Axiret Sevdası

Transkript

Axiret Sevdası
Ахирят Севдасы
Сабир Ящмядли
© Сабир Ящмядли, “Ахирят севдасы” (романлар). Бакы. “Озан”. 2003.
ЮН СЮЗ
САБИР ЯЩМЯДЛИНИН СОН РОМАНЛАРЫ
Китаба йазычынын сон ясярляри салынмышдыр. Азярбайcан истиглалиййятя чатдыгдан, азадлыг газандыгдан сонра, он илдян артыг бир мцддятдя бу, Сабир Ящмядлинин илк китабыдыр. Ядиб йеня мящсулдарлыгла чалышмагда, йазыб йаратмагдадыр. Лакин онун йетирдийи ядяби мящсулун иcтимаиййятя чатдырылмасы, няшри чятинликля баша эялян, мцшкцл бир ишя чеврилмишдир.
Сабир Ящмядли он алты романын мцяллифидир. Чап олунмушлардан савайы, йазычынын бир нечя дя гапалы
галан романы вар. Щяля битмямиш, ишыьа чыхмамыш ясярляр барядя данышмаьы, сюз демяйи, о эцнащ саныр.
Кечян ясрин сону, сяксян сяккизинcи илдян йени йцзиллийин илкинядяк доьма Азярбайcанда cидди сийаси-иcтимаи щадисяляр баш вермиш, cямиййят эярэин мяняви-психолоъи сарсынтылар йашамышдыр. Тарихимизин зиддиййятлярля долу чаьдаш мянзяряси Сабир Ящмядлинин йени китабындакы романларда иникасыны тапмышдыр.
Китабдакы биринcи роман "Ахирят севдасы" адланыр. Бурада Азярбайcан Ермянистан тоггушмалары,
узун сцрян Гарабаь савашы, силащлы дюйцшляр тясвир олунур.
Азярбайcанын дцшдцйц мцщарибяляр Сабир Ящмядлинин бирбаша аилясинин ичиндян кечмишдир.
Ютян Бюйцк Вятян Мцщарибясиндя онун бюйцк гардашы Cямил Ящмядов гящряманлыгла щялак олмушдур. 20 йашлы эянc бюлцк командири Совет Иттифагы Гящряманы кими йцксяк ада лайиг эюрцлмцш,
Полшада Гящряманлар хийабанында дяфн едилмишдир. Бцтцн бунлар барядя биз Сабир Ящмядлинин
"Дцнйанын аршыны" ясяриндя охумушуг. Азярбайcанын ичиндя юз торпаьымызда эедян мцщарибядя
ися Сабир Ящмядлинин севимли ясэяр оьлу шящид олмушдур. Китабдакы илк романы йазычы гейрят тимсалы оьлунун фаcияли талейиня щяср етмишдир.
"Кеф" романы эцлцш вя истещза тяки сяслянир. Бу роман башдан-баша сарьы, долаьдыр. Романда
аcынаcаглы щяйат сцрян йохсул бир зийалынын щалындан, доланышыьындан сющбят эедир. Няшриййатда чалышан зийалы хцлйа аляминдя тясвир олунур. Онун кюнлцндян кечянляр олмуш щадисяляр тяки якс етдирилир. Кишинин хяйалян дцшдцйц маcяра вя олайлар индики cямиййятдя зянэинлярин кеф вя ейш-ишрятля
долу йашайышларынын бянзяритяк cанландырылыр.
Цчцнcц роман да язялки ики ясяр тяки юнcя "Азярбайcан" ъурналында чыхмышдыр. Бу ясяр мязмун,
йазы тярзи иля бирэя, ады иля охуcулары cялб етмиш, мараг ойатмышдыр. Саф, гядимдян-гядим, улу дилимизи йахшы билмяйянляря романын ады анлашылмаз эюрцнмцшдцр. Щалбуки, ел ичиндя, халг арасында
"ура" сюзц олдугcа эениш йайылмышдыр. Ясярин башланьыcында, эиришдя мцяллиф романын ады барядя
бир-нечя сюз демяйи зярури билмишдир.
"Юмцр урасы"–Гарабаьын Аран бюлэяляриндя "ура" йериня "уру" да дейилир. Шумердян башламыш
"Дядя Горгуд" дастанында, Мащмуд бяй Кашьаринин "Дивани-лцьят-ит-тцрк", даща бир сыра сюзлцклярдя "ура", "ур" сюзц ишлямиш, айдынлашдырылмышдыр. "Ура"–яслиндя тцрк сюзц олан бу дейим щцcум,
сон дюйцш, ахыр, гялябя, алгыш, салам, севинc нидасы тяки дцнйа халгларынын дилиня кечмишдир. Ел
арасында мясял вар: "Эедяр бостан урасы, галар цзцн гарасы".
Он илдян артыгдыр намярд гоншу–ермяниляр торпаьымызын бюйцк бир парчасыны тутмуш, орада йарамаз ямялляр тюрятмиш, мядяниййят нишаняляримизи, тарихи абидяляримизи йох етмишляр. Романда аcы,
кядярли щадисялярдян, доьма йер-йурдундан, ев-ешийиндян айры дцшмцш, гачгын-кючкцн Гарабаь
ящлинин башына эятирилян дюзцлмяз бялалардан сюз ачылыр...
Бизим силащла эюря билмядийимиз иши йазычы гялямля эюрмцшдцр. Романда Гарабаьын ишьал едилмиш
бюлэяляри ермяни йаьылардан гуртулмуш, эерчякдян азад едилмиш тяки эюстярилмишдир.
АХИРЯТ СЕВДАСЫ
Йай аьыр истилярля эялди. Щяля йениcя эириб, дам-даш гызыб. Щярдян еля бцркц олур, бирcя йарпаг гымылданмыр. Кцр-кцлфят мянзиллярдян щяйятя енир. Щяйят азаcыг сяриндир. Кишиляр нярд чырпыр, домино
дцзцр. Симавары аьаcларын алтына чыхарыб, чай да гойурлар. Бунунла эуйа, истидян гуртулурлар.
Мян эетмирям. Бизимки бу цз Балашэилин щяйятийди. Аллащ рящмят елясин, Балаш мцяллимя. Онун
эетмяйиля орадакы мяcлис дя даьылды. Масаны-отураcаьы бизим кечмиш сучу-моторчумуз Няcибя
халанын оьлу Илгар сюкдц. Мящлядя беш-алты яййаш вар, ахшамлар орайа йыьышыб ичир, сяс-кцй салырдылар.
Йел ясир, гапыдан асылмыш нарынcы пярдяни ясдирир, пярдядян од гопур. Ганлы эюл, ондан о йана Бадамдар йамаcлары, орадан енишя дяниз; эюмэюй, йамйашыл, уcсуз-буcагсыз Хязяр.
Бакы-Абшерон баьлары йайда, еля гышда да явязсиз йерлярдир. Гума сярилмиш тянякляр, инcир аьаcлары, дяниз ятри, чюллярин райищяси инсаны яндишялярдян алар, cан-cясад динcяляр...
2
Бир ев тикдим Cябрайылда, бирcя эцн йашамадыг. Цст гатын ейванын таваныны... О, йаьламыш, ялиф
чякмишди. Ермянилярин ялиня кечди. Аллащ билир, тахтапушун аь дямирини, гапы-пянcярясини сюкцб
апарды гулдурлар.
Сары-гайа, Билэящ, дянизин йахасында бир парча торпаг, бир дахмам... ола иди. Абшерон баьларында
эенишлик, мещрибанлыг дуйулур. Аьаcлар, мейняляр, коллар, диррикляр адама иснишир. Бурадакы баьлар
мешя тяки галын, басырыг дейил, зяриф, ачыгды. Абшерон баьларында инсан итмир.
Телевизору гошуруг. Ирагын Азярбайcанда сяфири чыхыш едир. Екранда бир алаторан отагды, бир гадынла
киши яйляшиб. Гадынын cод, гыврым сачы чамчалдыр, киши шлйапанын чятирини кясиб, ортасыны папаг тяки
гойуб башына. Сяфирин сяси ешидилир. О юйцнцр, Ираг ингилабынын 9 иллик байрамыдыр:
– Бу ингилаб сайясиндя биз–дейир сяфир,–юлкямизи хариcи инщисарларын cайнаьындан гуртармышыг.
– Бизся юлкяни хариcи инщисарлара вермяйимизля юйцнцрцк,– дейир екрандакы арыьаз киши онунла цзцзя яйляшмиш гадына–щяр эцн йени-йени ширкятляр, малиййя-капитал магнатлары, фирмалар эялир. Нефт
мядянляри, тикинти, торпаглар онларын ихтийарына кечир, Вятяндя вятянсизляря чеврилирик.
Бозумтул, тутгун сифятли гадын бу сюзляря гулаг асыр, динмир. Киши дюшяйир:
– Бир сцрц гансоран дарашыб миллятин cанына. Юлкяни сойур, щярраcа гойурлар. Бцтцн сярвятимиз,
варийятимиз, нефтимиз, мядянляримиз бюйцк шювг, щявясля хариcи инщисарларын ихтийарына верилир. Бир
эцн айылыб эюряcяйик доьма Гарабаьы ермяниляря вердийимиз тяки, галан йерляримизи, шящяр вя
кяндляримизи дя дянизимиз, чайларымызла бирликдя яcнябиляря сатмышыг.
"Рекорд–714", эениш екранда бир кишиля бир гадын яйляшиб. Телевизор онлары аь-гара эюстярир, она
эюря йох ки, рянэсиздир, гадынла киши щяр икиси ев либасында, сольун эейимдядирляр, цз-эюзляриндян
гям-кядяр йаьыр. Диктор гызын сяси ешидилир. О, сон хябярляри охуйур...
Бярк истидир, эеcяляр бцркц басыр, отагда галмаг олмур. Балкон азаcыг сяриндир. Эеcя саат 3-дя
боьанагдан ойанмышам, кардиомин ичмишям.
Эюй суларын, бяйаз ляпялярин чырпылдыьы щядд; синяня дальалардан гопан чисяк чилянир, эюзлярин асудя суларын уcгарларына дикилир. Дянизин эениш мейданы гялбини алыр. Ширялянмякдя олан гораларын,
балланан янcирлярин ятри, тамы, гызмар гум щянири...
МЯНИ ЮЛЦМ ДЦШЦНДЦРЦР.
Оьлумун ики гызы, гызымын ики оьлу вар. Оьланлардан кичийинин алты йашы баша эялди. Онун "йубилейи"ни
Аслан бабасыэилдя, "ваьзал еви"ндя кечирдик. Йахын адамлар, гощум-яграба топланмышды. Гызым
Йагут йахшы сцфря ачмышды: "столични салат", тязя помидор-хийар, "аcы", бол эюйярти. Сонра хюрякляр
эялди: йарпаг долмасы, тойугплов.
Малик мцяллим зювcясиля эялди. О, университетин илащийят факултясинин мцяллими, кафедра башчысыдыр.
Хариcдя,– Ливанда, Сурийа, Йямяндя ишляйиб. Яряб дилини ана дили тяки билир. Гураны язбяр сюйляйир.
Малик мцяллим Тярланын-Йагутун яринин дайысыдыр. Онунла мяcлислярдя, йыьынcагларда эюрцшцрцк,
сющбятимиз тутур, бязян кяскин шякил алса да.
– Малик мцяллим! Дцнйа, варлыг, алямляр барядя ЙЕНИ БИР БАХЫШ-а ещтийаc дуйулур. Мцсялманларын юмцр вя Ахирят китабы Гуран мяня кечилмиш мярщяля, кющнялмиш тяки эюрцнцр. Мящяммяд
пейьямбяр дярин дцшцнcя, йцксяк аьыл йийяси олса да, индики эюзля бахдыгда "илащи вящйляр" бяситдир. Тябии щадисяляр, инсанын бцтцн ямялляринин Танрынын истяйиля баш вердийи сцбута йетирилмялийкян,
3
сцбут олунмуш тяки эюстярилир. Мянтиг чатмыр. "Гуран"да еляcя дя, бцтцн шяр ишлярдян, инсанын башына эялян мцсибятлярдян Аллащын хябяри олдуьу, щятта бунлары онун тюрятдийи сюйлянир:
"Одур эюйлярин, йерин йийяси. Cан верян, cан алан олур. Щяр шейя гадирдир. О, Яввял О-дур, ахыр Одур, ашкар О-дур, эизли О-дур. Щяр шейи биляндир О. О-дур эюйляри, йери алты эцндя йарадан, сонра
яршдя гярар тутан. Торпаьа ня эирирся, торпагдан ня чыхырса, сямадан ня енирся, сямайа ня галхырса, билян О-дур. Щарада олсаныз сизин йаныныздадыр. Тутдуьунуз ишляри эюряндир Аллащ.
– "Щадид" суряси 2-4-cц айяляр.–деди Малик мцяллим!
– Инсан инана билмир ки, йер цзцндя баш верян бцтцн щагсызлыгларын, фялакят вя даьынтыларын, милйонларла эцнащсыз инсан ганынын тюкцлмясинин... баиси АЛЛАЩ-дыр.
Диндя зор йохдур, адамы эцcля диндар етмяк, мюмцнлцйя сцрцклямяк доьру дейился, онда пейьямбяри вя онун эятирдийи "Гуран"ы бяйянмяйянляр нийя гылынcдан кечирилмялиймишляр? "Онлар мцсялманлыьы гябул еляйинcя савашмалы олаcагсыныз"–"Фятщ" суряси 16-cы айя.
Бцтцн алямлярин илащи бир гцдрятдян йарадылдыьына инанмаг олар. Лакин щямин Йарадан дини, елми
китабларда эюстяриляндян гат-гат эцcлцдцр. О, бяшяр дцшцнcясиля гавранмаз. Эяляcякдя, Йер вя
алямляр барядя билик, информасийаларын индикиндян гат-гат дяриня эедиб, щцдудлары ашдыьы щалда бизим Йарадан сарыдан анлайышларымыз да дягигляшяcяк, зянэинляшяcякдир.
"Биз "Гуран"ы Сянин доьма дилиндя эюндярдик, дедик бялкя, юйцд алалар (ярябляр)". "Духян" суряси.
Башлыcасы, яряблярдян ютрц мяишят, шярият, cямиййят ганунларыдыр. Дцзлцк, щалаллыг, тямиз цряк, сафлыгдыр бу китабын гайяси. О дцнйа–АХИРЯТ-дя эерчяклийин ади тясвирляриля верилир. Инсан юляндян
сонракы щяйат, Рущлар алями инандырыcы ачыгланмыр, щейрятамиз эюрцнтцлярля ортайа чыхарылмыр.
"Бцтцн динляри пуч вя яфсаня сайан" Мирзя Фятялини гынамамалыйыг. О, Танрыны данмыр, онун барясиндя уйдурма-йозмалары даьыдырды.
Аллащы мян данмырам, Малик мцяллим! Онун варлыьына инанырам. Амма бюйцк Йарадан-Ряббин
варлыьы бцтцн дини китабларда дайаз, цздян йазылмышдыр.
Гадынлар, Малик мцяллимин зювcяси-о да университетдя ишляйирди, ял сахладылар, тикя аьызларында галды.
Гызымса ямяк чякиб, ортайа чыхардыьы хюряйин, йемяклярин овсанадан чыхаcаьындан горхмуш тяки
йалварышла мяня бахды:
Малик мцяллим деди:
– Сиз Гураны тярcцмядян охумусунуз. Яслиндя, о гат-гат дярин китабдыр.
– Сорушурам Сиздян: Инсан юлдцкдян дярщал сонрамы Cяннятя, Cящяннямя эюндярилир?
Малик мцяллим аcды. Ишдян эялмиш, бялкя, юзцнц гонаглыьа сахламышды. Билирди, бурада йемяли шейляр олаcагды. Инди, бу киши ону дяриня чякирди. О, мцяллимликля бирэя щям дя диндар-мюмцндц вя
етигада тохунан щяр щансы сюзц cавабсыз гоймамалыйды.
– Кимин Cяннятя, кимин Cящяннямя эедяcяйи Гийамят эцнц айдынлашыр. Онда щагг-щесаб башлайыр. Щяр кяс ямялляриня эюря юз йериня, Cяннятя, Cящяннямя эюндярилир.
– Гийамят эцнц щачандыр?
– Билинмир.
– Гийамятядяк юлцляр неcя олур?
4
Нявяляр мяни истядиляр. Онлар мянимля яйляшяндя бящся эирир, йахшы йейирляр. Биздя, евимиздя дя
белядир. Одур ки, гызым онлары ютцрдц мяним цстцмя. Эялдиляр, башладылар мяндян шярбят, эюзял
шцшялярдя наринэи суйу, "Боржом" истямяйя. Анламаг олардымы гызы гонагларын онун биширдийи хюрякляри, тамлары цряйинcя йемяклярини, гиймятляндирмяклярини истяйир. Атанын ачдыьы сющбят иштащларыны
кцсдцря биляр. Нявяляри эюндярмякля мяним башымы гатмаг истямишди.
Малик мцяллим сон суал гаршысында тутулмушду, йохса, онсуз да рянэи кцл тякийди. Йемякдян айрылмаг истямирди. Мцсялман аляминдя йемяк яснасында данышмаг эцнащды.
– ИНСАН ЮЛДЦКДЯН СОНРА РУЩУН ЙАШАМАСЫ НЕCЯ БАША ДЦШЦЛСЦН?
Гийамят эцнц Танрынын йенидян дирилтдийи инсанла онун юлдцйц анда аьзындан чыхан CАН-РУЩ
арасында цнсиййят неcядир? Юмрц еля битянляр вар, онлар дяфн олунмур. Бирcя тилфя сцмцйц галмыр,
йаныр, йандырылыр, кцлц соврулур. Бяс, Гийамятдя онлары щарадан, неcя топлайыб, йенидян юлцдян дири
йарадыр Танры?
– Щечдян инсаны неcя йарадыб, ону да еля!
– АБШ-да "БОИНГ-747" тяййарясиндя 299 (башга сайа эюря 230) инсан йанды. Сярнишинлярин арасында 14 cоcуг варды. Онлар мяктяблийдиляр, Франсайа, Парися эязмяйя эедирдиляр, тятил эцнлярийди...
Тяййаря торпагдан цзцлдцкдян цч дягигя сонра партламыш, орадакыларын щамысы тяляф олмушду.
Щяр иши Аллащ тюрядир. Тяййарянин ичиндя бир, ики cязаландырылмалы, эцнащкар вардыса, даща щамыны нийя, еля онуcа cящяннямлик елямяк оларды.
Малик мцяллим айдынлашдырыр:
– Эюрцнцр, щаман он дюрд ушаьын эцнащы вармыш.
– Цстялик: Инсан юлян тяки дейирляр: Онун йери Бещиштдир. Инди Cяннятдя хошбахтcасына юмцр сцрцр.
Йахуд, эетди Cящяннямя! Гийамат гопмайыбса, кимин Cяннятя, кимин Cящяннямя эедяcяйи дя
щаггын ядалят сорьусу иля айырд едилмяйиб, билинмир. Щяля она вар–Гийамата. Ня заман билиняcяк,
Cяннят, Cящянням сакинляри ня заман айдынлаша, о да галыр йалныз Танрынын щюкмцйля баш веряси
Гийамат эцнцня.
Дини анлайыш вя йозумларда инандырыcы олмайан, уйушмаз ещкамлар чохдур; бязян дя эцлцнc сюзляр сюйлянир.
Малик мцяллим деди:
– "Дцшцнцб дашынырлармы Гуран барядя. Аллащдан йох, башгасындан эялсяйди о, ичиндя чох зиддиййятляр тапардылар". "Нися" суряси 82-cи айя.
– Эянcляр еля билирляр дцнйа дурдугcа йашайаcаглар. Габагда ялли, алтмыш ил вар, бу, тцкянмяздир.
Ащыллыьа цз гойанлар, гоcаларса эцнлярини сайырлар. Юлцм, о дцнйа Cяннят, Cящянням онлары щяр
эцн дцшцндцрмякдядир. О дцнйа вармы?
ЮЛДЦН–ЙОХСАН! Щяр шей галыр, сян йохсан. Инди, бу ан, бу эцн, варсан. Cанлы, дириэюзлц инсан
бирдян йох олур.
"ЩАМЫ ЮЛЯCЯК!".
5
ЮЛЦМ КАБУСУ йарандыьы эцндян бяшяр ювладыны тялашландырыр. Бцтцн бяшяр йохлуьа йцрцйцр.
Доьруданмы, ЮЛЦМ ЧАРЯСИЗ-дир? Бу ябяди суалы арайырыг. Эуйа сон анда юмрцн ахыра чатдыьы
йердя бу суалын cавабы да тапылаcаг.
Инсаны каинатын сирри, юмцрдян ойанкы тале дцшцндцрцр. Бяшяр щяля о бири алямляри эюря билмир. Интящасыз эюйляр, фяляйин гатлары бизим аьлымызын ишлямядийи йерлярдир. Бялкя, оралар йердякиндян дя айдын, анлашыглыдыр. Милйон иллярдян бяри ЭЮЗЦНЦ ЭЮЙЛЯРЯ ДИКИБ, галан Инсанлыг юзэя алямлярин
варлыьына инанса да, ону эюрмякдян, анламагдан аcиздир. Бяшяри ялаcсызлыг будур!
– "Щеч еля билмяйин елядийиня севинянляр, елямядийиня эюря тярифлянмяйи севянляр гуртулаcаглар
язабдан. Аьрылы бир язаб эюзляйир онлары". "Ял-и Имран" суряси, 188-cи айя.
Йерин, эюйцн йараданы одур! Алямлярин щюкмдары ряббимиздир! Йапыш Аллащын ятяйиндян. Йарадан,
йашадан, юлдцрян вя дирилдян ОДУР! Щяр иш онун ялиндядир.
– Ей Аллащын гуллары! Бу алямдя йалныз Аллащ азаддыр. Кимсядян асылы дейил, кимся иля щесаблашмырйалныз Аллащ. Биз щамымыз Танрынын кюляси, онун гулларыйыг. Йер цзцндя щеч бир мядяниййят, азадлыг, демократийа бизи онун юлцм щюкмцндян гуртармаьа гадир дейил.
Танрынын ябяди гуллары, Аллащ кюлялярийик!
Севимли кюляляр. Онун йолундан чыхмайанлар, Она юмцр бойу сяcдя гылыб, ямр вя юйцдлярини йериня йетирянляр Бещиштя эютцрцляcяк. Дикбаш, итаятсиз гуллар Cящяннямдя йандырылаcаглар.
– Щяр шей О-нун, Бюйцк Аллащын изниля олур. Онун гцдрятиля йараныр, юлцр, йенидян йараныр!
ЦЧ-ДЮРД МИЛЙАРД ИЛ йашы олан ИНСАН юзцнц вя йувасы ЙЕР-ин сирлярини юйряня билмямишдир.
Дцшцнcя щарадан тюрянир? Бунлар онун кюрпяликдян гоcаланадяк дуйуб ешитдикляри, эюрцб эютцрдцкляридирми? Юз йашантысындан ямяля эялян идрак, анлам? Йохса, гырагдан верилмя, "эялмя"дир?
Бизи еля дейил, беля тярпянмяйя, о иши йох, бу иши эюрмяйя йюнялдян аьыл вя дцшцнcя "али дяряcядя
инкишаф етмиш материйанын мящсулу", юз бейнимизин йетирмясидир, йохса, бизи бу сайаг давранмаьа вадар едян гцввя вар?
Бяшярин милйон иллик йашанты-тяcрцбяси бир бейиня топланса да, алямлярин сиррини ачмаьа эцcц чатмыр. Анламазлыг думанында вурнухмамагдан ютрц бир чыхыш йолу галыр: Аллаща инам. Онун барясиндя билийимиз олдугcа тутгунса да, О-ну эюрмясяк дя, бу МЦCЯРРЯД ИНАМ-а сыьынмагдан
айры гуртулуш тапылмамышдыр.
Бу дцнйада юмцр баша чатыр. Щяняк, йа дяйяняк. Юлцмцн милйон чешиди вар: бунун бириля эетдин
бу дцнйадан. Олдун кцл, торпаьа гарышдын. Ятин, илийин, сцмцклярин говушду битки кюкляриня, даш
кясяйя. Сян, сянин тикян, бирcя эимрийин битки, аьаc, от-яляф варлыьында йенидян cанланды. Бу да вар
олмагдыр: ня фярги вар, бир дамла йаьыш ичиндя, бир удум щавада, йа бир тумурcугда.
Бу сюйлянянляр: "Материйа йох олмур, шяклини дяйишир, бир cилддян башгасына эирир" иддиасы, ясла пантеизм дейил. Мяни йалныз инсан рущу дейил, cисмян дя мадди-мяняви алямя йенидян, башга-башга
шякиллярдя гайыдыб йашамасы, щямишялик, ЯБЯДИ САКИН-лик ещтималы дцшцндцрцр. Бу, аьлабатан,
инандырыcыдыр; йашамаьын уйдурма дейил, эерчяк эяляcяйидир.
Мяним дуйдуьум нядирся -бу, бизя гядярки щяр щансы зещни cяряйан вя тясяввцрлярдян, тябиятя дюнярлик, маддилик, суфилик вя тясяввцфдян билмярря айры дуйьудур.
Дцн кашы кцзями ялимдян салдым,
6
Сярхошдум, билмядим дашлара чалдым.
Кцзя диля эялиб деди ки, мян дя
Сянин кими идим, бу эцня галдым.
ЙОХ! Мян инсаны даша, дямиря, сахсы гырыьына чеврилмякдян, ЮЛЦМ ДЯЩШЯТИ-ндян гуртармаг
истяйирям.
***
Эеcя йата билмямишик. Бирcя йарпаг тярпянмир, аьcаганадлар динcлик вермирди. Саат 3-дя ейвана
чыхыб, орада яйляшдим. Ики гоншу киши щяйятин ортасында, фанарын алтында нярд ойнайырды. О йан, щямишя яйляшдикляри аьаcларын алты, эюрцнцр бцркцйдц, аьcаганад долушмушду, онун цчцн дя масаны бяри, дайанаcаьы ишыгландыран лампанын алтына эятириб, бурда ойнайырдылар. Мираьа чялийиня сюйкяниб дайанмышды. Ахшам о, бир оьланла савашмышды. Оьлан ня апармыш, ня долашыг вардыса, эялди
Мираьанын цстцня. Мираьа ону йахалады, дартышдырды. Щювсяляси йохду. Чялийи галдырды, чырпды оьланын чийниня. Оьлан ичмишди, чякилмяди: "Мяни вурурсан?! Атам йашында киши, мяня ял гардырырсан?!"–дейиб, эюзлянилмядян тцпцрдц Мираьанын цзцня. Мираьа чялийи галдырды, тяпясиня ендиряcякди, оьлан дуруш эятирмяйиб эютцрцлдц, Мираьа говду. Дайанаcагда сахладыглары итляр дя cумдулар. Ахсайырды, эюрдц чата билмяйяcяк, чялийи толазлады онун ардынcа.
Оьлан доланыб бир дя эялди. Щяля айылмамышды.
Машын дайанаcаьында цч итдир, бири ганcыг, бири тула, бюйцкляри гуйруьу дибдян кясилмиш сары кюпякдир.
Щяйят дайанаcаьа чевриляндян ширникляшиб. Эеcя саат 2,3-дяк карт ойнайыр, нярд вурур, домино
дцзцрляр.
Эеcя чох исти олду. Инди, эцндцз говагларын йарпаглары азаcыг мещдян тярпяшир. Дам-даш гызыб.
Кцчядя аз адам эюзя дяйир.
Эцн эцнортадан кечир, щава сяринлямир. Ябришимляр топа-топа эцлляйиб; бу аьаcлар чох сава, йайын
ахырына доьру чичякляйир. Гурд гапысы–щейбят дярясиндян галхан машынлар бюcякcя сечилир; арабир,
сейряк-сейряк эюрцнцр, шящяря эялир, шящярдян чыхырлар. Йалын башында машынлар эцнцн шохуна дцшцб, ялэцзэцсц тяки парлайыр.
Дамларда ялдягайырма, Дашкянд антенна пайалары йягин, од тякидир, тутсан ялини гарсар. Говагларын гойнунда тяк-тяк йарпаг титряшир, чеврикир, ала, астар-цзляри говрулур, истидян тынcыхырлар.
Абшерон баьларында алт-цст имарятлярдя, сяпсярин отагларда динcялирляр. Ахшам яр-кишиляр шящярдян
дюнцр; йар-йарашыглы машынлар маэистралдан чыхыб, евлярин арасы иля гум cыьырлара дцшцрляр. Щцндцр
барыларла гапанмыш, уcа дямир дарвазалы щяйят юнцндя тохдайыб, тяняк-сармашыг бцрцмцш кандара сцрцлцр. Машынларын йцклцйц ачылыр, оьул-ушаг, нявя-нцвя эятирилмиш пай-црцшц ичяри дашыйыр.
Ири, cайдаг мангаллар аловланыр, галхан тцстцляр щяндявяря сцтцл кабаб ятри йайыр, шян-шух сясляр
ешидилир. Буз ичиндя шампанлар, яла араглар... Ал-ялван рянэляриля эюз охшайан телевизорлар ишляйир.
7
Йени буржуйлар, бизнесменляр баь эейиминдя, шорт-алабязяк кюйняклярдя эур ишыглы, мейняли талварлар алтында гурулмуш теннисдя йарыша башлайыр, нярд гызышыр: тасы мин... шеш гоша он мин доллар.
Хошбяхт ханымлар, гайьысыз балалар видеоларын юнцндя истядикляриня бахырлар.
Кросс-антенналар саcа бянзяйир, онларын ичиндя ич-cийяр, "похлу говурма" да биширмяк олар.
Мил, Муьан чюлляриндя брезент чадырлар од тутуб йаныр. Дитдили, мюзяляк нештяр тяки санcыр. Дяйялярин щяндявяриндя иланлар долашыр, гачгын ушаглар мяляшир, кючкцн аналар зящяр гусур.
Аллащын йердяки наиби–КГБ полковники галача баьында, уcа бары архасында эязинир. Яйниндя бирcя
аь иштанды. Онун гапысында щяр эцн нечя гурбанлыг гойун кясилир. Гарны дизляриня дирянмиш, пюляш
додагларындан ширя сцзцлян, домбаэюз диндар, мюмцнлярля бирэя ахшам намазына башлайыр.
Телевизору гошуруг. "Рекорд-714"цн эениш екранында бир мцяллимядир, бир дя киши. Алаторан отагда отурублар. "Эцнцн хябярляри" ешидилир.
"БУ ДЦНЙАДА ЙАШАМАГ АЛДАДЫCЫ ЗЮВГ-СЯФАДАН БАШГА БИР ШЕЙ ДЕЙИЛДИР".
***
Эеcя бцркцдян боьулмушуг. Сящяряйахын азаcыг кцляк башлайыб.
Сящяр эеc йейирик; йаь, шор, кямширин чай, 6 "мяммядямин" галыб мяним cибимдя. Мцяллимя дюрдцнц эютцрцб эедир. Чюряк, помидор алыб гайыдыр.
Сящяр йемяйи баша чатыр. Биз йола верярик, гайьы Етибарэилдир. Мцяллимя зянэ чалыр, билдийи тяки, орада гураглыгды. Етибар ишя ня йейиб эедиб, фасиляйя эяляндя ня йейяcяк.
Мцяллимя мяним тягацдцмц алмагдан ютрц почта, юзцнцнкцнц алмагдан ютрц мяктябя эетмяли
олур. Мяктябдян сораг тутмушду, орада тягацд верирдиляр: цч "ширван", дюрд "мяммядямин".
Айагла почта, орадан мяктябя йолланаcагды. Почтда тягацдц евляря эятирян Чинэизля эюрцшцр,
пул йохдур. Почт ряиси танышды, сюз верир ки, эцнортадан сонра, пул эялся, бизимкини эюндяряcякдир.
Мцяллимя юз тягацдцнц мяктябдян алыб эялир. Етибарэилля данышыр. Цч эцн габаг онлара 1 кг ят
алыб, онунла доланырлар. Билдирир ки, ахшам эяляcяк онлара, щеч олмаса, бир "ширван" веряр. Етибарын
маашы 5 "ширван"ды. Онунла доланмаг олар? Башга газанcы, эялири йохдур.
Эилейлянирям. Еля билсинляр биз юлмцшцк.
Див кясиб суйун башыны, еля сцмцрцр, бирcя эиля гоймур ашаьы эялсин. Бир дястя гулдур дарашыб йейир, йыьыр. Халг, зийалы галыб йаман эцня... Сойщасой, эютцрщаэютцрдцр. Милйончу, милйардер олублар. Ялли cцр фырылдаг ишлядир, юлкяни талайыр, хариcи банклара топлайырлар. Бир эцн бир гяза баш верся, ермяни, рус эялиб лапcа Бакыны да тутса, онлара завал йохдур. Гачыб эедиб, дцнйанын щарасында истясяляр йашайаcаглар.
Эцн дюнцр, мещ вар, дцнянки бцркц азалыб, няфяс алмаг олур. Балкон гапысындан асылмыш нарынcы
пярдя азаcыг йеллянир.
8
Мцяллимя Етибарэиля йыьышыр. Бир "мяммядямин"я алдыьы ики бозаь йемишин бирини апараcаг.
Мян галыб евдя нейляйяcяйям, щеч юзцм дя билмирям. Инди бах, кечмишя йаныр, Совет щюкумятинин хиффятини чякирик. Сабаща цмид галмайыб. Бялкя О–ЭЮЗЛЯНЯН САБАЩ бу эцндян дя аcынаcаглы олаcаг.
Абшеронун сяфалы эушяси Билэящдя, дянизя йахын щяйятлярин бириндя бир имарят тикилмякдя иди. Уcа
таьлар гойулмуш, щамар бетон сцтунлар галдырылмышды. Цстдя отаглар, салон олаcаг, мансард гурулаcагды. Сящярдян ахшама гызьын иш эедирди. Тикилмякдя олан имарятин ичярисиндя, ешикдя ясэярляр
эюрцнцрдц. Йашыл-йарпаг эейимли оьланлар cан-башла чалышыр, щярби машынлар бир уcдан аваданлыг
дашыйыб тюкцрдц. Дюйцшчцляр "гара фящля" олмушдулар.
Бу имаряти бир ОМОН полковники тикдирирди. О, Аьдам, Фцзули, Тяртяр дюйцшляриндя ад-сан чыхармыш, горхмаз, башарыглы сяркярдя кими танынмышды. Эюрясян, бу сяркярдянин башчылыьы иля бу ясэярлярин горудуьу кяндлярдя, обаларда инди щансы гуруcулуг баш алмагда иди? Оралар ермянилярин
ялиндя иди. Сюкцр, даьыдыр, апарырдылар. Тахтапушларыны евлярин вертолйотларла гопарыр, эютцрцрдцляр.
Тикирдилярся... Аьдамдан Щорадизядяк бир дярин сянэяр хяндяр газымышды ермяниляр. Орайа су бурахаcагдылар, щеч бир танк, ПДМ кечя билмязди.
Билэящдя баь ев тикдирянин, Бадамдарда бундан да уcа гясрляр галдыранларын уcбатындан йцзлярля
кянд, минлярля ев-ешик алт-цст едилмиш, йурд-йувалар даьыдылмышды. Бунлар инди щансы црякля бурада
дашы даш цстцня гойур, юзляриня кашаня гурурдулар.
Бу ясэярляр бу эцн, сабащ партлайаcаг cябщя хяттиндя сянэяр газмалы, дямир-бетон атяш мювгеляри, сыьынаcаглар тикмялийдиляр. Йохса, Абшерон баьларында дюйцш командирляриня маликаня
уcалтмагды онларын борcу?!
...ОМОН башчысы, шан-шющрятли командир фаcияли щалда, юз эцллямизя эялди. Билэящдя уcалан гяср
хараба галды.
Мюмцнляр йер тяпир, алаь еляйир, щяйяти чайырдан тямизляйир, лякляри беcярирляр. Мцлкцн йийяси, гарагылчыг, пязявянэ дин башчысынын шишмиш эюзляриня ган саьылыб. Ганлы кабабдан сонра нюкяр-наибля
диррик арасында эязинир, щязмя эетсин йедийи сайтал тикяляр.
Эцн гаршы-гяншяр евлярин цстя яйилиб, батмаьа йюнялир. Мюмцнцн башына гойдуьу, ещсанлыг кялля
гяндя бянзяйян чалмасы йохдур, ямэяйи дазлайыб.
Мангалда щяля кюз вар. Мюмцн тавадакы ала-сякил тикялярдян бирини эютцрцр, шишя тахыр. Тохдур, эюзц доймур, йох еля дейил. Щяр дяфя ляйян цстцня яйилиб галхмагла юзц-юзцйля мязялянир. Ялиндяки
шишя бахыр: cийяр-цряк парчалары тахылмыш шиш тясбещя охшайыр.
Мюмцнляр мейня будаглары сармашмыш cаьлы ейван юнцндя башчылары иля ахшам намазына дцзцлцрляр.
***
– Эцн батсын, эедим базара. Уcузундан тапсам бир кило мал яти алым. Йарысыны апарым верим онлара, йарысы да юзцмцзцн... Бу вурулмуш да эялиб чыхмады!–тягацд пайлайан Чинэизи гарьайыр мцяллимя.
9
– Башымыза cораб щюрцр, зийалылары йаман эцня гойублар. Бястякар, мусигичи, мцьянни баш эютцрцб эедир. Ня чятин ишдир, ахы. Чох олса беш Халг йазычысы, шаири, он-он беш дя эял цстцня. Щярясиня
айда ийирми "ширван" вер. Нядир, гырх доллар еляйир. Гой, долансынлар.
– Валлащ, дедикляриня бахма! Онун щейля пулу йохдур. Оланы да верир, о гядяр эялиб-эедян вар,
онлара хярcляйир.
– Хариcи дювлятлярин сюзцкечян адамларына рцшвят верир. Азярбайcанын хейриня ишлясинляр. Бцдcядя
беля ишляря пул айрылмыр. Эяряк башга йердян алсын версин.
Мцяллимя эетди, базара. Бир кило ят алсын, йоллансын "Айна Султанова"йа–Етибарэиля. Чыханда сорушду: Гайыдым? Дедим, саат йарыма эедиб чыхарсан ора, олду доггузун йарысы. Неcя чатдырыб гайыдарсан?
Гачагач, почта, мяктябя баш вуруб, эялиб узанылы галмышды чарпайыда, апендисит аьрысы башламышды.
