JAPONCADAKİ RİCA İFADELERİNİN DİLBİLGİSEL ve BİÇİMSEL

JAPONCA RİCA İFADELERİNİN BİÇİMSEL ÖZELLİKLERİ
BARIŞ KAHRAMAN
Abstract: The Formal Properties of Request Expressions in Japanese
Teaching Japanese as a second language (JLT) is a new study field in Turkey. The number of Turkish
learners of Japanese is expected to increase. This creates a need for more efficient teaching to aid
acquisition of grammatical and pragmatical knowledge. Purpose of this study is to develop future studies
in JLT or linguistics. This study aims to explain the formal properties of request expressions in Japanese
using existing studies and comparing it with Turkish and English. It is shown that there seems to exist a
lack of empirical data hindering a thorough analysis and survey of previous linguistic studies.
Keywords
Japanese request expressions; grammatical properties; directness level; structural components
Anahtar Kelimeler
Japonca rica ifadeleri; dilbilgisel özellikler; doğrudanlık seviyesi; yapısal öğeler
1. Giriş
Rica, dünya üzerinde konuşulan bütün dillerde, herkesin günlük yaşamında
çeşitli nedenlerle başvurduğu, evrensel bir dilsel eylemdir. Kabaya ve diğerleri ‘rica’yı
“bireylerin, gerçekleşmesini istedikleri şeyleri, başkalarının yapacakları eylemlere bağlı
olarak gerçekleştirmeye çalıştıkları sözel ifadelerdir” şeklinde tanımlamaktadır
(KABAYA vd., 1993: 52). Mevcut araştırmalarda özellikle Brown&Levinson(1987) ve
Leech’in(1983) eserlerinden hareketle, bir eylemin rica olabilmesi için ‘‘konuşmacının
dinleyiciye belli bir eylemi yaptırması sonucunda, bu eylemden karlı çıkanın kesinlikle
konuşmacı olması gerektiği’’ dile getirilmektedir(OKAMOTO, 2001: 81 ; 2000: 13;
1990: 45 /SHINYA vd, 2000: 30 / KOBAYASHI, 1995: 261). Basit bir örnekle
açıklamak gerekirse, bir doktorun hastasından sigarayı bırakmasını istemesi, bu
eylemden karlı çıkan hasta olacağı için bir öneri-tavsiyedir. Evli bir bayanın kendisi
rahatsız olduğu için ya da çocuklarını düşünerek eşinden sigarayı bırakmasını istemesi
ise, bu eylem sonucunda bayanın kendisi ve diğer aile fertleri karlı çıkacağı için ricadır.
Bundan hareketle ricanın, ‘‘konuşmacının kendisi ya da başkaları için, dinleyiciden
1
birşey(ler) yapmasını veya yapmakta olduğu birşeyi bırakmasını istediği, bunun
sonucunda maddi ya da manevi emek harcayanın dinleyici, karlı çıkanın
konuşmacı olacağı sözel ifadelerdir’’ şeklinde tanımlanabileceği düşünülmektedir.
Rica ifadeleri gündelik dilde farkında olarak ya da farkında olmadan sıklıkla
kullanılır.
Ancak
bu
ifadelerin
kullanımı
rastgele
gerçekleşmez;
gerek
yapısal(dilbilgisel) bakımdan, gerekse toplumsal ilişkiler açısından belli bazı kurallara
göre kullanılmaktadırlar.
Örneğin, Türkçede samimi bir arkadaştan az miktarda borç para isterken
kullanılan, ‘‘biraz borç para versene’’ ifadesi, hem dilbilgisi kuralları hem de toplumsal
ilişkiler bakımından doğru ve uygun bir ifadedir. Ancak, aynı ifadeyi, bir öğrencinin
öğretmeninden borç para isterken kullandığı varsayıylırsa, bu ifadenin, yapısal kurallar
bakımından
doğru,
ancak
toplumsal
ilişkiler
bakımından
uygun
olmadığı
düşünülmektedir. Türkçede, bir öğrencinin öğretmeninden borç para isterken ‘‘biraz
borç para verebilir misiniz?’’ ifadesini kullanmasının yapısal kurallar açısından doğru,
toplumsal ilişkiler bakımından uygun olduğu düşünülmektedir. Ayrıca, yukarıdaki
örnekteki para miktarının oldukça yüklü bir miktar olduğu düşünülürse, muhtemelen
farkında olmadan pekçok kimse samini arkadaşına karşı ‘‘borç para verebilir misin?’’
ifadesini kullanacaktır.
Gerek anadilde olsun gerekse yabancı dilde, kişilerin (konuşmacı) bir kimseden
(dinleyici) ricada bulunurken kullandıkları ifadeler, konuşmacıyla dinleyicinin
yakınlık-uzaklık, alt-üst ilişkisi, yaş, meslek, cinsiyet, sosyal statü, rica edilen şeyin
içeriği gibi çeşitli değişkenlere göre oldukça farklılık göstermektedir(OKAMOTO,
2001-2000; FUKUSHIMA, 2002; BLUM-KULKA vd, 1989; BROWN/LEVINSON,
1987; LEECH, 1983; USAMI, 2002 ). Aynı anadili konuşan kimseler, o dili aynı
2
toplumsal ve dilsel çevrede yaşayarak edindiklerinden dolayı,
birbirlerinden birşey
rica ederlerken, hangi ifadenin ne şekilde kullanılması gerektiği konusunda genellikle
büyük bir sorun yaşamazlar. Hatta çoğu zaman, farkında olmadan ‘‘biraz borç para
versene’’, ‘‘biraz borç para verebilir misiniz?’’, ‘‘borç para verebilir misin?’’
örneklerindeki gibi, karşıdaki kişiye ve ricanın içeriğine göre doğru-uygun ifade
kullanılır. Ancak yabancı dil söz konusu olduğunda, hangi durumda, hangi kişiye, hangi
ifadenin, ne şekilde kullanılacağı, anadildeki kadar kolay değildir. Bunun nedeninin,
mevcut araştırmalarda da belirtildiği gibi, yabancı dilin dilbilgisel ve yapısal kuralları
ile toplumsal yapı içerisindeki kullanım(edimbilim) özelliklerinin, çocukluktan itibaren
o dilsel çevrede yaşayarak edinilmesinden değil de, belli bir yaşa kadar başka bir dilsel
ve toplumsal çevre dilinin ediniminin ardından, genellikle sınırlı bir sınıf ortamında
öğrenilmesinden kaynaklandığı düşünülmektedir (KAIHO/KASHIWAZAKI, 2005 :
136).
Bu durumun aşağıdaki, Japonca öğrenen yabancı bir öğrenci ile Japon
öğretmen
arasındaki
örnek
diyalogtan
daha
somut
bir
şekilde anlaşılacağı
düşünülmektedir.
sensei
d o o z o suwatte k u d a s a i
L : 先 生 、どうぞ 座って ください。(Hocam! Lütfen oturun.) 
doomo
a r i g a t o o
de mo
doozo
os uwari n i
n a t t e
kudasai
ya
os uwari k u d a s a i
T : どうも ありがとう。でも、「どうぞ お座りに なって ください」や「お座りください」
to
i
u
iikata
n o hoo
と いう 言い方 の 方
g a t e i ne i d e s u y o
が丁寧 です よ。
Çok
teşekkür ederim ama ‘oturmaz mısınız’,
‘böyle buyrun’ gibi ifadeler Japoncada daha naziktir.
h a i
wakarimashita
L : はい、わかりました。Anladım Hocam.
（数日後）Birkaç

gün sonra
Örnekler (SHINYA vd., 2000: 28)’den alınmıştır. Türkçe çeviriler araştırmacı tarafından yapılmıştır.
