¤i çeflitli çal›flmalarda bildirilmektedir13,17.
Biz de çal›flmam›zda beyaz MTA ve deney materyalinin
sertliklerini karfl›laflt›r›rken Vickers mikrosertlik testinden
yararland›k ve örnekleri 5 mm kal›nl›¤›nda haz›rlad›k.
Ryge ve arkadafllar›na24 göre sa¤lam dentinin sertli¤i
yaklafl›k 70 Vickers sertlik de¤eri civar›ndad›r ve bu de¤er MTA'n›n yaklafl›k 2 kat›d›r. Bu araflt›rman›n sonucunda beyaz MTA'n›n deney materyaline oranla belirgin
oranda daha sert oldu¤unu bulgulad›k. Çal›flmam›zda kullanm›fl oldu¤umuz deney materyalinin daha ince ve homojen partikül büyüklü¤üne getirilmesi ve içerdi¤i potasyum miktar›n›n incelenerek gerekiyorsa azalt›lmas› ile
MTA'ya benzer sertlik de¤erlerine ulaflmas› sa¤lanabilir
düflüncesindeyiz.
Ülkemiz kaynaklar›ndan yararlanarak daha uygun
flartlarda elde etti¤imiz beyaz MTA benzeri deney materyali ile yapt›¤›m›z in vitro çal›flmalar sonucunda, deney
materyalinin beyaz MTA'dan daha az s›z›nt› gösterdi¤i
bulgulanm›flt›r. S›zd›rmazl›k, özellikle kök ucu dolgu
maddeleri için gerekli olan en önemli özelliklerden biridir. Dokularla uyumlulu¤un karakteristi¤i olan alkali
pH'y› hem deney materyali hem de beyaz MTA içermektedir. ‹çerdikleri bileflenlerin x-›fl›n› k›r›n›m faz analizleri
ile birbiriyle uyumlu oldu¤u belirtilen bu materyallerden
MTA'n›n radyoopasite ve sertlik de¤erlerinin daha fazla
bulunmas›na ra¤men bu kriterler klinik uygulamalar aç›s›ndan kök kanal dolgular›nda istenen primer özellikler
de¤ildir. Bunun yan›s›ra deney materyalinin radyoopasite
de¤eri, beyaz MTA'dan daha az bulunmakla birlikte standartlar› karfl›layabilen de¤erlerdir. MTA'n›n difl hekimli¤inde kullan›ld›¤› alanlar göz önüne al›nd›¤›nda, sertlik
de¤eri fonksiyonel bölgeleri içermedi¤i için pek fazla
önem tafl›mamaktad›r. Beyaz MTA benzeri deney materyali ile yapt›¤›m›z bu çal›flman›n sonuçlar› seri üretime
geçilebilmesi durumunda klinik uygulamalarda daha yayg›n kullan›m için teflvik edici olabilir. Ancak ilerleyen dönemlerde klinik olarak kullan›m›n›n yayg›nlaflt›r›lmas›
için ülkemiz flartlar›nda gelifltirdi¤imiz bu deney materyalinin di¤er fiziksel ve biyolojik özelliklerinin de de¤erlendirilmesi gerekmektedir.
GÜ Difl Hek Fak Derg
26(1): 15-23, 2009
MTA ve Yeni Gelifltirilen Deney Materyali
KAYNAKLAR
1.
2.
Abdullah D, Ford TR, Papaioannou S, Nicholson J, McDonald F.
An evaluation of accelerated Portland cement as a restorative material. Biomaterials 23: 4001-4010, 2002.
Camilleri J, Montesin FE, Di Silvio L, Pitt Ford TR. The chemical
constitution and biocompatibility of accelerated Portland cement
for endodontic use. Int Endod J 38: 834-842, 2005.
3.
Camps J, Pommel L, Bukiet F, About I. Influence of the powder/liquid ratio on the properties of zinc oxide-eugenol-based root canal
sealers. Dent Mater 20: 915-923, 2004.
4.
Çobankara FK, Oruço¤lu H, fiengün A, Belli S. The quantitative
evaluation of apical sealing of four endodontic sealers. J Endod
32: 66-68, 2006.
5.
Çobankara FK, Adanir N, Belli S, Pashley DH. A quantitative evaluation of apical leakage of four root-canal sealers. Int Endod J 35:
979-984, 2002.
6.
Danesh G, Dammaschke T, Gerth HU, Zandbiglari T, Schafer E. A
comparative study of selected properties of ProRoot mineral trioxide aggregate and two Portland cements. Int Endod J 39: 213-19,
2006;
7.
Derkson GD, Pashley DH, Derkson ME. Microleakage measurement of selected restorative materials: A new in vitro method. J
Prosthet Dent 56: 435-440, 1986.
8.
Duarte MA, Demarchi AC, Yamashita JC, Kuga MC, Fraga Sde C.
pH and calcium ion release of 2 root-end filling materials. Oral
Surg Oral Med Oral Pathol Oral Radiol Endod 95: 345-347, 2003.
9.