ГАЛДЫМ МЯН–ТЯК.
Гапыда, балконда щярдян Мящяммяди эюрярдим. Эялирди мяним севимли балам, дцнйанын йарашыьы. Даща эюрцнмцр.
Щяйятдян нярд сяси эялир, башлайыблар. Бадамбар, Щейбят батмагда олан эцняш ишыьы алтында парлайыр. Йени Йасамалдан салынмыш, тяпянин цстц иля узанан, Ганлы эюлцн айаьындан доланан йолдан
машын шцтцйцр. Щара тялясирляр? Бири олса иди, индиcя, ахшамчаьы яйляшиб, Йасамалданcа енярдик
дянизя, Шыха.
Яйляcи басыб, заманын ахыныны сахлайа билмязсян. Будур амансызлыг! Сян–cанлы бир инсан йох олаcагсан. Ювлад–ушаг, нявяляр сяндян данышаcаг, йад едяcякляр. Сонра онлар да... демяйя гыймырам.
Ахшам дцшцр, щава гаралыр. Уcа фанарлар еркян сюндцрцлцр, кцчя гаранлыьа эюмцлцр. Ютцб кечян
машынлардан ишыг золаглары гопур. Саат–8...
Екранда гаранлыг бир отаг, бир киши бир гадынла яйляшиб. Гадын сыхынты ичиндя, бойасыз, сачы бомбоз.
Кишинин башында касайа охшайан бир папаг; шлйапанын гырагларыны кясиб, ортасыны гойуб башына.
Президентин сяси ешидилир. Сяс эюрцнмяз.
– Бурададыр!–дейир мцяллимя. Ялини щавайа узадыр, бошлугда няйися тутмаг истяйир.
Гапы-пянcяря баьлы олса да, онлар щяр щансы манеядян кечир–шцшядян, дашдан. Щавада эязир,
отагда долашыр. Бизим телевизор ону эюстярмир. Яксляр, сурятляр, мянзяряляр... чох шей долашыр бу
отагда... Даща ким вар бурада? Телемяркязин ютцрдцйц, эюндярдийиндян савайы, башга варлыглар,
рущлар долашыр отагда. Телевизорумуз верилишляри тутмадыьы тяки, бизим юзцмцз дя бизимля эюрцшя
эялмиш гонаглары эюрмцрцк.
Гоншуда cцмя ахшамлары чадыр гурулур. Бир машын ясэяр эялир, чадыры онлар эятирир. Аьлашма башлайыр. Бир арвад аьы дейир, кянд йасына охшайыр. Юлян кимдир?
Цч эцндцр мцяллимя почтла иcтимаи-тяминат идаряси арасында эет-эялдядир. Мяним тягацдцмц алмаг истяйир, пул олмур. Фяхри адыма эюря тягацдя артым эялмялидир. Бахдылар, йохладылар: минимум
10
ямякщаггынын 50 фаизини эялмялидирляр цстцня. Илащи, Азярбайcанда минимум ямяк щаггы 5 миндир. Бу беш минля неcя йашасын аиля, инсан?
– Йанвардан цзцбяри щесабласалар, бир гядяр эяляcяк цстцня.–мцяллимя эютцр-гой едирди.
– Милляти йаланла овундурурлар. Бу да бир цсулдур. Ящалини цмцд елийян бир вяд верирляр. Бунунла ики,
цч ай ютцшцрляр. Бу йалан кющнялдикдя, йенисини атырлар ортайа. Кцтлянин башыны беля гатырлар.
Кечид дюврц! Бяйям кечид о демякдир, вар-йохумуз талансын?! Рцшвят, оьурлуг бцрцсцн юлкяни?!
Бу мярщяляни дцзлцкля, адам кими, виcданла кечмяк олмазмы? Ахы, "кечид дюврц" дейиб, истяр совет вахты, истяр сонралар ня гядяр алдадыблар бу йазыг милляти!
Август йары олур. Щавалар бир гядяр сяринляйиб. Эцнляр йел тяки ясиб ютцр. Заман щеч бир мащиййяти
олмайан анлайыша чеврилиб.
Кясяк-дашлардан галаг-щасарлы он-он беш сотлуг–еля Cябрайылдакынcа кичик бир баь; мейняляр гума сярилиб, янcир аьаcлары диллярини саллайыб лящляйир. Икиотаглы, бир йыьcамcа евcийяз... Ялли-йцз аддымлыгда, ашаьыда дяниз башлайыр, бахдыгcа эюйярир. Сярин, шоран мещ ясир, аь ляпяляр гыврылараг,
cярэя-cярэя эялир, гума чатыр, сорулур. Бир тахт, цстцня бир дюшякcя атыб яйляшмишям. Сякисиня
эцлляр-чичякляр битмиш дибчякляр дцзцлмцш, тяняк зоьлары сармашмыш кичикcя щовуза бахырам.
Чеченляр Йелтсинин таcгойма мярасимини йаса чевирдиляр. Бирдян, эюзлянмядян cумуб, доьма
пайтахты Грозныны, Гудермеси, Аргуну яля кечирдиляр. Ящсян беля миллятя! Рус империйасына диз
чюкдцрцр Гафгазын иэид ювладлары!
– Сянин байрамыны йаса дюндярярик!–дедиляр вя елядиляр.
Москва радиосу утанмадан дейир: "Чечен ящалисини азад етмякдян ютрц фяда олмуш дюйцшчцлярин хатирясиня матям кечирир".
Ай виcдансызлар! Будур ил йарымдыр сиз дцнйанын эюзц габаьында кичик бир миллятин ганыны сел тяки
ахыдырсыныз, гырыб тюкцрсцнцз динc ящалини, кюрпяляри. Сизин бомбардман-гырыcы тяййаряляриниз бир
эцндя Грозныйа йцз кярядян чох басгын едир, од-алов йаьдырырсыныз эюйдян инсанларын башына.
Няйя эюря?
Сянин ня ишин вар орада? Истямир сяни! Вяссалам. Яфганыстан дярс олмадымы? Щяйасызcасына сохулдунуз мцстягил бир юлкяйя. Ящалийя мин бир язаб вердиниз. Юзцнцз дя ондан артыг гырылыб, биабырчы кюкдя, гуйруьунузу гысыб гачдыныз орадан...
О бойда яразиниз вар, нийя чякилиб отурмурсунуз харабанызда?! Нийя щяр милляти истядийи тяки йашамаьа гоймурсунуз? Ганичян кюпякляр!
Рус империйасы вя АБШ–дцнйаны гарышдыран бу икисидир.
Бизим миллят дя чеченляр кими дюйцшя билярди, дюйцшмцшдц дя. Сатгынлар, алчаглар гоймадылар. Ня
ермяни, ня рус, башымыза ня эялди, ЮЗ БАШЧЫЛАРЫМЫЗ тюрятди. Юлкяни шящяр-шящяр, мащал-мащал
щярраcа гойдулар, торпагларымызы торг елядиляр. Иэид, гейрятли, щяр бири елин дайаьы олан горхмаз, гочаг оьланлары, забитляримизи архадан вурдулар, эцдаза вердиляр. Эюрмцшцк ки, башчы, сяркярдя дцшмяня фянд ишлядяр, тяля гурар. Бизимкиляр юзцмцзя гяним кясилдиляр. Шящидляр ган аьлайыр, шящид
аналары наля гопарыр.
11
Саат–1, эцндцз. "Майаг" Чеченистандан хябяр верир. Федерал щярби щиссяляр (Русийа) мцщасиряйя салыныб. Щяр тяряфдян атяшя тутулур. Чечен дюйцшчцляри рус ясэярлярини Грозныда гырырлар. Рус
гошунларынын архасы йохдур, бошдур. Чеченляр онлары мянэяняйя салыблар. Эюрцрсян, щалбуки бцтцн рус мятбуаты, радио, телевизийа бу ахыр эцнлярядяк еля сюйляйирди, эуйа чеченляр мяьлуб олуб,
силащы йеря гоймагдадырлар. Чеченлярин Вятян севэиси енилмяздир: аьылла-башла, усталыгла вурушурлар.
Неcя гочаг халгдыр!
Чеченистанын азадлыьы федерасийа ичиндя щяля дя асылы галмыш Татарыстан, Башгырдыстан, бир чох
халглары црякляндирир. Бу, рус империйасынын даьылмасынын йени мярщялясидир. Руслар XI-XII ясрдя
щарада идилярся, орайа басылаcаглар. Бцтцн империйаларын сону фяналыгла битмишдир. Чеченляр ясарятдя галмыш халглары АЗАДЛЫГ ДЮЙЦШЛЯРИ-ня рущландырыр, ИНАМ верир.
Яввялcя дцнйа коммунист щярякаты чатлады, парчаланды. Сонра "Сосиалист юлкяляри" дейилян бирлик
сюкцлдц. Щяр бири юз яли, юз башы. Даща сонра ССРИ чюкдц. Щяр халг, щяр республика истиглал газанды. Сон мярщяля Русийанын Федерасийа ады алтында щяля дя ясарятдя сахладыьы миллятлярин–юлкялярин
айрылмаьы олаcаг. Азадлыьа чыхмыш халглар йцз иллярдян бяри чякдикляри зцлмцн, эцнащсыз ганларын
щайыфыны алаcаглар.
Ермяниляря дя бир тарихи ибрят дярси вериляcякдир. Гяти вя амансыз олмалыйыг...
Ня вахт радиону ачырсан–"cанлы йайым". Бу нядир? Верилишлярин аз гала йарысы артист мяcлиси, мцьянни сющбятидир. Юлкянин нечя-нечя яндишяси галыб гырагда, бунлар да башлайыб филанкяс беля чалыр, филан беля охуйур. Бошбоьазлыг, наггаллыг!
"Ей мюмцнляр, юлдцрянлярин гисасыны алмаг талейинизя йазылмыш йазыдыр. Щцрря-щцрря, кюляйя-кюля,
гадына-гадын".
"Ей аьыл йийяляри, гисас алырсынызса, йашайырсыныз демяли".
"Тяcавцзкарлары севмяз Аллащ. Щарада йахаласаныз, юлдцрцн онлары, сизи чыхардыглары йердян, сиз
дя чыхарын онлары. Фитнякарлыг адам юлдцрмякдян даща бетярдир". Гуран, "Багара" суряси, 178,
179, 190, 191-cи айяляр.
Чеченляр мцсялманлыг тарихиндя ад гойур, НАМУС вя ВЯТЯН йолунда чарпышыр, cандан кечирляр.
Русларын 146-cы мото-атыcы полкундан-тякcя бир полкдан 196 няфяр юлдцрцлцб, 300 йаралы, 81 иткин.
Бу щямин полкдур-федерал гошунлар Чеченистаны тярк етдикдя Грозныда галаcагды.
Президент тящлцкясизлик комиссийасынын катиби Лебед Ичкерийа щярби гярарэащынын башчысы Аслан
Мясщятовла эюрцшцб: эуйа, 95 фаиз разылыьа эялибляр.
– ХХ йцз илин ахыры, XXI-ин башламаьы иля МЦСЯЛМАН–ТЦРК дцнйасы йенидян дирчяляcяк, Йер
цзцнцн ян эцcлц бирлийиня чевриляcякдир. Гярбин щюкмранлыьына сон гойулаcаг. Мцсялман миллятляри гаршылыглы севэи вя гардашлыг дуйьулары иля йцксяляcякляр,–дейир аь-гара екрандан киши.
Гуйруг доьду, щавалар сяринляди. Кцляк ясир, пайыз щянири дуйулур. Кцляк аьаcлара динcлик вермир,
юзц эюрцнмцр кцляйин, говаглар ичин-ичин бурулур, хязан йелляринин эюрцнмяз няфясиля солухур...
12
Акасийалар лопа-лопа эцлляйиб, йайын сонуна доьру чичякляйиб. Кцляк чичяк совурур, торпаьа сяпир.
Йасамал юрцшляриндя, гурагсымыш йалларда отламаьа бир шей тапмайан гойун-гузу щяйятлярин чяпяри дибляриня, cыьырлара, аьаcларын щяндявяриня тюкцлцб аьарышан ябришин чичякляриня дарашыр, торпаьын цзцнц йалайыр, дил чалыб лячякляри торпагдан эютцрцр, гырпыр.
Аьаями гардаш тикилиб баша эялмякдя олан мясcидин юнцндя, йолда бир даш гойуб отуруб. Мясcидин минаряси йарымчыг галыб, орадан арматур шивляри пучурлайыб чыхыб. Ишляйир мцсялман мябяди.
Щяр эцн язан верилир–микрофонла, дуалар охунур, алтда, аь шябякяли пянcярялярдян ичяридя ишыглар
йаныр. Мясcиди Тцркийяли гардашлар гурмушлар.
Аьаями гардаш отурдуьу даш кятилин цстцня бир парча гардон гойур, "Тексун" гутусундан гопарылыб. Кишинин гычлары, дизляри аьрыйыр. Дейирям она Шых хястяханасына эетсин. Орада он беш-ийирми
ванна эютцрся хейири олар, эцcлц судур. Орайа "путйовка"ны щарадан алсын, неcя? Ютян мцщарибядя, дахили гошун щиссяляриндя вурушуб. Йараланыб, ялиндя сяняди йохдур. Олмушду, тяминат идарясиндя итирибляр. Кюкц щярби госпиталда олмалыймыш, госпиталса чохдан ляьв олуб, архиви щарададыр билинмир.
– Бир гойун вер, ня сяняд истяйирсян версинляр!–дейирям.
– Икисини верярям. Дцзялмир.
Аьаяминин он гойуну вар, узунорта, бой-бухунлу, саьлам щейванларды. Дарышыблар мясcидин гяншяри, кяр-кясякли йамаcда йаьлывян, сиркан, пярпятюйцн колларына.
– Бизим гойунлар бунлары йемяз.
– Йейяр–дейир.–Аc галса йейяр.
Ики дя ямлийи вар.
– Якиз дейил,–дейир–Бири о бириндян цч эцн сонра доьулуб. Ушаглар еляди: гойуну тутдулар гоч атылды. Гочу гоншудан хащиш еляйиб гатдым гойуна. Гойун гоча эялди.
Мясcиддян ахшам язаны верилир: "Аллащу якбяр!".
Ханкиши тойуглары амбара кишляйир. Йцз ялли гойун, дюрд cамышы, ики иняк. Алт-цст ев... Щамысы галды
Зиланлыда. Губадлы цч эцн кимсясиз галды, бизимкиляр–гошун чякилиб эетди, ермяниляр эирмяди Губадлыйа, Ханкишинин щейванлары юрцшдя, ермяни танклары эюрцндц... Бичянякдя бир топчу ясэяр, чайын гыраьында, сыьынаcагда иди, эюрцр: дикин башына ики вертолйот эялди, енди. Дцшдцляр, орадан щяндявяря эюз эяздирир ермяни вертолйотчулары. Топчу оьлан уста иди, лцляли силащларын дилини йахшы билирди.
ЗПУ иля нишан алды, вертолйотун бирини илк атяшля вурду. Йаньын баш галдырды, икинcи вертолйоту да вурду. Цчцнcц "cырcырама" эюрцндц, ону да вурду гочаг, гуйруьу гырылды, юзц дя йеря дцшдц. Бу
цчцнcц–гуйругсуз вертолйоту сонра Бакыйа эятирмишдиляр, эюрк цчцн эюстярмишдиляр. Инди о иэид
щардадыр, Ханкиши билмир...
Бахымсыз галмыш йени паркын айаьында бир ири бина тикилмякдя, йарымчыг галмышды. Цст отел, алт сауна, cамашыр, кцря-чюряк олаcагмыш. Бу мцлкцн йийяси Йелмарды. Йелмар иш адамы, cаван, йарашыглы оьланды, Ханкишинин йерлиси. Кяндиндя, республикада хейриййя ишляриня баш гошурду. Бир автомобил
бизнесиндя диллер, ара дцзялдян о, иди. Автомобилляри Cянуби Корейадан о, эятирдир. Пуллары да–йцз
ялли милйон доллар онун васитясиля Корейа ширкятиня чатмалыймыш. Дашкянддя, гонаг евиндя арвады
иля йатдыглары отагда щяр икиси газдан боьулуб юлдц. Бу, гясдди. Юлдцрдцляр. Неcя оля биляр, онлардан бу йанда, аралы, айрыcа отагда йатмыш сцрцcц-шофер дя юлмцшдц.
13
Йелмарын гябри Йасамал гябристанында, эиряcяйя йахынды. Чящрайы мярмярля тикибляр: юзц вя арвады–чийин-чийиня щейкял.
Тикинти йарымчыг галыб, Ханкишидир буранын гаровулу-кешикчиси. Аиляси Йасамалда "аварийни" евдя галыр. Тойуг сахлайыр, он тойуьун щеч бири йумуртламыр, ики дя хорузу вар: бири сямянд, о бири лары.
Бяс, бу шешя хорузлар ня иш эюрцр?
– Тойуглар сифтя йумуртладылар, сонра йохдур.
– Гушчулуг фермалары–бройлерлярдя тойуглары алдадырлар. Эцндя ики дяфя йумуртладырлар. Неcя? Ишыглары сюндцрцрляр, тойуглар еля билир эеcя дцшдц, сонра йандырырлар, гушлар еля билир йени сящяр ачылды;
бир эцн явязиня ики эцн–ишыьын сайасына. Онлар да...
Ханкишинин аьлына батмыр. О, щейванын дилини йахшы билир, щям дя дяйирманчы олуб. Дяйирманын щяр
илиш-эиришин билир: тякбашына даш дцшцрсцн, о аьырлыгда дашы дишясин, пайа иля щясляйиб йериня
отуртсун; дянник, чаь-чаь, нов, шяряфя, пцск, тявяря, мундар... Дирибаш, чевикди. Ясэярлийи Эцрcцстанда, Тцркийя сярщяддиндя кечиб. Орада да башы чякиб. Айы дярисиня эириб, щярби щиссяйя ясэяр оьурламаьа эялян демя, щиссянин юз забитляриндянмиш. Ханкиши постда, эеcя гараулда имиш,
шякляниб, дуйубмуш. Бусуб, щяр икисини автоматла вуруб.
Парка бахан йохду, су борулары пас атыб, аьаcларын диби даш баьлайыб.
– Еля бу паркыдаcа тапшырарлар сана, бахарсан, суварарсан.
– Йийясиздир,–дейир зиланлы гачгын.
Аьаями киши щярдян эялир Ханкишинин "мящлясиня". Бейнялхалг щадисялярдян, йохсуллугдан, чюряйин гиймятинин артмаьындан, президентин эюрцшляриндян, "собес"дян данышырлар.
Аьаями дейир: "Мян татам".
Мясcиддян ахшам язаны сяслянир: "Ла-илащя-илляллащ!".
Ня Аьями, ня Ханкиши намаз гылмыр, салават чевирмир. Язанчынын микрофонла сяслянян сядасына
да гулаг вермирляр. О дцнйа иля ишляри йохдур. Ханкишинин бирcя ниэаранлыьы вар: Торпаглар ня вахт
гайтарылаcаг, Зиланлыны бир дя эюряcякми?
Аьаями щям дя бяннадыр. Тцркляр тикинтийя йарарлы, йорулмаз фящля эютцрцр, 200, 300 доллар верирляр. Аьаями Йасамал коммунал идарясиндя ишчи сайылыр, дивар щюрцр, сяки дцзялдир. Гойунлар араланыр, мясcидин дашла щюрцлмцш енишдяки щяйятиня йюнялир. Аьаями
гардаш йердян бир кясяк эютцрцб, щейванын габаьына атыр, гайтарсын эери. Сонра юзц галхыр, аьаcы
фырладараг эедир.
***
– Малик мцяллим!–Гийамят гопанадяк инсанын cясяди торпаьын алтында галыр?
– Бяли.
– Бяс, сон анда, сон няфясдя, инсанын аьзындан чыхан cан, онун рущу щарайа эедир, щараларда
долашыр?
– ...
– Cяннятя эедян cясяддир, йохса рущ? Яти-ганы олан cанлы инсан дейил, рущдурса, онда Cяннятдя
вяд олунан наз-немят, йемяк-ичмяк, хурма, банан, щяр cцр мейвя... гцдрят щалвасы вя билдирчин
яти... ири эюзлц щуриляр, "сядяф ичиндя инcийя бянзяйян" кянизляр-хидмятчиляр, бал эюлляри, шяраб чайла14
ры кимдян ютрцдцр? Аллащ инсаны юзцня бянзяр йаратмышдыр. Йемяк-ичмякля йашамаг дцнйасы–бу
дцнйа яйлянcя вя ойундан башга бир шей дейил. Аллаща бянзядикcя, она йахынлашдыгcа, инсан
дцнйяви ещтийаcлардан гуртулур, cисмликдян чыхыр: йемир, ичмир, тюрямир; Аллащ кими о да эюрцнмцр.
Белядирми?
"Анд cяннятляриня эиряр онлар. Гызылдан билярзик тахарлар, инcилярля бязяниб дцзянярляр, ипяк палтарлар эейярляр орада".
– "Фатыр" суряси. 33-cц айя!–деди Малик мцяллим.
– Щалбуки: "Ей Адям оьуллары! Айыб йерляринизи юртяcяк эейим эюндярдик, цстцнцзц бязяйяcяк ялбися эюндярдик сизя. Бунлардан цстцндцр тагвадан эейим".
– "Яряф" суряси, 26-cы айя.–деди Малик мцяллим.
– "Мялум рузиляр эюзляйир онлары. Мейвяляр... Мющтярям кимсялярдян сайылыр онлар, немят cяннятляриндя, тахтларын цстцндя цзбяцз яйляшярляр. Гядящлярля щяр биринин башына доланарлар. Гядящляри
архлардан долдурурлар. Аьаппаг бир ичкидир бу, ичиляндя ляззятлидир, башаьрысы вермяйир, аьлы башдан
чыхармайыр. Йанларында ириэюзлц гадынлар вар, йалныз юз тайларына зиллянмиш бахышлары. Ял дяймямиш
йумурта сайаг бямбяйаздырлар. Дцнйадакы ишлярдян данышар бир-бириня cяннятдякиляр".
– "Саффят" суряси, 41-51-cи айяляр.
Малик мцяллимин эюзц сцфрядяки нимчялярдя иди, амма cцрбяcцр гялйаналты, салат, пластик шцшялярдя наринэи суйу, "Боръом"у еля бил тутгун эюрцр; сцфрядяки немятя бахыб дцшцнцр, йадына салырды
йох, язбярдян билирди. Орасындан дарыхырды, бурада масанын башында яйляшмиш ики цляма бу юcяшлярийля галанларын, ушагларын иштащыны корламазлармы?
– "Ири эюзлц cяннят щуриляриля онлары тайлашдырырыг. Архайын-архайын щяр cцр мейвядян истяйиб йейя
билярляр бурада. ДЦНЙАДА ДАДДЫГЛАРЫ О ИЛК ЮЛЦМДЯН СОНРА БИР ДАЩА ДАДМАЗЛАР
БУРДА ЮЛЦМ".
Анд олсун ясдикcя ясян йелляря, анд олсун йаьыш йцклц булудлара, анд олсун су цстя сцзян эямиляря, анд олсун щяр шейи бюлцшдцрцб-пайлашдыран мялякляря, сизя вяд едилянляр доьрудур".
– Гуран, "Зярийят" суряси, 1-5-cи айяляр.
– Эюрцндцйц кими, Малик мцяллим, cяннятдякиляр ейниля бизим бурада бу дцнйада кеф чякянлярин
кефини чякирляр... Щятта сексля дя мяшьул олурлар.
Мян, Малик мцяллим, Рущларын талейини дцшцнцр, онлары арайырам. Бу дцнйадан кючян рущдур, йохса cан-бядян? Оранын тясвириндян беля эюрцнцр, cанлы бядян цчцн щяр шей, щяр немят щазырланыб.
Беля ися, демяли, cанлы, мадди бядяндян эедир сющбят Гуранда. Лакин мян буна инанмырам.
Мян орайа йалныз инсанларын рущунун кючдцйцня инанырам вя бцтцн ахтарышларым да бу йюндядир.
Яэяр о эюзля бахсаг, Гуранда тясвир олунан Ахирят йашайышынын cисмани дейил, рущани-илащи олдуьу
ряйиня эялсяк, онда мяним арашдырдыьым тяки, рущларын талейи барядя мювщуми олса да бир сораг
алмыш оларыг. Щалбуки беля дейил, Гурана эюря cяннятя эедян cанлылардыр вя бунун беля олмаьы да
эерчякдянся, хяйала бянзяйир. Бизи чашдырыр, инамсызлашдырыр.
Мян Сизя бунлары сюйлямяк истяйир, cавабынызы юйрянмяк истярдим. Бир шяртля: "Щяр шей онун ялиндядир!" демяйясиниз.
Охуйурам: "Олаcаг олдуму, щеч кяс даща дана билмяз олаcаьы. Алчалан ким, уcалан ким о заман. Еля ки, йер титрям-титрям титряди, еля ки, даьлар даьым-даьым даьылдылар, тоз-думана дюндцляр,
о заман цч дястяйя бюлцняряк айрылаcагсыныз: ямял дяфтяри саь ялдян верилян кимсяляр–хошбяхтдир бу саьчылар. Ямял дяфтяри сол ялдян верилян кимсяляр–ня бядбяхтдир бу солчулар. Вя йахшылыг елямякдя габаьа дцшян кимсяляр–Бунлардыр Аллащ-а даща йахын оланлар, немят cяннятляриндя
15
гярар тутанлар. Зяр-зийнятдян дцзялдилмиш тахтларын цстцндя гярар тутмуш онлар. Цзбяцз яйляшмиш
онлар. Гоcалмайан cаванлар доланар, онларын ятрафына. Ялляриндя шяраб булаьындан долдурулмуш
гядящляр, лцляксиз касалар, эузяляр. Ня башаьрысы верянди, ня дя аьлы башдан чыхаранды бу шяраб.
Долашар бу cаванлар cяннят ящли ичиндя, ялляриндя онларын сечиб истяйяcяйи мейвяляр долу габлар,
мейл салаcаьы гуш яти долу габлар. Ири эюзлц щуриляр вар орада".
Щюрмятли Малик мцяллим! Мян бцтцн бунларда, Cяннят дийарында бизим бу дцнйада щарынларын, варлыларын, пуллуларын йашадыьы щяйатдан артыг, фяргли, ИЛАЩИ БИР МЯНЗЯРЯ эюрмцрям. Щамысы бурадакылардыр, бурада–агибятдя оланлардыр, садяcя кючцрцлцбляр о дцнйайа. Щям дя, диггят етсян
эюряcяксян ки, орада да айры-сечкилик вар, эцнащ ишлятмяк, cязаланмаг вар. Юзц дя, бизим "лечкомиссийа" тяки орада да ики, цч дяряcялидир тяcщизат:
Бир фикир верин:
"...Цзляриня ачылар гапылар. "Салам олсун сизляря, хош эялмисиниз. Буйурун ичяри. Ябядилик галаcагсыныз, орада,–дейир онлара CЯННЯТ МЯМУРЛАРЫ". Щямд олсун Аллаща, эерчяйя чевирмиш бизя
вердийи вяди, бизи cяннят торпаьына варис елямиш. Cяннятин щарасында истясяк гала билярик. Ямялисалещлярин яcри ня эюзял имиш!" дейяр онлар. О заман эюрярсян, ярши щяр тяряфдян дювряйя алмыш
вя щямд охуйур Рябляриня мялякляр. Артыг щамынын иши щагг иля щялл олунмуш. Щямд олсун Аллаща,
алямлярин Ряббиня дейяр мялякляр". "Зумяр" суряси, 73-75-cи айяляр.
– Щафизсянмиш Сян!–Малик мцяллим щейрятлянди.
– Гцдрят щалвасы неcя олур, Малик мцяллим?
О, сцфряйя эюз эяздирди, о щалвадан олмаса да, она бянзяр бир йемякля анлатсын.
– Билдирчин яти йемисянми?
Онун кцлрянэи, арыг сифятиндян бир истещза ютдц:
– Бяли, Гуранда бу йемяклярин ады чякилир, cяннятя эедянляр цчцн. "Гцдрят щалвасы" иля билдирчин
яти эюндярдик онлара эюйлярдян"–дейилир.
– Ня мянада "гцдрят"?
Гонаглар йейир, шярбят, су ичир, арабир бунларын сющбятиня дя гулаг верирдиляр. Эуйа, сющбят дя бир
йемяк нювцйдц.
Малик мцяллимин зювcяси кафедра мцдири, илащиййатчы алимин илишдийини эюрцб, орадан, сцфрянин ашаьысындан гошулду:
– Гцдрят щалвасы!..
Мяним гызымын тахсыры иди: cяннятин бир хюряк нювцнц щеч олмаса бянзярлийиля йада салан бишмиш
йохду сцфрядя.
– Бцтцн дини китаблар, еляcя дя Гуран илащи алям цчцн йох, Йер цчцн йазылмышдыр. Инсанлары няфс
ясири олмагдан гуртармаг, щагг вя ядалятля йашамаьа йюнялтмяк гайяси дашыйыр. Эерчяк дцнйа,
юмрцн эюдяклийи инсанлары даща артыг щярисляндирир, аcэюзлцк, газанcэирлик баш алыр. Инсанлары няфс
шылтаьындан гуртармаг, нагисликдян чякиндирмяк, алчаг щявяслярдян дашындырмагдан ютрц, бу
дцнйа гясдян эюздян салыныр, "эялди эедяр", "ойун", "бош яйлянcя" адланыр. "Бу дцнйада йашамаг алдадыcы зювг-сяфадан башга бир шей дейилдир". "Ял-и-Имран" суряси, 3-cц айя.
Малик мцяллим! Яэяр бу дцнйада чякилян кеф, йейилян лязиз хюрякляр бош-пучмушса, онда нийя
мцгяддяс Cяннятдя, Ахирят дцнйасында инсанлар цчцн еляcя бунлар вяд едилир? Бурада эюря бил16
мяйянляря, тапа билмяйянляря о дцнйада чатаcаьы сюйлянир. О дцнйа бу дцнйада инсанлары пис
ямяллярдян чякиндирмяк вя умудландырмагдан ютрц уйдурулмушдур. Китаблардан, щадисялярдян
беля чыхыр: о дцнйа бу дцнйанын юдянcи тяки эюстярилир. Бурада чатмайанларын, чатышмайанларын
Cяннятдя вериляcяйи, Йер цзцндя ядаляти, дцзлцйц, щаггы, йцксяк сифятляри, тямиз яхлагы йашатмагдан ютрцдцр.
Малик мцяллим деди:
– "Бир кимсяйя гыймайан, йер цзцндя позьунчулуг йаймайан адамы ким гятля йетирирся, санки
бцтцн инсанлыьы юлдцрцр, о. Ким юлцмдян гуртарырса еля адамы, санки бцтцн инсанлыьа щяйат верир".
"Мяидя" суряси, 37-cи айядир!
– Еляcя, бизим отуз йеддийя дя еля бил ишаря вурулур.
– Гуранда чох ишаряляр вар. Эюрцняндян гат-гат дярин мяналар вар.
О йандан Малик мцяллимин зювcяси вя Йагутун моллаявязи гайынанасы бирэя дилляндиляр:
– Гуранын мянасыны йалныз Аллащ йоза биляр!
– Елядир!–Малик мцяллим бу айяни дя орадан эятиря билдикляри цчцн зювcясиня, баcысына эцлцмсяди.
О, Гурани-Кяримин ярябcяси–яслиндян сюйляйир, орадаcа тцркcяйя чевирирди. Орхан, йашыдлары Малик
мцяллимин сюйлядикляринин мянасыны анламасалар да, сяси, сюзляри боьазында гайнадараг демяйиля яйлянирдиляр.
Орханын ямиси Майысын эюзц вя яли сцфрядя иди. Cяннятдя садаланан йемякляри бурада, гардашоьлу, балаcа Орханын адына ачылмыш мяcлисдя сцфрядя арайыр, тапыр, йейирди.
Илащи бир китаб сайылан Гуранда ямяли салещлярин эедяcякляри Cяннятиндякиня бянзяйирди Йагут ханымын дцзялтдийи сцфрядяки немят. Щятта банан да варды, нар да. Лявянэи-гашгалдаг да биширилмишди, бу да еля билдирчин ятинин тамыны верирди.
Майыс йейир, арабир башыны галдырмадан бу йана эюз гойурду. Cантараг оьланды, йахшы иштащы варды. Дирибашды, йанаcаг мянтягясиндя ишляйирди. Туташ киприкляри арасындан бахан зил гара, ири эиляли
эюзляриндян од йаьырды. Мяcлисдя ички йохду, мюмцн валидейнляр, еляcя дя бизим кцрякян ичмирди.
Майыс йери эяляндя цряйи истяйинcя ичянди. Сцфрядя ички чатышмазлыьынын щайыфыны йемякля юдяйир,
йедикcя йейирди.
Ахырда бу мцяллимлярин сющбятиня гошулуб диллянди:
– Билирсиниз ня вар? Яэяр бу дцнйада юзцн, аилян цчцн йашайыш гура билмисянся, ев-ешийин, газанcын, хярcлямяйя пулун варса, еля Cяннят будур!–Аз галды десин: "Cяннятин йолу бензоколонкадан кечир!"
Малик мцяллим баcыоьлунун сюйлядийини, дини данса да, бяйянди:
– "Щаггы хяйал иля газанмаг мцмкцн дейил". "Йунус" суряси, 32-cи айя.
– Пейьямбярляр cяннят-cящяннямин варлыьына инандырмагдан ютрц онлары анлайаcаглары дялиллярля
баша салмаг истямиш, Ахиряти, Агибят–мадди дцнйанын эерчякликляриля тясвир етмишляр.
Бялкя, иш башгадыр.
Еля онларын юзляринин дя Cяннят–Cящянням анлайышлары щямин сявиййядядир. Онлар, ясл инананлар
да ЮЛЦМ-ц юмрцн сону, сарсыдыcы щадися тяки гаршыламышлар.
"...Аишянин фярйады Пейьямбярин юлцм хябярини Мядиняйя йайды. Бцтцн шящяр ящли мясcидя ахышды.
17
Юмяр тюкцлцшцб эялян cамааты инандырмаьа чалышырды ки, Мящяммяд вяфат етмяйиб. О да Муса
пейьямбяр кими Аллащын дярэащына мераc едиб вя тезликля гайыдаcаг! Юмяр дейирди: "Щяр кяс дилиня эятирся ки, Пейьямбяр вяфат едиб, гылынcдан кечиррям!
Лакин Ябу Бякр Аишянин отаьына эириб, Пейьямбярин щягигятян вяфат етдийиня ямин олдугдан сонра Юмяри сакитляшдирмяйя тялясди.
О топлашанларын гаршысына чыхыб деди:
– Cамаат! Щяр ким Пейьямбяря ситайиш едирся, гой билсин: Пейьямбяр вяфат едиб, анcаг бизим ситайиш етдийимиз Аллащ ябядидир!"
Пейьямбярин бу йалан дцнйадан ясл дцнйа–Ахирятя кечмяйи нийя ахы, онун ян йахын адамларыны
бунcа сарсытмалыймыш. Онун ки, Cяннятдя йери щамыдан язял щазырды.
Беляликля, Cяннят дя, Cящянням горхусу да инсанлары пис ямяллярдян чякиндирмяк, йахшы, хейирхащ йола эятирмяк цчцн уйдурулмушдур. Бяндяляри итаятя эятирмяк, тяблиьат–АЛДАТМАГ-дыр.
"Дцшцнцб дашынсынлар дейя беля-беля бянзятмяляр дейирик инсанлара" "Щашыр" суряси, 21-cи айя.
Ня йери, ня эцнц бялли олмайан Cяннят дини китабларда Гийамят эцнцндян сонра вяд едилир. Гийамят ня замандыр, о да билинмир. Ян башлыcасы: Бу, эяляcяк инандырыcы вя ширникдириcи, наьд, шяксиз
олсун дейя, яслиндя ЭЯЛЯCЯК фелиля тясвир едилмяли олдуьу щалда, "Гуран"да индинин баш верян
щадисяси кими данышылыр: эяляcяк заман шякилчиси сезилмядян индики заманла явяз едилир. Беляликля,
эяляcяк, эерчяк тяки эюстярилир.
Беля чыхыр ки, Cяннят, Cящянням Гийамят гопанадяк вармыш, орада йашайырлар. Кимлярдир онлар?
Гийамят гопанадяк, щяр бир кясин щарайа эюндяриляcяйи айдынлашанадяк, артыг эирибляр орайа; орада наз-немят ичиндя кеф чякмякдядирляр. Мяэяр, орадамы "нювбясиз эирмяк", эюрцм-бахым, "сащя мцвяккили иля танышлыг" ишляйир?!
Мян ябяди дцнйайа cисм, сцр-сцмцк, ят ганла йох, РУЩУН ВАРЛЫЬЫ-нда инанмагдайам.
***
ЮЛЦМ АНЫ Гуранда беля тясвир олунур: "Бир кимся cаныны тапшыран заман баха-баха галырсыныз. О
заман биз она сиздян йахыныг. Анcаг буну билмязсиниз. Буна инамыныз йохдурса вя доьру сюзлц,
дцз ямялли кимсялярсиниз яэяр, ди гайтарын эюрцм, неcя гайтарырсыныз онун ЧЫХАН РУЩУНУ. Cаныны тапшыран кяс Аллаща йахынлардан оларса ращатлыг, эюзял-эюзял рузиляр, немятли cяннят эюзляйир
ону".
"Вагия" суряси, 83-89-cу айяляр.
ИНДИ реаниматорлар бядяндян айрылан РУЩ-у гайтарыр. Юлмякдя олан инсан юзц, руща чеврилдикдян
сонра щякимлярин онун cисмини бу дцнйайа неcя гайтардыгларыны эюрмцшдцр; cанлы дялил, елми сцбутлар вар. Даща сонра бизи дцшцндцрян будур: ЧЫХАН РУЩ кимдир? Щара эедир? Онун–Рущун
талейи неcя олур? Гийамятядяк cясяд торпаьын алтында галыб эюзляйирся, бяс, гейри-мадди Рущ щарайа эедир, щансы мяканын, мякансызлыьын сакини олур?
18
Бу суаллара илащиййят, дини китаблар айдын cаваб вермир.
Рущ гцдрятлидир. Ону "йер аьлы" иля гаврамаг олмур.
