Mevcut Durum Raporu

KALKINMADA TEMİZ ENERJİ
Ankara-Çamlıdere İlçesi/Yılanlı Köyü-Ekim 2006
Versiyon
:
Çalıştay Dokümanı
Tarih
:
01 Aralık 2006
Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı (UNDP) ve Dünya LPG Birliği (WLPGA) tarafından 2002 yılından itibaren 6
ülkede uygulanan ‘Likit Petrol Gazı’nın Kırsal Alanda Yaygınlaştırılması’ projesinin 2006 yılında başlayan Türkiye
ayağı ‘Kalkınmada Temiz Enerji’ adıyla hayata geçirilmektedir. Bu kapsamda 15-17 Ocak 2007 tarihleri arasında
gerçekleştirilecek çalıştayda potansiyel projeler geliştirilmesi hedeflenmektedir.
Telif Hakkı
© 2006 Türkiye LPG Derneği (TLPGD)-Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı (UNDP)
Tüm haklar saklıdır. Bu yayın veya herhangi bir bölümü, TLPGD ve UNDP’nin önceden izni olmaksızın
çoğaltılamaz, erişim sistemlerinde saklanamaz, elektronik, mekanik, fotokopi, kaydetme veya başka herhangi bir
biçimde veya herhangi bir yolla iletilemez.
KALKINMADA TEMİZ ENERJİ
TÜRKİYE
MEVCUT DURUM RAPORU
İÇERİK
1
2
GİRİŞ................................................................................................................... 1
1.1
Dünya’da ve Türkiye’de Kalkınmada Temiz Enerji Projesi ........................... 1
1.2
Çalıştay ........................................................................................................ 3
1.3
Proje Yürütücü Kuruluşlar ............................................................................ 5
1.3.1
Dünya LPG Birliği.................................................................................. 5
1.3.2
Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı................................................... 5
1.3.3
Türkiye LPG Derneği............................................................................. 7
DURUM ANALİZİ ................................................................................................ 9
2.1
Enerji ve LPG ............................................................................................... 9
2.1.1
Dünya.................................................................................................... 9
2.1.2
Türkiye ................................................................................................ 11
2.2
Türkiye’de Enerji Yönetimi.......................................................................... 13
2.2.1
Sektörü Düzenleyen Kurum ve Kuruluşlar .......................................... 14
2.2.2
Yasal Durum ve Politikalar .................................................................. 14
2.2.3
Kısıtlar ................................................................................................. 20
2.3
Tüketiciler................................................................................................... 25
2.3.1
Enerji İhtiyacının Karşılanması............................................................ 25
2.3.2
LPG’nin Kullanımı ............................................................................... 28
2.3.3
LPG ve Ekipmanlara Erişim, Mevcut Dağıtım Yapısı .......................... 30
2.3.4
LPG’nin ve Ekipmanların Fiyatlandırılması ......................................... 32
2.3.5
Finansal Olanaklar .............................................................................. 33
2.3.6
Kırsal Bölgelerdeki Nüfus Bilgileri ....................................................... 34
2.3.7
LPG’nin Endüstride Kullanımı ............................................................. 35
2.3.8
Tüketicinin Güvenliği ........................................................................... 36
2.4
Kadın Açısından LPG’nin Yeri .................................................................... 38
2.4.1
Kadının Konumu ile ilgili Genel Bilgiler................................................ 39
2.4.2
LPG Kullanan Kadınlar İçin LPG’nin Yararları..................................... 41
2.4.3
LPG Sektöründe Kadının Yeri ............................................................. 43
2.4.4
Kadınlara Yönelik Özel Konular .......................................................... 44
2.4.5
Yakıt Tercihinde Kadınların Rolü......................................................... 44
2.5
Finansman ................................................................................................. 45
2.5.1
Mikrofinans Nedir? .............................................................................. 45
2.5.2
Mikrofinans Müşterileri ........................................................................ 46
i
2.5.3
Temel Mikrofinans Prensipleri ............................................................. 47
2.5.4
Dünya’da Mikrofinans Uygulamaları.................................................... 50
2.5.5
Türkiye’de Mikrofinans Uygulamaları .................................................. 52
2.5.6
Dağıtım, Tedarik ve Kullanım Zincirinde LPG’nin Desteklenmesi için
Finansman ve Politikalar ................................................................................... 55
3
KİLİT SONUÇLAR: LPG’DEKİ KISITLAR VE POTANSİYEL ÇÖZÜMLER İÇİN
ÖNERİLER ............................................................................................................... 56
3.1
Devlet Açısından ........................................................................................ 56
3.2
Tüketici Açısından ...................................................................................... 57
3.3
Endüstri Açısından ..................................................................................... 57
4
ÇALIŞTAY HAKKINDA BİLGİLER..................................................................... 58
5
İLERLEME......................................................................................................... 59
6
KISALTMALAR.................................................................................................. 60
7
ŞEKİL LİSTESİ.................................................................................................. 62
8
TABLO LİSTESİ ................................................................................................ 63
9
KAYNAKÇA....................................................................................................... 64
ii
1
GİRİŞ
Bu doküman, Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı (UNDP) ve Dünya LPG Birliği
(WLPGA) tarafından ‘Likit Petrol Gazının Kırsal Alanda Yaygınlaştırılması’ olarak
gerçekleştirilen projenin 2006 yılında başlayan Türkiye ayağı ‘Kalkınmada Temiz
Enerji’ projesi kapsamında gerçekleştirilecek çalıştayda referans olarak kullanılması
amacıyla oluşturulmuştur.
Rapor, LPG sektörünü, sektörel ve yasal alt yapı, hükümet, tüketiciler, LPG ve LPG’li
cihazlara erişim, LPG’ye erişimde karşılaşılan temel sorunlar, Sıvılaştırılmış Petrol
Gazı (LPG)’nın kullanımının özellikle kadınlar açısından önemi, yararları ve finansal
açıdan temel başlıklar altında incelemekte; çözüm önerilerine yer verilmektedir.
Çalıştaya katılımcılara referans olması amacıyla oluşturulan bu Mevcut Durum
Raporu, çalıştay sonrasında LPG sektörünün gelişimi için oluşturulacak projelere
yardımcı olacaktır.
1.1
Dünya’da ve Türkiye’de Kalkınmada Temiz Enerji Projesi
Modern enerjiye erişim ekonomik gelişmeyi artırmakta, sağlık, hava kalitesi, eğitim,
konfor, üretim gibi hususların özellikle kadınlar ve çocuklar açısından gelişmesini
sağlamaktadır. Buradan hareketle, Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı (United
Nations Development Programme-UNDP) ve Dünya LPG Birliği (World LPG
Association-WLPGA)’nin ortak çalışması sonucunda LPG kullanımı ile ülke halkının
yaşam kalitesinin artırılması için sürdürülebilir pazarlar oluşturulmasını hedefleyen
‘’Likit Petrol Gazı-Kırsal Alanda Enerji Alternatifi’ projesi oluşmuş ve ilk uygulama
Ekim 2002’de Bangkok-Tayland’da başlamıştır.
UNDP ve WLPGA tarafından önceki dönemlerde benzeri projelerin Gana, Honduras,
Güney Afrika, Fas, Vietnam ve Çin’de gerçekleştirilmesi ile elde edilen faydanın
benzer şekilde projenin Türkiye’de yapılmasıyla elde edilmesi beklenmekte, hem
LPG sektörü hem de kırsal alanlardaki yaşam koşulları açısından ilerleme
sağlanması hedeflenmektedir.
1
Ülkemizdeki LPG sektörünü temsilen Türkiye LPG Derneği (TLPGD), UNDP ve
WLPGA ile birlikte proje yürütücülüğünü üstlenmiş olup bu projenin Türkiye’de
gerçekleştirilmesi için proje yürütücüleri başta olmak üzere LPG ile ilgili tüm ilgi
grupları çalışmaya dahil edilmiştir.
LPG’nin yurt içinde güvenli kullanımının sağlanması, yaygın olarak tüketilmesi, yasal
altyapının oluşması, kamu bilincinin temin edilmesi için çalışmalar yürüten TLPGD,
UNDP ve WLPGA ile ortak olarak gerçekleştirdiği bu proje ile Türkiye’nin LPG
kullanımının olmadığı ya da düşük olduğu özellikle kırsal bölgelerde kullanımı teşvik
ederek bu yörelerde sosyal kalkınmaya destek olmayı, toplum bireylerinin sağlıklı
yaşam sürmelerini temin etmeyi ve sürdürülebilir kalkınma ilkeleri doğrultusunda
yöresel gelişmeyi hedeflemektedir.
LPG’nin kırsal alanda kullanılmasının az olması veya hiç olmamasının en önemli
nedenlerini güvenli kullanım hakkındaki yetersiz bilgilenme, tüketici bilincinin
yetersizliği,
denetimlerin
etkin
olmaması
ile
en
önemlisi
LPG’deki
vergi
stratejilerinden kaynakladığının bilinci ile proje yürütücüleri, ‘Kalkınmada Temiz Enerji
Projesi’
çerçevesinde
ilgi
grupları
ve
paydaşların
ortak
çalışması
sonucu
oluşturulacak projelerle tüm engellerin giderilerek, kırsal alanda özellikle kadınların
yaşam kalitesini arttırarak gelişmeye destek olmayı beklemektedir.
Türkiye’de, UNDP başkanlığında WLPGA ve TLPGD tarafından yürütülen projenin
Yerel Yönetim Kurulu’nda Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu (EPDK) LPG Dairesi
Başkanı Güngör Azim Tuna, TLPGD Başkanı Mehmet Ali Neyzi, TLPGD Başkan
Yardımcısı Selim Şiper, UNDP Program Direktörü Katalin Zaim yer almaktadır.
UNDP, WLPGA ve TLPGD tarafından oluşturulan proje ekibi tarafından Proje
Referans Dokümanı (TOR) oluşturulmuş ve bu dokümanda çalıştay, proje
dokümanları ve diğer hususlarla ilgili sistematik belirlenmiştir. Çalıştay öncesinde
yapılan
toplantılarla
projenin
geliştirilmesi
sağlanmış
ve
dokümantasyon
oluşturulmuştur. Çalıştayda katılımcıların katkıları ile LPG’nin kırsal alanda
yaygınlaştırılması için çözüm önerileri oluşturulacak ve projelerin gelişmesini
engelleyebilecek olası faktörler değerlendirilerek çok yönlü olarak görüşülmesi
sağlanacak ve tüm paydaşların katılımı ile uygulama projeleri geliştirilecektir.
2
Oluşturulan bu projelerin hayata geçirilmesi için Yerel Yönetim Kurulu paydaşların
katılımını ve desteğini sağlamayı hedeflemektedir. Böylece Türkiye’de kırsal
bölgelerde modern enerjiye ulaşmanın yanı sıra, özellikle kadınların sosyal ve
ekonomik olarak gelişmeleri için adımlar atılmış olacaktır (Şekil 1).
UNDP
ve
tarafından
oluşturulması
WLPGA
projenin
1
TLPGD’nin
katılımı ve
Türkiye’de
başlaması
projeye
tarafların
projeye
2
(TOR)’un oluşturulması,
Yönetim Kurulu’nun belirlenmesi
Danışman seçimi
2
3
Projenin uygulanması için
desteklerin alınması ve
uygulama
5
4
Çalıştay
Projeyle ilgili toplantıların yapılması,
dokümantasyonun oluşturulması ve
çalıştayın planlanması
6
Proje
stratejilerin
oluşması
ve
7
Konsolidasyon ve uygulama
için aksiyonların planlanması
ve
görev
dağılımının
yapılması
-Hükümet
-Bakanlıklar
-Tüketiciler
-....
Şekil 1. Proje akış planı
1.2
Çalıştay
Çalıştayın amacı; hükümet, bakanlıklar, resmi kurum ve kuruluşlar, LPG üretim,
dolum ve dağıtımında görev alanlar, tüketiciler, sivil toplum kuruluşları gibi proje
kapsamındaki birçok farklı ilgili grupların biraraya getirileceği ve böylece Türkiye’deki
şehir çevresine kurulmuş varoşlarla kırsal alanda proje hedefleri çerçevesinde
uygulama projelerinin ve bunlara bağlı olarak faaliyet adımlarının geliştirilmesidir.
LPG ile ilgili farklı paydaş gruplarının bir araya getirilmesiyle sektörün gelişimi için
etkin iletişimin başlatılması hedeflenen çalıştayda LPG ihtiyacının sürdürülebilir bir
yaklaşımla karşılanması için işbirliklerinin yapılması odak noktası olacaktır.
LPG ile ilgili farklı paydaşların biraraya getirilmesi ile LPG sektörü, dağıtımı, dolumu,
üretimindeki mevcut koşullar, yasal konular, sektörel düzenleme, enerji politikaları,
kullanımın
yayılımındaki
engeller
kapsamlı
şekilde
katılımcılar
tarafından
araştırılacak ve LPG kullanımının yaygınlaştırılmasındaki dar boğazların çözülmesi
için projeler belirlenecek, aksiyonlar oluşturulacaktır, somut katkılar belirlenecektir.
3
Bunun yanı sıra, LPG’nin kırsal alanda kullanılması ile odun, tezek gibi katı yakıtların
toplanması ve yakılması için özellikle kırsal alanda aile içinde bu görevleri sıklıkla
üstlenen kadınların ve çocukların, özellikle kızların, harcadığı zaman azalacak,
bundan sağlanan zamanın çocuk bakımı ve eğitimine ayrılması sağlanabilecek,
kadının ekonomik olarak farklı çalışmalar yaparak aile bütçesine ve kendisinin sosyal
yaşamına katkıda bulunması temin edilecek, birey ve toplum sağlığına katkıda
bulunması sağlanacaktır.
Öte yandan katı yakıtların kullanılması nedeniyle başta çocuklar olmak üzere
yaşayan insanların çeşitli hastalıklarla yüzyüze kalması ve hatta kullanımdan doğan
hatalar dolayısıyla ölümler sözkonusudur. Temiz yakıtın kullanılamadığı kırsal
bölgelerde alternatif yakıt olan LPG’nin kullanılması ile ölümler engellenmiş olacak,
sözkonusu rahatsızlıkların önüne geçilmesi sağlanacak, daha sağlıklı bir neslin
yetişmesini mümkün kılacaktır. Yaşam kalitesinin arttırılması ile katı yakıtlar
nedeniyle oluşabilecek hastalıkların tedavisi için harcanan paranın gelişime katkı
sağlayacak yerlere aktarılması mümkün olabilecektir.
Bu projenin hayata geçirilmesinin hava kirliliği açısından da önemli olduğu gözardı
edilmemelidir. Katı yakıtların hem iç ortam havasına hem de çevre havasına vermiş
olduğu kirleticiler sonucunda hava kirliliği artmakta ve çocuklar başta olmak üzere
tüm canlılara olumsuz etki oluşturmaktadır.
Ayrıca özellikle odun elde etmek için kesilen ağaçlar dolayısıyla dünyanın akciğerleri
olan ormanların azalması ve buna bağlı olarak ekosistemde meydana gelen negatif
etkileşimler
projenin
uygulanması
ile
azalacaktır.
Ülkemizde
yasal
olarak
gerçekleştirilen üretimin yanında yakacak ya da yapacak odun olarak yasal olmayan
yollarla her yıl ormanlardan kesilen ağaç miktarının en az 10 milyon m3 olduğu
tahmin edilmektedir1.
1
http://www.agaclar.net/
4
1.3
Proje Yürütücü Kuruluşlar
1.3.1 Dünya LPG Birliği
Dünya’da LPG sektöründe faaliyet gösteren firmaların ortak sesi olan WLPGA,
LPG’nin temiz, çevreci ve efektif bir yakıt olduğu hususunda bilincin arttırılması,
sektör gelişiminin sağlanması, iyi uygulamaları destekleyerek standart ve güvenlik ile
ilgili hususların gelişimi görevlerini yürütmektedir.
Dünya’da LPG sektöründe faaliyet gösteren Aygaz A.Ş., BP Gas, Elgas, SHV Gas
(Türkiye temsilcisi İpragaz A.Ş.) gibi büyük firmaların üyesi olduğu WLPGA, 6 temel
hedef ile bu görevlerin yerine getirilmesini hedeflemektedir. Bu hedefler;
ƒ İyi uygulamaların desteklenmesi,
ƒ Paydaşlarla iyi, etkin ve sürekli iletişimin sağlanması,
ƒ Yeni pazarların geliştirilmesi,
ƒ Dünya çapında güçlü ilişkiler kurulması ve lobi faaliyetleri gerçekleştirilmesi,
ƒ Küresel otogaz sektör ağının kurulması,
ƒ Küresel teknoloji ağının kurulması
olarak tanımlanmaktadır.
WLPGA, her yıl dünyanın farklı bir ülkesinde organize edilerek farklı uygulamaların
yerinde görüldüğü Dünya LPG Kongresi ile LPG sektöründe faaliyet gösteren
firmaların ortak bir platformda buluşturarak gelişmeleri paylaşmasına olanak
sağlamaktadır.
WLPGA, sektör oyuncularına sunduğu yayınlarla (Örnek: Statistical Review Of
Global LP Gas 2006, LP Gas - Modern Energy Anywhere) gelişmeleri sürekli
paylaşarak sektörel bilgi ve bilincin artmasına imkan yaratmaktadır.
1.3.2 Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı
Birleşmiş Milletler (BM)’in küresel kalkınma ağı UNDP, insanlara bilgi, deneyim ve
daha iyi bir yaşam kurmaları için kaynak ulaştıran ve değişimi savunan bir kuruluştur.
5
UNDP, bireylerin seçeneklerini arttırmak, onların uzun ve sağlıklı bir yaşam sürmeleri
için kapasitelerini geliştirmek, bilgiye ulaştırmak, kaliteli bir yaşam standardına
kavuşturmak, içinde bulundukları topluma ve yaşamlarını etkileyen kararlara yardımcı
olmak için çalışmalar gerçekleştirmektedir.
Başkanlığını Kemal Derviş’in yaptığı UNDP 166 ülkede çeşitli ortakları ile birlikte
toplumların
ulusal
çalışmalarında
ve
insan
küresel
kalkınmalarına
haklarının
korunmasını
destek
ve
vermektedir.
kadınların
Bütün
konumunun
güçlendirilmesini teşvik eden UNDP;
ƒ Demokratik yönetişim
ƒ Yoksulluğun azaltılması
ƒ Krizleri önleme ve atlatma
ƒ Enerji ve çevre
ƒ HIV/AIDS
başlıkları çerçevesinde ülkelerin sorunlarına çözüm getirmeyi ve bu çözümleri
paylaşmayı hedeflemektedir.
Bunun yanı sıra UNDP her ülkedeki yerel BM kadrolarının yardımlarıyla, Eylül
2000’deki Binyıl Zirvesi’nde 191 ülkenin kabul ettiği Binyıl Kalkınma Hedefleri’nin
ulusal kalkınma politikalarıyla bütünleştirilmesi çabalarına öncülük etmektedir. 2015
yılına kadar;
ƒ Aşırı yoksulluk ve açlığı yarıya indirmek,
ƒ Herkesin ilkokul eğitimi almasını sağlamak,
ƒ Kadın-erkek eşitliğini teşvik etmek,
ƒ Beş yaşın altındaki ölümleri üçte iki oranında azaltmak,
ƒ Doğum sırasındaki ölümleri dörtte üç oranında azaltmak,
ƒ HIV/AIDS, sıtma ve tüberküloz hastalıklarının artış hızını kesmek,
ƒ Çevresel sürdürülebilirliği sağlamak,
ƒ Kalkınma için küresel ortalık geliştirmek (yardım, ticaret ve borçların kaldırılması
alanlarında)
ulaşma kararı alınan hedefler olarak sıralanmaktadır.
6
1.3.3 Türkiye LPG Derneği
28 Mart 1972 tarihinde 14 üye ile kurulan TLPGD’nin amacı, LPG’nin dağıtımı ve
satışı ile iştigal edenlerin desteği ile daha temiz ve sağlıklı yaşanabilir Türkiye ve
Dünya için temiz, çok amaçlı ve çağdaş bir enerji kaynağı olan LPG‘nin kullanımını
teşvik etmek maksadıyla çalışmalarını yürütmektedir.
Türkiye’de LPG ile ilgili mevcut yasal mevzuat ve standartların iyileştirilmesi ve
geliştirilmesi; diğer ülke mevzuatlarının incelenerek sektörün düzenlenmesi için
gerekli görülen uygulamaların ülke şartlarında değerlendirilerek oluşturulması veya
uyumlaştırılması için TLPGD, üyeleriyle birlikte gerek ulusal ve gerekse uluslararası
düzeyde resmi kurum ve kuruluşlarla birlikte çalışmalar gerçekleştirmektedir. Bu
amaçla TLPGD, WLPGA ve Avrupa LPG Derneği (L'association Européenne Des
Gaz De Pétrole Liquéfiés-AEGPL)’ne üye olarak ulusal işbirliklerine gitmiştir.