3
L :
sensei
doozo
suisenjoo
o
k a i t e
a
chigatta
o k a k i
ni
n a t t e
kudasai
先生 、どうぞ 推薦状 を 書いて 、あ 違った 、お書き に なって ください 。Hocam!
Lütfen tavsiye mektubu yazın. Aa! Yanlış dedim. Buyrun yazmaz mısınız?
T : ???
a r e
t e i ne i n i
i t t a
noni
sensei
d o z o o suisenjoo
o
o k a k i
kudasai
L : （あれ？丁寧 に 言った のに）先生、どうぞ 推薦状 を お書き ください。(Allah allah!
O kadar da nazikçe söyledim ama...) Hocam! Lütfen tavsiye mektubu yazınız.
T :
k o o
i
u
toki
n i wa
k a i t e
itadakemasen
ka
to
i
u
iikata
ga
i
i
desu yo
こう いう とき には、「書いて いただけません か」と いう 言い方 が いい です よ。
Böyle bir durumda, ‘yazabilir misiniz’ ifadesi daha uygundur.
h a i
u - n
muzukashii
L : はい、（うーん、難しい ）Evet Hocam. (Of ya çok zor)
（数日後）Birkaç gün sonra
L:
sensei tsukarete
i r u
y o o
desu
kara
d o o z o suwatte
itadake masen
ka
先生、疲れて いる よう です から 、どうぞ 座って いただけません か。
Hocam
yorgun
görünüyorsunuz. Oturabilir misiniz (benim için)?
u - n
muzukashii
T : ？？（うーん、難しい ）(Zor gerçekten) (SHINYA vd., 2000:28)
Yukarıdaki örnekte görüldüğü gibi, dilbilgisel ve yapısal açıdan hiçbir hata
bulunmamasına karşın, öğrenci(L) öğretmenine(T) karşı kullanması gereken ifadeyi
uygun şekilde kullanamamaktadır. Bu durum, Japoncayı ikinci dil olarak öğrenmekte
olan birçok yabancı öğrenci için geçerlidir. (SHINYA vd., 2000: 29; KABAYA vd.,
1993: 52; MATSUMI/MORI, 1995: 83) Aynı durumun Japonca öğrenmekte olan Türk
öğrenciler için de geçerli olduğu düşünülmektedir.
Japon dili öğretimi, Türkiye’de özellikle son yıllarda ivme kazanmaya başlamış
oldukça yeni bir alandır. Önümüzdeki yıllarda Türkiye’de Japonca öğrenenlerin,
Japonya hakkında çeşitli konularda araştırma yapanların ve çeşitli Japon firmalarında
çalışanların daha da artacağı tahmin edilmektedir. Bu nedenle, Japonca öğrenen Türk
öğrencilere, günlük yaşamda çeşitli nedenlerle başvurulan, karşıdaki kimseyle olan

2005 yılı içerisinde Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi’nde gerçekleştirilen ‘‘Türk Öğrencilerin
Japonca rica ifadelerini kullanımına ilişkin pilot çalışma’’ sonuçları bu görüşü desteklemektedir.
4
yakınlık-uzaklık, alt-üst ilişkisi, yaş, meslek, cinsiyet, sosyal statü, konunun içeriği gibi
çeşitli unsurlara göre farklılık gösteren rica ifadelerinin dilbilgisi ve yapısal kuralları
(doğruluk=syntax)
ile
toplumsal
yapı
içerisindeki
kullanım
özellikleri
açısından(uygunluk=pragmatics) daha etkili bir biçimde öğretilmesi gerektiği
düşünülmektedir. Bunu gerçekleştirebilmek, öncelikle hedef dilin dilbilgisi kurallarıyla
yapısal özelliklerinin doğru bir biçimde anlaşılmasına bağlıdır. Şöyle ki, bir yabancı
dilin sadece dilbilgisel ve yapısal kurallarını bilmek, o dili uygun biçimde kullanmak
anlamına gelmez; ancak bir yabancı dili doğru ve uygun biçimde kullanabilmek için, o
dilin dilbilgisel ve yapısal kurallarını bilmek gerekir.
Bu çalışmada, Türk öğrencilerin Japonca rica ifadelerini öğrenim ve
kullanımlarına yönelik gerçekleştirilecek çalışmalara önayak olması amacıyla,
literatürdeki
öncül
kaynaklar
ışığında,
Türkçe
ve
İngilizceyle
karşılaştırma
yönteminden de yararlanarak, ‘‘Japoncadaki Rica İfadelerinin Yapısal Özellikleri’’
açıklanacaktır. Yapısal özellik olarak, rica fiillerinin çekim-kip gibi özellikleri ile
soru-emir cümlesi gibi özellikleri dilbilgisel özellikleriyle, bir bütün olarak rica
cümlesinin bileşenleri, rica ifadesinin direkt –dolaylı ya da imalı oluşu gibi şekilsel
özellikler kastedilmektedir.
2. Rica İfadelerinin Genel Özellikleri
Blum-Kulka vd. 1989 yılında gerçekleştirdikleri CCSARP’de, yazılı cevap
olarak farklı dillerden (Kanada Fransızcası, Avustralya İngilizcesi, İbranice ve Arjantin
İspanyolcası) değişik durumlarda kullanılan rica ifadelerine ilişkin oldukça kapsamlı
veri toplamışlardır. Elde edilen veriler sonucunda, diller arasında şekilsel olarak ufak
farklılıkların bulunmasına karşın, bütün dillerde direkt, kalıplaşmış(yarı dolaylı) ve

The cross cultural speech act realization project (Kültürler arası söz eylem anlayış projesi)
5
dolaylı(imalı) ifadelerin bulunmaları bakımından ortak özelliklerin bulunduğu ve bunun
dillerin evrensel bir özelliği olduğu görüşü ileri sürülmüştür. (BLUM-KULKA vd.,
1989: 46-47). Direkt, kalıplaşmış(yarı dolaylı) ve dolaylı(imalı) rica cümlelerinin
özellikleri aşağıda belirtildiği gibidir.
Direkt Rica(Direct): Emir ya da edimsel (performatives) fiillerin kullanıldığı cümledir.
Örneğin, İngilizce ve Türkçedeki,
Open the window, please.
I am asking you to open the window
I would like you to open the window.
Pencereyi aç.
Pencereyi açmanı istiyorum.
cümleleri direkt rica ifadelerine örnek teşkil etmektedir.
Kalıplaşmış(Yarı dolaylı) Rica(Conventional indirect): Yapılması istenen eylemin
gerçekleşmesinin önkoşulu olan koşullara değinilen cümlelerdir. Örneğin,
Can you open the window?
Would you mind opening the window?
Pencereyi açabilir misin?
Pencereyi açman mümkün mü? vb.
Dolaylı(İmalı) Rica (Nonconvent indirect, Hints): Dolaylı ve kalıplaşmamış rica
cümleleridir. Yapılması istenen eylemin gerçekleşmesi için, gerekli olan şeylere hiç
değinilmez ya da çok az bir bölümüne değinilir. Bu ifadelerde kontekst(o cümlenin
hangi koşullar içerisinde söylendiği) önemli bir yer tutar.
It’s cold in here. (Pencerenin kapanması isteniyor)
Do you have a pen? (Kalem ödünç almak isterken)
Saatin var mı? (Saatin kaç olduğu sorulurken)
Ateşiniz var mı? (Çakmak ya da kibrit ödünç almak isterken veya bir doktor hastasına
sorarken) vb.