***
Щяйятдяки дайанаcагда йалныз эеcяляр машын сахланыр. Сящяр эялиб апарыр, бир дя эеcяляр эятирирляр. Эцндцз дайанаcаг бошалыр, гонум-гоншунун беш-цч автосу сахланыр, бир дя "Патрул" фирма
машыны дайаныр. Эцндцзляр дайанаcаг кешикчиляри бош галыр. Одур, бой-бухунлу, гцрумлу, чящрайысифят оьлан юзляринин гурашдырдыглары кцрсцлц кюшкя эирир, кющня, гырым-гыртыг шцшяляр архасында эюрцнмцр. Мираьа киши базардан гайыдыр, ялиндя торба, бир ялиндя чялик. Оьлундан эилейлянир: "Мяндян
пул истяйир, тязя костйум истяйир, Ресторана эетмяк кюнлцндян кечир...Дили лал кимидир, аьыздан чох
яли иля данышыр. Гойдум ишя, атыб эялди. Пул истяйирсянся, газанмаг истяйирсянся, эяряк ишляйясян,
чалышасан. Йатыр евдя. Дейир мян щеч йеря чыхмайаcаьам бу отагдан!.."
Мираьанын оьлу ня гядяр галаcагды дюрд дивар арасында? Cаванды, кюнлцндян чох шей кечир.
Мящлядяки о бири cаванлар да эирлянирляр. Эащ кюшэя эирир, эащ баш кцчяйя чыхыр, доланыр, авара галыблар.
Сящярдян ахшама, бош галмыш дайанаcаьын ортасындан адамлар кечир. Тялябяляр, бир дя йахындакы университет йатагханаларында йерляшмиш гачгынлардыр. Эюзял гызлар, эялинляр ютцр, баш кцчя Шярифзадяйя чыхыр, базара, дцкана йолланырлар. Гачгын гызлар шящяр дябини эютцрмякдя, гадынлар юзлярини
сащмана салмагдадырлар. Мал-щейвандан cанлары гуртарыб, памбыг беcярмяк йох, тахыл арытламаг
йох. Ня баь, ня бостан, одун-оcаг, кярмя йапмаг, алаг чякмяк. Йох, бунлар галды орада, тярк
етдикляри обаларда, йурдларда. Инди, кяндин аьыр ишиня эедян вахты бурада, адам арасында цз-эюзляриня, яйин-башларына, тапсалар, сярф едирляр. Йенийетмя гызлар шящярдякилярдян сечилмир, щяля десян онлары цстяляйибляр; ахшам телевизорда ня cцр сач эюрсяляр, ону эютцрцр, щансы эейим десян
она охшадырлар. Йеришляри дя дяйишиб.
Йатагхана отаглары, мятбях, туалетдя йашайыр, бурадаcа нишанлы тапыр, яря эедир, йатагханада
мяcлис гуруб той да вурурлар. Дюрд ил. Бу дюрд илдя чаьалары да олуб. Айаг ачыб, пилляканларда гум
тяки аьнайыб артырлар йурдсуз тифилляр. Онларда даща дядяляри, няняляри тяки йурд, Вятян анлайышы кюкцндян йохдур. Вятян–Йасамал, пиллякан гатлары, базарлар. Вятянсиз балалар, атасыз биcляря охшайырлар; эюзляриндя,сифятляриндя дя гатышыг вар. Бу тифиллярин мясcидляри дя вар, гачырлар мясcидин асфалт
дюшянмиш щяйятиня.
Мяним рящмятлик достум таксисцрянин оьланлары да дайанаcаьа ортагдырлар. Юзляри дя юз щяйятляриндя баьча беcярибляр. Аталарынын якдийи гызыл эцлляр галхыб, кол баьлайыб, эюзял эцлляр ачыр, ятир сачыр. Щяйятин чяпяри йанында бир гушхана да тикибляр. Эюйярчин сахлайыр, гушбазлыгла яйлянирляр. Азмаз газанырлар дайанаcагдан.
Бунлар, бяс, бу субайлар ярэян ещтийаcыны неcя юдяйирляр? Онларын эюзц юнцндян гяшянэ гызлар,
cанлар назлана-назлана ютцб кечир; саташмаз, дяйиб долашмазлар бизим мящля ушаглары. Бахмагла да доймаг олмур.
Бу щяйятин о йаны, аспирант йатагханасынын бярисиндя "Бянювшя" рестораныдыр. "Мерседес", "Пеъо",
"Дайво"ларда еля бунлар йашда ярэянляр, кишиляр эялирляр йейиб ичмяйя, кефя, ляззят алмаьа. Бунларын щясрят галдыьы ейш-ишрят орадаcа, кцчянин о тайындадыр.
19
Эюрясян, бунлары о дцнйанын варлыьына, бурада тапмадыгларыны о дцнйада тапаcагларына инандырмагдан саваб иш олармы?
Бир эцн енярям щяйятя. Индийядяк йовушмадыьым кюшкя баш чякярям: " -Дарыхмайын!–дейярям.–Инсан юлдцкдян сонра онун рущу йашайыр. Ясл щяйат, ябяди хошбяхтлик рущларынкыдыр. Сизи бу
дцнйадакылара нясиб оландан гат-гат эюзял йашайыш эюзляйир".
Мян рущун варлыьына эюзля эюрцнян бу алямин эерчяклийиндян артыг инанмагдайам.
Малик мцяллимдян бир сюз дя сорушаcагдым:
– Гийамят гопанда бцтцн мяхлуг айаьа галхаcаг. Бяшяр йаранандан индийядяк йер цзцндя ня
гядяр инсан олуб юлцбся, щамысы галхаcаг. Башлайаcаг сорьу-суал вя эюндяриш. Бу, трилйонларла
инсанын ямял дяфтяриня бахмаг, йохламаг, сорьуйа чякмяк, йерини айырд етмяк, даща сонра онлары Cяннятя вя Cящяннямя йолламаг... Орада хидмят. Бцтцн бу ишляри эюрмякдян ютрц ня гядяр
мямур, сорьучу, бялядчи лазымдыр. Эюндяриш мянтягясиндя бунcа ямякдаш вармыдыр? Онлар бу
ишин ющдясиндян эяля биляcяклярми?
Даща сонра бир шейи дя юйрянмялийдим: Cяннят-cящянням мямурлары орада, Гийамят эцнцнц
эюзлямякдядирляр. Биз эедяняcян онлар ораны уруламаз, сцнэ елямязляр?
Балаш мцяллимин юлцмцндян сонра йолдашлар айларла бири-бирини эюрмцрляр. Асиф щеч эюрцнмцр. Истиганлы, баcарыглы оьланды. Мцщяндисдир. Он ил йатыб эялди, сехи варды. Инди "сеховшикляр" cямиййятин
апарыcысы, сайылан зцмрядир. Ики кяря инфаркт кечириб. Яйниндя "адидас"–идман эейими, айагларында
кроссовка. Эюрцшцрцк.
– Эюрцнмцрсян?–гыврагды, гамчы тяки, гайышбалдыр, чевик.
– Ики айды йохдум.
– Щарада идин?
– Тцркийядя.
– Хейир ола?
– Цчцнcц инфарктдан сонра Алман-Тцркийя кордиолоъи клиникасында операсийа елядиляр.
Эюдякчясинин йахасыны йухарыдан аралайыр. Синясиндя бир гырмызы чяртик-cызыг сечилир.
– Щяр шейи юзцм эюрцрдцм, екранда бахырдым. Дамарын бир йериндян ган кечмирди, тыханмышды.
Айаьымын дамарындан кясиб, цряйимя cаладылар. Беш саат чякди операсийа. Беш саат цряк бядяндян айрылды. Цч эцндян сонра дедиляр. Истяйирсян, гач, теннис ойна!–юзц бахыр синясиня:– Тикиш
гоймурлар. Йапышдырырлар операсийа йерини,–синясиндя йапышган изи галмышды.
Щямишя машыны олуб, инди дя вар: "Ъигули"дир, сахланыб орада, гараъларын габаьында.
– Дцнян бцтцн эеcяни дишимин аьрысындан йата билмямишям. Алт-цст бцтцн дишляри гызылдыр.
– Тцркийядя дишлярини дя дцзялтдиряйдин. Орада дабанкеш тяки дамаь гоймурлар, няфяс дя ала билмирсян.
– Чох баща иди, эцcцм чатмазды.
Цряк операсийасына хейли хярcи эетмишди: гырх мин доллар. Дустаглыгда евиндяки тяки йашайыб, истядийини йейиб ичиб. Орада кешикчиляр башына доланырмыш. Йеня олар бунун пулу, эюрцнцр азалыб.
Юзляри бурада олмайанда оьрулар эялиб, евини бцсбцтцн йаьмалайыблар. Щям дя лотулар бцтцн эеcяни мянзилдя галыб, истядикляри тяки, архайынcа давранмыш, йейиб-ичибляр. Еля бил юзcя мянзиллярини
кючцрцрмцшляр. Гоншулардан кимся дуйуг дцшмяйиб...
20
– Шей-мей щеч. Апарыблар апарсынлар. Амма билирсян, ня габлар, кубоклар, вазларым варды, онлары
апарыблар.
Дцнйанын щяр цзцнц эюрцб. Бу шящярин адамларыны ким кимдир, ким киминлядир, ким ня газанды,–
щамысыны диб-дящнядян билир, еля бил щяр биринин дя досйосуну юзц йазыб.
– Миллят аcындан кюпцк гусур. Гой, щавалар сойусун, гыш эялсин; инди памидорла, картофла доланырлар, о да совулсун, эюряк ящали ня йейяcяк.
Асиф юз цряйини эюрцб...
Дашбашындакы ясэяр– ушаглары Хяляфлидя тойа апармышдылар. Орада ермянинин тут араьындан мющкям ичиб, гайыдыблар поста. Щяряси бир йанда леш олуб йатырлар. Ермяниляр эялир. Щамысынын–ийирми
няфяр, башыны кясмиш: нечясинин цряйини чыхарыб гоймушдулар овcуна...
Айхан онун сющбятиня гулаг асыр, гошулмур.
О, биринcи гат, биротаглы мянзилин габаьында, щяйяти дцзялтди. Тор щасара алды, гяшянэ дя бир гушхана тикди, баcасы, ичиндя ряфляри, гяфясляр, Айхан кечмишдя гушбазлыг еляйиб, достлары она бир нечя
гуш баьышладылар, Нардарандан, Мярдякандан. Онун да бизнес ишляриндя сяриштяси вар. Цстдя йашайан тягацдчцнцндц щяйятин о парчасы. Юзц дя КГБ-дя ишлямишди, йягин инди дя ялагяси вардыр.
О, иcазя вермирди сифтя щяйяти дцзялтмяйя. Горхурду бир вахт Балаш мцяллимин масасы башына йыьышанлар инди бурада лювбяр салар, нярд шаггылтысындан бцтцн динcлийи позуларды. Язялcя разылыг вермяди, сонра Айханын атасы–онлар цчцнcц гатда йашайырды–ону, щяр икиси мцщарибя ветераныды, йола
эятирди вя бу бир парча торпаг олду йенидян гушбазлыьа башламыш Айханын яйлянcя эушяси.
Москвадан, "Мир" стансийасындан беля эязиб, доланыб, иш эюрцб, алыб-вериб.
Гушхана сащманлы, эюзялдир, сялигя иля тикибляр.
– Ораны иcаряйя веря билярсян,–она саташырам.
– Ясябляри сакитляшдирир. Билирсиниз, учурлар, эюйцн дяринлийиндя саатларла галырлар... Дцнян гушун биринин, бойну улдузлунун эюйдя цряйи партлады, таппылты иля дцшдц йеря.
Асиф "ЛМ" сигарети чыхарыр. Чахмаьы чякир.
– Щякимляр сигарет чякмяйя иcазя верирляр?–сорушурам.
– Щя!–веcиня алмыр.–Чяк, ич, ня истяйирсян еля!
Сорушмаг истяйирям ондан: Беш саат сянин цряйини чыхарыб, гырагда сахлайыблар. Онда, цряк явязиня cищазла йашадыгда Сян ня дуймусан?
***
Йасамал базарынын габаьында, кцчялярдя нечя йердя гарпыз тыьланыб. Йцк машынлары, гошгуларла
эятирир, машынын архасыны ачыр, сатмаьа башлайырлар. От-яляф йыьдыглары гарпыз тыьынын цстдя ган тяки
гыпгырмызы бир шагга гойублар. Гядим гарпызлар ширин олурду, набат тяки, харланмыш. Индикиляр дя гырмызы олур, амма ширинлийи аздыр.
Габагдан бир оьлан эялир. Голуну говзайыб, ялинин ортасында бир гарпыз эятирир. Гарпызын синясиндя
бычаг изи сезилир. Нишанлайыб алыб. Нишанлайыб, ичинин гырмызы олдуьуну биляндян сонра алмаьа ня
21
вар. Оьул одур нишанлатмадан алсын, эятириб кясяндя гыпгырмызы чыха. Эялиб кечир, гарпызын ичиндянся, ону тякялли башы цзяриня галдырыб апармаьы иля юйцнцр.
Йохсуллар базарлыьа ахшам чыхырлар. Ишдян дюняндя, онда уcуз олур. Щава гаралана маcал кимин
няйи вар, сатыб совуб эетмяк истяйир, узагдан, кянддян эялян вар. Ахшама доьру гиймятляр дцшцр.
Варлылар сящяр, ертядянcя алмалыны алырлар: мейвянин, ятин сифтясини, ялдяймямиш. Юзляри базара эялмяз. Сцрцcцнц, буйругчуну эюндярирляр, неcя лазымса алыб эятирир, "хозейн"ин евиня чатдырыр.
Мцяллимя яксярян ахшам, базар совулана эедир. Помидор, бадымcан, картоф, мер-мейвя алыр. Сящяр гойун ятини мин ики йцздян енмирляр (чашдырыр: он мин–бир "ширван" ики мин демялидир). Ахшам
сяккиз миня алыр.
– "Ширван"ын башыны, кясирсян cаны йохдур. Щямин ятдир.–дейир.–Интящасы сящяря сахламайыб, ахшам верирляр эедир. Мейвя будур, бир топа бадымcаны гойуб габаьына, дейир цч килодан артыгдыр, ики
килонун гиймятиня алырсан.
Мяктяб чантасы бир йана, базар торбасы мятбяхя. Ачыр, бир-бир чыхарыр, сащманлайыр. Бцтцн эцнц
сечибляр, алыблар, артыг-уртуг бизя галыб.
Пулсузлуг асудяликди, пулун оланда ону неcя хярcлямяк яндишясиндя галырсан. Мцяллимя бу эцн
ялиня эялдими, икиcя эцня ахырына чыхыр.
Яйляшмишик цз-цзя. Онун гаршысында синиф ъурналы, ушагларын "досйо"суну йазыр. Йазыр: ады, атасынын
ады, ишлядийи йер... Аз галыб гуртара.
Бирдян еля бил сярсям йухудан айылырсан. Она ачыгcа дейирям:
– Биз бири-биримизин няйийик?
– Сян доьрудан беля дцшцнцрсян?
– Ня гядяр ушаглар сянинлядир, ня гядяр ки, эетмяйибляр, онлардыр бизи баьлайан. Еля ки, щяр кяс
юзцня аиля гурур, айрылыр, бизи дя бири-биримиздян аралайыр... йадлашдырыр.
Телевизору гошурам, саат сяккиздир. Екранда яйниндя аь-эюй нахышлы ъакет, тутгун бир гадын, бир
дя башында чанаьа охшайан, чятири кясилмиш шлйапа папаглыьы, сач-бирчяйи чалламыш арыьаз киши.
Алаторан екранда бу икиси. Cаван, шух гыз сяси ешидилир: "Ахшамыныз хейир!"
Бизим щансымыз габагcа эедяcяйик? Мян эедясийям. Беля олса, йахшыдыр. Дяфн ишляри, гонаг-гараны йола салмаг, хейрат. О, бунларын ющдясиндян эяляр. О вя гардашлары. Хярc чякилмялидир, бу да
дцшяр онларын ющдясиня. Йекяcя бир завалдыр юлц. Бцтцн бунлардан гуртулум дейя, истяйирям ондан габаг мян эедим. Мяним йасыма чох адам эяляр, ел-оба, гачгын cамаатымыз. Кюмяк елийярляр. Онун гардашларынын имканы вар.
Бирдян о, габаьа дцшдц? Мяня аьыр олар. Нейлярям? Щяр саат эялиб эедян, cцмяахшамлары, гябир цстц... Аьламалыйаммы? Арвадлары юлян кишилярин аьламаьы гябащят сайылырмы? Ким цчцн аьлайырсан, ахы? Бу сянин баcын дейил, анан дейил. Нийя аьлайырсан? Йад, юэей бир кимсядян ютрц. Гырх ил
бирэя олмусунуз, аcы да олуб, ширин дя. Бир йастыьа баш гоймусунуз. Бу цнсиййят сизи ня гядяр
йахынлашдырса да, доьмалашдырмайыб. Сизи доьмалашдыран тюрятдийиниз доьмаларды. Инди онлар йохдур.
22
О, ЙОХДУР! О... Сизинля галаcаг, бирэя йашайаcагдыныз. Ону евляндиряcякдиниз, щям дя гощумлардан. Бу евя эяляcякди эялин. Онлардан нявяляриниз олаcагды. Онда щеч вахт аьлыныза эялмязди. Сиз–икиниз бири-биринизя йадсыныз. Евинизин ичиндяcя йаранмыш йени, доьма бир аиля сизи дя дирчялдяcяк, фярящляниб йашайаcагдыныз. О, ЙОХДУР.
Шящидляр тякcя бир инсан кими юлмцр. Щяр бири юзцйля бир аиля апарыр.
Мян эетмялийям. Сюз вермишям. Мяни оьлум эюзляйир.
***
– Ата, мян эедирям. Эяляcяксян дя?
– Эяляcям. Данышдыьымыз тяки. Бешинcи эцн чыхаcам.
Саат алты, йеддийя ишляйирди. Орада, юз отагларында ана иля йатмышды. Сящяр йахшы ачылмамышды, алаторанды. Мяним гапымы аралады; уcабой, эюйчяк,аьбяниз оьлан. Башында боз ясэяр папаьы, яйниндя шинел, йалныз башыны ичяри узатды. Ачыг-бяйаз эюзляриндя бир дальынлыг, риcа иля сорушду мяндян.
Чыхыш гапысы ачылды, эетди. Мян йатагда галдым.
Щорадиз сямтдя, Араз гыраьында бир ясир тутмушду бизимкиляр ермянилярдян. Русду миллиййятcя,
кяшфиййатчы забитди. Телевизийада эюстярдиляр, данышды: Нишанчы гызлар Балтикадан эятирилмишди, эуйа.
Деди: "Онларын–"белыйе лифтчики", эцлляси йайынмыр. "Один выстрел один труп!". Дедим, Мящяммяд, ешидирсян? О да мянимля отуруб, телевизийада кяшфиййатчы забитин сюйлядиклярини динляйирди. Динмяди.
Юзц эетди щярби комиссарлыьа, бир нечя дяфя. Эащ сянядлярини тапмадылар, эащ дедиляр щяля чаьырыш
битмяйиб. Эет, ики эцндян сонра эялярсян. Сойугламышды, гыздырмасы варды. 39 дяряcя гыздырманын
ичиндя эедирди комиссарлыьа. Анасы щей башына дюйцр: "Ахы, она мян цч эцн, беш эцн дя бцллетен
ала билярдим. Гыздырманын ичиндя эетмишди о харабайа".
Йеня хябярсиз эедир. Орадан, щярби комиссарлыгданcа апармышдылар. Пиркцшэцля. Эеcя эялмядийиндян ертяси гардашы, мцяллимя–анасы онун ардынcа Пиркцшэцля эетдиляр. Ахшам гайытдылар. Ону
да эятирмишдиляр. Анасы сюйляди: "Харабадыр ора, йийясизликдир!". Юзц сюйляди: "Бир газан гойурлар,
йетян габыны, касасыны басыр ичиня. Йорьан-дюшяк, йатаглар ит эцнцндя".
Мцдафия Назирлийиндя бир йерлим ишляйирди, шюбя мцдирийди. Онунла данышдым, сюз верди ки, кюмяк
эюстяряр: щеч олмазса, йахшы бир щиссяйя эюндярярляр. О, назир мцавинини эюзляйирди. Назир мцавини cябщяйя йолланмышды, эялиб чыхмырды.
О эеcя галды, ертяси Мцдафия Назирлийинин габаьында йерли танышымла эюрцшдцк. Ону машына эютцрдцм вя эялдик Йасамала, бизя. Мящяммяд эюзляйирди. Блокдан чыхыб машына йахынлашды. Шинели
голтуьунда, папаг башында. Ону еля бир щярби щиссяйя салсынлар, ики-цч ай тялим кечсин. Сонра щарайа истяйир апарсынлар. Ахы о, юмрцндя ялиня силащ алмамыш, дюйцш тялими кечмямишди. Доьрудур,
ики ил ордуда хидмят етмишди: яввялcя Литвада, сонра Горки–Ниъни Новгородда. Иншаат баталйонунда.
Йерлим-полковник блокдан чыхыб яйляшдийимиз машына доьру эялян ясэяри эюряндя, мян танышлыг
вердим. О, астаданcа диллянди: "Машаллащ!" Бой-бухунлу, йарашыглы оьлана щайыфы эялди.
23
Сяксян километрлик аcы-аcынаcаглы йолу баша вуруб, вираня бир йурда охшайан Пиркцшэцля, сыныгсалхаг щярби казармалара йетишдик. Полковник эетди, арасын, эюрсцн бир таныш тапаcагмы. Мящяммяд мяндян иcазя истяди, о да ичяри кечсин. Дцнян таныш олдуьу ушаглары эюрмяк истяйирди. Полковник яли ятяйиндян узун гайытды. Кимсяни тапа билмямиш, дцзялмямишди. Мящяммяд дя эялди.
– Ата! Онда мян эедим.
– Эет,–дедим.
Шинелини габагда, сцрцcцнцн йанына гоймушду. Яйилиб эютцряндя, башы машынын цстцня тохунду,
папаьы дцшдц отураcаьа. Яйилиб эютцрдц, "ушанка" башына балаcа иди. Эетди. Шинели бцкцлц голтуьунда, папаьы эюзцнцн цстцня енмиш, гулаc аддымларла дямир дарвазадан кечди вя архайа бахмадан йох олду...
Ону отаьын гапысында эюрцрям. Голлу-гамятли, ясэяр эейиминдя, шинелсиз, бахыр мяня. Чящрайы-сифят, гашы-эюзц йериндя, cод-гыврым гара сачы, бойнуну азаcыг йана яймиш, эюйячалан эюзляри орадан, кандардан дикилиб мяня. Ня сорушур, ня дейир? Бу, одурму? Мян буну билмяк истяйирям:
ОДУРМУ?
Эиришдя эюрцнян, отагда эязинян, щавада сезилян ОДУР... Йохса МЯНИМ ЙАДДАШЫМ cанланыр.
Хатирямидир бу? Бах, буну айырд етмяк, айдынлашдырмагдыр мяним цмдя истяйим! Эюзя эюрцнян
одур, йохса, мяним эцн-эцндян солан хатирям? Онун юзц–РУЩ-му, йохса, мяним истяйимдян,
нисэилдян доьуланмы?
Бу дцнйада юмцр бойу гаршылашдыьым суаллар ичиндя ян башлыcасы будур. Инди тякcя юзцмцн дейил,
бцтцн инсанлыьын арадыьы, бцтцн бяшяри чырпындыран будур: Рущлар йашайырмы?
Мцяллимя синиф ъурналыны гуртарыб, бир галаг дяфтяр эятирмишди, йохлайыр. Щушу йалныз варагларда дейил.
Дейясян, о да щейрятлянир... Икимиз бурда, бир отагда яйляшмишик, кимик? Бир-биримизин няйийик?
Ейняк ялиндян дцшцб сыныр, эцнлярля щейифсилянирсян. Бяс, cанлы бир инсан, бир эюзял оьлан йох олур.
Бирйоллуг эедир. Отаглар бош, о пиллякана щеч вахт онун айаьы дяймяйяcяк, о гапыда, эцндя йцз
кяря ону эюрдцйцм тахта гапыда о, cанлы щалда эюрцнмяйяcяк.
Кющня кцрсцляр, щярдян онун узаныб динcялдийи мяним тахтапушлу тахтым, тез-тез баш вурдуьу,
газанларын гапаьыны эютцрцб йемяк арадыьы мятбях... Мящялля, бцтцн дцнйа онунла варды, онунла
бизя доьма, cанлыйды. О, йохдур. Бу абадлыгда, отуз илдян артыг йашадыьымыз цч отагда пянcяря
пярдяляриндя онун щянири галыб... Эцнц-эцндян, юзц орада торпаьын алтында совулдугcа, изляри дя
бурада позулур, силинир.
Анасы йаслара эедир. Гачгын-кючкцн, гощум-яграбадан юлян чох олур. Эедир, аьлайанлара гошулур, бизимкини дя аьы гошуб аьлайырлар. "Шящид балам!" Бу да аьы дейир, инляйир.
Мяним цзцмя бахыр, мян она бахырам. Щяр икимизя айдындыр: Ону аныр, ичин-ичин аьлайырыг. Бизи тяк
гойуб эетди. Бизи эялинсиз, нявясиз гойуб эетди. Бу мянзилин йийяси онлар олаcагды. Мяни щцндцр,
гяшянэ чийинляриндя апараcагды; узун бойну табутун алтындан гыраьа чыхаcаг, эцcлц яли иля йапышаcагды мяндян-мярщум атанын табутундан.
Щярдян cанбаза чыхыр, карате, кинг-бокс башлайырды. Йумруьуну дивара чырпырды.
24
"Мящяммяд, дивар даьылды ахы!" Цстцмя cумур, узун-гулаc голлары иля мяни гуcуб, баьрына басырды.
"Габырьаларымы гырдын!". Эцлцрдц, аьзы ачылыр, янэляриня чякилир, алт-цст дишляри тямиз чынгыл тяки чарпанаг, саф, итийди. Мящлянин йарашыьы, щамынын севимлиси.
Йохдур!
Бяс, отаьын шцшяли гапысындан эюрцнян кимдир? Ясэяр эейимини сойунмайыб, башы ачыг, алны ики
йандан азаcыг ачылыб, cод сачы гыса вурулуб. Бяйаз эюзляриля бахыр. Эюрцрям, илащи! Юзц, онун
юзц!
Ону Пиркцшэцлдя гойуб эяляндя тапшырмышдым: "Ахшам иcазя ал, эял евя. Эялмясян, биляcяйик ки,
щараса апарыблар". О эеcя эялмяди. Мцяллимянин гачгын баcысыэилдя мяcлисдя идик. Оьлу гыз гачырмышды. Юзляри, баcыушаглары, гардашы оьланларыйды. Щамысы Мящяммядля марагланырды. Бурадаcа бир
йыьын cаван яйляшиб, йейиб ичир, щалланырды. Щеч бири эетмямиш, чаьырышдан йайынмыш, cанларыны гуртармышдылар. Cябщядя дюйцшляр эедирди, инди бунлар бурада яйляшмямялийдиляр.
Бунун цстцндя дя мцбащисямиз олду. "Эенофонд" сющбяти дцшдц. Беля чыхды ки, галанлар, тялябяликля йайынанлар "эенофонд"дур, эедянляр, дюйцшянлярся еля дя сахланмалы тохум дейилляр.
– Эенофонд дедикдя миллятин, инсанын ян дяйярлиси, сафы галмалы, эюзлянмяли, артырылмалыдыр. Бунунлагейрят, намус, вятянпярвярлик сифятляри оланлардан тюрянмялидир миллят. Индики вахтда ися гейряти
олан, миллятя йананлар дюйцшдя, cябщядя, сянэярлярдядир!–дедим мян.
Бир cаван кцрякян дя гызышды, дцшдц салатдан, хюрякдян аcэюзлцкля тяпишдирян бу гануни фярарилярин цстцня:
– Ясл эенофонд онлардыр. Дцшмян габаьында дайананлар, дюйцшянляр.
Сцфрядя беляcя кясэин мцбащисямиз дцшдцйц йердя, пярт щалда галхыб, евя эялдик.
Эеcя саат икидя гапынын зянэи чалынды. Анасы галхыб, яввялcя эюзcцкдян бахды вя дярщал гапыны
ачды. О иди. Бирcя эцндя сыныхмыш, гярибсямишди. Деди, онлары Эорана апарыблар. Иcазя алыб дюрд
йолдаш эялибляр. Юзц дя, казармалардан дямир йол стансийасына бир систерн машынын цстцндя. Гарды, шахта иди, йолдашларындан икиси систернин цстя, бири айаггойдуда ийирми километрдян артыг йол эялибляр. Дцшяндя эюрцбляр айаггойдудакы оьланын гычларыны дон кейидиб...
Анасы бурахмаг истямирди. Мян дя исрар етдим: "Цч эцндян сонра сянин анадан олан эцнцндцр.
Гал, о эцнц бурада, евимиздя кечиряк, эедярсян".
Разылашмады. Ертяси ахшам анасына тапшырды: "Сящяр саат алтыда мяни мцтляг ойат. Эетмялийям.
Йолдашларым ваьзалда эюзляйяcяк".
Ня иллащ елядик, галмады. Эетмяздян ахшам, ясэяр кюйняйинин дюш cибиндян бир бцкмя чыхармышды. Ону ачмыш, анасына эюстярмишди.
– Бу нядир?
– Щяр биримизя чарпайы вермишдиляр. Узандым, бир гядяр динcялим. Эюрдцм белими ня ися дешир.
Галхыб ахтардым. Бу имиш!–автомат эцлляси.
– Ат эетсин ону!–ана црпянмишди.
– Бу, мяним талейимдир!–демиш вя эцлляни йенидян бцкцб гоймушду цряк цстя, cибиня.
25
Обашдан галхды, анасы ойатды. Башыны мяним отаьыма салыб: "Ата! Мян эетдим. Эяляcяксян дя!"
Щямин сон сюзлярини дейиб, гапыдан чыхмышды.
Мян башга сямт эюзляйирдим. Эоран йад йерди. Щеч олмаса, юз йеримиз–Гарабаь олса иди, мящрям, таныш адамлар варды.
Аллащдан олан тяки щямин эеcя халаоьлум зянэ чалды. Бейляганда прокурор мцавинийди. Она щадисяни дедим. "Ща вахт истяйирсян эедяк!"–деди. Икинcи эцндц, мян йубатдым. Бешинcи эцня разылашдыг. Деди, сяни Бейляганда эюзляйирям.
Бешинcи эцн, февралын 11-дя Бакыдан сярнишин автобусу иля чыхдым. Бейляган cябщя бюлэясиня йахынды. Инди ора о сямтдя бизим ялимиздя галан сон район мяркязийди.
Халаоьлум мяни балаcа иш отаьында эюзляйирди. Евя эялдик. Бейляган ящалисиндян дя гачан, кючян олмушду. Бунлар галмышдылар. Оьланларындан бири командир эяздирирди, о бирини щараса йолламышдылар.
Халам эялини хюряк щазырлады. Котлет эятирди. Эетмядийи, гачмадыглары иля юйцнцрдц. Бунларын лап
йахынлыьында, гоншу евлярдя град, кристал партламыш, атяшя дцшмцшдцляр, амма гачмамышдылар.
Халаоьлум йемяди, ичмяди. Деди, тярэитмишям. Эцман, дцнян щардаса мющкям вурмушду, тярэитдийи дя дедийи тяки, бир ил йох, бир эцндц.
Гышды, сойугду, отагларда ишыгла соба йандырмышдылар. Йанкы отагда ики йорьанла йатдым...
Ертяси еркян онун эюй "Ъигули"синдя тярпяндик.
Щава корланмышды, гар башламышды. Йолда йадыма дцшдц. Мящяммядя щеч ня эютцрмямишям, ев
хюряйи апармырдым. Эялиня ахшам дедим, бяс, еляcя бу котлетдян гойарсан, апарарам она. Машында халаоьлумдан сорушдум. Деди, эюрцнцр унудуб, щяля десян цряйиндя арвадыны сюйдц дя.
Щава гарышды, гар артырды. Йолун алт-цст памбыг тарлаларыйды, мящсул йыьылмышды, чюр-чюпц гаралан
колларда тяк-тцк дишляр аьарырды. Гар дюшяйирди, силэяcляр ишя дцшмцшдц. Йолун щяр ики йанынcа мящсул дашыйан йцк машынларындан памбыг сяпилмишди, аь cыьырлар тяки йол бойу узанырды. Гар йаьыр, аь
гар аь памбыг cыьырыны юртцрдц.
Cябщяйя, щярби дурума о мяндян артыг бялядди вя эюрцнцр, ушаьын талейи онун аьлына аьыр эцманлар эятирирди. Силэяcляр ишляйир, эюрцш шцшясини бцрцйян човьуну силиб, тямизлямяйя эцcц чатмырды.
Машыны Эоран прокурорлуьуна сцрдц. Буранын прокурору иля таныш, тялябя йолдашы идиляр. Тахта пилляканла икинcи гата галхды, яркля онун гапысына йюнялди. Ичяридя ики cаван мцстянтигди, прокурор щараса йолланмышды. Онун гарасынcа сюйдц. Бу cаванларла да бир аз сющбятдян сонра йубанмайыб,
орадан чыхдыг. Бу дяфя машыны Эоран щярби комиссарлыьына сцрдц. Комиссар щярбичидян артыг сивил,
ганаcаглы адамды. Бизи дя хош гаршылады вя динлядикдян сонра деди:
– Онлары Мурова апарыблар. Ики эцн габаг Эорандан Мурова ийирми баталйон эедиб.
Телефону эютцрдц, щярби щисся иля ялагяляри варды, сорушду вя бир дя билдирди:
– Онларын щамысыны апарыблар!–бизи цзцгара гайтармасын дейя сюйляди:
26
– Эялин! Мян сизя бялядчи дя гошарам. Яэяр галмыш олса, мян ону еляcя бу эцн комиссарлыгда
ишя эютцрцрям.
Цз-башы чал бир капитан гошду бизя, юзц дя ейвана чыхыб, эялиб кешикчи дайанмыш щяйятдян бизи
йола салды.
Архада динмяз-сюйлямяз щярби ямякдаш, габагда икимиз йола дцшдцк. Эорана, щярби щиссяйя.
Хейли йолмуш, cябщяйя эюндярилмяздян бу йолу о, систерн машынын цстцндя, сойугда, кцлякдя
эялмишди.
Гар чырпырды, машын кяля-кютцрлярдя атылыб дцшцрдц, асфалтдан торпаг йола чыхмышдыг. Чюл-бийабан
човьуна бцрцнмцшдц. Бялядчи олмаса, бялкя, щеч юзцмцз эедиб чыха билмяздик. Гыш шуму апарылмыш торпаьын цзц аьарыр, юртцлцр, уc-гулаьы гаралырды. Човьун эцcлянир, машынын ичяриси дя сойуйурду.
Йохушда, казарманын эиришиндя машыны сахлады. Дцшдцк, кечдик щяйятя. Биргат, узун ясэяр казармалары, йатагларды. Ешикдян, сал шцшялярдян ичяриси сезилян биналарда кимся эюзя дяймирди. Ляля
кючмцш, йурду галмышды. Халаоьлу бялядчийля эетди. Мяни апармадылар...
Эиришя йахын, ики-цч даш пилляли евин габаьында дайанмышдым. Гар дюшяйир, чырпырды. Бу човьунда,
гийамятдя бяс, Муровун башындакылар ня щалда идиляр, неcя эетмишдиляр, галхмышдылар о йохушлары.
Ики эцн габагдамы буралар беля гийаматды?
Чюнцб, архамдакы евя бахдым. Гапысы ачыгды, ичяридя масалар, кятилляр дцзцлмцшдц. Пярдясиз шцшяляри дя човьун бцрцмякдя иди.
Бурада онун бир танышы варды, тяcщизат хидмятиндя ишляйирди. Ону сорагламаг истядим. Ичяридян, йемякхана олан евдян бир узун–щоггар cаван чыхды, кандарда дайанды. Ичяри эюрцнцр, истийди, йахасы ачыгды, алтдан зол-зол десант кюйняйи эюйярирди.
– Сындырырлар, даьыдырлар. Йедиклярини йейир, йемядиклярини корлайырлар.–О, йемякхана мцдирийди. Эетмиш, инди Аллащ билир щансынын башына ня эялмиш ясэярлярин гарасынcа эилейлянирди. Ялляри cибиндя,
ядябсиз йемякхана мцдири, бош галмыш дамын йийяси неcя гыйыр, дили варырды.
Ондан сорушдум. Мящяммядин бурадакы танышыны, билди. Адам эюндярди, ону тапыб эятирди.
– Апардылар щамысыны. О да эетди.
– Ахы, мян она демишдим эяляcям.
– Юзц дя дейирди атам эялмялиди.
– Эюзляйя билмязди? Еля бир имкан йохду?
– Варды, гала билярди. Галмады.
– Бу да, бялядчимиз дя, комиссарын юзц дя еля бил ня ися билир, демирдиляр.
Cябщядян, юлцм-итимдян тюрянян ниэаранлыгдымы, йохса?..
Казармада галан бир о иди, бир дя бу йемякхана сичовулу.
Гярарэащ сямтдян халаоьлу эюрцндц. Гар юртмцш cыьырла, йеря баха-баха эялирди. Айагларыны еля
гойур, еля бил, бирcя аддым йана атса, хата чыхаcагды.
27
Бу йандан, баш йолла казармалардан цзбяри бир "УАЗ" эялирди. Габаг шцшяни гар бцрцмцшдц.
Брезент юртцклц машын бир аз галмыш дайанды. Орадан, силэяcлярин азаcыг ачдыьы сырсыра ичиндян,
сцрцcц йанында бир лалыь, гыпгырмызы ири сифят сезилди; йцксяк рцтбяли забитя охшады. Ичмиш, йа бярк
щирслянмишди. Бир лейтенант дцшцб эялди, бизимля марагланды. "УАЗ"-дакы лалыь Эоран эюндяриш
мянтягясинин ряиси имиш, русду. Бизим–сивил адамларын казарма ичиндя эюрцнмяйиндян аcыгланыбмыш.
Халаоьлу эюзцнц гар юртян торпагдан айырмадан сюйляди:
– Бахдым сийащыйа. Эедянлярин ичиндядир. Икинcи баталйон, цчцнcц рота...