LPG’nin doğru ve yaygın kullanımının, sektörde faaliyet gösteren üyelerin ve bu
sektörde çalışan kişilerin teknik ve mesleki bilgilerini artırarak kullanıcıları
bilinçlendirmek için çalışmalar yapan TLPGD diğer yandan yurt içi ve yurt dışındaki
konu ile ilgili gelişmeleri de dikkate alarak yayımladığı muhtelif yayınlarla (Örnek:
Doğalgazın Ulaşımda Kullanılması-2005, Daha Yeşil Bir Dünyaya Doğru-2004, Kalıcı
Bir Otogaz Pazarının Oluşturulması-2001) sektörün sürekli gelişmesini sağlamakta
ve gelişmeleri sektörle paylaşmaktadır.
İstikrarlı ve şeffaf bir LPG piyasası oluşturmak amacıyla LPG piyasasında faaliyet
gösteren firmaların faaliyetlerinin ilgili mevzuatlara uygun olması, LPG kullanıcılarının
can ve mal güvenliğinin temini, çevrenin korunması açısından idari ve teknik
tedbirlere uygun çalışılması ve faaliyetlerini bu çerçevede gerçekleştiren bir sektörün
oluşumu ve gelişimi için TLPGD çalışmalarını yürütmektedir.
Güncel durum itibari ile TLPGD, Aygaz A.Ş., İpragaz A.Ş., Mogaz A.Ş., Bizimgaz
A.Ş., Margaz A.Ş., Karadeniz Tüpgaz San. Tic. A.Ş. ve Güneygaz LPG San. ve Tic.
A.Ş.’den oluşan 7 (yedi) üye firması ile çalışmalarını sürdürmektedir.
7
LPG sektöründe faaliyet gösteren bir diğer dernek de Anadolu LPG Sanayicileri ve İş
Adamları Derneği (ALPGD)’dir. Ayrıca Petrol Sanayi Derneği (PETDER) petrol
piyasası ile ilgili teknik ve idari çalışmaları yürütmektedir.
.
8
2
DURUM ANALİZİ
Bu bölümde, enerji ve LPG’nin Türkiye’deki mevcut durumu, uygulamalar, politikalar
vb hususlar irdelenerek geniş bir bakış açısı ve yaklaşım yaratılması amaçlanmıştır.
2.1
Enerji ve LPG
2.1.1 Dünya
Uluslararası organizasyonlar ve Avrupa Birliği (AB) tarafından yapılan çalışmalara
göre, 1971-2000 yılları arasında yılda ortalama %1.7 oranında artan Dünya
nüfusunun 2000-2030 yılları arasında ortalama %1 oranında artarak 8.2 milyara
ulaşacağı; 1971-2002 yılları arasında yılda ortalama %3.3 oranında artan Dünya
ekonomik büyüme hızının ise 2000-2030 yılları arasındaki dönemde ortalama %3
olacağı ve tahmin edilmektedir2.
Uluslararası Energy Ajansı (International Energy Agency-IEA) istatistiklerine göre
2002 yılında 10.230 milyon Ton Eşdeğer Petrol (TEP) olan Dünya toplam birincil
enerji arzının %23.5’i kömürden karşılanmıştır. Aynı yıl Dünya toplam enerji
tüketiminde yakıt payları incelendiğinde, %34.9 petrol, %21.2 doğalgaz, %2.2 hidrolik
ve %6.8 nükleer enerji, %11.4 ise diğer enerjilere ait olduğu görülmektedir. Bu
projeksiyonlara göre 2010 yılında 12.100 milyon TEP ve 2030 yılında 16.300 milyon
TEP enerji arzı olacağı tahmin edilmektedir. Günümüz projeksiyonlarında Dünya
küresel birincil enerji talebinin yılda ortalama %1,6’lık bir artış ile günümüzle 2030 yılı
arasında yarıdan daha fazla büyüme olacağı öngörülmektedir. Öte yandan Dünya
toplam birincil enerji tüketim projeksiyonlarında kömürün payının 2010 yılında %22.3,
2030 yılında ise %22.1 olarak gerçekleşeceği tahmin edilmektedir3.
Vurgulanması gereken husus, alternatif arama çabalarına karşın petrolün kritik rolünü
sürdürmesi ve fosil yakıtların, toplamda, dünya birincil enerji gereksiniminde % 90’a
varan belirleyici konumudur.
2030 yılında tahmini dünya enerji kullanımının üçte ikisinden fazlası gelişen ülkelerde
olacak ve fosil yakıtları enerji teminindeki ağırlığı devam edecektir. 2030 yılında
2
3
Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi, Türkiye’de Enerji Dinamikleri, 2004
Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi, Genel Enerji Kaynakları, 2004
9
petrol, doğal gaz ve kömürün birincil enerji arzının %80’ini karşılacağı tahmin
edilmektedir. Bunun yanı sıra jeotermal, güneş, rüzgar gibi yenilenebilir enerji
kaynaklarının kullanımı hızlı bir şekilde genişleyecektir4.
LPG’nin de Dünya’da üretim ve tüketimi artmaktadır. 2005 yılında 231 milyon ton
olan LPG tüketiminin 2015 yılında 290 milyon ton olacağı tahmin edilmektedir (Şekil
2)5.
350
290
milyon ton/yıl
300
231
250
196
200
150
168
137
100
50
0
1990
1995
2000
2005
2015
Yıl
Şekil 2. Dünya’da LPG tüketimi
2005 yılında en büyük pay Çin, Hindistan ve Amerika Birleşik Devleti’ne ait olmak
üzere dünya genelinde LPG tüketimi %2,6 artmıştır. 2003 ve 2004 yılında sektörlere
bağlı global LPG tüketiminin dağılımına Şekil 3’de yer verilmiştir6,7.
2004
2003
23,00%
1,70%
5,60%
8,10%
49,70%
50,10%
5,60%
12,10%
7,90%
11,80%
Evsel
Tarım
22,40%
2,00%
Kimyasal
Endüstri
Nakliye
Rafineri
Evsel
Tarım
Kimyasal
Endüstri
Nakliye
Rafineri
Şekil 3. 2003 ve 2004 yılı global LPG tüketimi, %
4
World Energy Outlook 2005-Middle East and North Africa Insides, International Energy Agency, 2005
Statistical Review Of World LP Gas, WLPGA
6
Yıllık Rapor–2004, WLPGA
7
Yıllık Rapor–2005, WLPGA
5
10
Avrupa’daki LPG tüketiminin başında yer alan ülkeler incelendiğinde 2005 yılında
Türkiye’nin 3,755 bin ton ile İngiltere’nin ardından ikinci sırada yer aldığı
görülmektedir (Şekil 4)8.
4,500
4,028
4,000
3,755
3,540
3,505
Bin ton
3,500
3,000
2,651
2,321
2,500
2,100
2,000
1,345
1,500
1,000
1,180
Ingiltere
Türkiye
Italya
Fransa
Almanya
Ispanya
Polonya
Hollanda
Norveç
Şekil 4. Avrupa LPG pazarı, 2005 yılı
2.1.2 Türkiye
2003 yılı Türkiye birincil enerji arzı 84 milyon TEP olup, bunun ancak 23.8 milyon
TEP (%31,4) kadarı yerli üretim ile karşılanmıştır. Türkiye birincil enerji arzında en
büyük pay, önceki yıllarda olduğu gibi 2003 yılında %37 pay ile petrole aittir.
Petrolden sonra en çok tüketilen birincil enerji kaynağı %25 payla kömürdür
(linyit+taşkömürü).
Üçüncü
sırada
ise
%23
payla
doğalgaz
gelmektedir.
Hidroelektriğin payı ile %3.6’dır9.
2003 yılı birincil enerji arzı 1990 yılından itibaren %58 oranında artış kaydetmiş olup
doğalgaz talebi 1990 yılından itibaren 7 kat oranında artış göstermiştir. Doğalgazda
yaşanan bu artışın yanı sıra kömür ve diğer yenilenebilir enerji kaynakları arzında
düşüşler yaşanmıştır. IEA’ya üye ülkelerde kişi başına düşen birincil enerji arzı 2003
yılında 5,09 TEP iken Türkiye’de bu değer 1,18 TEP ile oldukça düşük seviyededir.
Enerji en çok endüstride kullanılmakta, ardından konutlar ve ulaşım gelmektedir10.
8
2005 yılı verisidir.
Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi, Türkiye’de Enerji Dinamikleri, 2004
10
Energy Policies of IEA Countries, Turkey, 2005 Review
9
11
T.C. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı (ETKB) tarafından açıklanan 2005 yılı geçici
Türkiye birincil enerji kaynakları üretimine göre 2.170 bin ton taşkömürü, 55.282 bin
ton linyit, 888 bin ton asfaltit, 2.281 bin ton petrol, 980 milyon m3 doğalgaz, 39.561
GWh hidrolik, 94 GWh elektrik, 926 bin TEP ısı, 59 GWh rüzgar, 385 bin TEP güneş,
13.819 bin ton odun, 5.127 bin ton hayvan ve bitki artıkları ile toplam 25.185 bin
TEP’lik enerji üretimi meydana gelmiştir11.
Aynı kaynaktan alınan 2005 yılı geçici birincil enerji kaynakları tüketimi toplamı ise
91.576 bin TEP’dir (19.421 bin ton taşkömürü, 56.577 bin ton linyit, 738 bin ton
asfaltit, 30.016 bin ton petrol, 27.314 milyon m3 doğalgaz, 39.561 GWh hidrolik, 94
GWh elektrik, 926 bin TEP ısı, 59 GWh rüzgar, 385 bin TEP güneş, 13.819 bin ton
odun, 5127 bin ton hayvan ve bitki artıkları, 636 GWh elektrik ithalatı ve 1798 GWh
elektrik ihracatı)12.
LPG ise ülkemizde 1960 yılından beri kullanılmakta olup ilk dolum tesisi 1961 yılında
kurulmuştur. LPG 13,5 milyon hanede yemek pişirme, sıcak su temin etmek ve
ısınma amaçlı tüketilmekte, 1,5 milyon araçta yakıt olarak kullanılmaktadır.
Mevcut durumda ülkemizde 53 adet lisanslı dağıtım şirketi13 faaliyet göstermekte
olup, bu şirketler yasal zorunluluk olarak EPDK’ya başvuruda bulunmuşlar ve Dağıtıcı
Lisanslarını almışlardır.
Buna göre ülkemizdeki LPG dolum tesisi sayısı 138, deniz terminali sayısı 11,
depolama kapasitesi 285.000 ton, dolum kapasitesi 16.200 ton/gün (4,2 milyon
ton/yıl) ve LPG kamyon tankeri sayısı 1.600 adettir14.
LPG’nin % 15’i Türkiye Petrol Rafinerileri A.Ş. (Tüpraş) Rafinerisi’nden üretim ile,
kalan % 85’i iseTüpraş ve Dağıtım Şirketleri tarafından ithalatla karşılanmaktadır.
İthalat tamamen deniz yolu ile ve 6 noktadan yapılmaktadır. LPG piyasasında toplam
ciro 5,2 milyar €, vergisel değerse 2,2 milyar €’dur15. Türkiye LPG pazarının toplam
11
20 Kasım 2006, http://www.enerji.gov.tr/enerjiuretimi.htm
20 Kasım 2006, http://www.enerji.gov.tr/enerjituketimi.htm
13
20 Kasım 2006, http://www.epdk.gov.tr/lisans/lpg/verilenlisanslar/verilenlisans.htm
14
2005, TLPGD
15
2005, TLPGD
12
12
büyüklüğü yıllık 4,000 bin tonu aşmakta olup bu miktarın 3,755 bin tonu yurt içinde
tüketilmekte, geri kalan miktar ise ihraç edilmektedir16.
LPG sektörü, otogaz, tüplügaz ve dökmegaz olmak üzere üç ana segmentte
faaliyette bulunmaktadır.
Türkiye’de kullanılan tüplü, dökme ve oto LPG olarak yıllar bazındaki tüketim miktarı
ton olarak Şekil 5’de yer almaktadır17.
2.000.000
1.800.000
1.600.000
1.400.000
Ton
1.200.000
1.000.000
800.000
600.000
400.000
200.000
0
Tüplügaz
2001
Dökmegaz
2002
Segment
2003
Otogaz
2004
2005
Şekil 5. Segmentler bazında Türkiye LPG tüketimi
2.2
Türkiye’de Enerji Yönetimi
Enerji, ekonomik ve sosyal gelişim için en temel gereksinimlerden biridir. Bu nedenle
de enerjinin kesintisiz, güvenilir, temiz ve ucuz kaynaklardan elde edilmesi önem
kazanmaktadır. Ancak enerjinin tek kaynaktan ve tek tip olmaması ve enerji tipleri ile
temin kaynaklarının çeşitlendirilmesi kaynakların yönetimi açısından kritik unsurlardır.
16
17
2005, TLPGD
2005, TLPGD
13
Türkiye’de ETKB, EPDK, Enerji İşleri Genel Müdürlüğü (EİGM), ETKB Petrol İşleri
Genel Müdürlüğü (PİGM) gibi kurumlar enerji ile ilgili yasal düzenlemelerin ve
politikaların belirlenmesinde ve yaygınlaştırılmasında görev yapmaktadır.
2.2.1 Sektörü Düzenleyen Kurum ve Kuruluşlar
ETKB, enerji politikalarının hazırlanması, uygulanması, plan ve programların bağlı
resmi
kurum
ve
kuruluşlar
ile
koordineli
bir
şekilde
yürütülmesi
görevini
yürütmektedir. Bunun yanı sıra ulusal programların enerji politikaları ile uyum içinde
olmasını, bu programların uygulanmasını, enerji kaynaklarının ve doğal kaynakların
üretimi, tüketimi, gelişimi ile ilgili hususlarda çalışmalar yürütmektedir. Diğer taraftan
uzun vadeli enerji politikalarının oluşturulması ve farklı stratejilerin geliştirilmesi ETKB
tarafından gerçekleştirilmektedir.
Enerji ile ilgili yasal düzenlemelerin yapılmasında görev alan ETKB haricindeki bazı
kurum ve kuruluşlar Tablo 1’de özetlenmiştir.
Kurum
Görev
Enerji ve çevre politikalarının oluşturulması, doğalgaz ve elektrik
EİGM
sektöründeki
programların
koordine
edilmesi,
yenilenebilir
enerji
kaynakları ve enerji verimliliği ile ilgili çalışmaların yürütülmesi
PİGM
Petrol araştırma, üretim ve rafineri lisans işlemlerinin yürütülmesi
Elektrik İşleri Etüt İdaresi
Genel Müdürlüğü (EİE)
Su kaynaklarının enerji potansiyelinin belirlenmesi, baraj ve hidroelektrik
santral projelerinin hazırlanması, enerji verimliliği ve yenilenebilir enerji
kaynakları ile ilgili çalışmaların gerçekleştirilmesi
Devlet Su İşleri Genel
Su kaynaklarının gelişimi ile ilgili yeraltı ve yerüstü su projelerinin ve
Müdürlüğü (DSİ)
planlarının yapılması, baraj ve hidroelektrik santrallerinin işletilmesi
Türkiye
Atom
Enerjisi
Kurumu (TAEK)
Radyoaktif elementler için lisans, saha seçimi, kurulum, işletim gibi
faaliyetleri yürütmekte ve araştırma-geliştirme çalışmalarının yürütülmesi
Elektrik,
EPDK
doğalgaz,
petrol
ve
LPG
piyasasının
düzenlemesi
ve
denetlenmesi
Tablo 1. Enerji düzenlemeleri ile ilgili görev alan kurumlar
2.2.2 Yasal Durum ve Politikalar
Türkiye’nin AB’ye uyum süreci kapsamında enerji müktesebatına uyum sağlanması
sadece
mevzuat
uyumunu
içermemekte,
aynı
zamanda
enerji
piyasasını
14
düzenleyebilecek ve denetleyebilecek kurumsal bir yapı olusturulmasını da
gerektirmektedir.
Bu kapsamda Türkiye gerekli yasal altyapı çalışmalarını başlatmış ve;
•
EPDK, 19 Kasım 2001 tarihinde kurulmuş ve alt yapısını oluşturmaya
başlamıştır.
•
4628 sayılı Elektrik Piyasa Kanunu, 3 Mart 2001 tarih ve 24335 sayılı Resmi
Gazete yayınlanarak yürürlüğe girmiştir.
•
4646 sayılı Doğal Gaz Piyasası Kanunu, 2 Mayıs 2001 tarih ve 24390 sayılı
Resmi Gazete yayımlanarak yürürlüğe girmiştir.
•
Petrol Piyasası Kanunu, 20 Aralık 2003 tarih ve 25322 sayılı Resmi Gazete’de
yayımlanarak yürürlüğe girmiştir.
•
LPG Piyasası Kanunu 13 Mart 2005 tarih ve 25754 sayılı Resmi Gazete’de
yayımlanarak yürürlüğe girmiştir.
•
Yenilenebilir Enerji Kaynaklarının Elektrik Enerjisi Üretimi Amaçlı Kullanımına
İlişkin Kanun 18 Mayıs 2005 tarih ve 25819 sayılı Resmi Gazete’de
yayımlanarak yürürlüğe girmiştir.
Enerji türleri ile ilgili çıkan kanunlar incelendiğinde LPG ile ilgili kanunun diğer
kanunlardan daha sonra yayınlandığı görülmektedir. Bunun yanı sıra ETKB’nın
internet sitesinde enerji (elektrik), petrol, gaz (doğalgaz), maden ve kömür enerji
kaynakları ile ilgili detaylı bilgiler alınabilmektedir18. LPG’nin Türkiye’deki durumu
yansıtan bilgilere erişim ise özellikle ETKB PİGM, EPDK veya TLPGD’nin verilerine
dayanmaktadır.
Bu süreçte doğalgazın önemli bir rolü olduğu ve devlet tarafından desteklendiği
görülmektedir. Çevre ve Orman Bakanlığı (ÇOB) tarafından 13 Ocak 2005 tarih ve
25699 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanan Isınmadan Kaynaklanan Hava Kirliliğinin
Kontrolü Yönetmeliği 20. maddesi olan “Doğalgazın Zorunlu Olarak Kullanılması”
maddesinde yer alan “Doğalgazın ulaştığı ve hattının geçtiği yerlerdeki işyerleri,
konutlar ve sanayide doğalgazın ısınma amaçlı kullanımı zorunludur.” yükümlülüğü,
aynı Bakanlık’tan 17 Mart 2006 tarih ve 25758 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanan
18
http://www.enerji.gov.tr
15
değişiklik yönetmeliği ile "Yeni ve Yenilenebilir Enerji Kaynakları ile Doğalgazın
Kullanılması” maddesi olarak revize edilmiş ve “Hava kirliliğinin yaşandığı yerleşim
yerlerindeki konutlar, işyerleri ve sanayide güneş, jeotermal, ısı pompaları ve benzeri
yeni ve yenilenebilir enerji kaynakları ile doğalgazın ısınma amaçlı kullanımı teşvik
edilir.” tanımlaması yapılmıştır.
LPG sektöründe uyulması zorunlu birinci öncelik olarak LPG Piyasası Kanunu ile
birlikte bu Kanun doğrultusunda yürürlüğe koyulmuş yönetmelikler mevcuttur.
Firmaların LPG sektöründe faaliyet gösterebilmeleri için bu Kanun’a ve ilgili
yönetmeliklerine
uymaları
zorunludur.
Kanun
kapsamında
alınan
lisanslar
çerçevesinde sektör oyuncuları ortak seviyeye getirilmiş olup gözetim ve denetimlerle
uygunluğun devamlılığı sağlanmaktadır.
İlgili faaliyet kapsamında lisans almayan firmalar LPG Piyasası Kanunu kapsamında
13
Mart
2006
tarihinden
itibaren
sektörde
lisans
gerektiren
faaliyette
bulunamamaktadır. Tüplü LPG bayileri lisansa tabi değillerdir. Kasım 2006 itibari ile
lisans alan firma sayısı ve lisans türleri Tablo 2’de yer almaktadır.
Lisans Türü
Verilen Lisans Adedi19
LPG Dağıtıcı Lisansı
LPG Depolama Lisansı
LPG Taşıma Lisansı
LPG Otogaz Bayilik Lisansı
LPG Tüpü İmalâtı Lisansı
LPG Tüpü Muayenesi,Tamiri ve Bakımı Lisansı
Tablo 2.EPDK tarafından verilen lisansların durumu
53
78
31
5.863
14
101
İptal Edilen Lisans
Adedi20
2
1
76
-
Sektörün denetlenmesi EPDK’nın yanı sıra, karşılıklı imzalanan protokoller
çerçevesinde Sanayi Ticaret Bakanlığı (STB) ve İçişleri Bakanlığı (İB) tarafından da
gerçekleştirilmektedir. Denetimlerde;
ƒ Sektörün piyasaya ilişkin faaliyetlerinin ve hesaplarının ilgili mevzuat hükümlerine
uygunluğunun incelenmesi,
ƒ piyasaya arz edilen LPG, LPG tüpleri ve LPG ile ilgili her türlü emtianın teknik
düzenlemelere uygunluğunun araştırılması,
19
20
Kasım
2006,
http://www.epdk.gov.tr/lisans/lpg/verilenlisanslar/verilenlisans.htm
http://www.epdk.gov.tr/lisans/lpg/iptaledilen/iptaledilenler.htm
20
20
Kasım
2006,
http://www.epdk.gov.tr/lisans/lpg/verilenlisanslar/verilenlisans.htm
http://www.epdk.gov.tr/lisans/lpg/iptaledilen/iptaledilenler.htm
ve
ve
16
ƒ hata, aykırılık, usulsuzlük ve suistimallerin tespit edilmesi halinde ilgili kanun ve
yönetmeliklerdeki öngörülen gerekli yaptırımların uygulanması
sağlanmaktadır.
