docfayans mamullerin yapısal özellikleri üzerine inceleme tülin ayta
download 
Şikayet Transkript
fayans mamullerin yapısal özellikleri üzerine inceleme tülin ayta
FAYANS MAMULLERİN YAPISAL ÖZELLİKLERİ ÜZERİNE İNCELEME TÜLİN AYTA İSTANBUL - 1977 FAYANS MAMULLERİN YAPISAL ÖZELLİKLERİ ÜZERİNE İNCELEME İÇİNDEKİLER İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ I. B Ö L Ü M - GENEL BAKIŞ l.ı- Fayansın Tanımı ............... s. 1 - 4 1.2- Fayansın Tarihçesi ve Gelişimi ... s. 4-24 1.3- Fayans Ürünlerinin Seramik Endüstrisi ve Güncel Yaşamdaki Yeri ........................ s. 24 - 27 1.4- Türkiye'de Fayans Üretiminin Kuruluşu, Endüstrileşme Hareketleri Gelişimi ve Ekonomik Açıdan Taşıdığı Önem ..................... ................. s. 21 - 42 II. B ö L Ü M - FAYANS HAMURLARINDA YAPISAL OLUŞUM .... _____________ s. 42 - 48 III. B ö L Ü M - FAYANS ÇEŞİTLERİ ARASINDA YAPI FARKLILIKLARI İLE ORTAK NİTELİK VE BENZEŞİMLER GENEL BAKIŞ s. 48-53 3.1- Silisli Fayanslar ............. s. 53 - 63 3.2- Killi Fayanslar ............. s. 63 - 66 3.3- Renkli Fayans Hamurları ....... s. 66 - 86 3.4- Beyaz Pişen İnce Fayans Hamurları .................. s. 86 - 93 . Kalker fayans................ s. 93 -101 . Feldspatik ince fayans ........ s.101 -112 . Karışık fayans ............... s. 112 - 115 . Vitreus .................... s.115-123 IV. B Ö L Ü M - ÇEŞİTLİ FAYANS HAMURLARINDA HAZIRLAMA VE ŞEKİLLENDİRME YÖNTEMLERİ 4.1- Normal Fayans Hamurları ........................ s.123 -1J0 4.2- Kalaylı Fayans Hamurları ......................... s.130 -133 4.3- İnce Fayans Hamurları ............................... s. 133 -144 4.4- Vitreus ...................................................... s.144-149 V. B Ö L Ü M - FAYANS SIRLARI 5.1- Fayans Sırlarına Genel Bakış ve Kalite Tüzüğü ......... s.149-155 5.2- Stokiyometrik Formüller ........ s.155 -174 • Düşük ve normal ısılar için ham sırlar ............... s. 155 - 163 . Düşük ve normal ısılar için fritli sırlar ............. s.163 - 168 . Yüksek ısı sırları ............ s.168 - 171 . Çok yüksek ısı sırları ......... s.171-174 5.3- Sır Hammaddeleri ve Bunlardan ileri Gelen Etkimeler .......... s. 174 -200 5.4- Fayans Hamurları ve Sırları Arasındaki Uyum ile Bu Uyuma Bağlı Bazı Sır Hataları ve Nedenleri .................... s.200 - 234 . Kılcal sır çatlamaları ve genleşme ..................... s.215-221 . Pullanma (Atma) ............... s.221 - 224 . Soyulma (Kabuklanma) .......... s.224 - 227 . Kapalı çatlama (Fırın çatlağı) .. s.227 -229 . Sır ile hamurlar arasında gerekli uyumun sağlanmasında yararlanılan denetim yöntemleri, s.229 -234 5-5- Fayans Sırlarından İlginç Örnekler .................... s.234 - 241 VI. B ö I Ü M - FAYANSÇILIKTA (ÇİNİCİLİKTE) KULLANILAN YÜZEY DÜZENLEME YÖNTEMLERİ ÜZERİNE TOPLU BAKIŞ ......................................................... s.241-255 ÖZET KAYNAKÇA Bu çalışmanın oluşturulmasında, başta geniş çalışma olanakları yardımlarını Fabrikası" sağlayarak esirgemeyen (Delft Mr.P.C.Boone'a Enamels" Frit Laboratuvarı Seramik ve Şefi Kürsüsü Görevlisi ve Emay Mr. Van Seramik Mustafa "Delft Porceleyne Direktörü destek Fles ve Kraliyet - "Hollanda Holland) - Ferro Fabrikası Araştırma Dyck'e; Akademimiz Kimyası Özkan'a; Dersi öğretim Paris Devlet Uygulamalı Endüstri Sanatları Yüksek Okulu (Ecole Nationale Supérieure des Arts Appliqués) Seramik Teknolojisi Dersi Öğretim Görevlisi Mr. Morrison’a ve hocam ünlü Fransız seramikçi Mr. P. Fouquet'ye, fotoğraf çekimlerini yapan Erdal Aksoy'a; yazım çalışmalarında Neval Batur’a ve redaksiyon çalışmalarında her zaman olduğu gibi yardımlarıyla yanımda olan değerli dostum yazar ve çevirmen Aziz ÇALIŞLAR'a teşekkür ederim» T.A. ÖNSÖZ ÖNSÖZ Yapmak istediğimiz çalışmanın düşünsel hazırlanma evresinde, birbirinden ayrı olmakla birlikte; daha çok kişisel deneysele dayalı, öz bakımından benzer ya da birbirine yakın bir takım konular çevresinde araştırmalarımızı geliştirme eğilimindeydik. Örneğin, benzerlik açısından ele alınabilecek "Bazı sır hataları ve bunların oluşum nedenleri ile sanat sırları arasındaki ilişkiler";ya da kavram bakımından aralarında yakınlık kurulabilecek, "Antik ve modern seramikçilikte görülen sanat sırları" konuları gibi. Seramik sanatının, tarihsel gelişimi sürecinde geçirdiği sanatsal ve teknolojik evrim İse bize; Rönesans dönemindeki Hiper-Realist (Hyper-Réaliste) akım içinde yer alan ünlü Fransız seramik ve sır ustası üzerine "Bernard Palissy ve Avrupa'da HiperRealist Rönesans Seramiği" konusunda düşünce ve gözlemler getirilmesi isteğini de vermişti. Bunlardan başka, sanat tarihinin verileri ışığında toplumların sosyal, siyasal ve ekonomik nedenlerle, çeşitli tarih dönemleri içinde gösterdikleri değişim ve farklılaşmalar da bizi; kendi dalımızda seramiğin morfolojik yapısına değin, kar- şılaştırmalı ve analitik bir çalışma yapılması özlemine götürüyordu. Örneğin, "Perdahlı islam seramiğinden mayolika oluşumuna değin görülen tarihsel, sosyal ve ekonomik etkenler"; ya da "Perdahlı İslâm seramiği ile kalaylı Avrupa seramiği arasındaki yaklaşımda görülen tarihsel ve ekonomik etkenler” başlığı altında toplanabilecek konularda olduğu gibi. Bu gibi konuların yanısıra, salt içinde bulunduğumuz eğitim ve öğrenim koşulları karşısında, karşılaştığımız kaynak azlığı; ya da en azından dilimizde yayınlanmış kaynakların yokluğa, bizi seramik teknolojisiyle ilgili yoğun bir çalışma yapmaya itiyordu, "Boyalı sırlarda pişirim koşulları ile ısı farklılıklarından ileri gelen etkimeler"; "Ülkemizdeki hammadde kaynakları"; "Seramikçilikte kullanılan fırın tipleri"; "Genel sır teknolojisi" v.s.gibi. Sonuç olarak, seramik teknolojisiyle ilgili bir konunun, aynı zamanda kurumumuzdaki eğitim dalının programlarında da yararlanılabilir bir biçimde ortaya konulması gereksinimi bizi; yüzyıllar boyu aralıksız olarak çok değişik nitelik ve amaçlarla üretilmiş "Fayans" çeşitleri üzerine bir çalışma yapmaya götürdü. İşte bu nedenle, "Fayans Mamullerin Yapısal Özellikleri Üzerine İnceleme" başlığı altında düzenlediğimiz çalışmayla; gerek seramik eğitimine, gerekse ülkemiz seramik endüstrisi tarafından en çok üretilen ve geniş alıcı kitleleri tarafından süratle tüketilen bir toprak ürünü üzerine, pek az da olsa katkıda bulunmayı amaçladık. Dileğimiz, bundan böyle değerli seramikçilerimizin, sanatsal ve özellikle teknolojik konulardaki araştırmaları, bulguları ve teknik bilgi birikimlerinin yayın yoluyla genç yetişenlere aktarılmasında gayret göstermeleridir. Tülin AYTA I. BÖLÜM FAYANS VE FAYANSÇILIK ÜZERİNE GENEL BAKIŞ 1. B Ö L Ü M l.ı- FAYANSIN TANIMI: Fayans, topraktan mamul eşya yapımının evrimi olarak seramik tarihinde görülen gelişimler içinde yer alan bir seramik çeşididir. İlk örneklerinin yapımı İ.Ö. dönemlere uzanan fayans mamullerinin, başlangıçta görülen bir takım fiziksel nitelikleri ile yapısal özellikleri dikkate alındığında, en yalın anlamıyla, çeşitli yollarla şekillendirilmiş gözenekli hamurlardan yapılan sırlı toprak ürünleri olduklarını söyleyebiliriz. 1 Fayans hamurlarından yapılan çeşitli kullanım eşyası, birbirinden oldukça farklı nitelik ve görünümleriyle, kendi özüne değin bir takım farklı tanımlar ortaya çıkarmaktadır. Bu farklılıklarda, fayansın en çok yaygınlaştığı ülkelerdeki yeri, kazandığı önem, yapıları, kullanım alanları ve kendi içindeki çeşitliliklerin varlığı gibi türlü etkenler rol oynamaktadır. Dilimizde AKÇİNİ adıyla bilinen fayans mamulleri arasında, genel görünümlerine göre, şöyle bir ayırım yapılagelmektedir: 1. Normal fayans Pişmiş-toprak (Terre-Cuite) hamurlarına benzer renkli ve gözenekli hamurlardan yapılan bir çeşit kaba fayans. a) Cilalı pişmiş-toprak mamulleri. b) Kalaylı (kalay sırlı) seramikler. 2. İnce fayans Beyaz renkte pişen hamurlardan yapılan kullanım eşyası, a) Kireçli fayans (pişirimi 1000°C dereceye kadar yapılan fayans). b) Feldspatik fayans (pişirimi 1500°C 2 dereceye kadar yapılan fayans). En ilkel fayansların genel olarak kurşunlu sırlarla örtülü çömlek çeşitleri olduklarını görmekteyiz. Daha sonraları, bu gibi gözenekli cilalı çömlekleri örten sırlar, içlerine yüksek oranda kalay oksidi katılarak örtücülük veren başlanmasıyla, bezemeli çok opaklaştırılmış; beyaz zengin seramiklerin renkli sırların ve kullanılmaya çeşitli yapılması hamura renklerde olanağı sağlanmıştır. 3 1.2- TARİHÇESİ VE GELİŞİMİ: Fayans, Doğu kaynaklıdır. Şöyle ki, günümüzde bilinen ve yapılan şeklinden çok farklı da olsa, fayans, daha Eski Mısır ve Kalde'liler zamanında yapılmaktaydı. Eldeki kalıntılardan anlaşıldığına göre, Eski Mısır'da oldukça yüksek ısılarda pişirilmiş, porselen görünümlü ve renkli sırlarla sırlanmış cilalı çömlekler yapılmaktaydı.* Bunlar ço- ğunlukla, silisli bir fritle hazırlanan, kobalt ya da bakır mavileriyle boyalı sırlarla örtülü çeşitli süs eşyası ile kullanım eşyasını kapsar. Kaldeliler zamanında alçak relief tarzında süslenmiş kalıp tuğlaları ise, renkli sırlarla sırlanarak, mimarî yapılarda kullanılmaktaydı. Doğu ülkelerinde, ilkel fayans hamurlarından yapılmış cilalı seramiklerin, birbirinden farklı üç ayrı dönemde kullanıldığını görmekteyiz. Birinci dönem, Antik Çağ uygarlıkları ile Kalde, Asur ve Sasani dönemlerini kapsar. İkinci dönem, İ.S.1.yüzyıldan 15.yüzyıla kadar uzanır. Bu dönemde önceleri Sasanilerin (Eski Iran); daha sonra Asya müslümanlarinin (İran, Türkistan, *“Terre vernissée" 4 Hindistan); Afrika müslümanlarının (Mısır anıtları gibi) ve Kuzey Afrika halklarının (Eski Moritanya) Magrib ve îspanya'daki yapıtlarına rastlanır. Bu yapıtlarda görülen fayans hamurlarından yapılmış cilalı tuğla ve çeşitli kaplama karoları bir yapı malzemesi olduğu kadar, aynı zamanda süsleme elemanı olarak da ele alınmış, değerlendirilmiştir. Sırlar arasında en çok rastlanan renkler gök mavisi, koyu mavi, sarı, altın parıltılı kahverengi, siyah ve beyazdır. Bu sırların üstünde zaman zaman altınlı alçak pişirim bezemelerine de rastlanır. Yine bu dönemlerde, gümüş ve bakırla elde edilen perdah sırlarının da ortaya çıktığını görmekteyiz. 15.yüzyıldan başlıyarak, yine fayans hamurlarıyla yapılan sırlı kaplama karolarının Asya (İran ve Anadolu), Mısır (Kahire) ve Kuzey Afrika'da (Tunus, Cezayir, Fas), İslâm sanatlarında bütünleşerek yaygınlaştığını ve erişilmez bir ustalığa ulaştığını görmekteyiz. Ortaçağ’da ilkel fayans hamurlarıyla yapılmış cilalı tuğlaları, yine Doğu mimarîsinin temel duvarlarında kullanılan başlıca örgü malzemesi olarak gör- mekteyiz. Bu gibi yapılara örnekleyebileceğimiz sayısız mimarî miras arasında Bastam'da (İran) bulunan "Kırk Bakire" Türbesi (12.yy. - İ3.yy.), Simnem 5 Camii minaresi, Gadamgah Türbesi gibi günümüze kadar korunagelmiş dinsel anıtlar bulunmaktadır. Eski İran'da metal tuzları ve oksitleri ile gümüş ve bakırın kullanılmasıyla elde edilen metalik yansımalı, perdahlı redüksiyon fayanslarının kullanılmaya başlandığı tarihler kesin olarak belirlenememekle birlikte; Hispano - Mauresques fayansları olarak bilinen altın parıltılı tonlardaki bu çeşit fayansların kaynağının İran olduğu kanısı kesindir.* İran'da çok gelişmiş bulunan İslâm sanatı, 14. yüzyıl sonunda Türkistan'a yayılmış, oradan da Hindistan'a geçmiştir. Burada fayans hamurlarıyla şekillendirilmiş sırlı kalıp elemanlarının, çeşitli dinsel ve sivil mimarî anıtlarında yaygın olarak kullanılışına rastlarız. Hemen hemen aynı dönemlerde, bu sanatın Kuzey Afrika halkları tarafından da benimsenerek çeşitli amaçlarla kullanıldığını görürüz. Ancak, Küçük Asya (Anadolu) ve Suriye'de gelişip yaygınlaşan Selçuklu sanatı ile İran'da gelişen İslâm sanatı arasında çok bir fark yoktur. Sözgelişi, Efes'de bulunan St.Jean Camii minaresi, İran minarelerinde görülen tüm özellikleri taşır. *"H.-M.Magne, L'Art Appliqué aux Metiers, Deçor de la Terre, H.Laurens, Paris, 1927. 6 Henüz 13.yüzyılda, İran'da görülen, mozaik tarzında cilalı toprakla kaplanmış mimarî eserler, bize kesme işçiliğinin en güzel ve usta örneklerini verirler. Bu tarz bir çalışma, İran'da uzun bir dönem sürdüğü halde; Türkler, Mısırlılar, Tunus ve Faslılar bu tarzı ancak 16.yüzyılda yaygın olarak kullanmaya başlamışlardır. Bu tarz çalışmaya göre, çeşitli yazı ve süslemelerle bezenmiş duvar kaplamaları ile sırlı karolar istenilen incelikte imal ediliyor, hafif olduklarından kolaylıkla döşeniyor ve çok geniş yüzeylere yayılabiliyordu. İran'daki İmam Rıza Camii, sırlı mozaik tuğla işçiliğinin hayranlık uyandıran büyük yapıtlarından biridir. Kuzey Afrika ve İspanya'daki İslâm sanatının cilalı toprak örneklerinde ise daha değişik bir tarz görmekteyiz. 13.yüzyıl ile 15.yüzyıl arasında çok kullanılan cilalı mozaik tuğlalar, yerlerini daha değişik biçimlere bırakmış; özellikle Batı mimarîsinde görülen çan kuleleri biçiminde köşeli minarelerin yapılmasıyla, yıldız biçiminde kaplama elemanları ortaya çıkmış; sonra bu yıldız biçimlerin ara dolguları tamamlanarak, bugün Louvre müzesinde en güzel örneklerini bulduğumuz, eşsiz zenginlikteki o yapı kaplamaları uygulanmıştır. Mimarî alanda görülen bütün bu uygulamaların ya- 7 nısıra, yine ilkel fayans hamurlarıyla yapılmış kap kacak, küp, testi, lamba, v.b. gibi güncel kullanım eşyasının her çeşidine, en güzel ve başarılı örneklerine Doğu ve Avrupa ülkelerinin en önemli müze ve koleksiyonlarında çokça rastlanabilir. Ancak, yapılışları ve işlevleri bakımından büyük bir yaygınlık ve önem taşıdığından konumuzun tarihsel gelişimi içinde pek çok kullanıldığını ve örneklerinin günümüze kadar korunduğunu gördüğümüz yapı fayanslarını etraflı bir şekilde açıklamaya devam edeceğiz. Magrib’de* görülen İslâm sanatının kendine özgü nitelikleri, Bizans ve îran (Pers) sanatının karışımından doğmuştur. Süslemede geometrik figürlerin kullanılması, çok yumuşak ve serbest dekorların ortaya çıkmasına yol açmıştır. Magrib'dekl İslam sanatı, İran sanatından farklılık gösterir. Sözgelişi, Telemcen yakınlarındaki Mansura Camii'nin minaresi, taş içine kakma tarzında çalışılmış sırlı fayans parçalarıyla örülmüş kusursuz bir anıttır. İstanbul'da Sultan Ahmet Camii mihrabı da yine İran mihrablarında olduğu gibi, motifli karo fayans*Tunus, Fas ve Cezayirlilerin yaşadıkları Afrika'nın Kuzey kesimine verilen ad.T.A. 8 larla kaplıdır. Ortada asılı bulunan kandil, günümüzde kalıntılarının sayılı olduğu fayans kandillerin en güzel örneklerinden biridir. Süleymaniye camiinde Hürrem Sultan* türbesinin duvar ayakları karoları ile alınlık ve kemerlerde kullanılan fayans kaplama karoları, eşsiz güzellikte bölüntüsüz bir yüzey oluşturur. Fayans işçiliğinin bu zenginliği ve görkemi, aynı şekilde, İstanbul'daki Rüstem Paşa Camisinde de görülür. Doğu sanatında rastlanan renk zenginliğinin etkilerini, çeşitli Batı sanatlarında da görmekteyiz. İstanbul camilerinde kullanılmış olan fayans süslemelerin benzerlerine, 17. yüzyılın başlarında yapılan Fransız kumaş işlemeciliğinde de rastlanmaktadır. Ortaçağ’da Batı Ülkeleri Seramiği ve Doğu Sanatının Etkileri: Doğu mimarisinde seramik sanatının üstün bir gelişme göstermesi ve fayans seramiğin çok yaygın bir *Kanuni Sultan Süleyman'ın karısı Roxalane. II.Selim'in annesi (1505 - 1559).T.A. 9 yapı elemanı olarak kullanılması, her şeyden önce, bu ülkelerde zengin kil yataklarının bulunmasıyla olduğu kadar, diğer yapı malzemelerinin fiyatça daha değerli oluşu ya da az miktarda bulunuşuyla ilgilidir. Batıda ise durum biraz daha değişiktir. Bizanslılar, kubbe örgüsünde, Kaldeliler tarafından yapılan ve İran'da geleneksellik kazanan yapım yöntemlerini, şaşkınlık verecek bir yumuşaklık ve ustalıkla yorumlamışlardı. 11. yüzyıl ile 14.yüzyıl arasında Bizans sanatında görülen bu gelişim ile, aynı dönemlerdeki İslâm sanatı yoluyla İspanya'ya gelmiş Moritanya sanatı arasında bir karşılaştırılmanın yapılması ilginçtir. Asya sanatı, 9.yüzyıldan başlayarak, Kuzey Afrika'ya yayılmış; 12.yüzyılda ise Selçuklular, Şam ve Halep'teki eşsiz yapıları inşa ederlerken, Orta Asya sanatının bu etkisi giderek büyümüştü. Bu bakımdan, Elhamra (Alhambra) Sarayı, Moritanya sanatının tüm özelliklerini yapısında toplayan tek başeser olarak kabul edilmektedir. Yine Elhamra Sarayında, günümüze kadar korunmuş ve Elhamra adıyla tanınan vazo, 14.yüzyıl seramikçilerinin ne büyük boyutlarda perdahlı bir fayans vazo yapabileceklerini gösteren ustalıkta kusursuz bir örnektir. 10 Böylelikle, Kuzey Afrikalı Arapların İspanya'ya getirdikleri İslâm sanatı, 16.yüzyıl ortalarına kadar İspanya sanatını sürekli bir şekilde etkilemiştir. Yine İspanya'da 14.yüzyılın anıtsal mimarîsinde, fayans hamurlarından yapılmış tuğla kullanımı da mimarî alanda büyük bir rol oynamaya devam etti. Örneğin, Cristo de la Luz Kilisesi'nin alınlık dekorunun tümü yalnızca tuğla kullanılarak yapılmıştı, 16. yüzyılda ise, İspanya ve Portekiz'de, sırlı fayans zevkinin yaygınlığına hâlâ tanık olunuyordu. Aynı dönemlerde Fransa'da, Toulouse bölgesinde, fayans tuğla kullanımı, İtalya ve İspanya'ya oranla görülmedik şekilde yaygınlık kazanmıştı. Ortaçağ İtalya’sında, Ravenna ve Venedik, salt mimarî fayans seramiğinin kullanıldığı Bizans sanatı etkisindeki ilk uygulamaların örneklerini vermiştir. İlkel fayans mozaikler arasında en büyük hayranlık uyandıranı, kubbesi mavi emay fonlu, üstü altın süslemeli Galle Placidia Türbesi olup, 5.yüzyıl İtalyan sanatının bir şaheseri sayılır, Sırsız ve sırlı fayans tuğla ve kaplamalar, Ortaçağ Avrupa’sında, daha çok iki ayrı amaçla, duvar ve tonoz kaplamaları ile yer döşemeleri olarak kullanılmıştır. 14.yüzyılda Bolonya'da yapılan San Fran- 11 cesco Kilisesi ise, sırlı toprak kullanılan yapıların ender örneklerinden birisidir. Toscana'daki Lucques de Guinigi Sarayı ile Sienne Halk Sarayı ve Venedik San Giovanni Paola Kilisesi, Ortaçağ İtalya’sında, fayans yapımının ne denli üstün bir düzeye erişmiş olduğunun ve ne denli ustalıkla uygulandığının en güzel örnekleridir. Yine Ortaçağın, Arezzo denilen Gallo-Romaine kırmızı toprak çömlekleri, Eski Yunan çömleklerine göre bir aşama sayılmaktaydı. Hiç değilse, çeşitli kullanım eşyası yapımında daha ince dokulu bir hamur hazırlanıyor, daha sıkı bağlantılı bir şekillendirme ile yüksek ısılı bir pişirim yapılabiliyordu. Günün koşullarına göre uygulanmakta olan ileri düzeydeki tekniklerin bir sonucu olarak da, bu gibi çömlekler sıvı maddelerin korunmasında daha çok yarar sağlıyordu. Yapım yöntemlerindeki başarılı uygulamaların yanısıra, çukur kalıplara işlenen güç süslemeler de doğrudan doğruya toprak üstüne işlenmesi çok zor olan dekorların elde edilmesine yarıyordu. Galler'in istilâsıyla, Roma uygarlığından çok daha değişik ve Doğu uygarlığına daha yakın bir uygarlık; toprak sanatında her şeyden önce Gallo-Romen tarzındaki çanak çömlek yapımını durdurdu. Daha sonra da bu sanata yeni bir yön verdi. 12 Merovingiens* mezarlarında rastlanan biçimler, oldukça zarif görünümleriyle dikkati çekerler. Eğik boyunlu vazolar ile tornada şekillendirilmiş çanaklar kadar, pembe ya da gri tonlu kapların yapımı da 11.yüzyıla gider. Gerek çeşitli kullanım eşyası olsun, gerekse mimarî seramik elemanları olsun; zengin kil yataklarının bulunduğu ülkelerde seramik sanatının öncelik kazanarak, ayrı bir önem taşıdığını görmekteyiz. Bu ülkelerde 12.yüzyıldan başlayarak kurşun sırları yapımına geçilmiş, kaplama karolarının bol miktarda kullanılması sonucu, kurşun sırları yaygınlaşmıştı. Fayans yapımında kullanılan toprakların değişik tonlarda pişmesi ise, ilkel karo fayanslarda süsleme yapılması eğilimini doğurmuştur. Böylece, zengin demirli kırmızı killer ile beyazımsı ve pembe pişen alüminli killerin, aynı karo üstünde kakma tarzında kullanılmasıyla, yeni bir süsleme ortaya çıktı. Bu karoların üstlerinde kullanılan kurşunlu sırlar, beyaz toprağa yaldız sarısı, kırmızı toprağa ise kırmızımsı-kahverengi bir ton vermekteydi. İslam seramik sanatının birçok örneğinde görülen kalay sırlı perdahlı fayanslar üzerine yapılmış araştırmalarda ele geçen bir takım hesap makbuzlarından elde edilen *Merovée adından gelen ve ilk Fransız Krallık sülâlesine verilen ad.T.A. 13 kurşun, kalay ve maden tuşları ile yeşil ve altın renkleri için gereken kobalt ve limail (maden tozu) alımlarına ait bilgiler, bu maddelerin 14.yüzyıl Fransa’sında kullanılmış olduğu konusunda şüpheye yer bırakmamaktadır. Fransa'da, büyük miktarlarda fayans üretimi yapan ilk işletmeler 16.yüzyılda gelişmeye başlamıştır. Bunlar arasında başlıcaları da, Poiton, Normandie ve Paris'te kurulmuştu. Giderek, bu üretime katılan merkezler arasında en önemlileri Nevers, Rouen ve Moustiers oldu. Daha sonraları Strasbourg, Marseille, Niderviller ve Sceaux'da da büyük gelişmeler elde edilerek, bol miktarda sır-üstü dekorlu mayolika süs eşyası ve güncel kullanım eşyası ile çeşitli kaplama karoları yapımına geçildi. 16.yüzyılın ünlü seramik ustası Bernard Palissy' nin beyaz topraktan mamul çok tanınmış "II.Henri" ya da “St.Porchaire" fayanslarının yapımı da yine bu döneme rastlar. Müslüman İspanyollar tarafından Avrupa'da yaygınlaştırılan fayans üretimi, en büyük gelişimini 15. yüzyıl sonunda İtalya'da göstermiştir. İtalyan fayansları İlk olarak Majorka adasından öteki İtalyan şehirlerine dağıldığından, İspanya'nın kalaylı Hispano-Mauresque fayansları, İtalya'da, Majolica 14 (Mayolika) adıyla anılmaya başlandı. 15.yüzyıl ve I6.yüzyıllardaki başlıca mayolika atölyeleri Gubbio, Faenza, Sienne, Deruta, Caffaggiolo, Casteldurante, Urbino ve Venedik'de kuruldu. Daha sonraki dönemlerde, çiğ sır-üstü dekorlu İtalyan fayanslarının tümüne mayolika denmesi bir gelenek halini aldı ve bu kavram günümüze kadar gelerek, aynı cinsten seramik mamullerin tümüne verilen genel bir tanım oldu. Yine 16.yüzyılda Hollanda'da da İtalyan mayolikasına benzeyen Delft fayanslarının yapılmasına başlandı. Ünlü Delft fayansları, adını Hollanda'da ilk fayans atölyelerinin kurulup geliştiği, günümüze dek tipik bir Ortaçağ şehri görünümünü koruyan Delft'ten almıştır. Delft fayanslarının üstlerini örten kurşunlu sır, İtalyan Coperta'sına benzeyen Kwaart idi. Kalay sırlı ve sır-üstü dekorlu parçalar sır pişirimlerinden sonra ikinci kez Kwaart adı verilen bu saydam kurşunlu sırla, ince bir tabaka halinde sırlanarak, dekorun korunması ve daha parlak olması sağlanıyordu. Ancak, 17.yüzyılda Avrupa' da İngiliz fayanslarının görülmeye başlanışına kadar Delft, en çok kullanılan fayans eşya üretimine aralıksız olarak devam etti. 17.yüzyıl ortalarından sonra Delft, daha özgün bir biçimde üretimini geliştirdi. Hamurlar daha zarif biçimlere gelecek şekilde hazırlandı, parçalar bütünüyle devrinin Flaman 15 resim ve gravür sanatından aktarılan desenler yanısıra geleneksel Çin motifleriyle, mavi renkte süslenmeye başlandı. Daha sonraları, bu gibi parçalar, Hollanda porseleni olarak anılmaya başlandı. 17.yüzyılda, sır-altı dekorlu mavi-beyaz delft fayanslarını, 18.yüzyıldaki "Delft kahverengisi", "Delft zeytin yeşili" ve "Delft siyahı" ile dekorlanmış, bazen de çok renkli sırüstü boya ve altınla yapılmış, zengin dekorlu, geniş ve yayvan biçimli fayanslar izledi. Bunların yanısıra, sarı ve turkuvaz mavisi ile Delft beyazı fon üstüne çeşitli çiçek motifleri yapımına geçildi. Çok renkli fayans bibloların yapımı ise, daha geç dönemlere rastlar. Bu biblolarda, daha çok, Çin figürleri ile hayvan figürlerinden oluşan konular işleniyordu. Bol miktarda yapılan kaplama karoları, yalnızca Delft'de değil, başta Amsterdam olmak üzere, öteki şehirlerde de kurulan çeşitli atelyeler tarafından imal ediliyordu. Geleneksel Delft mavisi, 18.yüzyılda, yerini "mangan moru" tonlarına bıraktı. Düz plaklar ve tabak dekorlarında, genellikle, çeşitli manzara, denizcilik ve av sahneleri gibi konular naturalist bir tarzda resimleniyordu. Ünlü Delft fayanslarında görülen en tanınmış markalar, toplam olarak, 88 atelye tarafından imal edilen ve çoğu kez imzalı olan kullanım eşyasını kapsıyordu. Daha sonraları, 16 eski Delft fayansları, Hollanda'nın öbür şehirleri ile Kuzey Avrupa ülkelerinin tümünde yaygın bir moda halinde taklit edilmeye başlandı. Kalay sırlı İtalyan mayolika fayansları Flaman ülkelerinden sonra, 1567'de Anvers'li çömlekçiler tarafından İngiltere'ye yayıldı. Bu dönemde en çok görülen fayans eşya, Flaman tipi gümüş ya da kalay saplı sürahilerdi.