Минлярля ясэярин тялим-эюндяриш мянтягяси–Эоран казармаларыны тярк етдик. "Эоран"! Кечмишдян
мяним бу аддан хошум эялмирди.
"Сиз дирини юлцлярин ичиндя ахтарырсыныз".–Беля демишди мяляк, Исанын мейидиня балзам йахмаьа
эялмиш Марийа Магдалинайа.
О эцн ФЕВРАЛЫН ОН ИКИСИ иди. Онун анадан олдуьу эцн. Ушаг юз доьум эцнцнц Муровун гарлы зирвясиндя, сянэярдя, ясэяр йолдашларыйла кечирирди, йохса?
Бялядчини комиссарлыьа чатдырдыгдан сонра халаоьлу мяни Эянcяйя эятирди. Бурада–Алтай варды–
мяним гырх иллик достум.
Цнваны унутмушдум. Бир-ики кяря эялмишсям дя, йадымда галмамышды. "Ъигули" Эянcянин баш кцчясиндя чох доланды, ики-цч кяря эедиб гайытды. Ахыры бешмяртябянин щяйятиня эирдик. Щяйят гарды,
машыны мян эюстярдийим алт гат, сонрадан гурулмуш шцшябяндин гяншяриндя сахлады. Дцшдц. Эцман етдим, мянимля евя эиряcяк:
– Йох!–деди.–Эедяcям!
– Гапыдан гайытма. Эял, щеч олмаса онунла эюрцш, эет!
– Йох. Эедяcям!–дейиб дирянди.
– Бялкя, эюрцшцн вар?–ганыгара олсаг да, она саташдым. Мяни щяйятдя гойуб, машыны ишя салды,
чыхыб эетди.
Алтай мцяллимля сющбят, Алмаз баcынын биширдийи яла хюрякляр, ачдыьы тямиз сцфря... О, дадлы хюряк
биширянди, ня йедийими билмирдим. Онун йерини эюрцрдцм: бурадаcа, Алтай ямисиэилдя мянимля отуруб сцфрядя, арамла йейирди. Йахшы хюряк оланда cанайатан, гызьын иштащла йемяйи варды онун.
Эеcя айрыcа отагда йатдым. Ертядян нащар еляйиб, онун кичик оьлуйла чыхдыг. Алтайын "ГАЗ" машыны варды, чохдан алмышды, сялигяли сахлайырдылар, кичик оьлу сцрцрдц.
Эялдик Эянcя Иcра Щакимиййятиня. Эеcядян мяслящятляшмишдик. Мяним йолум бу иди: Эянcя Иcра
Щакимиййятиня баш чяким вя орадан бир няглиййатла, бялкя, иcра щакимиййяти ишчиляринин бири иля Мурова галхым. Онун щиссясини билирдим. Щарада олдуьуну юйряниб, орайа эедяcякдим.
Эянcя cябщя бюлэясиня йахынды. Муров сянэярляриндян, Юмяр, Короьлу зирвяляриндян ракетля бураны вура билярдиляр. Бир ара ящали даща артыг тялаш кечирмишди: ермяниляр Эянcяни чохдан юзляринки
санырдылар. Азярбайcанын гядим пайтахты щцcума мяруз гала билярди.
28
Шящярин арасында адам сейрякди. Гар йаьырды, аcы сойугду. Эянcядя ян ири бина олан иcра щакимиййятинин сыра сцтцнлу даш ейванында, эениш пиллялярдя беш-цч киши долашырды. Щамысы гашгабаглы,
гайьылыйды.
Иcра щакимиййяти сядри Елсевяр cябщя бюлэясиндя иди. Мцавини уcабой оьлан кечмишдя артист олмушду.
Демя, Кялбяcяря бизимкилярин щцcуму башлайыбмыш. Мцавин севинcякди. Беля сюйлядиляр ки, бизимкиляр Кялбяcяря чатмагда, алмагдадырлар. Шящяря Азярбайcан Республикасынын байраьы санcылаcагды. Бу, Тцркийядя сяфярдя олан, орадан эцнц бу эцн гайыдасы республика президенти Щейдяр
Ялийев цчцн явязсиз бир ярмаьан олаcагды. Иcра щакимиййятинин дящлизляриндя, щяндявярдя гялябя
рущу дуйулмагда, эюзляйирдиляр о шад хябяри.
Мян дя инанмагдайдым: Бялкя, инди Мящяммяд Кялбяcярин ортасында, автоматы чийниндя илк дяфя
эюрдцйц даьлар шящярини галиб дюйцшчц кими эязир; ня цшцйцр, ня дарыхыр.
Щяр эцн Эянcядян Мурова мцяссися башчылары, башга ряисляр эедирди. Онларын бириля данышдылар. О,
мяни апармаьы бойнуна эютцрдц.
Сящяр саат он оларды. Чыхдыг Иcра Щакимиййятинин габаьына. Эюзлямякдя олдуг. Щяр йан, шящярин
кцчяляри аьаппаг гара бцрцнмцшдц. Сярдар баьынын шамлары бямбяйаз гарла йцклянмишди, аьаcларын гол-ганады бузламагда иди. Сярт сойугду, айагларым цшцйцр, кейийирди. Cорабларым назикди.
Бу щалда, даьа галханда дона билярдим. Ясл шахта ирялидя иди. Ким билир мяним сяфярим щарада, ня
вахт гуртараcагды. Елдара дедим:
– Эет, эюр евдя атанын галын, йун cорабы варса, эятир мяня.
Эетди.
Иcра Щакимиййяти башчысынын кюмякчисини гошмушдулар мяня, Мурова эедяси трест ряисини эюзляйирдик. Эялиб чыхмырды. Арада бир цмуми шюбяйя эетдик. Бакы иля данышмаг истяйирдим телефонла. Шюбя
мцдири фаьыр, сакит адамды. Деди олар, данышмаг, нийя олмур. Еля бурадаcа сюйляди:
– Мяним оьлум Муровда шящид олуб. Гырхы йениcя чыхыб. Юзц дя, эюзцндя иллят варды,–йяни, щярби
хидмятя йарамырды.
Кишинин cаванcа ювлады, cями гырх эцн габаг шящид олмуш, юлмцшдц. Буну о, неcя сойуг, тямкинля данышырды...
Бакыны тезcя алды. Евдя мцяллимя иди. Дярщал сорушду, мян дя эизлятмядян билдирдим: "Мящяммяди Мурова апарыблар". Вайсынды, ащ чякди, юзцнц йеди тюкдц. Билирди Муров щарададыр. Кялбяcяр ня
демякдир.
Чыхдым ешийя. Иcра щакимиййяти башчысынын мцавини бурада иди, байагкындан ганы гара. Орайа йыьышмыш беш-цч киши cябщядян сораг верир, бир нечяси дейирди алмышыг Кялбяcяри. Кялбяcяря байраьымыз санcылыб.
Дивар дибиндя бир няфяр дайанмышды, милис палтарында, йахына эялди вя деди:
– Ня алмышыг, ня эирмишик Кялбяcяря?! Мян бу эеcя орадан, мцщасирядян чыхмышам. Щеч алыб
елямяйибляр. Цстялик, биздя олан бир нечя кянди дя ермяниляр тутублар...
29
Онун сюйлядийиндян, юзcя щалындан айдын олду ки, бизимкиляр аьыр вязиййятя дцшцбляр. Юлян, йараланан чохдур. Эянcяйя эятирилмиш ясэяр мейидляриндян данышдылар. Бакыданды чоху, сон чаьырышла
тязяcя апарыланларды. Бинягяди... Йасамал адыны чякдиляр.
Илащи, Йасамалдан даща ким эялиб, эятирибляр Эорана, орадан Мурова апарыблар?
Сачы бцсбцтцн аьармыш cантараг бир киши дя эялди. О, йуйур, кяфянляйир, мясcиддян йола салырды
мярщум ясэярляри. Мяним щалымы эюрцб, анд-аман еляди. Еля бил ону таныйырды. Эянcяйя эятирилмиш,
индиcя йуйулуб кяфянлядийи ийирми няфярин ичиндя онун олмадыьына шящадят верирди:
– Аьлыныза еля шей эятирмяйин. Аллаща аьыр эедяр! Иншаллащ, эюрцшярсиниз!–дейиб тохдаглыг верди. Кишинин гывырcыг аь сачлары еля бил шыдырьы йаьан гар эимрийиня бцрцнмцшдц, эуйа гар кясян тяки,
онун сачы да юз рянэиня дцшцб гаралаcагды.
Елдарын шабалыды машыны эюрцндц. Эялди, дцшдц. Бир cцт галын, аь, йун cораб эятирмишди. Орадаcа
гыш cорабларыны алыб эейдим. Чякмямля бир гядяр дарлыг еляся дя, истийди, шахтадан сахларды.
Трест ряиси эялиб чыхмады. Аьлыма эялди ки, бялкя, орадан–cябщядян алынмыш уьурсуз сораг ряиси
Мурова эетмякдян чякиндириб. Щяндявярдя долашан шящяр адамларынын цз-эюзцндян дя шад, хош
бир хябяр дуйулмурду.
Эюзлямяйин ады йохду. Иcра щакимиййяти башчысынын кюмякчисиля галхдыг онун отагчасына. Данышды, биз бирликдя–онунла эетмяли олдуг.
Шящярдян чыхыб "Москивч"дя Ханлар йолуна дюняндя, мян баша салдым:
– Мян Мурова эетмяк истяйирям. Оьлан орададыр. Сорушуб, йерини дцрцст юйрянярик.
Разылашды, мяни цмцдсцз гоймаг истямяди:
– Биз щяр эцн Мурова эедирик. Бу машын дялмя-дешикдир эцллядян, гялпядян. Эедярик. Тапарыг.
Ниэаран олмайын.
Щава ачыг оланда, аралыдан Кяпязин башы–яъдаща аьзы тяки йарыг, щача гайа эюрцнцр, Муров йцксякликляри сечилирди.
Щаcыкянди кечиб, Муров йолуна дцшдцк.
Йолларда ясэяр эюрцнмяйя башлады. Силащсыздылар.
Иcра щакимиййятин башчысынын кюмякчиси сюйляйирди.
– Бурдан,–Тоьана кюрпцсцнц кечиб, Кялбяcяр йолуна йюнялмишдик–Кялбяcяря сяксян километрди.
Одур, йолайрыcында йазылыб.
Сяксян километр йохуш, дик. Бу щавада...
Сцрцcц бяркя-боша дцшцб чыхмышды. Йоллара бялядди. Бу фысгырыг, гасырьада даь йолуна машын сцрмяк щяр адамын щцняри дейилди. Машын юзцнцндц, иcра кюмякчисиня беля сяфярлярдя йолдашлыг еляйирди.
Гар дюшяйир, боранлайырды. Мян илк дяфя дейил, бу йоллары эедирдим. Он ил габаг баcанаьым Тоьанада, Кцряк чайын гыраьында, Балыгчылар гясябясиндя ев тутмушду. Бизи гонаг апармышды. Бц30
тцн йайы орада кечирдик. Евя эирмирдим. Чарпайымы ачмышдым чайын йахасында, эеcя дя орада йатырдым. Кцряк чайын сядасыны динляйяряк.
Щакимиййят башчысы кюмякчиси мяни баша салмаг истяйирди: Бу щавада сян эедя билмязсян. Юзляри щеч, гаршылашдыьымыз мянзярядян ишин ня йердя олдуьуну анламышдылар.
Човьун бцрцмцш йоллар, долайлар, енишляр, мешя cыьырлары щей ясэярди. "Йол еви" сямтдян ахышыб
эялирдиляр. Кими дя мешя таласында оcаг галайыб гызынырды. Щамысы силащсыз, башсыз ясэярди. Бунлар
нийя сяпялянмишди гарда-гийамятдя чюлляря? Яйин-башлары да галын дейилди. Еля бил ялдян бурахылыб,
фялакятдян гуртулуб чатмышдылар бурайа.
Тез-тез машыны сахлайыр, дцшцр, сорушур, сораглайырдыг.
– 701-cи бригада!
– Бизим йахынлыьымызда иди. Оьлунузун шякли вармы юзцнцздя?–бялкя, бахар, таныйардылар.
Щяр дяфя гар басмыш йолда, издя бир ясэяр, бир ялийалын дюйцшчц эюрцрдцм, еля билирдим одур. О да
онларын арасындадыр. Дцшяcям индиcя, орадан, эяляcяк цстцмя. Чящрайы цзц шахтадан тай да алланмыш, ичиндя исти, гайнар цряк дюйцнцр, гыздырырды юзцнц дя, йанындакы достларыны да. Дил-аьзы донмамышды бу гочаьын. Эяля-эяля астаданcа гандыраcагды: "Мяни щарайа эюдярмисян, ата!" Мян
юйцнян ясэяр эюрмялийдим бу ися дейирди: "Маьмынчылыг!"
Дикдя, мешянин сейряк йериндя цч ясэяр дайанмышды. Дцшцб, онлара доьру эетдик. Ял-айаглары
донмушду. Муровдан пийада енмишдиляр.
– Еля бир ясэяр варды: Сиз дейян кими. Юзц ялини автоматла вурмушду. Билдиляр, бир гапаз ендириб тяпясиня, говдулар.
Буну ешидян Иcра Щакимиййяти кюмякчиси оьланы йахалады:
– Мян щяр эцн орадайам, деди–Еля щадися олса, билярдим. Нийя йалан данышырсан?! Сарсаг! Щяля
бир де эюрцм, сян юзцн кимсян? Бурада ня эязирсян?! Гачмысан, фярарисян!–итяляди ону. Оьлан
сусду.
Бир башгасы деди ки, саь голундан йараланмышды бир бакылы оьлан.
Сорушур, машындан дцшцр, минир, гар-човьунда галхырдыг Муров зирвясинин илк йохушларыны.
Няcмяддин Садыговун адыны чякирдиляр. Кялбяcяря бу щцcума о башчылыг етмишди, йохса? Кюмякчи, Иcра Щакимиййяти башчысы Елсевяри сораглайыр, ону арайырды. Эюрцнцр, габагда идиляр. Габагданса ясэярляр тюкцлцб эялир, гарлы йолларда цзц енишя ахышырдылар.
Йох, бу щал, бу мянзяря Кялбяcяри алмыш ясэярин дейилди. Командирсиз, силащсыз, ким cаныны гуртармышды, сяксян километр йохушу еня билмиш, гар-човьундан гуртулмушду–онларды.
– Сизинчцн аьыр олар. Мурова галхмаг чятиндир.–Деди кюмякчи.
– Сиз ки, эедирсиниз, эедя билирсиниз. Мяним балам орададыр. Ня олаcагса олсун, эетмялийям!
Эцллялярдян дялмя-дешик олмуш, топ мярмиляринин тясадцфян партлатмадыьы "Мовквич" боран ичиндя
ирялиляйирди. Доламалары галхыр, чян бцрцмцш дюнэялярдян кечирдик.
Мешянин арасы, гар басмыш йоллар, орманлар ясэярди, аьаппаг гар ичиндя гаралырдылар. Орасыны дцшцнцрдцм ки, эюрясян, бу даьларда ясэярляря бары аь халат эейиндириблярми? Йохса бяйаз гар цс31
тя гара палтарда онлар ашкарcа щядяфя чеврилирдиляр. "УАЗ" машынын сырсыра баьламыш юн шцшяси архасында гызаран лалыхсифят эялирди эюзцмцн габаьына. Бялкя, еля бу сатгын юзцcя щямин ийирми автобус ясэяри Кялбяcяря йола салыб, ермяниляря сораг чатдырмышды: "Эялирляр. Ийирми автобус. Нашы,
йениcя йыьылмыш чаьырышчыларды. Гырын!"
Инди бойунларына алырлар: Муровун бир нечя ялверишли йцксяклийи ермянилярин ялиндя иди. Кялбяcяря эедиш–щцcум щямин йцксякликлярдя гурулмуш щярби техника, силащла мющкямлянмиш мювгелярля цзляшмялиймиш.
"Йол еви"нин ады чох чякилирди. Йаншаьа cан атырдым. "Йол еви"ндян Йаншаьа уcалдыгcа кяндляря
машын йолу вар. Амма дюйцш мювгеляриня ясэярляр щяр бири алтмыш кило йцкля юзляри айагла дырманмалыймышлар. Алты саата чата билирмишляр зирвядяки мювгеляря. Алты саат гарда-боранда айагла
дырман!
Ермянилярся йцксякдяки мювгеляриня ращат машын йолу чякибмишляр. Бцтцн щярби сцрсат, силащ
няглиййатла дашынырмыш.
Иcра Щакимиййяти башчысы кюмякчиси, сцрцcц дя сусмушду. Даща гонаьа ишин ня йердя олдуьу айдынды. Кялбяcяр няинки алынмышды, бизи пярян-пярян салмышды ермяни гцввяляри.
Мцщарибядя бюйцк ямялиййатлара, щцcум ямриня Баш командан гол чякир.
Бир ара телевизийада бизим даь баталйонларыны эюстярдиляр. Йцксякликлярдя вурушмаг, гайалара дырманмаьы юйрятмишдиляр онлара. Бяс, онлар–даь дюйцшчцляри неcя олмушду, Кялбяcяр вурушмасына, бунcа чятин, аьыр дюйцшя cями бешcя эцн габаг комиссарлыгларын топладыьы йенийетмяляр, тялим эюрмяйян ушаглар эюндярилмишди. Президенти Кялбяcярин ачары иля севиндирмяк истяйянляр ишин
бурасыны дцшцнмцшдцлярми?
"Йол еви"нин габаьында адам чохду, юзц дя ади, сивил эейимдя. Кюмякчи эюрдц, машыны йахында
сахладыг вя дцшдцк.
Евин габаьында Эянcя Иcра Щакимиййяти башчысы Елсевяр, Кялбяcярин танынмыш кишиси Явяз, ики-цч
няфяр забитди. Сонра ичяридян бир нечя дя киши аьызларыны силя-силя чыхдылар. Яйин-башлары той бцсатында, галстуклу, башларында андатра-гундуз, норка папаглар. Дейясян, орада "Йол еви"ндя гонаглыгмыш. Йейиб ичирмишляр. Яксяри гоншу районларын иcра башчыларыйды. Истякляри баш тутмамыш, овгатлары корланмышды. Елсевярин яйниндя дяри эюдякчя, башында хяз папагды. Щамыдан уcа, бой-бухунлуйду, бу йерлярин щакимиййят башчысы.
Гар дюшяйирди, сойуг ичяридя ямяллиcя йейиб чыханларын веcиня эялмяся дя, онларын cанына юзэя
цшцтмя дцшмцшдц.
Мян йанашдым, Елсевярля эюрцшдцм, Явяз киши дя ял узатды. Бунлар мяни дейясян, таныйырмышлар.
Неcя? Кечмишдянми, йохса...бир щадися баш вермишди: "Бу киши онун атасыдыр"–дейя.
Фцзули cябщясиндян бир баталйон эятирилмишди. "Яфганлар"ды. Онлары Мурова кюмяйя эюндярмяк истяйирдиляр. "Йол еви"ндян о йана автобуслар галхмырды.
Йухарыда, йохушун айаьындан бир аьарты сечилди. Гар тозанаьында шыьыйан йцк машыныйды. Йахынлашды. Бцсбцтцн сыр-сыра ичиндя иди машын да, онун кузовунда cомалашыб, отурмуш ясэярляр дя.
32
Машын эялди, сахланды. Цстдя, кузовда чюкмцш ясэярляр буз баьламышды.
Бирcяси тярпяня билмяди. Йалныз cаван забит кузовда айаьа галхды. Машынын няйя эюря сахландыьыны билмяк истяди.
Бахырдым, гыймасам да айаьына даш дяйсин, дейирдим: "Бу ясэярин бирcяси о ола иди". Тякляниб
гяншяря чыхдым. Бялкя, эюрцб, таныйаcагды.
– Дцшцн машындан!–эюстяриш верди Эянcянин Иcра Щакимиййят башчысы Елсевяр.
– Бунларын дцшмяйя тагяти йохдур.
– Дцшцн! Машын бизя лазымдыр!
Забит оьлан бортун бяри гыраьында дик дайаныб, дцшмяди. Онда кабинядя яйляшмиш бюлцк, йа баталйон командирини чаьырдылар. Гыраьа чякдиляр. Онунла данышыб, йенидян машына йанашдылар. Баталйон командири разылыг вермишди. Цстдяки забит рам олмады.
– Сизя башга машын вериляcяк,–дейиб, йахындакы "самосвалы" эюстярди. Забит архасы гырылмыш машина бахыб деди:
– Бизим бцтцн силащымыз минаатанлар юзцмцзлядир. "Самосвал"да апармаг олмаз онлары!
– Дцшцн!
Йцк машынынын кузовунда тярпяниш олмады. Бу йердя, Елсевяр ялини дяри эюдякчясинин алтына апарды. Пистолет чыхартды. Бир эцлля атды. Ара гарышды. Кузовдан забит чийниндяки автоматы щярляди, чахмаьы чякди.
– Бинамус!–деди–Сян юл, бу эцллянин щамысыны долдурарам сянин гарнына. Ня истяйирсян? Цч айдыр бунлар сянэярдя, гар-боранда дюйцшцбляр. Инди азаcыг динcялмяйя эедирляр. Эюрмцрсян ня
щалдадырлар?! Ня янэял-яйинтиниз олур, йыхырсыныз Минэячевир баталйонунун цстцня. Цч айдыр, орда,
даьын башында галмышыг. Сянин инсафын йохдурму, алчаг!–дейиб автоматы йенидян йюнялтди.
Байагдан "Йол еви"ндя йейиб ичмиш башчыларын бянизи гачды. Эери чякилдиляр. Бурадаcа гырьын дцшяр, бичиб тюкярди.
Ишин йоьунладыьыны эюрцб, Эянcянин иcра башчысы да чякилди.
Минэячевир баталйону сцрцб енишя эетди. Бизся онларын эялдийи туфанын ичяриляриня тярпяндик. Иряли
горхулуйду. Буну онлар демясяляр дя, сездирдиляр. Бир нечя долама да чыхдыгдан сонра иcра кюмякчиси билдирди:
– Даща иряли эетмяйя ещтийаc йохдур. 701 инди Муровда дейил.
"Йол еви"ндян эери гайытдыг. Щаcыкянддя о, дцшцб эетди, няйися юйрянсин. Сонра гайыдыб эялди, бир
гядяр тохдамышды. Бу дюйцшдя шящид оланларын сийащысы гярарэащда имиш. Деди:
– Оьлумун cанына анд олсун, щамысына бахдым. Сизин оьлунузун ады орада йохдур. Саьдыр! Инди
ону ахтармаг лазымдыр.
– Щарада?
– Госпитала баш чякяк!
Байагдан аьлыма эялирди: бялкя, ясэярин дедийи, голундан йараланмыш оьлан одур.
Госпитал Тоьана кюрпцсцнц кечcяк, чайын гыраьындакы бинада иди. Бир вахт балыгчыларын ушаг бахчасыймыш.
33
Баш щяким, cярращ бизи отагларда эяздирди. Кичик отагларда бцтцн чарпайыларда ясэяр оьланлар, йаралыларды. Кимся сясини чыхармырды, щяким бизи щямин саь голундан йаралы оьланын чарпайысы йанына
эятирди. Бирдян Мящяммяд дилляня "Ата!". О, дейил, бир сарыбяниз йенийетмяйди.
Чыхдыг ешийя. Щяйятдя бюйцк маьар гурулмушду. Орайа эирдик.
Госпиталда йерляшмяйян, дон вурмуш, щейдян дцшмцш йцзлярля ясэяр варды, бу маьарданса маьарайа охшайан гаранлыг чадырын ичиндя. Кими бири-бириня сювкяк вермишди, кимляр торпаьын цстцня
чюкмцшдц, уфулту, сызылты да сезилирди. Чохунун ял-айаьыны шахта кясмишди. Бир гисми дя узун тахталарын цстцня сярялянмишди. Сир-сифятляриндя истащат галмамышды. Бунлар да сяксян километр йолу
айагла енмиш, эялиб чатдырмышдылар юзлярини госпитал йанына. Цчц лапcа алчагда, торпаьын цстцня
йыхылмышды. Бири сюнцк эюзляриля умаcаглы щалда инляйирди.
Cибимдян сигарет чыхартдым. Онлара узатдым. Щеч биринин щейи чатмады, ялини галдырыб алсын. Щалсыз
оьланын додаглары арасына бир сигарет гойдум, чахмаг чякиб йандырдым.
Гаранлыгда инляйян cаванлары о кюкдя эюрмяк истямяйиб, чыхдыг. Еляcя маьарын габаьында дайанмышдыг.
Архадан кимся бойнуму гуcаглады. Чеврилдим, цзцмдян юпдц, исти эюз йашы бойнума ахды. Аь
халатлы, аь галпаглы, гараширин эялин эцлцмсяр сорушду:
– Танымадын?
Цзцнц эюрмяздян дуймушдум; мяни архадан гуcаглайан гадынды. Баш щякимин, башга кишилярин
йанында беля бир зянян хайлаьынын ким ола биляcяйи дцшцндцрмцшдц о ан мяни.
– Айэцням дя!
Таныдым. Cябрайылда ону даща йахшы таныйырдылар. Хястяханада шяфгят баcысыйды, cярращиййядя ишляйирди. Район башчылары, ясэиси тцстцлц оланлар ондан заь-заь ясирдиляр. Щамысынын цзцня дюшяйир,
алыб эедирди.
– Айэцн ханым!– дедим. Мямнун олду, ону таныдым.
– Мцщарибя башлайалы Cябрайылдан кечмишям бура. Cябщя госпиталында ишляйирям.
– Оьлум бу сямтя эялиб. Муровдадыр. Онун ардынcа эялмишям. Йаман ниэаранам!
– Гурбан олум, мцяллим! Щеч зад олмаз. Иншаллащ, саь-саламатды.–Сонра маьара ишаря еляйиб,
астадан сюйляди.–О, бунларын тайы дейил. Щеч ня олмаз, цряйинизя айры шей эялмясин. Иншаллащ, эюряcяксян!
Еляcя Мящяммяд йараланмыш ола иди, бурадаcа Айэцн ханымын эюзц цстцндя олар, тезcяняк саьаларды.
Бир дя маьара эирмяк истядим. Бялкя, гырагда, дибдя яйляшмишди; ня о, мяни эюрмцш, ня мян
ону. Щяндявярдя эюрцнян, бакда чай гайнадан, оcаг чатан ясэяр оьланлара бахырам. Эюрцнян
щяр бир шей еля бил варлыьынданса, ону бу йерлярдя тапа билмяйяcяйимдян сораг верирди.
Гайытдыг бир дя Щаcыкяндя. Бу дяфя истиращят евляринин кичик тахта ейванларында, щяндявярдя доланан ясэярлярин арасында арадым. Йахынлашдым йол гыраьындакы олаcаьа. Ейванда бир нечя дюйцшчц
дайанмышды. Бири ешмя быьлы, нисбятян йашлыйды. О, эилейли щалда гаршыдакы евин габаьында эюрцнян
ясэярляря бахырды. Деди:
34
– Бизя "старик" дейирляр. Чохумуз аиляли-ушаглыйыг. Цч айдыр сянэярдя идик. Еля ки, бунлар эялдиляр,
ара гарышды.
Cаванлардан она эюря йаныглыйды, щцcуму онлар эятирмишди. Нечя мцддятдян бяри сянэимиш атяш
мювгеляриндя чарпышма башламыш, лов дцшмцшдц. Минэячевирлилярди, щямин "Йол еви"ндя сахланмыш машында эялян дюйцшчцляр.
– Орада саь галмаг тясадцфдцр, ай ями!–деди.–Бах, мян сянэярдяйям. Бир мина орайа дцшцр.–
ейванда ики аддымлыьы эюстярди–бири бура. Азаcыг бу йана дцшся, мяни апарарды.
Мян 701-и сорушдум. Демя, еля онлардан шикайятлянирмиш. Бцтцн бу юлцм-итимин, бу щала дцшмякляринин дя баиси щямин щисся имиш. Онлар эялмиш, вурушма башланмышды.
Иcра щакимиййяти башчысынын кюмякчиси доланыб эялди. Сораг эятирмишди:
– Онлары, Эорандан эятирилмиш баталйонлары йенидян гайтарыб апарыбылар Эорана. Орайа эетмяк лазымдыр. Оьлунуз орада–Эоранда олаcаг.
Мяни йола салмагдан ютрц миник арады. Тапды, бу да кющня бир "Ъигули"йди. Онларла данышды, ясэяр
эюрмяйя эялмиш бир киши иля бир нечя cаванды. Яйляшдим онларын машынына. Тярпяндик. Йолда cябщядян, Мурова щцcумдан, ушаьын Ханларда тапылдыьындан сюйлядиляр. Хошбахтлар, бу чарпышмада
онларынкы гырагда галмыш, саламат гуртармышды.
Эянcя Ханлар йол айырыcында мяни дцшцрдцляр. Орадаcа дайанмыш бир кющня "Москвич" таксийя
миниб Эянcяйя сцрдцрдцм. Йеня шящярин баш кцчясиня чыхдыг. Сейфинин барелйефи вурулмуш бинанын габаьында сахлатдым. Еля бил киши мяним ня арадыьымы, пешиман гайытмаьымын сябябини анламышды. Она эюрями, йохса бунcа майыф машына эюря пул алдыьынданмы, тутулду. Юмрцндя мяним
оьлуму эюрмямиш бу киши дя, дцнян ахшам эялдийим бу щяйят, шящяр еля бил бцтцнлцкля ону дейир,
онун талейиндян аcы бир сораг сюйляйирди.
Дюндцм щяйятя. Илащи! Инди эирям ичяри, эюрям отурубcа Алтай ямиси, онун оьуллары, Алмаз баcы иля.
Онлара Муров щадисяляриндян данышыр. Еля данышан да дейилди...
Гар сянэимиш, кцляк кясмишди. Щяйяти юртмцш гарын цзцндян дя сойуглуг, бядлик охунурду. Сонрадан гуранмыш тахта ейван да дцнян мяни эцляр гаршылайан дейилди.
Кандар аралыйды, мяни эюзлятмяйя гыймайыб, гапыны ачыг сахламышдылар. Мятбях пянcярясиндян
бахыб чякилдиляр.
Галхдым, айагларымы дящлиздя сойундум. Алмаз баcы эюрцндц. Тутгунду, ичяри кечдим. Алтай яллярини чялийин башында цст-цстя гойуь, мяним индилярдя гайыдаcаьымы билирмиш кими эюзляйирди:
Яйляшдик, илк сюзцм бу олду:
– Мян юмрцмдя беля сящв елямямишям!.. Дящшятдир! Кялбяcяр щцcуму баш тутмайыб. Щаcыкяндин мешяляри, о йанлар тей ясэярдир.Башлы-башыны эютцрцб, cаныны гуртарсын.
Эюзлярини сцфряйя дикиб, мяним гуртармаьымы эюзляйирди. Тямкинини позмадан сорушду:
– Щясян кимдир?
Бир хейли дцшцндцм. О, деди:
– Мящяммяд йараланыб. Бакыдадыр... Щясян кимдир?
35
– Гайнымдыр.
– О, бизя зянэ еляйиб, дцшя билмяйиб. Эянcядя таныш-гощумлары вар. Онлара билдирибляр. Бир оьлан
эюндярмишдиляр орадан, эялди о деди. Йараланыб голундан. Бакыдадыр!
– О эялян оьлан бяс кимдир, щарадан эялмишди?
– Эялди, чатдырды, эетди. Яйляшмяди.
– Ону тапмаг олмаз?
– Билмядим.
Онун эюзляриня бахдым. Сюйлямядийи ня вардыса, орадан, эялиб кандарда дайанмыш Алмаз ханымын щалындан охуйум. Алмаз ханым чякилди. Аз сонра сцфряйя хюряк эятирмяйя башлады.
– Алтай!–дедим.–Яэяр Мящяммяд йараланыбса, бунун цчцн сян мяндян муштулуг истямялийдин.
Амма мян сянин цзцня бахырам, бу, йараланмаг сораьына охшамыр...
– Йараланыб. Еля чатдырдылар. Бакыдадыр.
Алмаз ханым дил тюкдц, хюряк чякилмиш нимчяляри сащманла бир гядяр дя йахына чякди.
– Алмаз ханым!–дедим.–Сиз дя мяни гаршылайанда эюрдцйцм дейилсиниз.
– Йох, валлащ, еля инди дя еляйям,–эедиб щятта конйак эятирди.
Оьланлары эялди. Онлар да сящяр эюрцшдцйцм инсанлара бянзямядиляр.
– Мянся Эорана щазырлашмышдым. Орада дедиляр ки, Эорандан эятирилмиш баталйонлары бир дя гайтарыблар Эорана!
– Бакыйа эетмялисян...–О мяни еля индиcями йола салмаг истяйирди.
– Автобус саат нечядя эедир?–оьлундан сорушду.
– Ахырынcы онун йарысында.
– Еля Елхан да Бакыйа эедяcякди бу эеcя, бирликдя эедярсиниз.
– О нийя эедир?
– Нечя эцндцр эетмяк истяйирди. Бирликдя эедярсиниз.
Елдарын сцрдцйц машын бизи–мяни Алтайын ортанcыл оьлу иля ваьзала эятирди. Арабир оьлана бахырдым,
о да бир сюз демир, сусурду.
Бакыйа "Икарус" автобус эетмялийди, сон сяфярийди. Билет алды оьлан. Йарым саатаcан автобус сярнишин эюзляйиб, эеcя саат онда Эянcядян чыхды.
Эюзцм салондакыларын цзцндя доланды. Илк кяря эюрдцйцм бу адамлар, гыз, гадын, киши, cаванлар
ня ися сюйляйирдиляр. Ахы, бунларын щеч бири ону танымыр, эюрмямишди.
Елханы диля тутдум, даща бир шей юйряням. Деди, мян евдя йохдум, мян евя эяляндя, оьлан
эетмишди.
– Бяс, сян Бакыйа нийя эедирсян?
– Бир иш вар.
– Нийя еля бу эеcя эедирсян?
Бярк бир шаггылты гопду. Автобус йолдан чыхды. Биз сямтдян хяндяйя яйилди. Сахлады машыны сцрцcц, дцшдц. Бир "Ъигули" гырагдан вуруб чыхыб баш йола вя автобусун дцз гаршысындан долайы ютмяк
истяйяндя чырпылмышды. Ичиндя дюрд няфярди, бири юлмцш, бири аьыр йараланмышды. "Ъигули"ни сцрян ачыгашкар сящвя йол вермишди. Автобусу сахламадылар, йолумуза вардыг.
Арада Елхана дедим:
36
– Бу автобус сящяряйахын Бакыйа чатаcаг.
– Еля чатар, алты, йедди саата!
– Гышдыр, онда щяля щава ачылмыр, гаранлыг олур...
– Сиз Бакыда щансы сямтдя йашайырсыныз?
– Йасамалда.
Она дейясян беля тапшырыг вермишдиляр: данышма, ня сорушса, йовут!
Дедим:
– Гаранлыгда чатаcайыг. Галхаcайыг Йасамала. Яэяр бизим мянзилимизин пянcяряляриндян ишыг
эялся, демяли, ня ися олуб. Йох, пянcяряляр сюнцк олса, щямишяки гайдасындадыр.
Автобус эеcикди, йоллар бцсбцтцн гарла юртцлмцшдц, цстялик эеcяйя салыб мющкям дя йаьырды. Щяр
аддым гяза баш веря билярди; бириндян гуртармышды...
Бакыйа чатанда щава ишыгланмыш, сящяр ачылмышды. Бу шящяри дя мян беля эюрмямишдим. Сабунчу
ваьзалы, Cаббарлы мейданы, тяк-тцк инсан, тяк-тяк дайанмыш машын, гар дюшяйир, йер-йурд аьаппаг. Щамысы, эюзя эюрцнян cанлы-cансыз ня варса, еля бил йас ичиндя иди. Бакыйа бунcа галын гар
дцшмямишди.
Дедим:
– Инанмырам бу щавада Йасамала галхан машын тапыла. Йахшысы будур, метро иля эедяк. Академийа стансийасында дцшяк, орадан айагла галхаг.
Метронун илк сяфярляри башланмышды, вагонлар бошду. Яйляшдик вя "Елмляр Академийасы"нда бош
вагондан дцшцб, ескалаторла галхыб, ешийя, ишыьа чыхдыг.
Сящярин еркян чаьында кцчядя, байырда икимиздян башга кимся йохду. Кцчяляр гарла юртцлмцшдц,
ирялидя, йатагханалар олан дюш дя аьаппагды. Дизимизяcян гара бата-бата эедирдик.
– Сизин ев щансыдыр?
– Габагда пилляканлар вар. Ораны галхаcайыг. Орадан ялли аддым эедяcяйик. Дюняcяйик бизим евин
арха щяйятиня. Орада щяр шей билиняcяк.
НЯ БИЛИНЯCЯК? НЯ, НЯ, НЯ?!
Йасамал айаьы, йатагханаларын ашаьысындан башлайыб, дикин башына галхан пилляканлар эюрцнмцрдц. Ора сувадаг гарла еля юртцлмцшдц, еля бил щеч йерли-дибли орада пиллякан олмамышды; аьаппаг,
сал бир йамаcды.
Пилляканын йерини анашдырыб орайа йюнялдим. Галхмаьа башладыг. Пилля сечилмирди, гара бата-бата,
тапырдыг пилляляри. Тапсан да бирди, тапмасан да. Щяля бу сящяр кимся галхмамышды бураны, щеч олмаса бир из гойа иди. Биздик илк галхан, гычларымыз батырды, алтда даша чатыр, чатмыр, дырманырдыг. О
да чятинлик чякирди, мяним голума эирмишди. Щеч юзц дя тякбашына чыха билмирди. Гарын галынлыьындан, йамаcын диклийиндян; йохса евя чатмаг аны щяр аддымда йахынлашдыьындан чашыр, о да сяндирляйир, гычыны, айаьыны гар гуйуларындан эцcля чякиб чыхарыр, дизин-дизин галхырдыг.
Пиллякан баша чатды.
– Бах, инди, о габагкы дюнэя бизимди. Ора чатдыгмы, евимиз эюрцняcяк!
37
Чатдыг дюнэяйя, евимизин арха щяйяти. Бизя гядяр бирcя из дцшмямишди, щяр йан бяйаз мярмяр
тякийди, дцпдцз, щапщамар.