Tablo 3’de yer alan temel yasal mevzuat ve standartlarla LPG piyasası kontrol altına
alınmakta ve denetim mekanizmaları ile sektörün uygunluğu sağlanmaktadır.
Kanun-Tebliğ-Yönetmelik
Amaç
Kanun, piyasa faaliyetlerinin şeffaf, eşitlikçi ve
istikrarlı biçimde sürdürülmesi için gerekli
düzenleme, gözetim ve denetim faaliyetlerinin
yapılması amaçlamakta olup LPG’nin temini,
5307 sayılı LPG Piyasası Kanunu
dağıtımı, taşınması, depolanmasına ilişkin hak
ve yükümlülükleri kapsamaktadır. Kanun
kapsamında lisans alınması zorunlu olup
EPDK ve STB lisans, denetim ve gözetim ile
ilgili hususları yönetmektedir.
Lisanslara, bildirimlere ve kayıt düzenlerine
ilişkin usul ve esasların tanımlanmakta olup
LPG Piyasası Lisans Yönetmeliği
lisans alınması ile birlikte belirli periyotlarda
bildirimlerin EPDK’ya yapılması zorunludur
Dolum tesisleri ve otogaz istasyonlarında
sorumlu müdür görevlendirilmesi zorunludur.
Yönetmelik bu konuyla ilgili gereklilikleri
LPG Piyasası Sorumlu Müdür Yönetmeliği
tanımlamaktadır. EPDK, STB ve ÇSGB
denetim ve eğitimlerle süreci kontrol altına
almaktadır.
LPG ile ilgili personelin eğitimine ilişkin usul
ve esasların düzenlenmesi amaçlanmış olup
bu piyasada görev yapacak tüm personeli
kapsamakta olup LPG Yetkili Personel belgesi
LPG Piyasası Eğitim Yönetmeliği
olmayan personel sektörde çalıştırılamaz.
Eğitimlerin
düzenlenerek
personelin
belgelendirilmesi ile ilgili konular EPDK ve
STB tarafından denetlenmektedir.
LPG ile ilgili piyasa faaliyetlerinin gözetimine,
LPG Piyasasında Yapılacak Denetimler İle Ön denetimine ve yaptırımların uygulanmasına
Araştırma Ve Soruşturmalarda Takip Edilecek ilişkin usul ve esaslarının belirlenmesi
sağlanmaktadır. EPDK ve
STB denetim
Usul Ve Esaslar Hakkında Yönetmelik
mekanizmasında görevlidir.
LPG’nin yürürlükte bulunan standartlara
LPG Dağıtım Şirketleri ile Yetkili Bayilerin ve
uygun olarak piyasaya arz edilmesi ve
Tüketicilerin Uymaları gereken Usul ve Esaslara
tüketiciler tarafından güvenli bir şekilde
İlişkin Tebliğ
kullanılmasının sağlanması amaçlanmıştır.
Tablo 3.LPG ile ilgili temel bazı kanun, tebliğ ve yönetmelikler
Bunun yanı sıra LPG Piyasasında Teknik Düzenlemeler Yönetmeliği henüz hazırlık
aşamasındadır.
17
Bununla birlikte TSE tarafından oluşturulan veya uluslararası kabul görmüş
standardların Türkiye’ye uyumlaştırılması sonucu uygulamaya Tablo 4’de belirtilen
standardlara da uyum gerekliliği vardır.
Standard
TS 1446 LPG -Depolama Kuralları
TS 1449 LPG
Boşaltma Kuralları
Doldurma
ve
TS 1445 LPG -Taşıma Kuralları
TS 55 EN 1442 Tüpler-LPG İçinTekrar
Doldurulabilir-Çelikten,
Kaynaklı-Tasarım ve İmalat
TS
5306-Kullanımdaki
LPG
Tüplerinin Muayene, Deney, Bakım
ve Tamiri
TS 1862 LPG-Tüp donanımlarıValfler, Basınç Düzenleyiciler ve
Emniyet Valfleri
TS 1846 Hortumlar
Havagazı için)
(LPG
ve
TS 2178 ISO 9162 Petrol ürünleri Yakıtlar (F sınıfı) - LPG – Özellikler
TS
2179
Talimatları
LPG
-
Kullanma
TS EN 589 Otomotiv Yakıtları–LPGÖzellikler ve Deney Metodları
Amaç
LPG’nin dökme veya TS 55 ve TS 5306’ya uygun tüplere
doldurulmuş halde depolanması ile ilgili kuralları kapsamakta
olup standarta uygunluk ve TSE belgesi alınması zorunludur.
Denetim ve gözetimler TSE, STB ve ÇSGB tarafından
gerçekleştirilmektedir.
LPG’nin dökme taşıma kara araçlarına, depolama tanklarına
ve tüplere (TS 55 ve TS 5306'ya uygun) doldurma ve
boşaltma kurallarını kurallarını kapsamakta olup standarta
uygunluk ve TSE belgesi alınması zorunludur. Denetim ve
gözetimler
TSE,
STB
ve
ÇSGB
tarafından
gerçekleştirilmektedir.
TS 55’e uygun dolu veya boş LPG tüpleriyle dökme taşıma
araçları üzerine yerleştirilen LPG tanklarının yerleştirme ve
araçlarla taşınması kurallarını kapsamakta olup standarta
uygunluk ve TSE belgesi alınması zorunludur. Denetim ve
gözetimler
TSE,
STB
ve
ÇSGB
tarafından
gerçekleştirilmektedir.
Su kapasitesi 0,5 litre ile 150 litre (dahil) arasında olan
taşınabilir ve yeniden doldurulabilir, kaynaklı çelik LPG
tüplerinin imalatı esnasında malzeme, tasarım, imalat, işçilik
metotları, yöntem ve deneylerle ilgili asgari özellikleri
kurallarını
kapsamakta
olup
standarta
uygunluk
gerekmektedir. Denetim ve gözetimler TSE, STB ve ÇSGB
tarafından gerçekleştirilmektedir.
LPG tüplerinin, kullanım sırasındaki muayene, deney, bakım
ve tamirini kapsamakta olup standarda uygunluk ve uygunluk
belgesi alınması zorunludur. Denetim ve gözetimler TSE,
STB ÇSGB tarafından gerçekleştirilmektedir.
Tüp donanımlarının (valf, dedantör, emniyet valfı)
özelliklerini, muayene ve deneylerini ve piyasaya sunumunu
kapsamaktadır. Standarda uygunluk ve TSE belgesi alınması
zorunludur. Denetim ve gözetimler TSE, STB ve ÇSGB
tarafından gerçekleştirilmektedir
LPG ve havagazı hortumlarının sınıflandırması, muayene,
deney ve denetlenmesini kapsamaktadır. Standarda
uygunluk ve TSE belgesi alınması gereklidir. Denetim ve
gözetimler
TSE,
STB
ve
ÇSGB
tarafından
gerçekleştirilmektedir
LPG’nin öngörülen özellikleri ve bu ürünlerin satıcısı
tarafından müşteriye sağlanacak ek bilgileri kapsamakta olup
LPG alımı ve satışı ile ilgili işlemlerde uygulanır. Deneyler
standartta belirtilen metotla yapılmalıdır
LPG’nin tüketiciler tarafından kullanılması kurallarını kapsar
Standarda uygun kullanım olmalıdır.
Otomotiv yakıtı olarak piyasaya arz edilen ve teslim edilen
LPG’nin özelliklerini ve deney yöntemlerini kapsamaktadır.
Deneyler standartta belirtilen metotla yapılmalıdır.
TS-11939 - Sıvılaştırılmış Petrol
Gazları (LPG) - İkmal İstasyonu - Karayolu taşıtları için kurulan LPG ikmal istasyonları ile ilgili
Karayolu Taşıtları İçin - Emniyet emniyet kurallarını kapsamaktadır.
Kuralllar
Tablo 4. LPG ile ilgili temel standardlar
18
TSE tarafından standardların hazırlanmasında veya uyumlaştırılmasında ülke
şartları, can ve mal güvenliği, Gümrük Birliği, üretim ve ihracatı geliştirme, ithalatı
denetleme, tüketici meseleleri, kalite ve çevre konularına öncelik ve önem verilerek
yayımlanmış uluslararası ve bölgesel standardlar ile diğer gelişmiş ülkelerin millî
standardları esas alınmakta, tüm ilgili taraflarla (sektör oyuncuları (özel ve kamu),
üniversiteler,
dernekler
vb)
yardım
ve
işbirliği
sağlanmaktadır.
Halihazırda
yürürlükteki standardların AB uyumu çerçevesinde gözden geçirilmesine devam
edilmekte olup TS 1449 LPG Doldurma ve Boşaltma Kuralları standardı ile TS 1862
LPG-Tüp donanımları-Valfler, Basınç Düzenleyiciler ve Emniyet Valfleri standardının
revizyonu devam etmekte ayrıca uyum çalışmaları çerçevesinde standardlar
hazırlanmaktadır.
5307 sayılı Kanun’la sektöre, sigorta yapma yükümlülüğü, sorumlu müdür
bulundurma zorunluluğu, bildirim yükümlülüğü, eğitim yükümlülüğü gibi zorunluluklar
da gelmiştir.
Bu kapsamda, sorumlu müdürler için Haziran 2007, diğer tüm LPG teknik personeli
içinse Aralık 2007 sonuna kadar LPG sektöründe görev yapan yaklaşık 115.000
kişinin eğitimi hedeflenmektedir. Eğitimler Türk Mühendis ve Mimar Odaları Birliği
(TMMO)’ne bağlı Kimya, Makina, Çevre ve Petrol Mühendisleri Odaları tarafından
verilmekte, eğitimler ardından sertifikalandırma yapılmaktadır.
Lisans faaliyetleri ile birlikte LPG piyasasında faaliyet göstermeye yetkili firmaların
belirli periyotlar ile EPDK’ya bildirim yapma zorunluluğu da getirilmiştir. Bu şekilde
sektörün düzenli olarak gözden geçirilmesi ve faaliyetlerin kontrol altına alınması
sağlanmaktadır. Bildirimler yıllık (Örnek: Pazarlama Projeksiyonu Bildirimi, Katılma
Payı Bildirimi vb), 3 aylık (Örnek: Pazarlama Projeksiyonu Gerçekleşme Bildirimi, İller
Bazında Satış Beyanı Bildirimi vb) ve aylık (Örnek: Stok Bildirimi, Bayi Hareketleri
Bildirimi vb) olarak düzenlenmekte olup bunun yanı sıra oluşuma bağlı bildirimler
(Örnek: Faaliyete Başlama Bildirimi, Tavan Fiyat Bildirimi vb)
de sözkonusudur.
Dağıtım firmalarının bildirim yükümlülüğünü yerine getirmeye başlaması ile birlikte
2006 sonu itibariyle sektörün durumunu en doğru şekilde yansıtacak rakamlar elde
edilecektir.
19
2.2.3 Kısıtlar
Türkiye enerji piyasası hakkındaki yasalar ve uygulamaya ilişkin yönetmelikler, büyük
ölçüde AB mevzuatına uyumlu hale getirilmiştir. Ancak bunun yanı sıra önemli olan
bu mevzuata uygun şekilde etkin işleyen ve rekabetçi piyasaların oluşturulmasıdır.
Piyasa koşullarını bozmadan rekabeti önleyen engellerin ortadan kaldırılması
gerekmektedir.
LPG sektörünün 2000 yılındaki 4,5 milyon ton olan satış hacmi, son 3 yıldaki vergi
politikaları ve doğalgaz’ın bir anlamda vergi yolu ile sübvansiyonu nedenleri ile % 22
küçülmüş, 2005 yılında yıllık tüketim 3.7 milyon tona gerilemiş, segmentler arası
geçişler olmuştur (Bkz.Tablo 11)21.
Sektörün tüplügazda %4, özellikle de dökmegazda %20 ile küçülme trendi 2005
yılında da devam etmiştir. Bunlarla birlikte Otogaz pazarının, TLPGD’nin tespitlerine
göre 2005 yılında %8.3 oranında büyümüş olmasına rağmen LPG sektörü hacmi
kümülatifte 2004 yılına göre %2 azalmıştır22.
Küçülmenin başlıca nedenleri;
ƒ LPG satış fiyatı üzerindeki yüksek vergi yükü ürünün pahalı olması,
ƒ Alternatif enerji kaynakları,
ƒ Elektrik fiyatlarının eşdeğer fiyat karşılaştırmasında LPG’nin altına düşmesi ve
kaçak elektrik kullanımının yaygınlaşması,
ƒ Doğalgazın aşırı teşvik edilmesi hatta vergisel bazdaki sübvansiyonu nedeniyle
kulanımının yaygınlaşması
olarak sıralanabilir.
LPG’ye uygulanmakta olan yüksek Özel Tüketim Vergisi (ÖTV), LPG’nin gelir
seviyesi düşük yerlerde yaygın şekilde kullanımını engellemekte ve tüplügaz yerine
diğer yakıtların tercih edilmesini sağlamaktadır.
21
22
TLPGD
TLPGD
20
Doğalgaz gibi alternatif yakıtlara uygulanan çok düşük ÖTV nedeniyle, LPG
tüketicisine uygulanan doğalgaza göre 26 kat fazla ÖTV ile oluşan ciddi fiyat farkı ile
gerçek anlamda sosyal adaletsizlik oluşmaktadır23.
Ülkemizde uygulanan tüplü ÖTV’yi bazı AB ülkeleri ile mukayese ettiğimizde çarpıklık
çok net olarak görülmektedir (Tablo 5) 24:
Ülke
ÖTV (€/ton)
Türkiye
464
Hollanda
197
İtalya
190
Almanya
61
Belçika
23
Tablo 5. Türkiye’de uygulanan ÖTV’nin bazı Avrupa ülkeleri ile mukayesesi
TLPGD ve PETDER tarafından yapılan bir çalışmada Türkiye’de enerji amaçlı
kullanılan yakıtların “alt ısıl değerleri” baz alınarak her bir enerji türü için net 1000
kilokalori (kcal) enerjinin vergisi karşılaştırılmıştır. Bu değerlendirmeler Türkiye’de
akaryakıt ve LPG ürünlerindeki vergilerin eşdeğer kalorifik değere sahip diğer enerji
ürünlerine göre çok yüksek oranda vergilendirildiğini göstermektedir. Benzer bir
karşılaştırma eşdeğer kalorifik baz üzerinden diğer ülkeler ile yapıldığında Türkiye’nin
akaryakıt ve LPG ürünlerine uygulamakta olduğu vergilerin en yüksek düzeyde
olduğunu, dolayısı ile bu yapısal farkın ülkemize özgü bir durum oluşturduğunu
göstermektedir25.
Enerji ürünlerinde yanma verimliliği ve alt ısıl değeri söz konusu ürünün kullanıcıya
sağlayacağı verimli/kullanılabilir enerji değeri için önemli bir kriter teşkil etmektedir.
Bu nedenle enerji ürünlerinin kalorifik değerleri üzerinden yapılan karşılaştırmalarda
söz konusu ürünlerin “alt ısıl değerleri” ve “yanma verimliliği” hesaba katılması
gerekmektedir. Bu kriterler göz önüne alınarak, enerji ürünlerindeki vergilerin eşdeğer
bazda karşılaştırılmasının yer aldığı Tablo 6’da LPG’deki ÖTV miktarı net olarak
görülmektedir26.
23
TLPGD
TLPGD
25
Enerji Ürünlerinde Vergiler-Dünya ve Türkiye Karşılaştırması, TLPGD-Pet-Der, 2006
26
Enerji Ürünlerinde Vergiler-Dünya ve Türkiye Karşılaştırması, TLPGD-Pet-Der, 2006
24
21
Yakıt
Doğalgaz
DG Sanayi 1
DG Sanayi 2
DG Sanayi 3
CNG
DG Konut
LPG
Dökme Mix LPG
Küçük Sanayi Propan
Konut Propan
Tüplü LPG
Linyit
Kütahya Linyit
İthal Linyit
Akaryakıt
Nafta
FO No:6
Kalyak
Motorin 7000
Motorin 50
Benzin 95
Oto LPG
Elektrik
Elektrik Sanayi
Elektrik Konut
Elektrik Ticarethane
Verimlilik
OSB
Sanayi
İGDAŞ (Serbest Tüketici)
CNG
İGDAŞ
92%
92%
92%
92%
92%
Büyük Sanayi
Propan
Propan
Konut
92%
92%
92%
92%
(İstanbul)
(İstanbul)
65%
70%
(İstanbul Avrupa)
(İstanbul Avrupa)
(İstanbul Avrupa)
(İstanbul Avrupa)
(İstanbul Avrupa)
(İstanbul Avrupa)
(İstanbul Avrupa)
90%
80%
82%
85%
86%
87%
92%
(Tek Terim)
99%
99%
99%
Birim ÖTV
Alt Isıl Değer
kcal/m3
8250
8250
8250
8250
8250
kcal/kg
11000
11070
11070
11000
kcal/kg
4587
7000
kcal/kg
10550
9200
9700
10200
10400
10500
11000
kcal/kWh
860
860
860
YTL
Ykr/m3
2.10
2.10
2.10
54.63
2.10
Ykr/kg
74.43
74.43
74.43
74.43
Ykr/kg
0.00
0.00
Ykr/kg
0.00
20.40
47.60
98.76
109.70
175.81
86.20
Ykr/kWh
0.12
0.64
0.12
€
€ cents/m3
1.11
1.11
1.11
28.75
1.11
€ cents/kg
39.17
39.17
39.17
39.17
0.00
0.00
€ cents/kg
0.00
10.74
25.05
51.98
57.74
92.53
45.37
€ cents/kWh
0.06
0.34
0.06
1000 kcal için ÖTV
YTL
€
Yrk/1000kcal
€ cents/1000kcal
0.28
0.15
0.28
0.15
0.28
0.15
7.20
3.79
0.28
0.15
Yrk/1000kcal
€ cents/1000kcal
7.35
3.87
7.31
3.85
7.31
3.85
7.35
3.87
Yrk/1000kcal
€ cents/1000kcal
0.00
0.00
0.00
0.00
Yrk/1000kcal
€ cents/1000kcal
0.00
0.00
2.77
1.46
5.98
3.15
11.39
6.00
12.27
6.46
19.25
10.13
8.52
4.48
Yrk/1000kcal
€ cents/1000kcal
0.14
0.07
0.75
0.40
0.14
0.07
Tablo 6. Türkiye’de 1000 kcal için ÖTV miktarı
ÖTV’nin yanı sıra sağlıklı bir değerlendirme yapılması adına Katma Değer Vergisi
(KDV)’nin de karşılaştırılması önem kazanmaktadır. Şekil 6 ÖTV ve KDV’nin de yer
aldığı grafik, akaryakıt (sırası ile benzin ve motorin) ve LPG üzerindeki vergi yükünün
diğer enerji ürünlerine kıyasla en yüksek olduğunu buna karşılık nafta, doğalgaz ve
kömürde ise en düşük olduğunu göstermektedir27. Nitekim bu tablonun doğal bir
sonucu olarak ülkemizde enerji ürünlerinden sağlanan toplam verginin %95’ini
akaryakıt ve LPG oluşturmakta ve bu tablo çok uzun yıllardır bu yapısını
korumaktadır28.
Şekil 6. Enerji ürünlerinde “net 1000 kilokalori” için toplam vergi yükü karşılaştırması
27
28
Enerji Ürünlerinde Vergiler-Dünya ve Türkiye Karşılaştırması, TLPGD-Pet-Der, 2006
Enerji Ürünlerinde Vergiler-Dünya ve Türkiye Karşılaştırması, TLPGD-Pet-Der, 2006
22
Türkiye’de LPG’ye ve diğer yakıtlara uygulanan vergiler, örnek gösterilebilecek diğer
ülkelerle karşılaştırıldığında aşağıdaki tablo ortaya çıkmaktadır:
LPG Tüplü LPG DökmeLPG Dökme LPG Otogaz Doğal gaz Doğal gaz Elektrik Elektrik Motorin Benzin
12 kg
Türkiye
Almanya
Avusturya
Belçika
Brezilya
Çek Cum.