Konuşmacının sözüyle sözün içerdiği eylemin aynı anda gerçekleşmesi durumunda, oluşturulan sözceyi,
kullanılan eylemi nitelendirmek için kullanılır. Toplantıy ıaçıyorum biri bu sözü söylediği sırada, sözün
belirttiği eylemide gerçekleştirir.(VARDAR, 1998: 92)
6
Dolaylı rica cümlelerinin anlamsal açıklığı ya da belirsizliği, ifadelerin içeriğine ve
ortamdaki koşullara göre değişmektedir(BLUM-KULKA vd., 1989; OKAMOTO, 2001:
84-85).
Rica cümlelerinin direkt, kalıplaşmış, dolaylı olmalarının yanısıra, ‘dikkat
çekme’(bakar mısın?, afedersin!), ‘destek cümlesi’(müsait misin?, bana bir iyilik yapar
mısın?), ‘ana cümle’ (borç verir misin?), ‘durum izahı’(yanıma para almayı unutmuşum),
‘özür-teşekkür’gibi yapısal bileşenleri bulunmaktadır. Bu bileşenlerin bütünü rica
cümlesini oluşturmakta ve o cümlenin doğruluğunu-uygunluğunu belirlemektedir
(BLUM-KULKA vd., 1989: 17; KABAYA vd., 1993: 53; SATO, 1997: 227). Bu bilgiler
ışığında aşağıda Japonca rica ifadelerinin yapısal ve dilbilgisel özellikleri açıklanmıştır.
3. Japonca Rica İfadelerinin Yapısal Özellikleri
3.1. Japoncadaki Direkt Rica İfadeleri
Japoncada fiillerin「て」(te) çekimi ile bu yapıya eklenen eklenen「くれ」(kure)ve
「ください」(kudasai) yardımcı fiillerinin kullanıldığı ifadeler direkt rica cümlelerini
oluşuturur. Bu ifadelerin tamamı emir anlamı içermektedir. 「てください」 (te kudasai)
kalıbı diğer iki kalıba göre daha nazik bir emir ifadesidir. Bu kalıpları kullanarak ricada
bulunulabilecek kişi ve durumlar sınırlıdır. Bu kalıpların kullanıldığı Japonca rica
cümleleri aşağıda belirtildiği gibidir. (A) o cümlenin emir cümlesi olduğunu, (A’) ise
nazik
bir emir olduğunu ifade etmektedir.
mado o a k e t e
1.
窓 を開けて。(A)
Pencereyi aç.
mado o a k e t e k u r e
2.
窓 を開けてくれ。(A)
Pencereyi açsana.
mado o a k e t e k u d a s a i
3.

窓 を開けてください。(A’)
Pencereyi açın(ız).
Örnek cümleler (OKAMOTO, 2000: 85-89)’den alınmıştır. Türkçe çeviriler yazara ait olup, anlamdan
çok dilbilgisel ve şekilsel yapıların çevirisine öncelik tanınmıştır.
7
3.2. Japoncadaki Kalıplaşmış (yarı dolaylı) Rica Cümleleri
Japoncada kalıplaşmış yapıları(ifade) kullananarak, bir kimseden dolaylı
yoldan birşey yapmasının istendiğini cümlelerdir. Bu cümleler içerisinde de nezaket
anlamı bildiren ve nezaket anlamı taşımayan yapılar kullanılmaktadır. Aşağıdaki
örneklerde belirtilen (B) olumlu soru cümlesini, (B’) olumlu nazik soru cümlesini, (C)
olumsuz soru cümlesini, (C’) olumsuz nazik soru cümlesini, (D) varsayımsal olarak
istek bildiren cümleyi, (D’) nazikçe varsayımsal istek bildiren cümleyi, (E) varsayımsal
olarak dilek ve sonucun arzu edilirliğini bildiren cümleyi (E’) ise (E)nin nazikçe dile
getirildiğini ifade etmektedir
4.
5.
6.
7.
8.
9.
mado o a k e t e k u r e r u
窓 を開けてくれる？ (B)
mado o a k e t e m o r a e r u
窓 を開けてもらえる？(B)
mado o a k e t e k u r e m a s u k a
窓 を開けてくれますか？(B’)
mado o a k e t e m o r a e m a s u k a
窓 を開けてもらえますか？(B’)
mado o a k e t e k u d a s a i m a s u k a
窓 を開けてくださいますか？(B’)
mado o a k e t e i t a d a k e m a s u k a
窓 を開けていただけますか？ (B’)
mado o a k e t e k u r e n a i
10. 窓 を開けてくれない？ (C)
mado o a k e t e m o r a e n a i
11. 窓 を開けてもらえない？(C)
mado o a k e t e k u r e m a s e n k a
12. 窓 を開けてくれませんか？(C’)
mado o a k e t e m o r a e m a s e n k a
13. 窓 を開けてもらえませんか？(C’)
mado o a k e t e k u d a s a i m a s e n k a
14. 窓 を開けてくださいませんか？ (C’)
Pencereyi açacak mısın?
Pencereyi (benim için) açabilecek misin?
Pencereyi açar mısın?
Pencereyi (benim için) açabilir misin?
Pencereyi açar mısınız?
Pencereyi (benim için) açabilir misiniz?
Pencereyi açmaz mısın?
Pencereyi (benim için) açamaz mısın?
Pencereryi açmaz mısınız?
Pencereyi (benim için) açamaz mısınız?
Pencereyi açmaz mısınız?
8
mado o a k e t e i t a d a k e m a s e n k a
15. 窓 を開けていただけませんか？ (C’)
Pencereyi (benim için) açabilir miydiniz?
mado o a k e t e k u r e n a i d e s h o o k a
16. 窓 を開けてくれないでしょうか？(C’)
mado o a k e t e m o r a e n a i d e s h o o k a
Pencereyi açmaz mısın?
17. 窓 を開けてもらえないでしょうか？(C’)
Pencereryi açmaz mıydın?
mado o a k e t e k u d a s a r a n a i d e s h o o k a
18. 窓 を開けてくださらないでしょうか？(C’) Pencereyi açmaz mıydınız?
mado o a k e t e i t a d a k e n a i d e s h o o k a
19. 窓 を開けていただけないでしょうか？(C’) Pencereyi (benim için) açabilir miydiniz acaba?
mado o a k e t e h o s h i i n d a k e d o
20. 窓 を開けてほしいんだけど。(D)
mado o a k e t e m o r a i t a i n d a k e d o
21. 窓 を開けてもらいたいんだけど。(D)
mado o a k e t e h o s h i i n d e s u g a
22. 窓 を開けてほしいんですが。(D’)
Pencereyi açmanı istiyorum.
Pencereyi (benim için) açmanı istiyorum
Pencereyi açmanı isteyecektim.
mado o a k e t e i t a d a k i t a i n d e s u g a
23. 窓 を開けていただきたいんですが。(D’) Pencereyi (benim için) açmanızı istiyorum.
mado o a k e t e k u r e r u t o u r e s h i i n d a k e d o
24. 窓 を開けてくれるとうれしいんだけど。(E) Pencereyi açarsan sevinirim.
mado o a k e t e i t a d a k e r u t o a r i g a t a i n d e s u g a
25. 窓 を開けていただけるとありがたいんですが。(E’) Pencereyi açabilirseniz size müteşekkir
kalacağım.
mado o a k e t e
Yukarıdaki örneklerde görüldüğü gibi, bütün cümlelerde 「 窓 を 開けて 」
(pencereyi aç) rica ifadelerinin temelini oluşturmaktadır. Aynı durum Türkçede
‘‘pencereyi aç’’ için geçerlidir. Ancak Türkçede Japoncadan farklı olarak, genellikle
fiilerin yeterlilik, geniş zaman gibi çekimleri ikinci tekil ve çoğul şahıs ekleriyle birlikte
kullanılırken, Japoncada fiillerin (te) formuna, juju (verme-alma fiilleri) olarak
nitelendirilen (TEKMEN/TAKANO, 2005: 347) 「くれる(kureru)／くださる(kudasaru)」、
「 もら う (morau) ／い ただ く (itadaku) 」
yardımcı fiilleri eklenmektedir. Bu yardımcı
fiillerin olumsuz soru hali, kalıplaşmış rica ifadelerinin oldukça büyük bir bölümünü
9
oluşturmaktadır. Ayrıca yukarıdaki örneklerden, Japoncada, Türkçe ve diğer birçok dilde
olduğu gibi, rica cümlesinin nezaket derecesine doğrudan etki eden şahıs eklerinin
kullanılmadığı anlaşılmaktadır.