Одур бизим мянзилимиз–бешинcи мяртябядя. Йатаг отаьыннанмы ишыг йанырды–чашдырдым. Еварасы
мяним лаьым дедийим cыьыры да йарым аршынcа гар басмышды. Еля ки, ораны ирялиляйиб кечдик, эюзлярим, яксярян хейир-шяр маьары гурулан мейданчайа дикилди. Ялбяття, ора бош олмалыйды, гарла юртцлмцш олмалыйды.
Евин габаьы, щямин мейданчада бир гяттязя эюй-йашыл ясэяр чадыры гурулмушду. "Ола билмяз!"
Эюрясян, ким гуруб? Чадырын щяндявяриндя кимся йохду. Блокда, эиришдя дя эюзя дяйян йохду.
Гуршаьаcан гар басмыш узун пилляканы эюрмяйя-эюрмяйя боша чыхмышдыг, бурада юз евимизин,
мянзилимизин даркеш блокунун ачыг-айдын гупгуру вя алчаг пиллялярини галхмаьа щейим галмады.
Еля ки, мянзилин ачыг гапысындан голума эирмиш бу оьланла ичяри айаг басдым, бцтцн гощум-яграбаны, отаглары долу эюрдцм.
Орта–бюйцк отагда чящрайы ипяк юртцк чякилмиш cяназя гойулмуш, анасы башдан отурмуш, халалары, гонум-гоншу cяназя дюврясиндя щалай гуруб яйляшмишдиляр.
– Й О Х ! Йох! Йох... Ола билмяз. Инанмарам! Мящяммяд, балам мяним! Инанмарам!–cяназянин айаьында чюкцб, дизин-дизин онун цстцня cан атдым:
– Ачын цзцнц! Эютцрцн юртцйц! Мян ону эюрмяк истяйирям!.. Мян сяни щараларда ахтарырдым, балам?! Эялибмишсян, юзцн эялибмишсян! Мяндян габаг эялиб чыхмысан евимизя. Бцтцн ниэаранлыг
битди!
***
Йцзлярля инсан эялди башсаьлыьына, гачгын-кючкцн еллиляримиз ешидиб тюкцлцб эялдиляр. Иллярля цзцн
эюрмядийим халамгызлары, дайым ушаглары бизя айаг ачдылар. Човьунду, гар чырпырды. Эялянин щамысы щаванын бу сайаг хараблыьындан чякинмядян, гябирстанлыьа йолландылар. Сайсыз-щесабсыз машынлар дцзцлдц. Йасамал район иcра башчысы, Президент Апаратындан нцмайяндяляр йаса буйурдулар.
Ону "Икинcи фяхри хийабан" дейилян эорэаща эятирдик. Шящидлярдян ютрц иди бура. Йениcя ачылмышды,
шящид оланларын яксяри Муров вя Фцзули бюлэясиндя вурулмушду. Щямин дюйцшляр–93-цн ахыры, 94цн илк айлары эедян вурушмаларын гурбанларыйды. Бу гурбанлардан бцтюв гябирстанлыглар салынмышды
Бакыда, Абшерон кяндляриндя, башга районларда. Щямин эцн орада гарда, човьунда гябирляр газылыр, нечя йердя шящидляри торпаьа тапшырырдылар. Ким билир, бялкя, онунла бир сянэярдя оланлардан да
варды дяфн олунанларын арасында. Ичин-ичин ясирдим, бялкя, эцман едирдиляр, цшцйцрям.
Эцндцзляр, ахшамадяк эялиб эедир, гощум-гардаш тясялли верир, тохдатмаьа чалышырдылар. Еля ки,
чякилиб эетдиляр, эеcяляр йалгузаг тяки улуйурдум...
Бир кяря эялян гонагларын арасында Тцркийядян дя бир зийалы варды. Эюзцнц мяня дикиб, сярин-сярин
бахырды. Мян она сюйлядим:
– Биз юлцм щадисясини чох аьыр кечиририк. Чцнки о дцнйайа инамымыз йохдур. Совет щюкумяти бизим
о дцнйамызы ялимиздян алыб.
Сорушурдулар, данышыр, Муров сяфярини дейир, орадакы чахнашмалары, бу дящшятли сящвин эюрдцйцм
мянзярясини онлара да чатдырырдым.
38
Халаоьлум чякинирди. Бир кяря ачыгcа деди: Аьзынын ипини йыь, мумла!–юз ялини юз аьзына гапады.
Горхурду апарыб чатдырарлар, мяня олмаса да, она бялкя, зийаны дяйярди. Йохса, она тапшырмышдылар; йасынызы динcликля кечирин. Сийаси сющбятляря мейдан ачмайын!"
Муров зийалысы Шамил Ясэяров эялирди йаса. О, деди:
– Ешитдим, беля бир щцcум щазырланыр, эетдим гярарэаща. Автоматымы, эцлля дараьымы гойдум масанын цстцня. Дедим: "Гышын бу эцнцндя Кялбяcяря орадан, Муровдан щцcум етмяк аьылсызлыгдыр. Ораны щеч йайын эцнцндя чыхмаг олмур. Башлыcа йцксякликляр–беш зирвя ермянилярдядир. Эедян онларын шиддятли атяшиня тутулаcаг". Гулаг асмадылар. Эетдиляр вя ахыры дя бу cцр фялакятля битди.
Шамил мцяллим Кялбяcяр дюйцшляриня даир айрыcа бир эушя ачмышды. О, аьаc парчасыны йандырыб шякил, горелйеф дцзялдирди. Динc вахты Кялбяcяр музейинин башчысы иди, орадан дяйярли яшйалары чыхарда
билмишди. Деди ки, Мящяммядин дя аьаc парчасында шяклини йандырыб дцзялдяcяк. Йазылар чыхды
мятбуатда, илк шери Габил йазды:
"Кялбяcяр даьларында бир ушаг щялак олду. Бям-бяйаз гар ичиндя..."
Йасын икинcи эцнц онун таьым командири эялди. Етибарын танышы иди. Онунла яйляшдик вя сорушдум:
– Ня дейир, неcя давранырды?
– Дейирди атам эяляcяк. Сизи эюзляйирди.
– Бяс, орада неcя?
– Дарыхырды, мешяйя эедирди. Биз Йаншагда идик, чайханайа эедирдик, чай ичирдик. Дейирди: "Бунлар
адам дейил!"
– Ким?
– Командирляр, баталйон командири, гярарэащ ряиси. Орада, дюйцш башлайан кими щамысы гачды,
йох олдулар. Сифтя эцнц биз дюйцш мювгейиня чатанда арада аьаcларын алтында бизим дюйцшчцлярин
мейидляри галмышды. Тязя эялянляр буну эюрдцкдя горхдулар. О, мяня деди: "Мяним башыма бир иш
эялся, мяни бурада гоймазсан галам".
– Щадися, неcя олуб?
– Отурмушдуг оcаьын гыраьында, гызынырдыг.
– Сойугду ора?
– Сойугду.
– Онун яйни-башы галынды. Шинели, папаьы, алтдан йун кюйняйи дя олмалыйды.
– Варды. Оcаьын гыраьында отурмушдуг. Бирдян тяк бир сяс ешидилди. Туп-п! Эцлля иди. Бахдым оcаьын башындакылара. Сорушдум: Ким йохдур? О, йох иди. Галхыб йцйцрдцк. Гайанын йахынлыьында
узанмышды. Тярпянирди. Командирляр, cябщя щякими эялдиляр. Ясэярляря дедиляр чякилин. Юзляри галды... Бахдылар, йаздылар.
– Щадися щансы эцн баш вериб. Айын февралын...
– Он икиси!
– Саат нечядя?
– Эеcя саат ики цчдян ишлямишди, он беш, ийирми дягигя.
– Февралын он икиси. Онун анадан олан эцнц. Доьум эцнц!
Бцтцн Йасамал гябирстанында бялкя йцзлярля, минлярля мязарда беля тарих эюрмяздин. Еляcя дя
йазылды баш дашы явязи дямир айаглы лювщяйя:
"12 феврал 1970-cи ил 12 феврал 1994-cц ил".
39
Кялбяcяр уьурсузлуьу йайылмасын, сяся дцшмясин дейя, чохларыны пярян-пярян салмышдылар. Мящяммядэилин щиссясини апармышдылар Нефтчалайа. Орада щямин бу таьым командирини дя сорьуйа
тутмуш, сонра айры-айры бюлэяляря эюндярмишдиляр. Ики командир щябс етдиляр, онларын мящкямяси
олду. Демя, биринин анасы ермяниймиш... Иш кясдиляр, юзц дя щярби мящкямянин гярары иля онлар бу
cязаны cябщя бюлэясиндя чякмялиймишляр. Аз ган тюкцлмцшдц бу гейрятсизлярин уcбатындан. Гой,
эедиб cябщядя йенидян ахытсынлар миллят балаларынын, касыб-кцсцб ушагларынын ганыны!
Бунлар бизим евдя, щцзр мяcлисляриндя дюня-дюня сюйлянир, Кялбяcяря уьурсуз щцcум мятбуата
чыхыр, бу башсыз иши гуранларын юз гулагларына да чатырды.
Бцтцн бу лов, ган-гада мяним дцнйаларcан истядийим ювладымын башында имиш.
Щуш мяни апарыр, бирдян йадыма дцшцрдц. Бу мяcлис, эял-эет, аьлашма, щамысы олур: "Мящяммяд
йохдур!"
Февралын он цчц–истиращят эцнц сящяр мяним Эянcядян телефонла данышыб, онун Мурова апарылдыьы
хябярини чатдырдыьымдан аз сонра евя зянэ чалырлар. Етибар cаваб верир. Комиссарлыгданды: "Сизи
эюрмяк истяйирик". Эялир ики няфяр. Ону отагдан байыра чыхарырлар. Анасы ня далысынcа эедибмиш. Бурада, гапы аьзында она сюйляйирляр. Цнц гуруйур. Инанмыр: "Сящв салмысыныз!"–дейир.–Ола билмяз".
Юзц габаьа дцшцр. Бцсбцтцн яминмиш: О, дейил. Эедирляр республика хястяханасына, моргун гапысына. Онлар эирир ичяри, бу ардынcа. Эюзц дикилир, бир нечя няфярмиш эятирилян. О, имиш, яйниндя шинел, папаьы эюзцнцн цстя, алнынын саь йанында эцллянин ачдыьы ойуг.
Щярби щяким актына бахдым. Бюйцк дайысы–cярращ Cябрайылда госпиталда чох эюрмцшдц шящид
олан ясэяр. Деди о: "Снайпер эцллясидир!"
Орадан гарда-човьунда дайылары иля мясcидя эютцрмцш, йумуш кяфянлямиш вя эятирмишдиляр...
Сифтя долашыг анлатмышды онлары эятирянляр. Дейирдиляр эуйа, таьымы командир сырайа дцзцб. Щямин
анда топ мярмиси партлайыб. Нечяси шящид олуб. Яли мцяллим данышды:
– Йох. Йухарыдан бир машын эялди. Ичиндя бир нечя мейид варды. Биз дя Мящяммяди гойдуг о машына. Ики дя йолдаш гошдуг, эятирсинляр Бакыйа. Бизим оьланлары машындан дцшцрцб, юзляри эятирибляр.
Онлар да еля билибляр бу да топ мярмисиля сыра дцзцлцшцндя вурулмушду...
Мян эюр, няляри арайыр, йериня чатырдым. Эуйа неcя шящид олдуьуну дцрцст арашдырмагла ону дирилдяcякдим.
Ганлы-гарлы йасын илк эцнляриндя онун бюйцк халасы мяня тясялли верирмиш кими отагда деди:
– Онлар гуш олур. Эюйярчин олуб эялирляр.
– Мяня эюйярчин йох, Мящяммядин юзц лазымдыр. Мян ону эюрмяк истяйирям...
***
Телефон йетим cцcя тяки cцкэцлдяйир. Бу cищазы бизя мцяллимянин дайысыоьлу эятирмишди, онун щцзр
эцнляриндя, "Дидим" адланыр, хырдаcа дцймяляри басмагла йыьырсан. Мцяллимяни истяйирляр. Мяня
зянэ чалынмыр.
***
40
Мцяллимя эетди Шювкятэиля–баcысы гачгын. Деди: "Дарыхырам". Дцнян Йагутэилдя идик. Ювлад–ушаг,
нявялярля башымызы гатырыг. Щярдян Айданы эятирир, бир нечя эцн бизимля галыр. Етибарын бюйцк гызы.
Башымыза ойун ачыр Айдан. Инди о бири нянясиэилдядир.
Орадан зянэ чалмышды. Юзц телефон нюмрясини йыьа билир. Дейир бу нянясиня ки, орада дарыхыр. Бу
няняси эетсин ону о нянясиэилдян эятирсин. Евимизи сцпцрцр, балкону сулайыр йуйур, картоф сойур,
инди ахыр эцнляр ят дя чякир. Мяним буйруьума бахыр": "Айдан, кцлгабыны эятир!". "Айдан! Алышганы
тап!", "Стяканы апар, нянян чай версин". "Айдан, няняни инcитмя!". Ай дюйцрляр, ай данлайырлар ща.
Мцяллимя эцндцз мяктябдя ушаглара ня гядяр дейирся, тякcя Айдана онлардан артыг баш гошур,
йаьдырыр: "Сяни эюрцм яллярин тюкцлсцн!" Щяр cцр гарьыш. Тятилдя иди, дярсляр башланаcаг, онда эюряк Айданла неcя олаcаг. Бунлара дейирям: "Бу, ямяллиcя буйруьа бахыр. Ону ишлядин. Онда шулуг салмаз".
Бир кяря дя ляйяндя су эятириб, айагларымы йуду.
Иса пейьямбяр белиня мящраба баьлайыб шаэирдляринин айагларыны йумаьа башламышды. Шаэирдляри
щейрятя дцшмцш, сорушмушдулар ондан: Нийя беля иш эюрцр? Онда Иса демишди: Сизин щяр бириниз
мяним кими бири-биринизин айаьыны йуйаcагсыныз. Бу сизи даща да мещрибанлашдыраcаг.
Инсан бядяниндя йуйулмалы айагдыр, йер цзцнцн чиркабына булашыр.
Айданы эятиряндя севинирик, йола саланда да. Орада, юз мянзилляриндя ики баcы бизи эюряндя лап
азышыр; бири-бирини язишдирир, сачлашырлар.
Ушагдылар, галыблар дюрд дивар арасында. Нейлясинляр.
Щейф сяндян, Cябрайыл! Йыьыб йайын бу тцлйанында апарардым бунлары орайа, йурдумуза. Баь-баьча, чюл, кящризляр, су чаьлайан архлар. Бурах, гой, ня истяйир елясинляр. Щара истяйир баш алыб эетсинляр. Бир дя йорулуб ялдян дцшяндя гайытсынлар евя. Ичсинляр саф, бумбуз судан. Йохса, лещмя ичирик бу сифятсиз шящярдя.
МЯНИ ЮЛЦМ ДЦШЦНДЦРЦР. Бахырам бу ушаглара, эюзцм юнцндя cанлыcа варлыгларды. Беш-алты
ил габаг бунларын щеч бири йохду.
Тез-тез ону сорушурлар. Мурад– бюйцк нявя лап йахшы хатырлайыр. Онлар йасда да иштирак етдиляр.
Онун торпаьа басдырылдыьыны да билир вя орасыны дцшцнцрляр: "Баба, Мящяммяд ордадыр?" Ганырлар,
гябирстан демяйя дилляри эялмир, торпаьын алты онлары да горхудур. Юлцм онлары да дцшцндцрцр. Бирдян биря, cанлы бир инсаны апарыб гойдулар, басдырдылар, чыхыб эялдиляр.
– Баба! О, бизя сосиска, пироъна алыб эятирирди...
"Ора эетдиляр няняэил",–нянянин дилиндян эютцрцб, о да истякли ямисинин уйудуьу мяскяни ады иля
дейил, "ора" адландырыр. "Ора"дан хофланыр ушаглар, кюрпя нявяляр. Онлар да юлцмцн ня олан олдуьуну дцшцнцрляр.
Бялкя, мяним арадыьым, бцтцн инсанлыьы сарсыдан ЮЛЦМ-цн ачары еляcя бу кюрпялярин аьлы иля тапылаcаг.
41
Щяр эцн йатагханалар арасында, даш пилляканларда гачгынларла цзляширям. Цзцлцб, эцнц-эцндян
сусталмагда, Ахирят йолчуларына чеврилмякдядирляр. Гадынлар дюзцр, кишиляр ЮЛЦМ ДАЙАНАCАЬЫна доьру сцрцнцрляр...
Бир ара йатаг отаьына эирмяйя цряйим эялмяди. О, орада йатырды, анасы иля йанашы чарпайыда. Кющня, аьыр долаба щеч йанаша билмирям. Онун эейимляри орадан асылыб. Гайдадыр, инсан эедяндян
сонра онун цст-башыны пайлайырлар. "Совха" демяйя дилим эялмир. Анасы галыб онлары нейлясин.
Галхдым, онун сянядлярини, шякиллярини йыьдыьым гара дяри говлуьу юз отаьымдакы эейим долабанын
цстцня, ялчатмаза гоймушдум. Орадан эютцрдцм. Ачыб бахмаьа башладым. Ушаг шякилляри: машын–дайысынын "Ъигули"синдя сцрцcц йериндя отурмушду. Бир яли сцканда, башыны машынын ачыг гапысындан чыхарыб, бахыр. Шабалыды, гыврым сачлары бойнунун ардына тюкцлцб. "Балаcа принс" дейирди Алтай ямиси ону эюряндя. Ушаглыьы да эюзялди. Сонра, он алтыcа йашында Москвада охудуьу–шякилляр. Тялябя достлар, мешя, рус гызлары, нечясиля гуcаглашыб, гол-бойун олуб, шякил чякдириб. Литва,
ясэярлик, яйниндя френч, башында гара эцнлцклц фураъка. Неcя йарашырды бу эейим она! Ясэяр либасында еля бил забитди.
Бакыда шадлыг мяcлисляриндя, той-дцйцндя чякдирдийи шякилляр. Бунларын щамысындан щяйаты, йашамаьы севян, дцнйайа севинcля бахан, арзулар, цмцдлярля бяслянян яркюйцн истиганлы, эюзял бир ярэян оьлан бахыр, эцлцмсяйир; аьаппаг дишляри, гурумлу, няcим сифяти варды бу оьланын. О йохдур.
Сян ону щяминcя бу кюрпя нявяляр тяки cанлыcа эюрмякдян ютрц...
Онун эейими асылмыш долабын гырыг гапысыны илк дяфя ачырам. Йахында башга эейимлярдир. Долабын
сол кцнcцндя чийинликдя бир тутгун пенcяк асылыб, ялими тохундурурам. Онун костйумудур. Башымы
долабын ичиня сохуб, гуcуб онун костйумуну гохлайырам. Бу костйумда онун тямиз cанынын щянири галыр.
Цстцндян цч ил кечмишдир. ЮЛЦМ-ц она йанашдыра билмирсян. Юзцнц "шящид атасы" кими эюрмякдян билмярря чякинирсян. Доьрудур, бу, бцтцн юлцмлярин ян шяряфлиси олса да, сян: "Бычагланыб юлмяди. Бир алчаг иш цстя эетмяди,–сорушана дейя дя билмяйясян нядян олду". Йох, гат-гат шяряфли
олса да, онун юлцмц иля барышмаг олмаз.
Анасы дейир:
– Сяндян чякинир демирди. Имтащан, зачотларын щамысына пул истяйирдиляр. Галырды нейлясин. Эедиб
баcысындан, халасы гызы Мятанятдян борc алырмыш, маашында верирмиш. Москвада бир семестр охуду, полиграфийа институтунда. Орта мяктябя алты йашында эетмишди, биринcи синфя. Он алты йашында щяля
аьзынын сарфасы эетмямишди, Бакыда Политехник Институтда юз эцcцня имтащан вериб, Москвайа кючцрдцляр ишини. Орада мян эюрдцм ки, чятин баша эяляcяк. Cаван, бой-бухунлу, гяшянэ оьлан,
рус гызлары. Арабир мян, йа анасы Москвайа эедиб, баш чякирдик. Бир отагда он няфяр галырдылар...
Чыхыб эялди, йеня юз эцcцня имтащан вериб бу дяфя Нефт-Кимйа Академийасына эирди–ахшам.
Эцндцз ишляди. Няглиййат Назирлийинин щесаблама мяркязиндя... Бир кяря онун ишиня баш чякмяйя
эетдим. Еля билирдим компйцтер cищазынын гаршысында эюряcям. Рулонлар тюкцлмцш бир отагды. Каьыз
тозундан няфяс алмаг олмурду. О, бурада каьыз доьрайырды...
Бялкя, бцтцн бунлар ону бездирмиш, мцяллимлярин, имкансызлыьын cянэиндян гуртармаг цчцн, юзц
"кюнцллц" чыхыб эетмишди. Эедяр, ясэяр олар, cябщяйя дя апарсалар саламат галар. Яйниндя ясэяр
эейими, бялкя синясиндя дя орден-медал гайыдар. Институт, фящлялик зиллятиндян бирйоллуг гуртарарды.
Онун тайлары истяниляни эейир, йейир, кеф чякир. Алтларында хариcи машынлар. Еляcя бцтцн бунлар–эюзял
42
лимузин дя, яла франсыз костйуму, эюзял кюйнякляр дя онун кими бир йар-йарашыглы оьланын кюнлцнcя
дейилдими?
Доьруданмы, беля ола билярди? Бу сябябляр цзцндян башыны эютцрцб эедярди. Нятиcяси дя будур!
Университет йатагханалары арасындан енян даш пилляканла дцшцрям. Бу пиллякан мяним йаддашымда бцсбцтцн гарла юртцлмцш, айаг гойанда диздян йухары батдыьын бир боранлы-чянли йохуш тяки
аьарыр: гупгуру дашларды, истидян йанар кюсювя дюнмцш, ильым сачан сякилярди.
Пилляканын кцнc-буcаьы зир-зибилля, хариcи фирма мящсуллары етикети, бошалмыш сифонлар, дезодаран лцлякляри, тум чыртанты–габыглары, щяр нюв яcняби зир-зибилля долудур. Диварлардан канализасийа ахынлары
сцзцляр, цфунят йайыларды. Инди, алманлар ораны - йатагханалары ющдяляриня эютцрцб, бцтцн канализасийа,–ахынты кямярини йенидян гурмуш, су да чякмишляр. Пилляканын щяр гатында бир масаcыг–дцкан ачылыб. Сяккиз йашлыдан тутмуш сяксян йашаcан, кюрпяляр, гарылар алыш-веришчийя чеврилибляр. Щяр
масанын цстя ейни мящсуллар, аралары да цчcя аддым. Картофдан тутмуш диш пастасы, додаг бойалары, ятирляр–франсыз вя дцнйанын щяр юлкясинин бурахдыьы парфцмер...
Бу ушаьа шеф эцндя бир "ширван" верир. Айда отуз ширван; Республика Назирляр Совети сядринин айлыг
маашындан ики кяря артыг.
Домино дцзцр, нярд атыр, ойнайырлар. Ушаглар пиллярдя атылыб дцшцр. Йени тикилмиш мясcидин щяйятиня
доланыр. Даьлы балалары иля гачгын ушагларын давасы да дцшцр. Бунлар эуйа йерсиздиляр. Эялиб бунларын–даьлыларын, бакылыларын йерини дар еляйибляр. Ща вахт эедяcякляр, шящяр тямизлянсин. Эуйа, гачгынлар эятирибляр бу цфуняти, зир-зибили. Онлардан да габаг бу шящяр бейнялмилял зибил чялляйи дейилдими?
– Неcясиниз?–дейиб домино дцзянляр, пиллякан сякисиндя чюкцб баш-баша вермиш гачгын кишиляр
галхыр, ял верир. Ня ялляриндя щей вар, ня сифятляриндя сифят. О киши райкомда икинcи катиб ишляйирди.
Йахшы костйумлар эейярди, сифяти ал, кефи кюк. Инди икигат бцкцлцб, йериндян галхыб эюрцшмяйя кирдар
галмайыб. Бу бири галынгаш, галынбыь ябряш оьлан коммунал тясяррцфат шюбясинин мцдирийди. Саь
олсун, биз районда ев тикяндя кюмяк яли узатмыш, нечя кяря машынла су дашыдыб эятирмишди. Инди
кющня эюй "Ъигули"ни Йасамал базарында, базарын габаьында сахлайыб, апармаьа, дашымаьа
адам, сярнишин, йцк арайыр.
Щяр бири районда, даьавар шящярин арасында бир даь тякийди. Инди илк сорьулары бу олур:
– Неcясиниз!
– Щамы кими.
– Аьлыныз ня кясир?
– Йахшы олар.
– Доьрудан?
– Доьрудан. Ермянилярин юзэя йолу йохдур. Чыхыб эетмялидирляр. Лиссабон гярарындан, саммитин
цч принсипиндян сонра дцнйанын Ермянистан–Азярбайcан мцнагишяси барядя ряйи бизим хейримизя кюкцндян дяйишмишдир. Инди АБШ, Русийа, Франса башчылыг едяcяк АТЯТ-я. Онлар да бейнялхалг ганунлара, бизим ярази бцтювлцйцмцзя ямял етдиряcякляр ермяниляри.
– Йаны гайыдаcайыг?
– Мян яминям.
– Саь ол, киши! Мяним умудум лапcа гырылмышды,–дейир коммунал шюбя мцдири.
43
Башлыcасы саьлыгдыр. Щяр шей эялиб йерини алаcаг. Евляр тязядян тикиляcяк, шящярляр, кяндляр язялкиндян абад гурулаcаг. Ютян мцщарибядя Кийев, Варшава, Ростов йерля йексан олмушду. Инди эедин
бахын! Беш дяфя юзцндянартыг тикилмиш бюйцмцшдцр... Амма эедянляр, юлянляр гайытмайаcаг.
– Гайытмайаcаг. Юлцмдян гайыдыш йохдур.
Вар! Ола билмяз cаван-пющря инсан бирйоллуг йох олсун. Йох олсун, еля ки, инди Сиз дя бу сифятдя,
бу кюкдя Аллаща шцкцр едясиниз, юлмямишсиниз. Галмаьынызла да мяним балам кими бу талейя уьрамамысыныз. Ит эцнцндя йашасаныз да саьсыныз, цстцнлцйцнцз дя бундадыр. Сиз бу кишийя эюря
чох шцкцрлцсцнцз. Бу киши оьлунун ЮЛЦМ сябяблярини арайаркян, бцтцн инсанлара чаря ахтарыр.
Бялкя, о, севимли баласынын ЮЛЦМ-цнц йцксяк, бяшяри бир мяна иля анламаг ниййятиндядир. Ону
арайыр. О, баласына аид олан ЮЛЦМ ЕЩКАМЫ-ны гыра бился, демяли, бу ЮЛЦМ бцтцн бяшяри ЮЛЦМ
ДЯЩШЯТИ-ндян гуртармаг йолунда бир мцгяддяс гурбана чевриляcяк. ЮЛЦМ ЧАРЯСИ тапылаcаг. Бу, тясяллидир, йохса эерчяк?
– Йасамалда отурмусунуз, еля билин Чинар кящризинин цстцндясиниз.
– Демя! Демя, гардаш, адам дяли олур!
Онуcа истяйир, бу айагцстя сцрцнянляр. Эедяк, орада юляк.
– ХЛОР! ХЛОР! ХЛОР! Мебел йаьы, аситон! ЩЯШЯРАТ ДЯРМАНЫ!
Бадымcан таьлары, лобйа битраг, лякдян тязяcя дярилмиш кешниш, шцйцд, наня, рейщан. Гапы-баcа
ятри, йениcя суварылмыш кярдилярдян галхан гоху, эюй-эюйярти, бир-битки тяравяти. Пейвянд яриклярин
балы дамыр. Хар тут, эилас, эиланар...
Йад-йабанчы ялиндя ев-ешийин, йурд-йуван. Эеcяляр йухуна эирир, аьаcлар, баь-бостан, тахыл зямиляри, саьмал инякляр, анаш тойуглар, хялбир долу йумурта.
Илк град атяшляриндян бири гардаш–ата йурдунун арха диварынын йахынлыьында партлады. Дивар cырылды.
Ня гядяр ев даьылды, парча-парча олду кими евиндя, кими кцчядя, кими мятбяхиндяcя. Топуш кишинин гызы эетди. Мяммяд мцяллим еля йанды, гыпгырмызы кюсюв олду. Аьоьлан сямтдян эялян эюй
эурултусу тяки уьулту гопаран мярми, Шайагдан атылан град бу ан, бу дягигя сизин тахтапуша дцшяcяк. Сящяр обашдан, ахшам гаранлыгда йаьдырырдылар. Црякгопмасына дцшмцшдц ушаглар.
Президент идарясиндя йыьынcагды. Бир ъурналист суал верди. Язялcя бу суалы ешитмязлийя гойду Пянащ Щцсейнов, иcласы о апарырды–сядр, башга башчылар. Ъурналист айаьа галхыб, щамынын ешидяcяйи
тярздя сорушду:
– Юз тяййаряляримиз юз башымыза бомба салыр. Бу ня олан ишдир?
Али баш командан, республика президенти Ябцлфяз Ялийев Елчибяй галхыб, о суала беля cаваб верди:
– Тяййарядя беш бомба олуб. Цчцнц салыб ермяни мювгеляриня, икиси галыб, онларла эери гайыдыб,
йеря еня билмязди. Она эюря онлары да атыб, щара эялди.
Бир мярми дя бизим йениcя тикдийимиз евин чяпяри йанында торпаьа батыб, ачылмадан галмышды; гоншунун ейваны даьылмыш, хялбир ичиндяки сары cцcялярин бирcясинин бурну ганамамышды.
Гошун гачды, ялийалын ящалини орада гойуб, шящярлярдя, кяндлярдя бурахыб, тярпянди Аразбасара,
бурда да бянд алыб тохдамады. Щяр бюлэядя йерлилярдян кюнцллц баталйонлар дцзялмишди. Шящяр,
кяндляримизин гочаг оьланлары, ясэярлик эюрмцш cаванлар, зийалылар, гуллугчулар топланмыш, дюйцшя
эирмишдиляр. Дашбашында ваcиб мювгелярдя дайанмышды йерли щярби баталйон. Ермянилярин щцcуму
яряфясиндя бцтцн бу йерли баталйонлары бурахдылар. Силащларыны алыб, дедиляр эедин ишинизя. Яэяр щяр
44
шящярдя, щяр cябщя бюлэясиндя кюнцллцляр баталйону галса иди, инан–дейирик инди бири-биримизя хейирдя-шярдя–щеч о шящярляр алынмаз, ермянилярин габаьыны еляcя щямин баталйонлар сахларды...
Баcымэили Кцфулйатаьа енмишдиляр. Бир дя эюрцрляр сящяр обашдан Инcирли дярянин башындан гошун
ахышыб эялир. Дейирляр бяс ермянилярдир. Кяндя чахнашма дцшцр. Бир дя бахырлар ки, бу эялян юз гошунумуз, юз танкымыз, топумуздур...
Тяпили отаглар галды, щяр cцр мебел, эябя-килим, сервизляр, сойудуcу, телевизор. Кимся инанмырды,
ахыраcан эюзлямишдиляр. Силащсыз, горунcсуз ящалини чыхмаьа да гоймурдулар. Кимин ялиндя бир
баьлама дцйцнчя эюрцрдцляр, юзцмцзцн эюзятчиляримиз габаьыны кясирди: "Щара гачырсан?" Щабуки, юзляри бу йолкясянлярин щамыдан габаг ийня-сапаcан дашыйыб, евляриндя ня варса–дяйярли-дяйярсиз узаглашдырмышдылар. Шящярля, торпагла бирликдя милляти, арвад-ушаьы да сатмышдылар бу намуссузлар?! Беля алчаглыг олардымы?
– Сон мягамда кимин йцп-йцнэцл, яли няйя чатдыса эютцрцб чыхды доьма ев-ешийиндян. Йурд-йувасы даьылды инсанын.
– Мярcанлынын, Султанлынын нечя-нечя инсаны Араз суларында батды. Эялинин кюрпясини чай апарды
ялиндян алыб, юзц ардынcа эетди. Щяр икиси гярг олду.
Ири К-700 тракторла, машынла кечдиляр Аразы, о тайа Ирана чыхан чыхды, чыха билмяйян боьулду...
"Cябрайыл алынды, даща мян эетмялийям!"–деди. О, щеч ата йурдуну дцз-ямялли эюрмямишди. Амма ахшам беля билдирди. Она эюря, мян дя дейирдим щеч олмаса, юз йеримизя эедя, оралара апара идиляр буну, юзц кюнцллц истядийи щалда. Бялкя, бу щадися дя баш вермязди.
Кцр-кцлфятли тюкцбляр Мил-Муьан дцзляриня, Саатлы, Билясувар. Вагон евcикляр, кяфян-чадырлар, йатагхана, клуб, китабхана кцнcляри. Еляси вар, щаман бу тялябя йатагханасынын туалетиндя йашайыр.
Чярляйир, дюзмцр. Ня гядяр инсан рящмятя эетди гачгынлыгда, йад, йабанчы йерлярдя. Гябир йери
дя бир завал олуб. Муьанда юлцнц басдырмаьа йер газырлар, су чыхыр... О, дцнйада бу йазыглары ня
эюзляйир!
Мян ЮЛЦМ сиррини арайыр, рущлары щарайлайырам. Йохса, гачгын тайфасынын чякдийи ситямляр йалныз бу
дцнйанын эерчяклийиля овунар?
Ханкиши иля отурмушуг, йийясиз паркын сементля шотурcасына суванмыш барысынын йарымчыг щюрэцсц
цстя.
– Эюрцнмцрсян,–дейир.
– Ишим олур.
– Ня вар, ня йох? –сорушур, яслиндя юйрянмяк истяйир; гайытмаг иши ня йердядир?
– Чалышырлар. Мян беля эцман едирям ки, сцлщ данышыьы иля ермяниляри чыхара биляcяйик йерляримиздян.
Динмир, инанмыр.
– Амма–дейирям,–биз щеч cцр бу сайаг чыхармагла тохдайа билмярик. Дяйян зийан, верилян гурбанлар, онларын интигамы алынмалыдыр.
– Щейлядир!–дейир. О, бу андаcа гисас алмаьа, Зиланлыдакы еви, cамышлары, гойун-гузусу цчцн ермянилярдян юдянc истямяйя эедяр. Бу юдянcи ялиндя силащ гайтармаьа щцняри чатар.
Ики гыз, ики дя йенийетмя оьлан ютцр. Гызларын бири–йанлардан кясик–кюйняк ганад чалыр. О бири чолпа
бир дар-дцдцк дон эейиб. Эюбяйиндян бирcя гарыш ашаьы. Оьланлар да голлары-кюйнякляри йеллянир,
45
эедирляр. Ханкишинин кешийини чякдийи икимяртябяли мцлкцн бюйрцндян ичяри галхан даш пиллякана йюнялир, ня дцшцнцрлярся, ики-цч пилля галхыб, чярчивясиз, пянcяря–ойугдан ичяри бойланырлар.
Ханкиши бурадан онлары сясляйир:
– Ещей!–эетмяк истяйир ардларынcа.
– Олмаз?
– Йох!
– Нийя?–яслиндя: "Инсафын олсун, ай ями. Гой, эиряк ичяри, ишимиз вар".
Гайыдыб эедирляр. Овчулар евинин баьына сары.
Ханкиши башыны булайыр, ня саларды бунлары эярмяшов дяйяняйинин алтына, ола идиляр Зиланлынын юрцшцндя.
– Ня шярт гойур ермяниляр!
– Яслиндя, онлар щеч бир шярт гоймур. Шярт одур ки, Даьлыг Гарабаь мцстягил дювлятдир. Юзляриня
президент дя сечибляр. Азярбайcаны танымыр, онун шяртлярини дя гябул етмирляр.
– Бяс, онда бу саммит, Лиссабон нядир?
– Онлар о заман сюз ешидяcякляр ки, бизим сюзцмцзцн, архасында онларынкындан эцcлц бир ордунун дайандыьыны билсинляр. Сюз бош шейдир, яэяр архасында эцc йохдурса.
– Щяйлядир!
– Шуша-Лачын йолу галсын онларын ялиндя. Орадан эедиб эяля билсинляр. Мян буна разыйам. Гой, бизим о алты районумуз ки, вар, язялcя онлары бошалтсынлар. Ахы, сонрадан тутдуглары Аьдам, Фцзули,
Cябрайыл, Зянэилан, Губадлы, Кялбяcяр Даьлыг Гарабаь дейил.
Истямирдиляр Даьлыг Гарабаьы? Галсын онларда. Цстялик тутдуглары районлары тярк етсинляр.
– Шуша, Лачын галсын онлара?
– Илк мярщялядя щя! Гой, эетсин бизим о алты районун ящалиси, йерляшсин юз йурд-йувасында. Бунларын башы няляр чякиб. Инди юз торпагларынын гядрини биляр, юляр чыхмазлар. Бир дя, Даьлыг Гарабаь онда йеня олаcаг азярбайcанлыларын ящатясиндя–алты район гайытса. Бунун юзц онлары чякиндиряcяк.
Индики шяраитдя, бизим алты районун Ермянистан гошунларынын ялиндя олдуьу тярздя, данышмаг чятиндир, няинки щямин районлар бизим ялимиздя олса, юзцмцз олсаг о торпагларда.
Аьлына батды:
– Верярляр, бошалдарлармы?
– Ялбяття. О йерлярин Даьлыг Гарабаьа ахы, щеч гарышаcаьы йохдур, яэяр ярази иддиасы иля йанашырларса... Башлыcасы Русийадыр. О да язялки мювгейиндян фярглянмякдя,–бизя йюнялмякдядир. Ахыр
вахтлар биз, президент сийасяти дцнйанын ряйини Азярбайcан хейриня йюнялтмякдя, щаггы, щягигяти
эюрмякдядирляр. Мянcян, бу илин ахырына йолуна гойулур. Щеч олмаса алты районун ящалиси гайыдар
йериня!
– Оьландан ня хябяр вар?–сорушурам. Ханкишинин оьлу Фцзули бюлэясиндя, дахили гошунлардадыр.
– Эялмишди, эетди,–дейир. Оьлунун ушаглары, аиляси Ханкишинин ющдясиндядир. Онлар да базарын габаьы, учуг, "аварийни" бинада йашайырлар. Бурадакы евин гяншяриндя дцнян йцк, йорьан-дюшяк варды. Дейир, баcымушагларыны эятиртдим, кючцрдцм бурайа.