Çin
Fransa
Hollanda
Hindistan
İngiltere
İrlanda
İspanya
Pakistan
Polonya
konut
3,8
0,6
0,43
0,22
0,65
0
0
0
1,95
0
0
0,19
0
0
0
Sanayi
3,77
0,6
0,42
0,22
0,64
0
0
0
1,93
0
0,19
0
0
0
Konut
3,8
0,6
0,42
0,4
0,65
0
0
0
1,95
0,65
0,14
0,19
0
0
0
5,33
5,68
2,53
0
4,25
0
2,07
0,97
0,83
1,16
1,12
0,07
0
2,12
Sanayi
0,17
0,97
0,75
0,16
1,26
0
0
1,63
2,36
0
0
0
0
0
0
Konut
0,17
0,97
0,75
0,16
0,4
0
0
1,63
0
0,28
0
0
0
0
Sanayi
0,09
3,6
2,58
0,41
1,24
0
0
0
1
0,13
0
0,57
0
0
0,81
Araçlar
0,47
3,6
2,82
0,41
0,78
0
0
0
0,13
0,74
0,57
0
0
0,81
7,12
9
4,12
4,86
0
4,66
0,14
5,85
7,51
1,53
10,59
5,02
0,41
0
4,14
Kalyak
F.Oil 6
Kömür
Odun
Kurşunsuz FO 4
12,01
9,72
6,15
8,73
0
5,99
0,31
8,95
0,59
10,78
6,53
0,59
0
5,49
3,74
0,83
0,87
0,16
0,52
0
0
0,77
1,36
2,54
0
0,2
1,02
0
0,84
1,73
0
0,82
0,16
0
0
0
0
0
0
0
0
0,25
0
0
0
0
0,24
0
0
0
0,98
0
0,21
1,95
0
0,21
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
Tablo 7. Enerji ürünlerine uygulanan KDV hariç toplam vergiler (€c/1000 kcal)29
Türkiye’de LPG’ye uygulanan vergilerin diğer ürünlerdeki vergilere kıyasla yüksek
olduğu gerçeğini ülke karşılaştırmaları da göstermektedir. Örnek olarak, benzinde net
1000 kcal enerji için 12.01 €c vergi ile dünyanın en yüksek vergisini alan ülke olan
Türkiye, benzer şekilde Tüplü/Dökme LPG’de de 3.8 €c/1000 kcal değeri ile dünyanın
en yüksek vergi uygulayan ülkesi konumundadır. Buna karşılık sanayi amaçlı
doğalgazda 0.17€c/1000 kcal ile Türkiye dünyanın en az vergi alan ülkelerden
birisidir.
KDV de dahil olmak üzere toplam vergilerin fiyatlandırma içindeki payı ve uygulanan
KDV oranlarını gösterir karşılaştırmalar ise Tablo 8 ve Tablo 9’da verilmektedir30-31.
29
Enerji Ürünlerinde Vergiler-Dünya ve Türkiye Karşılaştırması, TLPGD-Pet-Der, 2006
Enerji Ürünlerinde Vergiler-Dünya ve Türkiye Karşılaştırması, TLPGD-Pet-Der, 2006
31
Enerji Ürünlerinde Vergiler-Dünya ve Türkiye Karşılaştırması, TLPGD-Pet-Der, 2006
30
23
LPG Tüplü
LPG Dökme
LPG Dökme
12 kg
konut
Sanayi
38,3
19,8
18,6
18,9
17,9
16,0
11,5
16,4
24,5
11,1
4,8
12,8
13,8
13,0
18,0
Türkiye
Almanya
Avusturya
Belçika
Brezilya
Çek Cum.
Çin
Fransa
Hollanda
Hindistan
İngiltere
İrlanda
İspanya
Pakistan
Polonya
40,9
19,5
20,4
19,7
17,7
16,0
11,5
16,4
29,2
4,8
13,5
13,8
13,0
18,0
LPG Otogaz Doğal gaz
Konut
42,7
19,9
22,1
21,9
19,9
16,0
11,5
16,4
30,5
19,3
16,4
13,7
13,8
13,0
18,0
49,4
30,6
35,7
17,4
Doğal gaz Elektrik
Elektrik
Motorin Benzin
Sanayi
Sanayi
Araçlar
19,6
27,8
27,5
21,0
21,2
16,0
11,5
33,5
20,7
11,1
4,8
11,9
13,8
13,0
18,0
31,1
11,5
24,9
25,5
19,3
25,1
24,2
14,5
38,5
Konut
19,9
27,8
29,5
21,0
21,2
16,0
11,5
53,0
15,3
31,8
30,2
19,4
20,0
16,0
14,5
16,4
25,4
2,1
4,8
15,3
13,8
13,0
25,6
11,1
19,6
11,9
13,8
13,0
18,0
15,3
31,8
32,9
20,2
24,5
16,0
14,5
16,4
1,3
20,4
15,3
13,8
13,0
35,4
Kalyak
F.Oil 6
Kömür
Odun
Kurşunsuz FO 4
57,0
74,3
47,4
51,6
10,7
46,3
17,0
57,1
58,6
35,1
72,2
52,4
16,5
13,0
51,3
68,5
66,1
56,0
49,3
20,0
51,6
18,8
64,3
50,5
24,4
26,6
19,4
24,5
16,0
14,5
27,5
34,3
48,2
4,8
14,4
23,9
13,0
28,4
51,0
70,9
58,4
17,8
13,0
58,8
40,1
32,8
19,6
16,0
14,5
22,5
27,4
4,8
14,7
42,3
13,0
21,6
15,3
13,8
16,7
15,3
0,0
16,0
11,5
16,4
24,5
16,0
14,5
16,4
3,8
4,8
11,9
0,0
11,9
13,0
18,0
13,0
6,5
9,1
Tablo 8. Enerji ürünlerine uygulanan tüm vergilerin (KDV+ÖTV+diğer vergiler) toplam fiyat içindeki
payı,%
Türkiye
Almanya
Avusturya
Belçika
Brezilya
Çek Cum.
Çin
Fransa
Hollanda
Hindistan
İngiltere
İrlanda
İspanya
Pakistan
Polonya
LPG Tüplü LPG DökmeLPG Dökme LPG Otogaz Doğal gaz Doğal gaz Elektrik
Elektrik
Motorin Benzin
12 kg
Sanayi
Araçlar
konut
18,0
16,0
20,0
21,0
12,0
19,0
13,0
19,6
19,0
12,5
5,0
13,5
16,0
15,0
22,0
Sanayi
18,0
16,0
20,0
21,0
12,0
19,0
13,0
19,6
19,0
5,0
13,5
16,0
15,0
22,0
Konut
18,0
16,0
20,0
21,0
12,0
19,0
13,0
19,6
19,0
12,5
17,5
13,5
16,0
15,0
22,0
18,0
16,0
20,0
21,0
19,0
13,0
19,6
19,0
12,5
17,5
21,0
16,0
0,0
22,0
Sanayi
18,0
16,0
20,0
21,0
13,6
19,0
13,0
19,6
19,0
12,5
5,0
13,5
16,0
15,0
22,0
Konut
18,0
16,0
20,0
21,0
13,6
19,0
13,0
19,6
12,5
17,5
13,5
16,0
15,0
22,0
18,0
16,0
20,0
21,0
12,0
19,0
17,0
19,6
19,0
0,0
5,0
13,5
16,0
15,0
22,0
18,0
16,0
20,0
21,0
18,0
19,0
17,0
19,6
0,0
17,5
13,5
16,0
15,0
22,0
Kalyak
F.Oil 6
Kömür
Odun
Kurşunsuz FO 4
18,0
16,0
20,0
21,0
12,0
19,0
17,0
19,6
19,0
21,3
17,5
21,0
16,0
15,0
22,0
18,0
16,0
20,0
21,0
25,0
19,0
17,0
19,6
32,6
17,5
21,0
16,0
15,0
22,0
18,0
16,0
20,0
21,0
18,0
19,0
17,0
19,6
19,0
21,3
5,0
13,5
16,0
15,0
22,0
18,0
0,0
20,0
21,0
18,0
16,0
20,0
18,0
0,0
10,0
19,0
17,0
19,6
0,0
19,0
13,0
19,6
18,0
19,0
17,0
19,6
12,5
5,0
13,5
16,0
15,0
22,0
4,0
5,0
13,5
16,0
15,0
22,0
0,0
5,0
13,5
16,0
15,0
22,0
Tablo 9. Enerji ürünlerine uygulanan KDV oranı karşılaştırması,%
Bu veriler değerlendirildiğinde Türkiye’nin akaryakıt ve LPG de vergiler toplamının
oransal olarak da en yüksek ülke olduğunu açıkça görülmektedir.
Yüksek ÖTV’nin yanı sıra bazı bölgelerde kaçak elektriğin kullanımı da LPG
sektörünü olumsuz yönde etkilemektedir. Bu konuda gereken yaptırımların ve cezai
müeyyidelerin uygulanamaması nedeniyle kaçak elektrik kullanımının yaygınlaştığı
mahallerde bilhassa halkın can ve mal güvenliğini tehdit eden standart dışı elektrikli
ev cihazlarına talep de artmaktadır. Kaçak elektrik kullanımının bazı illerde %50
mertebeleri aşması, devleti, LPG sektörünü, haksız kazanç fiili işlemekten çekinen ve
kaçak elektrik bedelini bir bakıma üstlenen dürüst tüketicileri etkilemekte ve büyük
zararlar vermektedir.
24
2.3
Tüketiciler
Yurt çapına yayılmış 15 bin tüplü bayi, yine bu bayilere bağlı olarak çalışan yaklaşık
15 bin tüplü tali bayi ile, EPDK‘dan lisansını almış 5.86332 LPG otogaz istasyonu
tüketicilere verilen hizmeti sağlamaktadır.
115.000 kişinin istihdamı ile yaklaşık olarak 450 bin kişinin geçinmesine olanak
sağlayan LPG ev veya sanayilerde tüplü veya dökme olarak kullanılmaktadır.
Araçlarda ise otogaz olarak kullanımı sözkonusudur.
2.3.1 Enerji İhtiyacının Karşılanması
Dünyada 3 milyardan daha fazla kişi, temel ihtiyaç olan yemek pişirme, sıcak su ve
ısınma ihtiyaçlarını katı yakıtlarla karşılamaktadır. Bu yakıtların içinde odun, tezek, ve
tarım
artıkları
yer
almakta
olup
kullanım
sonucunda
yüzlerce
kirletici
(karbonmonoksit, küçük partiküller, azot oksitler, benzen, bütan, formaldehit,
poliaromatik hidrokarbonlar ve diğer sağlığa zararlı kimyasallar) açığa çıkmaktadır.
Bu kimyasalların solunması sonucunda günde 2 paket sigara içilmesine eşdeğer
düzeyde bir kirleticiye maruz kalınmaktadır. Kömürün kullanıldığı yerlerde yukarıda
belirtilen kirleticilere ilave olarak sülfür, arsenik ve fluorin de oluşmaktadır.
Gelire göre yakıt kullanımını gösteren Şekil 7’de özellikle gelir düzeyi çok düşük
kesimlerde yemek pişirme için tezek, odun gibi katı yakıtların kullanıldığı
görülmektedir33.
32
33
20 Kasım 2006 tarihi itibari ile lisanslı istasyon sayısıdır.
Fuel For Life-Household Energy and Health, WHO, 2006
25
Yemek pişirme için daha temiz, verimli yakıt
kullanımının artması
Çok düşük gelir
Düşük gelir
Orta gelir
Yüksek gelir
Elektrik
Doğalgaz
Gaz,LPG
Etanol, metanol
Kerosen
Kömür
Katı olmayan yakıtlar
Katı Yakıtlar
Odun kömürü
Odun
Tezek, ekin atığı
Gelişimin artışı
Şekil 7. Gelir düzeyi ve kullanılan enerji türleri
Türkiye’nin de içinde yer aldığı Dünya Sağlık Teşkilatı (WHO) Avrupa bölgesinde %025 oranında katı yakıt kullanılmaktadır. Bu kapsamda katı yakıt kullanımının en çok
olduğu yer Afrika bölgesi (Şekil 8)’dir. 2003 yılında Türkiye nüfusunun ise %2’lik bir
kısmı günlük 1 USD’nin altında yaşamakta ve katı yakıt kullanım oranı ise %11
olmaktadır34.
AfrD
AfrE
AmrB
AmrD
EmrB
EmrD
EurB
EurC
SearB
SearD
WPrB
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
Katı Yakıt Kullanan Popülasyon Yüzdesi ,%
Şekil 8. Katı yakıt kullanımının WHO bölgelerine göre yüzdesel dağılımı
(A:çok küçük çocuk-çok genç yetişkin; B:küçük çocuk-genç yetişkin; C:küçük çocuk-büyük
yetişkin;D:büyük çocuk-büyük yetişkin;E:büyük çocuk, çok büyük yetişkin)
34
Fuel For Life-Household Energy and Health, WHO, 2006
26
Gelir düzeyi ile kullanılan yakıt arasında ilişki mevcuttur. Bu kapsamda Türkiye’nin
yoksulluk ve açlık sınırları ile ilgili verilerin incelenmesi yararlı olacaktır.
2004 yılında yapılan bir araştırmaya göre Türkiye’de gelire göre sıralı %20’lik gelir
dağılımı Tablo 10’da yer almaktadır35
Genel Göstergeler
Tahmini hanehalkı sayısı
Tahmini fert sayısı
15 ve daha yukarı yaştaki fert sayısı
15 yaştan küçük fert sayısı
Çalışan fert sayısı
Gelir getiren fert sayısı
Toplam hane geliri
Ortalama hane geliri
Ortalama fert geliri
Grubun en düşük geliri
Grubun en yüksek geliri
Medyan geliri
000 000 TL
%
000 000 TL
000 000 TL
TL
TL
TL
Toplam
17 096 537
70 273 639
1. % 20
3 419 307
14 156 135
2. %20
3 419 307
13 654 537
Gelir grubu
3. % 20
3 419 307
13 905 290
4. %20
3 419 307
14 249 891
5. % 20
3 419 307
14 307 786
50 142 855
8 975 913
9 469 497
10 038 018
10 578 027
11 081 400
20 130 784
5 180 222
4 185 040
3 867 273
22 596 466
4 185 074
3 853 769
4 452 689
29 897 110
5 608 197
5 358 156
5 771 387
218 752 312 151 13 208 350 186 23 386 769 517 33 288 246 570
100
6,0
10,7
15,2
12 795
3 863
6 840
9 735
3 113
933
1 713
2 394
- 5 553 314 696 8 127 992 985
- 5 553 314 696 8 127 992 985 11 583 709 015
9 688 541 528 4 095 555 506 6 805 196 460 9 688 541 528
3 671 864
3 226 385
4 665 610
5 439 324
6 153 885
7 005 484
47 867 421 107 101 001 524 770
21,9
46,2
13 999
29 539
3 359
7 059
11 583 709 015 16 997 925 594
16 997 925 594
13 832 777 074 22 890 173 714
Tablo 10. Gelire göre sıralı % 20'lik gelir dağılımı
2004 yılında Türkiye’de fertlerin yaklaşık % 1.29’u yani 909 bin kişi sadece gıda
harcamalarını içeren açlık sınırının, % 25.6’sı yani 17 991 bin kişi ise gıda ve gıda
dışı harcamaları içeren yoksulluk sınırının altında yaşamaktadır. Kişi başı günlük
harcaması satınalma gücü paritesine göre 1 Doların altında kalarak yaşamlarını
sürdürenlerin oranı %0.02 yani yaklaşık 11 bin kişi olarak hesaplanmıştır.
2004 yılında, 4 kişilik hanenin aylık açlık sınırı 182 milyon TL, aylık yoksulluk sınırı
ise 429 milyon TL'dir. 2003 yılında %1.29 olarak tahmin edilen açlık sınırının altında
yaşayan fert oranı 2004 yılında da aynı kalmıştır. Buna karşın yoksul fert oranı %
28.12'den % 25.6'ya düşmüştür.
Kırsal yerleşim yerlerinde yaşayanlarda yoksulluk oranı % 39.97 iken kentsel yerlerde
yaşayanların yoksulluk oranı % 16.57’ dir. 2004 yılında hanehalkı büyüklüğü 3 veya 4
kişiden oluşan hanelerde bulunan fertlerin yoksulluk oranı % 13.84 olurken 7 ve daha
fazla olan hanelerde fertlerin yoksulluk oranı % 51.97 olarak hesaplanmıştır.
35
http://tuik.gov.tr/PreIstatistikTablo.do?istab_id=293
27
Okuryazar olmayanlarda yoksulluk oranı % 45.11 olurken ilköğretim mezunlarında bu
oran % 25.49, lise ve dengi meslek okulları mezunlarında % 8.28, yüksekokul, fakülte
ve üstü mezuniyete sahip fertlerde % 1.33 olmuştur.
2004 yılında kadınlarda yoksulluk oranı % 25.98, erkeklerde % 25.20’dir. Ücretlimaaşlı çalışanlarda yoksulluk oranı 2004 yılında % 10.35 iken, yevmiyeli çalışanlarda
bu oran % 37.52 olmuştur36.
2.3.2 LPG’nin Kullanımı
LPG renksiz ve kokusuz bir gaz olup toksik özelliği bulunmamakta ve katkılar
içermemektedir. LPG kokusuz olması nedeniyle olası kaçaklarda fark edilebilmesi
için özel bir madde ile standartlara bağlı olarak kokulandırılmaktadır. Bunun yanı sıra
LPG’nin kolayca buharlaşma ve atmosferde dağılma özelliği nedeniyle özellikle diğer
akışkan yakıtlarla karşılaştırıldığında su ortamlarını veya toprağı kirletmemektedir.
LPG bilhassa pişirmede ve sıcak su temin etme ile ısınmada kullanılmaktadır. Tablo
11 dikkate alındığında 2005 yılı toplam LPG tüketiminin37 %42’si tüplügaz
segmentinde, %10’u dökmegaz segmentinde ve %47’si ise otogaz segmentinde
meydana gelmiştir38.
Segmentler(ton)
Tüplügaz
Dökmegaz
2001
1.810.341
794.052
2002
1.724.805
713.354
2003
1.801.825
646.552
2004
1.665.167
454.066
2005
1.557.212
383.148
Tablo 11. Yıllık LPG tüketim miktarı ve oranları
Yıllar
Otogaz
1.230.330
1.136.025
1.147.374
1.640.766
1.751.838
TOPLAM
3.834.723
3.574.184
3.595.751
3.759.999
3.692.198
LPG, dökme olarak yaygın bir kullanım alanına sahiptir. Endüstride sıcak su ve buhar
üretiminde, ısıl işlemlerde, kurutma, lehimleme, kesme, kaynak gibi çeşitli
proseslerde dökme LPG kullanmak mümkündür. Örneğin, cam endüstrisinde şekil
verme, tavlama gibi proseslerde; seramikçilikte pişirme işleminde; tekstil sanayinde
kurutma ve ütülemede, metal endüstrisinde ön ısıtmada, metalin ergitilmesinde; tarım
36
http://www.tuik.gov.tr/PreTablo.do?tb_id=23&tb_adi=Yoksulluk%20Analizleri&ust_id=7
2004-2005 yılı rakamları OTV miktarındaki farklılık nedeniyle ürün geçişleri gözönüne alınarak düzeltilmiştir.
38
TLPGD
37
28
ve hayvancılıkta ısıtma amacıyla dökme LPG kullanılmaktadır. Bunun yanı sıra,
konutlarda ve turizmde dökme LPG ısınma, sıcak su, pişirme ve buhar üretimi için
gerekli enerji ihtiyacını karşılar; enerji üretiminde de kojenerasyon tesislerinde dökme
LPG kullanımı giderek yaygınlaşmaktadır.
Türkiye’de LPG’nin tüketim miktarları incelendiğinde tüplügaz tüketiminin her zaman
diğer segmentlerden daha fazla tüketildiği görülmektedir. Otogaz segmentinde ise
son yıllarda dikkate değer bir artış mevcuttur. Otogaz tüm gelişmiş ülkelerde çevre
dostu akaryakıt olarak teşvik görmekte, gelişmekte olan ülkelerde ise çevresel
anlamda ve de ekonomik yakıt olarak tercih edilmektedir. Dökmegaz ise daha çok
sanayide tercih edilmektedir, ancak doğalgazın fiyat avantajı nedeniyle sanayi
bölgelerinde dökmegaz kullanımı azalarak doğalgaz kullanımı daha çok tercih edilir
duruma gelmiştir.
Türkiye temsilini içeren bir araştırmaya göre mutfak, ısınma ve banyo kullanımı için
enerji tipi olarak %33,9 oranında tüplügaz, %27,5 oranında doğalgaz, %0,2 oranında
elektrik tercih edilmektedir. Tüplügaz ve elektrik kullanımının tercih edildiği %34,6 ’lık
dilimin yanı sıra, doğalgaz ve elektrik %1,5, tüplügaz ve doğalgaz %1,8 ve her üç
enerji türünün tercih edildiği %0,5’lik bir kesim sözkonusudur.
Yemek pişirmede %70 oranında kullanılan tüplügaz için ağırlıklı olarak 12 kg’lık tüp
tercih edilmektedir. 2 kg’lık küçük tüplerin uzun süreli yemek pişirmede kullanımının
pahalı olması nedeniyle mutfakta kullanımı tercih edilmemektedir. Yemek pişirmede
tüplügazın ardından %29 kullanım oranıyla doğalgaz gelirken elektrik veya diğer
enerji türlerinin toplam oranı %1’i bulmaktadır.
Banyo kullanımlarında ise en çok tercih edilen yakıt türü elektriktir (yaklaşık %34).
Ancak banyoda halen az sayılmayacak bir düzeyde kömür ve odun sobası kullanımı
sözkonusudur (yaklaşık %9). Öte yandan fiyat dezavantajı dolayısıyla banyoda LPG
kullanımı nistepen düşüktür.
Isınma amaçlı olarak kömür-odun sobası kullanımı Türkiye genelinde halen oldukça
yüksek oranda olup (yaklaşık %55), diğer enerji türleri bunun ardından gelmektedir.
Özellikle kırsal alanda kömür ve odun sobasının kullanımı oldukça yaygın
29
durumdadır. Tüplügazın ısınma amaçlı kullanımı %4 gibi düşük seviyelerde olmakla
beraber bunun içinde 12 kg’lık tüplügaz kullanımı mevcuttur.