Yukarıda belirtilen ‘‘kureru, kudasaru, morau, itadaku’’ yardımcı fiillerinin soru
ya
da
emir
şeklindeki
kullanımı,
konuşmacının
dinlyiciden
kendisi
için
gerçekleştirmesini istediği eyleminin dile getirilişinin nezaket(naziklik) derecesini
belirlemektedir. Şöyle ki; (A,A’)daki direkt rica ifadelerine kıyasla, kalıplaşmış (yarı
dolaylı) rica ifadelerindeki isteği dile getiriş biçimi daha naziktir. Japoncada kalıplaşmış
rica cümleleri içerisinde ise, olumlu soru cümlesine(B,B’) nazaran, olumsuz soru
cümlelerinde (C,C’) dinleyiciye o eylemi gerçekleştirip gerçekleştirmeme seçeneği
ho s h i i
m o r a i t a i
tanındığından dolayı daha nazik bir anlam bulunmaktadır. (D,D’) 「ほしい／もらいたい」
(istiyorum) yardımcı fiillerinden türemiş olup, aslında direkt rica anlamı bildirir. Ancak
k e d o
g a
「 けど ／ が 」 (ama)
bağlaçlarının kullanımıyla bu istek varsayımsal olarak dile
getirilmekte ve dinleyiciye o eylemi gerçeleştirip gerçekleştirmeme seçeneği
bırakılmaktadır. (E,E’)de ise, (D,D’) ile aynı şekilde dilek varsayımsal olarak dile
getirilmekte, özellikle sonucun ne kadar arzu edilir olduğuna dikkat çekilmektedir.
d a r o o
d e s
h
o
o
Ayrıca Japoncada 「だろう／でしょう」gibi yardımcı fiiller, zarflar, çekim ekleri,
soru ekleri gibi diğer unsurlar da rica cümlelerinin naziklik derecesini belirlemektedir.
Örneğin,
c h o t t o mado o a k e t e m o r a e n a i k a n a a
ちょっと 窓 を開けてもらえないかなあ？
d e k i t a r a mado o a k e t e h o s h i i n d a k e d o
できたら 窓 を開けてほしいんだけど。
Biraz pencereyi açabilir misiniz acaba?
Mümkünse pencereyi açamanı istiyorum ama...
onega iga a r u n dakedo
s u mi ma s e nga
Bunun yanısıra Japoncada, 「お願いがあるんだけど／すみませんが」(bir ricam var
ama.../ kusura bakma) gibi dinleyicinin dikkatini çekmeye yarayan ve rica ifadesinin
10
naziklik derecesini arttıran kalıplar da bulunmaktadır(OKAMOTO, 2001: 86). Bu
kalıplar daha sonraki bölümde ayrıntılı olarak incelenecektir.
3.3. Japoncadaki Dolaylı(İmalı) Rica Cümleleri
Karşıdaki kişiden gerçekleştirmesi istenen eylemin belli bir bölümüne çok az
değinilen ya da hiç değinilmeyen, rica olup olmadığı belirsiz olan ifadelerin kullanıldığı
cümlelerdir. Japoncadaki tipik dolaylı rica cümleleri şu şekildedir:
Konuşmacının durumu(ricanın nedeni): Konuşmacı eksikliğini hissettiği,
giderilmesini isteği soruna değinir. Örneğin:
k o p i i
n o yooshi g a n a k u n a c c h a t t a n
desuga
コピー の 用紙 が なくなっちゃったん ですが。(Fotokobi
1.
kağıtları bitti.)
Fotokobi makinasına kağıt koyar mısınız?
t a i y a
ga
panku
shitan
desu ga
2.
タイヤ が パンク したん です が。(Lastik
3.
ステレオがうるさいよ。(Müzüksetinin
s u t e r e o ga u r u s a i yo
patladı) ⇒ Lastiği tamir eder misiniz?
sesi çok yüksek) ⇒ Müziğin sesini kıs!
Dinleyicinin durumu (gerçekleştirebilme olasılığı): Dinleyicinin, istenilen şeyi
gerçekleştirip gerçekleştiremiyecek durumda olduğu sorulur.
enpitsu m o t t e
i r u
鉛筆 もって いる？(Kurşun
1.
a n o hon m o o
oyomi
kalemin var mı?) ⇒ Ödünç versene
n i narimashita ka
2.
あの 本 もう お読み に なりました か？(Kitabı
⇒
Kitabı geri verir misiniz?
mado
o
akeraremasu
ka
moo
kono he ya no sooji s u n d a
窓 を 開けられます か？(Pencereyi
3.
4.
もう この 部屋 の 掃除 済んだ？(Bu
5.
この 荷 物 動かす 予定 ある？
⇒
Eşyaları buradan kaldır!

k o n o nimotsu u g o k a s u y o t e i
a r u
okudun mu)
açabilecek misin) ⇒ Pencereyi aç.
odanın temizliği bitti mi) ⇒ Odayı temizle!
(Bu eşyaları kaldırmayı düşünüyor musun?)
Yeterlilikk fiili bir çok dilde kalıplaşmış rica ifadesi olarak kullanılmaktadır. Ancak Japoncadaki bu
kullanımda dinleyicinin gerçekten o eylemi gerçekleştirip gerçeçkleştiremiyeceği soruluyor.
11
6.
o i d e
itadak u
n o wa g o m u r i
d e s h o o
ka
おいで いただく のは ご無理 でしょう か？(Buraya
gelmenizin mümkünatı yok mu
acaba) ⇒ Buraya gelin lütfen
Rica içeriğine açıkca değinilmesi bakımından 3,4,5,6. örnekler kalıplaşmış rica
ifadelerine benzemektedir. Ancak, cümleler sözlük anlamları dışında da farklı anlam
taşıdıklarından dolayı kalıplaşmış rica ifadeleri değildirler.
Çevresel koşullar: Rica edilmek istenen şeyle dolaylı olarak ilişkisi olan diğer unsurlara
değinilen rica cümleleridir.
shorui m o t t e
kimashita
1.
書類 もって きました。(Belgeleri
2.
明日 は 東 京 へ 出 張 だ。(Yarın Tokyo’ya
⇒
ashita w a tookyoo
e
getirdim) ⇒ Fotokobi çeker misiniz?
shucchoo d a
iş görüşmesine gidiyorum)
Otel rezervasyonunu yap!
Kısaltmalar: Dinleyiciden gerçekleştirmesi istenen eylemin sadece bir bölümüne
değinilmesinden dolayı dolaylı rica cümleleridir. Ancak, dinleyiciden yapması istenen
eylem açıktır.
1.