* Ne var ki, ancak 1630 yıllarına doğru "İngiliz Delft tarzı" (Delft Ware) ortaya çıktı. Aynı dönemde "Lambeth", onun ardından da "Bristol" ve "Liverpool" şehirleri, İngilterelin belli başlı fayansçılık merkezleri olarak üretime başladılar. 18.yüzyılın sonlarına kadar fayanstan yapılan kap kacak, kaplama karoları, süs eşyası ve ecza kavanozlarının tümü bu üç merkez tarafından üretiliyordu. Ne var ki, bu üretim, 1740 yıllarına doğru, Staftordshire*da imal edilmeye başlanan ince fayans rekabeti yüzünden ortadan kalktı.* İngiliz fayanslarının, Hollanda Delft fayanslarına göre, daha rustik bir görünümleri vardı ve bu fayanslarda, hiç bir zaman, renkli emay ve altın süsleme kullanılmamıştı. * "Mailing jugs". *Cream coloured earthenware (krem rengi toprak eşya); ingiliz ince fayanslarına verilen ad.T.A. 17 ingiliz Delft tarzı Lambeth, Bristol ve Liverpool yapımı fayansların birbirlerinden ayırt edilmesi güçtür. Bu yerlerdeki işletmeler, marka kullanmadıklarından, kendilerine ait imalat, ancak dekorların Hollanda fayanslarıyla karşılaştırması yoluyla ortaya çıkarılabilmektedir.Bunların sırları, Hollanda sırlarına göre daha ince olmakla birlikte, daha az parlaktır. 1760 yıllarında, ünlü İngiliz seramikçi Josiah Wedgwood, sert hamurlu ve yüksek ısılara dayanıklı İngiliz ince fayansını geliştirdi. Henüz 16.yüzyılda, Almanya'da birçok fayans fabrikası olduğunu görüyoruz. Bunlar arasında en tanınmışı Nuremberg'de, tüm koleksiyonlarda örnekleri titizlikle saklanan çini soba yapımcısı Hirschvogel' dir. Yine Nuremberg'de, 17.yüzyılda yapılmış çok renkli ya da mavi-beyaz dekorlu ince fayans örneklerine de rastlanmaktadır. Mezopotamya'dan gelen "cilalı toprak" geleneğinin kendi tarihsel gelişimi yanısıra, yapım şekli bakımından pek çok değişim ve gelişim göstererek, *Queen's ware: 18 Küçük Asya, Eski Mısır ve Magrib'den geçip, İspanya'ya geldiğini; sonra İtalya yoluyla öbür Avrupa ülkelerine ve İngiltere'ye yayılarak, yüzyıllar boyu sürecek bir endüstri kolu haline girdiğini ve yaygınlaştığı ülkelerde pek çok atelye ve işletme 'tarafından sayısız örneklerinin yapıldığını açıklamaya çalıştığımız fayans mamulleri, 17.yüzyılın ikinci yarısında "yumuşak porselen" yapımına başlanmasıyla, yavaş yavaş eski önemini yitirmeye başladı. Bilindiği gibi, ihracat yoluyla denizaşırı ülkelere gönderilen Uzak Doğu porselenleri, öteden beri Batılı ülkelerin hayranlık duymaları yanısıra, merak ve kıskançlık duymalarına da yol açıyordu. Daha İ.S.5.yüzyılda Çin'de kaolin biliniyor ve porselen yapımında kullanılıyordu. Ne var ki, porselenin hammaddesi ve yapım şekli ile sırlarına ait bilgilerin tümü, Uzak Doğu ülkeleri tarafından büyük bir titizlikle gizli tutuluyordu. Batıda, ilk önce, porseleni taklit etmek üzere, deneysel porselen olarak tanımlanabilecek, alümin ve silis katışımı doğal killer kullanılması yoluyla bir çeşit yapay porselen yapıldı. Bu porselenler, 1740 yılında Staffordshire çömlekçileri tarafından yapılan "cream coloured earthenware" ile 1760 yılında Wedgwood tarafından geliştirilen İngiliz ince 19 fayansları (Queen's ware) ile bir takım benzerlikler gösteriyordu. Bu nedenle, yumuşak porselen, ince fayans mamullerinden gerçek porselene (sert porselene) geçişte bir ara ürünü olarak değerlendirilmiştir. Böylece, aynı dönemler içinde, Avrupa'da porseleni taklit etme merakı ve sert Doğu porseleni yapma amacıyla sürdürülen yoğun çalışmalar, fayans modasının geçmeye başlamasına, giderek bir kısım fayans işletmelerinin, üretimlerini porselen yapımına döndürmelerine yol açtı. Eldeki kaynaklara göre, ilk porselen çalışmalarının yine fayans atelyelerinde başladığını; ilk yumuşak porselenin ise, Avrupa fayansçılığının kaynağı olan İtalya'da, Nova, Doccia, özellikle de, Capo di Monte atelyelerinde doğduğunu görüyoruz.* Yapılan araştırmalar, daha sonraları Fransa'ya kayarak, Paris, Rouen, St.Cloud ile Chantilly'de gelişti. Oradan da, Belçika (Tournai) ve İngiltere'ye (Chelsea, Derby, Longton Hall) geçti. 17.yüzyılın ikinci yarısında ise, Worcester, Liverpool ve Caughley'de İngiliz kemik porseleninin yapımına başlandı. 18.yüzyılın ünlü Alman kimyacısı Böttger'in *Medicis porseleni. 20 Saxe (Saksonya) bölgesindeki kaolin yataklarını keşfetmesiyle, gerçek porselen yapımına başlandı, ilk kaolin porselenlerinin ise, Almanya'da, Meissen'de daha sonra da Viyana'da yapıldığını görüyoruz. Bu arada Avrupa'da çok yaygınlaşmış olan İngiliz ince feldspatik fayans yapımcıları, Bristol, Plymouth ve New Hall'de kurulan porselen işletmelerini aralıksız olarak geliştirmeye devam ettiler. Batı ülkelerinde ilkel Avrupa porselenlerinin yapımına başlanmasıyla, her ne kadar fayans üretimine devam edilmişse de; fayans mamullerine gösterilen ilgi artık eski dönemlerdeki önemini taşımıyordu. Çünkü, Avrupa'da henüz yeni keşfedilmiş olan porselen, yapısal nitelikleri bakımından fayansa göre belirgin bir üstünlük taşıyor, yeni olana gösterilen ilgi nedeniyle pazarlamada kolaylık sağlıyor; böylelikle de fayansın kullanım alanlarını daraltıyordu. Ancak, bütün bunların yanısıra, porselenin daha pahalıya malolan yapım şekli, hazırlamada karşılaşılan bir takım güçlükler ve pişme sırasında görülen biçim bozulmaları gibi etkenler, fayans üretimine ayrı bir yarar katıyordu. Böylece, başlangıç dönemlerinde porselencilik ile fayansçılık arasında ciddî bir rekabet doğdu. Zaten aynı dönemlerde, feldspatik ince fayansın 21 geliştirilmesi amacıyla yoğun çalışmalar yapılıyor ve bu çalışmalarda başarı sağlanıyordu. Çünkü, feldspatik ince fayans, klasik fayans mamullerine göre, nitelik bakımından çok daha üstündü. Bu arada, seri üretim yöntemlerinde makinalaşmanın getirdiği ilerlemeler de ince fayansın yapım şekli ve üretimi üstünde büyük yararlar sağladı. Bütün bu aşamaların yanısıra, bir yandan porselen üretimi gittikçe gelişirken; bir yandan da feldspatik fayansa göre mekanik direnci daha yüksek; gözenekliliği, buna bağlı olarak da su emiciliği yok denecek kadar az olup, kılcal çatlama eğilimi göstermeyen bir fayans çeşidi elde edilmesi için yoğun çalışmalar yapılıyordu. Bu çalışmaların sonucu, ilk olarak, 20.yüzyılın başlarında Amerika Birleşik Devletlerimde "Vitreous - China" yapımına başlandı ve büyük miktarlarda üretime geçildi. Kısa adıyla Vitreus olarak tanınan bu yeni fayans çeşidi, kısa bir sürede Avrupa'da yaygınlaştı. Vitrens'un porselene göre daha düşük ısılarda, tek pişirim yoluyla üretilmesi,* daha ucuza maledilmesi, biçim bozulmalarına karşı üstün dayanıklılığı ve mekanik şekillendirme yöntemlerine uygun *Hamur ve sır pişiriminin aynı zamanda yapılması.T.A. 22 1.3- FAYANS ÜRÜNLERİNİN SERAMİK ENDÜSTRİSİ VE GÜNCEL YAŞAMDAKİ YERİ Fayans hamurlarından imal edilen seri üretim mamulleri; yapım yöntemleri ve kullanım alanları bakımından geleneksel çömlekçi işleri ve kaba seramik ile pekişmiş çini (gre-seramik), porselen, yarı porselen, elektro-porselen ve klinker hamurlarıyla hazırlanan çeşitli endüstri ürünleri arasında ayrı bir yer tutar. Bu ayırım, fayansın hamur yapısı, şekillendirme özellikleri, kullanılan sırlar, dekorlama yöntemleri ve pişirim ısılarıyla olduğu kadar; bu mamullerin sahip oldukları mekanik direnç, gözeneklilik, sır ve hamurları arasındaki genleşme farklılıkları gibi kendi gruplarına özgü fiziksel ve kimyasal niteliklerle de ilgilidir. Bu özellikler tümüyle dikkate alındığında, fayans üretiminin seramik endüstrisinde kendi başına özel ve önemli bir yeri olduğu kabul edilebilir. Fayansın tarihçesinde de etraflıca açıklamaya çalıştığımız gibi; henüz İ.Ö. dönemlerden başlayarak günümüze kadar uzanan süre içinde gerek sivil, resmî ve dinsel mimarî alanda, gerekse süs ve çe- 24 şitli kullanım eşyasının kapsamı içinde güncel yaşamın bir takım gereksinimlerini karşıladığını görmekteyiz. Yine fayansın, çömlekçi hamurlarına göre daha dayanıklı ve beyaz pişen hamur çeşitlerine sahip olmaları, hemen her çeşit şekillendirme yöntemleriyle daha canlı ve göz alıcı renklerle süslenebilmeye yatkınlıkları ve bunların yanısıra, daha yüksek ısılarda pişirilen pekişmiş çini ve porselen gibi toprak ürünlerine göre fiyatça daha ucuza maledilebilmeleri, onların güncel hayattaki kullanım alanlarını korumalarına yeterli olmaktadır. Fayans hamurlarından mamul bir eşyanın kullanılmasında, her ne kadar pekişmiş çini ve porselenden yapılmış eşyanın sahip olduğu kalitelere değin bir takım niteliklere gereksinme duyulursa da; yukarıda belirttiğimiz gibi maliyetin uçul olması sonucu, fayans mamullerinin daha geniş bir tüketici kitlesi tarafından kolaylıkla satın alınabilmesi olanağını doğurmaktadır. Ayrıca, çok değişik süsleme yöntemlerine uygun olmaları yanısıra; eskiden de olduğu gibi, çağdaş mimarîde oldukça geniş bir kullanım alanına yayılan fayans yer ve duvar karolarına karşı duyulan talebin durmadan artması, onların pek çok işletme tarafından büyük miktarlarda üretilmesine yol aç- 25 maktadır. Bütün bunların yanısıra, günümüzde eskiye duyulan özlem, özellikle İtalya, Belçika, İngiltere gibi Avrupa ülkelerinde, Ortaçağdan 19.yüzyıla kadar yapılmış fayans çeşitlerinin aynen kopya edilerek yeniden yapıldığı, yepyeni fayans işletmelerinin doğmasına yol açmıştır. İşte, kısaca özetlemeye çalıştığımız çeşitli nedenlerledir ki; çağlar boyu kullanılagelmiş fayans hamurlarından mamul eşya çeşitleri, günümüzde geçmiş yüzyıllardaki özgünlüğünü ve önemini biraz yitirmiş olsa bile, eskiye dönüşün giderek bir moda ve özlem haline gelmesiyle, ayrıca, daha ucuz ve kullanışlı bir seramik çeşidi olması nedeniyle, güncel yaşamdaki yerini korumaya devam etmektedir. 26 1.4- TÜRKİYE'DE FAYANS ÜRETİMİNİN KURULUŞU, ENDÜSTRİLEŞME HAREKETLERİ, GELİŞİMİ VE EKONOMİK AÇIDAN TAŞIDIĞI ÖNEM Geleneksel Türk çiniciliğinde seri üretime başlanmasına, günümüzdeki yapım yöntemlerinden ve endüstrileşme kavramından farklı da olsa, daha Anadolu Selçukluları dönemlerinde rastlanmaktadır. Henüz 11.- 13.yüzyıllarda, Selçuklu saray çevrelerinde olduğu kadar, halk atelyelerinde de çok miktarda, kazıma ve oyma desenli boyalı çiniler imâl edilmekteydi. Türk Çini Sanatı literatüründe 14. yüzyılın ikinci yarısından 15.yüzyılın ortalarına kadar, çok sayıda ve her çeşit çini eşya üretildiğine ve bunların yabancı ülkelere ihraç edildiklerine ait bilgilere rastlamaktayız. Osmanlı İmparatorluğu döneminin en eski ve en güzel çini örneklerinin ise İznik çini atelyelerinde yapıldığı ve bu çinilerin yapımında pek çok sayıda usta ve işçinin çalıştığı bilinmektedir. Eldeki kaynaklardan öğrenildiğine göret 17.yüzyılın sonunda, İznik atölyelerindeki üretim yavaş yavaş azalmış, 18.yüzyılda ise bütünüyle durmuştur. Ancak, İznik çini atölyelerindeki bu durakla- 27 ma, Kütahya çiniciliğinin gelişmesine yaramış ve aynı dönemlerden başlayarak, ülke tüketiminin yine Kütahya atelyelerinde karşılanmasına çalışılmıştır. Daha sonraları İstanbul'da kurulan, özellikle de Haliç'te geliştirilen çini atelyeleri üzerine geniş bilgiye rastlanmamakla birlikte, Evliya Çelebi’nin yazılarından, Eyüp'te 250 kadar çini atölyesi bulunduğu öğrenilmektedir. Bu zaman sürecinde, ülkemizde ve dünyada görülen tarihsel, sosyal, kültürel ve ekonomik değişimlerin sonucu; Türk çini üretimi de kendi payına düşen değişimleri geçirmiş, giderek eski dönemlerdeki önemini yitirerek gerilemiş, kaybolmaya yüz tutmuştur. Uzun bir duraklama döneminden sonra, ülkemizde toprak eşyanın çağdaş endüstri kavramına koşut bir biçimde üretilmesine, 1892 yılında kurulan "Yıldız Çini Fabrikası" tarafından başlanmıştır. Fransız Büyükelçisi P.Cambon'un aracılığı ve II.Abdülhamid'in isteği üzerine, Yıldız Sarayı sınırları içinde kurulan Yıldız Çini Fabrikasında yapılan üretimde, bugünkü anlamıyla bir endüstri kuruluşu niteliği görülmemekle birlikte, yabancı ül28 kelerin ileri gelenlerine sunulacak hediyelik eşya ile saraya özgü çeşitli süs ve kullanım eşyasının yapımı konusunda, günün endüstriyel üretim yöntemlerinden yararlanılıyordu. Bunun için Fransız Sevr (Sévres) Manufaktüründen getirilen teknik eleman, dekoratör ve uzmanlar, yine Fransa'dan getirilen hazır hamur ya da yarı mamul haldeki parçalar üzerinde çalışıyorlar, elde edilen çini eşya odun ya da kömür fırınlarında pişirilerek kullanılmaya hazır hale getiriliyordu. Bu arada İstanbul, Bursa, Kütahya gibi bazı şehirlerdeki küçük imalat atölyeleri de endüstriyel üretim yöntemlerinin dışında olsa bile ufak çaptaki üretimlerini yürütüyorlardı, Cumhuriyet döneminde, seramik iş kolundaki sanayileşme hareketi ilk kez devlet eliyle başlatıldı. Bu yolda ilk adım olarak, 1938 yılında, Yıldız Çini Fabrikası'nın Sümerbank tarafından yeniden işletmeye açıldığını görüyoruz. Ancak, o yıllarda ülkemizde seramik teknolojisinde uzmanlaşmış teknik elemanların yokluğu nedeniyle ve üretimin çağdaş bir düzeyde ve kalitede yapılmasını sağlama amacıyla, Macaristan'dan Sulezer adlı bir uzman getirildi. Sulezer, çalışmaları arasında, Türkiye'nin top- 29 rak sanayii üzerine bir inceleme hazırladı. Tüketim planları düzenleyerek, ilk kez, ülke çapındaki seramik ihtiyacının bilimsel olarak saptanmasına çalıştı. Ne yazık ki, II.Dünya Savaşı'nın başlamasıyla, Yıldız Çini Fabrikası yeniden kapanınca çalışmalar yarım kaldı ve gerekli uygulamalar yapılamadı. Daha sonraları, aynı fabrikanın yeniden açılması için çalışmalar yapılmaya başlandı. 1959 yılında, fabrikanın günün koşullarına uygun çalışma düzenine getirilebilmesi amacıyla ek binalar yapılarak, üretime geçildi. Önceleri yumuşak Avrupa porseleni niteliği taşıyan sofra takımları ve süs eşyası üretilirken, giderek klasik çini karo yapılmasına da başlandı. Bir süre sonra ülkemizdeki kalkınma çalışmalarına koşut olarak mimarî alandaki gelişimlerin yanısıra; topraktan mamul inşaat malzemelerinde olduğu gibi, çeşitli fayans ve seramik kaplama elemanları ile sağlık gereçlerine duyulan gereksinmeler, ithalat zorlukları ve tüketici fiyatlarının yüksekliği, yeni fabrikaların kurulması zorunluluğuna yol açtı. Ayrıca, nüfusun giderek artmasıyla, topraktan mamul kap kacak ve sofra takımlarıyla süs eşyası gibi çeşitli kullanım araçlarına duyulan ge- 30 reksinim, ülkemizdeki seramik endüstrisinin hızla gelişmesine yardım etti. İşte bu gibi nedenlerle, 1961 yılında yine Sümer bank'ın yatırımlarıyla açılan Çanakkale Seramik Fabrikaları'nda büyük miktarlarda karo-fayans üretilmeye başlandı. Bunu, 1966 yılında açılan Sümerbank Bozüyük fabrikası izledi. Daha sonra süs eşyası ve sofra takımlarıyla üretime katılan Gorbon Seramik Fabrikası da bir süre sonra inşaat kesimindeki hızlı gelişim ve artan talep karşısında yer ve duvar için kaplama karoları imaline başladı. Özel seramik işletmeleri arasında en süratli gelişimi gösteren Eczacıbaşı Seramik Fabrikalarının ilk olarak çalışmaya başlaması ise 1958 yıllarına rastlar. 1959 yılında da, yine Eczacıbaşı Seramik Fabrikaları ilk sağlık gereçleri tesisleriyle deneme üretimine başladı. Bu fabrikanın, sanayileşmiş biçimde sağlık gereçleri üretimi 1962 yılından bu yana sürmektedir. Bugün, ülkemizde çağdaş yapım yöntemlerine uygun standartlara göre, sırlı seramik kullanım eşyası, yer ve duvar karosu ile sağlık gereçleri üreten firmaları şöyle sıralayabiliriz: . Çanakkale seramik 31 . Çan seramik . Bozüyük seramik . Kale-Bodur seramik . Ege seramik . Gorbon-Işıl seramik . Söğüt seramik . Eczacıbaşı seramik İncelememizin bu bölümünde, Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü 1964 - 1968 dönemi Yıllık İmalat Sanayii Anketleri Sonuçları ile Devlet Planlama Teşkilâtı 4.Beş Yıllık Kalkınma Planı Ön Taslakları'ndan alınan bilgilere göre elde ettiğimiz bazı değerlerin açıklanmasına çalışacağız. Ülkemizde tüketilmekte olan sırlı seramikler, daha yukarıda kuruluşlarına kısaca değindiğimiz firmaların ortaya çıkışlarından önce özel sektör tarafından ithalât yoluyla karşılanmaktaydı. Aşağıda verilen rakamlara göre ise, seramik endüstrisindeki hızlı gelişimin ithalat miktarlarında belirgin bir düşüş yarattığı görülmektedir. Tüm toprak ürünleri olarak: İthalât 21 ton 21 ton 0.1 ton İhracat 2 ton 1967 2 ton 1970 3 ton 1975 32 1962 - 1975 yılları arasında ise ton olarak Türkiye üretiminde fiili durum şöyledir: 1962 .. . 540 to 1963 .. .. 2081 nn to 1964 .. .. 2581 to 1965 .. .. 2915 to 1966 .. .. 3200 to 1967 .. .. 3218 to 1971 .. .. 6135 to 1975 .. .. 8019 to n Seramik endüstrisindeki hızlı gelişime bağlı olarak, son on yıl içindeki ithalât miktarı 21 tondan 0.4 tona düşerken; ihracatın 2 tondan 3 tona yükselmesi, ülkemizdeki seramik kullanım eşyası üretiminin ancak kendi ihtiyacımızı karşıladığı, pek azının ihracat yoluyla yabancı ülkelere gönderilebildiği gerçeğini ortaya çıkarmaktadır. Yapılan projeksiyon (tahmin) hesaplarına göre, 1975 - 1982 yılları arasında ülkemizde kullanılacak sofra takımı ve süs eşyası miktarı, ortalama olarak şu şekilde saptanmıştır: 1975 / 7422 ton 1980 / 11.500 ton 1985 / 14.000 ton 33 Karo-fayans üretimi: 1962 / 4.695 ton 1967 / 19.848 ton 1971 / 32.262 ton 1975 / 49.114 ton Projeksiyon hesabıyla Karo-fayans talebi : 1980 / 70.340 ton 1985 / 183.964 ton Karo-seramik üretimi:1966'da Bozüyük seramik fabrikasıyla başlamakta ;* buna, 1975 / 10.136 ton üretimle KaleBodur ve Ege seramik katılmakta. İlk kez karo-fayans ve karo-seramik ayırımının yapıldığı 1975 yılında m2 olarak üretilen karo-seramik miktarı 382.263 m2 ; aynı iş kolundaki talep ise 363.111 m2 olarak saptanmıştı. 1980 yılında ise karo-seramik talebinin 815.000 ye ulaşacağı tahmin edilmektedir. Dış ticaret istatistiklerinden alınan rakamlara *1975 yılına kadar karo-seramik üreten tek kuruluş olarak görülmekte.T.A. 34 göre, sırlı toprak ürünleriyle ilgili ithalât ve ihracat rakamları şöyledir: İthalât - 1967 / 15 ton 1971 / 31 ton 1975 / 20 ton İhracat*- 1968 / 564 ton 1972 / 911 ton 1975 / 59 ton Elimizdeki rakamlardan anlaşıldığına göre; yeni seramik fabrikaları açıldığı ve üretim sürekli olarak arttığı halde, 1972 - 1975 yılları arasında ihracat miktarlarındaki düşüş, üretimin giderek daha çok yurt içinde tüketildiğini yanıtlamaktadır. Yine, istatistik bilgi verilerine göre bugün yurdumuzdaki karo-fayans üretimi, talepleri karşılamamakta; karo-seramik talebinin üretilen miktarın altında olmasına karşın, gelecek yıllarda üretimin üzerine çıkacağı tahmin edilmekte, sırlı ve sırsız mamullerin ithali düşünülmemektedir. Sağlık gereçleri yapımına gelince; bu konuda *İlk kez 1968 yılında ihracat yapılmasına başlanmaktadır .T.A. 35 üretim yapan iki büyük kuruluş görmekteyiz: • Eczacıbaşı Seramik Fabrikaları . Sümerbank Yarımca Seramik Fabrikası Her iki fabrikadan, piyasa ihtiyacının 1/5 kadarını Yarımca, 4/5 kadarını ise Eczacıbaşı karşılamaktadır. Sağlık gereçleri toplam üretim miktarları: 1962 / 1106 ton 1967 / 5621 ton 1968 / 8406 ton-Yarımca çalışmaya 1972 / 9167 ton başlıyor. 1975 / 14647 ton İthalât 1968 2 ton 1973 13 ton 1975 0.1 ton İhracat 0.01 ton 906 ton 25 ton Projeksiyon hesabıyla 1975 14.314 ton 1980 28.000 ton 1985 48.700 ton olarak tahmin edilmektedir. 36 İnşaat kesimindeki hızlı gelişimlerin sonuca üretimin tümünün hemen hemen ülke içinde tüketildiğini; ancak pek az bir bölümünün ihraç edildiğini görüyoruz. Sağlık gereçleri konusunda en yüksek ithalât talebi ise Orta Doğu ülkelerinden gelmektedir. Extra, Standart, Defolu ya da 1., 2., 3. kalitelerdeki lavabo, klozet, eviye, pisuar, duş teknesi, hela taşı gibi çeşitli sağlık gereçleri ile aynalık, etajer, sabunluk, askılık, kâğıtlık gibi aksesuarların tümü üretim yapan fabrikalar tarafından yok satılmaktadır. Bu çeşitler, tek parça halinde satılan beyaz mamuller ile takım halinde satılan renkliler (beyaz, sarı, mavi, pembe, leylâk) olmak üzere iki bölüme ayrılırlar. Takım halindeki renkli sağlık gereçleri tüketimi büyük şehirlerde daha fazla olduğu halde; hela taşı tüketiminin Orta ve Doğu Anadolu'da henüz yaygınlaşmaya bağladığını görmekteyiz. Büyük şehirlerdeki resmî ruhsatlı inşaatların artmasıyla, fayans sağlık gereçleri tüketimi de artmaktadır. Eczacıbaşı Seramik Fabrikalarının 1977 yılında açılacak Bilecik - Bozüyük işletmesi çalışmaya baş- 37 ladığında, iç talebin rahatlıkla karşılanacağı sanılmaktadır. Bu arada, ithalât düşünülmemekte, ihracatın ise ancak Doğu Ülkelerine olmak üzere pek az yapılacağı öngörülmektedir. Ülkemiz seramikçiliği, endüstriyel üretim bakımından ancak beş iş kolunda faaliyet gösterdiği halde; dünya seramik endüstrisindeki çalışmalar on üç iş koluna yayılmaktadır: Türkiye'de 1-Karo fayans ve seramik 2-Sofra takımı ve süs eşyası 3-Sağlık gereçleri 4-Elektro porselen Fırın 5-malzemeleri Yabancı ülkelerde 1-Yumuşak porselen 2-Sert porselen 3-Ateş kili mamuller 4-Isıya dayanıklı mamuller 5-İnşaat malzemeleri 6-Beyaz fayans 7-Renkli fayans 7-Sert çini 9-Yarı pişmiş çini (Amerikan tipi) 10- Yarı pekişmiş porselen (Amerikan tipi) 38 11) Pekişmiş çini 12) Kemik porseleni (Sığır kemiğinden) 13) Tek bileşikli seramikler (Piroksit ve Nitritler) Ayrıca, otomotiv sanayiinde kullanılan buji imali de bu iş kolları arasında yer almaktadır. Sonuç olarak, eldeki istatistik bilgi verilerine baktığımızda; ülkemizdeki fayans endüstrisinin son yıllarda büyük bir hızla geliştiğini ve yaygınlaştığını söyleyebiliriz. Ancak, olanaklar ve bunların kullanılış şekilleri ekonomik açıdan, elde edilebilecek yararları gereğince sağlayamamaktadır. Artık günümüzde seramik sağlık gereçleri ithali her ne kadar yok denecek kadar az ve öteki kullanım eşyası da ihtiyaca ancak yetecek miktarda üretiliyorsa da, bu üretimin yurt ekonomisine büyük ölçüde katkıda bulunabilmesi olanakları, çeşitli nedenlerden Ötürü gerçek amacına ulaşamamaktadır. Seramikçilikte sanayileşmenin daha yüksek düzeylere erişmesi, her şeyden önce, oldukça büyük yatırımlara bağlı olduğundan; sözgelişi, bir dokuma sanayiinde varılan aşamalar sağlanamamaktadır. Gerekli yatırım yetersizliklerinin yanısıra, 39 yeterli kalitede hammaddenin sürekli olarak elde edilememesi; fabrikaların, kullandıkları hammaddeleri kendilerinin sağlaması zorunluğu, bu endüstri kolunu olumsuz yolda etkileyen en önemli sorunlardan birisi haline gelmiştir. Araştırmacılar ve planlamacılara göre, hammaddenin devlet eliyle işlenmesi yoluyla, imalâtta daha kolaylıkla standartlaşmaya gidilebilinir. Buna bağlı olarak da kalitede gerçek bir üstünlük ve süreklilik sağlanabilinir, Bugüne dek, seramiğin yan endüstri kollarının kurulamamış olması nedeniyle çeşitli boyalar, fırın ve pişirme malzemeleri, kimyasal maddeler ve fırın gibi çeşitli araç ve gereçlerin ithalât yoluyla sağlanması zorunluluğundan, döviz harcamaları bakımından önemli kayıplar doğmakta; buna bağlı olarak çeşitli seramik iş kolları büyük ölçüde etkilenmektedir. Bütün bunlardan başka, yüksek düzeyde teknik personel, uzman kadro, kaliteli işçi ve meslekten gelen yönetici kişilerin yetersizliği ile bu konudaki araştırmacıların yok denecek kadar az olması da ülkemizdeki seramik iş kollarının gereği gibi gelişmesini engelleyen nedenler arasındadır. Fiyat açısından bakıldığında ise, maliyetin yük- 40 sekliği nedeniyle ihracat fiyatlarının artışı, Avrupa standartlarının yanında, mamullerimizin dış ülkelerde yayılmasını önlemektedir.