2.3.3 LPG ve Ekipmanlara Erişim, Mevcut Dağıtım Yapısı
LPG, Tüpraş rafinelerinden lisanslı dağıtım şirketlerinin dolum ve depolama
tesislerine boru hatlarıyla veya kamyon tankerler nakledilmektedir. Şirketler
yurtdışından gemilerle de LPG ithalatı yapmaktadır.
Dolum tesislerine gelen LPG, tüplere güvenli bir şekilde dolumu ve gerekli kontrolleri
yapıldıktan sonra ve bayi araçlarına yüklenerek bayi depolarına gönderilir. Tüpler
müşterilere bayiler kanalıyla Servis Görevlileri tarafından iletilir. 2 kg’dan büyük
tüplerinin eğitimli Servis Görevlileri tarafından bayiden müşteriye götürülmesi ve
güvenli şekilde gerekli kontrollerin yapılmasının ardından takılması zorunludur39.
Müşteriler Türkiye’nin dört bir yanına yayılmış yaklaşık 15 bin adetlik tüplü bayi ağı ile
hizmet alabilmektedir. Ayrıca bayilerin bulunmadığı daha küçük bölgelerde bayilere
bağlı olarak görev yapan ve tahminen 15 bin adet olan tali bayi adı verilen dağıtım
sistemiyle de tüketicilerin özellikle 2 kg’lık tüplere erişimi sağlanmaktadır. Dökmegaz
müşterilere ve otogaz ise bayilere kamyon tankerlerle ulaştırılmaktadır.
LPG dağıtım zinciri Şekil 9’da yer almakta olup LPG’nin Türkiye’de dağıtımı için
EPDK’dan lisans almış dağıtıcı firmalar LPG’yi yerli (Tüpraş) ya da ihtal kaynaklardan
temin etmektedir. Yerel LPG teslimatı Tüpraş’ın İzmit, İzmir, Kırıkkale ve Batman
rafinerilerinden gerçekleştirilmektedir. Tüpraş’ın 2005 yılı LPG üretimi 764 bin ton
olup toplam yurtiçi satışı 1.397 bin ton seviyesinde olmuştur40.
Akaryakıt
ve gaz
imalatı
Ham Petrol
Tanker
BoruHattı
Boru
Petrol
Rafineri
Hattı
Kara Tanker
Boru Hattı
Dökme gaz
Nakli
Demiryolu
Gaz
Depolama
Ev Kullanım
LPG Tüp
İmalatı
Endüstri
Araç
Kullanım
Ev
Kullanımı
Tank İmalatı
LPG
LP
G Aygıtlar
Şekil 9. LPG dağıtım zinciri
39
Sıvılaştırılmış Petrol Gazları (LPG) Dağıtım Şirketleri ile Yetkili Bayilerin ve Tüketicilerin Uymaları Gereken Usul
ve Esaslara İlişkin Tebliğ
40
www.tupras.com.tr
30
Tüpraş’ın faaliyetleri kapsamında yer alan tüm ürünlerin üretim ve yurdışı satışları
sırasıyla Tablo 12 ve Tablo 13’de yer almaktadır41:
Ürünler (1000 Ton)
2002
LPG
654
Nafta
1.430
Benzin (Kurşunsuz Süper, Süper, Normal)
3.242
Jet A-1
1.605
Motorin
6.809
Kalorifer Yakıtı
1.092
Fuel Oil 6
4.544
Asfalt
1.246
Diğer
950
TOPLAM
21.572
Tablo 12. Tüpraş 2002-2005 yılı toplam üretim miktarı
Ürünler (1000 Ton)
LPG
Nafta
Benzin (Kurşunsuz Süper, Süper, Normal)
Jet A-1
Motorin
Kalorifer Yakıtı
Fuel Oil 6
Asfalt
Diğer
TOPLAM
Tablo 13. Tüpraş 2002-2005 yılı yurtiçi satış miktarı
2002
2.567
995
2.213
1.612
6.330
1.098
4.703
1.237
462
21.217
2003
686
1.303
2.554
1.681
7.220
1.124
4.665
1.410
1.557
22.200
2003
2.126
873
2.346
1.672
6.394
1.092
4.355
1.404
487
20.749
2004
719
1.546
2.722
1.765
7.193
859
5.176
1.391
1.330
22.701
2004
1.606
1.088
2.112
1.747
6.847
883
4.263
1.389
499
20.434
2005
764
1.388
3.280
1.997
7.566
818
5.493
1.762
821
23.889
2005
1.397
822
2.010
1.976
7.045
841
3.979
1.753
532
20.355
Öte yandan Tablo 14 ise Tüpraş’ın petrol ürünü dış alım miktarını belirtmektedir42:
Ürünler (1000 Ton)
2002
LPG
1.948
Motorin
26
Fuel Oil (% 3.5)
440
Madeni Yağ
9
TOPLAM
2.423
Tablo 14. Tüpraş 2002-2005 yılı dış alım miktarı
2003
1.389
27
177
29
1.622
2004
894
59
5
14
972
2005
660
294
0,0
6,0
960
Tüpraş’ın 2002 ve 2005 yılları arasında LPG üretimi %17 oranında artmış, dış alım
miktarı ise %66 oranında azalmıştır. Öte yandan aynı yıllarda yurtiçi satış miktarları
incelendiğinde LPG satışının %46 azaldığı görülmektedir. Özel firmaların da ithalat
yapmasının da bu düşüşlere etkisi bulunmaktadır.
LPG ekipmanlarının satışı da bayi ağı ile sağlanmaktadır. Türkiye’de 2 kg’lık kamp
tüpü, 12 kg’lık ev tüpü, 24 kg’lık ticari tüp ve 45 kg’lık sanayi tüpü üretimi ve dağıtım
41
42
www.tupras.com.tr
www.tupras.com.tr
31
firmalarına satışı söz konusudur. LPG tüpleri dağıtım firmaları tarafından müşteriye
yasal bir zorunluluk olan depozitolu satışı yapabilir. Ayrıca LPG ile çalışan katalitik
soba, palmiye (soba), barbekü, kamp cihazları, kamp tüpü cihazları, dedantör,
hortum, sera ısıtıcıları gibi ekipmanların da ilgili standartlara uygun üretimi ve satışı
söz konusudur.
Bu kapsamda, önemli olan husus LPG ve ekipmanlarına erişimden ziyade alım
gücüdür. Özellikle kırsal alanda bayi veya tali bayi yapısı nedeniyle LPG’ye erişim
olsa bile, yüksek vergilendirme nedeniyle oluşan mali güçlük LPG’nin kullanılmasında
en önemli engeli teşkil etmektedir. Buna bağlı olarak LPG ekipmanlarının kullanımı
da kısıtlanmış olmaktadır.
2.3.4 LPG’nin ve Ekipmanların Fiyatlandırılması
LPG fiyatları Tüpraş tarafından açıklanmakta olup 08 Aralık 2006 tarihinde yürürlüğe
giren tüplü LPG için örnek fiyat tablosu Tablo 15’de yer almaktadır43.
Ürün Adı
Satış Fiyatı
ÖTV
KDV
KDV Dahil
Tüplü
769,95
794,00
282,05
1.849,00
Sanayi
LPG
Isınma
Otogaz
769,95
862,00
294,29
1.929,24
Tüplü
Propan
851,80
794,00
296,78
1.945,58
Sanayi
Isınma
Tüplü
Bütan
841,64
794,00
294,96
1.933,60
Sanayi
Isınma
Tablo 15. 08 Aralık 2006 tarihli İzmit Rafineri çıkışlı Tüpraş LPG satış fiyatları (YTL/ton)
LPG ve yakıcı ekipmanların fiyatlandırılması üretici firmalar arasında farklılık
göstermekle birlikte örnek olması açısından bazı bilgilere Tablo 16’da yer verilmiştir44:
43
44
www.tupras.com.tr, 08 Aralık 2006 tarihli fiyat
1 USD=1.5 YTL olarak kabul edilmiştir.
32
Tüp-Ekipman
Fiyat (YTL)
Fiyat (USD)
2 kg’lık tüp
6.5-7.2
4.3-4.8
12 kg’lık tüp
34.5-37
23-24.7
24 kg’lık tüp
69-74
46-49
45 kg’lık tüp
130-140
86.7-93
Soba
140-170
93-113
Palmiye
240-520
160-347
Barbekü
105-570
70-380
Dedantör
10-18
6.7-12
Hortum
20-35
13-23
Tablo 16. LPG tüp ve ekipman satış fiyatlarından örnekler
Türkiye’de LPG ekipmanlarının üretimini yapan firmalardan örnekler Tablo 17’de
belirtilmektedir.
Ekipman
Firma
Aygaz
Süsler
Soba:
Doruk
ICF
Asroyal
Aygaz
Palmiye:
MSK
Barbekü
Aygaz
Aygaz
Altınboğa
Üçel
Dedantör
Murat
Büromekaniker
Pdk
Aygaz
Nurgaz
Kartuşlu kamp cihazları:
Orgaz
Güney
Meltem
Tablo 17. Türkiye’de LPG ekipmanı üreticilerinden örnekler
Buradan da görülmektedir ki LPG tüp veya ekipman fiyatlarından ziyade LPG’nin
fiyatının yük sek olması LPG kullanımının özellikle kırsal alanlarda daha az
düzeylerde olmasına neden olmaktadır.
2.3.5 Finansal Olanaklar
LPG tüpleri, dağıtıcı firmaya ait olup, tüpler tüketiciye depozito bedeli ile
verilmektedir. Bu bedel tüpü ilk olarak alması sırasında tüketici tarafından dağıtım
firmasına ödenmektedir. Bunun ardından tüketiciden tüpün kg’na bağlı olarak Tablo
15’de yaklaşık olarak belirtilen bedeller talep edilmektedir. Bu bedeller dağıtıcı
33
firmalar arasında farklılık göstermekle beraber, örnek olması açısından belirtilmiştir.
Tüketici tarafından ödenen depozito bedeli (Tablo 18) tüp maliyetlerinin %20–25’i
civarında olup firmalar tarafından tüketiciden düşük bir bedel alınmasının amaçları
ürün satışının kolaylaştırılması ve mali açıdan da ürünün erişebilir düzeyde olmasının
sağlanmasıdır.
Depozito(YTL/adet) Depozito(USD/adet)
4
2 kg
6
8
12 kg (uzun)
12
8
12 kg.(tombul)
12
20
24 kg.
30
28
45 kg.
42
Tablo 18. Tüplere uygulanan depozito bedeli45
Tüp Tipi
2.3.6 Kırsal Bölgelerdeki Nüfus Bilgileri
Türkiye’de tüketilen tüplü, dökme ve oto LPG miktarları ile ilgili veriler il bazında
mevcuttur. Ancak tüketilen miktarların şehir veya kırsal alanda olduğuna dair net bir
veri bulunmamaktadır. Ancak son olarak 2000 yılı nüfus sayımındaki şehir ve köy
nüfusları baz alınarak kırsal alanda tüketilen LPG miktarı ile hakkında bilgi sahibi
olunabilir.
2000 yılı nüfus sayımı incelendiğinde Türkiye’nin toplam nüfusunun 67.803.927
olduğu belirlenmiştir. 44.006.274 kişi (Türkiye nüfusunun %65’i) şehirlerde,
23.797.653 kişi (Türkiye nüfusunun %35’i) ise köyde yaşamaktadır. Bu nüfusun
kadın-erkek olarak dağılımı Şekil 10’da belirtilmiştir46.
Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) tarafından yayınlanan 2000 yılı şehir ve köy
nüfusunun toplam nüfus içindeki oranı incelendiğinde, toplam erkek nüfusunun
%34.7’si, kadın nüfusunun ise %35.5’i köyde yaşamaktadır.
45
46
1 USD=1.5 YTL olarak alınmıştır.
http://www.tuik.gov.tr
34
70.000.000
60.000.000
50.000.000
40.000.000
30.000.000
20.000.000
10.000.000
0
Toplam
Türkiye
Erkek
Kadın
Şehir
Köy
Şekil 10. 2000 yılı Türkiye nüfusunun kadın-erkek dağılımı
Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinde bulunan illerin toplam nüfusu, Türkiye
toplam nüfusunun yaklaşık %20,4’ünü oluşturmaktadır. Aynı şekilde şehir ve köy
nüfusu olarak karşılaştırma yapıldığında sırasıyla %18 ve %24’ü bu bölgelerdedir.
Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nin toplam nüfusu 13.854.321 olup, bunun
yaklaşık %58’si şehir nüfusunu, %42’si ise köy nüfusunun meydana getirmektedir.
2.3.7 LPG’nin Endüstride Kullanımı
LPG, endüstride sıcak su ve buhar üretiminde, ısıl işlemlerde, kurutma, lehimleme,
kesme, kaynak gibi çeşitli proseslerde dökme olarak kullanılmaktadır.
Sanayi amaçlı kullanımı karşılaştırırken (KDV mahsup edildiği için), KDV miktarı
karşılaştırma tablosundan çıkartılarak doğrudan üretim maliyetine etkisi olan ÖTV
yükü dikkate alınmaktadır.
Şekil 11, sanayi amaçlı enerji tüketiminde motorin ve LPG ürünlerindeki net 1000 kcal
başına özel tüketim vergisinin doğalgaz, nafta, ve kömüre oranla çok büyük oranda
yüksek olduğunu göstermektedir. Örneğin, bir sanayi üretimi tesisinde net 1000 kcal
için motorin tüketen bir kullanıcı 11,39 Ykr vergi verirken, doğalgaz kullanan bir üretici
aynı enerji için 0,28 Ykr, nafta veya kömür kullanan üreticinin ise ÖTV ödemek
durumunda olmadığı görülmektedir. Dolayısı ile tüketici, bir anlamda ÖTV ile, sanayi
35
amaçlı enerji kullanımında kömür, nafta, elektrik ve/veya doğalgaza yönelmeye teşvik
edilmekte, buna karşılık akaryakıt ve LPG kullanımı engellenmektedir47.
Şekil 11. Sanayi üretimi amaçlı enerji kullanımında Net 1000 kilokalori için vergi yükü
Doğalgaz sanayi kullanımı için net 1000 kcal bazında KDV hariç toplam vergi yükü
incelendiğinde Türkiye’nin doğalgaz ve elektrik için diğer ülkelere ve genel ortalama
değerlere göre oldukça düşük vergi uygulamakta olduğunu göstermektedir. Dolayısı
ile enerji ürünlerindeki vergi yapısı değerlendirildiğinde, kendi içinde akaryakıt ve
LPG’ye diğer ürünlere göre çok daha fazla vergi uygulayan Türkiye, diğer ülkeler ile
karşılaştırıldığında da bu dengesiz yapının en şiddetli olduğu ülke konumundadır.
2.3.8 Tüketicinin Güvenliği
LPG faaliyeti; temin kuruluşlarından alınması, depolanması, tesislerde tüplere dolum
operasyonunun yapılması, bayi depolarına intikali, bayiler ve/veya tali bayiler
vasıtasıyla tüplerin tüketicinin kullanım yerine kadar götürülmesi, cihaza takılması
hizmetlerini kapsamaktadır. Bu hizmetler dahilinde can ve mal güvenliğinin
sağlanması LPG’nin tüketiciler tarafından doğru kullanımının sağlanması için cihaza
bağlantının yetişmiş, eğitimli ve yetkili elemanlar tarafından yapılması gerekmektedir.
LPG sektöründe tüm tüketiciler zorunlu sigorta kapsamındadır. Bu hizmet
farklılığından dolayı sektör, diğer akaryakıt faaliyetlerine benzemeyen bir hizmet
47
Enerji Ürünlerinde Vergiler-Dünya ve Türkiye Karşılaştırması, TLPGD-PETDER, 2006
36
faaliyetinde bulunmaktadır. Ürünün yanıcı özelliği yanında parlayıcı özelliğinin de
olması nedeniyle de “Tüketicisi ile Satışla Bitmeyen Dostluk Kurmak” zorundadır.
Tüketicinin güvenliğinin sağlanması için hem üretici firmaların hem de tüketicilerin
uymaları gereken kurallar standart ve diğer yasal mevzuatlarla kontrol altına
alınmaktadır.
Bu kapsamda;
•
Tüp ve tankların 10 yılda bir hidrostatik testten geçmeleri zorunludur.
•
Tankların emniyet ventilleri her 5 yılda bir test edilerek değiştirilir.
•
Tüketiciler dolu LPG tüplerini abonesi oldukları dağıtım şirketinin yetkili başbayisi, yetkili bayisi
veya yetkili tali bayisinden almak zorundadır.
•
Tüpün üzerinde, Türk Standardına uygun imal edildiğini gösteren TS 55 işaretini, TSE işaretini
ve TS 5306 standardına göre periyodik kontrolünün yapılmış olması gereken tüplerde bu
kontrolün yapıldığına dair işareti ile dağıtım şirketinin adı özellikle olmalıdır.
•
Tüplerin üzerindeki LPG valfinin TS 1862 standardına uygun olduğunu gösteren işaret
olmalıdır.
•
Tüketiciler
paslı,
şişkin,
ezik,
kesik,
boyasız,
çatlak,
yangın
hasarlı..
vb.
tüpler
kullanmamalıdır.
•
Tüple cihaz arasındaki hortum bağlantısının eksiz ve gereği kadar uzunlukta olmalısına,
ancak uzunluğun 1,5 metreyi geçmemesine dikkat edilmelidir.
•
Hortumun dedantöre ve yakıcı cihaza bağlantıları kelepçe ile yapılmalı, eskiyen, çatlayan
yumuşayan, sertleşen veya imal tarihinden itibaren 3 yıl sonra kullanılan hortumlar mutlaka
yenisi ile değiştirilmelidir.
•
Yakıcı cihazın yakınında kolay tutuşabilen maddeler (kâğıt, naylon, plastik, tül örtü, perde ve
sıvı yakıtlar vb.). bulundurulmamalıdır.
•
Tüp yakıcı cihaz seviyesinden aşağıya konmalı ve dik konumda kullanılmalıdır.
•
Tüp doğrudan doğruya güneş ışınlarına maruz kalmamalı, kalorifer radyatöründen en az 2
metre ve soba gibi ısıtıcıların en az 4 metre uzağına konmalıdır.
•
Yakıcı cihaz, az havalanan küçük hacimli bir yerde bulunuyorsa burası sık sık
havalandırılmalıdır. Ayrıca tüp hiçbir zaman çevre kotunun altında bulunan zeminden
havalandırılmayan mahallerde bulundurulmamalıdır.
•
Tüp değiştirirken tüpün bulunduğu hacimde gaz birikmesi mevcutsa (gaz havadan ağır olduğu
için zeminden itibaren birikmeye başlar) bir havlu veya bir süpürge ile birikmiş gaz açık
havaya sevk edilmelidir.
•
Yakıcı cihaza yeni tüp bağlarken yakınında yanmakta olan mum veya alev halinde yanan
başka bir cisim varsa, tüp bağlama işlemi bu cisim söndürüldükten sonra yapılmalıdır.
37
•
Cihaza yeni tüp bağlantısı yapıldıktan sonra bağlantı yerlerinde gaz kaçağı olup olmadığı
sabun köpüğü ile kontrol edilmelidir. Kibrit, çakmak gibi açık ateş kaynakları kesinlikle
kullanılmamalıdır. Kaçak varsa vanayı kapatıp dedantörü çıkarıp bayiye haber verilmelidir.
•
Gaz kaçağı halinde kibrit yakılmamalı, elektrik anahtarı çevrilmemeli, buzdolabı kapağı
açılmamalıdır. Kıvılcıma neden olabilecek hareketlerden sakınılmalıdır.
•
Aşırı hava akımı ve yemek taşmaları cihaz alevini söndürerek gaz birikmesine sebep olur. Çok
büyük tehlike arzeden bu durumla karşılaşmamaya dikkat edilmelidir. Böyle bir durumla
karşılaşıldığında önce vana kapatılmalı, daha sonra pencere, kapı ve benzeri havalandırma
yerleri açılarak odanın havalandırılması ve biriken gazların dışarıya çıkması sağlanmalıdır.
Bunlar yapılmadan kesinlikle cihaz kullanılmamalıdır.
•
Kullanılan veya yedek LPG tüplerinin dolap içerisinde bulunması durumunda, dolap kapağının
altında havalandırma delikleri açılmalıdır. Yedek tüp kullanılan tüpün yanına konulmamalıdır.
Her aile en fazla bir adet tüp yedekleyebilir.
•
Piknik tüpü üzerinde çapı 20 cm den büyük tencere vb. kaplar konulmamalıdır.
•
LPG tüpleri ve bunlarla birlikte kullanılan cihazlar, uyumak için kullanılan mahallerden
yatmadan önce çıkarılmalıdır. Borusuz sobalar, kamping lamba ve sobalar yanar halde
bırakılıp uyunmamalıdır.
Tüm bunların yanı sıra üretici firmalar düzenledikleri eğitim programları, internet
sitelerinden yayınladıkları bilgilendirme notları, çeşitli seminer ve bilgi kartlarıyla
tüketicinin LPG ile ilgili doğru bilgilendirilmesini ve LPG’nin doğru kullanılmasını
sağlamaktadır.