– Лап йахшы! Даш мцлкдцр. Дамы вар, пянcярясиня саллофан чяксинляр, йашамаг олар. Орада ишыг
вар, оcаьы да одунла галамаг олар.
Бахыр, бахдыьыны эюрмцр; эюзцнцн габаьына Йазылар дцзц эялир, Щякяри ахыр Йасамал ятяйиндян.
– Ханкиши!–дейирям.–Билирсян, мяним оьлум...
46
– Бяли, билирям. Аллащ рящмят елясин! –дейир. Юзэяси бу сюзц дейяндя аcыгланырам. Онлар рящмяти
сянин, мяним демяйимля йох, Аллащдан газаныблар. Ханкишийя аcыьым тутмур.
– О, Йаншагда... вурулуб.
– Ешитмишям.
– Сян Кялбяcяря бяляд дейилсян? Олмусан ораларда?
– Хейр. Бизя йахынды, узаг дейил. Амма эедя билмямишям. Оралыг ишим олмайыб.
– Инди о кянд ермянилярин ялиндядир. Эюзляйирям, еля ки, бизимкиляр ораны азад етдиляр, ермяниляр чякилиб эетдиляр, мян Йаншаьа йолланаcам. Онун шящид олдуьу кянди, йери, сон дяфя доландыьы торпаглары эюрмяк истяйирям.–Бу истяйими Кялбяcяр зийалысы Шамиля дя демишям. Сюз вериб: Кялбяcяр
алынанда мян юзцм сяни апараcам орайа. Щямин кяндя.
– Билирсян ня истяйирям? Истяйирям... Онун...йыхылдыьы йери эюрям. Сонра... Кечям ермянилярин гошунуна. Орада ахтарам, сораглайам. Йаншагда щансы щисся, щансы бюлцк олуб. Онларын арасында
Йаншагда мювгедя щансы дюйцшчцляр, щансы снайпер вармыш... Будамы "белыйе лифтчики"дянди, йохса, ермяни нишанчысы имиш. Ону тапмаг истяйирям. Бялкя, горхар, гоймазлар таныйам, цзя чыхмагдан чякиняр. Онда сюз верярям ки, она тохунмайаcам. О, мяня лазымдыр. Ону тапын. Сорушаcам ондан: "Мяним оьлуму ахырынcы кяря дири эюрян сянсян. Эеcя ишыгла–нишан алан силащдан,
онун гурьусундан сян ону эюрмцсян. Неcя иди? Сян снайпер силащынын эюзцндя ону эюрцб, нишан аланда ня дцшцндцн?–Бой-бухунлу оьлана ня йовуз щайфын эялмяйиб, гыймысан?!".
Кимдян ня сорушурсан, гяссабдан еля бил сорушурсан: Гойуну кясяндя йазыьын эялмир? Онун
сяняти, баш кясмякдир. Бунун да еля. Щяля десян, эюзял, гяшянэ, бой-бухунлусуну вуранда
юйцнцр.
Бойу уcа иди–билирди Алмаз ханым:–Эюдяк олса–деди–бялкя, дяймязди.
Ханкиши дя буну анлайыр, юзц алчагбойдур, гыпыг кимидир. Бу эюрцнцшцн снайпер силащы юнцндя
ейб йох, бир цстцнлцк олдуьуну анлайыр.
– Бойу–дейирям–бирcя гарыш алчаг олса, башында дябилгя олса, бялкя нишана эялмязди. Эцлля еляcя дябилгясиня дяйиб човуйарды.
Мясcидин минарясини тикиб галдырмаьа башлайыблар. Орадан уьулту гопур. Ашаьыда цзлцк–дашлары cилалайыр, сонра ипя баьлайыр, йалын башында мцщяррик ишя дцшцр. Йердян минаряйяcян чякилмиш кяндирля даш йухары, устанын ихтийарына диклянир.
***
Шящярдя адам оьурлуьу артыб. Варлыларын ювладларыны апарыр, ялли, йцз мин доллар истяйирляр. Эятир вер,
гайтараг баланы.
Бу йахынларда беля бир щадися баш вермишди. Оьланы оьурлайыб апармыш, атасына сифариш эюндярмишдиляр; ялли мин доллар эятирсин. Киши юзцндя ня вармыш, гощум-гардашдан оланы йыьыр, борc-хярc топлайыр, дейилян йеря чатдырыр. Оьлуну эятириб верирляр юзцня.
Цстдян ики ай кечмиш оьланы ясэярлийя апарырлар. Бир эцн ясэяр оьлан казармада бир забит эюрцр,
орадаcа таныйыр. Атасына зянэ чалыб билдирир: "Мяни апаран оьрулары тапмышам. Эял!"
Киши бир нечя полис ямялиййатчысы иля йолланырлар щярби щиссяйя. Алай командириля эюрцшцб, ону баша
салырлар. Щямин забити эятирирляр. Айдын олур ки, юзцндян башга ики забит дя беля ишляря эиришибмишляр.
47
О, евимизин йолуну бизя йадлашдырды, гябирстаны доьмалашдырды.
Бяйаз Иран мярмяриля юртцлмцш гябирлярдя йцзлярля иэид уйуйур. Гябирляр яклилляр, эцл чялянэляриля
бязяниб. Коллар якилиб. Кимин баш дашындан синясиня, айаьынаcан ялван эюзякляр, ал-йашыл готазлар
асылыб. Онларын юмцр щанасы бурадаcа кясилиб. Щамысы бир бойда, бир бичимдя, cярэя иля дцзцлцбляр.
Баш дашларына йапышдырылмыш аь-гара, дюрдкцнc лювщядян бахан cаванлар, йенийетмяляр онлара
баш чякмяйя эялянляри эюрдцкдя севинирляр. Бизи саламлайыр, доьма санырлар.
Енишдя, цчцнcц cярэядя 9-cу Сянсян. Бу сянсянми, Мящяммяд? Галын бетон алтында. Сянин
оьул, йумруьу дивар чатладан бядянин инди ня щалдадыр? Чоху щярби либасда, десант, танкчы, папаглы, фураъкалы, чинарйарпаг дюйцшчц эейиминдя. Сянся бирcя йай кюйняйиндя; йахан ачыг, ачыг
йахандан бойнунун чылпаг дамары эюрцнцр, цстц дцпдцз вурулмуш, сыпсых cод сачын... Ийирми
дюрд йашында ярэян, эюзял оьлан. Бу йашда, юмрцн бунcа шипширин чаьында, ики аршын торпаьын алтында. Доьулан эцнц юлян cаван, Танры эюзялляри белями апарыр!
– Кеч ашаьыдан дайан!–деди бюйцк халасы.–О да бурдады, бизимляди. Онун рущу бурдады. Бизим
йанымыздадыр индиcя о.
Мязарыстанда якилмиш коллар cцcяриб, эцлляр лячякляниб, отлар галхыб, сярвляр бой атыб. Бирcя бунлар
артмаз, бой-гябирдяки тяки галар.
Даш барынын о цзц ачыг амбардыр. Сайсыз-щесабсыз ири, хырда мцщяррикляр, авио-щиссяляр, лакатр, радар cищазлары, эями механизмляри галыб габлашдыглары тяки, чюлдя. Гиймятли аваданлыгды бунлар. Иллярдян бяри йаьыш, гар дюйцр, йийяси йохдур. Бир вахт заводдан тяптязя бурахылмыш йаьлы, гуту ичиндяки аваданлыг, щярби сурсат, техника щиссяляри тюкцлцб орада. Чцрцйцр... Ора да гябирстанлыгдыр, cищазлар мязарыстаныдыр. Бялкя, инди онун щансыса бир лакатр гурьусунда, бир тяййаря мцщяррикиндя,
бир ракет базасында ишляйяр, йаранарды. Бялкя, бурада, даш барынын бу цзцндя торпаг алтында йатан
шящидлярин ялляри бу силаща -дюйцш йараьына чатмадыьындан басылмыш, мяьлуб олмушдулар. Гийамят
гопаcаг. Бу оьланлар гябирлярдян галхаcаг. Орадакы мцщяррикляри, дязэащлары, дюйцш сурсатыны ишя
салаcаг, йенидян йаьы цстцня эедяcяк вя даща юлмяйяcякляр.
Ири-эювдяли, сач-бирчяйи чаллашмыш молла "Йасин" охуйур, ялини Мящяммядин баш дашынын цстцня гойуб. Сянсян! Бу сянсян? Ахы,бу неcя олуб? Сянин талейин нийя беля эятирди? Щамы, щяр биримиз
галырыг, йашамаьа, бу дцнйадан щамыдан артыг ляззят алмаьа сяндин лайиг. Инди эюр!..
Яcялин чаьырышына гошулмушду.
Гарлы-човьунлу сящяр ону мясcидя эютцрмцшдцляр. Йуйатда йуйуcу ону сойундурмуш, бцтцн ясэяр эейими, шинелини гыраьа гоймуш, юзцня эютцрмцшдц. Орадаcа оьланын cибляриня дя бахмышды.
Кюйняйин дюш cибиндян бир бцкмя тапмышды, ачмышды. Бу, автомат эцлляси йуйуcуну чашдырмышды.
Эуйа, оьлан бу эцллядян эетмишди. Алнынын сцмцйцнц парчаламыш снайпер атяши йох, бу ачылмамыш эцлля иди.
Йуйуcу автомат эцллясини цздян бири-бириня чох бянзятдийи шящидин бюйцк гардашына узатмыш, бу
эютцрмямишди. Эяряк эютцря иди. Щеч олмаса онун Муровда сянэярдя, дюйцш мювгейиндян йадиэар тяки бир ясэяр эейимини, бирcя чинар йарпаг кюйняйини эютцря иди.
Биз ондан сонра онун щяр щансы бир йадиэарыны гяншярдя сахлайа билмирик. Саьлыьында шякли вурулмазды дивара, инди вардыса, дивардан онун якси асылмышдыса, еля бунунcа юзц о демякди ки, бу гяшянэ оьлан даща дцнйада йохдур, йашамыр. "Бу мяним талейимдир" демишди анасына. Щямин эцлля
48
идими ону Пиркцшэцлдян тярпядян, орадан Эорана, щярби казармалара апаран, цч эцн сонра гарда-боранда, язялcя, "Йол еви"няcян автобусда, сонра цстцачыг машынларда Муровун башына,
Йаншаьа галдыран?
Белями айан олмушду она юз талейи? Бу нядир? Ону яcял чякиб апармышды, йохса. Доьруданмы
ЮЛЦМ АНЫ щяр кясин алнына йазылмышдыр?
Щеч бир тясадцф йохдур. Фаcия баш вердикдян сонра эюрцрсян. Онун габаьыны алмаг олармыш. Ону
гуртармаг, бунcа аьыр бядбахтлыьа йол вермямяк оларды. Яфсус, басарат баьланыб. Инанмамысан,
билсяйдин бир иш баш веря биляр, гоймаздын, бурахмаздын. Юзцнц атардын она атылан эцллянин габаьына. Бешинcи эцн йох, икиcя эцн габаг чыхса идин онун ардынcа...
"Олаcаьа чаря йохдур. Юлцм ялаcсыздыр. Яcял йетди, эетмялисян, Аллащ беля истяйиб".
Бцтцн фаcияляри, гятлляри, камсыз эетмиш cаванларын нисэилини гой Аллащын бойнуна.
Талейиля барышыб. Торпаьа уйушан cясяд, биздян, севдийи бу шящярдян, доймадыьы дцнйадан
узаглашыб, чыхыб эетмишдир.
МЯНИ ЮЛЦМ ДЦШЦНДЦРЦР. Бир йар-йарашыглы оьланы юлцмцн варлыьында арайырам. Юлцм сиррини
анламаг, доьма ювладла эюрцшмякдян ютрц Ахирят гапысына йюнялмякдяйям.
***
"Эцнцн хябярляри" башлайыр. Телевизору cяряйана гошуруг. Екранда маса йанында ики няфяр яйляшиб. Бири йашлы гадынды. Тутгун, гаш-габаглы. Эилдян йапылмыш, мярмяря-даша кючмямиш анат-абидяйя бянзяри вар. Киши ондан синли, арыг, гуру, сач-бирчяйи япримиш..
"ГАДЫНЛАРЫНЫЗ ЯКИН ЙЕРИНИЗДИР, ЭИРИН ИСТЯДИЙИНИЗ КИМИ ЯКИН ЙЕРИНИЗЯ". "Багара" суряси, 223-cц айя.
Аь-гара екранда, алаторан отагда яйляшмиш гадын данышыр:
– О эцн, эцндцз отурмушам йатаг отаьында. Бир дя бахдым ки, дайаныб пянcярянин юнцндя. Щяйятдя футбол ойнайан ушаглара бахыр. Им-ишыг бир куртга варды яйниндя. Бир дя бахдым, йох олуб...
Сян ешитмирсян, йатмыш олурсан. Щяр эеcя саат икидя телефон зянэ чалыр. Галхыб, эялиб дястяйи эютцрцрям. Кимся йохдур, cаваб эялмир. Щяр эеcя саат икидя телефон зянэ чалыр. Галдырырам дястяйи,
онун няфясини дуйурам дястякдян.
Екрандакы киши сюйляйир:
– Бир гадын эялмишди ишя, йаныма. Гачгынды, йерлимиздир. Оьлундан шикайятлянди: ичир, юзцнц пис
апарыр, баcысыны сюйцр. Онунла нейлясин. Бир дя гызына иш ахтарырды. Гызы Хызынын узаг бир кяндиндя
мцяллимяди. Ону шящяря эятирмяк истяйирди. Бизим дярдимиздян хябярдарды, тясялли верди. Сонра бирдян деди: "Мцщарибя йох, ойунду бу. Сиз–мяня деди–Оьлунузу гумара гойдунуз!" Бу ня демякдир! Гумар нядир?
О дцнйадакыларла бу дцнйадакылар эюрцшяcякляр. Шящярдян шящяря, гитядян гитяйя, кянддян кяндя эедир кими щяр ики дцнйанын сакинляри бири-бирини арайаcаг, сораг тутаcаглар. Бцтцн бу сяфярляр
щяля ки, биринин–рущларын имканлары иля баш тутур. Бу йан, йер бяндяляри онлара гошула билмир, эюрмцр, яли чатмыр. Будур иллаcсызлыг.
49
Cисманилярля рущларын кцтляви "коммуникасийасы" тяк-тяк адамларын башына эялмиш щадися, реаниматсийа мцщитиндя мцстясна щал тяки юйрянилмякдядир. Фягят, инсанларла рущларын, Дцнйа иля Ахирятин цнсиййяти юлцб, юлцмдян гайытмыш "реаниматсийа субйектляри"нин йох, бцтцнлцкдя щяр кясин
чатдыьы ади варлыг тярзиня чеврилмялидир. БУДУР БЮЙЦК ГУРТУЛУШ СОН, ЯБЯДИ ТАПЫНТЫ.
Мян ону эюрмяк истяйирям. Тяк яйляшмишям. О, гапыдан, ейвандан эирсин ичяри. Йаддашдакы йох,
онун юзц эялсин. Бирcя ан эюрцнсцн: "Ата! Мян сарыдан ниэаран галмайын!" десин.
Чуьундур, тцтцн тарласыйды. Ири-ири йарпаглар бцрцмцш торпаьын цстц иля эедирдим. Архадан кимся
эялирди. Онун щянирини дуйурдум. Йахынлашыр, чатмагда иди. О, мяним ардымcа дцшмцшдц. Чюнцб
эерийя бахдым. О, башдан айаьа аь тянзиф, cунайа бялянмишди, голу-гычы кипcя cуна ичиндя иди.
Йерин цстц иля еля бил учур, ири аддымларла, айаглары торпаьа дяймядян эялирди. Чатмаьа азаcыг галырды. Айаг эютцрцб, гачмаьа башладым. Илишдим, архасыгатда йыхылдым. Чатыб, синямя гонду. Cуна
иля сарынмыш башы, сифятинин гуруму, cизэиляри билинирди.
– Сян кимсян?–сорушдум. Cаваб вермяди. Эюзляри эюрцнмяся дя, цзцнц, башыны бцтцнлцкля сармыш cунадан онун доьма бахышларыны сездим.
– Сян кимсян? Мяндян ня истяйирсян?
***
Космонавтлара щясяд апарырыг. Биз щамымыз космонавтыг. Йердян баханда улдузлар неcя эюрцнцрся, улдузлардан баханда да Йер еляcя–эюйдя эюрцнцр. Бцтцн башга сяма cисмляри тяки Йер
дя щавада, интящасыз мякандадыр. Онун да алты, цстц щяр йаны бошлугдур. Йер фязада эями, биз
дя онун ичиндя. Бцтцн башга планетляр, сяййаряляр тяки бизим дя маршрутумуз вар, доланыр, юз
охумуз–орбитимиздян гопуб, айры алямляря баш чякя билмирик.
Рущлар буна гадирдиляр. Рущ цчцн заман, мякан, мясафя янэяли йохдур. Онлар истянилян йеря,
Каинатын щяр щансы гцтбцня уча билирляр. "Ишыг сцряти" онлардан ютрц бизим йерцстц йеришимиздян дя
ади щалдыр. Йягин, ишыг сцрятиндян даща йцксяк, эцcлц имканлары вар. Иш бу сирри ачмагда, рущларын
варлыг тярзини юйрянмяйин башындадыр.
"ЗЯНН ИСЯ ЩАГДАН БИР ШЕЙ ДЕЙЯ БИЛМЯЗ".
"Няcм" сuряси, 28-cи айя.
Имишлидян о йана эетмяк чятинляшди. Бураcан да йолларда йцклц-йаплы машынлар эюрцнмцшдц, амма Бейлягана доьру йол бцсбцтцн хыл-хызанды. Гошгулу, гошгусуз йцк машынлары, цстцндя арвадушаг, кцл-кцлфят няглиййат эялир, ахышырды. Минлярля аиля, сайсыз-щесабсыз Аразбар обалары щеллянмишди цзцашаьы. Йурд-йуваны, ев-ешийи бурахыб, кимин няйя эцcц чатмышдыса эютцрцб, йцкляниб кючцр,
гачырдылар. Сцрц, мал-щейван, гойун-гузу йол бойу, чюллцкля щишляниб эедир, сир-сифятиндян тялаш йаьан инсанлар баш эютцрцб аиляликcя, елликcя cябщя зонасындан гуртулмаьа чалышырды. Ийирми, отуз километр ирялидя, Щорадиз, Бящмянли торпагларында чарпышма эедир, ермяни танклары эялир, ракет атяшляри йаьырды. Ящмядбяйли–Дюрдйол айрыcыны топа тутмушду йаьылар. Миллят баш эютцрцб, ермяни ялиня
дцшмямякдян ютрц араланырды.
Чюлдя галмыш лафетин алтында, арабанын бюйцрцндя, йыртыг чадырда чаьасыны ямиздирян, кюрпясини йедирян гыз-эялин, гоcа-гары, аьбирчяк галмышды дюйцкя-дюйцкя. Еляси варды, эедяcяйи йер йохду,
бурадан тярпянди, щарайа цз тутсун, билмир, анламырды.
50
Бцсбцтцн тутулмуш йолда-ахышан инсан сели, няглиййата гаршы ирялилямяк cянcялди. Саатда бир километр эетмяк олмурду. Мотор гызмыш, радиатор гайнатмышды.
Йолун гыраьы, гошгу алтында беш-цч эялин отурмушду. Онларын шяклини чякмяк истядим. Фото апараты
эюряндя, язялcя сюз демядиляр. Сонра бири эялди, аcыгланды, цстцмцзя cумуб, апараты алыб йеря
чырпмаг истяди.
Аьыр йцклц, аваданлыг тяпялянмиш, бу тяпянин дя цстдя нечя гадын, гары бянд алмыш "КАМАЗ" ютдц. "Ъигули"нин пянcярясиндян, сцрцcц сямтдян яйилиб, ону чякмяк истядим. Орадан эюрдцляр, шыьыйан машынын цстдян киши-арвад гышгырдылар, яллярини ойнадыб щядялядиляр. Камил мяня билдирди:
"Чякмяйин. Истямирляр. Бунлар инди билирсиниз ня щалдадыр? Ня десян тюрядярляр".
Щушлары башдан чыхыб, дяли кюкцня дцшмцш бу инсанлар гязябдян, щирсдян чынлайырдылар. Бунларын
башы няляр чякмишди. Кими оьлуну, ярини, гардашыны итирмиш, ев-ешийи эюзц габаьында даьылмыш, олмазын ситямя, гяддарлыьа туш олмушдулар.
Йол бцсбцтцн тутулмушду, дашыб дашланыб, чюллцкдя пай-пийада эедир, узаглашырдылар. Цзцйухары
даща ирялилямяк мцмкцн дейилди. Щятта дюнмяк, эери гайытмаг да мцшэцлдц. Ола билярди ахынын
арасында илишясян, эялиб кечян бир машын, трактор вурсун, лапcа цстцндян кечсин. Щяр кяс башы щайында, кимдир кими арайан.
Цч ясэяр машындан дцшцб, кясдиляр кишинин апардыьы сцрцнцн габаьыны. Язялcя юзцня няся дедиляр, сонра бир гойун, даща сонра икисини бойунлайыб атдылар машынын кузовуна, сцрцб эетдиляр. Киши
щеч ня демяди. Щамысыны йыьыб апарса идиляр, нейляйяcякди.
"Cябрайылы дцнян ермяниляр тутублар. Инди енишя, Имамбаьына ирялилямякдядирляр".
Бейляган Иcра Щакимиййятиндя cаван сядр буну чатдырды бизя. Августун 23-ц иди. Щямин эцндян
бизимкинин гушу учду: "Cябрайыл эетди. Даща мян гала билмярям".
ОЛМАГ, ЮЛМЯК. Бу ики сюз бири-бириндян йалныз чеврянин ортасындан кечян вятярля айрылыр. Бу йахынлыг щяр ики щадисянин бир башланьыcдан тюряндийиндяндир.
ЮЛЦМ АНЫ-ны йашайанлар, cанын cясяддян айрылдыьыны эюрянляр олмушдур. Онлар рущларла гаршылашмышлар. Лакин 5-10 дягигядян артыг чякмяйян азаcыг сяйащят онлара Ахирят мянзярясиля ямялли
таныш олмаьа имкан вермяйиб. Юлцб дирилянляр Ахирят гапысындан гайытмышлар. Бирйоллуг эедиб гайытмайанлар рущлара дюнмцшляр. Онлар гойуб эетдикляри Йер вя инсанларла цнсиййятя эиря билмирляр.
Рущлар аляминдя йашайан неcядир? Онларын cисми вармы, нядир? Йемяк-ичмякляри ня сайагдыр?
Онлар доьуб тюряйирлярми? Севэи, cинси булунма...
Пайтахтымыз Бакынын учуг-сюкцкляриндя "аварийни" евлярдя, йени-йени яcняби автомобилляр, "Рено",
"Дайво", "Мерседес"ляр шцтцйян хийабанларда, метро лаьымларында, базарлар cиварында, аеропортда, ваьзал кандарында cомалашмыш, гаршыларындакы маса-дцканларда дцнйанын нечя юлкясинин
нишаняси cилвялянян бу адамлары щансы агибят эюзляйирди. Йашлылар чярляйир, гырылыр, эедирди. Йурдсузлуг, дидярэинлик йохсулларын гисмятиди.
Бу давада, ган-гада ичиндя варлананлар варды. Пайтахтын эюзяэялим йерляриндя: Воровски,
Эянcлик, Бадамдарда падшащ сарайларындан ещтишамлы имарятляр уcалмагда иди. Тярк олунмуш
51
кяндлярин, шящярлярин варийятини мянимсямиш, давадан кцллц газанc эютцрмцш, аь эцня чыхмышдылар. Бирcясинин ня юзцнцн, ня ювладынын бурну ганамамышды. Црякляриндя ермяни–йаьыны
алгышлайырдылар. Бирcя сорушан йохду: Ай гурумсаг! Миллят ган гусур, дярддян говрулур, cырыг
чадырларда cан верирляр. Щансы цряк, щансы пулла сян бу кашаняни дикялтмисян? Ичиндя яряб мебели, Чин сервизи, саунасы, лифти.
Орада гойуб эялдийиндян йцз артыьыны газаныблар. Беляси щеч истямяз дя сцлщ олсун, алынмыш, верилмиш йурдлар, торпаглар гайтарылсын. Онда щесаб чякиляcяк, кимин кимлийи айдынлашаcагды. "Ямял
дяфтяри саь ялдян верилянляр..."
Бянювшя чай, Аьсу, Кцряк чай инди дя мейид ахыдыр. Азярбайcанын щяр йериндя йалныз Кялбяcяр
щцcумунун мирасы олан гябирстанлар тюрянди. Чоху гар учгунунда, сылдырым гайаларда галды. Абдулла Гурбани беш няфярлик дястясиля отуз мейид чыхартды Кцряк чайдан, гарын, бузун алтындан.
Кцряк чайда, йазбашы илынмыш суларын гойнунда инсан парчалары, баш, гол, бядян цзцр. Гызыл халлы
балыгларын аьзынын тамы дяйишиб...
***
Айдан сынмыш кцрсцнцн йумшаг, гырмызы сювкяняcяйини гойур ейван гапысынын астанансына; юзцня йер дцзялдиб отурур. Мянся юз йеримдя: сыныг гуту, дик-лювщяни онун аьзына гойурсан, цстдя
ейванда атылыб галмыш, кюшяси чыхмыш мяхмяр дюшякчя.
Эюйцн дярин гатлары булудларын арасындан гаралыр. Гямяр–ай эащ эюрцнцр, эащ итир.
– О нядир?
– Булуддур.
– Бяс о?
– Эюйдцр.
– Мян орадан горхурам.
– Эюйдцр дя. Онун няйиндян горхурсан?
– О, айдыр?
– Айдыр.
– Ай ишыг салыр щяр йеря.
– Айын ишыьы юзцнцн дейил.
– Бяс киминдир?
– Эцняшин, Йеря дя, айа да ишыьы эцняш верир.
– Айа да?
– Щя.
– Ня тящяр?
Эцняшин эеcя вахты айа неcя ишыг сачдыьы, инди щарада олдуьу эюрцнмцр. Доьрусу, буну щеч мян
юзцм дя билмирям.
– Ай щаны?
– Эирди булуда. Бир аздан йеня эюрцняcяк. Булуд кечир, еля кечир, еля билирсян ай о сайаг ити эедир.
Булудлар йеря йахындыр.
– Булуд бюйцк парчадыр. Йорьан-дюшякдян чох-чох бюйцкдцр... Йазыг ай, яся-яся эирди булудун
ичиня. Яся-яся...
– Одур бах! Ай эюрцндц... О бири улдуз вар ща, о да эедир.
52
Йасамалда парлайан улдузу биз ахыр вахтлар эюрмцшцк. Бир елянчик улдуз да бу йан, шимал ейванымыздан эюрцнцрдц. Бу ики "обйекти" мящля ушаглары тапмышдылар. Мящяммяд дя ахшамлар достлары
иля щяйятдя щямин улдузу изляйирди. Cаванлар йыьылыб бахырдылар. Анасына да щямин ишыг cисми о, эюстярмишди. Ону биз "эялмя" зянн едирдик. Ахшамлар шимал, cянуб ейванларындан мцяллимя иля онлары
арайыр, изляйирдик.
Каинатда щеч бир улдуз cызыьындан чыхмыр. Милйон ил габаг неcя идися, бу ахшам да щаманcа–юз
чеврясиндя чырпыныр. Бу ики cисим йеря чох йахынды. Йасамал тяпясинин цстцндя дайаныб, еля бил йери
эцдцр. Эур ишыг сачыр, эеcяйарысы араланыр, йох олурду. Онун ишыьы интящасызлыгдакы улдузларынкы тяки
"юлц" йох, cанлыйды. Ял иля дцзялдиляня бянзяйирди: ишыьы эащ артыр, шюлялянир, эащ азалырды. Бялкя, сямада йцзлярля, минлярля сцни пейк стансийалардан бирийди, тяхрибат, кяшфиййат cищазы да ола билярди.
Мян бундан бир йазы йазыб, гязетдя чап елядим. Астро-физика институтуну, академийаны бу ишя баш
гошмаьа, Йасамал цзяриндя эюрцнян парылтынын ня олдуьуну айдынлашдырмаьа чаьырдым. Онлардан сяс чыхмады.
Телевизор гошулмушду, "Эцнцн хябярляри" верилирди. Екранда эюрцнян мцяллимя яриня данышырды:
– Бир гадыны шящярдян эютцрцб апарыблар. Щямин cищазын ичярисиня эятирибляр. Гадын юзц башына эялянляри сюйляйирмиш. Орада бир чох танышлары эюрцб. Гагарин, Бцлбцл дя онларын арасында имиш. Дейиб
ки, гадын, бир гяшянэ дя оьлан варды. Ясэярмиш. Дейирмиш:
"Мяним анам Йасамалда, 13-cц мяктябдя мцяллимядир. Атам редактордур".
Киши дцнян эюрдцйц вагияни сюйлямяйя башлады:
– Мяни гыраг бир евя эятирдиляр. Ичяри эирдим. Отаьын башында бири бириндян аралы ики ясэяр чарпайысы
гойулмушду. Бириндян сянин гардашын галхды, о бириндя о иди. Щяр икиси трусик-майкада, чылпаг. Мяним чашдыьымы эюрцб, еляcя бахышы иля анлатды сянин завод директору гардашын. Ахы, Мящяммяд
онун заводунда фящля сайылырды. Билдирди ки, биз эедиб тапмышыг, сахламышыг бурада. Нечя мцддятдир бу евдя галыр. Йолуна гойарыг, фярари сайылмаз, щеч ня олмаз".
"Фялякляр йанды ащымдан"... Илащи шаирин анадан олдуьундан 500 ил кечмиш онун доьулуб юлдцйц
юлкяйя эялмишдик. Ушагкян эюрдцйцм, эюйлярин гара йахасындан шюля сачан улдузлары, кащкашаны, Мяккя йолуну бизим йерлярдя бир даща эюря билмирдим. Эцманым эялди ки, Cянуб юлкяляриндя,
Иранда, Ирагда, Ярябистанда эюй эеcяляр улдузла долу олмалы, ещтишамы иля эюрцнмялидир.
Баьдадда, Ял-Мянсур отелинин цст гатларында, галдыьым отаьын кичик ейванына чыхыб бахырдым.
Гонаг евинин щяйяти фцсункар эюзяллик ичиндя иди. Эюмэюй цзэц эюлцнц палмалар, уcа хурма
аьаcлары арайа алмышды. Коллар, чямянляр, эцллцкляр ятир сачырды. Аьаcларын арасында йанан фанарлардан зийалар сцзцлцрдц. Дяcля бойу йцксякдя йанан чил-чырагдан суйун цзцня парылтылар дцшцр,
кюрпцляр чырагбанлыг ичиндя эюрсянирди. Гясри Шириндян та Баьдад щяндявяринядяк эцняшин гызмар
истисиндян алышыб йанан бомбоз дцзляр, дямйялярин цряксыхан аcысыны Дяcля Фярат говушуьу йуйуб апарырды. Ляляк-будаглары уcабой индус гадынларын сачларына бянзяр хурма аьаcлары инсаны
дартыр, уcалдырды. Дяcлянин сяссиз ахан сулары, ишыглы баьча, мави сятщи cилвялянян эюл, гядим яфсаняляр, наьыллар йурду сещрля долуйду.
Бцтцн бу эюзялликля мян онун цстдя эюйц эюрмяк истяйирдим. Баьдад цзяриня эярилмиш гапгара
эюйдя улдузлар чямянзарыны, бцрcляр силсилясини арайырдым. Йерин бунcа эюзяллийи цстя сяма... тут53
гун, улдузлар сольунду. Эюрцнцр, бу йерлярдя дя атмосфер корланмыш, эюйцн габаьыны чиркаб пярдяси кясмишди... Бир дя...
Дяcля цзяриндя, лап йахында, сябят ичиндя фанар тяки бир cисмин йандыьыны эюрдцм. О, бцтцн улдузлардан шюлялийди. Лапcа йахында дайанмышды. Сонра тярпянди вя цз тутуб эетмяйя башлады. Эетди
вя батды.
Бу сяфярдян сонра Мисир-Гащиря, Нил цзярини эюрдцм. Искяндяриййядя дяниз цзяриндя гара ганад
ачмыш эеcянин сямасында арадым. Истанбул, Тещран эюйляриндя дя щямин ишыг-cисимля гаршылашды
эюзлярим. О иди. Щарадан чыхдыьы билинмяся дя, щарада батдыьы ачыгcа эюрцнцрдц. Эедир, гювс щалында доланыр, узаглашыр, ишыьы ийняэюзцнcя азалыр вя итирди. Йалныз Йасамал эюйцндя зянн етдийимиз
ишыглы cисим-бурада, Cянуб цзяриндя дя еляcя йахынмыш. Шубаны цстя дайандыьы щалда Баьдад вя
Гащирядя дя эюрцнцрдц...
Инди, Айданла ейванда отуруб бахдыьымыз анларда щямин улдуз сябят ичиндя йаныр, айдан хейли йахында ишыг сачыр, кюзярирди. Бадамдарда cивя ишыглары чеврялямя парлайан аеродрома бир вертолйот
йюнялся, пянcяря-пянcяряйя ютцб, онун ичярисини эюря билярди.
Айдан "бошгабы" эюрцрдц. Она баша салдым:
– О да эедир. Ай тяки о да батаcаг.
– Щарада батаcаг? Дяниздя?
– Йох. Дяниздян йухары, Щейбят дярясиндя.
Бу йай Бакыда аьcаганад чохалыб. Щяндявярдя долашыр, динcлик вермир, санcыр. Ейванда Айданын
гычларыны йеди. Бу илки аьcаганадлар ютянкиляриня эюря cансыздыр, юлдцрцрсян, ганлары чыхмыр, габыг
тякидирляр, санcмаглары да цздяндир. Эюрцнцр, башлыcа йеми инсан ганы олан бу щяшярат да юрцшсцзлямишди.
Вызылдашыр, отаьа долсалар, сящярядяк гоймайаcаглар йатаг.
– Баба! Аьcаганадлары да Аллащ йарадыб?
– Щя.
– Бизи дя?
– Щя.
– Бакыда бир беля адам вар. Бунларын да щамысыны Аллащ йарадыб?
– Щя!
– Аллащ йорулмур?
Айданын балаcа баcысы Фярящля ейвана чыхмышыг. Бунун дили щяля йахшы ачылмайыб. Сюзляри янэиндя
язя-язя сюйляйир. Эуйа, чюряк йейяндя тикяни чейняйиб ютцрдцйцн тяки, сюзляри дя аьзында йоьурмалысан.
– Гухунда эюйкцй вай!
– Ня?
– Эюйэцл!
– О нядир?
– Си-чан! Эюй-эцл!
– Щя-я-я, кяртянкяля!
– Щя. Сян ону юлдцрярсян?
– Юлдцрярям.
– Пайар олаcаь! Бюйцк пайар олаcаь!
54
Бизим мянзилимиз бюcякляр ойлаьыдыр. Еля ки, аиля-икиняфярлик cямиййят чякилир, эеcяйарысындан щамамханада, мятбяхдя юзэя cанлылар цзя чыхыр. Мятбяхин дивары дибиндян, йарыгдан кяртянкяля дя
эялир. Эеcя Фярящ нянясиня гошулуб, мятбяхя эедяндя, ишыьы йандыранда эюрмцшдц. Мцяллимя
галмышды ону неcя юлдцрсцн. Бир кяря мян бир сысгасыны гуйруьундан тутуб, ейвандан атдым щяйятя. Юлдцрмяйя ялим эялмяди. Юлцм юлцмдцр, ня фярги вар инсан олсун, йа бюcяк. Гатил олурсан.
Августун 21-и эеcя. Айданын вя Фярящин анасы иля отурмушуг ейванда. О, сянятшцнасдыр, амма
щякимдян аз билмир: щансы хястялик щансы фясадлар тюрядир, дярманы нядир, инсан саьламлыьы цчцн
ня йемяк, ня йемямяк; дцнйада баш вермиш, баш веря биляcяк вагияляр барядя онун айыг-сайыг
дцшцнмяйи вар.
Айтян сюйляди:
– Бизим тялябя йолдашымыз гызын башына беля бир иш эялмишди: "Кесерово сеченйе". Цряйи хястя имиш.
Билмяйибляр, наркоз верибляр. Цряйи дайаныб. Гыз данышырды: "Юлмцшдцм, щякимин сясини ешидирдим:
"Мян Рауфа ня cаваб веряcям?!"–дейиб cярращ чырпынырды:
"Бу неcя олду юлдц? Мян Рауфун цзцня неcя чыхаcам?! Ня олур-олсун гайтармалыйыг!"
Рауф эялинин гайынатасы, щяким Зякийевин досту имиш. Щякимлярин неcя чалышдыьыны, сяслярини-данышыьы ешидирмиш. Бядяниндян айрылыб ешидирмиш. "Електро-шок!"–гышгырыр cярращ. Бунунла дайанмыш цряйи
ишя салыр. Гызы юлцмдян гуртарырлар.
Айтянин бу сющбяти мяня таныш эялди. Сонра о, ямисинин цряйиндя неcя операсийа апардыгларыны,
онун клиник юлцмцнц, неcя дирилдийини сюйляди.
Шубаны даьынын цстцндя дайанмышды. Даьын алчаг зирвясиля арасы беш-алты аршынды. Бяйаз, сопсольун чеврядя бирcя шца йохду. Он дюрд эеcялик ай бойда, азаcыг ондан бюйцкдц. Ай дцнян щарада иди; бир дилим синейваз говунуна бянзяйирди. Даьын цстя дайанан бцтюв айды, онун тяки шцасызды. Од-алов нишаняси йохду. Ешикдя сярин кцляк башламышды. Ачыг пянcяряйя тор тутаcагдым,
аьcаганадлар ичяри долушмасын. Щава сярин, кцлякли олдуьундан пярдяни асмадым. Шубаны цстя
эюрцнян, сезилмяз бир тярпянишля даь эядийиня енян–Эцняшди. Алями йандырыб йахан Эцн буз
парчасы тяки сойугду. Ешикдя ясян сярин кцляк еля бил ондан гопуб эялирди. Эцняши щеч вахт беля
эюрмямишдим.