* Dünya seramiği, geleneksel seramik mamullerin yanısıra; yeni seramik adı verilen "Tek Kristaller", "Sentetik Kristaller", "Ferro Elektrikler", "Piroksitler" ve "Nükleer Malzemeler" gibi seramik sanayii kollarında yepyeni gelişmeler elde ederken; her ne kadar ülkemiz henüz geleneksel seramik mamullerin geliştirilmesi yolundaysa da, hiç şüphe yoktur ki, bu yoldaki yeni gelişimler seramikçiliğimizin geleceğine büyük yararlar sağlayacaktır. *Maliyet hesaplarında en yüksek pay, ortalama % 43'le işçi ücretlerine ayrılmaktadır.T.A. 41 II. BÖLÜM FAYANS HAMURLARINDA YAPISAL OLUŞUM 2. B Ö L Ü M FAYANS HAMURLARINDA YAPISAL OLUŞUM: Bir fayans hamurunun temelini; genel olarak özsüzleştirici rolü oynayan, yani kilin düzenli ve çatlama yapmadan küçülmesini sağlayan kuvartz halinde silis, silis kumu ya da kalsine edilmiş deniz çakılı gibi maddeler oluşturur. Ne var ki, öğütülmüş pudra halinde kullanılan bu maddeler çiğ haldeyken kendi aralarında yapışma ve şekillendirilebilme niteliğine sahip değildirler. Bu nedenle, hamurun iskeleti sayılabilecek temel maddelerin danecikleri arasında bir yapışma, sıkışma ve sağlamlık 42 sağlanması için bağlayıcı nitelikli bir maddenin varlığına gereksinme duyulur. Bu amaçla kullanılan bağlayıcı maddeye plastik eleman denilir. Çeşitli fayans hamurlarının bileşimlerine giren bağlayıcı maddeler, silisli fayans hamurlarında olduğu gibi bazen kireç, bazen de alkali bir frittir. Killi fayanslarda ise kireç ve alkali fritin yerini kaolin, kil, marn, özlü toprak gibi maddeler alır. Hamur pişiriminin yapılmasından sonra bileşimdeki kurucu maddeleri birbirine bağlamaya yarayan pişmiş bağlayıcı, ergitici (fondan) olarak tanımlanır. Silisli fayanslarda ergitici olarak kireç ya da alkali fritler bulunduğu halde, killi fayans ergiticileri feldspat, pegmatit, kalker, dolomit v.s. gibi maddelerden oluşur. Bu elemanlardan bazen biri, bazen de ikisi birden bileşime girmemiş olabilir. O zaman, hamurdaki öteki kurucu maddeler bunların yerini doldurabilir. "Saf Toprak" denilen bir kısım cilalı çömlek yapımında yalnızca, hamuru tek başına oluşturan kil kullanılır. Bu kil, doğal olarak çok ince yayılmış kuvartz olduğu kadar kalkerli, alkalili ve demirli bileşikleri de içerir. Silisli fayanslardaki frit ya da kireç çiğ ve pişmiş olsun, her iki halde de hamur içinde bağla- 43 yıcı bir rol oynarlar. Aynı şekilde, feldispatik kum gibi bir takım pişmiş bağlayıcılar da hamur iskeletinin bir bölümünü oluştururlar. Bütün bu noktalar gözönüne alındığında görülür ki; bir fayans hamuru daha başlangıçta, doğal ya da yapay olsun, çiğ haldeki bağlayıcı bir maddeyle birleştirilen birçok kurucu maddenin bileşiminden ortaya çıkan bir karışımı andırır. Pişirim etkisi: Bir fayans hamuru, pişirim ısısının etkisi altında bir takım etkime ve olgularla karşı karşıyadır. Şöyle ki: 1. Hamuru oluşturan kurucu maddelerin her biri önceleri kendi başlarına bir tepkime gösterirler ve yalnızca kendilerinde bir takım değişimlere uğrarlar. Örneğin, kaolinit, suyunu kaybederek meta-kaolinite döner. Sırası geldiğinde de, silis ve alüminden ayrılır. Eğer bu sırada ısı yeterince yükselmeye devam ederse, ortamda tek başına bulunan kaolinit öteki elemanlarla yeniden birleşerek müllit ve daha başka yeni bileşikler oluşturur. Kuvartzlı elemanlar 573°C derecede ᵅhalinden ß haline geçer. Isının yükselmeye devam etmesinin etkisiyle de kristobalite 44 döner. Sonra ergiticiler yavaş yavaş etkilerini göstermeye başlarken camsı bir evrenin oluşumu görülür. Karbonatlar ve öteki tuzlar çözülerek metal oksitleri serbest bırakırlar. İşte, hamur bileşimindeki kuvartzın kristobalite dönüşümünün (kuvartz modifikasyonunun) çok yavaş olması dolayısiyle, uzun bir süreye gereksinim nedeniyle, ortalama 600°C dereceye kadar ısının çok yavaş ve düzenli aralıklarla yükseltilmesi zorunluluğu doğar. Tersine, ısı kısa sürede ve hızlı olarak yükseltilirse, kuvartz kendi bünyesindeki yapısal değişimi tamamlayamadan ani olarak kristobalite dönüşme durumunda kalır ki; bu durumda da hamur bir kasılma gücüyle karşı karşıya kalacağından, parçalarda anî çatlama ve kırılmalar ortaya çıkar. Kuvartz dönüşümünde önemli bir başka nokta da, hamurun dane iriliğidir. Bu nedenle öğütülmede kuvartzın dane iriliğinin sürekli olarak denetimden geçirilmesi gerekir, öğütme çok ince yapıldığında hamurun genleşme katsayısı büyür. Büyüme normal sınırları aştığında sır atmalarına, hattâ, parçanın tümüyle kırılmasına yol açar. Bu bakımdan öğüt45 menin denetimiyle hamurun genleşme katsayısının ayarlanması zorunludur.Bunun için yaklaşık olarak 8 mikrometreden 15 mikrometreye kadar bir tolerans tanınır (1 mikrometre0.001 mm.). 2. Kurucu maddeler pişme sıcaklığında çeşitli değişikliklere uğrarken, ısı etkisiyle bir takım yeni bileşikler oluştuğu da görülür. Bu bileşikler kendi aralarında bir tepkimeye girerler. Karşılıklı tepkimelerin sonucu, ergiyici eutectique’ler* ile çözülmelerden ileri gelen yeni kristalleşmeler oluşur. Ancak, ya katılaşma evresinde ya da katılaşma ile akışkanlık evresi arasında ortaya çıkan yeniden kristalleşme hali sınırlı ve oldukça yavaştır. Bütün bu değişimler arasında kurucu maddelerin bir bölümü ise hiç bir değişikliğe uğramadan, oldukları gibi kalırlar. Bazen de yalnızca yüzeysel bir değişime uğrarlar. Ne var ki, hamur pişirimlerinin yapıldığı sıcaklık dereceleri ergiyici elemanların tam olarak ergimelerini sağlamaya yeterli olmadığından, bu elemanlar hamurumsu, akışkan bir halde kalırlar. Pişirim ısısı, hamurun bileşimindeki kurucu mad- 46 deleri ergitmek için yetersiz olursa, hamur, yapısal bakımdan son şeklini alamadan kalır ve tek biçimli bir madde halini göstermez. Tek ve yeni bir bileşim niteliğini taşımakla birlikte, ayrı cinsten bir bütün olur. Bu, bütün öncekine benzemeyen, başlangıçtaki kurucu elemanların çeşitli şekillerde değişime uğramış bir bölümü yanısıra, yeni oluşmuş maddeleri de içine alır. Bir camsı evreye geçişle de, bu maddelerin tümü, hamur bileşimi içine hemen hemen eşit şekilde dağılır. Dağılma sonucu, bu elemanlardan her biri, kendine özgü nitelikleri korur. Bir mikrofotoğraf çekimi yapılarak, pişmiş fayans hamurlarının yapısal dokusu incelenirse, iç yapıdaki bu benzemezlik açıkça görülebilir. Bu noktaya kadar yapılan açıklamaları özetlersek, şöyle bir sonuca ulaşabiliriz. Plastik bir elemanın varlığıyla, kendi aralarında birleşmiş çeşitli elemanların karışımından oluşan çiğ fayans hamurunun olduğu gibi, pişmiş fayans hamurunun da basit bir karışım görünümü vardır. Bu karışım, bağlayıcı tabakayla çevrili, birbirine sıkıca yapışmış ve kendi aralarında gruplaşmış, ayrı ayrı elemanların yan yana gelmesinden oluşmuş bir mozaik gibidir. 47 III. BÖLÜM FAYANS ÇEŞİTLERİ ARASINDA YAPI FARKLILIKLARI İLE ORTAK NİTELİK VE BENZEŞİMLER 3- B Ö L Ü M FAYANS ÇEŞİTLERİ ARASINDA YAPI FARKLILIKLARI İLE ORTAK NİTELİK VE BENZERLİKLER GENEL BAKIŞ Fayans çeşitleri arasında yapılan ayırım, değişik cinsten fayans eşyanın temel niteliklerini oluşturan hamurların yapısı ile bu yapının gösterdiği farklı özelliklerden ileri gelir. Böyle bir ayırımın yapılmasında sır ya da emay, sınıflamanın , geçerli ölçütleri olarak kabul edilmemelidir. Çünkü, sırlamada çok çeşitli sır ve emaylar alınabilir. Bunlar aynı cinsten hamurlar üstünde kullanıldıkla- 48 rında, nitelik ve görünüş bakımından birbirinden farklı görünümler verebilirler. İşte bu nedenle, sınıflamanın, kullanılan hamur çeşitlerine ve bunlarda görülen yapısal farklılıklara göre yapılması kabul edilmiştir. a) Hamurda kurucu elemanlar Bir fayans hamurunun yapısı incelendiğinde, kimyasal bakımdan büyük ölçüde önem taşıyan iki ana maddenin bulunduğu görülür: Kristal silis Killi madde İşte, yapıyı oluşturan bu iki madde, hamurun üstün ve öncelik taşıyan temel niteliklerini belirler. Bunlardan kristal silis, hamurdaki bileşime kuvartz, kum, sileks, gre ya da kuartzit gibi değişik biçimler altında girer. Killi madde ise kaolin, plastik kil ve marn gibi çeşitli biçimlerde bulunur. Hamurun yapısında görülen bu maddelerin değer üstünlüklerinden hareket edildiğinde, fayans eşya, daha başlangıçta, iki büyük gruba ayrılabilir: Silisli fayanslar Killi fayanslar 49 Ne var ki, bu iki büyük grup fayans çeşidi dışında, içinde hemen hemen saf halde silis ya da pek az miktarda kil de bulunan çeşitleri kadar, saf kaolen gibi killi madde içeren fayans çeşitleri de vardır. b) Bağlayıcı Yukarıda adı geçen kurucu elemanlardan silis ve kilin her ikisi de kendi başlarına olduğu kadar, birbirleriyle karıştırıldıklarında da refrakter bir nitelik taşırlar. Eğer, seri üretimin alışılagelmiş pişirim ısılarında pişirilen silisli kil-silis ya da killi hamurlar tek başlarına kullanılmış olsalardı; bunlardan, elemanları arasında kırılganlığı çok yüksek, aralarında hiç bir kristal bağlantıya sahip olmayan hamurlar elde edilirdi. Bu nedenle, fayans yapımında kullanılan hamurlara "bağlayıcı" niteliğe sahip yeni bir madde katılması zorunluluğu doğar. Fayans hamurları yapısal bakımdan fazla benzerlik göstermezler. Bunlar, kendi kristal yapılarına yeterli molekül bağlantısı sağlayan bağlayıcı maddelerle sağlamlaştırılmış ve çeşitli kurgu elemanlarının belirli bir düzen içinde sıralanmalarıyla oluşmuş hamur çeşitlerindendir. 50 Hamurdaki molekül bağlantısını kurmaya yarayan bağlayıcı maddelerin kendi içlerindeki yapı özelliklerinin incelenmesi ise silisli fayans ve killi fayans adı altında toplanan iki büyük gruptaki alkali, kalker, demir ya da bunların karışımından oluşan bağlayıcılar yoluyla bir takım farklı nitelikler kazanan alt ve yan grupları oluşturur. Bu grupların ortaya çıkmasıyla da, onların birbirlerinden ayırtedilmesi olanağını sağlar. Bundan başka, hamura katılan bağlayıcı maddelerin oynadığı rol dikkatle incelendiğinde; bu maddelerin, üretimin iki ayrı evresinde şöyle bir özellik gösterdiklerini görürüz: 1. Çiğ olarak mamulün yapımı sırasında, şekillendirmeyi kolaylaştırmak, kurutma ve pişirim evrelerinde biçimin korunmasını sağlamak. 2. Pişmiş hamura belirli bir sağlamlık ve dayanıklılık kazandırmak. Killi fayanslar ile silisli-killi fayans hamurlarına giren plastik kil, çiğ haldeyken bağlayıcı rolü oynar. Silisli fayans hamurlarına giren bağlayıcılar ise, pişirim evre- 51 sinde, öteki elemanlarla kimyasal bir tepkimeye girmesi sonucu hamura gerekli sağlamlığı verebilmelidir. Bu sağlanamadığında, pişme ısısıyla yanarak kaybolacak, geçici bir bağlayıcının kullanılması tercih edilir. Bu noktalar dikkate alındığında, çeşitli fayansların temel sınıflandırılmasında şöyle bir sıralamaya gidilmektedir: Silisli fayanslar: -Kalkerli -Fritli Killi fayanslar : -Demirli hamurlar -Beyaz hamurlar Yukarıdaki ana gruplar da, yine kendi aralarında, birbirlerinden farklı bir takım yan gruplara ayrılmaktadır. 52 3.1- SİLİSLİ FAYANSLAR: Bu gruba giren fayans hamurlarında hemen hemen killi madde izi görülmez. Hamur yapısını oluşturan silis danecikleri bir arada toplu halde bulunurlar. Hamura katılan silis-kalker ya da silis-alkali-kalker bileşimindeki camsı bağlayıcılar da, pişme ısısında, silis danecikleri arasında tutucu ve yapıştırıcı rolü oynarlar. Bu gibi farklı bağlayıcılar, aşağıdaki gibi, ara grupların ortaya çıkmasına yol açarlar: 3.1a- Silisli kalker fayanslar (l.Tip) Bu çeşit fayans hamurlarında kullanılan bağlayıcı madde pişirildikten sonra bir silis-kireç camı oluşturur. Mamul henüz çiğ haldeyken, salt kirecin varlığıyla ve onun sertleşmesiyle elde edilen molekül bağlantısı, pişme sırasında silis-kireç bileşiminde bir cam oluşturarak tam bir yapışma, sağlamlık ve molekül bağlantısı sağlar. Haşimi ve Elam devrinin Eski İran mimarisinde çok görülen fayansların (cilalı-toprak) yapımında, hamurların bir silis-kalker karışımı oldukları bilinmektedir .* * P.Munier, Technologie des fainces, Gauthier Villar, Paris, 1957 53 Bu çeşit fayanslar, İ.Ö.12 – 3.yüzyıllarda, o dönemlerin mimarları tarafından yaygın bir şekilde kullanılmaktaydı. 3.1b- Silisli frit fayansları (2.Tip) Fritli fayanslar kendi aralarında iki bölüme ayrılırlar: 1. Silisli frit fayansları. Çiğ haldeki molekül bağlantısı silikatlı bir bağlayıcı ya da alkali bir fritin sertleşmesiyle sağlanır. Bu bağlantı, bazen silikatlaşma ya da fritin kalker ve kireçle tepkimeye girmesinin sonucudur. Bağlayıcı madde, pişirildikten sonra oluşmuş bir silis-kalker-alkali camıdır. Pers kralı Darius'un Suse'deki* sarayında bulunan okçular frizinin bazı bölümleri ile o tarihlerden daha yakın dönemlere ait Eski İran fayansları, silisli kalker fayanslarına örnek olarak verilebilir. Bu çeşit fayans hamurları güncel olarak yine mimarî ve dekoratif fayans çeşitleri arasında yer almaktadır. *İ.Ö. 13 - 12. yüzyıllarda Elam krallığının Başkenti.T.A. 54 2. Silisli frit ve çiğ kil bağlayıcıdan oluşan fayanslar. Bu tip hamurlarla hazırlanan fayans eşya arasında çeşitli vazo, testi, kâse, kap kaçak gibi kullanım araçlarını görmekteyiz. Bu gibi eşyanın yapımında kullanılacak hamurların daha fazla esnek olması ve kolaylıkla şekillendirilmeyi gerektirdiğinden, hamura bir miktar kil katkısı yapılır. Ancak, bu kil katkısı hamurun ana maddesi, yani, kurucu bir elemanı sayılmaz. Yalnızca geçici bir bağlayıcı olarak, şekillendirmeyi kolaylaştıran ve çiğ haldeki molekül bağlantısını kuvvetlendiren bir katkı olarak kullanılır. Pişirimden sonra elde edilen gerçek molekül bağlantısı ile, bunun sağladığı yapışma ve sağlamlık ise, yine, silis daneciklerini kendi aralarında bağlamaya yarayan bir frit katkısıyla elde edilir. Çünkü, yapılan kil katkısı, miktar olarak, gerçek molekül bağlantısının kurulmasına yeterli değildir. Eski Rodos - Nicée fayansları, daha sonraki dönemlere ait bir bölüm Eski İran fayansları İle silisli İngiliz Deck fayansları da bu bölüme girerler. Daha sonraları, silisli Deck fayansları, camsı fayansların kaynağı ve modern fayansların başlangıcı olmuştur. Çünkü, şekillendirme yöntemlerinin kolaylaştırılması ile seramik endüstrisine bağlı 55 kollardaki gelişmeler sonucu; endüstriyel yollarla, mekanik olarak toplu-üretim yapılması amacıyla, bu tip fayans hamurlarında kil oranı oldukça yükseltilmiştir. Bu bakımdan, camsı fayans, silisli fayanslar arasındaki çeşitlerin sonuncusu olarak kabul edildiği gibi; silisli fayans hamurlarından yüksek oranda kil katkısı yapılmış killi fayans hamurlarına bir geçiş olarak kabul edilmiştir -(3.Tip). Konumuzun bu bölümünde, eski çağların silisli frit ve çiğ bağlayıcıdan oluşan fayans çeşitleri arasında ayrı bir yer tutan "İran fayansları", "kum hamurlu Eski Mısır heykel fayansları" ve daha yakın dönemlerin "Deck fayansları" üzerine biraz daha ayrıntılı bilgi verilmesi gereğini duyduğumuzdan, açıklamalarımıza devam ediyoruz. Henüz antik çağlardan başlayarak, Orta Doğu'nun Sami (Sémitique) uygarlık ülkelerinde (Pers, Asur, Mısır gibi), silisli fayansların çok yaygın bir biI çimde yapıldığını ve kullanıldığını görmekteyiz. Ancak bu tarz yapıtlar 15. ve 16. yüzyıllara kadar sürdürülmüş, daha sonra yavaş yavaş kaybolmuştur. Uzun bir duraklama döneminden sonra, iran'da yapılan kazılarda toplanan parlak ve renkli sırlarla örtülü silisli fayans örnekleri büyük hayranlık 56 uyandırmıştı. 1850 yıllarına doğru da, Fransa'da Th. Deck'in gayretli çalışmaları 3onucu bu fayans örnekleri yeniden ortaya çıkarılarak, ilgi toplamaya başladı. Silisli fayansların en belirgin özellikleri, bu fayanslara parlaklık veren yüksek oranda alkalili sırlar olması, bir de, bu fayansların hamur ve sır pişirimlerinin çok düşük ısılarda yapılmış olmasıdır (950°C - 1050°C). Sır-altı boyaların canlılığı ve sırların parlaklığı alkali sırlarıyla elde edildiğinden; bu çeşit fayansların, teknik bakımdan çok silisli bir hamur bileşimine sahip olması gerekiyordu. Yüksek genleşmeye sahip sırların hamurla uyuşmasını sağlamada da, hamurun genleşmesini yükseltmek amacıyla, kireç katılıyordu. Ayrıca, çiğ ya da pişmiş hamurda temel kurucu madde olarak alınan silisin, danecikler arasındaki molekül bağlantısını sağlamada, yapay bir camsı bağlayıcıyı gerekli kıldığından, genellikle bir frit katkısı da zorunluydu. Çünkü, fayansın yapısı bakımından, hamurdaki kil miktarı ya çok azdı ya da hiç yoktu. Gerçekten de, fritli fayans tanımı, fayansın taşıdığı yapısal özellikler bakımından buradan ileri gelir. Eski çağlarda seramik sanatı ve onun yapım y'ön57 temleri gelişirken, imal edilen fayans seramikleri, en çok mimarî amaçlarla kullanılmaktaydı. Daha sonraları, fayanstan dinsel heykelcikler, vazolar, ayaklı kaseler ile daha karmaşık biçimli ve yapımı güç parçalar imal edilmeye başlandı. Bu gibi parçaların yapımında, yine kolaylıkla şekillendirilen ve daha plastik olan hamurların hazırlanmasıyla daha da bir kolaylık sağlanıyordu. Bu amaçla, silisli frit fayanslarına bağlı kalınarak, hamurlara bir miktar kil ya da kalkerli marn katılmaya başlandı. Bu gibi plastik maddeler katılması sonucu, kalıplama, işleme oldukça kolay bir hal aldığından, modern İran fayansçılığı da daha güç parçaların yapımına yönelmişti. Eski Mısır ve İran (Pers) fayansları frit ve çiğ kil bağlayıcı içeren silis fayansları grubuna girer. Munier, fayans hamurlarından yapılmış perdahlı İran çömleklerine ait şöyle bir hamur bileşimi vermektedir: Zayiat ....... Si02 .......... Fe02 .......... Al2O3 .......... Ti02 .......... CaO .......... MgO .......... Alkali ....... 2.48 85.17 1.26 1.44 7.29 0.04 2.04 Toplam 99-72 58 Heinecke ve Eisenlohr'a göre ise İsrail'deki (Jerusalem’deki) Ömer Camii karolarının hamurları üzerinde yapılan araştırmalarda, şu aşağıdaki sonuçlar elde edilmişti. Si02 ........... 86.67 Fe205+Al203 ..... 5-30 CaO ........... 3.88 MgO ........... 1.29 Alkali ........ 3.44 100.28 Salvetat ve Châtelier tarafından da, kumlu hamurlardan yapılmış, mavi sırlı dinsel Mısır heykelcikleri üzerinde çeşitli incelemeler yapılmıştır. Bu incelemelerin sonucu, hamurda yaygın halde bulunan yuvarlak kabarcıklara bakılarak, bu heykelciklerin yapay bir seramik hamurundan imal edildiğini göstermiştir. Bu hamuru örten sırların da bir kuvartz kumu ve bakır mavisi karışımı olduğu saptanmıştır: 0.67 Na20 . 4 Si02 0.33CaO Salvetat’a göre, bu sırların yüzde hesabıyla 59 ağırlık oranları şöyleydi: Zayiat .... 1.90 Si02 ...... 81.00 Fe 2°3 ..... 1.00 A1203 ..... 13.50 CaO ...... 3.00 MgO (yok) 100.40 Eski Mısır ve İran fayanslarının canlı görünümleri ve çekici parlaklıklarından etkilenen "Deck", bunların kopyalarını yapmaya çalışmıştır. Th.Deck, "Faience" adlı eserinde, şu hamur kompozisyonlarını veriyordu: Çömlek Karo Beyaz plastik kil 24 Tebeşir 24 Kalsine sileks 48 60 4 15 100 100 Frit 25 Yukarıdaki örneklerden, Deck'in, özellikle karo hamurlarında biçim bozulmalarına yol açabilecek bir hamur yapısı kurulmasından kaçındığı için tebe- 60 şir kullanmadığını, buna karşılık, silis miktarını artırdığını görüyoruz. Deck, bu hamurla 0.10 x 0.60 boyutlarında, biçim bozulmasına uğramayan, bütünüyle düz plaklar hazırlamayı başarmıştı. Kendisi bunların hamur pişirimleri üzerine herhangi bir açıklama vermemiştir ama, buradaki pişirim ısısının 1100°C derece civarında olduğu sanılmaktadır. Aynı hamurların sırlanmasında kullanılan sırların bileşimleri ise aşağıda görüldüğü gibiydi: __A __ B __C Sülyen ........... 30 30 28 Silis kumu ....... 48 50 38 Potasyum karbonat..12 12 15 Sodyum karbonat ...10 8 9 100 100 100 Deck, bu sırların stokiyometrik formüllerini şu şekilde düzenlemişti: A) 0.30-Na20 . 2.56 Sİ02 0.28 K20 0.42 PbO SK la. 61 B) 0.30 Na20 . 2.83 SiO2 0.29 K20 0.45 PbO C) 0.24 Na20 . SK la. 1.76 Si02 0.30 K20 0.46 PbO SK 08a. Camlı fayanslarda ise, Deck'in modern formüllerine uygun şişe camı kullanılmaktaydı. Hamura katılan öğütülmüş cam, yapay bir ergitici rolü oynamaktaydı. Bu gibi hamurlardan çeşitli süs eşyası ile ölüler için kaplar ve bezemeler yapılmaktaydı: SK 05a SK08a Beyaz plastik kil 40 48 Silis kumu 32 - Kalsine sileks Tebeşir - 12 -8 23 Öğütülmüş cam 20 17 100 100 Günümüzde yapılmakta olan camsı fayanslar, mimarî amaçlarla olduğu kadar, çeşitli biblolar ile artistik ve dekoratif süs eşyasının yapımında da kullanılmaktadır. 62 3.2- KİLLİ FAYANSLAR: Killi fayans hamurlarındaki temel madde olan kil oranı, silis oranına göre kesin olarak daha yüksektir, öyle ki, bazen kil, hamurdaki tek kurucu eleman olarak görülür. Ancak, kil içinde, yapı bakımından doğal halde, ya da genleşmeyi düzenleme ile özsüzleştirme sağlanması amacıyla sonradan yapılmış katkılarla bir miktar silis bulunması normaldir. Ne var ki, bu durumda hamurda görülen silisin varlığı, hamurun yapısı üzerinde etkin bir rol oynamaz. Çiğ bağlayıcı yine kilin kendisi olmakla birlikte, pişme sırasındaki bağlayıcı feldspat, pegmatit, kalker, hatta, yine kil olabilir. Bu durumda molekül bağlantısı, bu maddelerin tıpkı bir ergitici gibi etki göstermesiyle sağlanır. Killi fayans çeşitlerinde hamur pişirimi yapıldıktan sonra ortaya çıkan renk farklarından şöyle bir ayırım yapılabilir: 3.2a- Demirli hamurlardan mamul normal fayanslar 1. Silis-kil karışımı ergiyici hamurlardan yapılan fayans çeşitleri ya da cilalı çömlekler (4.Tip) Bu çeşit hamurlarda çok az miktarda kireç bulu- 63 nur. Genellikle, renkli ya da renksiz kurşunlu saydam bir sırla sırlanır. 2. Kireç-kil karışımı hamurlarla hazırlanan çeşitler ya da kalaylı fayanslar (5- Tip) Bu gibi hamurların yapılarında çok miktarda kireç içeriği bulunur. Bu hamurlardan mamul eşya ise kalay oksidiyle opaklaştırılmış bir emayla sırlanır. Bu arada, kullanımları ya da seramik tarihi içinde taşıdıkları önem nedeniyle demirli hamurlarla yapılan renkli fayans çeşitleri arasında yer alan bir takım gereklidir: Bernard özel Örneğin, Palissy'nin* mamullerin çini kaplama soba de anılmaları kaplamaları, karoları, çeşitli kullanım eşyası gibi.* 3.2b- Beyaz hamurlardan mamul ince fayanslar 1. Kalkerli fayanslar Hamurlarında, pişirim ısısında ergitici özellik gösteren, oldukça yüksek oranda CaCO-. bulunur (6.Tip). * Rönesans devrinin tanınmış çömlek ve sır ustası. Fransa Kralı II.Henri'nin karısı Catherine de Medicis'nin himayesinde fayans üzerine yaptığı araştırmalarm yanısıra, jeoloji, tabii ilimler, felsefe ve edebiyatla uğraşmış yağlıboya ve cam ressamı.T.A. 64 2. FeIdispatik ince fayans Bu grupta yalnızca feldspat ve pegmatit ile benzeri maddelerin ergitici rolü oynadıkları hamurlarla hazırlanan çeşitler görülür (7. Tip). 3- Karışık fayans Kireç ve feldspat gibi ergitici nitelikli maddeleri bir arada içeren fayans çeşididir (8.Tip). 4. Vitreus Buraya kadar sayılan fayans çeşitleri arasında sonuncu sırada bulunmakla birlikte, yarı camsı hamur dokusu ve gözenekliliğinin az oluşu nedeniyle fayans ile pekişmiş çini hamurlarından mamul eşya arasında bir geçiş sayılan hamur cinsi olup,fayans ve pekişmiş çiniyle ortak özellikler taşır (9.Tip). 