Tüketicinin LPG’yi doğru tanıması ve standartlara uygun kullanımların sonucunda
kullanımları artacak ve yanlış ve uygun olmayan bilinçsiz kullanımlar nedeniyle
meydana gelen kazaların ve tüketicinin olumsuz düşüncesinin de önüne geçilmiş
olunacak ve LPG’nin güvenli bir yakıt olduğu öğrenilecektir.
2.4
Kadın Açısından LPG’nin Yeri
LPG’nin ve diğer yakıtların evlerde kullanımı özellikle kadınlar açısından önem
kazanmaktadır. Bu bölümde kullanılan yakıtlara ve LPG’ye kadınlar açısından
değinilmiştir.
38
2.4.1 Kadının Konumu ile ilgili Genel Bilgiler
2000 yılı nüfus sayımı bilgilerine göre ülkemiz nüfusunun %50.65’i erkek ve %49.35’i
kadındır. Nüfusun %29.8’i 0-14 yaş grubunda, %64.5’i 14-64 yaş grubunda olup
%5.7’si ise 65 yaş üstüdür48
Türkiye’de kadınların yakıt vb konularda tercih sahibi olmalarına dair herhangi bir
araştırma bulunmamaktadır. Ancak kadınların tercihlerini dile getirme ve karar verme
yetkisi, eğitim düzeyi ile bağlantılı olarak incelenebilir. Bu çerçevede 2000 yılı
verilerine göre Türkiye’de okur-yazar olmayan %12.7’lik bir kesim mevcut olup
kadınların %19.4’ü, erkeklerin ise %6.1’i okur-yazar değildir49. Türkiye Nüfus ve
Sağlık Araştırması (2003) çerçevesinde araştırmaya katılan toplam 8,075 kadından
kırsal alanda yaşayanların %30.5’inin eğitimi yoktur veya ilköğretimi bitirmemiştir50
Meslek gruplarına göre istihdam edilen kadınların %’sel oranı 2000 yılı itibariyle Şekil
12’de gösterilmiştir. En yüksek oranın tarımcı, hayvancı, ormancı gibi konularda
çıkması kadının genel statüsünü belirtir durumdadır51.
6,9%
0,4%
5,5%
6,5%
2,3%
2,8%
75,6%
İlmi ve teknik elemanlar, serbest meslek sahipleri ve bunlarla ilgili diğer meslekler
Müteşebbisler,direktörler ve üst kademe yöneticileri
İdari işlerde çalışanlar
Ticaret ve ve satış personeli
Hizmet işlerinde çalışanlar
Tarımcı,hayvancı,, ormancı, balıkçı veya avcılar
Tarım dışı üretim faaliyetlerinde çalışanlar ve ulaştırma makinaları kullananlar
Şekil 12. Meslek gruplarına gore istihdam edilen kadın %’si
Kadının Statüsü Genel Müdürlüğü (KSSGM)’nde yayınlanan gelir türüne ve temel
özelliklere göre hane halkı nüfusu oranında kadınların yeri incelendiğinde (Tablo 19),
48
http://www.tuik.gov.tr/PreIstatistikTablo.do?istab_id=196
KSSGM; http://www.die.gov.tr/tkba/t098.xls
50
Türkiye Nüfus ve Sağlık Araştırması, 2003,
51
KSSGM; http://www.die.gov.tr/tkba/t148.xls
49
39
kadınların statüsü daha net görülmektedir52. Özellikle Doğu ve Güneydoğu Anadolu
Bölgeleri’nde %90’dan fazla kadının geliri mevcut değildir.
Kişisel geliri var
Geliri
Yalnız
Faaliyet ve
Yalnız faaliyet
yok
faaliyet geliri faaliyet dışı gelir
dışı gelir
Eğitim durumu
Okur-yazar değil
İlkokul terk ve ilkokul mezunu
Genel ortaokul ve genel lise
Meslek ortaokulu ve meslek lisesi
Üniversite ve üzeri
Çalışma durumu
Çalışıyor
Çalışmıyor
Yerleşim birimi
Kent
Kır
Bölge
Marmara
Ege
Akdeniz
İç Anadolu
Karadeniz
Doğu Anadolu
Güney Doğu Anadolu
5,3
7,0
6,6
12,2
9,4
4,0
2,4
9,6
22,9
63,1
10,2
5,0
7,4
15,4
8,4
80,5
85,6
76,4
49,6
19,2
18,0
-
14,4
-
1,3
10,1
66,3
89,9
6,8
6,5
6,8
3,6
8,9
4,5
77,5
85,5
9,1
9,9
7,7
4,5
4,4
1,2
5,2
6,4
6,9
5,5
5,8
4,9
1,8
2,1
8,3
8,5
7,1
7,8
5,7
3,6
2,6
76,1
74,6
79,7
82,0
84,9
93,5
90,1
Tablo 19.Gelir türüne ve temel özelliklere göre hanehalkı nüfusu oranı (%)
Türkiye’de kadının hanehalkındaki reislik durumu incelendiğinde mutlak yoksul
hanelerde %6.8, göreli yoksul hanelerde %6.9 oranında kadının hane reisi olduğu
hesaplanmıştır. Bir diğer önemli husus da hane reisi olan kadınların büyük bir
bölümünün ilkokuldan terk veya ilkokul mezunu olması, sosyal güvencesi ve sağlık
sigortası olmamasıdır (Tablo 20)53. 2003 yılında yapılan bir araştırmaya göre ise
Türkiye’de şehirde erkeğin hanehalkı reisi olma durumu %87 iken, kırsal bölgelerde
bu oran %88.6 olmaktadır54
52
KSSGM; http://www.die.gov.tr/tkba/t207.xls
KSSGM: http://www.die.gov.tr/tkba/t208.xls
54
Türkiye Nüfus ve Sağlık Araştırması, 2003
53
40
Mutlak yoksul Göreli yoksul
Orta
Üst
Yerleşim birimi
Kent
Kır
2,8
9,3
21,8
33,0
39,0
36,7
36,4
21,0
1,3
2,6
7,7
6,0
8,1
7,7
17,5
3,4
87,5
18,0
105,5
6,8
100,0
30,9
65,1
3,8
0,1
100,0
14,0
50,0
36,0
100,0
40,7
0,7
58,5
0,0
18,3
22,4
29,5
28,1
31,0
32,0
45,2
2,6
89,0
16,5
105,5
6,9
100,0
19,4
68,2
11,8
0,6
100,0
13,2
34,6
52,2
100,0
49,0
2,2
48,8
0,1
40,5
46,7
37,1
36,3
36,3
32,3
24,3
1,7
86,0
12,5
98,5
10,8
100,0
12,3
63,1
20,5
4,1
100,0
20,7
25,2
54,1
100,0
50,8
4,3
44,8
0,0
39,9
28,2
25,7
29,6
24,6
28,0
13,0
1,7
63,0
11,0
74,0
5,2
100,0
4,7
52,9
26,1
16,3
100,0
12,8
19,2
68,0
100,0
41,8
16,8
41,0
0,4
80,5
72,8
56,1
53,7
36,3
34,5
24,9
29,3
Bölge
Marmara
Ege
Akdeniz
İç Anadolu
Karadeniz
Doğu Anadolu
Güneydoğu Anadolu
Kadın başına canlı doğan çocuk sayısı
Bebek ölüm hızı (‰)
Çocuk ölüm hızı (‰)
Beş yaş altı ölüm hızı (‰)
Kadın hanehalkı reisi oranı
Hanehalkı reisinin eğitim durumu
Okur-yazar değil
İlkokul terk ve ilkokul mezunu
Ortaokul / Lise ve dengi
Üniversite ve üzeri
Hanehalkı reisinin çalışma durumu
Çalışmıyor
Çalışıyor / tarım
Çalışıyor / tarım-dışı
Hanehalkı reisinin işteki durumu
Ücretli, maaşlı, yevmiyeli
İşveren
Kendi hesabına
Ücretsiz aile işçisi
Hanehalkı reisinin sosyal güvenlik ve sigorta durumu
Sosyal güvenliği yok
Sağlık sigortası yok
Tablo 20. Yoksulluk türüne ve temel özelliklere göre hanehalkı oranı(%)
Böyle bir durumda yakıt tercihini yaparken yakıtın özelliklerinin değil imkanlar, elde
edebilirlik, ekonomik durum, eğitim, bilinç gibi hususların rol aldığı ortaya çıkmaktadır.
Tüm bu hususlar açısından kadının kendi statüsünü geliştirmesi, daha çağdaş bir
yaşam biçimine kavuşması, kendisinin ve çocuklarının gelişimine, ailesine ekonomik
durumuna katkı sağlaması için yakıt tercihinin üzerinde durulmalı, daha çağdaş,
verimli, sağlıklı, çevreci yakıtlar tercih edilmelidir.
2.4.2 LPG Kullanan Kadınlar İçin LPG’nin Yararları
Katı yakıtların yakılması sonucunda çok yüksek seviyelerde iç ortam hava kirleticileri
meydana gelmektedir. Örnek olarak Afrika, Asya veya Latin Amerika’daki biomas
kullanılan evlerde 24 saatlik partiküller madde emisyonu 300 ila 3000 mikrogram/m3
seviyesinde olmakta ve yemek pişirilmesi sırasında bu değer 10000 mikrogram/m3
41
seviyelerine çıkmaktadır55. Bu durum katı yakıtların kullanılması durumunda
kadınların ve çocukların maruz kaldığı iç ortam hava kirliliğini ortaya koymaktadır. Bu
ortamda kalan kadınların elektrik, gaz veya diğer temiz yakıtları kullanan kadınlardan
3 kat daha bronşit vb hastalıklara yakalanma riski bulunmaktadır. Ayrıca kömürün
akciğer kanseri riskini 2 kat arttırdığı da unutulmaması gereken bir olgudur.
LPG’nin kirletici emisyonları baz alınarak yapılan karşılaştırmada tezek, ekin
kalıntıları ve odundan kaynaklanan kirleticilerin diğerlerine göre yüksek olduğu Tablo
21’de görülmektedir56.
Karbonm onoksit
H idrokarbon
Partiküler M adde
LPG
1
1
1
K erosen
3,1
4,2
1,3
O dun
19
17
26
Ç alı-çırpı Ekin kalıntıları
22
60
18
32
30
124
T ezek
64
115
63
Tablo 21. Kirletici emisyonların LPG emisyonu ile karşılaştırılması
Sadece kadınları değil tüm dünya nüfusu için önemli olan bir konu da LPG’nin katı
yakıtlara oranla çok daha çevreci bir yakıt olmasıdır. Basit kimyasal yapısı nedeniyle
LPG, partiküller madde oluşturmamakta, çok düşük seviyelerde karbon monoksit,
hidrokarbon ve azot oksit oluşumuna neden olmaktadır. Ayrıca LPG’nin basınç
altında olması ve kapalı sistemlerde depolanması ve taşınması nedeniyle
buharlaşma sonucunda havaya emisyon vermemektedir. Tüm yakıtlar arasında LPG
özellikle diğer fosil yakıtlara oranla sera etkisi yaratan ve küresel ısınmaya neden
olan sera gazlarını yaklaşık %10-25 oranla daha az miktarda oluşturmakta ve bu
sebeple sera etkisinin oluşmasına neden olmamaktadır.
Katı yakıtların mutfaklarda kullanımı dünyada yılda 1.6 milyon insanın ölümüne ve
%2,7 oranında küresel hastalıkların meydana gelmesine neden olmaktadır. 2002
yılında iç ortam hava kirliliğinden 1,5 milyon kişinin öldüğü tespit edilmiştir. İç ortam
hava kirliliğinin meydana getirdiği olumsuz durumunda en çok zarar gören
çocuklardır. Yılda ortalama 800.000 çocuk iç ortamdaki hava kirliliği nedeniyle
ölmektedir57.
55
Fuel For Life-Household Energy and Health, WHO, 2006
Yıllık Rapor–2005, WLPGA
57
Fuel For Life-Household Energy and Health, WHO, 2006
56
42
Türkiye’de ise çocuk ölüm hızlarının alt nedenleri belirtilmemekle birlikte KSSGM’de
yer alan veriye göre 1998-2003 yılları arası bebek ölüm hızı ‰28.7; 1-4 yaş arası
çocuk ölüm hızı ‰8.5’dir58.
Türkiye’nin de içinde bulunduğu WHO’nun Avrupa bölgesinde yemek pişirme için
ağırlıklı olarak gaz veya diğer temiz yakıtların kullanılmasına rağmen daha fakir
bölgelerde katı yakıt kullanımı ağırlıktadır.
Katı
yakıtların
toplanması
sırasında
kadın
veya
çocuklar
oldukça
zaman
harcamaktadır. Harcanan zaman ile ilgili olarak Türkiye’yi tanımlayan bir veri
bulunmamasına ve ülkeden ülkeye farklılık göstermesine rağmen örnek olarak Afrika
bölgesindeki ülkelerde bu süre günlük yaklaşık 1 ila 4 saat arasında olmaktadır59.
Kadınların toplamak ve yakmak için vakit harcadıkları katı yakıtların kullanımı yerine
LPG gibi depolanabilen ve kolayca taşınabilen bir yakıtın kullanılması kadınların
eğitime, çocuk bakımına ve gelişimine, dinlenmeye, el işleri gibi konulara daha çok
vakit ayırmalarına neden olacaktır. Kırsal bölgelerde özellikle el işlerinin yapılıp
satılması kadınlara hem maddi açıdan yarar sağlayacaktır hem de kadının sosyal
olarak gelişmesine büyük katkıda bulunacaktır.
Katı yakıtların aksine, dünyada yıllık ortalama 200 milyon ton kullanımı olan LPG’nin
çok büyük tanklardan tüplere ve çakmaklara kadar geniş kullanım amaçlı olarak kolay
depolanabilir ve tankerlerle ekonomik şekilde taşınabilir olması LPG’yi modern bir
yakıt haline getirmektedir. Bu modern enerji ile odun, kömür, tezek gibi geleneksel
yakıtların neden olduğu iç ve dış ortam hava kirliliği, toplanması sırasındaki vakit
kaybı ve zorluklar gibi olumsuz konuların ortadan kaldırılmasını sağlamaktadır.
2.4.3 LPG Sektöründe Kadının Yeri
LPG sektöründe faaliyet gösteren bazı dağıtıcı firmalarda görev yapan kadınlarla ilgili
bilgiler Tablo 22’de yer almaktadır.
58
59
http://www.die.gov.tr/tkba/t007.xls
Fuel For Life-Household Energy and Health, WHO, 2006
43
Firma
Kadın Çalışan
Shellgas
11
İpragaz
62
Aygaz
112
Totalgaz
10
Mogaz
13
Tablo 22. LPG sektöründe bazı firmalarda görev alan kadınların
sayısı
LPG sektöründe görev yapan kadınların üretim aşamasından yönetim kademesine
kadar geniş bir yelpazede görev aldıkları görülmekte ancak toplam işgücü içindeki
pay dikkate alındığında bu sayının çok yetersiz kaldığı görülmektedir. Bu da
göstermektedir ki LPG sektöründe kadınların görevlendirilmesi yüksek oranda
olmamaktadır.
Bunun yanı sıra kadınlar LPG sektöründe tüketici olarak yakıtın temin edilmesi ve
kullanılması aşamasında rol almaktadır.
2.4.4 Kadınlara Yönelik Özel Konular
Türkiye’de LPG tüplerinin boy ve kilogramları belirli standartlara göre belirlenmiş
olup, 4 tip (2 kg, 12 kg, 24 kg ve 45 kg) üretim yapılmaktadır. Bunun yanı sıra tüplerin
tüketiciler tarafından doldurulması gibi bir uygulama Türkiye’de mevcut değildir.
Tüpler EPDK’dan lisans almış firmalarda güvenli bir şekilde doldurulmakta, çeşitli
kontrol ve testlerin ardından tüketiciye ulaştırılmaktadır. 2 kg’dan daha büyük tüplerin
yetkili ve eğitimli bayi elamanı tarafından takılma zorunluluğu tüplere tüketiciler
tarafından müdahale edilmesini engellemektedir.
LPG sektöründe faaliyet gösteren firmalar tarafından gerçekleştirilen eğitimler, bilgi
kartları vb yayınlarla LPG ve LPG‘nin kullanımı ile ilgili önemli hususlar kadınlar
bilgilendirilmeye ve bilinçlendirilmeye çalışılmaktadır.
2.4.5 Yakıt Tercihinde Kadınların Rolü
Hanelerde kullanılan yakıtların seçiminde kadının aldığı rol ile ilgili net bir bilgi
bulunamamaktadır. Bu tercihte ekonomik koşullar, hane şartları, yakıta ulaşılabilirlik
gibi hususlar ön plana çıkmaktadır.
44
2.5
Finansman
LPG’nin odun, tezek gibi yakıtlara oranlar tercih edilmemesinin bir nedeninin özellikle
kırsal alanda yaşayan nüfusun ekonomik durumu, alım gücü gibi hususlar olduğuna
yukarıdaki bölümlerde yer verilmiştir.
Alım gücünü arttırmak ve gelişime katkı sağlamak amacıyla mikrokredi olanakları
incelenmelidir. Mikrofinansman ile LPG ile çalışan cihazlar (soba, ocak vb) ile
LPG’nin kırsal alandaki tüketiciye ulaştırılması bir yöntem olarak benimsenebilir.
BM’in Milenyum hedeflerinden olan “yoksulluğun 2015 yılına kadar %50 azaltılması”
kapsamında
mikro
kredi
uygulaması
yoksulluğun
azaltılmasında
en
etkin
metodolojilerden birisi olarak kabul edildiğinden, BM’in Türkiye dahil 192 üyesi, 2005
yılını Uluslararası Mikro Kredi Yılı olarak ilan etmiştir.
Bu bölümde mikrofinansın ne olduğu ve uygulamalarına yer verilmiştir.
2.5.1 Mikrofinans Nedir?
Mikrofinans yoksul insanlara kredi, tasarruf ve diğer temel finansal hizmetlerin
sağlanması anlamına gelmektedir. Yoksulluk içinde yaşayan insanlar, herkes gibi,
işlerini yürütmek, malvarlığı sahibi olmak, tüketimlerini dengelemek ve risklere karşı
kendilerini koruma altına almak için değişik finansal araçlara ihtiyaç duyarlar.
Yoksullar tarafından ihtiyaç duyulan finansal hizmetler işletme sermayesi kredilerini,
tüketici kredilerini, tasarrufları, emekliliği, sigorta ve para transfer hizmetlerini
kapsamaktadır. Yoksul insanlar resmi finansal sektör aracılığıyla sağlanan hizmetlere
nadiren ulaşabilmektedir. Yoksullara finansal hizmet sağlayanlar donör destekli, kar
amaçlı olmayan sivil toplum örgütlerini, kooperatifleri, yardım grupları ve kredi
birlikleri gibi toplum temelli kalkınma kurumlarını, ticari ve devlet bankalarını, sigorta
ve kredi kartı şirketlerini, posta ofislerini ve diğer satış noktalarını kapsamaktadır.
Sivil toplum örgütleri ve diğer banka olmayan finansal kurumlar düşük gelirli insanlar
için işleyen kredi metodolojileri geliştirmede ve fazla sayıda kişiye insanlara erişim
sağlamada yolun liderliğini yapmışlardır. 1980’ler ve 1990’lar boyunca, bu programlar
yeni metodolojiler geliştirmiş ve düşük gelirli insanlara finansman sağlamak
konusunda geleneksel düşünceye karşı çıkmışlardır. Düşük gelirli insanlar için
sunulan finansal hizmetler bu insanların malvarlığı sahibi olmalarına, gelirlerini
45
artırmaları ve ekonomik stres karşısındaki kırılganlıklarını azaltmalarına olanak
sağlayan güçlü bir araç olduklarını kanıtlamışlardır. Yine de, temel finansal
hizmetlere erişimi olmayan yaklaşık bir milyar insanla birlikte, özellikle de çok yoksul
gruplara finansal hizmet sunma zorlukları halen devam etmektedir. Uygun, güvenli ve
emniyetli mevduat hizmetleri özellikle çok ihtiyaç duyulan hizmetlerdir60.
2.5.2 Mikrofinans Müşterileri
Mikrofinans müşterileri -hane halklarının kadın reisleri, emekliler, yerlerinden edilen
insanlar, maaşları azaltılan işçiler, ve mikro girişimciler- dört yoksulluk seviyesine
indirgenebilir: en yoksullar, çok yoksul, orta derecede yoksul ve risklere karşı hassas
fakat yoksul olmayanlar. Geri ödeme kapasitesi, karşılıklı uygunluk ve veri uygunluğu
bu kategoriler arasında değişse de, bu müşteri gruplarının finansal ihtiyaçlarını
sürdürülebilir bir şekilde karşılamak için metodolojiler ve operasyonel yapılar
geliştirilmiştir.
Karşılıklı temelli kredi, ödeme hizmetleri ve kredi kartı hesapları da dahil olmak üzere
daha resmi ve genel olan finansal hizmetler orta derecede yoksul olan gruba uygun
olabilir. Aşırı ve orta derece yoksul olan kişiler için finansal hizmetler ve dağıtım
mekanizmaları grup yapılarını ya da karşılıklı ve kredi analizinin daha esnek
formlarını kullanıma açabilir. En yoksul kesimlere hizmet etmek daha sorunludur61.