Батмыш кящризлярин гырх аршын дярин гуйуларына дцшцр, зцлмят лаьымларда доланырдылар. Чюл эюйярчинлярини йералты йуваларда тутур, эятириб оcаг галайыб, шишя чякир, ляззятля йейирдиляр. Инди алтмыш йедди
йашы олан о ушагса кящриз лаьымларына она эюря дцшцр, горхулу гуйулара енирди ки, орадан эятирдийи
сорагла анасына сцбут етсин: "Йерин алтында cяннят, cящянням йохдур. Юзцм эюрмцшям. Шыхоьлу
сянин мяляклярини тутуб, шишя чякиб йеди". Ана гялбини тялаш алырды: "Лаьымлара эирмисян?! Бала, бяс,
горхмурсан, бирдян су ачыла, сяни алыб апара, чырпыб даш-бивара тикя-тикя елийярди?"
Чярпялянэ дцзялдирди инди йашы алтмышы кечмиш, онда он йашлы cоcуг-бала. Чярпялянэин эювдяси
рясм дяфтяринин галын вараьы, габырьалары гарьы cилийи, хямирля йапышдырырдылар. Чярпялянэин учмаьы–
ананын "Зинэер" тикиш машынынын гутусундан оьурланмыш сап-таьалаг. Гуйруьу...
Иранда ган дцшмцшдц. Тещран щакимиййяти Азярбайcан Cцмщуриййятини даьытмыш, йцзлярля ингилабчыны, мцcащиди боьазындан асмыш, зинданлара салмышды. Башыны эютцрцб гача билян Аразы кечмиш, бу
йана, бизим елляря эялиб чыхмышдылар. Хейли йаралы варды. Онларын йараларындан ачылмыш, дяйишилмиш сар55
ьылары йалдакы хястяхананын барысындан бу цзя атырдылар. Бу ганлы бинт-сарьылардан сечиб, тямизляйиб
чярпялянэляря гуйруг баьлайыр, йенидян Араза доьру бурахырдылар.
"Эюйдя щеч бир мяляк-зад йохдур,–дейирди ушаг анасына–Мяним чярпялянэим лап эюйцн йеддинcи гатына галхмышды".
Бялкя йери-йурду билинмяз Аллащ-таланын юзц эюрцняcякди. Бцтцн алямлярин щюкмдары йцз ийирми
дюрд мин елчи эюндярмякля дя Йер обасында дцзлцк йаранмадыьыны эюрцб, бирбаша юзц бу шылтаг
кцряни идаря едяcякди.
ЙЕНЯ ЩЯМИН СУАЛ ГАРШЫСЫНДА. Галхыб эедиб мятбяхдян юзцня чай сцзцб эятирирсян, динcялирсян, тахтда узанырсан. Бунлар сянсян. Варсан дирисян. Амма бир ан чатаcаг, сян олмайаcагсан. Мящв олаcагсан. Мящв олаcагсан?!
ЮЛЦМ ХОФУ йеня дя инсанлыьы хырпаламагда, йаранандан бейниндя говзанан суал, горхулу
сорьу баш галдырмагдадыр.
Кимся прогноз веря билмир. Мцняccимлярин, бахыcыларын, фалчыларын сюйлядикляриля дя тохдамырлар. Бирдян еля бир гяза баш верди ки, Йер кцряси бцтцнлцкля даьылды. Бцтцн инсанлыг пучлуьа эюмцлдц. Бир
инсанын юлцб, йох олдуьутяк бцтцн бяшяр, йер цзцндяки бцтцн cанлы, бцтцн варлыг йох олду. Бунун
беля олаcаьы, беля олмайаcаьы иля тян эяляр.
Мяним арадыьым будур: ЮЛЦМСЦЗЛЦК ЕЛЧИЛЯРИ–РУЩЛАР!
Мурад сорушур:
– Аллащ-баба щардадыр?
– Аллащын йери билинмир–дейирям. "Ня инсдир, ня cинс. Ня доьур, ня тюрядир. Ня йейир, ня ичир",–бунлары сюйлямирям, ушаьын Аллаща йазыьы эяляр.
– Адам неcя олур... юлцр? Эцлля дяйир, голуна, гычына?
– Голуна, гычына дяйся, юлмяйя дя биляр. Амма бура–цряйиня дяйся юляр. Бир дя башына...
– Башына дяйяндя нийя юлцр?
– Башын ичиня эирир эцлля. Бейини даьыдыр. Инсан бейинсиз йашайа билмяз.
– Мящяммядин башына дяймишди, эцлля?
– Щя. Алнына. Алнынын саь йанына.
– Юляндян сонра неcя олур? Басдырырлар. Галыр торпаьын алтында. Яти...–ушаг биляйинин ятини дартышдырыр–яти чцрцйцр орада? Торпаьа гарышыр...эедир.
– Йох. Бир вахт щамы дириляcяк. Она "Гийамят эцнц" дейирляр.
– Щамы?
– Щамы.
– Биз дя юляcяйик, сонра дириляcяйик?
– Щамы. Сиз дя.
– Аллащ дирилдяcяк щамыны, бизи? Бяс Аллащ щарда олур?
Бу суала Орхан cаваб верир:
– Аллащ щавадыр!–Аллащы о, ахшам гаранлыьында ейванда эюрцр.
***
56
Иса пейьямбяр кцтлянин тялябийля чармыха чякилир, юлцр. Аримафейадан варлы, зянэин Йусиф щаким
Понти Пилатын йанына эялир. Ондан иcазя алыб cаван пейьямбярин cясядини чармыхдан ендирир. Тямиз кятана бцкцр вя гайада чапдыьы гября гойур. Аьзыны ири бир дашла гапайыб чыхыб эедир. Пейьямбяр бешинcи–cцмя эцнц чармыхда cан вермишди. Шянбя, базар кечир– о эцнляр иш эюрмяк эцнащды. Биринcи–Дуз эцнц Марийа Магдалина Йаковун анасы Марийа иля эорэаща эялирляр. Исанын cясядиня йаь чяксинляр. Йолда икян дцшцнцрляр: гябрин гапысына гапанмыш аьыр гайа парчасыны неcя
эютцряcякляр. Эцcляри чатмайаcаг.
Эялиб эюрцрляр, Исанын гябрини гапамыш аьыр гайа гыраьа эютцрцлцб, бу дашын цстцндя бир кимся
отуруб. О, шимшяк тяки парлаг, гар тяки бяйазмыш. Сорушуб: "Сиз кими ахтарырсыныз?" Юврятляр бахыблар, Иса гябирдя йохдур: "Исаны"–дейирляр. Заьанын аьзында даш цстя отурмуш мяляк сюйляйир: "Сиз
дирини юлцлярин арасында ахтарырсыныз. О йохдур. О дирилди вя эетди. Горхмайын, йахын эялин. Онун
узандыьы йеря бахын. О йохдур. Cялд олун, йубанмайын, эедин. Исанын шаэирдляриня дейин: "О дирилмишдир. Сизи Галилейада эюзляйяcякдир. Ону орада эюрярсиниз. "Йеванэиля", с-64.
Эери дюняркян Иса юзц Марийаэилин эюзцня эюрцнцр вя онлара тапшырыр: "Ону Галилейада эюзлясинляр".
Даща бир ящвалат баш верир. Дирилмиш Иса пейьямбяр кянд йолунда бир нечя кишийля гаршылашыр. Онлар
да беля эцман едирляр ки, бу Иса йох, онун рущудур. Онда Иса онлара дейир: Йемяк варыныздырмы?
Чыхарыб ортайа йемяк гойурлар. Иса да онлар тяки йемяйя башлайыр: "Мян рущ дейилям, cанлыйам.
Эюрцрсцнцзмц, сизин кими йейирям. Бу мяним ялим, бу голум. Сизин кими..."
Кечмиш пейьямбярлярин щеч бири, ня дя Мящяммяд рущ дейил. Cанлы инсан-cисмдирляр. Гийамят
эцнц йенидян йаранан, юлцб торпаьын алтында йатан cанлы инсанларын юзцдцр. Рущ дейил, cясяддир–
бир вахт дирийкян неcяйдилярся, еляcя ятли-ганлы, сцмцклц адамлардыр. Cяннят, cящянням бу дцнйада юмцр сцрмцш, юлмцш мярщумларын дирилиб, о дцнйада юз ямялинcя йашамасыдыр. Йалныз мялякляри Аллащын cисмсиз йаратдыьы анлашыр.
БИЗИМ АХТАРДЫЬЫМЫЗ АЛЛАЩЫН CИСМСИЗ ЙАРАТДЫЬЫ МЯЛЯК-РУЩЛАР ДЕЙИЛ, ОНУН ХЯЛГ
ЕТДИЙИ ИНСАНЛАРЫН РУЩУДУР!
Пейьямбярляр рущлар барядя эерчяк бир сораг верся идиляр, инсанын ябядилийя, Cяннят, Cящянням
аляминя инамы даща эцcлц оларды.
***
ССРИ вахты–совет дюврц сяфяря чыхмышдым. Тцркийяйя ораданса Мисиря йолланаcагдыг. Долларын дяйяри совет пулу иля 1$–94 гяпикди.
Турист дястяси ССРИ-нин айры-айры шящярляриндян топланмышды. Чоху Кийевдян, Москваданды. Сяняддя, паспортда адлары, сойадлары рус, украйын эюстярился дя, яксяринин йящуди олдуьу айдынды.
Бу миллятин адамлары иля Писунда, Йалта, Переделкиндя гаршылашмышам. Щарадан десян орадан сораг верирляр. Давраныш, сюз-сющбятляриля сечилирляр. Аьыллы, мещрибан, истиганлыдылар. Бюйцк шяхсиййятляр йетирмиш бу миллят билмирсян нядян яслини даныр. Полшада полйак, Франсада франсыз, Русийада
рус олур. Йалныз насизмин тягиби дейил, ондан чох-чох габаглар да онлары сыхышдырыблар, язаб верибляр. Нийя?
57
Ушагкян, Бакынын ады чякиляндя горхурдуг. Кянддян Бакыйа эедиб эялянляр сюйляйирди: Бакыда
cущудлар йашайыр. Онлар юз байрамларында инсан ганындан хюряк биширирляр. Ушаглары оьурлайыр, сойундуруб тештин ичиня гойур, ийняляр батырыр, ганыны сцзцр, бу гандан хямиря гатырлар. Йейирляр.
Кафканын "Ислащ дцшярэясиндя" щекайясиндя дящшятли бир мянзяря эюстярилмишдир. Орада ясэяря
буна бянзяр cяза верирляр, Кафка да, Еренбург, Свейг, Ремарк, Ландау, Ейнштейн–щамысы йящудидир. Маркс, Енэелс дя онлардандыр. Коммунизмля семитизмин бянзяри ашкардыр...
"Сечилмиш миллят" адланыр онлар "Тюврат"да, "Инcил"дя, "Гуран"да да . "Гуран"да онларын писиня айяляр олса да, дяйярляндирилир дя. Щятта билдирирляр ки, Мящяммяд адлы бир пейьямбярин эялишини дя юнcя йящудиляр сюйляйиб, онларын гядим китабларында–"Товрат"да, "Инcил"дя буна ишаря вар. Бцсбцтцн
савадсыз олан Мящяммядин дин тарихлярини билмяси, пейьямбярляр барядя айяляр дя ону эюстярир;
юйрянмиш, шифащи савад алмышдыр. Дейиляня эюря, айларла, иллярля карванбашы тяки сяфяря чыханда, Сурийа вя Мядиняйя йоллананда орада Мящяммяди йящудиляр биликляндирмишляр. Мисир президенти Янвяр Садат Исраилин башчысы Рабинля мяшщур Кемп-Девитдя барышыг сазиши баьлайанда щяр икиси мямнун олуб билдирдиляр ки, онлар ямиоьлудурлар. Мящяммяд пейьямбярин Ибращим-Авраам сойундан
тюряндийини дейян айяляр дя буну ачыглайыр.
Иса пейьямбяр шаэирдлярини бир мяcлися топлайыр. Щяр бири дамарыны дешиб, юз ганындан бошгаба
ахыдыр. Сонра чюряклярини щямин гана батырыб йейирляр.
Иса дейир: "Ян йемяли хюряк мяним ятим, ян ичмяли ички мяним ганымдыр".
Истанбулда кюрфяз эязинтисиня чыхаcагдыг. Йахында кичик кюрпцйя баьланмыш эямини йыр-йыьыш едирдиляр. Эюзял щава варды. Кюрфяз суларынын сярини, эцняш илынтысы, кюрпц мейданчасында, кафедя чай,
гящвя верирдиляр. Аьаппаг-пластик маса, бямбяйаз отураcаглар гойулмушду. Яйляшиб, кюрфязин
айырдыьы, узагларда гаралан Асийа ятякляриня, асма кюрпцйя бахырдыг. Бунcа аьырлыьа таб эятирян
кюрпц еля бил цстцндян ютян няглиййатын алтында учунурду. Бу йурд, сулар, гящвяни эятирян оьлан
мяня юз юлкям тяки доьма эялирди. Алтындан эямилярин цздцйц, цстдян Асийадан Авропайа, Авропадан Асийайа автоларын шцтцдцйц кюрпц саз телляриндян щюрцлмцшдц, хяфифcя чалынырды. Дянизляри
говушдуран, гитяляри чаташдыран боьаз Авропанын абад имарятляр тикилмиш орманлы йамаcлары, Асийанын гураг, йохсул сащилляри арасында дябярир, "Буйнуз"а йюнялян юлэцн сулардан асудя, cанлы
эюрцнцрдц.
Дястямиздя бир нечя дя гадын варды. Инcясянят, фялсяфя аляминдяндиляр. Москва, Кийев интеллект
мцщитинин гохусу эялирди. Бу овгат йамйашыл Боьазын рейщан ятри сачан щавасына бир йабанчылыг
эятирся дя, онлар да юзлярини бурайа йахын санырдылар. Тцркийя тарихян йящудилярля цнсиййятдя олмуш, онлара кюмяйини ясирэямямишди. Османлы милляти, Анадолу торпаьы антисемит дейил.
Ханымлар аь етилен голтугларда яйляшиб, сющбят едирдиляр. Эедяcяйимиз Мисирдян, онун гядим мядяниййяти–Эизи, Сфинкс, ещрамлар, йералты су амбарлары барядя еля данышырдылар, еля бил онлары бунлар
йаратмышдылар. Cядди-бабаларыны ясир-йесир кюкцндя сахлайан, инcидян Фироун дийарына Муса ювладлары ня яcяб беля щявясля йолланыр, улуларынын аcылар йедийи юлкяйя интигам овгатынданса, достйана
эедирдиляр.
Йящудилярин аьыллы олдуьуна шцбщя йох. Бунун юзэя дялиля йер гоймадыьы щалда, семитлярин "сечилмиш миллят" олдуьуну китабларында Аллащ-а иснад етмяляри бир аз эопдур. Эоп вя йалан бунcа эениш
дцшцнcяли сямими миллятин няйиня эярякдир? Йохса, алямляри гаврамаг истяйи йалан вя уйдурманын тюрятдийи хцлйаларла овунур.
58
Мисир щяля узагда иди. Бурада, "юз Тцркийямиздя" мян онлары сынамаг истядим. Юнcя сянятдян,
ядябиййатдан сюз салдым. Гадынларын бири сянятшцнаслыг доктору, о бири ушаг ядябиййаты билиcисийди.
Бой-бухунлу, ири, алаэюз кишися Кийев университетинин профессоруду. Эюрцнцр, онлар да биз–азярбайcанлылары кюкцмцздян таныйырдылар. Бурада–тцрк йурдунда мяним яркйана давранмаьымы да
гысганмыр, яксиня еля бил мяним тимсалымда тарихи йахынлыьы бир даща дуймаг истяйирдиляр. Йахынлашыб онларла бир маса архасында яйляшдийимдян дя ясла дарылмадылар.
Дедим:
– Рус ядябиййатында сянят бахымыдндан йени бир шей йохдур. Рус романлары франсыз романларындан мянимсянилмишдир.
Разылашан тяки олдулар. Русу данмаг фяндим ня гядяр руслашмыш олсалар да, онларын йящуди хислятини фаш едирди. Ардынcа сюйлядим:
– Амма Толстой, Достайевски щямин форма, цсуллардан бящряляниб, еля характерляр, рус сурятляри
йаратмышлар ки, бу, ориъиналлыьа бярабярдир.
Дцнян эеcя Истанбулун бир ресторанында шам едирдик. Шоу-тамаша эюстярилир, бир гыз ойнайырды. Бу
гыз стриптиз тярздя чылпагланмышды. Ряггасядянся кинг-бокс савашана бянзяйян, cантараг, саьры
вя будлары мющкям, гара буьдайы бир вцcудду. О, сящнядян салона узанмыш кюрпцcцкля ойнайа-ойнайа эялир, йейиб ичян гонагларын арасына йюнялирди. Эюрцнцр, мяcлисин ян эюзял кишисини, супермен арайырды, онунла рягс етсин. Бизя йахынлашырды. Мяня доьру йюнялди, йеримдян гымзандым.
Бюйрцмдян кечиб, кийевли профессорун юнцндя ойнады, ону галдырды. Уcабой, йарашыглы, алаэюз
профессор галхыб, онунла гошалашды. Еля ойнайан дейилди, эуйа башарыгсызлыьы да бир мязиййятди.
Профессордан эеcядян йаныглыйдым. Чохдан бяри бунлардан сормаг истядийим бир суалын аны йетишдийиндян сюйлядим:
– Конфутси биздян цч мин ил кечмишдя йашамышдыр. Ерамыздан габаг Х йцз ил. Онун кимлийи, йашайышы барядя мялумат вар. Щомер, Аристотел, Сократ, Иса пейьямбярдян габаг йашасалар да, онларын да талейи бяллидир. Мящяммяд пейьямбярля Исаны алты йцз ил айырыр. Мящяммядин дя йашайышы,
юлцмц бцсбцтцн айдындыр. Амма ерамызын биринcи йцзиллийиндя Исанын доьулушундан юлцмцнядяк
бцтцн яфсаняйя чеврилмишдир. Cями 2000 яввял йашайыб-узаг дейил. Беля ися, нийя онун доьулушу
вя юлцмц барядя бир мялумат йохдур?
– Бу, мяним сащям дейил,–деди профессор.–Сиз еля суал верирсиниз, она профессионал теологлар да
cаваб тапа билмязляр.
Дини китабларда, Инcил, "Ящд-cядид"дя бакиря Мярйямин илащи нцтфядян майаландыьы эюстярилир.
Эюйдян эялян мяляк-Cябрайыл рущдурму? Онун эятирдийи нцтфя еркяк -киши cисминдядир, йохса рущнцтфясидир?
"Мящрям йерини горумуш олан Имран гызы Мярйям дя бир нцмунядир. Онун мящрям йериня рущумуздан цфцрмцшцк". "Тящрим" суряси, 12-cи айя.
Исаны Аллащын оьлу саныблар. О, юзц дя Аллащы "Ата" чаьырыр. Аллащ доьмур, тюрятмир, онун щеч бир ювлады йохдур. Бцтцн бяшяриййятдир Танрынын йаратдыьы. Доьмайан, тюрятмяйян Аллащ юзц cисим дейился, нцтфя-рущ эюндярилибся, ондан cанлы бяшяр cинсинин тюрянмяси аьлабатандырмы? Бу, инди йайылмагда олан, cинси ялагя, cан говушмасы олмадан, дишинин-гадынын сцни майаландырылмасы вя он59
дан зцрйят тюрядилмясиня охшайыр. Гырагда диши вя еркяк нцтфяси говушдурулур, майаланмыш ембрион гадын бятниня кючцрцлцр.
Бялкя, чаьдаш тюрцмкючцрмя цсулу да "илащи нцтфя"дян щамиля-бойлу олуб, доьмаг тяcрцбясиндян тюрянмишдир. Щаша! Бизим заманымызда дцнйада атасы билинмяйян биcлярин сайы хейли артмышдыр. Бялкя, бунлар илащи цнсиййят вя издиваcдан йаранмышлар. Бакиря гызлар кимдянся майаланыр, гарынлары галхырса, бу, Мярйямин башына эялмиш вагияни хатырладыр. Беля ися, биc доьмаг рцсвайчылыг
сайылмаз, бялкя, мцгяддяс доьушларын сайы артар-йох! Йер цзцнц биcлик овгаты бцрцйяр.
Ювладсызлыг нисэилиня дюзмяйян аилянин бинамус ялагяйя эирмядян, гырагдан пай алмасы иля ювлад
тюрянир. Йад-йабанчы бир кишиля олмаг-позьунлуг щара, шцшя лцляк-колбада сахланмыш, йийяси билинмяз аноним дюлдян иллаc тапыб, доьмаг щара! Бу цсулла эяляcякдя бцтювcя бир миллят дя йаратмаг олар: "Эенофонд!"
Ярля арвадын гаршылыглы истяйиля, нцтфянин кимдян саьылдыьыны арамадан, ювлад газанмаг севэидян
тюрянир. Бу кючцрмя мяляк Cябрайылын эюйдян ендирдийи "илащи нцтфя" тяки Аллащын, йа бяндянин олдуьу билинмяйян ямялдир. Сонралар ювлады олмайан эялинлярин шейх, ахунд, молла дуасы, "Бир эеcя
бизи тяк бурахын!" тювсийясиндян сонра баш верян иш,–эялинин бойнуна ушаг дцшмяси вя нящайят,
доьмасы да атасызлыг, биcлик сайылмаз. Аллаща йахын игтидар сащибинин мюcцзяси уcа бир мярщямят
дялили тяки бяйянилир.
"Гурани-Кярим"дя Исанын Аллащын оьлу олдуьу иддиасы рядд едилир. Аллащын щеч бир ювлады йохдур. О
доьмур, тюрятмир. Кимися онун ювлады кими гялямя вермяк йаландыр. "Гуран" эюйдян нцтфя эятирилдийиня дя инамсыз йанашыр...
Йохса, Иса пейьямбяр дя биcдир?! Атасы вар, ону йалныз Мярйям билир. Биc доьмагданса, Аллащын
эюндярдийи мяляйин йетирмясиля дюлляниб, доьмаг ананы йери-эюйц Йараданла гощумлашдырыр, бийабырчылыг дейил. Ряббин ризасы иля баш вермиш мцгяддяс щадися сайылар.
Щярчянд, ики мин ил сонра рущларла cифтляшмянин cанлы дялилляринин сайы артмагдадыр. Русийа бу сарыдан биринcи йердя эедир. Онларын хачпярястлик имканынын бу да парлаг бир сцбутудур. Атасы бялли олмайан биcлярдян айрыcа фермалар, донор диррикляри йарадырлар. Орада хяфиййя, cасус, кяшфиййатчы,
башкясян, гатил, мафийа-рекет-эиннерляр йетишдирилир. Иблис ювладлары манйак вя параноидляр тюрянир.
Щолливудун пейьямбярляри чякдийи филмляр ичиндя мяним ян чох хошума эялян Исайа щяср едиляндир. Орада пейьямбяр няcиб, севимлидир.
Исанын юляндян сонра дирилмяйи дя суал доьурур. ДИРИЛЯН КИМДИР? Cисм, йохса Рущ? Мейидя
баш чякмяйя эялянляр чармыхда cан вермиш, эятирилиб эорэаща гойулмуш заваллынын cясядини йериндя эюрмцрляр. О, йох олмушдур. Демя, cясяд, бядян дирилмиш, гябирдян чыхмышдыр.
Бу щадися клиник юлцм, кечиниб-дирилмя кими дя айдынлашдырыла биляр. Ахирят гапысындан гайыданларын
сюйлядийи тяки юлцб, беш дягигя о дцнйаны эюрдцкдян сонра гайытмаьын ики мин ил яввял дя баш вермиш олдуьунда шцбщяли бир шей йохдур. Исанын юзцнцн юлц дирилтмяйиня индики "дирилмя"лярин эерчяклийиля бир даща инанылыр. Интящасы, инди електро-шок, чаьдаш елми-тибби, физио-психолоъи цсуллар явязиня
Иса пейьямбярин cанында-ганында мюcцзяли бир эцc вармыш. Пейьямбяр бунун щансы гцввя олдуьуну юзц шаэирдляриня билдирир.
60
О, кора йахынлашыр: "Ач эюзлярини!"–дейир. Корун эюзляри ачылыр. Йатагдан галха билмяйян шили йорьан
дюшякдя онун щцзуруна эятирирляр. "Галх йатагдан! Галх! Йери! Ат гядямлярини!". Анаданэялмя шил
иллярдян бяри йатдыьы йорьан-дюшяйини далына алыб, сапсаьлам эедир.
Шаэирдляри пейьямбярдян сорушурлар: "Ахы, бу неcя олур?" Пейьямбяр анладыр: "Бцтцн сирр инамын
башындадыр. МЯН ИНАНЫРАМ!".
Бизим заманядя эениш йайылмыш био-ток, екстрасенс, ялиндя, вцcудунда гейри-ади гцввя олан ара
щякими, лоьманлар онда да вармыш. Бялкя, Аллащ елчиси сайылан бир пейьямбярин симасында щямин
кейфиййят мюcцзя эцcцндя ортайа чыхырмыш. Бахын, мян юлмцш, дяфн едилмиш мярщумларын–клиник
юлцм, хортдама дейился,–бир дя дириляcяйиня, хырдаcа сцмцкляринин дя итмяйиб, торпаьа гарышса да
йох олмайыб, ондан–торпаьа гарышмыш эямиклярдян; чцрцмцш галыьын бир вахтки cанлысынын йенидян
тюряняряк, гябирдян чыхаcаьына инанмырам. Гийамят щесабы бир йана галсын.
"Щяр шей Аллащын ялиндядир. О, няйи истяся, неcя истяся еля олар".
Бу сайаг ещкамларла инандырмаьа чалышанлар юзляри дя шяклидирляр.
Бцтцн бунлар, еляcя дя Исанын доьулушу вя юлцб дирилмяси диндарларын зикри, мин иллик ашылма сайясиндя щягигяттяк эюрцнцр. Инандырыcы дейил, доьру йох, тохунулмаз йаландыр.
Бялкя, сон дялилляр, реаниматсийа масасында юзцнцн неcя юлдцйцнц, сонра ону дирилтмякдян ютрц
cярращларын неcя чалышдыьыны эюрянляр, рущун бядяндян айрылмасына бунcа факт олдуьу щалда, Исамясищин рущ кими дирилдийиня инанмаг оларды. Щалбуки о, cисмян дирилмиш, бядян-cясяд гябри тярк етмишди. Беля мюcцзянин эерчяк олдуьуна инандырмагдан ютрц Марийа Магдалина вя онун йанындакы шащидляр анд ичирляр. Онлар рущ йох, Исанын юзцнц эюрмцшляр. Гядимдян индийядяк бцтцн етигадларда Рущ cясяддян йцксяк тутулмуш, Танрыйа даща йахын билинмишдир. Бцтляр тяки cясяд дя
маддидир. Рущса Аллащын юзц кими эюрцнмяз, илащи варлыгдыр.
Мян Иса пейьямбярин cясядинин дирилдийиндян артыг, Рущунун мейиддян айрылыб, эорэащдан ешийя
чыхдыьына инанырам.
"Хямся"нин сон дастаны "Искяндярнамя"дя Мящяммяд пейьямбярин мераcы ачыгланмышдыр:
Мцcярряд доланмаг чатды бир йеря,
Cисмани варлыьы итди билмярря.
О, йолу тез эетди, тез дюндц йеня.
Бу сцрят щеч кясин сыьмаз фикриня.
Шимшяктяк шыьыды ейля сцрятля
Дюняркян йатаьы истийди щяля.
О эеcя ади бир эеcя дейилди,
О бир эеcяйдими, йахуд бир илди?
Бяс, бизим рущумуз мяэяр бир анда
Долаша билмирми бу асиманда.
Шых Низами инсанын-cисмин ишыьа чеврилмясиля мисилсиз башарыг газанаcаьына яминди.
61
Олум, юлцм ейни щадисядир. Бириндян инсан, о бириндян рущ доьулур. Юлцм дя Доьулушcа щейрят
ойатмалы, севинcля гаршыланмалыдыр. Юлцм ябяди юмрцн башланмасыдыр. Юлцм мягамында доьулан
Рущ–ишыгдыр.
Йухуда эюрцнянлярин рущлар аляминя бянзяйиши вар. Рущларын cанлы инсанларын йухусуна эялдикляри
ещтимал олунур. Гаранлыглар ичиндя ишыгланыб, баш верян рюйа иля гаранлыьа эюмцлмякдя олан вцcуддан ишыглы рущун айрылмаьы неcя охшардыр.
Инсанын башы планетляр, йер кцряси вя эюй гцббяси тяки йуварлагдыр. Баш каинатын моделидир. Бейин
алямляри сыьышдырмаг вя якс етдирмяк имканындадыр. Бу имкан интящасыздыр. Индиликдя онун азаcыг
бир гисми, Йер-я эяряк олан гядяри ишляйир: 5, 6 фаиз. Щям дя цздя, габыгда олан тохумлар. Йухуда
бейинин алт гатлары ойаныр. "Обйектив эерчяклийя" уймадан, юзбашына ишя башлайыр. Бизим бейнимиздя Йер цзцнцн дар, азаcыг варлыьы иля баьлы оландан гат-гат артыг гцввя йатыр. Инсан бейнинин индики
тяки 5, 6 фаиз дейил, 20, 30, 40 фаизи ишя дцшся, бу аcиз бяндянин рущларла цнсиййятя эиряcяйиня эяряк шцбщя галмасын.
***
КПП–нязарят бурахылыш кюшкцня йахынлашырыг. Габагда о эедир, архасынcа мян. Мяни о апарыр.
Яйниндя щаварянэи, cыьырлы костйум, башы ачыг, сары-гызылы тели сялигяйля архайа дараныб. Дик, шах
эедир, гычлары дцпдцз, шалвары цтцлц. Эери бахмадан, мяни щарайа апардыьындан дуйуг салмадан,
гылыглайыб чякир. Арамыз он аддым олар. Ирялидя о, йохлама мянтягясиндян кечир. Ондан ня сяняд
сорушур, ня сахлайырлар. Таныйырлар.
КПП-дя бир кцрян ясэяр отуруб, автоматы гуcаьында. Даш дамдыр, кечид дямир-бору голбянддир:
фырланыр, иcазялини ичяри бурахыр.
Ирялидя икимяртябяли–алт-цст мцлкдцр, дам йасты, тахтапушсуз.
О, эери бахмадан эедир, евин гапысына пилляканлара чатмагдадыр. Ора буна мящрямдир, юз евитяк,
ярки ютян йердир.
Мян дя голбянддян кечирям, эюзятчинин эюзцндян йайыныб, щяйятя эирирям. Цч аддым атмышам,
архадан гараул сясляйир: "Сиз щара эедирсиниз?" Тутулурам. "Сянядляринизи эюстярин!" Мяни архасынcа апаран, сянядим гайдасында олмадыьы щалда зонайа салмыш адамы эиря вермямякдян ютрц
сусурам. "Эери гайыдын!"–дейир. Дурухурам. "Эери! Чыхын ешийя!"–дейиб сары салдат щиддятлянир.
Мяним орайа эирмяйимдян артыг, она кяляк эялдийимя, эюзцндян йайынмаг истядийимя эюря. Йохса, мяним орайа эирмяли олмадыьыма, ирялидя эедян бялядчимин алдадыб апардыьынданмы?
"Эюрцм дя, мяни неcя эютцряcяксян!"–демишди баcанаг cан верян анларда ханымына. Юзц дя
дяфнини, неcя эютцрцлдцйцнц, йас мяcлисини эюрцб, архайын олаcагды...
***
Мян инсанын анатомик щейкяллярини эюрцрям. Онун ичи ачылыб, орада цряк, cийярляр, ичалат, бейин–
щяр бири юз гурулушунда, юз рянэиня бойаныб. Беля уйуглар, тибб институтларында, клиникаларда олур.
Рущун ич гурумуну арайаркян бунлар йада дцшцр. Беля байаьы мцгайисяйя уйдуьуна, йцксяк
варлыглары ялдягайырма, эил-эипс мцгявваларла йанашы тутдуьуна утанырсан.
62
РУЩУН ЭЦCЦ ОНУН CИСМСИЗЛИЙИНДЯДИР! Cисмсизликля о, СОНСУЗ АЗАДЛЫЬА говушмушдур. Онун аьлы, дцшцнcяси, имканлары щядсиздир. О, юз башарыьы вя тябии варлыьы иля йалныз Танры рущуна телинмишдир.
Биз рущун кюлэяляри, онун йухусуна эирянлярик.
Бир, йашлы мцяллим варды, ибтидаи синифдя ишляйирди. Дярси аз олдуьундан, она cоьрафийа саатларындан
да айырмышдылар. Мцщарибя ветераныйды. Ушаглар она суал верирдиляр: "Мцяллим! Анадыр шящяри щарададыр?" Киши йазы лювщясиндян асылмыш cындыр хяритянин гаршысына кечир, давада чолаг олмуш ялини бцтцн хяритя бойу йеллядиб, дейирди: "Будур!"–Онун яли алтында йцзлярля шящяр, юлкя эедирди. Щалбуки,
cоcуглар ондан бир шящяри сорушурдулар. Мцяллимся хяритядя щямин шящяри тапа билмядийиндян бцтцн йер кцряси цзяриндя ял эяздирирди: еля ки, десяляр ора йох, орадыр, о да юзцнц сындырмайыб сюйляйяcякди: "Мян дя еля ораны эюстярирдим дя!"
Ики гощумум вар. Бири елмляр доктору, танынмыш психиатрды; сещр, овсун да ялиндян эялир. Щипнозу
башарыр. О бири cаван, ушаг хястяханасында реанимасийа шюбясиндя баш щякимдир. О эцн йас йериндя эюрцшдцк. Щцзря эялянляр чякилиб эетмишдиляр. Чадыры йыьышдырырдылар.
Ябришин алтында, тахта маса-отураcагда яйляшдик. Сющбят, сещр, екстрасенсдян башлады. Психиатр
екстрасенсляри "ифша едир", о, Ахирятя инанмыр, рущлары эерчяк санмыр. Онун цчцн хястя саьалтмаьын тяк бирcя йолу вар: бядянин имканлары, дярманлар.
Сорушурам:
– Щягигят чохдур, йохса ещтимал?
– Ещтимал гат-гат!
– Милйон гат. Мян сяня бир улдуз эюстярярям. Дейярям орада cанлы щяйат вар. Сян онун яксини
сцбут едя билмязсян. Бир щалда, эцман эерчякдян, ещтимал щягигятдян милйонларcа чох, интящасыздыр, биз нийя йалныз эюзцмцзля эюрдцйцмцзя инанмалыйыг?
Онун зяннинcя клиник юлцмля эедиб, гайыданларын сюйлядикляри–бу дцнйа иля баьлыдыр. "Биолоъи ещтийат" юлцм баш вердикдян сонра да бир ара ишляйир. Лаьым, лаьымын башындакы ишыг, эюрцнян адамлар
вя щадисяляр юлянин щяля бцсбцтцн тцкянмямиш, сусмайан йаддашынын тюрятдийидир. Еля бил архын
башындан суйу кясирсян, ахынса щяля эялир. "Суйун гуйруьу эялир"–дейирляр.
Cаван реаниматор юлцмля даща артыг габаглашмышды. Юлцм анларында олан хястяляри чох эюрмцш,
нечясини дцнйайа гайтармышдыр.
– Ахыр вахтлар клиник юлцмляр артмышдыр... Ики йашында бир гыз ушаьы цряк чатышмазлыьындан юлдц. Бахдыг, нябзини, цряк, бейнини йохладыг: биолоъи юлцм баш вермишди. Акт йаздыг, юлцнц гоншу отаьа
гойдуг, эялиб апарсынлар. Цстдян цч саат кечмишди. Тибб баcысы эялиб хябяр верди ки, юлцнц гойдуьунуз отагдан сяс эялир. Эялиб эюрдцм ушаг дирилиб. Тярпянир, сяслянир, эюзцнц ачмышдыр. Бу, беш
дягигя юлцм щалы дейилди. Цстдян цч саат кечмишди, бядян ишдян бцтцнлцкля дцшмцшдц.
– Инди щямин гыз йашайырмы?
– Бяли. Балакяндя йашайыр. Щяр ил эялир, йохлайырыг. Психикасында щадисянин изляри галмышдыр.
– Бяс, юлдцйц цч саат ярзиндя онун башына ня эялиб, ня эюрцб, бир сюз сюйлямир?
– Ики йашында аьлы ня кясирди!
***
63
Фцзули бюлэясиндя, Аразгыраьында гызьын дюйцшляр эедирди. Биз орайа, cябщяйя йолланырдыг. 94-cц
илин йанвар, йени илин илк эцнлярийди. Аран дцзляри–Муьандан ютцб Миля чыхмыш, Щарамыйа доьру ирялилямякдяйдик. Автобусумуз тямиз, сащманлыйды. Сяринкеш, щаватямизляйян cищаз, кондисионер
варды. Галын сумаьы парча иля юртцлц сювкяняcякляр йатыб галхырды. Отуз няфяряcян адамдыг. Бизи
теле-ширкят апарырды. "Щярби вятянпярвярлик шюбяси"ндян ъурналист гыз, реъиссор, оператор эедирди.
Хейли артист, чалыб охуйан йолланырды cябщяйя. Араларында танынмыш мцьянниляр варды.
Гар йохду, йоллар, чюлляр кимсясиз, гыш йатаглары мал-гарасыз, биняляр бомбошду. Ульунлуглар кцсэцндц, йолцстц битмиш акасийа, ябришимлярин чылпаг будаглары арабир ясян кцлякдян бири-бириня тохунур, титряширди.
Автобусда бир кющня танышла тапышдыг. О, бярпачы-ряссамды. Габаглар динc эцнлярдя бизим йерляря–Гарабаьа эяляр, кцчяляря, биналара, шякил, плакатлар чякярди. Мяндян габагкы кцрсцдя, тяк
отурмушду. Мещрибанлыг эюстярмиш, ганрылыб йюнцнц мяня чевирмишди. Пишик тцкц мяхмяр чалар;
йумшаг, гапгара быьы бцтцн цст додаьыны алмышды.
Бярпачы язялcя йящудилярдян сюз салды. Деди, cибиндян бир долларлыг чыхарыб орадакы cизэиляр ичярисиндя щансыныса тапыб, эюстярди:
– Бунлар онларын ян гядим ишаряляридир,–иврид щероглифлярини дя доллар яскиназларда арайыб, тапды. Даща
сонра о рущлар аляминя кечди.