65 3.3- RENKLİ FAYANS HAMURLARI Başlangıçta, genel olarak fayans hamurlarının yapılarını oluşturan iki ana maddeden söz edilmişti: Kristal silis ve killi madde. Bu maddelerin hamur içindeki ağırlıklarına ve taşıdıkları öneme göre de yine iki büyük fayans çeşidinin olduğu belirtilmişti: Silisli fayanslar - Killi fayanslar Ancak, bu iki büyük gruba giren fayans mamullerinin yanısıra; hamur içeriğinde bulunan silis ve kil oranlarına bakarak bir takım yan ve alt grupların oluştuğu da gösterilmişti. Çalışmamızın bu bölümünde, daha önce kısaca değinilen bu gruplara ait ayrıntılı bilgiyi vermeye çalışacağız. Genellikler Zaman zaman normal fayans adıyla tanımlanan bu çeşit fayanslara gerçekte "normal hamurlu fayanslar" denilmesi daha doğru olurdu. Çünkü, buradaki "normal" tanımı, mamullerin yapıları, kaliteleri ya da süslemelerindeki görünümlerle ilgili değildir. Tam tersine, bu gruba giren kalaylı fayanslar, en kaliteli ince fayanslardan, gerek nitelikleri, gerek- 66 se sanatsal değer bakımından daha aşağı olmayan kap kaçak ve süs eşyası gibi çeşitleri kapsamaktadır. Bu açıdan bir değerlendirme yapıldığında, "normal fayans" tanımı hamur yapısı, özellikle de hamura giren hammaddelerin çeşitleri bakımından uygunluk taşır. Tanımlama Demirli renkli fayans hamurlarının özelliği, hamurun bütünüyle örtücü olmasıyla belirlenir. Bu gibi hamurlar sarıdan toprak kırmızısına kadar değişen çeşitli renklerdedir. Oldukça, hatta, açıkça kaba bir hamur dokuları vardır. Kırıldıklarında donuk ve toprağımsı görünümleriyle gözenekli bir yapı özelliği gösterirler. Hamura giren hammaddeler bir dereceye kadar ergiyici niteliklere sahip olup; genellikle, demirli ve kalkerli normal killer ile silisli kumdan, daha çok da, kalkerden oluşur. Hamur yumuşak olduğundan, çelikle kolayca kazınır. Eğer porselen fırınlarında 1400 C derece civarındaki ısılarda pişirilirse hamurun eridiği görülür. Bu erime, hamurdaki alkalilerle birlikte tepkime gösteren CaO ve Fe2O3'ün varlığından ileri 67 gelen ve tam bir ergimeye kadar varan ilginç bir erime başlangıcı gösterir. Bu bakımdan hamurdaki gözeneklilik, pişirim ısısının düşük olmasıyla bağıntılıdır. Çünkü, hamurun yapısında bulunan kurucu maddeler arasında oluşması gereken karşılıklı tepkimeler henüz tamamlanmadan, feldspat ve mika, çoğu kez saf halde kalır. Kalker ise yalnızca CaO ve CO2 olarak ayrışır. Saf halde ortamda kalan CaO, daha sonra bu gruptaki fayans hamurlarının çoğunda görüldüğü gibi, asitlerle karşılaştığında, yeniden karbonatlara döner. Sınıflama Bourry tarafından hamur yapısı üzerine yapılan sınıflamada iki grup demirli fayans görülmektedir: 1. Ergiyebilir kil hamurlu cilalı çömlekler Bu tip fayans çömlek hamurları yeterli miktarda ergitici olarak Fe2O3, CaO ve MgO içerirler. Ancak, bunlardan hiçbirinin oranı ötekini aşmaz. Bu hamurlardan imal edilen mamuller, genellikle, hamur, rengini gösteren saydam bir sırla sırlanır. 2. Ergiyebilir kalker - kil hamurlu fayanslar Çok az miktarda demir oksit ile yüksek oranda kireç içerirler. Saydam sırlarla sırlandıkları gibi, 68 genellikle, hamurun rengini örtmeye yarayan opaklaştırılmış bir sır da kullanılır. Günümüzden önceki dönemlerde, bu gibi hamurlar üstünde yalnızca kalay oksidiyle opaklaştırılmış sırlar kullanıldığından, bu hamurlardan yapılan eşyanın kalaylı fayans adıyla anılması bir gelenek olmuştur. 3.3a- Ergiyebilir kil hamurlu cilalı çömlekler* Kullanım; 1- Yapılar: Cilalı tuğla ve kiremitler, kanalizasyon künkleri, kaplama karoları. 2- Ev eşyası: Soba kaplamaları, sırlı çiçek kapları, dekoratif rustik eşya. 3- Kap kaçak: Rustik kaplar, testi, küp, güveç, çömlek, tencere. Yapım: Hamur hazırlama- Soba karolarında ateşe karşı yüksek bir dayanıklılık sağlamak için, yeterli gözenekliliğin olması; büyük mimarî parçalarda pişi- *Alm. Topferware, Idenware, Hafnerware; Fr. Pottery vernisse'e; İng. Pottery, Varnished ware, common pottery. 69 rim ve kuruma koşullarına karşı parçayı taşıyan bir iskelet oluşturulması; kuruma çatlamalarına karşı dayanıklılık sağlanması amacına yönelik olarak hamurun dane iriliği fazladır. Cilalı çömlek yapımındaki hamur hazırlamada, Önce kollu araba hesabıyla ölçüm işlemi yapılır. Daha sonra karıştırma, sulandırma ve sulu karıştırmaya geçilir. Bir başka yönteme göre de, sulandırılmış karışım büyük çukurlarda kendi kendine çekmeye bırakılır. Genellikle filter-pres kullanılmaz. Şekillendirme: - Yoğurma, - Tahta ya da alçı kalıpta preslemeyle kalıp alma, - Kaba düzeltme. Süsleme: - Angob dekorları, - Sır-altı dekorları, - Sır dekorları. Sırlama: Genellikle, kurşunlu yumuşak ve basit ham sırlar kullanılır. Ender olarak fritli sır kullanımı 70 tercih edilir. Sırlama, çoğu kez tek pişirim yapılan çiğ parçalar üstünde uygulanır. Pişirimi Cilalı çömlek pişirimleri doğrudan ya da ters alevli basit çömlekçi fırınlarında yapılır. Pişirim ısısı her zaman düşük tutulur: SK 010a*dan SK 03a* ya kadar, yani 900°C derece ile 1040°C derece arasında. Çift pişirim uygulandığında, hamur ve sır pişirimi, hemen hemen aynı ısılarda yapılır. Hammadde: Renkli pişen fayans hamurlarında, hamura renk veren bir takım maddelerin bulunması, mamulün kalitesi bakımından bir engel sayılmadığından ve pişirimin alçak derecelerde yapılmasından ötürü ergime ısıları bakımından duyulan bir endişe olmadığından; kullanılan hammadde çeşitleri çok geniş bir alana yayılır. Killer; Tuğla, kiremit, kaset ve pekişmiş çini yapımında kullanılan normal killerden ve bol demirli, yüksek ergime niteliğine sahip topraklardan seçilir. . Kolaylıkla şekillendirilebilen yağlı ve plastik killer, 71 . Doğal olarak yapılarında bir miktar kil içeriği bulunan killer, . Çok iri taneli kum, pirit,* kalker, alçı taşı ve sileks gibi zararlı safsızlıkların bulunmadığı killer. Silisli maddeler; . Saf ya da saf olmayan killi ve demirli kaya kumu, • Hafifçe renkli nehir kumu. Şamot ve benzeri öğütülmüş kırıntılar: . Sırlı, sırsız pişmiş çömlek, kiremit, tuğla, kaset, refrakter tuğla kırıntıları ve şamotu. Eğer, yapısındaki kum miktarına bağlı olarak, kil doğal halde yeterince yağsız ise "saf toprak" olarak kullanılabilir. Aksi halde, içine bir miktar şamot karıştırılarak, yağsızlaştırılabilir. Dilatometrik tip; Renkli fayans hamurlarından imal edilen mamul- *Doğal maden sülfürlerinin birçoğuna, özellikle, demir sülfüre verilen ad.T.A. 72 ler, alüminli ya da kil-kuvartz karışımı çömlek türüne girer. Her iki türde de dikkat edilmesi gerekli bazı noktalar vardır: . Hamur ile sır arasındaki uyumun önemsiz olduğu hallerde, yapısında az miktarda kuvartz bulunan killer seçilir. . Hamur ile sır arasında uyum arandığı hallerde; çok kumlu killer dışında, genleşmesi düşük olan saf killerde hamur - sır uyumunu sağlama amacıyla, kuvartz kumu katılarak, genleşmenin yükseltilmesi gerekir. Porselen kasetleri ve silisli refrakter tuğla gibi, tercihan bir miktar kristobalit içeriği bulunan yüksek ısılarda pişmiş refrakter şamot katkıları da yapıldığı halde; yine de, yüksek oranda bir kum katkısına ihtiyaç vardır. Çeşitli faktörlerin etkisi: • Silisin rolü Isısal genleşme bakımından silisin oynadığı rol önde gelir. Silis, ısısal şok gibi anî ısı değişimlerine karşı hamura bir hassaslık verir. Elemanların kristal yapıları arasında yapışma ye- 73 teneğini ve tınlamayı (sonorité'yi)* azaltır . Bu bakımdan demirli kumlar saf silis kumlarına tercih edilir. Çünkü, bunlar hamurun elemanları arasında kuvvetli bir bağlayıcı rolü oynarlar. • Alkalilerin rolü Alkalilerin, özellikle ayrı bir katkı olarak, hamura konulması düşünülmez. Çünkü, oynadıkları rol pek önemsizdir. Yalnızca, hamurun sertliğini artırmaya yararlar. • Isının rolü Bu çeşit hamur pişirimlerinin yapıldığı en düşük ısıdan (SK OlOa) en yüksek ısıya kadar (SK03a) genleşme pek az farklılık gösterdiğinden, hamur uygun bir genleşme aralığı (palier) gösterir. Ergiticilerin etkisi, ancak SK 03a'nın ötesindeki ısılarda görüldüğünden, bu etki genleşmenin azalması şeklinde ortaya çıkar. Bu nedenle, bu gibi hamurlar normal ısıların üstündeki ısı derecelerinde pişirilmemelidir. Sır-hamur arasındaki uyuşmanın sağlanmasında gerekli olan ara tabakanın oluşumunu kolaylaştırma amacıyla, tek pişirim yapılması daha uygun olur. * "Karton tınlamalı" mamullerde olduğu gibi. 74 Formül ve bileşim tipleri: Renkli fayans hamurlarının hazırlanışında çok çeşitli hammaddeler kullanıldığından ve bunların safsizlik oranları sürekli olarak değiştiğinden; stokiyometrik,* rasyonel,* ya da "ağırlık olarak yüzde oranı*" formüllerinin kesin olarak saptanması olanaksızdır. Yalnızca bir hamur bileşimi gösterilmek gerekirse, şu oranlar saptanabilir: 60 - 90 Kil 40 - 10 Kuvartz kumu ya da şamot Cilalı çömleklere özgü hatalar: Hamur hazırlama ve imalâtın çeşitli evrelerine bağlı şu bir takım hataların görülmesi olasıdır: 1) Hamurun lekelenmesi; hammaddenin yeterince karıştırılmamış olmasından ya da kötü karışım koşullarından ileri gelir. Eğer birbirinden değişik killer bir arada kullanıl- *Stochiométrique: Teorik (kimyasal) formül. *Bileşimdeki hammaddelerin minerolojik oranları. *Centecimale formül: Ağırlık olarak yüzde oranı formülü.T.A. 75 mışsa çoğu kez damarlı ve mermerimsi bir görünüm ortaya çıkar. 2) Hamurda kristal tuz depolanmalarının bulunması ile killerin ve hamur hazırlamada kullanılan suların bileşimlerindeki çözünür tuzlardan ileri gelir; örneğin, CaSO4, FeSO4 gibi Bu durumda, hamura %0.5 - 6 oranları arasında bir BaCO3 katkısı yapılırsa, tuzlanma giderilebilir. Kristal tuz depoları daha çok tuğla ve kiremit gibi mamullerde görülür. Çiçeksinme şeklinde kendini gösterir. 3) Odun fırınlarında yapılan hamur pişirimleri sırasında dumanlanmadan ötürü, parçaların yüzeylerinde bir takım gri renkli, bazen de siyah lekelenmeler oluşur. 4) Demir köpüğü lekeleri* hamurun yapısında bulunan piritin (FeS2) yeterince öğütülmemiş olmasından ileri gelir. Pişirim evresindeki gazlaşmada kükürtün gaz halinde ayrışmasıyla, geriye kalan demir, hamur *Scorification: Bir maddenin içinde bulunan yabancı maddelerin, maden köpüğü haline gelmesi.T.A. 76 yüzeyinde küçük siyah noktacıklar halinde çukurlar bırakarak erir. 5) Kireç taneleri; killerin bir bölümü, düzensiz olarak yayılmış taneli ya da topak halinde sert kalker içerir. Eğer hamur hazırlama sırasında bu gibi bir kalker dağılımı giderilmemişse; bu tanecikler hamur pişiriminden sonra da varlıklarını korurlar. Zamanla nem yüzünden bir hacım büyümesine uğradıklarından, parçalarda atma ve kopmalara yol açarlar. 3.3b- Kalaylı fayanslar* ve ergiyebilir kil - kalker hamuru Kullanım; 1- Yapılar, cilalı çömleklerin kullanım alanlarında yer alırlar. Ancak, eski dönemlerde çok kullanılan kalaylı kaplama karoları günümüzde terkedilmiştir. 2- Ev eşyası, günümüzde, artık yalnızca deko- *Alm. Schmelzware, Majolika ware, Fr. Faince Stannifére. İng. Pottery. 77 ratif süs eşyasının yapımında kullanılmaktadır. 3- Kap-kacak, yine eski dönemlerdeki sofra takımlarının yapımında çok kullanılan kalaylı fayanslar, bir zamanların tek yapım malzemesiydi. Günümüzde, bir takım rustik eşya yapımının dışında, hemen hemen terkedilmiştir. Yapım; Hamur hazırlama, kalaylı fayans hamurları, cilalı çömlek hamurlarından daha özenli bir hazırlamayı gereksindirir. Hazırlamada genellikle nemli yöntem kullanılır. Sulandırma, karıştırma ve süzme işlemlerinden sonra çukurlarda depolanarak sertleşmeye bırakılır. Bu iş için filter-pres denilen hamuru kıvamlaştırıcı aygıtlar da kullanılır. Ancak bu çeşit hamurlarda yüksek oranda kil içeriği bulunduğundan, filter-presten geçirme biraz güçtür. İşlemin kolaylaştırılması bakımından hamurun özsüzleştirilmesi yoluna gidilir. Şekillendirme; İnce fayans hamurlarının şekillendirilmesinde kullanılan yöntemlerin tümünden yararlanılmakla birlikte, genellikle döküm yapılması tercih edilir. 78 Yalnız, parçalarda çıkıntılı sivriliklerin bulunmaması ve yüzeylerin cilalanmaması daha uygundur. Çünkü, sırlamada kullanılan emay çoğu kez son derece akışkansız olduğundan, eğer yüzey çok kaygansa, sır tabakasının hamura yapışmasında bir takım güçlüklerle karşılaşılır. Süsleme: Çoğunlukla çiğ sır üstünde uygulanan ve emayla aynı zamanda pişen yüksek pişirim dekorları yapılır. Camsı boyaların kullanılmasıyla, sır-üstü alçak pişirim dekorları da uygulanır. Saydam sırlar kullanıldığında ise, sır-altı dekorlarının yapılması uygundur. Sırlama: Cilalı çömleklerde uygulanan sır çeşitleri alınarak opaklaştırılır. Eskiden, sırın opaklaştırılmasında SnO2 kullanıldığından, bu gibi sırlarla sırlanmış mamullerin de kalaylı fayans adıyla anılması gelenekselleşmiştir. Pişirim: Kalaylı fayansların hamur ve sır pişirimleri, yine cilalı çömleklerde olduğu gibi, SK 010a ile SK 03a arasındaki ısı derecelerinde yapılır. 79 Hammadde: Kalaylı fayans hamurlarının kimyasal yapıları cilalı çömlek hamurlarına benzer. Yalnız, bunlarda çok miktarda CaO ile MgO bulunmaz. Ancak, hamurun kimyasal içeriği bakımından, fazladan bir takım maddelerin bulunduklarını görmekteyiz. Şöyle ki: Marn; Çok değişik oranlarda bulunan; asitlerle birlikte kalsiyum karbonat, killi maddeler ve kum ile kaynama yapan doğal bir kil-kalker karışımıdır. Kalker; Kuru kireç, ya da ince öğütülmüş kireç taşı halinde bulunur. Hamurun renkliliği önemsiz olduğundan, kalkerin (CaCO3) saf halde bulunmaması önemli değildir. Magnezyum karbonat; Özellikle, magnezyumlu fayanslarda olduğu gibi, en güzel örneklerini İtalyan fayansları arasında görmekteyiz. Fransa'da ise magnezit yerine magnezyum silikat alınmaktadır. Dolomit; Bir kireç ve magnezyum karışımı (MgCO3.CaCO3) 80 olarak bulunur. Dilatometrik tip: Bir kuvartz-kalker tipi, yani silis ve kireç beraberliğinde, yüksek genleşmeli hamur çeşitleri arasına girer. Bu gibi mamullerde her zaman için sır-hamur uyumu arandığından, hamurda çok miktarda kireç bulunması zorunludur. Bu bakımdan, eski dönemlerde yapılmış olan kalaylı fayansların tümünde yüksek oranda kalker olduğu saptanmıştır. Çeşitli faktörlerin etkisi: • Silisin rolü: Genleşmeyi artırır. Kristal yapısındaki yapışma yeteneğini, sertliği ve tınlamayı azalttığı gibi; yüksek oranlarda bulunduğunda ısısal şoklara karşı direnci de azaltır. Hamurda bol miktarda kireç bulunduğunda, silis içeriği, pişme sırasında oluşan kılcal çatlamalar yüzünden 573°C*de birdenbire görülen genleşme dolayısı ile kırılganlığa yol açar.* .Alkalilerin rolü: Eğer, pişirim ısısı yeterince yüksek ise, alkaliler, kilin içinde bulunan mika ve feldspat içe- *Kuvartz değişimi.T.A. 81 riğine bağlı olarak bir ergitici rolü oynarlar. Ancak, bu gibi mamullerin yapımında ısının fazla yükseltilmesi enderdir. • Kirecin rolü: Kireç, kendi genleşmesi bakımından bir yanda, mekanik ve katkın bir tarzda hareket ederken; öte yanda, silisin genleşmesini iteler. Yapısında az miktarda silis içeriği bulunan ve camsılaşan killer üzerinde zayıf, buna karşılık, kumlu killer üstünde güçlü bir etki gösterir. Kirecin hamurda bulunan öteki maddelerle yaptığı bileşiklere bakılırsa; bir yanda, pişme sırasında, 450°C - 600°C derecelere doğru, kaolinit çözülürken; öte yanda, ısının 700°C dereceye varmasıyla birlikte kalsiyum karbonat ayrışmaya başlar. Bu ayrışma giderek hızlanır ve hemen hemen 900°C derecede tamamlanır. Silis, bir asit olarak, çözülmeyi kolaylaştırır ve çözülmüş çeşitli maddeler ayrı ayrı bir tepkimeye girerken, silikat, alümino-silikat ve kireç bileşikleri oluşur. 900 C dereceye kadar oluşan bileşikler, kalsiyum orto-silikat (CaO.SiO2) olsun, kalsiyum silikoalüminat (SiO2.Al2O3.2CaO) olsun, kireçten yana zengin ve genleşmeleri yüksek (78.10 ) bileşiktirler. 82 1000°C derecenin üstündeki ısılarda kirecin çözülme eğilimi zayıflar ve anortit hakimiyeti başlar (2CaO.Al2O3.Si02). x ışınlarıyla incelenen anortitin genleşme katsayısının çok düşük olması ( 52.10”7 ) aşırı bir pişirimin de, bu gibi fayans çeşitlerinde kılcal çatlamalara yol açacağını kanıtlar. . Magnezinin rolü; Magnezi, hamurda bulunan kirecin rolüne benzer bir rol oynar. Yalnız genleşme üzerindeki etkisi, kirecin gösterdiği etkiye göre daha azdır. . Demir oksidin etkisi; Demir oksit, hamur-sır uyumunun sağlanmasında etkin bir maddedir. Silis, magnezi ve kireçten daha az kullanılır. Aksi halde, hamurdaki demir içeriği fazla miktarda artırılmış olur. . Isının rolü: Biraz kalker ile çok miktarda silis içeriği bulunan killerde pişirim ısısının artırılması, aşırı olmasa da, genleşmeyi biraz artırır. Özet olarak, bu gibi hamurların, belirli bir ısı derecesini geçmemesi şartıyla, oldukça memnunluk verici pişirim aralıkları olduğu söylenebilir. 83 Çeşitli hamur tipleri; a) Dorfner'e göre, kalaylı fayans hamurlarının stokiyometrik formülü: 0.05-0.10 K2O-Na20 . 0.5-20 A12O3 . 2.5-6.0 Sİ02 0.950.90 CaO-MgO b) Eski kalaylı fayansların ağırlık olarak yüz de oranı formüllerinin analiz örnekleri: Si02 Fe20 Al203 CaO MgO C02 ve ___ _____ _________________ diğerleri Luca Delia Robia 46.95 3.70 15.50 22.40 0.17 1.17 8.58 Mayolika 48.00 3.75 17.50 20.12 9-46 İspanya 46.04 3.04 18.45 17.64 0.87 13.96 Delft 40.07 2.82 16.19 18.01 0.82 13.09 Eski İran 48.54 3.14 12.05 19-25 O.30 10.72 Eski ve modern fayansların hamur yapıları karşılaştırıldığında, elemanların şu oranlarda birleştikleri görülmektedir: 84 Eski Modern Si02 48-68 48-55 Fe203 2–4 25-35 A1203 12-22 15-20 15-20 CaO.MgO 8-23 13-22 10-15 Alkali 1.5-4 58-69 1-3 - - c) Rasyonel bileşim: SK 010a (900°C) Kaolinit 33-33 Si02 60.30 Kuvartz 33.33 A1 2O3 CaCO, 33.33 50 CaO 23.20 100.00 özel hatalar: . Lekeler ve damarlar, . Demir köpüğü lekeleri, . Kireç tanecikleri, . Biçim bozulmaları, çarpılma, hamurda kaynama (Pişme ısısının düşürülmesiyle önlenebilir), . Fazla miktarda kuvartz silisinden ileri 85 gelen kırılma, pişme çatlaması (Silis miktarının azaltılıp, kireç miktarının artırılması ya da öğütülmüş deniz çakılı kullanılmasıyla giderilir). Hamurda, çözünür tuzların ya da limonitin bulunması ve özsüzleştirici olarak katılan aynı hamurdan elde edilmiş şamotun kullanılmasıyla döküme elverişli olmama. (Reaktif madde olarak Na2CO3 kullanılması tavsiye edilir. Bu amaçla, alkali kullanılması da elverişlidir). 3.4- BEYAZ PİŞEN İNCE FAYANS HAMURLARI İnce fayanslar, kendilerine özgü bir takım özellikler taşırlar. Örneğin: * Beyaz pişen hamurlarda, saydam sır altında, porselene yaklaşan hoş bir renk. . Sıkı ve ince hamur dokusunun parçalara verdiği düz ve pürüzsüz görünüm. . Porselene benzemeyen, ama açık bir şekilde normal çömleklerden daha ince bir tınlama. . Çalışma ve istifleme sırasındaki çarpma ve darbelere karşı dayanıklılık. . Sırın parlaklık ve sağlamlığının mamule 86 verdiği düzlük, parlaklık, eskime ve çizilmelere karşı dayanıklılık. İnce fayanslar, teknik niteliklerinin yanısıra kullanımları bakımından da bir takım kalitelere sahiptirler. Çeşitli sağlık gereçleri, kullanım eşyası, kap kaçak ya da dekoratif eşya olsun, aranılan pratik kaliteleri şu şekilde sıralayabiliriz: a) Hoş bir görünüm; renkli, canlı ve parlak olma. b) Büyük miktarlarda toplu-üretime yatkınlık. Fayans eşyaya bu nitelikleri kazandırabilmek için, aşağıdaki koşullara uymak gerekir: - Beyazlık sağlama amacıyla, tam olarak beyaz pişen hammaddeler kullanılmalı. - Sert, sıkı dokulu ve tınlamalı olması için bir miktar ergitici içermeli. Ancak, bu arada hamurun gözenekliliği de korunmalı. Çünkü, kolaylıkla sırlama koşullarına uygunluk bakımından, hamurda gözeneklilik gereklidir. Bu amaçla, hamurdaki ergitici içeriği dikkatle saptanmalı ve belirli sınırları aşmamalıdır. Aksi halde, ergitici oranının 87 aşırı derecede yükseltilmesi, camlaşmayı artıracağından, parçalarda çarpılmalar görülür. - İnce taneli hamur dokusu sağlama için, hamur yeterince öğütülmüş olmalı. - Büyük miktarlarda yapılan imalâtlarda ekonomi sağlanması için, hamurun plastikliği fazla olmalı; sert ve süratli yöntemlerle yapılan şekillendirme tarzlarının yol açacağı baskı farklılıklarından ileri gelecek biçim bozulmalarından fazla etkilenmemeli; kolaylıkla çalışılabilme bakımından, çiğ haldeyken sağlam olmalı; kuruma çatlamaları ve ön ısıtmalara dayanıklı olup, toplu küçülme, % 7-8 oranları arasında kalmalı. Hammadde: İnce fayansların tümünde, hamura girmesi zorunlu bir takım ortak hammaddeler kabul edilmiştir. Örneğin: Plastik maddeler: Kaolin- Hamura beyazlık veren hammaddelerin en iyisidir. özellikle beyaz pişen fayans hamurlarına katılması zorunludur. 88 Genel olarak plastikliği az olduğundan, hamurun işlenmesini biraz güçleştirir. Bir kısım kaolinlerin plastikligi daha azdır. Bunların fiyatları da daha pahalı olduğundan, porselencilikte tercih edilir. Ancak, kaolinin kuru dayanıklılığı az olduğundan, yapışmayı azaltır, kurumayı güçleştirir. Kil- Plastik maddeler arasında en elverişli olanıdır. Özlü hamurların hazırlanmalarına yarar. Hamura çok miktarda Özsüzleştirici madde katılmasına engel olmaz. Kuru haldeki çiğ hamurlara dayanıklılık verdiğinden, sert hareketlerle kırılmalara yatkınlığı önler. Sıkı ve sert bir hamur dokusu oluşturacak şekilde pişer. Özellikle "Ball kili" (Ball Clay) gibi, içinde çok miktarda ergitici içeriği bulunan hamurların bir bölümü, mamule sertlik vermeleri bakımından tercih edilirler. Ama, ne yazık ki, genellikle killer, yapılarında bulunan TiO2ve –Fe2O3 gibi çeşitli safsızlıklar yüzünden, pişirildiklerinde 89 sarımtırak bir renk verirler. Bu husus, beyaz renkte pişmesi istenilen hamurları hazırlamada önemli bir sakınca kabul edildiğinden, hamurdaki kaolin miktarının artırılarak, kilin azaltılması yoluna gidilir. Kil, brüt bir madde olduğundan, herhangi bir hazırlama işlemine tabi tutulmaksızın, doğadan geldiği gibi kullanılır. Ama çoğunlukla, kil yatakları düzensiz olduğundan, yapılarında önceden varsayılmayan bir takım değişimlere uğrarlar. Bu nedenle, genellikle, değişik kil yataklarından gelen iki, üç, hatta dört ayrı kilin birbiriyle karıştırılarak kullanılması tercih edilir. İnert özsüzleştiriciler:* Kurumayı düzenleme, toplu küçülmeyi azaltma, yapım ya da pişme evrelerindeki çatlamaları önleme amacıyla hamurlara katılır, inert özsüzleştirici olarak, genellikle %3-5 oranları arasında, ba- *İnerte; Tembel; hiçbir tepkimeye girmeyen ya da zorla sokulan.T.A. 90 Bir fayans hamuru hiçbir zaman tam olarak belirli bir yapı özelliği göstermez. Hamurun kurucu elemanları arasındaki kuvartz gibilerin bir bölümü değişmeden kalır. Kristobalit ve tridimit gibi bir takım maddeler ise, bazı değişimlere uğrarlar, öteki maddeler, kendilerine en yakın bulunan çevre danecikleriyle tepkimeye girerek bir camlaşma meydana getirirken erirler. Kaolinit gibi bir bölümü ise, ya öteki maddelerle tepkimeye girer, ya da kendi içinde bir değişime uğrar. Buna göre, hamur, camsı bir ortamda hemen hemen tümüyle birbirine bağlanmış, kristalleşmiş, refrakter daneciklerden oluşan, "benzeşmez bir katışmaç", bir küme niteliği gösterir. a) Kalker Fayanslar Pişirim; -Hamur pişirimi SK 07a - SK 3a (960°C - 1140°C) ortalama 1050°C -Sır pişirimi SK 010a - SK 05a (900°C - 1000°C) İnce fayans çeşitleri arasında en düşük ısılarda pişirilenler kalker fayanslarıdır. Bu bakımdan, normal fayans çömlekler ile feldspatik ince fayanslar arasında bir geçiş olarak kabul edilirler. 93 Nitelikleri: Doğadan gelen killerin yapılarında yeterince alkali bulunmadığından, CaO ve MgO katkısıyla, hamurlara sertlik ve sağlamlık verilir. Silikatlaşmada kritik bir nokta olan ısıyı (silikatlaşma ısısını) geçmeden, CaO oranı yükseldikçe, hamurun pişme ısısının düşürülmesi gerekir. Hamur yapısı: Berdel'e göre, kalker fayansların hamur tipi: Kaolinit ....... % 40 - 55 Kuvartz ........ % 40 - 35 Tebeşir ....... % 20 - 10 Burada, kuvartz ile tebeşir, birbirinin bütünleyicisi olduklarından, silis miktarı artırıldıkça, kireç miktarı azaltılmalıdır. Magnezyumlu İtalyan fayanslarında olduğu gibi, tebeşirin tümü ya da bir bölümü, dolomit (MgCO3 . CaCO3) ve manyezitle (MgCO3) yer değiştirebilir. Kurucu maddeler: . Kaolin ve killerden sağlanan kaolinit . Deniz çakılı ya da silisli kum halinde giren kum. Tebeşir, mermer, saf kalker, magnezit 94 ya da dolomitten sağlanan kireç ve magnezyum Çeşitli kalker fayans hamurlarından örnekler: Aşağıda, SK 07a - SK 02a (960°C - 1060°C) arasında pişirilen hamurların hammadde oranları görülmektedir: a b c ........ 21 15 30 Kaolin ........... 15 10 22 Kuvartz ............................. 