Krediye olan erişim yoksul insanların ekonomik fırsatlardan faydalanmalarını
sağlamaktadır. Finansal hizmetler hassasiyeti azaltarak ve kazanç/tasarrufları
artırarak, yoksul hane halkalarına “günü kurtarmak”tan “gelecek için plan yapmaya”
geçiş için olanak sağlamaktadır. Hane halkları daha uzun dönemler için daha fazla
sayıda çocuğu okula gönderebilmekte ve çocuklarının eğitimi için daha fazla yatırım
yapabilmektedir. Finansal hizmetlerden elde edilen artan kazançlar daha iyi
beslenmeyle ve sonuç olarak daha düşük hastalık oranlarına ulaşmalarını sağlatan
daha iyi yaşam koşullarıyla sonuçlanmaktadır. Artan kazançlar ayrıca müşterilerin
ihtiyaç duyulduğu zaman sağlık bakım hizmetlerini ödeyebilecekleri anlamına
gelmektedir, böylece de sağlık hizmetleri olmadan devam etmemekte ya da sağlıkları
ciddi anlamda kötüleşene kadar beklemeden yaşayabilmektedir.
60
61
http://www.mikrofinansturkiye.org/trMicrofinance.htm
http://www.mikrofinansturkiye.org/trMfClients.htm
46
Mikrofinans programları genelde yoksul kadınları hedef almakta ve bu programlar
finansal hizmetlere sadece kadınlar vasıtasıyla erişim sağlayarak toplumlara ciddi bir
mesaj göndermektedir. Pek çok niteliksel ve niceliksel çalışma finansal hizmetlere
olan erişimin kadınların aile ve toplum içinde statülerinin gelişmesine nasıl yardımcı
olduklarını göstermiştir. Kadınlar daha iddialı ve daha kendine güvenir bir hale
gelmiştir. Kadının hareketliliğinin ciddi ölçüde kısıtlı olduğu bölgelerde, kadınlar daha
görünür hale gelmiş ve kamusal alanda kendilerini daha güvenle ifade etmeye
başlamışlardır. Kadınlar arazi ve ev dahil olmak üzere malvarlıklarına sahip olmuşlar
ve karar verme mekanizmalarında daha güçlü roller edinmişlerdir. Uzun senedir
devam etmekte olan bazı programlarda, kadınlara karşı şiddetin düştüğü bile
gözlemlenmiştir62.
Ancak kötü yönlendirilmiş krediler çok fazla borçlanmaya da
Yoksulların
koşullarını
geliştiren
sürdürülebilir
finansal
sebep olabilir.
hizmetler
açık
bir
sürdürülebilirlik vizyonuna, dikkatli program tasarımına, verimli operasyonlara ve
daha da önemlisi müşterilerin ihtiyaçlarını anlama ve karşılama konularında sürekli
olarak çaba gösterilmesine dayanmaktadır.
2.5.3 Temel Mikrofinans Prensipleri
Yoksullara Yardım Grubu (Consultative Group to Assist the Poor-CGAP), mikrofinans
olarak bilinen yoksul kimselere finansal hizmet erişimini genişletmek için işbirliği
yapan 28 adet kamu ve özel kalkınma kurumunun oluşturduğu bir ortaklıktır. CGAP
prensipleri bu 28 üye donör kurum tarafından geliştirilmiş ve onaylanmıştır. 10
Haziran 2004 tarihli G8 Zirvesi'nde liderler tarafından da onaylanan bu prensipler
aşağıda yer almaktadır63:
1. Düşük gelirli kimselerin sadece kredilere değil çeşitli finansal hizmetlere
ihtiyaçları vardır. Herkes gibi yoksul insanların da uygun, esnek ve bütçelerinin
el verdiği ölçüde çeşitli finansal hizmetlere ihtiyacı vardır. Duruma göre, düşük
gelirli kimselerin sadece kredilere değil aynı zamanda tassaruflara, sigortaya
ve para transfer hizmetlerine de ihtiyaçları vardır.
2. Mikrofinans yoksullukla savaşmak için güçlü bir araçtır. Düşük gelirli insanlar
finansal hizmetlere erişebildikleri zaman, para kazanabilir kendi varlıklarını
62
63
http://www.mikrofinansturkiye.org/trMfPoor.htm
http://www.mikrofinansturkiye.org/trMfKey.htm
47
oluşturabilir ve dış etkenlere karşı kendilerini daha iyi koruyabilirler. Fakir
aileler
günlük
yaşam
savaşından,
gelecek
planlamaya
geçmek
için
mikrofinansı kullanarak daha iyi beslenme, barınma, sağlık ve eğitim için daha
fazla para harcayabilirler.
3. Mikrofinans düşük gelirli insanlara hizmet eden bir finansal sistem kurmak
demektir. Birçok gelişmekte olan ülkede, yoksul insanlar nüfusun büyük bir
bölümünü oluşturur. Bununla birlikte bankalar tarafından en az hizmet görenler
de bu yoksul kesimdir. Mikrofinans sıklıkla marjinal bir sektör, donörlerin, kamu
otoritesinin veya sosyal yatırımcıların ilgilenebileceği kalkınma hamlesi olarak
algılanır. Mikrofinans geniş kitlelere ancak finansal kesimin içine tamamen
entegre edildiğinde ulaşacaktır .
4. Mikrofinansın geniş kitlelere ulaşması için sürdürülebilir yapıda olması gerekir.
Düşük gelirli insanların çoğu ihtiyaçlarını karşılayacak, kaliteli finansal hizmet
alamamaktadır. Bunun nedeni bu şekilde hizmet sağlayacak güçte kuruluşların
olmayışıdır.
Bu
hizmetleri
sağlayacak
güçlü
kuruluşların
maliyetlerini
karşılayabilecek kadar ücret talep etmesi gerekir. Masrafların karşılanması,
donör desteğine ihtiyaç duymadan hedeflenen hacme ve etkiye ulaşmada tek
yoldur. Finansal olarak süreklilik sağlayan kuruluş uzun vadede hizmetlerini
artırarak devam edebilir. Sürekliliği başarmak; işlem masraflarını azaltmak,
müşteriye daha yararlı hizmetler sunmak ve bankacılık hizmetleri sunulmamış
birçok yoksul insana ulaşmak için yeni yollar bulmak demektir.
5. Mikrofinans kalıcı yerel finansal kuruluşlar kurmak anlamındadır. Güşük gelirli
insanlar için sürekli finansal hizmet sağlamak için güçlü yerel mikrofinans
kuruluşları oluşturmak gerektirmektedir. Bu kuruluşlar yerel birikimleri
çekmeye, kredi olarak tekrar kullanıma sokmak ve diğer başka finansal
hizmetler sağlamak için gereksinim duyarlar. Yerel mikrofinans kuruluşları ve
sermaye piyasaları olgunlaştıkça kamu ve kalkınma bankalarının da dahil
olduğu donör ve hükümet finansmanına daha az bağımlılık olacaktır.
6. Mikrofinans her zaman soruların cevabı değildir. Mikrofinans her durum için en
iyi çözüm yolu değildir. Geri ödemek için hiçbir imkanı olmayan düşük gelirli ve
aç insanlar kredilerden en iyi şekilde yararlanmadan önce başka desteklere
ihtiyaç duyarlar. Birçok durumda, diğer destekler yoksulluk sorununa daha
etkin çözümler getirebilir;.-örneğin; küçük ölçekli bağışlar, iş ve eğitim
programları.
48
7. Faiz oranı tavan değerleri düşük gelirli insanların kredi almasını daha da
zorlaştırarak onlara zarar vermektedir. Bir çok sayıda küçük ölçekli kredi
oluşturmak daha az sayıda fakat daha büyük ölçekli kredi oluşturmaktan daha
fazla masrafa yol açmaktadır. Mikrofinans verenler ortalama banka kredi
oranlarının üzerinde faiz oranı belirlemedikleri sürece, kendi masraflarını
karşılayamazlar. Büyümeleri donörlerden ve hükümetten aldıkları az ve
belirsiz para ile sınırlanacaktır. Hükümetler faiz oranlarını düzenledikleri
zaman, bu oranları o kadar düşük seviyelerde tutmaktadırlar ki mikrofinans
verenler
kendi
masraflarını
karşılayamamaktadır,
bu
yüzden
bu
tür
düzenlemelerden kaçınılmalıdır. Bununla birlikte, mikrofinans verenler yüksek
faiz oranlarını etkin olmayan operasyonların masraflarını kredi alan kişilere
karşılatmak için kullanmamalıdır.
8. Hükümetin görevi finansal hizmetleri doğrudan sağlamak değil erişim için
uygun ortamı sağlamaktır. Hükümetler düşük gelirli insanlara finansal hizmeti
teşvik eden ve aynı zamanda birikimleri koruyan politikalar oluşturmalıdır.
Hükümetler makroekonomik istikrar sağlamalı, faiz oranı tavan değerleri
belirlemekten kaçınmalı ve sürekliliği sağlanamayacak sübvanse edilmiş ve
yüksek temerrütlü kredi programlarıyla piyasaları bozmaktan uzak durmalıdır.
Aynı zamanda, hükümetler yolsuzlukları sıkı kontrol altına almalı ve
mikrofinans
kurumları
için
sektör
altyapısını
destekleyici
bir
ortam
oluşturmalıdır. Alternatif fonların uygun olmadığı özel durumlarda hükümet
finansmanı sağlam ve bağımsız mikrofinans kuruluşları için bir tür garanti
oluşturabilir.
9. Bağış niteliğindeki fonları özel sermayeyi tamamlamalı, özel sermaye ile
rekabet etmemelidir. Donörler mikrofinans için bağış, kredi, sermaye türü
destekleri sağlar. Bu tür destekler geçicidir ve mikrofinans kuruluşlarının
kapasite oluşturması için kullanılmalıdır. Aynı şekilde yine bu destekler, kredi
derecelendirme şirketleri, kredi büroları ve denetim şirketleri gibi mikrofinans
sektörünü destekleyici altyapıyı kurmada ve örnek uygulamaları desteklemede
kullanılmalıdır. Bazı durumlarda ulaşılması zor nüfus söz konusu olduğunda
daha uzun dönem donör desteğine ihtiyaç duyulabilir. Donörler, mikrofinansı
finansal kesimin içine entegre etmeye çalışmalıdır. Proje oluşturulmasına ve
uygulamasına,
uzmanlığı
başarılı
uygulamalarla
kanıtlanmış
eksperler
kullanarak destek vermelidir. Donörler, fon desteğine devam etmeden açık
49
performans hedefleri belirlemelidir. Her projenin donör desteğine ihtiyaç
duymadan sürdürülebilirliğini hedefleyen gerçekçi planları olmalıdır.
10. Sağlam kuruluşların ve yöneticilerin eksikliği kritik bir engeldir. Mikrofinans,
sosyal hedeflerle bankacılığı birleştiren uzmanlaşmış bir alandır. Yeterli
kapasite ve gerekli sistemler her düzeyde oluşturulmalıdır. Mikrofinansa
yapılan kamu ve özel yatırımlar sadece paranın transferi değil, bu kapasiteyi
gerçekleştirmekte kullanılmalıdır.
11. Mikrofinans, performansını ölçtüğü ve açıkladığı zamanlarda en iyi çalışır.
Mikrofinans kuruluşlarına ait standart finansal (örneğin; faiz oranları, kredinin
geri ödenmesi ve finansal etkinlik) ve sosyal (örneğin; ulaşılan müşteri sayısı
ve onların yoksulluk sınırı) performans göstergeleri olmalıdır. Perfromans
gösrtergeleri açıklanmalı ve bu bilgiler ışığında donörler, yatırımcılar,
denetciler
ve
müşteriler
masraflarını,
risklerini
ve
kazançlarını
değerlendirmelidirler.
2.5.4 Dünya’da Mikrofinans Uygulamaları
Küresel talep aralığının 400 ila 500 milyon hane halkı olarak tahmin edildiği 2002
yılında, sadece 30 milyon hane halkının sürdürülebilir mikrofinans hizmetine
erişebildiği rapor edilmiştir. Çok sayıda hane halkının henüz mikrofinans hizmetinden
yararlanamamasına karşılık, mikrofinans müşterilerinin sayısı son beş yılda yıllık
yüzde 25 ila 30 artış göstermiştir. Mikrofinansla ilgili önemli veriler aşağıda
sıralanmıştır64:
•
1990'larda, gelişmekte olan ve geçiş sürecindeki 125 ülkede, kişi başına
düşen gelir artışı yüzde 3 olarak belirlenirken 54 ülkede azalmıştır.
•
En az 30 milyon kişi mikrofinans hizmetinden yararlanmaktadır.
•
Varolan 10.000 Mikrofinans Kuruluşu potansiyel pazarın sadece yüzde 4'üne
ulaşabilmektedir.
•
Uygun durumda bulunan serbest meslek sahibi kesimin yüzde 90'ı mikrokredi
programlarına ulaşma olanağından yoksundur. Karşılanamayan talep yaklaşık
270.000.000'dur.
64
http://www.mikrofinansturkiye.org/trMfBasic.htm
50
•
Afrika'da, kırsal alandaki iş gücünün yüzde 60'ını oluşturan ve yiyecek
üretiminin yüzde 80'ine katkıda bulunan kadınlar, çiftçilere sunulan kredinin
yüzde 10'unu alabilmektedir.
•
Dünya Bankası şu anda 7000'in üzerinde mikrofinans kuruluşunun, gelişmekte
olan ülkelerde 16 milyonun üzerinde insana hizmet sunduğunu tahmin
etmektedir. Bu kuruluşların tüm dünyada elde ettiği toplam nakit ciro 2.5
milyon Amerikan Doları olarak öngörülmekte ve potansiyel artış göze
çarpmaktadır.
•
Bu programlardan en fazla yararlanan kişilerin kadınlar gibi görünmelerine
karşın, krediyi alan ve ödeyen kişilerin kadınlar ve kullananların erkekler
olduğu anlaşılmaktadır.
•
Programları diğer kurumlar tarafından yaygın bir biçimde örnek olarak alınan,
Bangladeş'teki Grameen Bankası, aşırı yoksul kişilere kredi sağlamayı
amaçlamaktadır. Bankanın kriterlerine uyan ve kredi hakkından yararlanan
kişilerin yüzde 94'ü kadınlardan oluşmaktadır. Grameen Bankası'nın kredi
kullanıcılarının yüzde 98'i ödemelerini muntazam biçimde yapmaktadır. Banka,
her ay 30 milyon Amerika Doları'nı 1.8 milyon ihtiyaç sahibine ödünç
vermektedir.
•
Çalışmalar, Bangladeş'in en yoksul kesiminin sadece yüzde 4'ünün, herhangi
bir kredi sisteminden faydalanmadan ekonomik olarak kendisini yoksulluk
sınırının üstüne taşıyabildiğini göstermektedir. Fakat, Grameen Bankası'nın
sunduğu krediden faydalanan bireylerin ve ailelerin yüzde 48'inin yoksulluk
sınırının üstüne çıktıkları görülmüştür.
•
Dünya üzerinde, şu an 13 milyon mikrokredi kullanıcısı olduğu, kullanılan kredi
miktarının 7 milyar Amerikan Dolarına ulaştığı ve yapılan geri ödemelerin
oranının yüzde 97 olduğu tahmin edilmektedir. Bu sonuç yıllık büyüme hızının
yüzde 30'u oranında gerçekleşmiştir.
•
500 milyon mikro ve küçük ölçekli girişim sahibi kişiden 10 milyonu iş yerleri
için finansal destek hizmetlerine erişebilmektedir.
•
Mikrokredi hizmetleri için, 7 milyonluk bir potansiyel ödünç alma talebi
bulunmaktadır.
•
Dünyanın en zengin yedi kişisi küresel yoksulluğu ortadan kaldırabilecek
ekonomik gücü ellerinde bulundurmaktadır. Bu kişilerin toplam servetleri,
51
dünya nüfusunun dörtte birini oluşturan en yoksul kesimin temel ihtiyaçlarının
karşılanması için gerekli olandan fazlasını teşkil etmektedir.
•
Mikrofinans programlarının etkileri üzerine 24 ülkede yapılan araştırmalar, bu
yolla
hane
halkının
gelir
seviyesinin
önemli
bir
derecede
arttığını
göstermektedir. Bu artışlar, genellikle krediyi alan kişinin işinde ortaya çıkarak
dolaylı yoldan hane halkının gelirini etkilemektedir. Çalışmalar, mikrokredilerin,
ödünç alan kişilerin sattıkları mal ve hizmet sayısında artışa neden olurken
ikmal
ve
hammadde
bedellerinin
düşmesine
etkide
bulunduğunu
göstermektedir. Sonuç olarak, satışlar artmakta ve kâr yüzde 25 ila 40
oranında yükselmektedir.
•
En üst seviyede bulunan mikrokredi kuruluşları pazarın yarısına ulaşmaktadır.
•
Mikrofinans
kurumlarının
sadece
yüzde
1'i
finansal
açıdan
istikrarlı
durumdadır.
•
1997 yılında 7.6 milyon olan mikrokredi kullanıcısı yoksul kişi sayısı, 2001
yılında 26.8 milyona çıkmıştır. Bunların 21 milyonu kadındır. Kadınlar bu yolla,
ekonomik kararlar almak ve yaşamları üzerinde kontrol sahibi olmak
konusunda yeterlik kazanmıştır. Bazı tahminlere göre, her yıl, mikrofinans
programlarına katılan kişilerin yüzde 5'i ailelerini yoksulluk sınırının üstüne
çıkartabilmektedir.
•
2186 mikrofinans kuruluşu, 31 Aralık 2001 itibariyle 54,904,102 müşterileri
bulunduğunu ve bunların 26,806,014'ünün ilk kredilerini aldıkları sırada
yoksulluk sınırının en altındaki seviyede bulunduklarını bildirmiştir. 994 kuruluş
ortak olarak, gelişimlerini özetleyen bir 2002 yılı Eylem Planı sunmuştur. Her
ailenin beş bireyden oluştuğu baz alınarak yoksulluk seviyesinin en altında
bulunan 26.8 milyon müşterinin edindikleri kredilerle 134 milyon aile üyesini
etkiledikleri hesaplanmıştır.
•
Krediden yararlanan çok yoksul kadınların sayısının 1999'daki 10.3 milyondan
2000 yılında 14.2 milyona ulaştığı tespit edilmiştir. 2001 yılı itibariyle
21,169,754 kadına ulaşılmıştır. Bu sayı, 31 Aralık 2000'den, 31 Aralık 2001'e
kadar,
ulaşılan
kadın
sayısının
%
49.6
seviyesinde
yükseldiğini
göstermektedir.
2.5.5 Türkiye’de Mikrofinans Uygulamaları
Mikrofinans ile ilgili uygulama Türkiye’de Diyarbakır’da 2003 yılında başlamıştır.
52
Mikrofinans uygulaması kapsamında Bangladeş’te 36$, ABD’de ise 1200 $ verilirken,
Türkiye’de ortalama 500 YTL (330 $)65 verilmektedir.
Türkiye’de miktofinans ile ilgili uygulamalar Türkiye İsrafı Önleme Vakfı, Grameen
Bank ve Diyarbakır Valiliği işbirliği ile Diyarbakır’da 2003 yılında “Türkiye Grameen
Mikro Kredi Projesi” adı altında başlatılmıştır
Diyarbakır’da 6 kişiye, her birine 500’er YTL olmak üzere toplam 3.000 YTL dağıtarak
başlanan mikro kredi projesinde yaklaşık 3 yıl içerisinde, 2 Haziran 2006 tarihi
itibariyle 3.288 aşırı yoksul kadına, haftalık geri ödemelerle, yıllık 500 YTL ile 3.000
YTL arasında olmak üzere 3.269.265 YTL kredi verilmiştir. Yaklaşık 70 farklı işte
değerlendirdikleri kredilerden, vadesi gelenlerinin geri dönüş oranı %100’dür. Kredi
olarak alınan miktar, gösterilen başarı ve işin gelecekteki potansiyeli de dikkate
alınarak, her yıl artırılmaktadır66.
Verilen krediler 1 yıllık olup haftalık geri ödemelerle alınmaktadır. Verilen kredilerde
kredi alanlardan %20 hizmet maliyeti alınmaktadır. Hizmet maliyetinin alınmasının iki
sebebi; işletme maliyetinin karşılanması ve mikro kredi projesinin sürdürülebilirliğini
sağlamaktır67.