Duarte MA, De Oliveira Demarchi AC, Yamashita JC, Kuga MC,
De Campos Fraga S. Arsenic release provided by MTA and Portland cement. Oral Surg Oral Med Oral Pathol Oral Radiol Endod
99: 648-650, 2005.
18. Lamb EL, Loushine RJ, Weller RN, Kimbrough WF, Pashley DH.
Effect of root resection on the apical sealing ability of mineral trioxide aggregate. Oral Surg Oral Med Oral Pathol Oral Radiol Endod 95: 732-735, 2003.
19. Lee SJ, Monsef M, Torabinejad M. Sealing ability of a mineral trioxide aggregate for repair of lateral root perforations. J Endod 19:
541-544, 1993.
20. Matt GD, Thorpe JR, Strother JM, McClanahan SB. Comparative study of white and gray mineral trioxide aggregate (MTA) simulating a one-or two-step apical barrier technique. J Endod 30: 876879, 2004.
21. Mitchell PJ, Pitt Ford TR, Torabinejad M, McDonald F. Osteoblast
biocompatibility of mineral trioxide aggregate. Biomaterials 20:
167-173, 1999.
22. O'Brien. Dental materials and their selection. 2nd Ed. Chicago: Quinstessence Pub. Co.; 1997.
23. Pashley EL, Tao L, Pashley DH. The sealing properties of temporary filling materials. J Prosthet Dent 60: 292-297, 1988.
24. Ryge G, Foley DE, Fairhurst CW. Microindentation hardness. J
Dent Res 40: 1116-1126, 1961.
25. Santos AD, Moraes JC, Araujo EB, Yukimitu K, Valerio Filho WV.
Physico-chemical properties of MTA and a novel experimental cement. Int Endod J. 38: 443-447, 2005.
26. Schmitt D, Lee J, Bogen G. Multifaceted use of ProRoot MTA root
canal repair material. Pediatr Dent 23: 326-330, 2001.
27. Torabinejad M, Watson TF, Pitt Ford TR. Sealing ability of a mineral trioxide aggregate when used as a root end filling material. J Endod 19: 591-595, 1993.
28. Torabinejad M, Chivian N. Clinical applications of mineral trioxide
aggregate. J Endod 25: 197-205, 1999.
10. Erkut S, Tanyel C, Kekliko¤lu N, Y›ld›r›m S, Katipo¤lu AB. A
comparative microleakage study of retrograd fillings materials.
Turk J Med Sci 36: 113-120, 2006.
29. Torabinejad M, Hong CU, McDonald F, Pitt Ford TR. Physical and
chemical properties of a new root-end filling material. J Endod 21:
349-353, 1995.
11. Estrela C, Bammann LL, Estrela CR, Silva RS, Pecora JD.
Antimicrobial and chemical study of MTA, Portland cement, calcium hydroxide paste, Sealapex and Dycal. Braz Dent J 11: 3-9, 2000.
30. Torabinejad M, Hong CU, Pitt Ford TR, Kettering JD. Antibacterial
effects of some root end filling materials. J Endod 21: 403-406,
1995.
12. Fischer EJ, Arens DE, Miller CH. Bacterial leakage of mineral trioxide aggregate as compared with zinc-free amalgam, intermediate
restorative material, and Super-EBA as a root-end filling material. J
Endod 24: 176-179, 1998.
31. Torabinejad M, Higa RK, McKendry DJ, Pitt Ford TR. Dye leakage
of four root end filling materials: effects of blood contamination. J
Endod 20: 159-63, 1994.
13. Giuliani V, Baccetti T, Pace R, Pagavino G. The use of MTA in teeth with necrotic pulps and open apices. Dent Traumatol 18: 217221, 2002.
14. Gutmann JL, Harrison JW. Surgical endodontics. Boston: Blackwell
Scientific Publications; 1991.
15. International Organisation for Standardization. Dentistry-Water based cements. Part I: Powder/Liquid acid-base cements. ISO, 2003.
16. Islam I, Chng HK, Yap AU. Comparison of the physical and
mechanical properties of MTA and portland cement. J Endod 32:
193-197, 2006.
17. Laghios CD, Benson BW, Gutmann JL, Cutler CW. Comparative
radiopacity of tetracalcium phosphate and other root-end filling materials. Int Endod J 33: 311 -315, 2000.
GÜ Difl Hek Fak Derg
26(1): 15-23, 2009
32. Torabinejad M, Rastegar AF, Kettering JD, Pitt Ford TR. Bacterial
leakage of mineral trioxide aggregate as a root-end filling material.
J Endod 21: 109-112, 1995.
33. Wu MK, Wesselink PR. Endodontic leakage studies reconsidered.
Part I. Methodology, application and relevance. Int Endod J 26: 3743, 1993.
Yaz›flma Adresi
Prof. Dr. Hüma ÖMÜRLÜ
Gazi Üniversitesi Difl Hekimli¤i Fakültesi
Difl Hastal›klar› ve Tedavisi Anabilim Dal›, Ankara
e-posta: [email protected]
23