40 45 34 Tebeşir ............................ 20 - 14 Marn ................................. - 25 Hamur şamotu .................... 4 Yağlı kil 5 SK 02a - SK 3a (1060°C - 1140°C) arasında pişen hamurların kimyasal analizi (oksit yüzdesi olarak): a b c 68.40 71.90 Si02 ................... 61.35 A1203 ................ 30.63 Fe20, .............. - 0.55 0.54 Ti02 ............... - 0.75 0.40 CaO ................. 5.09 MgO .................. 1.69 98.76 23.20 21.90 5-50 0.18 98.58 3-60 0.10 98.44 95 ve Fransa'da az miktarda yapılmakla birlikte, Almanya ve Çekoslavakya'da oldukça geliştirilmiş olan kalker fayans imâli, hafif olması bakımından, özellikle bir ihraç malı olarak tercih edilmektedir. Bu çeşit fayansların üstünde kullanılan sırlar, parlak olduğu gibi, pişirim ısısının düşük olması nedeniyle de, elde edilen renk paleti canlı ve renkler göz alıcıdır. Bu gibi canlı renklerle, parlak renkli, canlı süslemelerin uygulanmaları kolaylaşır. Pipo Toprağı Kalker fayanslar arasında özel bir çeşit olan "pipo toprağı", ince fayans hamurlarının en ilkel ve en eski olanıdır. Yapımına, 1750 yıllarında, Fransa’da, "Lorraine Toprağı" adı altında başlanmış; pipo toprağı adını ise toprak pipo hamurlarıyla benzerlik göstermesi dolayısıyla almıştır. Hamur yapıları oldukça değişik pipo toprağının temel maddeleri beyaz pişen killer ile bazen tebeşir, bazen feldspat, bazen de alkali friti gibi maddeler katılmış kuvartz ya da sileksten oluşur. 97 (A)1* (B)2* 40 85.4 Kalsine sileks 40 13-- Örneğin; Beyaz kil Tebeşir 20 1.6 100 100.- Kimyasal bileşimlerde, elemanların ağırlık olarak yüzde oranı Salvetat'a göre Lunéville Pipo Toprağı: Si02 .................................. 67.39 Fe2O3 .............. 2.01 Al20 + Ti02 16.00 CaO ........ 13.16 MgO ........ 1.02 Alkali ..... eser 99.58 Brogniart'a göre Vallender kilinden Pipo Toprağı: SiO2 ...... 66.5 Fe2O3 -------------- 1.1 Al203 + Ti02 24.1 CaO ....... 0.6 MgO ........ 1.6 Alkali .... eser Zayiat ..... 6.7 100.6 1*Vogt'a göre. 2*Brongniart ve Luynes'e göre. 98 "Pipo Toprağı"nın hamur pişirimi oldukça düşük ısılıdır (980°C). Sır pişirimleri de hemen hemen aynı sıcaklıklarda yapılır. Sileks Hamuru (Cailloutage)* Genel anlamda kil ile sileks ya da öğütülmüş kuvartzdan oluşan bir çeşit fayans hamurlarına verilen ad olmakla birlikte; tarihsel bakımdan Pipo Toprağı'ndan sonra gelen ve kalaylı fayans ile feldspatik ince fayans arasında bir geçiş halkası olarak kabul edilen çeşitlerin sonuncusudur. İlk olarak 1759 yılında, Staffordshire'da (İngiltere) J.Wedgwood tarafından yapılmış, beyaz renkte pişen killer ile sileks karışımından oluşan hafif krem renkli bir fayans çömlek cinsidir.* Atlantik Ötesi ülkeler tarafından ithal edilen bu fayanslar Avrupa'da "cailloutage" ya da "sileks * Avrupa ülkelerinde "Cailloutage" adıyla imal edilen İngiliz tarzı ince fayans çeşidi, deniz çakılı gibi sert olduğundan bu adla tanınmıştır. * Queen*s ware": İlk kez, kraliyet sarayında kullanılmak üzere yapıldıklarından, daha sonraları aynı çeşit mamullere verilen genel bir ad olduğu sanılmaktadır. T.A. 99 hamuru" adını almıştır. Daha eski dönemlerde (1530 yıllarında) "II.Henri Fayansı" adı altında yapılmış olmakla birlikte, reçeteleri çok kısa sürede kaybolarak, yapımı terkedilmişti. Nitelikleri: "Sileks hamuru", yalnızca beyaz renkte pişen hamurlar ile bunlara özsüzleştirici olarak katılan sileks karışımından oluşmaktaydı. Ergitici olarak da, yine yalnızca hamurdan gelen alkaliler ile toprak alkalileri görülmekteydi. Bu bakımdan, "cailloutage" bir çeşit Ball Clay olarak kabul edildiğinden, bunların 1200°C - 1250°C dereceleri arasında pişirilmiş oldukları düşünülmektedir. Brongniar’a göre sileks hamurlarından örnekler: A B _ C Plastik Montereau kili 87 Dreux kili - 87 - İngiltere kili - - 83 Montereau ve taşra kili - Öğütülmüş kalsine sileks 13 13 17 Tebeşir - - 100 - 100 100 100 Salvetat'a göre ingiliz hamurları: Plastik İngiliz kili 80 - 65 Öğütülmüş sileks 20 - 35 oranları arasındadır. Yine Salvetat'a göre (1759), krem renkli Wedgwood fayanslarının kimyasal analizleri şöyledir: Si0 . 76.10 Biçimlendirilmiş: Desen:Yok (Beyaz), Konum: Yatay: 7,26 cm, Bağıntı: Sayfa, Dikey: 0,98 cm, Bağıntı: Paragraf Fe 2 Fe 2°3A1 2O3 Al 2O3.. 20.45 1.00 CaO 2°3 MgO .. 0.75 Biçimlendirilmiş: Desen:Yok (Beyaz), Konum: Yatay: 7,26 cm, Bağıntı: Sayfa, Dikey: 0,98 cm, Bağıntı: Paragraf Alkali Biçimlendirilmiş: Yazı tipi: 13 nk, Daraltma ölçütü 1,05 nk 0.14 Biçimlendirilmiş: Girinti: Önce: 7,84 cm, İlk satır: 0 cm, Desen:Yok (Beyaz) 1.60 Biçimlendirilmiş: Ortadan, Desen:Yok (Beyaz) 100.04 Biçimlendirilmiş: Yazı tipi: 13 nk, Daraltma ölçütü 0,65 nk Biçimlendirilmiş: Girinti: Önce: 0 cm, Desen:Yok (Beyaz) b) Feldspatik İnce Fayanslar Pişirim: -Hamur pişirimi, SK 3a - SK 10 (1140°C - 1300°C). Feldspatik ince fayansların hamur pişirimleri yukarıda işaret edilen ısı dereceleri arasında belirlenmekle birlikte, pratik uygulamada, SK 7 (1230°C) geçerliktedir. 101 -Sır pişirimi, SK 05a - SK 3a (1000°C - 1140°C) arasında yapılır. Ancak, genel sır pişirimlerinde ortalama SK O1aOla- (1080°C) olarak kabul edilir. Fayans hamurlarından mamul sağlık gereçleri kullanım koşullarına uygunluk bakımından sağlam, gözenekliliği az, özellikle de çizilmelere dayanıklı, sert sırların kullanılmasını gereksindirdiğinden, yüksek ısılarda pişirilirler. Bu gibi mamullerin hamur pişirimlerinde genellikle, SK 8 - SK 10 (1250°C 1300°C), sır pişirimlerinde ise, SK 3a- - SK 5a (1140°C - 1180°C) dereceleri tercih edilir. Ancak, pişirim ısısı yükseltildikçe, sır-altı boyaların kullanımı da güçleşir, renk çeşidi ve renklerin parlaklıkları azalır. Bu bakımdan, daha düşük ısılarda pişirilen İngiliz fayanslarında renkler, Fransız fayanslarına göre daha parlaktır. Nitelikler: Feldspatik ince fayansların, kalker fayanslara göre sağlamlıkları daha fazladır. Bu sağlamlık yalnızca feldspat, ston ya da pegmatitten gelen alkalilerle elde edilir. Analizlerden anlaşıldığına göre, kireç ve magnezit, safsızlik halinde, killerden gelir. Yeterli değilse, bu az miktarda katkılarla 102 sağlanır. Feldspatik ince fayansların gözeneklilikleri, kalker fayanslarınkinden açık seçik bir şekilde çok daha azdır. Hamurdaki alkali oranı yükseldikçe hamurun pişme ısısı da arttığından gözeneklilik azalır. Hamur - sır uyumunda rol oynayan bir takım faktörlerin genleşmeyi etkiledikleri görülür. Örneğin: - Hamurdaki silis oranının artırılması. - Bir miktar kaolinin, silis oranı daha yüksek killerle yer değiştirmesi. - Silisin daha ince öğütülmesi. - Hamur pişiriminin daha yüksek ısıda yapılması, -Hamur pişiriminde, sonuncu evrenin uzatılması gibi. Feldispatik ince fayansların hamurları yeterince sert olduğundan, çelikle çizilmeleri güçtür. Yapı bakımından katıdırlar. Çoğu kez kolaylıkla kırılırlar. Fayans mamullerinin belirli bir yapıları bulun- 103 mayıp, katışık bir küme niteliği gösterdiklerinden; hamurun yapısı ile pişirim ısısındaki farklılıklara göre, mamulün nitelikleri de bir takım ayrıcalıklar gösterir. Berdel'e göre değişik hamur örnekleri: Kaolinit 40 - 55 Kuvartz 55 - 42 Feldispat 5 - 3 Genellikle, yukarıda görülen oranlardaki hamurlar kullanılmakla birlikte; feldispatik fayansların bir bölümündeki kurucu elemanların daha geniş oranlarda yer aldıkları görülmektedir: Kaolinit 40 - 70 Kuvartz - 58 30 Feldispat 3 - 14 Kurucu elemanlar olarak hamura katılan maddeler arasında bir ya da birden fazla kaolin çeşidi bulunur. Killer de en az iki, üç ayrı cinsten seçilir. Gerekli düzeltmelerin sağlanması için, yağlı ve yağsız olanların karıştırılarak kullanılmasında yarar vardır. Hamurdaki silis gereksiniminin karşılanması için pişmiş çakıl ile silis kumu alınabilir. Alkali- 104 ler ise pegmatit, ston, feldspat ya da kumdan sağlanır. Hamur örnekleri: Kaliteli hammadde yataklarına sahip olması ve bol miktarda fırın yakıtı bulunması nedeniyle, İngiltere, feldispatik fayansların beşiği olmuştur. Bunun sonucu, feldispatik fayans mamullerinin en başarılı Örneklerini İngiltere'de görmekteyiz. İngiliz feldispatik fayanslarından örneklere geçmeden önce, Seger'e göre, Eski Avrupa Feldispatik fayanslarının bir bölümündeki hamur yapılarına bakmakta yarar vardır.*. Fransız Belçika SiO2 ..................... 61.71 67.00 A1203 ................... 26.69 29.25 Fe2O3Fe20_ ......... 1.14 0.66 CaO ....................... - 0.70 MgO ........................ 0.06 0.27 K20 ....................... 1.30 1.43 Na20 ..................... - 0.72 co2 ..................... Su ve organik madde ................ 9*24 ______ 100.14 100.03 Segers'Segers, Gesammelte Schriften, s. 440. 105 Yukarıda verilen iki hamur bileşiminin rasyonel analizi şu şekildedir: Fransız Belçika Killi madde 67.»73 68.79 Kuvartz 24.63 27.-38 7.64 3.-83 Feldispat 100.- 100.- Eski İngiliz Feldispatik Fayanslarının hamurlarına gelince, Lamberts’e göre (1865) aşağıdaki oranlarla karşılaşmaktayız: Normal İnce fayans Granit ya da yarı porselen Plastik kil 28.8 30 25 22 10 Kaolin 22.9 30 30 26 40 Pegmatit 15.3 15 20 15.9 22 Sileks 33-- 25 25 33.1 28 100.- 100.-100.- 100.- 100.- olarak verilen stokiyometrik oranları şöyle sapta1 Tenax ise, aynı tip fayans bileşimleriyle ilgili olarak verilen stokiyometrik oranları şöyle saptamıştır.*ak > mıştır: 1 *B.P. Tenax (1879), Die Steingut und Porzellan Fabrikation, s. 44. 106 Mavi Ball Clay A 43 31 C 24 D 21 E 18 China Clay 24 36 27 28 43 Sileks 23 21 36 38 24 Ston 10 12 13 131 15 3' B 100 100 100 100 100 Aynı hamurların rasyonel bileşimleri ise şöyledir: A B C D E Kaolinit 61.92 63.84 49-71 48.14 60.47 Kuvartz 29-30 Feldispat 8.78 100.- 27.54 42.15 8.62 28.14 100.- 100.- 44.00 7.80 30.87 8.66 100.- 100.- Bu çeşit fayansların sertliğini ve sağlamlığını artırmada en iyi yol, kaolin ile ston oranlarının %İo 20'ye kadar yükseltilmesidir. Binns'e göre düzenlenmiş çağdaş İngiliz ince fayanslarının hamur bileşimleri üzerinde farklı formüller görülmektedir:*: Biçimlendirilmiş: Girinti: Önce: 1,27 cm, Desen:Yok (Beyaz) *Binns (1922), The manuel of patrical potting, s. 32. London, 1922. 107 A C B Ball Clay 51-75 40.73 25-44 China Clay 25-83 18.67 17-15 Flint (sileks) 28.98 25-82 12-22 Ston 13-45 14.78 45-18 100.- 100.- 100.- A'da verilen yüzde oranları, normal fayansların ve resim fayanslarının hamur bileşimlerindeki maddeleri, B'de verilen yüzde oranları, fildişi renkli, az miktarda kaolin ya da daha çok, sarı renkli pişmiş kil ile normal oranlarda ston ve flint içeren İngiliz fayanslarını, C'de verilen yüzde oranları da, camlaşmış, sert ve dayanıklı fayanstan çok, pekişmiş çiniye benzeyen vitreus mamullerini içermektedir. Modern feldispatik ince fayans hamurlarından örnekleme : Seger ____ Modern Si02 ... 67.00 - 73-00 69-20 - 75-10 A120, ... 23-27 - 29-40 21-20 - 27.80 CaO + MgO 0.23 - 0.97 0-30 - 1.72 Alkali 1.43 - 2.34 1-35 - 2-55 108 Yukarıdaki hamurların rasyonel analizlerine baktığımızda şu oranları görmekteyiz: Seger Modern Kaolinit 53.61 - 68.79 46.90 - 56.30 Kuvartz 24.63 - 36.66 30.44 - 41.40 Feldispat 7.64 - 11.08 11.70 - 13.63 Eldeki analizlerden alınan sonuçlar üzerinde bir değerlendirme yapıldığında; feldispatik ince fayansların hamurlarındaki silis miktarı arttıkça daha açık bir gelişme görülmektedir. Başka bir deyişle; daha feldispatik olan hamurlar daha sağlam mamullerin elde edilmesini sağlamaktadır. Buna göre, hamurdaki uç sınırlar aşağıdaki oranlar arasında bir değişim göstermektedir: Kaolinit %$> 47 - 69 SiO2 %Si02 67 - 75 Kuvartz %1» 25 - 44 Al2O3 %AlgO 20 - 30 Feldispat %$ 13-5-7.5 CaOCaQ + MgO %f> 0.2-1.7 Alkali % .. İo 1.3-2.6 Yukarıda verilen bu sınırlar, Berdel'in işaret ettiği oranlardan çok daha geniş olup; modern feldispatik ince fayanslarda, özellikle feldspat içeriğinin artırıldığını göstermektedir. 109 Çeşitli Elemanların Dağılımı (Plastik ve Özsüzleştirici Maddeler): Kalıp ve şablon torna hamurları İyi bir kalıp hamuru (alçı içine elle sıkıştırma yoluyla kalıplamada kullanılan hamur) plastik ve "uzun" olmalı; kolaylıkla çalışılmalı; yapıştırmaya uygun olmalı; yüzeyi rahatlıkla cilalanmalı ve kaygan olmalı;olmal;, ayrıca, kuruma evresindeki kuruma çatlamalarına karşı dayanıklı ve iyi bir çiğ yapışkanlığa sahip bulunmalıdır. Bütün bu niteliklerin elde edilmesi, plastik ve özsüzleştirici maddelerin uygun oranlarda karıştırılarak kullanılmasıyla sağlanır. Bunun için hamur hazırlamada, istenilen kimyasal bileşim, öğütme inceliği ve özsüzleştirme gibi etkenlerin dikkate alınmasını zorunlu kılar. Bu konuda Lambert, Tenax ve Binns'in saptadığı oranlar bize şu sınır ölçüleri vermektedir: Lambert’e göre: Kil 29 30 10 Kaolin 23 30 40 Sileks 33 25 28 Ston 15 15 22 Plastik madde 52 60 50 Özsüzleştirici 48 40 50 110 Tenax'a göre: Kil 24 36 43 Kaolin 43 31 18 Sileks 23 21 24 Ston 10 12 15 57 67 61 Özsüzleştirici 43 33 39 Plastik madde Binns'e göre: Kil 32 41 18 Kaolin 26 18 35 Sileks 30 26 7 Ston 13 15 40 58 59 53 özsüzleştirici 42 41 47 Plastik madde Yukarıda verilen formüllerin tümü, son derece yağlı olan ve çok miktarda özsüzleştirici katkısı yapılabilen İngiliz hamurları, yani, Ball Clay üzerine kuruludur. Bu hamurların toplu küçülmesi, %9-10 arasında oldukça büyük bir rakama ulaşır. Küçülme konusunda kilin yapısı ve kullanıldığı oranlara bağlı olarak, yeni bir hamur üstünde çalışıldığında, bu noktanın özellikle dikkate alınması zorunludur. Döküm hamuru Bu gibi hamurlar, akıcılık veren reaktif madde- ler 111 katılarak, döküme elverişli duruma getirilmek için, mümkün olduğu kadar özsüzleştirilmelidir. Bu bakımdan, genellikle, % 45 - 50 oranları arasında özsüzleştirici içeriği bulunan hamurların kullanılması yoluna gidilir. Kaolin, döküme çok elverişli bir hammadde olduğundan, plastik maddelerin içeriğinin yarısıyla yer değiştirebilir (%25 - % 28, hatta % 30'a kadar). c) Karışık Fayanslar Ayırt edici nitelikleri: Zaman zaman kalker fayans ya da feldispatik fayans türüne yaklaştığından, bu tip fayanslara,"Karışık Fayans" denilmektedir. Bu bakımdan, karışık fayanslardaki ergitici madde miktarı gerçekte iki kat fazladır. Çünkü, bazen CaO, bazen de alkaliler tarafından oluşurlar. Sonuç olarak, karışık fayanslar, aynı zamanda kalker ve feldispatik fayans nitelikleri taşıdıklarından, bunlar arasında bir geçiş olarak kabul edilebilir. Kullanım alanları Fransa'da çok az olmakla birlikte, Almanya ve Çekoslavakya'da çok yaygındır. Genleşme grafikleri, pişirim ısısına bağlı olarak kuvartz - kalker ya da kristobalit tipine benze- 112 yebilir. Ancak, kristobalit etkisi feldispatik fayansta olduğundan daha belirsizdir. Hammadde; - Bir ya da birkaç çeşit kaolin, - En az iki, ya da daha iyisi, birkaç çeşit kil (mümkünse, bir yağlı, bir de yağsız kil seçilir) - Tebeşir, kalker, mermer, ya da dolomit halinde toprak alkalileri - Kuvartz kumu ya da sileks, - Feldspat,ston, pegmatit, ergiyebilir kum Hamur örnekleri: Tenax'a göre eski hamurlardan iki örnek (1789) Beyaz yağlı kil .............. A 15 Beyaz yağsız kil ............ Beyaz yağlı "Vallender" kili ... Kaolinli "Abstein" kili ...... 45 - Tebeşir ................... Kaolin ..................... Öğütülmüş deniz çakılı ....... 10 5 20 Feldispat .................. Şamot ...................... 5 100 B 21 21 17 31 4 6 100 113 Daha yakın dönemlere ait modern hamurlardan birkaç örnek ise şöyledir: SK 04a Yağlı kil .... SK 3a 23 10 Yağsız kil ... SK 2a-6a 26.3 29 - Kaolin ......... 23 14 30 Kuvartz ...... 18 27 36.2 4 2.5 3 5 Pegmatit ...... Feldispat .... 6 Tebeşir ....... 13 100 (a) 100 100 (b) (c) (a) Dietz'e göre. (b) Kohl'a göre. (c) Seger ve Berdel'e göre. Seger, Gesammelte Schriffen (s.440) adlı eserinde, bir Alman "Karışık Fayans" hamuru üzerine şu oranları vermektedir: Rasyonel bileşim: Kaolinit 51.97 Kuvartz 34.50 Feldispat Tebeşir 9.16 4.37 100.- 114 Pişirim ısıları: Hamur: SK 05a - SK 6a (1000°C - 1200°C), Sır (980°C - 1100°C) : SK 06a - SK la dereceleri arasında yapılmaktadır. Vitreus Mamulün nitelikleri: Beyaz ya da beyaza yakın gri renkte pişer. Sert olup, gözenekliliği çok azdır. Su emiciliği hemen hemen yoktur. Çelikle çizilmeyecek kadar katıdır. Kırıldığında camsı bir görünüm verir. Kusursuz bir mekanik dirence sahiptir. Bu gibi mamuller feldispatik ince fayanslara iki ayrı açıdan gelişme sağlar: Mekanik direnç ve sır sertliği. Vitreus, ilk olarak yapımına başlandığı dönemlerde, camsılaşma sağlanması için, ergitici oranı artırılmış bir feldispatik ince fayans niteliğini gös- Alm. Sanitatsporzellan Fr. Vitreous İnging. Vitreous China 115 termekte; bu bakımdan da, fayans ile porselen arasında bir geçiş halkası oluşturmaktaydı. Modern Vitreus ise, artık gerçek bir camsı mamul haline gelmiş olup; bir cins porselen niteliği ve yapısı taşır. Kullanım; - Halka açık yerlerde kullanılan çeşitli kap kaçak. - Sağlık gereçleri. - Mimarî kaplama elemanları. Eski Vitreus mamullerinin nitelikleri, camsılaşma derecelerine göre değişir. Aşağıdaki tabloda modern Vitreus sağlık gereçlerinde görülen fiziksel niteliklerin başlıcaları * özetlenmekte ve yine bu tabloda, Vitreus'un "Yeni Sevr" (Sévres) tipi porselene ne kadar yakın olduğu görülmektedir. 116 Sert fayans Vitreus Porselen Görünür yoğunluk 1.90-215 2 .20-2.40 2.40 Mutlak 2.45-2.65 2 .50-2.45 . 0-1 2.30 Su emicilik 5-20 Yok Gerçek gözeneklilik 15 - 30 1000 Basınç direnci (kg/cm ) Çekim direnci 50-100 . Yok 5000 6000 37537: " ^A Kristobalit 1400-2000 300 Bükülme direnci T- i—- 0-1 3505003~ 50 C Biçimlendirilmiş: Yazı tipi: 14 nk 45-60.10 4000 700 800 -7 Genleşme Kristobalit Esneklik modülü (kg/mm ) 1400-2000 45-60.10”7 4000 5000 Biçimlendirilmiş: Girinti: Önce: 0 cm, Desen:Yok (Beyaz) Hamur yapısı : Biçimlendirilmiş: Altı çizgisiz Biçimlendirilmiş: Altı çizgisiz Feldispatik ince fayanslarda, feldspat açık şekilde fiziksel bir rol oynar ve yalnızca ergime sonucu, hamurdaki elemanları aralarında yapıştırmaya yarar, Vitreus yapımında camsı bir hamur elde edilmeye çalışıldığından, feldspat içeriği önemli miktarda artırılır. Bu da, kimyasal bakımdan, camlaşmanın temelini oluşturur. Vitreus'un, porselene göre (SK 14) çok daha düşük ısılarda pişirilmesi istendiğinden (SK 10), hamurda akışkansızlığı artıran alümin oranı azaltılır. Ama, buna karşılık feldspatla birleşerek camsı elemana dönen kuvartz miktarı artırılır. 117 Kuvartz, bu camlaşma rolünün yanısıra, sağlık gereçleri gibi oldukça ağır parçaların ateşe dayanıklılıklarını artıracak bir iskelet oluşturmalıdır. Bu bakımdan iki çeşit kuvartz kullanılır. Birincisi, hamurun iskeletini oluşturmaya yarayan iri cins kuvartz; ikincisi, camlaşmayı sağlayacak ince kuvartz. Doğal olarak ince kuvartz içeriği bulunan killer, ergitici özelliğe sahip olduklarından, tercih edilirler. Özellikle gre (pekişmiş çini) killeri ile İngiliz Ball kiliKili, alçak ısılarda silikat haline döndüklerinden, yaygın olarak kullanılırlar. Bu amaçla, kaolinitin en az yarısı Ball kili ya da gre kili olarak sağlanmalı, öbür yarısı ise kaolin halinde kullanılmalıdır. Öte yanda, hamur da çok silisli olmalıdır. Çünkü, kuvartzın hemen hemen tümü cam halinde feldispatla birleşirse, hamur normalden çok fazla camlaşarak, kolaylıkla kırılgan olur ve mekanik direnci çok zayıflar. Eğer, kuvartz içeriği aşırı derecede yüksek tutulursa, bu kez, Vitreus hamuru bir fayans niteliği göstereceğinden gözeneklilik ortaya çıkar. Bu noktalar dikkate alındığında, Vitreus'un hamur yapısının oldukça dar sınırlar içinde kaldığı görülür. 118 Bir Vitreus hamurunun kimyasal analizi: Amerikan kap kacakkaça k Zayiat ...................... 0.10 Si02 .......................... 73.30 Fe203 .............................. O.3O A1203 ............................. 21.50 Ti02 ............................... 0.10 CaO ................................ 1.30 Sağlık gereçleri 0.11 70.80 0.52 23.34 0.52 0.15 4.56 MgO.................................. Alkali ............................ 4.20 Vitreus hamurlarına ait rasyonel formüller: Kalker fayans Feldispatik fayans Amerikan Vitreus kap kacak Kaolinit 50-60 40 - 45 42 Kuvartz 0-40 40 - 50 36 5-10 21 Feldspat CaCO3CaC O, 5-20 - 1 Vitreus Sağlık Gereçleri Porselen Kaolinit 40 - 50 45 - 55 Kuvartz 25 - 35 20 - 35 Feldspat 20 - 30 20 - 30 CaCO3CaC O 3 2 - 119 Böylece, rasyonel formülün verdiği oranlarda, Vitreus hamurunun porselen ile fayansa göre alümin içeriğinin artırılması, feldspatik fayansa göre de feldspat içeriğinin artırılması yoluna gidilir. Hazırlama: Vitreus kap kaçak yapımında kullanılan şablon torna hamurları çoğunlukla kısa bir hamur Özelliği gösterdiği gibi, hamurda da büzülüp katlanma tehlikesi belirir. Bu nedenle, kalıplamanın daha yavaş bir hızda yapılıp, kalıpların ıslatılması gerekir. Sağlık gereçlerinin yapımında ise döküm yöntemi kullanılır. Döküm hamurunun sulandırılmasında reaktif madde olarak sodyum karbonat ile sodyum silikat katkısı yapılır. Dökümün, genellikle iki alçı arasında yapılması tercih edilir. Böylece, mamulün mümkün olduğu kadar ince ve hoş görünümlü olması sağlanır. t Hamur pişirimi:; SK 8 (1250°C) ile SK 11 (1320°C) arasında yapılabilmekle birlikte, genellikle SK 10 (1300°C) geçerlidir. Pişirim oksijenli atmosferde yürütülür. Eğer, tek pişirim imalâtı yapılmaktaysa, kurşunsuz sırlarla SK 9 tercih edilir. 120 Sır pişirimi; SK 2a (1120°C)’dan SK 6a (1200°C)’ya kadar yapılabilir. Ancak, kurşunlu sırlarla ortalama SK 5a (1180°C)’da oksijenli fırın atmosferinde sırlı pi- şirim yapılmasına daha sık rastlanır. Sırlama; Sırlamada, parçaların boyutlarına göre daldırma ya da püskürtme yöntemleri kullanılır. Ancak, hamurun gözenekliliğinin çok az oluşundan ötürü, Vitreus mamullerinin sırlanması biraz güçtür. Bu bakımdan, sırlama işlemini kolaylaştırmak amacıyla, sır barbotini normalden biraz daha fazla yoğunlukta hazırlanır. Parçalar da sırlanmadan önce, sırın yüzeye kolayca yapışması için hafifçe ısıtılır. Sırlamadan sonra, akıntı ve damla kalınlıkları görüldüğünden, bunların dikkatle temizlenip, düzeltmeler yapılması gerekir. Sağlık gereçlerinde olduğu gibi, parçalar büyük boyutlarda ve sır tabakası normalden kalın olduğundan bir süre kurumaya bırakılır. Ya da işletmelerde bulunan özel kuruma mahallerinde bekletilir. Vitreus sırları genellikle saydam sırlar arasından seçilir. İsteğe göre, bu. sırlar bazen hafifçe opaklaştırılır. 121 Süsleme: Vitreus kap kaçak ile kaplama karolarında, çeşitli sır dekorları ve serigrafi dekorları uygulanabilir. Çok renkli kromo (çıkartma) dekorları ise sağlık gereçlerine uygulandığı kadar, yine kaplama karoları ile çeşitli kullanım eşyasına da uygulanır. 