Proje kapsamında Diyarbakır ilinde kredi verilenlerin yapmış oldukları işlerin konu
başlıklarına göre dağılımı Tablo 23’deki gibidir68:
65
1 USD=1.5 YTL
http://www.israf.org/pdf/mikro-kanunlar.pdf
67
http://www.israf.org/pdf/TURKIYEGRAMEENMIKROKREDIPROJESIBILGINOTU.pdf
68
http://www.israf.org/pdf/TURKIYEGRAMEENMIKROKREDIPROJESIBILGINOTU.pdf
66
53
Sektör
Faaliyet
El İşlemeciliği, Ekmek Yapımı, Ayakkabı İmalatı, Sütçülük, Peynir
İşleme ve Üretim
İmalatı, Çocuk Elbisesi İmalatı, Tatlı İmalatı
Sebze Yetiştiriciliği, Tütün Yetiştiriciliği , Pamuk Yetiştiriciliği, Buğday
Tarım
Yetiştiriciliği
Evcil Hayvan ve Balıkçılık
Süt İnekçiliği, İnek Yetiştiriciliği, Koyun ve Keçi Yetiştiriciliği, Hindi
Besiciliği
Ayakkabı Boyacılığı, Güzellik Salonu, Likitgaz Satıcılığı, Bisiklet
Hizmet Sektörü
Kiralama, Dikiş Yapma, Çamaşır Yıkama, Nakış, İşleme ve Süsleme
İşleri
Sığır Ticareti,Yemek Kazanı Satışı, Elbise Ticareti, Odun Satışı
Ticaret Sektörü
(Lokantalara), Meyve ve Sebze Ticareti
Seyyar Satıcılık
Sebze, Elbise, Ekmek, Çikolata
Dükkan İşletmeciliği
Manav, Eski Cep Telefonu Alım Satımı, Terzi
Tablo 23. Mikrokrediler ile kurulan işlere ait konu başlıkları
Diyarbakır’da uygulanmakta olan proje çerçevesinde, mikro krediler çok farklı
alanlarda kullanılmaktadır (Şekil 13)69:
4
8
Bakkal, kahvehane, terzi, kuaför,
sobacı dükkanı, camcı, kasap,
kasetçi, elektrik malzemesi, mermer
dükkanı
Aşçılık, hayvan, sebze ve meyve,
hayvan yemi, halı, biber, alım-satımı,
boyacılık için malzeme alımı
27
Süt ineği, inek, keçi ve koyun
yetiştiriciliği
10
El sanatları, yoğurt, peynir, kıyafet,
tatlı, çeyizlik eşya yapımı
16
17
18
Güzellik malzemesi satımı, bisiklet
kiralama, dikiş-nakış makinesi,
çamaşır makinesi, motosikletle eşya
taşıma, buzdolabı alıp satımı
Sebze, kıyafet, ekmek, çikolata,
çerez, balık satışı gibi seyyar satıcılık
Sebze, pamuk, buğday yetiştiriciliği
Şekil 13. Mikrokrediler ile gerçekleştirilen faaliyetlerin dağılımı
Proje kapsamında yayılım sağlanarak Batman ilinde de çalışmalar başlatılacaktır.
69
http://www.israf.org/pdf/mikro-kanunlar.pdf
54
Bunun yanı sıra, özel bir banka ve Toplum Gönüllüleri Vakfı (TOG) ile mikrokredi için
çalışma başlamıştır. Proje kapsamında 5 yıl için 5 milyon dolar kaynak ayrılmış olup
başta kadınlar olmak üzere tüm ülkede 2.5 milyon yoksuldan 80-90 binine ulaşılması
hedeflenmektedir. Proje Samsun’da başlamakta olup verilen krediler ile kişilerin
ekonomik
kazanç
sağlayabilecekleri
işlere
yatırım
yapma
fırsatı
bulması
sağlanacaktır. Ayrılan 5 milyon dolarlık kredinin yüzde 30’unun kırsal kesimde, yüzde
30’unun büyük şehirlerdeki yoksul kesime, yüzde 30’unun da kendi işini kurmak
isteyen ancak finansmanı olmayan yeni mezunlara ayrılmıştır70.
2.5.6 Dağıtım, Tedarik ve Kullanım Zincirinde LPG’nin Desteklenmesi için
Finansman ve Politikalar
Kırsal bölgelerde geleneksel yakıtlarda kullanıcıları vazgeçirmek ve LPG’nin
kullanımını sağlamak için, tüketicilere katı yakıtlar ile LPG’nin arasındaki farkların,
kullanım kolaylığı, sağlık ve çevresel açısında yararları vb hususların aktarılması
gerekmektedir.
Ancak bunun yanı sıra, LPG’nin kullanılması için gerekli olan ekipman ve cihazların
(soba, tüp, hortum, dedantör, ocak vb) temin edilmesi mikrokrediler aracılıyla
desteklenmeli, kırsal bölgelerin de ısınma, pişirme vb ihtiyaçlarını daha uygar bir
şekilde karşılamaları sağlanmalıdır.
70
http://www.tog.org.tr/abs/templates/sayfa.asp?articleid=858&zoneid=57
55
3
KİLİT SONUÇLAR: LPG’DEKİ KISITLAR VE POTANSİYEL ÇÖZÜMLER İÇİN
ÖNERİLER
Bu bölümde, LPG’nin özellikle kırsal alanda yaygınlaştırılması ve bu alanlardaki
yaşam kalitesinin sürdürülebilir bir yaklaşımla geliştirilmesi için LPG’deki engeller
özetlenmiş ve çözüm önerileri getirilmiştir. Kısıtlar ve çözümler hükümet, tüketiciler ve
endüstri açısından değerlendirilmiş olup proje kapsamında gerçekleştirilecek
çalıştayda katılımcılara yol göstermesi ve olumlu, yapıcı, etkin proje önerilerinin
meydana getirilmesinin sağlanması adına maddeler halinde aşağıda belirtilmiştir.
3.1
Devlet Açısından
Engel
•
Potansiyel Çözümler
Enerji türlerinin verimli kullanılabilmesi için enerji
politikalarının oluşturulması (LPG’nin kullanım ve
yaygınlaştırılması politikası gibi)
Doğalgazın yanı sıra LPG’nin kullanımının da
hükümet tarafından teşvik edilmesi (düşük kredi,
vergi avantajı vb)
ÖTV’nin kademeli olarak indirilmesi
Vergilendirmenin diğer enerji türleri ile dengeli hale
getirilmesi
Gözetim ve denetimleri yapacak kurum ve
kuruluşlardaki yetkililerin bilgilendirilmesi
Etkin denetim ve kontrol mekanizmasının kurulması
Gözetim
ve
denetimlerin
periyodik
olarak
gerçekleştirilmesi
Denetim sonuçlarının yapıcı girdiler haline
dönüştürülmesi için çalışmaların yapılması
Eğitim için Milli Eğitim Bakanlığı ve ilgili
kurum/kuruluşlarla irtibata geilmesi
Broşür, kısa yayın, haber vb yayınlarla bilincin
arttırılması
Vergi tahsilatının tabana yayılması
•
•
Etkin denetim ve kontrol mekanizmasının kurulması
Denetim ve kontrollerin uygulanması
•
Devletin taşınabilirliğini ve ikame
edilebilirliğini dikkate alan LPG’ye özgü
net bir enerji politikasının olmaması
Yüksek ÖTV uygulanması
•
•
•
•
Gözetim ve denetim
yaşanan problemler
faaliyetlerinde
•
•
•
•
Tüketicilerde LPG ile ilgili bilincin düşük
olması
Devletin vergi açığı
Oto, tüplü ve dökmegaz’da uygulanan
farklı ÖTV nedeniyle meydana gelen
kaçaklar
•
• Mikrofinansman için yasal altyapının oluşturulması
• Yaygınlaştırılması
Tablo 24. Hükümet açısından LPG’deki engel ve potansiyel çözümler
Mikrofinansman sağlanması
56
3.2
Tüketici Açısından
Engel
Potansiyel Çözümler
Tüplügazdaki ÖTV tutarının doğalgaz ve elektrik ile
Tüplügazda uç fiyatın alternatif yakıtlara
eşdeğer tutulması
göre çok yüksek olması
• Her üç ürünün
vergilerinin kalorifik bazda
eşitlenmesi
• LPG’nin özelliklerinin eğitim ve bilinçlendirme
LPG’nin güvenliği konusunda olumsuz
kampanyaları ile tüketiciye aktarılması
kanı ve yanlış bilginin olması
• Katı
yakıt
kullanıcılara
LPG’nin
kullanımı
sonucundaki yararların anlatılması
• LPG dağıtım firmalarının dağıtım ağını kırsal
alanlara
yaygınlaştırılması
(haftanın
belirli
günlerinde araçlarla tüp nakliyesi)
Kırsal alanlarda kullanılan odun vb
yakıtlara erişimin kolay ve ucuz olması
• Vergi avantajının sağlanması
• Ucuz ekipman sağlanması
• Kredi olanaklarının sağlanması
Tablo 25.Tüketiciler açısından LPG’deki engel ve potansiyel çözümler
•
3.3
Endüstri Açısından
Engel
•
Kırsal alanlara erişim
Tüketici kriterlerine göre ürün eksikliği
LPG’nin güvenliği konusunda olumsuz
kanı ve yanlış bilginin olması
Tüm sektör oyuncularının standartlara
uygunluğu
•
•
Eğitim ve bilinçlendirme programları düzenlenmesi
•
•
Denetim ve kontrol mekanizmasının oluşturulması
Hükümet ve resmi kuruluşlarla ortak çalışmalar
yapılması
Cezaların uygulanması
Enerji türlerinin verimli kullanılabilmesi için enerji
politikalarının oluşturulması (LPG’nin kullanım ve
yaygınlaştırılması politikası gibi)
Doğalgazın yanı sıra LPG’nin kullanımının da
hükümet tarafından teşvik edilmesi (düşük kredi,
vergi avantajı vb)
ÖTV’nin kademeli olarak indirilmesi
Lobbying activities
Vergilendirmenin diğer enerji türleri ile dengeli hale
getirilmesi
•
•
Devletin LPG’ye özgü net bir enerji
politikasının olmaması
•
ÖTV’nin alternatif
yüksekliği
•
•
•
enerjilere
göre
Otogaz ile tüplügaz ve dökmegaza
uygulanan ÖTV’nin farklılığı:
Oto, tüplü ve dökmegaz’da uygulanan
farklı ÖTV nedeniyle meydana gelen
kaçaklar
Potansiyel Çözümler
Dağıtım, bayi, tali bayi yapısının kırsal alanlara da
kaydırılması
Kırsal alandaki tüketiciye yönelik (maliyet, dizayn,
kulanım kolaylığı vb kriterler baz alınarak) ürün
yapılması
•
Farkın kademeli olarak indirilmesi*
•
•
Etkin denetim ve kontrol mekanizmasının kurulması
Denetim ve kontrollerin uygulanması
•
Tüketicinin
mikrofinansdan
sağlanması
Tablo 26. Endüstri açısından LPG’deki engel ve potansiyel çözümler
Mikrofinansman olanakları
yararlanmasının
57
4
ÇALIŞTAY HAKKINDA BİLGİLER
15-17 Ocak 2007’de 3 gün olarak gerçekleştirilecek Çalıştaya geniş bir ilgi grubunun
katılımı sağlanmaktadır.
Bu
şekilde
aşağıdaki
program
dâhilinde
işleyecek
çalıştaydan en verimli sonuçlar alınabilecektir.
1. gün:
Saha ziyareti yapılacaktır. Çalıştay mekânına yakın bir bölgede yapılacak bu teknik
gezide katılımcılar LPG dolum tesisi, bayi, dökme ve tüplü müşterisi görme fırsatını
bulacaklardır. Ayrıca kırsal alanda yakıt kullanımı ve tercihleri ile ilgili de köy ziyareti
yapılacaktır.
2. gün:
Yapılacak kısa sunumlarla proje tanıtılacak, LPG ile ilgili yasal mevzuat, politikalar,
potansiyel çözümler, mikrokredi uygulamaları hakkındaki sunuşlarla bilgilendirmeler
yapılacaktır. Çalıştay metodolojisi katılımcılara aktarılarak 4 adet çalışma grubu
oluşturulacaktır. Bu gruplarda LPG sektörü tüketiciler, finans, teknoloji ve politika
açılarından incelenecektir.
3. gün:
Çalışma
gruplarının
1.
ve
2.
güne
dair
bulguları
görüşülecektir.
Sonuç
değerlendirmesinin ardından kapanış konuşmaları ile çalıştay sona erdirilecektir.
58
5
İLERLEME
Çalıştayın ardından çıkan proje önerileri Yerel Yönetim Komitesi ve danışman
tarafından değerlendirilecektir. Bu değerlendirmenin ardından oluşturulacak Proje
Dokümanı ile aksiyon adımları belirlenecek ve projenin uygulanması için faaliyetlerin
sağlanmasına çalışılacaktır. Bu doküman WLPGA üyelerine, hükümet temsilcisi
paydaşlara, olası yatırımcılara, UNDP’ye ve kalkınmayı destekleyici diğer kuruluşlara,
dağıtılacaktır.
Bunun yanı sıra danışman tarafından Çalıştay Raporu oluşturulacak ve Yerel
Yönetim Kurulu’na ve projenin diğer uluslararası paydaşlarına sunulacaktır.
59
6
KISALTMALAR
AB
:
European Union, Avrupa Birliği
AEGPL
:
L'association Européenne Des Gaz De Pétrole Liquéfiés,
Avrupa LPG Derneği
Afr
:
World Health Organization African Region, Dünya Sağlık
Teşkilatı-Afrika Bölgesi
ALPGD
:
Anadolu LPG Sanayicileri ve İş Adamları Derneği
Amr
:
World Health Organization-Region of the Americas, Dünya
Sağlık Teşkilatı-Amerika Bölgesi
BM
:
Birleşmiş Milletler
CGAP
:
Consultative Group to Assist the Poor,Yoksullara Yardım
Grubu
ÇOB
:
T.C. Çevre ve Orman Bakanlığı
ÇSGB
:
T.C. Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı
DSİ
:
T.C. Devlet Su İşleri
EİE
:
T.C. Elektrik İşleri Etüt İdaresi Genel Müdürlüğü
EİGM
:
T.C. Enerji İşleri Genel Müdürlüğü
EN
:
European Norms, Avrupa Normu
Emr
:
World Health Organization-Eastern Mediterranean Region,
Dünya Sağlık Teşkilatı-Doğu Akdeniz Bölgesi
EPDK
:
T.C. Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu
ETKB
:
T.C. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı
Eur
:
World Health Organization-European Region, Dünya
Sağlık Teşkilatı-Avrupa bölgesi
İB
:
İçişleri Bakanlığı
IEA
:
International Energy Agency, Uluslararası Enerji Ajansı
kcal
:
kilokalori
KDV
:
Katma Değer Vergisi
KSSGM
:
Kadının Statüsü Genel Müdürlüğü
LPG
:
Liquefied Petroleum Gas, Sıvılaştırılmış Petrol Gazı
ÖTV
:
Özel Tüketim Vergisi
PETDER
:
Petrol Sanayi Derneği
60
PİGM
:
Petrol İşleri Genel Müdürlüğü
Sear
:
World Health Organization-South East Asia Region,
Dünya Sağlık Teşkilatı-Güney Doğu Asya Bölgesi
STB
:
T.C. Sanayi ve Ticaret Bakanlığı
TAEK
:
Türkiye Atom Enerjisi Kurumu
TEP
:
Ton Eşdeğer Petrol
TLPGD
:
Türkiye LPG Derneği
TMMO
:
Türkiye Mimarlar ve Mühendisler Odası
TOG
:
Toplum Gönüllüleri Vakfı
TOR
:
Term of Reference, Proje Referans Dokümanı
TS
:
Türk Standardı
TSE
:
Türk Standartları Enstitüsü
TÜİK
:
Türkiye İstatistik Kurumu
TÜPRAŞ
:
Türkiye Petrol Rafinerileri A.Ş.
UNDP
:
United Nations Development Programme, Birleşmiş
Milletler Kalkınma Programı
WHO
:
World Health Organization, Dünya Sağlık Teşkilatı
WLPGA
:
World LPG Association, Dünya LPG Derneği
Wpr
:
World Health Organization-Western Pacific Region, Dünya
Sağlık Teşkilatı-Batı Pasifik bölgesi
61
7
ŞEKİL LİSTESİ
Şekil 1. Proje akış planı .............................................................................................. 3
Şekil 2. Dünya’da LPG tüketimi ................................................................................ 10
Şekil 3. 2003 ve 2004 yılı global LPG tüketimi, % .................................................... 10
Şekil 4. Avrupa LPG pazarı, 2005 yılı....................................................................... 11
Şekil 5. Segmentler bazında Türkiye LPG tüketimi................................................... 13
Şekil 6. Enerji ürünlerinde “net 1000 kilokalori” için toplam vergi yükü karşılaştırması
................................................................................................................................. 22
Şekil 7. Gelir düzeyi ve kullanılan enerji türleri ......................................................... 26
Şekil 8. Katı yakıt kullanımının WHO bölgelerine göre yüzdesel dağılımı ................ 26
Şekil 9. LPG dağıtım zinciri....................................................................................... 30
Şekil 10. 2000 yılı Türkiye nüfusunun kadın-erkek dağılımı...................................... 35
Şekil 11. Sanayi üretimi amaçlı enerji kullanımında Net 1000 kilokalori için vergi yükü
................................................................................................................................. 36
Şekil 12. Meslek gruplarına gore istihdam edilen kadın %’si .................................... 39
Şekil 13. Mikrokrediler ile gerçekleştirilen faaliyetlerin dağılımı ................................ 54
62
8
TABLO LİSTESİ
Tablo 1. Enerji düzenlemeleri ile ilgili görev alan kurumlar ....................................... 14
Tablo 2.EPDK tarafından verilen lisansların durumu ................................................ 16
Tablo 3.LPG ile ilgili temel bazı kanun, tebliğ ve yönetmelikler ................................ 17
Tablo 4. LPG ile ilgili temel standardlar .................................................................... 18
Tablo 5. Türkiye’de uygulanan ÖTV’nin bazı Avrupa ülkeleri ile mukayesesi ........... 21
Tablo 6. Türkiye’de 1000 kcal için ÖTV miktarı ........................................................ 22
Tablo 7. Enerji ürünlerine uygulanan KDV hariç toplam vergiler (€c/1000 kcal) ....... 23
Tablo 8. Enerji ürünlerine uygulanan tüm vergilerin (KDV+ÖTV+diğer vergiler) toplam
fiyat içindeki payı,% .................................................................................................. 24
Tablo 9. Enerji ürünlerine uygulanan KDV oranı karşılaştırması,% .......................... 24
Tablo 10. Gelire göre sıralı % 20'lik gelir dağılımı..................................................... 27
Tablo 11. Yıllık LPG tüketim miktarı ve oranları........................................................ 28
Tablo 12. Tüpraş 2002-2005 yılı toplam üretim miktarı ............................................ 31
Tablo 13. Tüpraş 2002-2005 yılı yurtiçi satış miktarı ................................................ 31
Tablo 14. Tüpraş 2002-2005 yılı dış alım miktarı...................................................... 31
Tablo 15. 08 Aralık 2006 tarihli İzmit Rafineri çıkışlı Tüpraş LPG satış fiyatları
(YTL/ton)................................................................................................................... 32
Tablo 16. LPG tüp ve ekipman satış fiyatlarından örnekler ...................................... 33
Tablo 17. Türkiye’de LPG ekipmanı üreticilerinden örnekler .................................... 33
Tablo 18. Tüplere uygulanan depozito bedeli ........................................................... 34
Tablo 19.Gelir türüne ve temel özelliklere göre hanehalkı nüfusu oranı (%) ............ 40
Tablo 20. Yoksulluk türüne ve temel özelliklere göre hanehalkı oranı(%) ................ 41
Tablo 21. Kirletici emisyonların LPG emisyonu ile karşılaştırılması.......................... 42
Tablo 22. LPG sektöründe bazı firmalarda görev alan kadınların sayısı .................. 44
Tablo 23. Mikrokrediler ile kurulan işlere ait konu başlıkları...................................... 54
Tablo 24. Hükümet açısından LPG’deki engel ve potansiyel çözümler .................... 56
Tablo 25.Tüketiciler açısından LPG’deki engel ve potansiyel çözümler ................... 57
Tablo 26. Endüstri açısından LPG’deki engel ve potansiyel çözümler ..................... 57
63
9
KAYNAKÇA
1. TLPGD
2. ETKB
http://www.enerji.gov.tr
3. EPDK
http://www.epdk.gov.tr/
http://www.epdk.gov.tr/lisans/lpg/verilenlisanslar/verilenlisans.htm
http://www.epdk.gov.tr/lisans/lpg/iptaledilen/iptaledilenler.htm
4. BP Statistical Review of World Energy, June 2001
5. Enerji Ürünlerinde Vergiler-Dünya ve Türkiye Karşılaştırması, TLPGD-PETDER,
2006 (Ülke karşılaştırmalarına ilişkin tablo ve veriler Şubat 2006 tarihli bilgilere
dayanmaktadır).
6. Tüpraş
www.tupras.com.tr
7. Statistical Review Of World LP Gas, WLPGA
8. Yıllık Rapor–2004, WLPGA
9. Yıllık Rapor–2005, WLPGA
10.LP Gas, A Clean and Multi-Purpose Energy of All
11.Fuel For Life-Household Energy and Health, WHO, 2006
12.Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi, Genel Enerji Kaynakları, 2004
13.World Energy Outlook 2005-Middle East and North Africa Insides, International
Energy Agency, 2005
14.Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi, Türkiye’de Enerji Dinamikleri, 2004
15.Energy Policies of IEA Countries, Turkey, 2005 Review
16.Türkiye İstatistik Kurumu
http://www.tuik.gov.tr/PreIstatistikTablo.do?istab_id=193
17.Kadının Statüsü Genel Müdürlüğü
http://www.kssgm.gov.tr/
18.http://www.mikrofinansturkiye.org/tr
19.http://www.israf.org
20.Türkiye Nüfus ve Sağlık Araştırması-2003, Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etütleri
Enstitüsü, 2004
64