2.
k o o h i i
コーヒー。(Kahve!) ⇒
Hiroshima eki
広 島 駅 。(Hiroshima
Garsondan kahve getirmesi istenirken.
istasyonuna!)＋⇒ Taksi şöförüne
o n e g a i s himas u
sumimasen
Ayrıca bunların yanısıra, Japoncada「お願いします」(lütfen), 「すみません」(bakar mısınız,
afedersiniz) ifadeleri yalnız başına rica ifadesi olarak kullanılmaktadır. Örneğin, yolu
sumimasen
kapayan bir kişiye 「すみません」dendiğinde bu ‘yolu açar mısınız’, ‘geçmeme izin verir
sumimasen
onegai
misiniz’ anlamına gelebilmektedir. Aynı şekilde, bir garsona 「すみません」ya da 「お願い
s himas u
します」 dendiğinde
‘siparişi alır mısınız’ anlamına gelmektedir(OKAMOTO, 2001: 88).
Yukarıdaki örneklerden, Japoncada dolaylı rica cümlelerinin de kalıplaşmış rica
12
cümleleri gibi, oldukça çeşitlilik gösterdiği anlaşılmaktadır. Örneklerin geneline
bakıldığında, özellikle konuşmacı, dinleyici ve çevresel koşullara değinilen dolaylı rica
cümleleriyle Türkçedeki dolaylı rica cümlelerinin oldukça benzerlik gösterdiği
düşünülmektedir.
Yukarıda, Japonca rica cümlelerinin dilbilgisel ve yapısal özellikleri örnek
cümlelerle açıklanmaya çalışılmıştır. Dilbilgisel özelliklerin anlaşılması bakımından bu
örnek cümlelerin yeterli olduğu düşünülmektedir. Ancak yukarıda belirtildiği gibi rica
cümleleri, ‘dikkat çekme’, ‘destek cümlesi’, ‘ana cümle’, ‘durum izahı’, ‘özür-teşekkür’
gibi bileşenlerden oluşmaktadır. Yukarıda verilen örneklerin çoğu sadece ana
cümlelerden oluşmaktadır. Konunun daha iyi anlaşılabilmesi için, aşağıda Japonca rica
ifadelerinin belirli bazı durumlarda, ne şekilde kullanıldığı incelenmiştir.
3.4. Japonca Rica İfadelerinin Yapısal Öğeleri:
Kabaya vd.(1993) Japonca rica ifadelerini, “karşıdaki kişi seviyesi” ve “konu
seviyesi” olmak üzere iki temel değişkene göre ayırmaktadırlar. “Karşıdaki kişi
seviyesi”, nezaket derecesi bakımından dörde ayrılmaktadır.
『-1』Aynı yaşlardaki yakın arkadaşlar, aile fertleri
『0』Aynı yaşlardaki yakın olmayan kimseler, ilk kez karşılaşılan kimseler
『+1』Çok fazla yaş farkı olmayan öğretmenler, amirler
『+2』Arada oldukça yaş farkı olan, öğretmenler, amirler
“Konu seviyesi” de aynı şekilde 『-1』, 『0』, 『+1』, 『+2』olmak üzere dört
basamağa ayrılmaktadır.
『-1』 Karşıdaki kimsenin yapması doğal olan (iş, görev) durumlar. Örneğin, bir
garsona sipariş vermek, istasyon görevlisine peron sormak gibi.
13
Karşıdaki kimsenin yapma zorunluluğu olmamasına rağmen, genel anlamda
『0』
işinin bir parçası olarak düşünülebilen durumlar. Örneğin, Bir öğretmenden iş
görüşmesi için yazılan özgeçmişin kontrol edilmesinin istenmesi, bir istasyon
görevlisinden trende unutulan bir eşyayı aramasını istemek gibi.
『+1』 Karşıdaki kimsenin o işi yapmak gibi bir zorunluluğunun olmadığı durumlardır.
O kişinin bir işi sizin için yapması, o kişinin arzu ve keyfine bağlıdır ama işin
kendisi çok zahmetli (ağır) bir iş değildir. Örneğin bir öğretmenden ödünç
kitap istemek, yoldan geçen birisine yol sormak gibi
『+2』 Karşıdaki kimsenin o işi yapmak gibi bir zorunluluğunun olmadığı durumlardır.
Ayrıca yapılması istenen işin kendisi oldukça ağır ve sorumluluk
gerektirmektedir. Örneğin, bir kimseden borç para istemek...
“Karşıdaki kişi” ve “konu” seviyelerinin toplamları, bir bütün olarak rica
cümlelerinin özelliklerini belirlemektedir. Rica cümlelerinin özellikleri aşağıdaki
tablodaki kodlamaya(sayısal toplam) göre açıklanmıştır.
Tablo1. Japoncadaki rica cümlelerinin karşıdaki kişi ve konu bakımından kodlanması
Karşıdaki Kişi
『-1』
『0』
『+1』
『+2』
『-1』
-2
-1
0
+1
『0』
-1
0
+1
+2
『+1』
0
+1
+2
+3
『+2』
+1
+2
+3
+4
Konu
<-2> (Temelde rica değildir. Emir, direktif, soru)
<-1> <Direktif, soru, rica>
<0> <Dikkat çekme> → <Karşıdaki kişinin tepkisinin beklenmesi> → <Soru, Rica, Durum
açıklaması>
<+1> <Dikkat çekme> → <Karşıdaki kişinin tepkisinin beklenmesi>→ <Durum Açıklaması>
→ <Rica>
<+2>
<Dikkat
çekme>
< Karşıdaki kişinin tepkisi>
→
<Rica
edip
edilemeyeceğinin
→ < Durum Açıklaması >→ < Soru, Rica >
14
belirlenmesi>→
<+3> <Dikkat çekme>→ <Rica edip edilemeyeceğinin belirlenmesi>→ < Karşıdaki kişinin tepkisi>
→ < Mazeret, Özür >→ <Durum Açıklaması >→ < Soru, Rica >
<+4> (Rica edilemeyen durumlar) (KABAYA vd., 1993: 55)
Yukarıda belirtilen yapısal bileşenlerinin ne şekilde bir araya gelerek rica
cümlelerini oluşturdukları, aşağıdaki örneklerden anlaşılmaktadır.
＜-2＞ （Karşıdaki kişi seviyesi −1
Konu seviyesi −1）
／
hayaku o k i n a s a i
（Ebeveynler→çocuk） 「早く 起きなさい」(Kalk çabuk!)
＜-1＞ （Karşıdaki kişi seviyesi ０
（Garsona）
k o o h i i
＜emir-direktif＞
Konu seviyesi −1）
／
kudasai
「コーヒー ください」(Kahve lütfen)
＜Rica＞
chuuoo sen w a nanban h o o m u d e s u k a
（İstasyon görevlisine）「中央線 は 何番 ホーム です か」(Chuuoo hattı hangi perendan kalkıyor?)
＜Soru＞
（Karşıdaki kişi seviyesi −1
Konu seviyesi 0）
／
t o t t e k i t e k u r e n a ika
t o t t e kitekure
（Sempai→Koohai）
「とってきてくれ」(Getirsene) ya da「とってきてくれないか」(getirecek misin)
＜emir-direktif＞
＜0＞ （Karşıdaki kişi seviyesi 0
＜Soru＞
Konu seviyesi 0）
／
（Mağazadaki satış görevlisine）
sumimasen
＜Dikkat çekme＞
Müşteri: すみません (Afedersiniz)
h a i
Görevli: はい
t o i r e
(Evet!)
wa d o k o
d e s h o o
＜Karşıdaki kişinin tepkisinin beklenmesi＞
ka
Müşteri: トイレ は どこ でしょう か (Tuvalet nerede acaba?)
（Karşıdaki kişi seviyesi +1
／
＜soru＞
Konu seviyesi −1）
（Derste, öğrenci→öğretmen）
sensei
Öğrenci：先生

＜Dikkat çekme＞
(Hocam!, Öğretmenim)
Örneklerin büyük bir bölümü (Kabaya. vd, 1993)’ten alınmıştır.