122 IV. BÖLÜM ÇEŞİTLİ FAYANS HAMURLARINDA HAZIRLAMA VE ŞEKİLLENDİRME YÖNTEMLERİ 4. B Ö L Ü M ÇEŞİTLİ FAYANS HAMURLARINDA HAZIRLAMA VE ŞEKİLLENDİRME YÖNTEMLERİ 4.1- NORMAL FAYANS HAMURLARI: Biçimlendirilmiş: Girinti: İlk satır: 0 cm, Desen:Yok (Beyaz) Bu gruba giren mamuller arasında aşağıda adları sıralanan seramik eşya çeşitleri bulunur: . Cilalı tuğla ve kiremitler . Sırlı yapı seramikleri . Çeşitli kap kaçak ile ev ve mutfak eşyası . Sanat seramikleri 123 Ancak, normal fayans tanımı, daha çok son iki gruptaki mamulleri kapsar. Bu tanım, mamullerin yapıları, görünümleri, kaliteleriyle olduğu kadar, süslemeleriyle de ilgili olmayıp; tersine, hamurun yapısı ve özellikle de hamur hazırlamada kullanılan hammaddelerle ilgilidir. Bunların yapımında kullanılan hamurlar çoğu kez minerolojik bakımdan ince bir dokuya sahip, bileşiminde bir miktar kum, hatta, marn bulunan gözenekli, pişirildiğinde hafif olan normal çömlekçi killeriyle hazırlanırlar. Genel olarak, kullanılan çömlekçi killerinin içeriğinde demir bileşikleri bulunduğundan, bu gibi killerle hazırlanan fayans hamurları pişirildikten sonra, aralarında toprak sarısı ve kırmızıların da bulunduğu krem renginden kahverengine doğru değişen çeşitli renk tonları verirler. Bu nedenle, beyaz renkli pişen, toplu küçülmesi az, bileşimindeki Al2O3, oranı düşük killer Geçilir. Kil bileşimindeki A1203, hamurun genleşme katsayısını düşürdüğünden, bazı hallerde kılcal sır çatlamalarının oluşumunu kolaylaştırır. Hamur hazırlamada, hemen hemen her zaman, oldukça özlü killerle karıştırılmış kuvartz ya da kuvartzlı hammaddeler ile ergitici maddeler kullanılır. Saf haldeki bir kilin tek başına kullanılabil124 Biçimlendirilmiş: Üst simge/Alt simgeAltı kesik çiziliDeğil mesi için istenilen plastikliğe sahip olması,*, ayrıca, şekillendirme, kurutma ve pişirim koşullarına uygun özellikler göstermesi çok enderdir. Bu nedenle, farklı niteliklere sahip killerin birbirleriyle karıştırılarak kullanılmaları, hamurun fiziksel özelliklerinde yeterince süreklilik sağlanmasına yarar. Yine de, doğadan alınan hammaddelerin yapısal farklılıklarından ileri gelen bir takım özellikler nedeniyle, bu maddelerin katılmasıyla hazırlanan hamurlarda görülen bazı farklılaşmalar da kaçınılmaz bir haldir. Hamur bileşiminde bir miktar kalker içeriği bulunması,hamurun sırlarla uyuşmasını kolaylaştırır. Hamurdaki kalker, sır ve hamur arasında bulunması istenen bir ara tabaka oluşturarak, sırın kılcal çatlamalara karşı eğilimini azaltır* Yalnız, bu özelliğin yanısıra, kuvartz dönüşümünü hızlandırdığından, parçanın ani ısı değişimlerine karşı dayanıklılığını da azaltmış olur. Kalker içeriğinin fazla olması, özellikle düşük ısı derecelerinde pişirim yapıldığında, parçaların kırılma tehlikesini artırabilir. Öyle ki, hamurdaki kalker içeriğinden ileri gelen kırılmalar, pişirim- "Her çeşit şekillendirme yöntemine göre kolaylıkla şekillendirilebilmeye uygun olma hali.T.A. 125 den çok sonraları, günler hatta yıllar sonra bile ortaya çıkabilir. Fayans hamuruna yapılan kalker katkısı, pişirimin başlarında küçülmeyi azaltırken, aynı zamanda, hamurun gözenekliliğini de azaltır. Sıcaklık belirli bir ısı derecesine yükseldiğinde, hissedilir bir küçülme ve pekişme başlar. Daha sonra ise, biçim bozulması görülür. Bu sakıncanın önlenmesi amacıyla, CaCO3CaCO, yerine Wollastonit (CaSiO2CaSiOp) kullanılırsa, küçülme daha erken başlar. Anî biçim değiştirme tehlikelerine karşılık, MgCO3MgCO, de kullanılabilir. Ne var ki, magnezyum karbonat, hamurun rengini etkiler. 4.1a- Hamur hazırlama: Normal fayans hamurlarından eşya yapımı seri üretimde çok büyük miktarlara ulaşmadığından, hamur hazırlamada düzem aygıtı,*; kırıcı, sulandırıcı, karıştırıcı, değirmen gibi zincir sistemiyle birbirine bağlı çalışan bir takım aygıtlar kullanılmaz. Eğer, kullanılan hammaddeler yeterince saf haldeyse, ilk önce kırma ve karıştırma yapılır. Özellikle, ince daneli bir hamur hazırlanması isteniyor- *Hamur karışımına girecek hammadde miktarlarinin belirlenmesine yarayan ölçüm sistemi (Poseur).T.A. 126 sa ya da hammaddelerde safsızlık ve istenmeyen bir takım kırıntılar varsa, sulu karıştırmadan sonra eleklerden geçirme suretiyle bir süzme yapılır. Süzülmüş hammadde karışımı oradan filter-preslere gönderilerek, kullanılır sertliğe gelene kadar suyu süzdürülerek çektirilir. Daha az miktarlarda hamur hazırlamada ise, sulu hamur, alçı kalıplar içinde, çalışılır sertliğe gelene kadar bekletilerek suyu çektirildikten sonra kullanılır, 4.1b- Şekillendirme: Bu gibi fayans hamur1arıyla yapılan eşyanın şekillendirilmesinde elle şekillendirme yapılabildiği gibi; toplu-üretimde kullanılmak üzere, daha fazla miktarlarda çoğaltılmak istenen mamuller de şu yollarla üretilirler: . Torna . Şablon torna (Kalibre) . Döküm Torna; Üretimi yüksek miktarlara ulaşmayan atölyelerde tercih edilen bir şekillendirme yöntemidir. Bu amaç127 la, basit çömlekçi tornaları kullanıldığı gibi; daha çok, elektrikli tornalar tercih edilir. Bu yolla oldukça basit ve masrafsız olarak yeni ve değişik modellerin hazırlanmasıyla bu modeller çoğaltılır. Tornada şekillendirme için kullanılmak üzere hazırlanan hamurlar ilk önce, karıştırıcı bir aygıttan yararlanılarak iyice karıştırılır.Böylece, hamurun her yanda homojen bir dağılım yapması sağlanır. Çok değişik ve küçük seriler halindeki parçaların yapımında tornanın verimi, yapım masrafları bakımından daha fazladır. Özellikle, sanat seramikleri ile fantezi süs eşyası yapımında tornada şekillendirme tercih edilir. Şablon torna: Normal fayans hamurlarının çok kolaylıkla şekillendirilmesine uygun bir yapım yöntemidir. Bir takım modellerin yapımında çok ekonomik olup, çabukluk, kusursuz bir imalât ve yüksek miktarda üretim yapılmasını sağlar. Normal tornalarda ancak yuvarlak biçimli parçalar yapılabildiği halde, oval biçimli şekillendirmenin yapılabildiği şablon torna çeşitleri de vardır. Oval (kayık) tabak yapımında çok kullanışlı olan oval başlıklı tornalar, biçim bozulması az olan nor128 mal fayans hamurlarıyla yapılan imalâtta çok elverişlidir. Ne var ki, bu tip şablon tornalar biraz pahalı olduklarından, oval biçimlerin yapımında daha çok dökümle şekillendirme tercih edilir. Döküm: Toplu-üretimde daha çok torna ve şablon tornada şekillendirmeye gelmeyen parçaların yapımında tercih edilir. Daha eski dönemlerde alçı kalıp için den elle presleme yoluyla hamurla kalıp alma usulü çok kullanılırdı. Sonraları, hamurla kalıp alma yönteminin yerini, döküm yoluyla toplu-üretimin yapılması almıştır. 129 4.2- KALAYLI FAYANS HAMURLARI Kalaylı fayanslar da bir çeşit normal fayans hamuru gibi olup, bu tip hamurlarla yapılan mamûllere verilen addır. Yalnız, bu hamurlar ötekilerinden farklı olarak, hamurun kendi rengini örtmeye yarayan ve güzel, parlak beyaz bir renk veren örtücü sırlarla sırlanırlar. Ancak, günümüzde eski dönemlerin çok kullanılan kalay sırlı fayanslarının yerini, kalay oksidinin yüksek fiyatlı olması yüzünden, zirkonlu beyaz sırlarla sırlanmış mamuller almıştır. Gerçi, zirkon sırlarıyla elde edilen görünüm, kalay oksidi ile elde edilenler kadar başarılı değilseler de, yapım harcamalarını azaltma endişesine bağlı ekonomik nedenlerle, yüksek oranlarda kalay oksidi içeren kalay sırları pek kullanılmamaktadır. Yine eski dönemlerin kullanım alanı çok yaygın olan kalaylı fayanstan yapılmış mutfak eşyası, çini soba imalinde olduğu gibi, hemen hemen bütünüyle terkedilmiştir. Buna karşılık, hemen her zaman için büyük önem taşımış olan kalaylı fayanstan dekoratif süs eşyası yapımı hiç durdurulmamıştır. Ancak pek ender bile olsa, kalaylı fayanstan mamul lüks mutfak eşyasının imali sürdürülmektedir. Öyle ki, İtalya, Fransa, İngiltere gibi ülkelerde, günümüzde eskiye düşkünlüğün sonucu, yine moda haline gelişiyle 130 geleneksel fayans eşyanın kopyalarının yapılması, yalnız bu konuda büyük miktarlarda üretim yapan büyük işletmelerin kurulmasına yol açmıştır, öte yanda, elektrikli kamara fırınlarının gelişip yaygınlaşması da bu tarz üretimi çok kolaylaştırmış; bu suretle, kalaylı fayanstan mamul geleneksel kullanım eşyası ile fantezi süs eşyasının yapımı yeniden hız kazanmıştır. 4.2a- Hamur hazırlama; Kalaylı fayans imalinde kullanılan hamurlar, normal fayans hamurlarına benzer. Hazırlanmaları aynı tarzdadır. Bununla birlikte, günümüzde kaba hazırlamalar tümüyle terk edilmiş olup, kullanılan hamurların hemen hemen tümü sulandırılıp karıştırıldıktan sonra sulu barbotin halinde eleklerden süzülerek filter-preslere gönderilir. Burada hamurun suyu süzdürülüp çektirilerek, kullanılır sertliğe gelene kadar bekletilir. Filter-presten tabakalar halinde alınan hamur karıştırıcı, hamur çekme makinelerindenmakinalarından geçirilerek, tam homojen hale getirilir. Bu suretle de şekillendirmeye hazırlanmış olur. Kalaylı fayans hamurlarında oldukça yüksek oranda kireç içeriği bulunmalıdır. Bu amaçla çoğu kez 131 bir marn, kalker, dolomit ve magnezyum karbonat katkısı yapılır. Bu katkılarla, aynı zamanda kılcal çatlamalara karşı da bir dayanıklılık sağlanmış olur. 4.2b- Şekillendirme; Biçimsel yönden, kalaylı fayans hamurları da normal fayans hamurlarında olduğu gibi şekillendirilir. Toplu-üretimde en çok kullanılan şekillendirme yöntemleri şunlardır: . Şablon tornada presleme . Çömlekçi tornası ya da elektrikli tornada çekim . Alçı kalıpta elle presleme yoluyla kalıp alma . Döküm Genellikle, bu tip hamurların dayanıklılıkları fazla değildir. Kalaylı fayans hamurlarıyla yapılmış parçaların sırlanmasında kullanılan kalay oksitli örtücü beyaz, sırlar da oldukça kalın bir tabaka halinde uygulandıklarından, bu gibi mamullerdeki et kalınlığı normalden biraz daha fazladır. 132 4.*3- İNCE FAYANS HAMURLARI Bu gruba giren fayans hamurları esas itibariyle, bundan önce sözü edilen kalaylı fayans ve normal fayans hamurlarından farklıdır. Çünkü, pişirildikten sonra beyaz renk verirler ve hemen her zaman renksiz saydam bir sırla sırlanırlar. Hamur pişirimlerinin ısı dereceleri oldukça yüksek, sır pişirimleri ise hamurunkine göre daha alçak derecelerde yapılır. Günümüzde imal edilmekte olan ince fayans mamulleri, hemen hemen tümüyle eski dönemlerde çok kullanılan ve aranılan kalaylı fayans ile normal fayans hamurlarından mamul, kullanım eşyasının yerini almıştır. İnce fayans hamurlarından imal edilen eşyanın daha çok yaygınlaşmasıyla kazandığı başarıda, verdiği görünümün büyük ölçüde payı vardır. Ama, yapım yöntemlerinin makineleşmesiylemakinalaşmasıyla birlikte, üretilen parçaların sayıca büyük miktarlara ulaşması, ayrıca, yapım harcamalarının azalması nedeniyle, satış fiyatlarının öbür çeşitlere göre daha düşük olması ve üretimde sağladıkları verim, ince fayans eşyanın, daha geniş halk kitlelerince de aranılır bir meta olmasına yol açmıştır. Yalnız bütün bunların yanısıra, camsı hamurlardan imal edilen seramik eşya çeşitleri, özellikle 133 Vitreus, ince fayans hamurlarıyla imal edilen çeşitlerin ciddî bir rakibi olmuştur. Çünkü, bu gibi mamullerin yapım harcamalarının azaltılması amacıyla yapılan bir takım araştırmalar, güncel hayatta kullanılan mutfak eşyaları ile kaplama-karolarının öbür fayans çeşitlerine göre daha çok dayanıklı olmalarını, kolaylıkla yaygınlaşıp alıcı bulmalarını sağlamaktadır. Özellikle mutfak eşyası arasında, günümüzde pek fazla rağbet gören bulaşık yıkama makinelerininmakinalarının yıpratıcı etkileri; fayans eşyada sık görülen ve önlenmesi oldukça güç olan kılcal sır çatlamaları görülmesi; bu çatlaklar arasında kalan sağlığa zararlı temizlik malzemelerinin ve kir birikintilerinin hijyen kurallarına ters düşmeleri; en küçük darbeler karşısında atma, kırılma gibi sakıncaların bulunması, fayans eşyanın seçimi ve kullanımında bir takım endişe ve tereddütler yaratmaktadır. Özetlersek, artık günümüz fayansçılığı, geleneksel imalâtı yanısıra, Vitreus yapımına çok yakın ve 4 ona koşut ayrı bir imalât şekline dönmüştür. Bu bakımdan, ince fayans üretimi üç ana bölüme ayrılarak sınıflandırılır: . Ev eşyası . Sağlık gereçleri . Kaplama karoları 134 Fayans Ev Eşyası 1- Feldspatik Fayanslar: Sert hamurlu feldispatik fayansların bileşimi genellikle şu maddelerin bir arada kullanılmalarıyla hazırlanır: Killi maddeler 45 - 60 Silis (Kuvartz-Sileks) 25 - 55 Feldspatik kayalar 10 - -20 Bu bileşimin içinde bazen çok az miktarda bir kalkerli madde katkısı da bulunur. Feldispatik fayans hamurlarının pişirimleri yüksek tutulur (1250°C - 1300°C). Sır pişirimleri ise daha düşük ısılarda yapılır (1020°C - 1100°C). Bu ısılarda yapılan pişirimlerle, oldukça sert hamurlu, güncel kullanımda yeterince sağlam ve çizilmelere karşı daha dayanıklı bir sırla örtülebilen mamuller elde edilir. 2- Kalker Fayanslar; Bu çeşit fayans hamurlarının bileşimi, genellikle, yaklaşık olarak aşağıdaki oranlar arasında sayılan maddelerden oluşur: 135 İ205Opişirim-leri1Û20b'rtülebilen Killi maddeler % 45 - 60 Silis (kuvartz-sileks) %20 - 40 Kalker (tebeşir-dolomit) %10 - 50 Kalker fayansların hamur pişirimleri 1000 C derece ile 1100°C arasında yapılır. Sır pişirimleri ise 1000°C derecenin altındadır. Pişirildiklerinde beyaz renk veren, kalker fayans hamurları fazla dayanıklı olmayıp, bu çeşit hamurlar üstünde kullanılan sırlar kolayca çizilir. Ancak, bunların üstün oldukları bir nokta vardır ki; bu da dekor uygulamalarında boyaların ton değişimleri ve canlı görünümleridir. Kalker fayanslar, daha çok, fantezi ve süs eşyası yapımında kullanılır. İmalatı, feldispatik fayans imaline göre çok sınırlıdır. i Hamur hazırlama: Bileşimlerinde beyaz renkli pişen plastik killer 4 ile daha az plastikliğe sahip, bunun yanısıra hamura beyazlık veren kaolin bulunur. Silis katkısı öğütülmüş saf kumdan sağlanabilir. Hammaddelerin karıştırılmalarıyla hazırlanan hamura 136 genellikle, bir miktar pişirilip öğütülmüş deniz çakılı katılması tercih edilir. Bu şekilde hazırlanmış deniz çakılının kullanılması biraz pahalıya gelir ama pişirildikten sonra saf kuma göre daha sağlam ve beyaz bir hamur elde edilmesini sağlar. Ergitici olarak feldspat ve pegmatit alınabilir. Pegmatit kullanıldığı halde bileşime çok miktarda silis ve yeterince alkali gireceğinden, hamurdaki silis katkısının miktarına bağlı olarak pegmatitin daha fazla tutulması gerekir. Pegmatitin yanısıra, onun bileşimine yakın olan İngiliz ston-kili de kullanılabilir. Pek ender olarak feldispatik kum ya da ergitici kum da alınabilir. Hamuru oluşturan maddelerin nem tayini, ölçüm ve tartıları yapıldıktan sonra kırıcı makinalara atılarak parçalama ve ufalama yapılır. Ancak, bu arada killerin öğütülmesinden kaçınılır. Aksi halde, kil içeriğinde bulunan hematit, pirit gibi demirli modüller hamurda dağılarak çok sayıda kahverengi ya da siyah renkli küçük lekenin oluşması tehlikesini yaratır. Hazırlanan bu karışım yalnızca sulandırılarak barbotin haline getirilir ve süzülür. Süzmeyle, tehlikeli olan yabancı maddelerin büyük çoğunluğu ayık- 137 lanmış olur. Hamurun hazırlanması sırasında dikkat edilmesi gereken önemli bir nokta da, görünüşte kuru olan hammaddelerdeki nem miktarının tayini ve bulunan nem oranına göre hamur formülündeki gerekli düzeltmelerin yapılmasıdır. Hammaddenin nem tayini, yeterli miktarda üretimi olan büyük işletmelerde yapılır. Bu tarz ölçüm yapılan işletmeler, hammaddelerin ayrı ayrı barbotin haline getirilmesinden sonra ölçüm yapılmasını tercih ederler. Bundan ayrı olarak karışık ölçüm de yapılabilir. Ölçüm işleminden sonra yeterince kuru haldeki plastik olmayan hammaddeler değirmenlere konulur. Barbotin halindeki plastik maddeler ise sonradan konulur. Sulu karıştırmadan sonra değirmene boşaltılan hamur eleklerden geçirilir. Bazen de zincir sisteminde birbirine bağlı çalışan elektro-manyetik ayırıcılarla temizlenir. Oradan, otomatik hamur hazırlama sistemi içinde sürekli olarak filter-preslere pompalanarak suyu süzdürülür. Süzülen hamur istenilen sertliğe gelene kadar filter-presde çektirildikten sonra alınarak tabakalar halinde hamur karıştırma aygıtlarına atılır. Hazırlamadan sonra, hamurun yeniden karıştırılmasıyla aynı zamanda havalandırma yapılmış olur. Havalandırma, hamurda plastikliğin artmasına yarar. Ancak, hamurların tümünde havalan138 dırma yapılması her zaman için olumlu sonuç vermez. Çünkü, plastikliğin fazla olması bazen şekillendirmede iyi bir yapışma sağlanmasına engel olur. Kil miktarını azaltarak daha az plastik hamurların hazırlanması olasıdır. Beyaz pişen killerin bulunması güç olduğundan kaolen ve sileks gibi beyazlığı artıran, ama bunun yanısıra da plastikligi azaltan hammaddelerden oluşmuş bir hamur hazırlanabilir. Bu şekilde hazırlanmış olan hamurlar dinlendirme için depolanır. Ancak, dinlenmeye bırakılacak hamurların önceden havalandırılmamaları, aksi halde, hamurun eskitilmesinde bunun zararlı olabileceği kanısı vardır. Öte yanda, kurutma ve şekillendirmeye özgü niteliklerin geliştirilmesine yarayan havalandırmanın, çoğunlukla, hamurun eskitilmesi gerekliliğini ortadan kaldırdığı görüşü de hakimdir. İngiliz seramikçileri, genellikle, hamurları uzunca bir süreyle açık havada, çeşitli hava değişimleriyle karşı karşıya çürümeye bırakırlar. Şekillendirme: Fayans mamulleri, genellikle, kullanılan hamurların bir çoğunun iyi bir plastikliğe sahip olması bakımından, kolaylıkla şekillendirilebilirler. Burada, kuruma ve pişirimden ileri gelebilecek biçim bo139 zulmaları pek az görülür. Seri olarak üretilen fayans ev eşyasında biçimlendirme çoğunlukla iki şekilde yapılır: . Şablon torna . Döküm Günümüzde, tornada çekim ve alçı kalıpla presleme yoluyla şekillendirme yapılması çok enderdir. Ancak, tek parça ve fantezi süs eşyası cinsinden bir takım parçaların yapımında bu yöntemlere başvurulabilirbaş vurulabilir. Şablon torna ve dökümle şekillendirme yapılması, uzmanlaşmış işçilere gerek duyurmadığından, bu yöntemler işçilik harcamaları bakımından ekonomiktir. Şablon torna: Normal, kollu şablon tornalarında şekillendirme yapılması, uzun yıllardan bu yana kullanılmaktadır. Bu yolla tabak, fincan, fincan tabağı, kâse, şekerlik v.s. gibi düz ve çukur biçimler şekillendirilir. Bu tip şablon tornalar, işletmenin üretim miktarlarına bağlı olarak yerlerini yavaş yavaş yarı otomatik, tam otomatik ve öteki çeşit şablon tornalara bırakmaktadır. Modern şablon tornalar, parçaların biçimlerine 140 göre daha büyük boyutlardaki çukur ya da kapalı biçimli parçaların olduğu kadar, düz ve geniş parçaların yapımında da kolaylık ve sürat sağlamaktadır. İki kişilik bir ekiple çalıştırılan kollu bir şablon tornadan, örneğin, günde 800 adet tabak alınması normaldir. Otomatik tornalarda ise bu rakam, tek işçi kullanılmasıyla saatte 600 ile 1200 arasında değişir. Döküm: Şablon tornayla şekillendirmenin yapılamadığı parçalar dökümle elde edilir. Bunun için, şablon tornada kullanılmak üzere hazırlanmış bir kısım özlü fayans hamurları, içlerine bir miktar öğütülmüş pişmiş hamur katılmasıyla özsüzleştirilerek, döküme elverişli hale getirilir. Fayans hamurlariyla yapılan dökümlerin, öteki hamurlarla yapılan dökümlerden ayrı bir özelliği yoktur. Ancak hamurun akmasıyla ortaya çıkan bir hata vardır ki; bu da sır pişiriminden sonra fark edilebilir. Hamur akmasında, parçanın bazı kesimleri, daha kalın ve gözenekli bir özellik gösterir. Sır düzensiz bir kalınlıkla gelişir. Bazen de sır tabakasında hafif bir renk farkı görülür. Hamurdan ileri gelen akıntı lekelerindeki oluşum nedenleri tam olarak bilinmemekle birlikte, bazı durumlarda bu leke- 141 lerin daha fazla ortaya çıktığı gözlenmiştir, örneğin: . Hamurun çok özlü, . Kuvartz içeriğinin çok az, . Feldispat içeriğinin çok fazla, . Hamur barbotininin yoğunluğunun az, . Döküm kalıbının çok gözenekli, . Hamur barbotininin kalıba dökülmesinde, dökme hareketinin sert ve anî olması gibi. Döküm yapıldığında parçalar, elden geldiğince garnitürleriyle, örneğin, bir sürahinin kulp, ağız gibi ekleriyle, tek parça halinde kalıplanıp, dökülür . Dökümü yapılan parçaların bazıları, dökümden sonra kalıptan yeterince ayrılma yapmadan, şablon tornaya alınır; içten yapılan bir takım düzeltmelerle tamamlanır. Sağlık Gereçleri Sağlık gereçleri adı altında toplanan banyo küveti, lavabo, eviye, kloset, rezervuar, bide,sabunluk, askı v.b. gibi aksesuarlar, yakın dönemlere ka- 142 dar ince fayans hamurlarından yapılmaktaydı. Bunlar, yapım harcamaları daha düşük olduklarından, Pekişmiş Çini (Gre) ve Vitreus (Vitreus China) mamulleriyle uzun süreden bu yana rekabet içindedir. Bununla birlikte, fayans hamurlarından mamul sağlık gereçleri güncel kullanım koşullarına pek az uygunluk taşımaktadır. Sürekli olarak darbe ve sürtünmelerle karşı karşıya bulunan sağlık gereçlerinin mekanik dirençlerinin az ve bunların üstlerini örten sırların kılcal çatlamalara dayanıksız olmaları nedeniyle, sağlık ve temizlik kurallarına aykırı bu gibi mamuller ciddî satış sorunlarıyla karşı karşıya kalmışlardır. Bu nedenle, fayans hamurlarındaki ergitici madde oranlarının, camlaşmayı artıracak şekilde düzenlenmesiyle, mekanik geçirmezliğini direnci artırmak için yükseltmek uzun ve su çalışmalar yapılmış ve bu konuda başarı sağlanmıştır. Ancak, bütün bu araştırmaların sonucunda, klasik feldspatik fayansa göre, dayanıklılığı çok daha fazla olan, hemen hemen su geçirmez bir fayans çeşidi bulunması gereğinden, vitreus hamurları yapılmış, böylelikle, ince fayanstan sağlık gereçlerinin yerini, yavaş yavaş, vitreus mamulleri almıştır. 143 4.4- VITREUS Bir çeşit sert fayans olan vitreus hamurlarının bileşiminde kuvartz, kil ya da kaoline bağlı feldispatik ergiticilerin oranı oldukça yüksek tutulur. Bazen, hamurdaki kuvartz miktarının fazla azalmamasını sağlamak için çok az miktarda bir tebeşir katkısı yapılır. Bu katkılar, fayans hamurundaki danecikler arasında kuvvetli bir yapışma sağlayan, hamurun sertliği ve sağlamlığını artıran cam oluşumunu kolaylaştırmak ve camlaşmayı artırmak amacını taşır. Gerçekte de Vitreus tanımı, gözenekliliği çok az olacak tarzda bir camlaşmanın elde edildiği çok sert bir ince fayans kavramını içerir. V İ T R E U S Fayans . 1230° 1260 1250c 13000 1250° - Ballkili Kil Kaolen Siyeni (nephelin) 25 45-60 25 9-4 10 25 31.5 35 20 6 25 25 25 15-20 30 - 36.3 16 - 25 4 5 - - - - 31 Pors. 1320 01370° - 18 - — Feldspat Pegmatit- Sağ. Gereç Kap kaçak - 47 50-55 27 25 __ Kuvartz (sileks) 25-35 20 10 22.8 37-4 25 Tebeşir Magnezyum karbonat - - - - 0.8 - - - - 0.8 - 19 26 20-25 144 Vitreus hamurlarının hazırlanışında gözönünde bulundurulan temel ilke, camlaşmanın sağlanmasıyla, beyaz pişen pekişmiş çini hamurlarında görülen niteliklere benzer su geçirmez hamur dokusuna sahip bir mamulün elde edilmesidir ki burada: . Yüksek ısıda hamur pişirimi, . Sırlama, . Hamura göre daha alçak ısı derecelerinde sır pişirimi yapılması ilkeleri, tümüyle ince fayans imaline uygundur, Ancak, günümüzde çok ince olarak imal edilebilen Vitreus mamullerine yarı saydamlık verilebildiğinde, bu mamuller porselen kapsamına girebilir. Bu bakımdan, taşıdığı yapısal nitelikler dikkate alındığında, Vitreus'un gerçek tanımı güçleştiğinden, bir bakımdan fayans türünden kabul edilmekle birlikte, gerçekte fayans ile porselen arasında yer alan bir seramik ürünüdür. Vitreus kap kaçak imalinde hamur hazırlama: Bu gibi mamullerin hamurları tıpkı fayans kap kaçakta olduğu gibi hazırlanır. Hamur bileşiminde kil oranı yüksek tutulur, Kaolin katkısı, yine fayansta olduğu gibi, mamullerin daha beyaz renkte pişmesini sağlama amacını taşır. Bileşime giren killer, ka145 oline göre plastikliği fazla olan, kolaylıkla şekillendirilebilen, çatlama ve biçim değişimlerine daha çok dayanıklılık gösterenler arasından seçilir. Ama, bütün bunların yanısıra bu gibi killerin verdikleri beyazlık daha azdır. Şekillendirme: Fayans hamurlarında olduğu gibi bir şekillendirme yöntemi uygulanır. Vitreus hamurları süratli kalıplama yapan şablon torna sistemlerine iyi uyar. Aynı süratle parçaların kurutması yapılabilir. Hatta, sıcak hava verilmek suretiyle, kurutma yapılması da olasıdır. Vitreus hamurlarından sağlık gereçleri yapımına başlanmasıyla, fayans hamurlarından yapılan üretim giderek terkedilmiştir. Bu suretle: . Mamullerde dayanıklılığın artması, . Daha sert sırlar kullanılmasıyla kılcal çatlamaların önlenmesi, • Pişmiş hamur emici olmadığından, tüm lekelenme, boyanma ve sağlığa aykırı kir birikintilerinin oluşmaması sağlanır. Sağlık gereçlerinde kullanılan Vitreus hamurla- 146 rmdaki camsı nitelik ise, çeşitli ev eşyalarında aranılan camsılıktan daha azdır. Çünkü bu konuda yarı saydamlığa erişen bir yapı özelliği bulunması gereği yoktur. Ayrıca, daha ileri derecede bir camsılık elde edilme yoluna gidilirse, genellikle tek pişirim mamullerinde olduğu gibi, pişme sonucu aşırı biçim değişmelerinin görülmesi olanağı artar. Şekillendirmede çalışma koşulları dikkatle gözlenmelidir. Bununla ilgili olarak: • Alçı kalıpların kaliteleri, su emiciliğin sürekli olarak aynı tutulacağı şekilde sağlanmalı, • Döküm hamurlarında da yoğunluk, akışkanlık, ısı, kalıpta sertleşme hızının sabit tutulması gibi nitelikleri bakımından bu aynı süreklilik sağlanmalı, . Döküm atölyelerindeki ısı ve nem havalandırma yapılması yoluyla aynı koşullarda bulundurulmalı. Alınan bu önlemlerin tümü, şekillendirmede belli bir düzenliliğin ve parçalarda özdeşliğin korunması amacına yönelik olup işlem, uygulama bakımından şu çeşitli evreleri kapsar: . Döküm 147 . İstenilen kalınlıkta çekme elde edildiğinde, döküm hamuru fazlasının boşaltılması. . Kalıpların damlamaya bırakılması ve dökümün sertleşmesi. . Kalıptan çıkarma. . Eklentilerin ayıklanarak, gerekli düzeltmelerin yapılması. . Kurutmaya alma. . Islak kalıpların temizlenmesi, Öğütülmüş pişmiş hamur ya da bir feldspat ve kaolin karışımıyla pudralama. • Kalıpların kurutulması. Ancak, burada tam bir kurutma yapılmamasına dikkat edilir. Uzun süre kullanılmayan kalıplar, gerekirse biraz nemlendirilir. Çünkü, çok kuru kalıplara yapılan dökümlerde, yaş parçaların aniden çatlama yaptıkları sık görülür. . Kalıplar yeniden kapatılır, çemberlenir ve ikinci tur döküme başlanır. Bu gibi bir imalât türündeki sistemlilik, imalât zincirinde mekanik ve otomatik bir düzen sağlar. Ayrıca, mamullerin kaliteleri de sistemin doğru ve sağlıklı yürütülmesine oranla bu düzenden etkilenir. 