– Рущлар вар. Онлар бизимля эюрцшя эялир. Рущ юлмцр.
– Мянcя, бунлар бизим йаддашымызын, бейнимизин, тясяввцрцмцзцн тюрятдийидир.
– Бяс, йаддаш, дцшцнcя щарадандыр? Еля одур дя!
Автобусун ичиндя чоху сусур, йоллара бахыр, мянзил башына чатмаьын интизарыны чякирдиляр.
Ондан солдакы кцрсцдя–о да тяк, бир гыз отурмушду. Ири, эювдялийди. Гафасыны йекя бир шалла бцрцмцш, габагкы отураcаьын архасына сюйкянмишди. Башы аьрайырды.
Cябщя бюлэясиня йахынлашмагда идик. Топ-ракет атяшляринин сядасы дуйулмалыйды. Автобус дцзян
йолда ирялиляйир, арамла сяслянирди. Бялкя, мотор гыъылтысы атяш сясини ешитмяйя гоймурду.
Бярпачы иля юcяширдик. Мян дейирдим:
– Эюрцнянляр бизим юз тясяввцрцмцздян тюрянянлярдир!
– Одур! Еля онун юзу рущдур.
Гыз башыны сювкяняcякдян галдырыб, эилейли щалда йырьаланды. Мяня еля эялди ки, онун башаьрысы
бярпачынын сющбятиндян дейил, йекяcя бир шялпя иля бцрцдцйцндяндир.
Щарамыдан Щорадиз йолуна чыхмагда cябщяйя йоллананлар автобусун ипяк пярдялярини аралайыб,
шцшядян ешийя эюз дикдиляр.
Ирялидян, Араз сямтдян боьуг партылтылар гопурду. Фцзули Cябрайыл арасы, Мещдили, Cоcуг Мярcанлы
торпагларындан топ-пулемйот сядалары эялирди. Онлар саь-саламат автобусда эедирдиляр. Орадаса
юлцм-дирим чарпышмасыдыр. Щямин анларда кимся йараланыр, гол-гычыны одлу гялпяляр апарыр, ган
ахыр, сон няфясдядирляр, cан верирляр, юлцрляр...
Азярбайcан ясэярляри сон нечя айда алты шящяр, йцзлярля кянд, оба тярк етмишдиляр. Чякилмякдян
усанмыш, ахыр ки, щямляйя кечмиш, ермянилярдян Фцзулинин бир нечя кяндини эери ала билмишдиляр.
64
Фцзули бюлэясинин Бящмянли, Шцкцрбяйли, Арайатылы, Ящмядаллар обалары дцшмянлярдян тямизлянмишди. Бизим дястямиз орайа, эери алынмыш кяндляря, дюйцш мювгеляриня ясэярлярля эюрцшя, "мядяни хидмят"я эедирди.
Йолларда сивил-мцлкц щеч ня йохду. Ня бир кяндчи, ня ясэяр. Алдыьымыз кяндлярин ящалиси доьма
йурдлара дюнмямишди, дюня дя билмязди. Дюйцшдян чыхмыш кяндлярдя, ишляк йерлярдя, юрцш-юряндя
миналар басдырылмышды, ачылмамыш мярмиляр галырды. Эяряк тямизляня иди.
Автобус Щорадизя эириб, дямир йол ваьзалынын йахынлыьында, мейданчада сахланды.
Аразбасарын ян бюйцк дямир йол говшаьы Щорадиз бу йахынларда дцшмяндян алынмышды. Бакы–Йереван, Бакы–Шярур, Бакы–Нахчыван гатарлары бурадан кечирди. Гафана, Эоруса эедянляр дя щямин
гатарын ардына гошулмуш ики вагона минярдиляр. Даьлыг Гарабаьын Щадруд району адамалары да
бу гатарларла эедиб эялир, Щорадиздя дцшцрдцляр. Бакыда, башга шящярлярдя йашайан ермяни аиляляри йай мювсцмцнц чох щалда Щадрутун даь кяндляриндя кечирир, йцклц-йаплы эялир, бумбуз сулары
олан мешяли даьларын тяпясиндя, сяфалы кяндлярдя гощум яграба йанында динcялирдиляр. Еля ки, гатар Аразбарын бу дайанаcаьына йахынлашды, вагонларда тярпяниш артар, минян-дцшян чохалар, кими
дя су эютцрмяйя, эцл-чичякли сякидя эязинмяйя енярди.
Аразбар шеннийи–эюзял дямир йол дайанаcаьы дармадаьын едилмишди. Гяшянэ ваьзал бинасынын
йалныз юн дивары галмышды, орадан йанмыш, щис бцрцмцш пянcяря–эюзляр гаралырды. Памбыг заводу,
елеватор, емал мцяссисяляри, тикинти трести йерля бир олмушду.
Автобусдан енмиш сярнишинляр икибир, цчбир щарайаса чякилдиляр. Ики мцьянни киши саламат галмыш
сярвлярин дцзцлдцйц cыьырда эязинир, астадан данышырдылар. Ня данышырдылар бу консертчиляр, эюрясян.
Автобусда башы аьрайан йекяпяр гыз еляcя тяк дайанмышды. Аьрысы кясмиш-артмышды, кяллясини бцрцдцйц шялпяни ачмышдыса да башы ири эюрсянирди, сифятинин cизэиляри зяриф, инcя иди.
Мян ряссамы арайырдым. Онун яйниндя букле пенcяк варды, юзцндян артыг бу пенcякля ону тапаcагдым.
Гясябя–Щорадиз йаман кюкдяйди. Топ мярмиляринин, град нярилтиляринин, шиддятли дюйцшлярин щянири
чякилмямишди. Щавадан юлцм, ган гохусу сезилирди.
Дюйцш мювгеляриня чатмыш чалыб охуйан гонаглар тар-каманчаны, зурна-балабаны юртцйя, торбайа
салыб, автобусдаcа гоймушдулар. Бу эюрнцшя чалыб охумаг йох аьламаг йарашырды.
Бярпачы эюрцнмцрдц.
Дямир йолундан бир гядяр бяридя бир машын сахланмышды. "Урал" автомобилийди, цстцнц тахта иля гурамышдылар. Машын бцтцнлцкдя гара бойанмышды, эюрцнцшцндян гарамат йаьырды. О сямтя кимся
доланмыр, еля бил чякинирдиляр. Щярби автомобилин архадан йцклцк гапысы ачыгды. Ичяри гаранлыгды.
Шамлыьын бцрцдцйц Араз гыраьындан таппа-туруп атяш сясляри ешидилмякдя иди. Бизимкиляр тяпяликлярля хейли ирялилямиш, Йухары Сейидящмядли ятяйиня чатмышдылар. Бу йан, Араз йахаларында ися вурушма эедирди. Cоcуг Мярcанлы иля Мещдили арасы, Ляля тяпясиндя гаршы-гаршыйа эялмишди ермяни щярби
щиссяляриля бизимкиляр. Дцшмян Аразбасарда мющкям дайаныб, аьыр техниканы ишя салмышды. Чякиля65
ня охшамырды. Бизим дя дейясян бу истигамятдя ирялилямяйя, Cябрайылын щеч олмаса, ики-цч Аразгыраьы кяндини алмаьа эцcцмцз чатмырды.
Аразбар торпагларында гырылан гырылыр, йараланан йараланыр, мейидляр дашынырды.
Гара бойанмыш, цстцндя дахма гурашдырылмыш "Урал"ын архасында, ачыг гапыда ала-була бир кяс
эюрцндц. Бу бярпачыйды. О, машынын архасындан, дямир пиллядян дцшдц. Йахынлашды.
– Юлц машыныдыр!–деди–Шящидляри онунла апараcаглар.
Башы аьрыйан мцьянни гыз да орайа йюнялиб, "юлц машыны"нын архадан гаранлыг эиришиндян ичяри бахырды. Дцнян, сраьаэцн Аразбар сянэярляриндя автомат эцлляси, топ гялпяси, ПДМ, ЗПУ лцлясиндян сачылан гуршунларла юмрц битмиш оьланларын рущларынын машынын ичярисиндя долашдыгларыны еля бил
о да эюрцрдц...
Дямир йолун о тайында, даьылмыш елеватор гцллясинин бярисиндя талвар-емалатханада иш эедирди.
Орада харрат чалышыр, табут дцзялдирди. Бир нечя цчлцк, бешлик йонулмуш тахтадан башга бир дя орайа говаг эювдяляри, тут эырдынлары эятирмишдиляр. Габыьыны сойур, мишарлайыр, ряндяляйирдиляр. Щазыр
табутларын йанында ики дя балаcа гуту гойулмушду.
– Бунлар нядир?–баталйон командири сорушду. О, шящид ясэярляринин евляриня неcя эюндяриляcяйиндян сораг тутмагдан ютрц емалатханайа эялмишди.– Еляси вар йарымcа бядяндир. Гычлары йохдур.
Бир парчасы галыб,–мызылданды харрат.
Командир тапанcасыны чыхартды, диряди устанын эиcэащына:
– Алчаг! Инди мян сяни баша саларам. Эир юзцн о табутун ичиня! Эюрцм йерляшярсянми?
– ...Тахта чатмыр. Гянаят етмишям!
– Бяс, дцшцнмцрсян ки, о сайаг табуту неcя апараcаг, чыхараcаглар онун атасынын, анасынын габаьына? Демязми бу нядир? Мян сизя чинар бойлу иэид вермишям, сизся мяня ял бойда гуту эятирмисиниз! Эютцр бунлары! Мян индиcя сяни баша саларам гянаят неcя олур!–командирин тапанcасынын
лцляси табутдцзялдянин эиcэащыны ешди.
"Мядяни хидмят" дястямизин башчысы бир сарыбяниз, дирибаш гызды. Эцнц cябщялярдя кечирди. О, гярарэащ ряисини ахтарыб тапмыш, гярарэаща эетмишдиляр. Орада дястямизин щансы сямтя эедяcяйини
айдынлашдырмышдылар. Йубанмышды, эеc эялди.
Яксярин диггяти гара-гарамат машында иди. Шящид ясэярляри йумуш, кяфянлямишдиляр. Онлары табутлара
гойуб эятиряcякдиляр бурайа.
Сон дюйцшлярдя щяр ики тяряфдян хейли гырылмышды. Бизимкиляр дюйцш йолдашларынын cясядлярини атяш алтында, вурушма мейданындан эютцрцрляр. Бу, юзлярини дя тящлцкя алтына салса да, гыймырлар, дост-таныш, ясэяр гардаш чюллярдя галсын, эцлля цстдян эцлля дяйсин. Чякиб эятирир, арадан чыхарырлар. Ермяниляр мейидлярини эютцрмцр. Щарада вурулмушса, орадаcа гойур, атыб эедирляр. Ахырынcы дюйцшлярдян
Щорадиз, Шцкцрбяйли, Бящмянли чюлляриндя хейли дцшмян ясэяринин cясяди галмыш, аc, йийясиз итляря,
чаггаллара йем олмуш, гурд-гуш дидиб даьытмышды. Чюлдя галмыш аьырлашмыш, позулмуш мейидлярдян
хястялик, азар йайыла билярди. Бизимкиляр булдозерля хяндяк газмыш, дцшмян cясядлярини кцрцйцб орайа тюкмцш, цстцнц торпагламышдылар.
"Урал" тярпянмирди. "Ушаг табутлары" явязиня дцлэяр йенисини дцзялдирди.
66
Аразбарда табут дцзялдян гянаятcил устанын бир гардашлыьы да Аьдяря сямтдя чалышырды. О, арвады,
гачмамыш дюйцш йерляриндя галмышдылар. Эеcяляр ганлы вурушмалар эетмиш чюлляря чыхыр, сянэярляря баш чякир, топ мярмиляринин ачдыьы чухурларда долашырды яр-арвад. Онлар шящидлярин, юлмцш ясэярлярин мейидлярини тапыр, дашыйырдылар юз евляриня. Тякcя бцтюв мейидляри йох, cясяд парчаларыны, гол,
гыч, баш–гоймурдулар галсын чюллярдя.
Евиндя бир отаг айырмышды. Гяфясляр, тахчалар дцзялтмишди. Орада сахлайырды вурулмуш оьланларын,
ясэярлярин cясядини, бядяндян ня галмышдыса...
Ювладынын юлдц-галдысыны арайан, валидейнляр бу ишдян сораг тутмушдулар. Орайа кишийя баш чякирди, сораьы кясилмиш балаларын ата-аналары. Еляси варды ушаьынын cан-cясядиндян бир нишаня эюрмякдян ютрц аз гала Аллаща йалварырды: чюллярдя гурд-гуша йем олмагданса, щеч олмаса ювладынын бир
нишанясини яля эятирмяйиля тясялли тапар, доьма йурдда олмаса да, торпагда дяфн едярди.
Эялирдиляр аьдяряли кишинин евиня. Отагда сахладыьы мярщумлара, онларын яля кечян сянядляриня бахыр, арайырдылар. Еляси варды бирcя голун, бирcя ялин дярисиня щопдурулмуш, cювщярли йазыдан таныйырды.
Кишинин ямяйини гиймятляндирмякля, доьмасыны онун бядяниндян ня галмышдыса алыр, апарырдылар.
Арабир о, арвады иля щарада бярк чарпышма дцшмцшдцся юйряниб, орайа езама эедир, истещкамлара, cябщя санитар мянтягясиня баш чякир, долашыр, арайыр, тапыр, "Зап"а йцкляйиб эятирирди базайа.
Муровун гарлы сянэярляриняcян эедиб чыхмышды.
Щорадиз дямир йолунун о тайында гандан-гялпядян тямизляйир, йуйур, кяфянляйир, табутлара гойурдулар. Тахтайа гянаят еляйян дцлэяр топ, ракет зярбяляриндян парчаланмыш, йыхылмыш аьаcлары, говаг, тут эювдялярини эятиртдириб, юлмцш инсанлара юлмцш аьаcлардан табут дцзялтмякля икигат саваб
газандыьыны зянн едирди.
Cябщянин Аразбар бюлэясиндя Дахили гошун–Омонла щярби щиссяляр бирликдя дюйцшцрдцляр. Бакыдан эялмиш "мядяни хидмят дястяси"ня дахили гошун алайы иля эюрцш мяслящят эюрцлмцшдц. Онларын
мювгеляриня эетмялийдиляр. Бундан габагса гонаглары дюйцшляр сянэимиш йерлярля таныш етмяк,
эяздирмяк истядиляр. Полис гошунлары алай командиринин мцавини Рювшян Cавадов вя командирин
тяcщизат цзря мцавини Фятулла Щцсейнов онлара бялядчи олдулар.
Ики-цч километрликдя шиддятли дюйцшдц, чарпышырдылар. Бунунла беля командирляр, динc ишляря дя баш
гошдулар. Мещдили, Cоcуг сямтдя, Ляля тяпясиндя атяш сяси артыр, ютянлярдя тураc, гырговул охуйан ульунлугда "калашлар" шаггылдайырды.
Чай йатаьында таппа-турупду. Цз-цзя, йахындан вурушмагда идиляр. Дцшмянля юзцмцзцнкцлярин
сачдыьы атяш бири-бириня гарышмышды. Щансы бизимкилярин, бу атышмада ким цстялямишди, эюрцнцр, забит-бялядчиляримиз ешидилян сяс-сядадан ону дуйурдулар. Ниэаранлыг баш галдырмышды.
Мцьянни гыз йеня тяк дайанмышды, мейид машынынын йахынлыьында иди. Гара бойалы машынын архадан, ачыг гойулмуш гапысындан ичярини эюрмяк истяйирди. Дюйцш йахынлашмагда иди. Ляля тяпяси
сямтдя шиддятли автомат атяши сачылырды. "Калашников"лар шяр-шяр, узун, гыса сядаларла ютцрдц.
Лап йахындан таггылты гопду. Орада, чай йатаьында зянcир тяки шырылты, шаггылты гопаран атяшлярдян
бу–йахындакы сечилди. Тяк-тяк сяслянирди, тапанча атяшиня бянзяди. Йохса, дцшмянин кяшфиййат
бюлцйц дямир йолу кечмиш бизимкиляри дянлямяйя башламышды.
67
Бярпачы-ряссам табут дцзялдян йердя иди. Йекяпяр мцьянни гыз да инди орайа йюнялмишди. Йеря
ики аьаc эювдяси атылмышды. Бири эяр, о бири гоз аьаcынын шаггасыйды. Тарчалан, харратын кяркийля йондуьу, бюйцр башы йаныб гаралмыш аьаc парчасына эюз дикмишди.
О, щейфсиляняряк диллянди:
Тутдур, о да cевиздир. Йахшы тар саьанаьы дцзялтмяк оларды бунлардан!
Дцлэярин дцйцр-дцйцр эярмяшо чякиcи ишляйир, мых чалырды. Шаггылты, туппулту онун чякиcиндян гопурмуш. Мцьянни гыз еля билмишди тапанчадыр.
Дястябашы сары-гыврымсач гыз чаьырды.
Бир УАЗ габагда, бири архада, автобус онларын арасында тярпяндиляр.
Cябщя гонагларыны дямир йол дайанаcаьы Щорадизин арасыйла эятирдиляр. Машынлар сахланды, гонаглар йеря дцшцрдцляр.
Бура стансийанын йашайыш обасыйды. Эюрцнцр, дюня-дюня град, стинэер атяшиня тутулмушду. Евляр,
баь-баьчалар дармадаьынды. Тахтапушлар тюкцлмцш, диварлар чапылмыш, гапы-пянcярялярин кюсювц
галмышды. Учуг бир евин пянcяря ойуьундан "раскладушка"–чарпайы асылмышды. Ня инсан, ня щейван, бирcя гуш да учмурду.Йер-йурд ойулмуш, торпаг, асфалт мейданчалар тала-тала йанмышды.
Полковник Фятулла артистлярин арасында доланыр, чякмясинин уcу иля дямир-дцмцрц итяляйир, цзя чыхарыр, эюстярирди:
– Бунлар мярми парчаларыды. Бу топ эилизидир. Йолу минадан тямизлямишик. О йанлар щяля галыр. Ачылмайан мярмиляр вар. Йолдан чыхмайын. Гыраьа эетмяйин! Узаглашмайын!
Чюкякдян йеря эирмиш мярминин иртмяйи дикялир, ири чаплы эилиз гырыглары эюзя дяйирди.
Дюйцшлярдя йалныз инсанлар юлмцр, йалныз ясэяр cясяди дейил дцздя, дярядя галан. Мярмиляр, миналар, эцлляляр атылыр, партлайыр; бунунла онларын да юмрц сона йетир. Щарайа дцшмцш, щараны даьытмышдыса юзц дя орада пуч олурду.
Гатарлар ютян, паровозлар эуппулдайан абад, эушад гясябя ган аьлайырды. Той-бусат гурулмуш
йарйарашыглы мцлкляр сызлайырды.
Гонаглар полковникин эюстярдийи йерлярдя, онунла эязинир, бахырдылар. Бу турист сяфяриня бянзяся
дя, эярэинлик анбаан артырды.
Букле пенcяк арайыр, бярпачы ряссамы эюрмяк истяйирдим. Ондан сорушмаг истяйирдим: Тякcя инсанларын йох, учулмуш евлярин, виран галмыш баьчаларындамы рущу вар: бу йерлярдя долашыр, юз яслини арайыр. Йанмыш отаьын пянcярясиндян асылмыш чарпайы гырыьында ширин йуху изляри галмышдымы?
Бярпачы эюрцнмцр, букле пенcяк эюзя дяймирди. Башынын шялпясини ачмыш мцьянни ханым тяк доланырды. Аьырды чякиси, азы дохсан кило варды. Бялкя, сянят йолдашлары буна эюря ондан аралы эязирдиляр; Бир вар кяпяняк тяки йцпйцнэцл ряггася гыз–торпаьа басдырылмыш минанын цстцня чыха, ачылмаз, партламазды. Бир дя вар бу эювдя айаьыны лапcа танк минасынын цстцня гойса, ачылаcагды.
68
Бярпачы-ряссам полковникин ардынcа доланырды. Ондан араланмыр, айаьыны щара гойса онун изинcя
эедирди. Партлайыб парчаланмыш мярми гырыгларына эюз гойурду. Бялкя бу дюйцш сурсатынын галыгларындан бир сярэи дцзялтмяк кечирди кюнлцндян. Дава гуртарандан сонра, тикиляси биналарда мцщарибя нишаняси тяки, шампан шцшясиня бянзяр эилизлярдян йарынмаг оларды. Эянcядя бир киши бош шцшялярдян алт-цст, икимяртябяли ев тикмишди. Cябрайылда, Хубйарлыалты ракет мювгейиндя град мярмиляринин гойулдуьу узун гутулардан топчулар юзляриня бир ямяллиcя сыьынаcаг, дахма щюрмцшдцляр.
Щямин евcик табутлардан гурулмуш тцрбяйя дя бянзяйирди. Бялкя, табут явязиня, град мярмиляринин бошалмыш гутуларыны ишлядя идиляр. Бойу йахшыйды, амма енсизди. Алиментар дистрофийадан юлмцш
ясэяр йерляшярди бу гутуларын ичиня. Онларын бойу бой галса да чякиляри аcлыгдан ийирми, отуз килойа
енмиш олур: бир дяри, бир сцмцк.
Ульунлугда сяс-сяда гопаран автомат шаггылтылары инди ачыьа чыхмышды. О цз–гаршы сямтдян
арамсыз, шыдырьы атырдылар. Ляля тяпясиндя атяш шиддятлянмякдя иди.
Полковник Фятулла "эид" ющдялийини йериня йетирмякдя, гонаглары чякиллик гыраьында сахлайыб, даща
няляри эюстярмякдя, Cавадов юзцнц йетирди:
– Щамы машына!
Гонагларын йубандыьыны эюрцб, узун-гулаc голларыйла онлары гойун сцрцсц тяки щелляйиб, йолун ортасында сахламыш иннабы автобуса йюнялтди, гапыдан ичяри басды.
– Тез! Cялд олун!
Дярщал тярпяндиляр. Атяшин анбаан артдыьы Араз гыраьындан араланыб, цз йухары Фцзули бюлэясинин
дцшмяндян алынмыш кяндляриня доьру галхдылар. Шцкцрбяйлинин арасындан кечдиляр. Йамаcашаьы
мясэян салмыш кянд саламатды, евляр, баь-баьча йериндя иди, анcаг инсан йохду.
Бундан сонра бирбаша cябщя хяттиня чатдылар. Дярянин арасы, далдада цч топ лцлясини йухары тушлайыб дурурду. Бир нечя чадыр варды. Эюрцнцр, ясэярляр вурушмадан сонра нювбя иля бурайа эялир,
динcялирдиляр. Санитар мянтягяси енишдя, башга бир чадырда иди.
Арабир тяcили йардым, йцк машыны эюрцнцр, дярщал онун гаршысына чыхыр, йаралыны, cан вермякдя олан
дюйцшчцнц ичяри эютцрцр, ялляриндян эяляни едирдиляр.
Саь йанда, енишдя Ашаьы Сейидящмядли, ондан йохуша, ики километрликдя Йухары Сейидящмядли
аьаcлар, баьлар ичиндя гаралырды. Ики кяндин арасындан тяк-тяк атяш сяси эялирди. Фцзули шящяриня
орадан алты километр галырды. Бизимкиляр ермяниляри бура гядяр говмуш, дайанмышдылар. Щалбуки,
гясд гойсалар, гачмаьа цз гоймуш дцшмяндян йахындакы шящяри дя алардылар.
Cябщянин бу йаны шинникди. Ещтийат баталйонлар, бюлцкляр, башлыcасы бурайа топланмышдылар. Бу
мювгеляри низами гошун сахлайырды. Командир Рамалдановду. Онунла Рювшян Cавадов баш-баша вериб, эеняшир, тядбир тюкцрдцляр.
Иннабы автобус Аразгыраьындан тярпяниб, бурайа чатдыгдан азаcыг сонра орадан ики кяшфиййатчы
эялди. Аразгыраьында ермяниляр омончулары сыхышдырмыш, юн сянэярлярдян эери басмышдылар. Бу щалда Щорадиз арасында эюрцнян ири автобусу онлар йардымчы гцввя санмышдылар. Ораны нишана эютцрцб, топ атяшиля дцпдцз вурмушдулар. Бешcя дягигя йубанса идиляр, автобусун кцлц эюйя соврулаcаг, хурд-хяшил олаcагдылар. Ди эял, бирини букле пенcяйиндян, додаьынын цстя йапышмыш быьындан–
ряссам, о бирини алт палтарындан, мяни баш бармаьымдан йухары, дяримдяки цч щярфдян таныйаcаг,
тапаcагдылар. Мятбуат йазаcаг, телевизийада эюстяряcякдиляр. Йцз консертдя газана билмяйяcяк69
ляри шющрятя чатаcаг, адлары чыхаcагды. Эюр эювдяли мцьянни гызын сяси неcя иди. Щяля билинмирди; илк
гастролуйду; онун да ады cябщядя ясэярляримизя "мядяни хидмятя" эетмиш шящид сяняткарларла
йанашы гойулаcагды.
Аразгыраьында дюйцш бизим хейримизя эетмирди. Омону сыхышдырыб, эери отуртмушдулар. Дюйцш хяттини йарыб, мцщасиря щалгасы йарада билярдиляр. Полис алайынын эцcц чатмырды. Рамалдановдан кюмяк
истяйирди Рювшян.
Дярядя бир КРАЗ сахланды. Алачыгларын щяндявяриндя, йамаcларда долашан, чадырларда динcялян
ясэярляри чаьырдылар. Бакыдан консерт дястяси эялиб. Дюйцшчцляр эюзляйирдиляр тамаша башласын. Бу
щейдя онлары башга йеря, башга чальыйа сясляйирдиляр: Ахышыб эялдиляр. Автоматлы, гумбаралы дюйцшчцляр cялд машынын кузовуна галхдылар. Айагцстя, бири-бириня дайаг олуб дайанан гочаглар силащларыны эюйя галдырыб, щай-щарайла вурушмаьа йолландылар. Онлар Араз гыраьына, Ляля тяпясиня
омончулара кюмяйя эюндярилдиляр.
Енишдя, далдадакы топларын йанына эедир, йамаcа галхырдылар. Йалда бизим юн сянэярлярди. Бу сянэярлярдя дюйцшя щазыр дайанмышдылар. Ермяни сянэярляри дя инди бизим ялимиздяйди. Сялигяйля газмыш, тяпянин дюшцндя мювге, истещкамлар дцзялтмишдиляр. Йарым аршын дяринлийиндя сяйля чапылмыш
сянэярлярин бириндян–о бириня яйри-цйрц кечид-лаьымлар атылмышды. Дюйцшчц йерини истядийи анда дяйишя билсин.
Саьда, Ашаьы вя Йухары Сейидящмядли арасында атышма эцcлянди. Орадан нярилти гопду. Cавадов
гонагларын эери чаьырды. Йалын башында, дик дайанмышдылар. Бу дяфя мярмиля дейил, еляcя снайпер
эцллясиля онларын щяр бирини вура билярдиляр.
Эуйа юлмцшдцляр, онларын даща щеч нядян горхусу йохду. Юлцмля онларын арасында бешcя дягигя ара галмышды. Бешcя дягигя эеcиксяйдиляр... Бу йахынлыг онлары юлцмя исинишдирмишди.
Артистляр ермянилярин тярк етдикляри лаьым–сянэярляря бахыр, фата-мцьянни топчуларла таныш олуб,
сющбят едирди.
Ряссам йохду.
Ашаьы Сейидящмядли гяншяриндян уьулту гопду. Танклар дюйцшя эирмишди. Дястябашы, сарысач,
алаэюз ъурналист гыз, оператору ахтарыр, чякмяк истяйирди. Оператор эюрцнмцрдц. Сейидящмядли йалындан эцcлц партылты гопду...
О йандан тяпянин ятяйиля цзцбяри гачан оператор эюрцндц. Яйиля-яйиля эялди. Гарайаныг операторун гывырcыг сачы цзцня даьылмыш, юзц, камерасы тоз-торпаьа бялянмишди. Бу оьлан орадан, танкларын тарана эялдийи мейдандан эялирди.
О, карыхыб ики мювге арасында галмышды. Ермянилярин цч танкы чыхыб, бизим мювгеляримизя эялирмиш.
Бурадан, бизимкилярдян дя бир танк ортайа атылыр. Дили-додаьы тяпийяряк сюйляйирди башына эялянляри,
эюрдцклярини:
– Дайаз бир сянэярдя идим. Гулаьымын дибиндян выйылтылар ютцрдц, язялcя анламадым, бунлар атяшди,
эцлляди. Бизим танк ермяни танкынын цстцня cумду. Онларынкы Т-72 иди. Кянд йолунда танклар бири-бири иля
лцля-лцляйя чаташдылар. Ким cялд тярпяниб эери чякился, о да атяш ачыб вура биляcякди. Бизим танкчы зирянэ тярпянди: юз танкыны эери щясляйиб, лцляни дцшмянинкиндян гопарды, атяш ачды. Ермяни машыны йе70
риндяcя аловланды. Бундан сонра бизим оьлан икинcи танкы вурду. Цчцнcц гайыдыб цзц эери эютцрцлдц.
Ону да архадан одлады...
– Сян бу танк дюйцшцнц чякся идин...
– Щеч башымы галдыра билирдим?..
Оператор дюнцб, бир дя гачыб эялдийи йаллара бахды. Орада, ала-була пенcякли ряссам эюрцндц. О
да операторун эялдийи йердян эялирди. Ону эюрcяк, операторун маты гуруду. Букле пенcякли оьлан
да орада имиш...
– Чякмяк лазымды!–ряссам оператору гынады.–Бу уникал бир лент оларды!
– Чякя билмядим–оператор юлцм горхусуну унудуб, эюзц гаршысында баш вермиш танк дюйцшцнц
чякмядийиня йанырды.
Ляля тяпяси, Cоcуг Мярcанлы сямтдян эиря билмяйян ермяниляр, эюрцнцр, бу йан, йцксяк йерлярдян, Йухары Сейидящмядли сямтдян щцcума кечяcякдиляр. Язялcя танклары бурахмышдылар. Топ
атяши эюзлянилирди. Бизимкиляр далдада гурулмуш цч топ лцлясини галдырыб галмышды. Топчулары сясляйирдиляр; батарейа атыcысыз–йийясизди.
– Топчулар! Щардасыныз?!
Нишанчылар щарада иди, онлары атяш мювгейиня чаьырырдылар.
Санитар мянтягясиня–машында йаралылар эятирилди. Ня инилти, ня уфулту чыхырды, амма аьырдылар. Онлары
машындан дцшцрцб, чадырын ичиня апарыр, дярщал cярращ ямялиййата башлайырды. Цзцлмцш гол-гычы кясиб гыраьа гойур, йаралары сарыйыр, аьрыкясян ийня вурур, юлянин эюзцнц сыьайырдылар.
Топчулары щарайлайырдылар.
Щяким, санитар-тялиматчы эюрцнцр, чох йорулмушду. Чюл госпиталы-чадыра гыраг кяс бурахылмырды. Аз
сонра чадырын гапысында йосма бир ясэяр эюрцндц, кюйняйини шалварын ичиня салмышды. Гызcыьазын
он йедди йашы варды. Ермянистанлыйды: атасыны, анасыны, гардашыны, кичик баcысыны ермяниляр юлдцрмцшдцр. О да cябщяйя эялмишди, дюйцшцр, вуруш мейданындан йаралы чыхарыр, елат дяйясиня охшар
чадырда cярраща кюмяк едирди.
Ряссам неcя олмуш, чадыра эиря билмишди. Гызы диндирирди. Башы ачыг, аь халатлы аьбяниз cярращ чадырдан бир гядяр аралы дайанмышды. Ряссам гызы cярращ-щякимин йанына эятирди. Демя, cярращла
санитар гыз бир кянддянмиш. Онлары ряссам таныш етди.
Санитар мянтягяси–чадырын ешикдян, бюйрцндя бир нечя эцлля гутусу цст-цстя йыьылмышды. Гутуларын
бири cырылмыш, автомат эцлляляри йеря сяпилмишди.
Топчулары ахтарыр, щарайлайырдылар.
Консерт башланмышды. Дярянин боьазында кцрсц дцзялтмишдиляр. Артистляр, чалыб охуйанлар орайа йыьылмышды. Цчлцк чалыр, опера мцьяннисинин сяси гырыг-гырыг эялирди: "Мянсуриййя" зянэулясиня охшайырды.
Ряссам орайа эедирди. Дярянин гузей дюшцндя ики баталйонcа ясэяр топлашыб, йердянcя отуруб,
чальыны динляйирдиляр. Еля гяншярди, ермянинин бирcя топ атяши бунлары пярян-пярян саларды. Бир аздан дюйцшя эедяcякдиляр. Кимин башына ня эяляcякди билмирдиляр. Щяля сапсаьдылар. Бакыдан эялмиш чальычылара, охуйана гулаг верирдиляр. Сонра ким щансы щаваны динляйяcякди, ону Аллащ билирди.
Эуйа ики саат кечмишди. Бунлар–инди тяпянин дюшцндя торпаг цстя бардаш гуруб, чюмялиб, досту71
на дирсякляниб яйляшмиш ясэяр оьланларын орада эюрцнмяйи мюcцзя санылаcагды. Орадакылар неcя
олмушду? Бяс, бу эюрцнянляр кимлярди? Байаг дюйцшя йолланмыш ясэярлярин дяря цстя, йамаcда
долашан кюлэяляри, РУЩЛАР-ды.
Бярпачы ряссам орайа эедирди, консертя. Ону йекяпяр мцьянни гызын сяси марагландырырды. Эюрсцн
бу эювдянин йийясинин щеч олмаса, бядяниня эюря сяси вармы? Йохса, ики саатдан сонра дюйцшя эиряси оьланларын артыг руща, эюрцнтцйя чеврилмиш варлыгларыны арайырды.
Батарейа мювгейиндян топчулары сясляйирдиляр:
– Биринcи батарейа! Щардасан?!
Тяпянин дюшцндян цч оьлан дцшцб эялирди. Топчуйдулар, дяряйя енcяк топлара доьру гачмаьа
башладылар...
Иннабы автобусда эери, Бакыйа гайыдырдыг. Биздян ирялидя гара машын, ясэяр мейидляри гойулмуш
"Урал" эедирди. Бярпачы-ряссам йохду, автобус сейрялмишди. Кими башга машынла чыхмыш, кими щардаса айрылмышды.
Щарамы чюлляриндян кечян мейид машынынын ичиндян еля бил сяда гопурду. Йолцстц кянддян чюллцкдяки гябирстана бир гафиля эедирди. Кяндин арвад-ушаьыйды. Гырмызы гумаша бцрцнмцш ики табуту
кишиляр апарырды. Гадынлар бирчяклярини йолур, йанагларыны cырырдылар. Биринин анасы голларыны галдырыб,
мейидин габаьында ойнайырды.
Мцьянни гыз башыны сювкяняcяйя атыб аьлайырды.
Чальычылар йолбойу сусур, чимир алырдылар. Йухусуздулар. Кими cябщя гярарэащында, кими щарда гойдулар орада эеcялямишди. Ишдир бунлар щамысы Щорадиз арасында партламыш ракет зярбясиня туш олсайдылар, мейидляри щямин бу эялдикляри автобусда Бакыйа гайтарылаcагды. Гянаятчил табутчу бунлары гоймаьа гуту тапаcагдымы?
Пянcяряляриндян сары ипяк пярдяляр асылмыш автобусун галын сумаьы парчадан юртцк чякилмиш сювкяняcякляриня баш гойуб уйумуш инсанлар дцнян бу йолла cябщяйя гастрола эялмиш сяняткарлар
дейил, онларын кабусларыйды. Эяляндя башыны фатасайаг бцрцмцш йекяпяр гыз сызылдайырды.
Сянэярлярин щяндявяриндя, сцрцсцз-гойунсуз галмыш хыл итляри долашырды. Газмаларын, санитар мянтягяляринин йахынына эедир, кандардан ичяри бойланыр, умсунурдулар.
Юмяр даьы, Короьлу даьын сырсыра баьламыш синяляриндя, Бянювшя вя Кцряк чайын говушдуьу дярядя йцзлярля мейид галмыш, гар учгунундан, йарасы аьыр олдуьундан сяксян километр йолу ениб,
"Йол еви"ня чата билмямишдиляр. О йерлярдя гара гарьалар, гузьунлар долашыр, шящид хейраты арайырдылар.
Йаншаьа йетишдикдян илк эцн онлар аьаcларын арасында, чюлдя вурулуб галмыш ясэяр мейидлярини
эюрмцшдцляр. Автобусда таныш олдуьу, бюйцк гардашынын тялябялик йолдашы таьым командириндян
хащиш етмишди: "Мяним башыма бир иш эялся, гоймазсан бурда галым".
Кимин Cяннятя, кимин Cящяннямя эедяcяйи Гийамят эцнц айдынлашыр: ямял дяфтярляри ортайа эятирилир. Бяс ахы, шящидляр бирбаша Cяннятя эедирляр. Гийамят гопмайыб. Йохса, еля онларын гийамяти
будур. Сон ан, сон гялпя, сон эцлля. Бир инсафсыз нишанчынын снайпер силащындан ачдыьы сон атяш...
72
Cяннят гапылары Гийамят эцнц ачылаcагдыса, онда чюллярдя галмыш, Муровун шахтасында донмуш
шящидляри ким гаршылайыр? Ким онлары Ахирятин Cяннят адлы сяфалы мясэяниня апарыб, ябяди юмря говушдурур?..
Галан cясяд, эедянся лаьымын башында йанан ишыг шцляйиня cан атан РУЩЛАР, ИЛАЩИ МЯХЛУГЛАР-дыр.
1996-97-cи илляр
Мянбя: АЗЕРИ.орэ, 2004
Веб директор: Бетти Блейер
Йохлайан: Эцлнар Айдямирова
Веб цчцн щазырлайан: Арзу Аьайева
Веб мастер: Цлвиййя Мяммядова
73

Benzer belgeler

Əsrin şairi

Əsrin şairi Мин беш йцз илдир ки, Гуран дцнйанын бюйцк башларыны, зяка саhиблярини,алим вя зийалылары, руhаниляри, иманлылары вя имансызлары, инананлары вя инанмайанлары, мцсялман, йяhуди вя христианлары... дц...

Detaylı