Sempai:Üst, kıdemli, yaşlı; Koohai: ast, kıdemsiz, küçük. Japon toplumunda sempai-koohai ilişkisi
oldukça önemli bir yere sahip olup, özellikle aynı ortamdaki kişiler arası ilişkilerde belirleyici rol
oynamaktadır. Bu nedenle, ast-üst şeklinde çevirmek yerine, olduğu gibi kullanılmıştır.

15
h a i
Öğretmen：はい
(Evet!)
k o n o k a n j i n o yomikata
＜Karşıdaki kişinin tepkisinin beklenmesi＞
o
oshiete
itadakemasu
ka
Öğrenci：この 漢字 の 読み方 を 教えて いただけます か (Bu kanjinin okunuşunu söyleyebilir
misiniz?)
＜Rica＞
（Karşıdaki kişi seviyesi −1
Konu seviyesi +1）
／
（Sempai→Koohai）
n e e
warui k e d o
kore
y a t t e
kure na i
ka
ねえ! 悪い けど 、これ やって くれない か (Baksana! Kusura bakma ama, bu işi yapamaz mısın)
＜Dikkat çekme＞＜Özür＞＜Rica＞
＜+1＞ （Karşıdaki kişi seviyesi 0
Konu seviyesi +1）
／
(Yoldan geçmekte olan istasyon görevlisine)
a n o
＜Dikkat çekme＞
X: あの (Ee!)
h a i
İst. Görevlisi: はい
(Evet!)
eki w a d o c c h i n o hoo d e s h o o
＜Karşıdaki kişinin tepkisinin beklenmesi＞
ka
X:駅 は どっち の 方 でしょう か (İstasyon ne tarafta acaba?)
（Karşıdaki kişi seviyesi +1
＜Soru＞
Konu seviyesi 0）
／
(Yabancı öğrenci doğrudan dersle alakası olmayan bir kompozisyonun kontrol edilmesini isterken)
sensei
Öğrenci：先生
h a i
Öğretmen：はい
sakubun
＜Dikkat çekme＞
(Hocam!)
(Evet!)
o
k a i t a n
＜Karşıdaki kişinin tepkisinin beklenmesi＞
desu ga
mite ita da ke ma su ka
Öğrenci：作 文 を 書いたん です が、見て いただけます か (Kompozisyon yazdım ama…kontrol
edebilirmisiniz)
＜Durum açıklaması＞＜Rica＞
（Karşıdaki kişi seviyesi +2
Konu seviyesi −1）
／
（Öğrenci→ ders sonunda yaşlı profesöre）
sensei
Öğrenci：先生
u n
Prof. ：うん
sakihodo
＜Dikkat çekme＞
(Hocam!)
(Ne vardı)
o s h h a t t a
＜Karşıdaki kişinin tepkisinin beklenmesi＞
hon
no
shuppansha
o
oshiete
itadakemasen
ka
Öğrenci ： 先ほど おっしゃった 本 の 出 版 社 を 教えて いただけません か (Az önce
16
bahsettiğiniz kitabın yayıncısını söyleyebilir misiniz)
（Karşıdaki kişi seviyesi −1
＜Rica＞
Konu seviyesi +２）
／
n e e
＜Dikkat çekme＞
Sempai：「ねえ」 (Baksana!)
h a i
Koohai：「はい」
heya
(Evet!)
ni
＜Karşıdaki kişinin tepkisinin beklenmesi＞
s a i f u was ure te
k i c h a t t a n
da
kedo
c h o t t o
s e n
en
bakari
kashite
Sempai：「部屋 に 財布 忘れて きちゃったん だ けど 、ちょっと 、1000 円 ばかり 貸して
kurena i
ka
くれない か」(Cüzdanı odada unutmuşum. Bana 1000 yen borç verir misin?)
＜Durum açıklaması＞ ＜Soru-Rica＞
＜+2＞ （Karşıdaki kişi seviyesi +1
／
Konu seviyesi +1）
sumimasen
＜Dikkat çekme＞
Öğrenci：すみません (Afedersiniz)
h a i
Öğretmen：はい
c h o t t o
(Evet!)
onegai
＜Karşıdaki kişinin tepkisinin beklenmesi＞
shitai
koto ga
a r u n
desu ga
yoros hii desu ka
Öğrenci：ちょっと お願い したい こと が あるん です が、よろしい です か(Sizden rica etmek
istediğim birşey vardı ama, müsait misiniz) ＜Rica edip edilemeyeceğinin belirlenmesi＞
h a i
nan d e s u k a
Öğretmen：はい、何ですか Evet ne vardı?
kondo
de
hitsuyoo
n a n
desu
＜Karşıdaki kişinin tepkisinin beklenmesi＞
ga
s o o
i
u
hon
o
sensei nani
ka
omochi
d a t t a r a
Öğrenci：「今度 〜で 必 要 なん です が 、そう いう 本 を 先生 何 か お持ち だったら
kashite
i t a d a k e n a i
ka
to
omottan
desu
ga
貸して いただけない か と 思ったん です が (…lazım. Eğer o kitap sizde varsa,
ödünç verebilir misiniz diye düşünmüştüm ama...) ＜durum açıklaması＞ ＜Dolaylı rica＞
（Karşıdaki kişi seviyesi +2
／
Konu seviyesi 0）
（Öğrenci→ yaşlı profesör）
sumimasen
Öğrenci：すみません (Afedersiniz)
Prof.
h a i
：はい
＜Dikkat çekme＞
(Evet!)
sensei n o jugyoo
o
＜Karşıdaki kişinin tepkisinin beklenmesi＞
t o t t e
i r u
a r u n
desu
t o mooshimasu g a
c h o t t o
yoroshii
d e s h o o
ka
Öğrenci：先生 の 授業 を 取って いる Z と 申します が、ちょっと よろしい でしょう か。
ukagai t a i
koto ga
伺いたい こと が あるん です
ga
が (Hocam! Ben dersinizi alan Z’yim. Müsait misiniz?
17
Size danışmak istediğim bir konu vardı ama…) ＜Rica edip edilemeyeceğinin belirlenmesi＞
h a i
Prof
i
i desuyo
doozo
：はい、いいですよ、どうぞ(Evet. Buyur bakalım. Ne soracaktın)
＜Karşıdaki kişinin tepkisinin beklenmesi
sensei
no
ohanashi
o
k i i t e
ni tsuite
motto
kuwashiku
shiritai
to
o moimashite
Öğrenci：先生 の お 話 を 聞いて 、〜に ついて もっと 詳しく 知りたい と 思いまして
(Anlattıklarınızı dinledikten sonra, o konu hakkında daha ayrıntılı şeyler öğrenmek istedim )
＜durum açıklaması＞
nani k a
wakariyasuku
kaite
a r u
hon
o
oshiete
i t a d a k e n a i n
desu
ka
Öğrenci： 何 か 、分かりやすく 書いて ある 本 を 教えて いただけないん です か (Kolay
anlaşılır bir kitabı bana önerebilir misiniz?)
（Karşıdaki kişi seviyesi 0
／
＜Rica＞
Konu seviyesi +2）
（Pek samimi olmayan bir tanıdığa）
a n o o
＜Dikkat çekme＞
X:「あのう」(Eee!)
h a i
Y:(はい)
(Evet!)
c h o t t o
＜Karşıdaki kişinin tepkisinin beklenmesi＞
o n e g a i s h i t e mo
i
i
d e s h o o
ka
X「ちょっと お願い して も いい でしょう か」(Senden birşey rica edebilir miyim)
＜Rica edip edilemeyeceğinin belirlenmesi＞
n a n d e s h o o
Y:（なんでしょう）
(Ne vardı)
k o n o mae hanashite
i t a
＜Karşıdaki kişinin tepkisinin beklenmesi＞
hon d e s u k e d o n e
c h o t t o
kashite
m o r a e n a i
ka
t o o moimashite
X:「この 前 話して いた 本 です けど ね、ちょっと 貸して もらえない か と 思いまして」
(Geçen bahsettiğin kitabı, bana biraz ödünç verebilir misin diye düşünmüştüm)
＜Durum açıklaması＞ ＜Rica＞
（Karşıdaki kişi seviyesi +2
＜+3＞
sensei
Öğrenci：先生
u n
Öğretmen：うん
／
Konu seviyesi +1）
＜Dikkat çekme＞
(Hocam!)