148 V. BÖLÜM FAYANS SIRLARI 5. B Ö L Ü M FAYANS SIRLARI 5.1- FAYANS SIRLARINA GENEL BAKIŞ Fayans hamurları üstünde kullanılan sırların bileşimleri son derece değişiktir. Bu gibi sırların hamurla uyuşması mamulün kalitesi bakımından çok önemli olduğundan, yapımı güç ve uzmanlık isteyen bir konudur. Çeşitli hamur yapılarına bağlı olarak, aynı sır, eşdeğer ısılarda pişirilse bile, ayrı fayans işletmelerinde farklı, hatta bazen kötü sonuçlar verebilir. İşletme hamurlarına elverişli bir sır elde edilmesi, her şeyden önce pişmiş hamurun yapısına; sır hammaddelerinin mineral ve kimyasal 149 yapısına; hammaddelerin, değirmen katkısı olarak konulan maddeler ile frit arasındaki eşit dağılımına; kullanılan fırın çeşidine; fırın atmosferi bakımından pişirim koşullarına; sırın pişme hızına ve süresine bağlıdır. Bu açıdan bakıldığında, değişik ısılarda pişen sırların formülleri kadar, bu sırların rasyonel olarak sınıflandırılmalarının da çok güç olduğu; ayrıca, rasyonel formül olsun, ağırlık olarak yüzde oranları formülü olsun, başvurulan yöntemlerden hiç biriyle de, her zaman için tam bir olumlu sonuç alınamadığı görülür. Yine de, fayans sırlarının gruplanmasında rasyonel formülden hareket edilerek yapılan bir sınıflama daha çok yaygınlık kazanmıştır. Buna göre camlar, emaylar ve sırlar aşağıda görüldüğü şekilde sıralanmaktadır : Normal camlar: IRO -2-4 Si02 Çömlek sırları: IRO - 0.1 Al203 - 1SiO2den IRO - 0.2 Al203 - 2Si02’ye Fayans sırları: IRO - 0.2 A12O3 - 2.5 SiO2den 0.1 B203 Pişme ısısı: 1100°C - 1400°C 900°C 1100°C 1100°C 1200°C IRO - 0.4 A1203 - 4 Si02'ye 0.5 B203 150 Yukarıdaki sıralamada, sırın pişme ısısı yükseldikçe, Al2O3 ve SiO2 içeriğinin de arttığı görülmektedir ki, bu da her iki oksidin sırın sertliği üzerindeki etkisini kanıtlamaktadır. Baz olarak kabul edilen PbO'nun yanında öteki oksitler ile A1203 ve SiO2 'de yeterince kullanılırsa, 1000°C derecenin üstündeki ısılarda ergiyen, kurşun çözünmesine dayanıklı fayans sırları elde edilir. Ne var ki, bazı fayans yemek takımlarının asitlere dayanıklı sırları üstünde uygulanan sırüstü bezemelerin yapımında kullanılan kurşun antimonat ile kurşun-kromat, kurşun çözünmesine karşı dayanıklılığı azaltır. Berdel tarafından geliştirilen yöntem, belirli bir ısıda ergimesi istenilen sırların hesaplanmasında pek çok yararlar sağlamaktadır.* Burada, fayans sırlarının dört büyük gruba ayrıldığını görmekteyiz: A. Düşük ve normal ısılar için ham sırlar (SK 012a - SK 5a) B. Düşük ve normal ısılar için fritli sırlar (SK 010a - SK 1a) C. Yüksek ısı sırları (SK 1a - 6a) D. Çok yüksek ısı sırları (SK 7 - SK 10) Bu sır çeşitleri üzerine ayrıntılı bilgi "stokiyometrik formüller" başlıklı bölümde verilmektedir. 1 *Berdel, Einfaches Chemisches Pratikum,(V.VI.Bölüm) Coburg, 1922. 151 KALİTE TÜZÜĞÜ İyi bir fayans sırının nitelikleri: Fayans hamurları üstünde kullanılan bir sır, kalite tüzüğüne göre bir takım koşullara uygun olmak zorundadır. Buna göre, kap kaçak sırları, sürekli olarak çatal bıçak gibi madenî eşya ile sürekli bir sürtünme halinde bulunduğundan, çelikle çizilmeye karşı olduğu kadar, çatlama ve atmalara karşı da dayanıklı olmalıdır. Kaliteli bir ince fayans sırı, aşağıda işaret edilen şu bazı özelliklere sahip olmalıdır: - Daldırma yapılan sır teknelerinde dibe çökmemeli; - Çiğ haldeyken kırılgan olmamalı; yani, taşıma ve fırınlama sırasında, çiğ sır tabakası atma yapmamalı; - Sır işçileri için sağlığa zararlı zehirleyici etkisi bulunmamalı; - Yeterince erirgenliğe sahip olmalı; yani, pişirildikten sonra camlaşmış düz ve kaygan bir yüzey oluşturacak şekilde, tam bir yayılma göstermeli; - Pişmemiş çiğ sır tabakası üstünde görülen bir takım izleri ve kazınmaları örtecek kadar akıcılığı bulunmalı; 152 - Bunların yanısıra, geniş bir pişme aralığına sahip olmalı; yani, fırın içinde görülen kaçınılmaz ısı değişimlerine karşı dayanıklı olmalı; örneğin, henüz 1020 C derecede ergimiş bir fayans sırı 1050°C dereceye kadar normal, hatta 1150°C derecede bile kendi niteliklerini korumalıdır. - Ergime evresinde, parçaların kenarlarından ve sivri kesimlerinden sıyrılmaması, dip kesimlerde akma ve damlama yapmaması için, sır, yeterince akışkansız olmalı; - Sır-altı boyaları parlak bir canlılık ve tazelik kazanarak gelişmeli; sıraltı dekorların bir kısmı, Özellikle geniş mavi yüzeyler, bulanık bir görünüm almadan gelişmeli; - Sır pişirimi sırasında, hammaddeden ileri gelebilecek kükürt buharlarına olduğu kadar bir takım asit çözeltilerine karşı da yeterince dayanıklı olmalı; - Pişirildikten sonra yıpranmaya ve çiziklere dayanıklı ve yeterince sert olmalı; - Genleşme sorunları bakımından, fayans hamuruyla uyuşmalı; - Son olarak da, hamur ile sır arasında doğabilecek gerilimlerin mümkün olduğu kadar azaltılması ve daha ileride, ısı- 153 sal değişimlerden etkilenme yoluyla, eskimeden ötürü görülen geç oluşmuş kılcal çatlamadan kaçınılması amacıyla, zayıf bir esneklik modülüne sahip olmalıdır. 154 5.2- STOKİYOMETRÎK FORMÜLLER A. Düşük ve Normal Isılar İçin Ham Sırlar: Silis-kil ve kalker-kil tipi çömleklere uygun sırların hazırlanmasında, sırın ayrıca fritlenmesine gereksinme duyulmaz. Bu gibi sırlar, aşağıda açıklandığı şekilde kendi aralarında gruplandırılırlar: a) Basit kurşun-silikat sırı Eski dönemlerde, normal cilalı fayans çömleklerin üstünde en çok kullanılan sır çeşidi, bir kum ve kurşun sülfür karışımıydı. Pişme sırasında ayrışan SiO2 ve PbS, kendi aralarında yeniden birleşerek çok bazik bir kurşun silikat sırı oluşturmaktaydı. Ne var ki, bu sırlar, asitler tarafından kolaylıkla çözülmekteydi. Daha sonraları bir sülyen ve kuvartz karışımı kullanılmaya başlandı: Sülyen Kum % 72 - 56 % 28 - 44 lPbO . 1Sİ02 ..... SK 010a (900°C) lPbO . 1.1Sİ02... SK 09a (920°C) lPbO . 1.2Sİ02 ... SK 08a (940°C) 1PbO. 1.3Si02 ... SK 07a (960°c) 155 Yukarıdaki ısı düzenine göre, kurşun-monosilikat’tan hareket edilerek, her 20° C derecelik bir ısı artışı için 0.1 molekül Si02 katkısı yapılması yeterlidir. Bu durumda: SK 04a SK 05a için PbO . 1.5SiO2 " PbO . 1.6Si02 SK 6a için PbO . 2.5SiO2 oranları bulunmaktadır. Moleküler formülün asit oranı yükseltildiği ölçüde, sırın asitlere karşı dayanıklılığı da artar. Örneğin, SK 05a için kullanılan Pb0.1.5Si02 sırının asitliği 1.5'dir ki, bu asitlik oranı, çözünürlüğe karşı kalıcı bir sır elde edilmesini sağlar. SiO2 miktarı 1.5 molekülden daha fazla olduğunda, ergimiş silikatlar kendi başlarına duru ve açık bir cam oluştururlar. Ancak, sır halinde pişmiş hamur üstünde kullanıldıklarında, soğumuş sır yüzeyinde sayısız kristal iğneleri ve camsızlaşma görülür. PbO. 1.5SiO2 ile PbO . 2.5Si02 arasındaki basit kurşun silikat sırlarının tümü, asitliğin artışı oranında, daha belirgin şekilde kristalleşir. Öyle ki, belirli bir nok- 156 tadan sonra hamuru örten şey, artık bir sır değil, bir kristal örtüsü olarak nitelenebilir. Bu nedenle, asitliği çok fazla olan sırlar kullanışsız ve emniyetsizdirler. b) Kurşun-silis-alüminat sırı Yapılan araştırmalarda, basit kurşun silikat sırlarının çiğ hamurların üstünde daha iyi sonuç verdiklerine dikkat edilmiştir. Çünkü, bilindiği gibi, çiğ hamurlarda, hamur-sır tepkimesine bağlı ara tabakanın oluşması ile alüminin çözülmesi daha kolaydır. Cam endüstrisinde ise, A1203'ün, camsızlaşmaya karşı koyan, enerjik bir madde olduğu bilinmektedir. Bu bakımdan, basit kurşun sırlarına, silise karşı 1/10 oranında alümin konulmasıyla istenilen sonuçları veren, başarılı sırlar elde edilebilir. Buna göre, müleküler formül: SK 010a için 1PbO . 0.l0Al2O3 . 1Sİ02 SK 09a " 1PbO 0.11Al2O3 . 1.1Sİ02 olarak düzenlenebilir. Bundan başka, Al203, bir yandan sırın ergi157 me evresini uzatırken; öte yanda, sırın biraz sertleşmesine de yol açar. Ne var ki, sertliğin yanısıra, sırın asitlere karşı dayanıklılığını da artırır. Alümin katkısı, genellikle kaolin ya da kil halinde yapılır. Bunlar, eski çağların sülyen, kum ve kilden oluşan çömlek sırlarındandır. c) Alkalili kurşun-silis-alüminat sırı Alkalilerin, kurşun silikat üzerinde, Al2O3 ün etkisine benzeyen, enerjik bir etkisi vardır. Alkaliler, bu kendi etkileri yanısıra, bir yandan sırın erirgenliğini artırırken; öte yanda da, sırdaki alümine bağlı sertleşme eğilimini düzenlerler. Çiğ sırlara giren alkaliler genellikle kalifeldspattan (ortoklas) sağlanır.* Örneğin: SK 09a 0.10K20 . 0.10Al203 . 1SiO2 0.90PbO Alkalili kurşun-silis-alüminat sırlarında * K20 . A1203 . 6Sİ02 158 dibe çökmenin önlenmesi ve sır barbotininin asıntıda kalması ile sırlama işleminin kolaylaştırılması amacıyla, aluminin bir bölümü kil halinde katılır. Buna göre, sıra giren feldspat miktarı yarıya indirildiğinden, sırın Seger formülü aşağıdaki şekilde yeniden düzenlenir: SK 010a 0.05K20 . O.1Al2O3. 1Sİ02 0.95PbO Alkalili kurşun sırlarında ortoklas yerine albit de kullanılabilir. d) Alkali ve toprak alkalili kurşun-silis-alüminat sırı Bir sırın yapısına giren CaO, ilginç bir elemandır. Çünkü, CaO katkıları, sırların asitlere karşı dayanıklılığını artırır; sırın esneklik kazanarak, sır-hamur uyumunun sağlanmasına uygun bir genleşme verir; kılcal sır çatlamalarında, yetkin bir koruyucu niteliği gösterir. Daha önce verilen sır çeşitlerinin de 0.05 moleküle kadar yapılan CaO katkılarına dayandıkları saptanmıştır. 159 Örneğin: 0.05 KgO.. O.1Al2O3 . 1Sİ02 0.05 CaO 0.90 PbO SK 010a. 0.13 K2O . 0.25A12O3 . 2.5Sİ02 0.44 CaO 0.43 PbO SK 6a. Kalsiyum oksit, alkaliler ile alüminin tersine, camsızlaşma üzerinde hiç bir itici etki göstermediği halde, sırın sert bir kabuk tabakaya dönüşmesi eğilimini kuvvetlendirir. Düşük ısılardan SK 7'ye kadar ergime yeteneği oldukça zayıf görülen CaO, sınır ölçüleri aşılmadan sırlara katılmalıdır. Ancak, SK 7'nin üstündeki ısılarda, ergitici rolü giderek etkinleşen CaO'nun, pekişmiş çini ile porselen sırlarındaki katkı oranı, sakınca görülmeksizin artırılabilir. BaO ile ZnO da, tıpkı CaO gibi bir tepkime gösterdiğinden, CaO'nin gereksindirdiği koşullara uyularak, sırlara katılırlar. Ancak, BaO katkısı, pek az da olsa, sırların 160 kılcal çatlamaya karşı eğilimini artırır. MgO ise, başlangıçta, CaO gibi hareket eder. Ne var ki, 0.1 molekülden itibaren yapılan katkılarda, sırlarda matlık ve yarı matlık görülmesine yol açar. Mat sırların elde edilmesinde, bu oran istemli olarak artırılabilir. Parlak sırlarda ise matlaşma görülmemesi için katkı oranına dikkat edilmesi gerekir. Bu noktalar dikkate alındığında, sırların baz bölümünde tek bazik oksidi kullanılması yerine, birkaç bazik oksidin kullanılması her zaman için ergime gücü daha yüksek olan sırların elde edilmelerine yarar. Örneğin: 0.07 K20 . 0.14Al2O3 . 1.4Si02 0.25 CaO 0.68 PbO SK 06a. düzenindeki bir sır yerine, şöyle bir sır düzenlenmesi daha elverişlidir: 0.07 K20 . 0.14Al203 . 1.4Sİ02 0.10 CaO 0.06 MgO 0.09 ZnO 0.68 PbO 161 e) Kurşunsuz sırlar Kurşun, tek başına kullanıldığında, ergime yeteneği yüksek bir eleman olduğundan; düşük ısılı sır pişirimlerinde kurşunsuz sırlar kullanılması biraz güçtür. Bu halde, ergitici olarak alkaliler ile boraks bileşiklerinden yararlanılabilir. Ancak, boro-kalsit dışındaki öteki maddelerin suda çözünmeleri önemli bir sakınca doğurur. Bunun yanısıra boro-kalsit de, 400°C dereceye doğru sır tabakasında, toplanma ve patlamalar oluşturarak yandığından ham halde kullanılamaz. Bu durumda, düşük ısılar için kurşunsuz fayans sırlarının hazırlanmasında suda çözünür maddelerin kullanılması zorunda kalınır. Bu maddelere yapılan bir miktar öğütülmüş kil katkısı emici rolü oynar ve sır tabakasının parça yüzeyine yapışmasına yardım eder. Bundan başka, sırlanmış mamulün yeterince yavaş kurutulması ile sır banyosunun oldukça koyu kıvamda hazırlanması gibi önlemler ise, çözünür maddelerin büyük bir bölümünün çiçeksime şeklinde yüzeyde toplanmasına yol açar. Bu bakımdan, kurşunsuz ham sırlar, ancak kiremit, tuğla, kaba çömlek gibi fazla özen gösterilmesini gerektirmeyen 162 mamullere uygulanabilirse de, zorunlu kalınmadıkça kullanılmaları doğru değildir. Hatta, günümüzde bu gibi sırların kullanımı hemen hemen terk edilmiştir. B. Düşük ve Normal Isılar İçin Fritli Sırlar: Bu tip sırlar genellikle çömlek fayansları, kalaylı ve kalker fayansları ile karışık fayans çeşitleri için olduğu kadar, alçak ısılarda pişirilen feldispatik fayanslar için de uygundur. Ham sırlar gibi, fritli sırlar da çeşitli şekillerde kullanılır: a)Asit boriksiz kurşun sırları (SK 09a - SK la) 0.15-0.3K20-Na20 . O.lAl2O3 . 1.5-2.3SiO2 0.05-0.2CaO 0.80-0.50PbO Yukarıdaki oranlar arasında düzenlenen sırların alümin/silis oranı ortalama 1/10 civarında bulunmalıdır. Sır bileşimindeki CaO miktarının 0.2 molekülün üstünde kullanılması ise sırın matlaşmasına yol açar. b) Kurşunlu boraks sırları (SK 010a - SK la) 163 0.0-0.4K20 . 0.2-0.3Al203 . 2.0-3-0Si02 0.0-0.4Na20 0.1-0.5B203 0.0-0.4CaO 0.00.1Zn0 - MgO 1.0-0.3Pb0 Borakslı kurşun sırlarında, sır bileşiminde boraks bulunmasıyla, sırdaki SiO2 miktarı da artırılabilir. Örneğin: 0.25 K20 . 0.25 A1205 . 2.5 Si02 0.25 Na20 0.5 B2O3 0.25 CaO 0.25 PbO Borakslı kurşun sırlarında da alümin/silis oranı 1/10 olarak saptanır. Sır bileşimindeki toplam alkali miktarı ise 0.6 - 0.7 molekülün üzerine çıkarılmamalıdır. B2O3 katkısı, boraksli sırlara büyük ölçüde erirgenlik sağlarken, bir yandan da sırın akması ya da beyazlanması gibi sakıncaların doğmasına yol açar. Kurşunlu boraks sırları için özel açıklama: Steger tarafından çeşitli sır bileşimleri üstüne yapılan inceleme, ergimiş sırın %3- 164 15 oranları arasında B2O3 (ortalama % 8)% 10 - 45 oranları arasında da PbO (ortalama % 18) içerdiğini göstermiştir. Bundan başka, özellikle B2O3 ve PbO'nun, fritleme ve ergime evresinde buharlaşarak, gazlaşma özelliğini dikkate almak gerekir. Buna göre seramik hamuru üstünde ergitilen sır, başlangıçta saptanan karışım formülünden oldukça farklı bir bileşime sahiptir. Steger, bu farkın, B2O3’de, sırın toplam ağırlığına oranla % 0.5 ile % 3 arasında değiştiğini göstermiştir. Bu ağırlık farkı, yüzde olarak sır hazırlamada katılmış olan B2O3 kaynağının miktarına göre, % 2 ile % 30 arasında bir farka eşittir. Buradan da, boraks bileşiklerinin çok fazla uçucu oldukları anlaşılmaktadır. Boraks ya da asit borik halinde olsun, sıra yapılan B2O3 katkısının büyük miktarda ağırlık kaybına uğraması, fritleme ya da pişirim sırasında bir fark göstermez. Bu sakıncanın önlenmesinde, hammadde olarak kullanılan borokalsit ve pandermit, sır bileşiminde doğacak B2O3 kaybını azaltır. Yine Steger'in sırlarında saptanan PbO'nun 165 kesin ağırlık kaybı, sırın toplam ağırlığına oranla % 0.1 ile %3.4 arasında değişir. Hazırlamada katılan PbO'nun ağırlığına göre bu miktar %0.2-%12 arasındadır. Bu bakımdan, formül hesaplamaları her iki maddenin ısı etkisiyle uğradıkları ağırlık kaybı gözönünde tutularak yapılmalıdır. c) Kurşunsuz sırlar (SK 010a - SK la) Genel görünümleriyle, kurşunlu sırlara göre parlaklıkları daha azdır. Kurşunsuz fayans sırları, kılcal çatlamalara karşı eğilimi artırdıkları halde; sırın erirgenliğini sağlama amacıyla, yüksek oranda alkali oksitleri katılarak hazırlanır. Ancak, camsızlaşma tehlikesiyle karşılaşılmaması için, kesinlikle bir alümin katkısı yapılması zorunludur. Kurşunsuz sırların hazırlanmasında, özellikle alkalilerle çok iyi uyuşan baryum kullanılması yararlıdır. Ne var ki, baryum kullanıldığı zaman, sırın sülfürik asitten etkilenmesi tehlikesi doğar. Aşağıda, elde edilmesi oldukça güç bir alümin - alkali sırı görülmektedir: 166 1K20-Na20 . 0.4-0.6A1203 . 4-6Si02 1B203 Alüminli alkali - kalker sırı örneği: 0.1-0.8Na20 . 0.2-0.6A12O3 . 1.5-3Si02 0.0-0.5K20 0.4-lB203 0.0-0.5Ca0 0.0-0.4MgO 0.0-0.2ZnO Yine düşük ısılar için fritli bir baryum sırı örneği: 0.0-0.5K20-Na20 . 0.1-0.4Al205 . 2-3.5Si02 0.2-0.8BaO 0.2-0.5B203 0.0-0.5Ca0 0.0-0.2Zn0 Yukarıda verilen sırlar, kurşun sırlarına çok benzerler. Ancak, bir farkla ki, bu gibi sırlarda PbO'nun yerine BaO kullanılır. d) Kurşun ve asit borik içeriği bulunmayan sırlar (SK 010a - SK la) Bu sırların alçak ısılarda elde edilmeleri güç olduğundan, sırdaki silis ve alümin oranları azaltılır. Bundan ötürü de, sırın 167 camsızlaşma eğilimi arttığından, bir matlaşma görülür. Bu sakıncaların önlenmesi amacıyla, alkaliler artırılırken, toprak alkalilerin oranı azaltılır. Bu çeşit sırlarda bazı florürlerin denenmesi de yararlıdır. C. Yüksek Isı Sırları: Yüksek ısı sırları feldispatik fayans mamullerinin sırlanmasında kullanılır. Bu sırlardan en sert olanlar, özellikle kurşunsuz sırlar, sert fayans ve Vitreus hamurlarıyla çok iyi uyuşur. a) Asit borik içeriği bulunmayan sırlar 0.0-0.3K2O-Na20 • 0.15-0.25A12O3 . 1.5-2.5SiO2 O.O-O.5CaO 0.2-0.7PbO oranları arasında düzenlenir. b) Kurşunlu bor sırları O.2-0.4K20 . 0.20-0.45Al203. 2.8-4Si02 0.0-0.3Na20 0.1-0.5B20 0.2-0.5CaO 0.5-0.2PbO oranları arasında düzenlenir. 168 Kurşunlu bor sırlarında yüksek oranda (0.5 mol. kadar) CaO içeriği bulunması, sırın her bakımdan gelişmesini sağlar. Ancak, CaO'nun bir bölümü, 0.15 molekülü aşmama koşuluyla, MgO ile yer değiştirebilir. Buna göre, Al2O3, ile SiO2 oranları düşürülürken, B2O3 ise, 0.6-0.8 moleküle kadar yükseltilmelidir. Sırdaki PbO içeriği ise ortalama olarak 0.25-0.35 molekülü aşmamalıdır. c) Kurşunsuz sırlar Pişirim ısıları yüksek olduğu halde, elde edilmeleri kolaydır. Genellikle renksiz ya da hafif mavimsi renkte pişerler. Kurşunlu ham sırların tersine, kesinlikle sağlığa zararsız olduklarından, mutfak eşyasının sırlanmasına uygundurlar. Bu özelliğin yanısıra, sır-altı boyalarıyla birlikte kullanılmaya elverişli değildirler. Aşağıda, kurşunsuz fayans sırlarına ait bazı örnekler verilmektedir: 1K20 - Na20 . 0.5-0.7Al203 . 5-7SiO2 1B203 Kolaylıkla elde edilen ve çok iyi sonuç ve*Bkz.5.3 "Sır hammaddeleri ve bunlardan ileri gelen etkimeler" (Renksiz sırlarda renklilik). 169 ren alüminli bir alkali-kalker-borosilikat sırı örneği: 0.2-Q.5K20-Na20 . 0.3-0.5Al20 0.0-0.2MgO . 3.5-4.5Si02 0.3-0,5B23 0.0-0.1ZnO 0.5 CaO (ortalama) Baryumla bir alkali-kalker sırı örneği: 0.2-0.5K20-Na20 . 0.3-0.5Al203 . 3.5-4.5Sİ02 0.0-0.3Ca0 0.3-0.5B203 0.0-0.1MgO 0.0-0.1ZnO 0.3-0.5BaO d) Kurşun ve asit borik içeriği bulunmayan sırlar . Kurşunsuz yüksek ısı sırlarındaki B2O3 katkısının çıkarılmasıyla hazırlanır. Bunun sonucu sırdaki ergime gücünün azalması sorunu, moleküler formüldeki kireç ve silis miktarının azaltılıp, alkali miktarının artırılmasıyla çözümlenebilir. Ancak, sırda bir CaO ya da MgO fazlalığı ortaya çıkarsa, matlaşma görülebilir. Aşağıda, SK 4a için bir alkali-kalker sırı 170 örneği görülmektedir: 0.7 K20 . 0.25 A120 . 2.7 Si02 0.3 CaO Yine SK 4a için baryumlu bir sır örneği: 0.20 K20 . 0.25 A120 . 2.5 Si02 0.15 Na20 0.24 CaO 0.40 BaO D. Çok Yüksek Isı Sırları: Bu tip sırlar ancak pişirimleri 123O C 1300 C dereceleri arasında yapılan çok sert hamurlu sağlık gereçlerinin bir kısmına uygulanabilir. Hazırlanışları bakımından, kurşunsuz ham sırlar grubuna girerler ve pekişmiş çini (gre) ile porselen sırları arasında sınıflanabilirler. Örneğin: 0.3 KgO .0.4 A1203 . 4 Si02 0.7 CaO Yukarıdaki baz formülden hareket edilerek RO (Bazik bölüm) olduğu gibi bırakılmak suretiyle,artırılan her molekül (l.mol.) SiO2 karşılığında pişirim ısısı da 20°C derece artar. Buna göre, verilen örnek sırı, SK 10. için 171 şöyle değiştirilebilir: 0.3 K20 . 0.6 Al203 . 6 Si02 Amerika Birleşik Devletlerinde, sert fayans hamurlarından mamul sağlık gereçleri üstünde kullanılan çinkolu "Bristol" sırları bu gruba girerler. Aşağıda, SK 6a - SK 7'de pişen, opaklaştırılmış beyaz bir Bristol sırı örneği görülmektedir: 0.375-0.450 K20 . 0.5-0.6 Al2O3 . 2.853.25Si02 0.194-0.230 CaO 0.400-0.450 ZnO Steger'in, 23 ayrı sır üstünde yaptığı araştırmalara göre karışımdan sonra elemanların yüzde olarak ağırlık oranlarını gösteren kimyasal bileşim tablosu ise şöyledir:* *B. der D.K.G. 1939 (Munier, Technologie des Faiences). 172 No. Na20 K20 CaO MgO ZnO PbO A1203 sio2 B 2°3 1. - - 4.8 - - 44. 4 7.2 35.7 7.9 2. 5.3 6.3 5.6 - - 19 9.5 42.5 11.8 3- 3.1 7.4 3-4 - - 22.4 8.9 47.5 7.3 4. 2.7 3.9 5.6 - - 24.2 9-1 41.2 13.3 5. 4.7 - 8.4 - - 16.8 7.5 52.1 10.5 1.4 2.9 4.0 - - 47.1 4.0 36.1 4.5 8. - 2.8 5.2 - - 40.3 5-8 37.5 8.4 9. 4.3 1.5 6.3 0.1 - 18.2 8.3 54.0 7.3 10. - 6.0 7.3 - 2.6 14.3 8.7 51.2 9.9 11. 2.9 4.9 1.3 - - 23.3 6.3 50.5 10.8 12. 4.6 8.3 4.2 - - 13.1 10.5 53.2 6.1 13. 0.8 5-5 7.3 - - 19.4 8.9 52.1 6.0 14. 3-9 5.9 3.6 - - 14.2 10.4 53.1 8.9 15. 3.2 2.5 6.0 - - 17.8 9 49-5 16. 3.6 3.1 5.3 - - 11.1 10.9 55.8 10.2 17. 3.4 2*2 6.1 - - 20.0 11.0 49.7 7.6 18. 2.3 2.5 5.3 - - 20.0 10.1 46.5 13-3 19. 3-5 3-2 6.1 - - 18.2 10.3 43.7 15.0 20. 2.6 4.8 6.2 - - 21-0 14.3 46.5 4.6 21. 2.8 1.5 6.6 - - 22.6 8.4 46.5 11.6 22. 2.0 5.6 9.0 - 3.4 17.7 8.5 48 6.5 23- 0.6 6.6 8.2 _ 4.0 16.4 8.7 49.5 6.0 6. 7. 12 173 5.3- SIR HAMMADDELERİ VE BUNLARDAN İLERİ GELEN ETKİMELER Fayans sırlarının bileşimini oluşturan hammaddeler, normal ham ve fritli sırların yapımında kullanılan hammaddelerdir. Bununla birlikte; hammadde seçiminin, elde edilen sır üzerinde, buna bağlı olarak da mamulün kalitesi ile kullanımı açısından önemli bir etkisi olduğu görülür. Örneğin, alkalilerin, özellikle de K20 ve Na20 ile aşırı miktarda yapılan B2O3 katkılarının sırlarda kılcal çatlama eğilimini artırmaları; CaO’nun sır içinde olumlu etkileri; kurşun oksidinin yanında yeterli miktarda alümin ve silis kullanılmamasının 1000 C derece üstünde kurşun çözünmesine karşı dayanıksız sırlar oluşturması. Biz burada, konumuzun kapsamı bakımından, sır hammaddeleri üzerine genel bir bilgi vermek yerine, bir takım hammaddelerin kendi yapı özelliklerinden ileri gelen etkimelere değinmenin yararlılığına inandığımızdan; çeşitli sır hammaddelerinin bir fayans sırının nitelikleri ve kalitesi üzerinde ne gibi etkimelere yol açtığını açıkla- 174 maya çalışacağız.