(Ne vardı)
ima c h o t t o
yoroshii
＜Karşıdaki kişinin tepkisinin beklenmesi＞
d e s h o o
ka
c h o t t o
onegai shitai koto ga
a r u n
desu
Öğrenci：今 ちょっと よろしい でしょう か、ちょっと お願い したい こと が あるん です
kedo
けど(Şuanda müsait müsait misiniz? Sizden bir ricam olacaktı ama)
18
＜Rica edip edilemeyeceğinin belirlenmesi＞
nani
Öğretmen： 何 ？(Ne vardı?)
to
i u
＜Karşıdaki kişinin tepkisinin beklenmesi＞
jijoo
de
sensei
o
goshookai
itadakenai
ka
to
omotte
ukagaimashita
Öğrenci ： ～ と いう 事情 で X 先生 を ご紹介 いただけない か と 思って 伺いました
(…için beni X Hoca’ya tanıştıramaz mısınız diye düşünmüştüm)＜Durum açıklaması-Rica＞
oisogashii t o k o r o
o
mooshiwake g o z a i m a s e n
ga
hoka n i
o n e g a i d e k i r u kata g a
i n a i
Öğrenci：お忙しい ところ を 申 し 訳 ございません が、他 に お願い できる 方 が いない
mo no
desu kara
もの です から (Bunca meşguliyetiniz içerisinde gerçekten özür dilerim ama başka rica
edebileceğim kimse yok)
＜Özür＞＜mazeret＞
（Karşıdaki kişi seviyesi +1
／
Konu seviyesi +2）
(Koohai→Sempai (aynı firmada çalışıyorlar))
a n o
＜Dikkat çekme＞
Koohai:あの (Ee!)
h a i
Sempai: はい
c h o t t o
(Evet!)
onegai
＜Karşıdaki kişinin tepkisinin beklenmesi＞
shitai
koto ga
a r u n
desu kedo
yoroshii
d e s h o o ka
Koohai:ちょっと お願い したい こと が あるん です けど、よろしい でしょうか (Rica etmek
istediğim bir şey vardı ama, müsait misiniz)
n a n d e s h o o ka
Sempai: なんでしょうか (ne vardı)
c h o t t o
to i u
koto de
＜Rica edip edilemeyeceğinin belirlenmesi＞
＜Karşıdaki kişinin tepkisinin beklenmesi＞
kyuu n i okane g a hitsuyoo n i
natte
shimattan
desu ga
Koohai:ちょっと 〜 という こと で、 急 に お金 が 必 要 に なって しまったん です が
(...için çok acil para gerekiyor ama...)
kyuu n a k o t o d e hoka n i
＜durum açıklaması＞
o n e g a i d e k i r u hito g a
i n a i n
desu
急 な こと で 他 に お願い できる 人 が いないん です (çok acil olduğu için başka
rica edebileceğim kimse yok)
raishuu
ni
d e s h o o
ka
n a t t a r a
kaeseru
＜mazeret＞
to
omoimasu
node
goman
bakari
kashite
m o r a e n a i
来週 に なったら 返せる と 思います ので 、 ５万 ばかり 貸して もらえない
でしょう か(Gelecek hafta size geri ödemek üzere, 50.000 yen borç verebilir misiniz?) ＜Rica＞
Japoncada, yukarıdaki tabloya göre kod＜+4＞te belirtilen bir durumla karşı
karşıya kalınırsa karşıdaki kimseden ricada bulunmamanın; eğer gerçekten ricada
bulunmaktan başka bir çare yoksa, ‘‘böyle bir konuda çok zor durumda kaldım, siz ne
19
düşünürsünüz’’ gibi karşıdaki kimseye danışmanın ve yardım teklifinin karşıdan
gelmeseni beklemenin daha uygun olacağı belirtiliyor(KABAYA vd., 1993: 55).
Yukarıda, Kabaya vd.(1993) oluşturduğu kodlama sistemine göre, Japoncadaki
rica cümlelerinin yapısal öğeleri incelenmiştir. Bunun sonucunda, Japoncadaki rica
cümlelerinde, temel rica cümlesinin yanısıra,<dikkat çekme>,<karşıdaki kişinin
tepkisinin
beklenmesi>,
<durum
açıklaması>,
<rica
edip
edilemeyeceğinin
belirlenmesi>, <mazeret>, <özür > gibi öğelerin ne şekilde rica eyleminin bütününü
oluşturduğu görülmüştür. Sayısal olarak karşıdaki kişi ve konunun içeriği büyüdükçe,
rica cümleleri de karmaşık bir hal alıyor. Yakın bir kimseden basit birşey isterken
doğrudan ricada bulunulurken, karşıdaki kişiyle aradaki mesafe arttıkça ya da
karşıdaki kimseden yapması istenen şeyin maddi-manevi değeri artıkça, yukarıda
belirtilen öğrelerin kullanımı ile birlikte kalıplaşmış rica ifadeleriyle dolaylı ifadelerin
kullanımı da artış gösteriyor.
Japoncayı yabancı dil olarak öğrenenler için, rica ifadeleri ve buna benzer
ifadelerin; dilbilgisi kuralları eksiksiz bilinse dahi, uygun şekilde kullanılamamasının
nedeninin, yukarıdaki örneklerde belirtilmeye çalışılan karşıdaki kişi, konunun içeriği
gibi değişkenlere bağlı olarak farklılık gösteren ifadelerin çokluğuyla ilişkili olduğu
söylenebilir. Elbette Kabaya vd.’nin(1993) ortaya koymuş olduğu kodlama sistemi
mutlak doğrudur diye bir durum söz konusu değildir. Kabaya vd. rica cümlelerinin
kullanımını
belirleyen
etmenleri
özellikle
yaş,
konuşmacıyla
dinleyicinin
yakınlık-uzaklık ve dinleyiciden yapması istenen şeyin içeriği gibi değişkenlere göre
açıklamaya çalışmışlardır. Ancak, rica ifadelerinin kullanımını belirleyen unsurlara
‘toplumsal statü’, ‘meslek’, ‘cinsiyet’, ‘gelir’, ‘zenginlik-fakirlik’, ‘fiziki kuvvet’,
‘etnik köken’, ‘inanç’, ‘değer yargıları’, konuşmacıyla dinleyicinin ‘tanışıklık süresi’,
20
‘görüşme sıklığı’, ‘birbirlerini sevip sevmemeleri’, ‘birbirlerini ne kadar tanıdıkları’,
dinleyiciden yapması istenen şeyin ‘zaman’, ‘para’, ‘maddi ya da manevi emek’le ilgi
olması gibi değişkenler de örnek olarak gösterilmektedir(FUKUSHIMA, 2002: 79-84).
Ayrıca gündelik hayatta yukarıda belirtilenlerden çok daha farklı durumlarla da
karşılaşılabileceği düşünülmektedir(Örneğin, kaza geçiren birisi için, dinleyicinin kim
olduğuna bakmaksızın, emir kalıbı kullanarak ambulans çağırmasını istemek gibi).
Ancak, Japonca öğrenenler için rica ifadelerinin kullanımının neden zor olduğu
ve bu rica ifadelerinin yapısal özelliklerinin anlaşılması bakımından, yukarıda
belirtilen kodlama sistemi ve örneklerin önemli olduğu düşünülmektedir.
4. Sonuç
Yukarıda, Türk öğrencilerin Japonca rica ifadelerini öğrenim ve kullanımlarına
yönelik gerçekleştirilecek çalışmalara önayak olması amacıyla, literatürdeki öncül
kaynaklar ışığında, yeri geldikçe Türkçe ve İngilizceyle karşılaştırma yoluna gidilerek,
Japoncadaki rica ifadelerinin(cümle) kullanımlarını belirleyen etmenlere değinilerek,
dilbilgisel-yapısal özellikleri açıklanmıştır, bu ifadeleri Japoncayı yabancı dil olarak
öğrenenlerin uygun biçimde kullanamamalarının nedenleri düşünülmüştür.
Sonuç olarak, ‘‘konuşmacının kendisi ya da başkaları için, dinleyiciden
birşey(ler) yapmasını veya yapmakta olduğu birşeyi bırakmasını istediği, bunun
sonucunda maddi ya da manevi emek harcayanın dinleyici, karlı çıkanın
konuşmacı olacağı sözel ifadeler’’ olarak tanımlanan rica ifadelerinin Japoncada da
diğer dillerde olduğu gibi, direkt, kalıplaşmış(yarı dolaylı) ve dolaylı(imalı) yoldan
kullanıldıkları görülmüştür. Japoncada direkt rica ifadelerinde fiillerin emir formu,
kalıplaşmış (yarı dolaylı) ifadelerde ise olumlu-olumsuz soru kalıpları ya da
varsayımsal olarak istek-dilek bildiren kalıplar kullanılmaktadır. Kalıplaşmış rica
21
ifadeleri içerisinde en fazla olumsuz soru formu kullanılmaktadır. Birçok dilde
kalıplaşmış rica ifadeleri dile getirilirken çoğunlukla fiillerin yeterlilik formunun
kullanılmasına karşın, Japoncada juju (verme-alma) yardımcı fiilleri olarak
nitelendirilen ‘‘kureru, kudasaru, morau, itadaku’’ kullanılmaktadır. Ayrıca Japoncada
birincil anlamından öte farklı anlamlar içeren dolaylı ifadeler de, ricada bulunurken
oldukça sıklıkla kullanılmaktadır.
Bu ifadeler belirli bazı durumlarda(kontekst) içerisinde dile getirildiklerinden
dolayı yalnız başlarına kullanılmazlar. Temel rica ifadesinin barındığı <ana cümle>nin
yanısıra, <dikkat çekme>, <karşıdaki kişinin tepkisinin beklenmesi>, <durum
açıklaması>, <rica edip edilemeyeceğinin belirlenmesi>, <mazeret>, <özür > bildiren
yan cümleler de kullanılmaktadır. Bu yapısal öğelerin kullanımını ya da
kullanılmamasını,
Kabaya
vd.’nin
belirttiği
yaş,
konuşmacıyla
dinleyicinin
yakınlık-uzaklık ve dinleyiciden yapması istenen şeyin içeriği gibi değişkenlerin
yanısıra, toplumsal statü, meslek, cinsiyet, gelir, zenginlik-fakirlik, fiziki kuvvet, etnik
köken, inanç, değer yargıları, dinleyiciden yapması istenen şeyin zaman, para, maddi
ya da manevi emekle ilgili olması gibi değişkenler de etkilemektedir.
Bu değişkenlerle bunlara bağlı olarak değişen rica ifaderin çokluğu ve
karmaşıklığından dolayı, Japoncayı yabancı dil olarak öğrenenlerin, bu ifadeleri
gerekli durumlarda gerektiği biçimde kullanamadıkları düşünülmektedir.
Bu çalışmada, Japoncayı yabancı dil olarak öğrenenlerin, rica ifadelerini
gerekli durumlarda gerektiği biçimde kullanamadıkları görüşü ileri sürülmüştür.
Ancak bu görüş, somut örneklerden ziyade öncül kaynaklardaki teorik bilgilerden
hareketle öne sürülmüştür. Ayrıca, yukarıda Kabaya vd.’nin karşıdaki kişi ve konunun
içeriği değişkenlerini temel olarak ortaya koyduğu cümleler temel alınarak,
22
Japoncadaki rica ifadelerinin yapısal öğeleri incelenmiştir. İlerideki araştırmalarda,
Kabaya vd.’nin temel aldığı değişkenlerin yanısıra, yukarıda belirtilen diğer
değişkenler de göz önünde bulundurularak, Japonca öğrenen yabancı öğrenciler ile
anadili Japonca olanların dile getirdikleri somut cümlelerden hareketle konu daha da
derinlemesine incelenecektir.
KAYNAKÇA
BLUM-KULKA, Shoshana/ HOUSE, Juliane/ KASPER, Gabriele (eds) (1989) ‘‘Cross Cultural
Pragmatics: Request and Apologies’’, (New Jersey: Ablex)
BROWN, Penelope/ LEVINSON, Stephen C., (1987) ‘‘Politeness: Some universals in language usage’’,
(Cambridge: Cambridge University Press)
FUKUSHIMA, Saeko (2002) ‘‘Request and Culture Politeness in British English and Japanese’’, Peter
Lang
KABAYA, Hiroshi/ KAWAGUCHI, Yoshikazu/ SAKAMOTO Megumi (1993), “Description and
Analysis of Strategies of Making a Request : Toward Their Applications to Teaching Politeness
System”,
Waseda University Bulletin of Center for Japanese Language, 5
KAIHO, Hiroyuki/ KASHIWAZAKI, Hideko (eds) (2005) ‘‘Nihongo Kyooiku no tame no
Shinrigaku’’,(Tokyo: Shinyosha)
KOBAYASHI, Masayoshi (1995) ‘‘What involves understanding and politeness of request as speech
acts’’, Yokohama Business Review, 16 (Yokohama National University)
LEECH, Goeffrey (1983) ‘‘Principles of pragmatics’’, (London: Longman)
MATSUMI, Norio/MORI, Toshiaki (1995), “Understanding of euphemistic expressions in Japanese in
foreign students”, Hiroshima University Bulletin of Education Faculty, 44
OKAMOTO, Shinichiro (2001) ‘‘Kotoba no Shakaishinrigaku’’, (Kyoto: Nakanishiya)
OKAMOTO, Shinichiro (2000) ‘‘Gengohyoogen no jookyooteki tsukaiwake ni kansuru
shakaishinrigakuteki kenkyuu’’, (Tokyo: Kazamashobo)
OKAMOTO, Shinichiro (1990) ‘‘Linguistic Expressions of Request and Suggestions’’, Bulletin of the
Aichi Gakuin University, 20
SATO, Keiko. (1997) ‘‘A Gender Difference of Request Realization in Pragmatic Strategies: The Case of
Japanese Speakers’’, Journal of Nagoya Women's University. Humanities・social science, 43
SHINYA, Teruko/ HIMENO, Tomoko/ MORIYA, Michiyo (2000) ‘‘Nihongo Kyookasho no Otoshiana’’,
(Tokyo: ARC )
TEKMEN, Ayşe Nur/ TAKANO Akiko, (2005) ‘‘Japonca Dilbilgisi’’, (Ankara: Engin)
USAMI, Mayumi (2002) ‘‘Discourse Politeness in Japanese Conversation: Some Implications for a
Universal Theory of Politeness’’, (Tokyo: Hituzi Syobo)
VARDAR, Berke (1998) ‘‘Açıklamalı Dilbilim Terimleri Sözlüğü’’ (İstanbul: ABC)
23