* Dibe Çökme: Sulandırılmış sırların dinlenmeye bırakıldıkları havuzlarda ya da daldırma teknelerinde, sırı oluşturan mineral zerreciklerinin dibe çökmesi ve giderek ayrışan suyun yüzeye çıkması şeklinde görülür. Sulandırılmış sırın bir gecelik dinlenmeye bırakılması, daldırmaya ara verilmesi ya da daldırma süresi içinde görülen dibe çökme "kurşunlaşma" olarak tanımlanmaktadır. Daldırma sırasında, sır barbotininin sık sık karıştırılmasıyla, dibe çökme yavaşlatılırsa da bu önlem, kurşunlaşmanın giderilmesinde her zaman için yararlı ve yeterli değildir. Sırlarda görülen dibe çökme hali, sırın bileşimine bağlı olduğu kadar, sır barbotininin yoğunluğuyla da ilgili bir sorundur. Kurşunlaşmada en kötüsü, çökmenin sır barbotininin tümüne yayılarak, sır zerreciklerinin kendi aralarında yapışıp sertleşerek taş gibi katılaşmasına yol açmasıdır. Dibe çökme yüzünden ortaya *Bkz.Tülin Ayta, Toprak Sanatlarında Dekoratif Uygulama Yöntemleri, "Sırlar ve Sanat Sırları" Bl.3 1976. 175 çıkan bu durum, sır literatüründe "sırın kapanması" ya da "mühürlenmesi" şeklinde tanımlanmaktadır. Böyle bir durumda, bu taşlaşmış kütle, kırıcı bir metal araçla kırılarak parçalanır, ufalanır. Ancak, kurşunlaşmış bir sırın yeniden sulandırılıp asıntıda tutulabilmesi son derece güçtür. Bir fayans sırının çöküntü yapması çeşitli nedenlerden ileri gelebilir. Bunlardan birisi, öğütme sırasında su ile sır pudrası arasında ortaya çıkan etkimeye bağlıdır. Bilindiği gibi, seramik camlarının tümü, alkali silikatlarını eriten sudan etkilenirler. Çünkü, alkaliler hidroliz sonucu su tarafından açığa çıkarılırlar. Bu etkime, sır banyosunda kolaylıkla kendini gösterir. Bundan başka, sır barbotininin hazırlanmasında kullanılan sudaki alkali içeriğinin artışı oranında, dibe çökme ve kurşunlaşma eğilimi de artar. Dibe çökmenin bir başka nedeni de sırın aşırı derecede öğütülmüş olmasıdır. Çünkü, aşırı öğütülmüş bir sırın çöküntü yapması daha kolay ve çabuk olur. Bunların yanısıra, sır bileşiminde yüksek oranda B2O3 içeriği bulunması da sırın mühürlenme- sine yol açar. Örneğin, çok ince öğütülmüş doğal borokalsit, öğütme tamamlandıktan sonra boşaltılmadan değirmende bırakılırsa, kısa sürede katı 176 bir kütle oluşturur. Bu gibi çökücü sırlar kullanıldığında, havuzlardaki sırın mekanik bir aygıtla sürekli olarak karıştırılması gerekir. Daldırma teknelerinde ise karıştırma, tahtadan kalın bir sopayla yapılır. Kurşunlaşmaya karşı bir başka önlem de sır barbotinine bir miktar kil, kaolin ya da en iyisi, bentonit katılmasıdır. Ancak, böyle bir sır hazırlanırken, Seger formülündeki kaolinin tümü bir defada frit içine katılmaz. Sırın kuru ağırlığına oranla %10-20 kadarı ayrılır. Ayrılan bu miktar, öğütme sırasında kil ya da kaolin halinde sulandırılmış sır içine katılır. Kurşunlaşma, sır banyosuna asit tepkimeli bir madde katılarak, sırın PH miktarı azaltılıp, alkalilerin nötr hale getirilmesiyle de önlenebilir. Bu amaçla, çoğunlukla asit borik, asit asetik, asit oksalik ya da tanen gibi organik maddeler kullanılır. Dibe çökmenin önlenmesinde alman çeşitli önlemlerin yanısıra, öğütme süresi de dikkate alınarak; bu süre, 80 - 96 saat arasında olmak üzere belirlenir. Çiğ Sırda Zehirlemezlik (Non-Toxicité*): 177 Günümüzden yüz yıl kadar önce, kurşun zehirlenmesi (saturnisme), sır işçileri arasında çok yaygın görülen meslek hastalıklarından biriydi.Bu durum sanayicilere basit bir iş kazasından çok daha ağır sorumluluklar yüklemekteydi. Önceleri, diş etlerinde siyahlaşma, sonra diş dökülmesi gibi belirtilerin yanı sıra, bir takım barsak enfeksiyonlarına da yol açan kurşun zehirlenmesi, ham kurşunun, özellikle deri ve solunum yollarıyla, vücut tarafından emilmesiyle ortaya çıkar. Bu durumda alınması gerekli tek önlem, ham sırların hazırlanmasında kullanılan sülyen, mürdesenk ve üstübeç halindeki serbest kurşunun kesinlikle kaldırılması ve yalnızca silikat haline dönüştürülmüş kurşun bileşiklerinden yararlanılmasıdır. Bu da, serbest kurşunun, öteki sır hammaddeleriyle birlikte ön-ergitilmesiyle (fritlenmesiyle) olasılık kazanır. Ne var ki, bu yolla elde edilen kurşunlu fritlerin öğütülme sırasında kurşun tozları oluşturmamasına dikkat edilmelidir. Kurşun çözünürlüğüne karşı en etkili eleman- *F.Singer, Seramik Sırları, 6.Bölüm, "Kurşun Sırları" Sayfa 53, Çev.Tülin Ayta, 1976. 178 ların, Al2O3, Si02 ve CaO olduğu söylenebilir. Buna karşıt, alkaliler ile B2O3 kurşun çözünmesini çok kolaylaştıran, son derece tehlikeli maddelerdir. Düşük ve normal ısılar için hazırlanan fayans sırlarında, bu gibi sakıncalar dikkate alınarak bir takım kurallara uyulması zorunludur. Şöyle ki: . Alkali katkıları ile B2O3 hiçbir zaman kurşunla birlikte fritlenmemelidir. Gerektiğinde kurşunlu ve borakslı olmak üzere iki ayrı frit hazırlanır. Bu iki frit sonradan birbiriyle karıştırılarak birlikte kullanılır. . Alkali katkıları, kurşunlu frit yerine borakslı frit içine yapılır. Eğer, borakslı frit içine katılan alkali miktarı fazla olur ve sır kurşunlaşma eğilimi gösterirse, alkalilerin bir bölümü feldspat halinde kullanılır.* . Kurşunlu fritin asitliği olabildiğince yükseltilir (1.5 asitlik). . Kurşunlu fritin moleküler formülüne 0.1 ile *Bkz. Dibe Çökme. 179 0.2 molekül arasında alümin ve kireç katkısı yapılır. Çiğ Halde Kırılgan Sülyen: Aşırı derecede ince öğütülmüş bir sır, sırlanmış parça üstünde kuruduğu zaman oldukça sert ve yapışkan bir kabuk tabakası niteliği gösterir. Ama, buna karşılık taşıma ve fırına yerleştirme sırasında en küçük bir darbe, çarpma ya da yalnızca elle dokunmadan ötürü, sır tabakası pul halinde dökülür. Hazırlanan sır, her ne kadar yeterli akıcılığa sahipse de, dökülmüş kesimler pişme sırasında örtülemez. Sırların daha kalınca öğütülmüş olmaları da bir takım sakıncalar doğurur. İrice öğütülmüş sırlar, parçanın üstüne yapışma yeteneği daha az olan ve kolaylıkla çizilen bir sır tabakası oluştururlarsa da, aşırı öğütülmüş sırlar gibi, parçanın üstünde soyulma yapmazlar. Bu noktalar dikkate alındığında, normal bir öğütme için ortalama 8596 saatlik bir öğütme süresi kabul edilir. Parçalar sırlandıktan sonra, kurumuş sır tabakasının fazla tozumsu bir hal almaması için öğütme sırasında sır barbotinine bir miktar jela- 180 tin, füküs* ya da en iyisi dekstrin katılır. Yalnız, bu gibi organik yapıştırıcıların çok miktarda kullanılması doğru değildir. Yoksa sır tabakası fazla sertleşerek, daha çok kırılganlık kazanır ve parça parça dökülür. Ayrıca, dekstrinden fazla miktarda kullanılması sır barbotinini köpükleştirir. Pişirildikten sonra sır yüzeyinde kalan kabarcıklar, delikli bir sır yüzeyi oluşmasına neden olur. Bunun için, burada, 1000 gr. kuru sır hesabıyla 100 gr. dekstrin katılması normaldir. Erirgenlik ve Akışkansızlık* Fayans sırlarının iyice yayılması için yani, pişirildikten sonra kaygan, parlak ve düz bir sır tabakası elde edilmesi için, sırın yeterli bir erirgenliğe sahip olması gerekir. Bu konuda, hammaddelerin hazırlanmış sır üzerindeki etkileri birbirinden farklıdır. Örneğin: Silis ile alümin, normal miktarların ötesinde, sırları sertleştirir, erirgenliklerini azaltır. B2O3 kullanılmasıyla, sırların erir- *Fucus: Bir cins deniz yosununa verilen ad. *Lehmann, Endell, Nelbruge Sprechsal, No:36,1940. 181 genliği oldukça artar. Bilindiği gibi, metal boratların erirgenlikleri, silikatların erirgenliğinden daha yüksektir. Eğer, Steger formülündeki Si02 ile B203 yer değiştirirse, asitlik değiştirilmeden sırın erirgenliği düzenlenmiş olur. Richter kanununa göre, elementlerdeki eşit oksijen miktarlarının gösterdikleri etki aynıdır. Yani, eşit miktarlarda, moleküler ağırlığı daha yüksek olan bazlar daha fazla ergiyici olmalıdır. Buna göre, erirgenlik yetenekleri bakımından baz oksitleri şöyle sıralanabilir: Lİ02 : 30 MgO : 40 CaO ; 56 Na20 : 62 ZnO : 81 K20 : 94 BaO : 153 PbO : 223 Bi203 : 466 Çok enerjik ergiticileri oluşturan alkaliler ise bu kuralın dışında kalırlar. Leonhardt ve Zschimmer'in deneylerinden anlaşıldığına göre de ağırlık bakımından, yani aynı miktarda katkılar için farklı elemanların erirgen182 liklerinin artışına göre yapılan sınıflandırma şöyledir: A1203, MgO, CaO, Si02, B2O3, PbO, Na20, Bi203 Sırların erirgenlikleri, genellikle onların fritlenmeleriyle arttığı gibi, fazla öğütme de daha iyi bir erirgenlik sağlayabilir. Fayans sırlarının, parçaların köşe ve kenar kesimlerinde akıntı ve sıyrıntı (soyulma) yapmaması, ergime çevresindeki akışkansızlıkla ilgilidir. Al2O3, Si02, CaO, MgO ve ZnO gibi akışkansızlığı artıran elemanlar, sırların parça yüzeyinde akma yapmaksızın yayılmalarını sağlar. Lehmann, Endell ve Hellbrügge, yaptıkları araştırmalarda birbirinden farklı 20 fayans sırını incelemiş ve şu bulguları elde etmişlerdir: 1. SK la ile SK 4a arasında pişirilen 10 çeşit ince fayans sırının gerçek akışkansızlığı, ortalama, 2500 ile, = 5000 poise* olmak üzere, = = 8500 poise arasında değişmektedir. *Dinamik akışkansızlık ünitesi (Po). 183 2. Si02 ile Al2O3, sırların akışkansızlığını önemli ölçüde artırmaktadır. Saydamlık Genel bir tarzda, saydamlığın yeterince geliş memesi üç ayrı nedenden ileri gelebilir: 1. Sırdaki asitliğin yüksekliğine bağlı olarak, sırın bir bölümünün camsızlaşması. Eğer sır, yüksek asitliğe sahip bir ya da üç silikat (mono-silikat, tri-silikat) ise, her zaman için bir camsızlaşma eğilimi görülür. Ayrıca, camsızlaşmaya karşı mükemmel bir madde olan Al2O3’den yeterince kullanılmamışsa, camsızlaşma eğilimi daha da artar. Bu durumda alınacak önlem, alümin miktarının artırılmasıdır. Bunun yanısıra, eğer varsa, sır bileşimindeki baryum miktarı azaltılırken, bir yandan da alkali oranı düşürülür. Bu amaçla, Na20 yerine K20 kullanılması tercih edilir. Normal sırlar gibi, fayans sırlarında da kabul edilmiş genel kurala göre, alümin/ silis oranı 1/10 olarak düzenlenmelidir. Ancak, sırdaki sütümsü görünüm bir B2O3 ya da Al2O3 fazlalığından ileri gelirse, bu 184 elemanların katkı oranlarının azaltılması gerekir. Baz oksitlerinin çeşitliliği camsızlaşmayı geciktirir. Bu bakımdan boro-silikatlarda saydamlığın azalması, silikatların tek başlarına olduklarına göre daha azdır. Toprak alkali sırları ise alkali silikatlarına göre çok daha kolaylıkla camsızlaşma eğilimi gösterdiklerinden, saydamlığın yeterince gelişmemesine yol açarlar. 2. Bazen, SK O1a ile SK 6a arasında pişen saydam sırlarda hafif bir matlık ve örtücülük veren sütümsü bir yüzeysel örtü görülür. Bu görünüş, sır bileşimindeki kireç fazlalığından ileri gelir. Çünkü, silisle birleşmesi oldukça güç olan kirecin, sırın ergimiş cam evresinde de güçlükle çözündüğünü görürüz. Bu nedenle, saydam fayans sırlarında fazla miktarda kireç kullanılması, özellikle de fritlenmemiş kireç alınması sakıncalıdır. Uygulamada SK 09a ile SK1a arasında pişen ve 2.5 molekül ve daha fazla miktarlarda silis (SiO2) içeren saydam fayans sırların- 185 da, 0.2 molekülden daha fazla CaO katılmamasına dikkat edilmelidir. SK la ile SK 6a arasında pişen sırlarda ise 0.6 molekülden fazla CaO kullanılmaz. Sonuç olarak, fayans sırlarında normal bir saydamlık elde edilmesinde şu noktalara dikkat edilir: Sır bileşimindeki silis oranı azaldıkça, CaO oranı da düşürülür. Saydamlığın yeterince gelişmediği durumlarda ise PbO içeriği artırılır. Kurşunsuz fayans sırlarına gelince, CaO oranı azaltıldığında, alkali katkıları artırılabilir. 5. Sırların bir bölümü, pişirildikten sonra kabarcıklı bir yüzey gösterirler. Bu kabarcıklı görünüm, sır bileşiminde oluşan gazlaşmadan ileri gelir. Gaz kabarcıkları ısı etkisiyle büyüyerek, birbiri üstüne yığılır ve yüzeye çıkarak patlar. Sır içindeki gazlaşmanın kaynağı çeşitli nedenlere bağlıdır. Bunlardan en başta geleni, sır bileşimindeki çeşitli karbonatlar, sülfatlar ya da florürlerin ayrışması olduğu gibi kil ya da kaolinin yapısındaki kristal suyunun uçması da olabilir. 186 Kalker fayansları, kalaylı fayanslar ve cilalı çömlek fayanslarında kullanılan sırlar, kendi hamurlarına göre biraz daha düşük ısılarda pişirilirler. Ancak, gerek hamur, gerekse sır pişirimi, genellikle düşük ısılarda yapıldığından; hamur, yapı bakımından henüz kesin bir oluşum göstermez. Buna bağlı olarak, hamurun gözenekliliği, sır pişirimi sırasında gazlaşmaya elverişli bir ortam yaratır. Çünkü, gazların temel kaynağı hemen hemen her zaman çiğ sır tabakasının gözenekliliğine bağlıdır. Pişirim evresinde, bu gözenekli doku, hava ve su buharıyla dolar. Kötü ve elverişsiz pişirim koşullarında yürütülen bir sır pişirimi de kabarcıklı sırların oluşmasına uygun bir ortam yaratır. Bir sırın gazlaşması, onun akışkansızlığı ile de bağıntılıdır. Bilindiği gibi yeterince pişirilmemiş sırların tümünde çok kabarcıklı bir sır Bunların yanısıra, normalden sır daha ergime gazlaşma çok kısa pişirimlerinde gelen yüzeyi ortaya hızlı sürelerde yapılan ve tamamlanan hammaddeden ileri tamamlanmadan önce, sırın evresine ve çıkar. geçişi sırasında bir gazlaşma görülür. Eğer, sır bileşiminde aşırı derecede ergi187 yici bir frit içeriği bulunursa, normal ısıların altındaki derecelerde oluşan camlaşma, tümüyle geçirgensiz ve kapalı bir kabuk tabaka halini aldığından, ayrışmasını henüz tamamlayamamış gazlaşıcı maddeler sır içinde sıkışıp kaldığı gibi soğumadan sonra da, sır içinde çok sayıda kabarcıklı bir görünüm verir. Renksiz Sırlarda Renklilik Hammaddeden ileri gelen bir başka durum da, bütünüyle renksiz olması istenilen sırların, sarı ya da yeşilimsi sarı bir renklilik göstermesidir. Renksiz sırlardaki bu görünüm iki nedenden ileri gelebilir; 1. Hammaddelerin bir bölümündeki doğal demir içeriği gibi bir takım safsızlıklar, renksiz sırlarda hafif bir sarılık gösterir; alüminin yapısında bulunan safsızlıktan ileri gelen sarılık gibi. Bu renkliliğin sakıncalık gösterdiği sırlarla kullanılan hammaddelerin saf olanlar arasından seçilmesine, kalker, kum gibi katkılarda demir içeriği bulunmamasına dikkat edilmelidir. 2. Çok kurşunlu sırların renkliliği ise ger188 çekte sırdaki kurşun içeriğine bağlıdır. Yüksek miktarda kurşun içeren sırlar koyu sarı, hatta yeşilimsi renkte pişerler. Aşağıda Mohl ve Lehmann'ın ortak çalışmalarıyla, çok saf ve demirsiz hammaddelerle hazırladıkları ve oksijenli atmosferde pişirildikleri fayans sırlarından alınan sonuçları görmekteyiz: Koyu kahverengi lPbO . 0.25 Si02 (% 94 sülyen - % 6 kum) Mermer sarısı lPbO . 1Sİ02 (% 81 sülyen - % 19 kum) Yeşilimsi sarı lPbO . 1.5 Si02 (% 72 sülyen - % 28 kum) Renksiz lPbO . 2 Si02 (% 66 sülyen - % 34 kum) Alkaliler ise tek başlarına enerjik bir renksizleştirici etkisi gösterirler. Çünkü, kurşun oksidiyle birleşerek plombat bileşikleri oluştururlar, bu suretle de bile- 189 simdeki PbO fazlalığını giderirler. Bu bakımdan, lPbO, 1Sİ02 ve 0.25K20 bileşimindeki bir fayans sırı, tümüyle renksiz bir seramik camı niteliği taşır. Sırdaki kireç içeriğinin ise renksizlik üzerinde hiç bir olumlu etkisi yoktur. Tersine alkaliler gibi sırda plombat bileşikleri oluşturmadıklarından ve doymuşluk dereceleri önemli ölçüde silis miktarına bağlı olduğundan, sırda renklendirici etki gösteren PbO miktarının artmasına yol açar. Yine Manl ve Lehmann'ın deneylerine göre, aşağıda verilen kurşunlu fayans sırlarıyla tam renksiz saydam sırlar elde edilebilmektedir: 0.25 K20 . 1Sİ02 lPbO 0.17 K20 . 1.5 Si02 lPbO IPbO . 2Si02 lPbO . 2Sİ02 .0.5 B203 190 0.20 CaO . 2 Si02 0.8 PbO 0.20 K20 . 0.3 A1203 . 2.5 Si02 0.80 PbO Sonuç olarak, genellikle kurşunsuz sırların kurşunlu olanlara göre daha renksiz sırlar verdikleri, özellikle de borakslı alkali sırlarıyla çok daha iyi sonuçlar elde edilebildiği söylenebilir. Çok hoş görünümlü ve aranılan, hafif mavimtrak renkli sırların elde edilmesinde ise özellikle baryumlu sırlar kullanılmasına dikkat edilir.* Beyaz renkli hamurları örten sırların hazırlanmasında, kobaltlı bir frit kullanılarak elde edilen mavimsi sırlar da hamurun mavimtrak renkli bir görünüm kazanması sağlanır. Sırların Parlaklığı: Bir sırın parlaklığı, onun ışığı yansıtma yeteneğine bağlı bir oluşumdur. Bu yetenek, normal bir yansımada zayıf bir parlaklık verir. Sırın ışığı *Bkz. Kurşunsuz, Yüksek Isı Sırları (5.2-C.c) 191 yansıtma yeteneği arttıkça, bu artışa oranla parlaklık da artar. Başka bir deyişle, bir sırın parlaklığı ışığın kırılma indisiyle birlikte artar. Optik camlarla ilgili kırılma indisinin incelenmesinde, çeşitli cam bileşimlerinin ışığı yansıtma dereceleri sürekli olarak kontrol edildiğinde, en aktif camın I.63 kırılma indisiyle bir "borat flint" camı olduğunu (B2O3.PbO.Al2O3) görürüz. Buna göre de seramikçilikte PbO ile BaO'nun, parlaklığı en yüksek olan sırların elde edilmesindeki üstün yetenekleri açıkça görülmektedir. Kurşun ile baryumdan sonra, sırların parlaklığı üzerinde giderek etkileri azalan öteki maddeler arasında çinko, asit borik ve alkaliler ile kireci sıralıyabiliriz. Bu konuda yapılmış deneylere göre, bir sır ne kadar ince öğütülürse, pişmiş sırdaki parlaklık da aynı oranda artmaktadır. Bundan başka, pişirim ısısının yeterince yüksek tutulmasıyla, daha çok parlaklık elde edileceğini görmekteyiz, Çünkü bu konuda yapmış olduğumuz çeşitli deneylere göre; bir sırın bileşimi, parlaklık vermek için her ne kadar elverişli de olsa, sır pişirimi yeterli ısılarda yapılmazsa, sırda bir matlaşma eğilimi görülür. Bu gibi sırların parlaklık derecelerinin öl192 çülmesinde fotometre ya da foto-kolorimetre adı verilen aygıtlar kullanılır. Sır-Altı Renklerinin Gelişmesi Genel olarak sırların, sır-altı renklerinin tümünü çok iyi geliştirdiğini söyleyemeyiz. Çünkü, deneylerimiz bize sırların bir kısmının, söz gelişi, pink, pembe, leylâk gibi renkleri çok iyi geliştirdiği halde; bir kısmının mat mavi, yeşil, sarı gibi renkleri bozduğunu, hatta bunlardan koyu mavileri çözdüğünü göstermektedir. Ancak, normal sırların bir bölümü, baskı dekorlarında kullanılan renklerin hemen hemen tümüne uygun gelmektedir. Bir fayans sırının bileşimindeki CaO, sır-altı renklerinin gelişmesine oldukça uygundur, özellikle de, sır bileşimindeki (çinko ve magnezyum gibi) bazı maddelere karşı çok hassas ve elde edilmesi çok güç olan pink kırmızılarının istendiği şekilde gelişmesine yardım eder. Sırlarda yüksek miktarda B2O3 bulunması, genellikle, sır-altı renklerini bozar ve sır-altı boyalarının bir kısmının ısı etkisiyle sır içinde çözülmesine yol açar. Bu bakımdan, özellikle sarı ve 193 pink boyaları kullanıldığında, sır bileşiminde fazla miktarda B2O3 içeriği bulunmamasına dikkat edilir. Sırlardaki alkali fazlalığı da, tıpkı B2O3 gibi etki gösterir. Ayrıca, mavi renkli sır-altı boyalarını mora çevirir. Yüksek oranda kurşun içeriği bulunan sırlar ise, kromlu sır-altı boyalarını çözer. Kurşunlu sırlardan kurşun-kromat oluştuğu için, krom yeşilleri sarımsı yeşil renge dönerek, kirli soluk bir renk alırlar. Yukarıda işaret edilen noktalar dikkate alındığında, sır-altı dekor uygulamalarının yapıldığı fayans eşyanın herhangi bir sırla sırlanamayacağı anlaşılır. Sır-altı boyaları kullanıldığında, bir sır bileşimi, bu boyaları en iyi geliştirecek şekilde düzenlenmeli, ya da bu boya bileşimlerine uygun düşen sırlar seçilmelidir. Örneğin: mavi, yeşil, sarı, kahverengi ve mat mavileri canlı tonlarda geliştirmeye elverişli bir sır şu oranlar arasında düzenlenebilir: 0.18-0.20K20 (Na20) . 0.3Al2O3 . 2.1-2.3Sİ02 0.52CaO (BaO) 0.28-O.30Pb0 194 Yukarıda, sırların bileşimindeki hammaddelerin bir kısmının sır-altı renkleri daha iyi geliştirdiklerine, bir kısmının ise bu renkleri bozduklarına, hatta değiştirdiklerine değinildi. Bu özelliklerin yanısıra, fayans sırlarının bazıları da, sıraltı boyaların çözülmelerine yol açar. Çözülmeye uğrayan boyalar dumanlı ve silik bir görünüm alırlar. Bu durum, özellikle mavi, lâcivert, yeşil gibi kobalt ve bakır içeren boyaların, yüksek oranda B2O3 ve PbO içeren sırlarla birlikte kullanıldıklarında görülür. Ergime gücü yüksek olan kurşunlu ve borakslı sırlardaki alümin katkısının uygun oranlarda artırılmasıyla sırın akışkansızlığı yükseltilerek, bu gibi boyaların sır içinde çözülmeleri önlenebilir, özellikle, normal ısıların üstündeki derecelerde pişirilen parçalarda ve sırlamanın kalın bir tabaka halinde yapıldığında daha sık karşılaşılan bu durum, pişirim ısısının fazla yükseltilmemesi ve sırlamanın daha ince yapılmasıyla giderilebilir. Sülfür Buharlarının Zararlarına Karşı Dayanıklılık: Sırların büyük çoğunluğu, sülfür buharlarının etkilerine karşı son derece hassastır. Sır pişirimi sırasında ortama giren sülfür buharlarının oluşum nedenleri arasında şunlar sayılabilir: 195 . Sır hammaddelerinin bir kısmında bulunan kükürt, . Sır barbotininin hazırlanmasında kullanılan su, . Yakıttan ileri gelen gazlar, . Fırın kasetlerinin yapımında kullanılan pirit. Bunlar arasında, sırlara en zararlı etkileri olanlar, içlerinde bol miktarda kükürt bulunan yakıt gazlarıdır. Örneğin, endüstride kullanılan kaliteli bir maden kömürü çözümlemesinde bulanan sabit kükürt miktarı % 90'a ulaşır. Bunun % 15 kadarı gazlaşarak uçan kükürttür. Hesaplamalardan alınan sonuçlara göre ise, 1000 kg. kömürde 2 kg. SO3 bulunduğu görülür. Fırın atmosferinde oluşan SO3 ve SO4 gazları, fırındaki ısı derecesinin daha düşük olduğu kesimlerde yoğunlaşarak toplanır. Toplanan bu gaz birikintisi, parçaların üstlerine çökerek, özellikle alkali ve toprak alkalileriyle birleşip, çeşitli sülfat bileşiklerini oluştururlar. Sülfatların silisle birleşmeleri güç olduğundan, sırın camlaşması da güçleşir. Bunun sonucu, sır yüzeyinde, çoğunlukla kükürtleşme olarak tanımlanan, köpüğümsü bir 196 kabuk tabakası oluşur. öte yanda, sülfatların bir bölümü, ergime evresinin başlangıcında sır içinde çözülür, özellikle sır pişirimi uzadığında, ortama giren SO3 gazları kabarcıklar yaparak sırın kaynamasına yol açarlar. Pişirim ortamında görülen bu SO3 gazlarının sır üstünde toplanması, henüz düşük ısılarda başlar. Bu bakımdan, kükürtün, başlangıçta SO2 halinde kalmasını sağlama amacıyla indirgen atmosferli bir pişirim yapılır. Ancak, bu önlem pek geçerlilik taşımaz. Çünkü bu defa da ortamdaki oksijenin azalmasından ötürü kurşunlu sırlar ile sır-altı boyaları zarar görür. Baryumlu sırlar, baryum ile SO4 kolaylıkla BaSO4 haline döndüğünden, kükürt buharlarına karşı son derece hassasdır. Bu gibi sırlar kükürtlü bir ortamda mat ve donuk bir görünüm kazanır ve sır yüzeyinde, bir takım buruşukluklar, katlanmalar ortaya çıkar. Hacimli parçaların iç kesimleri ile tabanları, kükürt gazlarının zararlı etkisinden uzak kaldığından, normal parlaklıklarını korurlar. Bu sakıncanın varlığı, BaO'li sırların moufle* tipinde olmayan fırınlarda pişirilmesini engeller. *Kamara tipi elektrik fırınlarının ilk örnekleri olan kapak-sistem fırınlarına verilen genel ad.T.A. 197 Çizilme ve Yıpranmaya Dayanıklılık; Genellikle, sırların pişme ısılarının yükseldiği oranda sertleştikleri ve çelikle çizilmelere karşı dayanıklılıklarının arttığı kabul edilir. Ancak, bu görüş kesin bir kurala dayanmaz, örneğin, bilindiği gibi alkalili sırların çizilme ve yıpranmaya karşı dayanıklılıkları azdır. Baryumlu sırlar ise, daha yüksek bir dayanıklılığa sahiptir, özellikle, asit borikin silisle birleşmesi, sırların sertliğini artırır. Kimyasal Maddelere Dayanıklılık (Asit Eriyikleri ve Alkali Çözeltileri): Sırların, kaliteleriyle ilgili koşullar arasında ilk aranılan, kimyasal maddelere karşı tam bir dayanıklılık elde edebilmeleri için, yeterince asitliğe sahip olmalarıdır. Örneğin, çok bazik sırlarda bu dayanıklılık çok zayıftır, özellikle, kap kaçak ve çeşitli mutfak eşyası gibi kullanım araçları söz konusu olduğunda da, bu nokta çok önemlidir. Normal olarak, bir sırın asitlik derecesinin A = 2.30 ile A = 2.50 arasında olması tercih edilir. Ancak, asitlik oranı hiçbir zaman 1.50 ile 1.60'dan daha aşağı olmamalıdır. Bazik fayans sırlarının kimyasal maddelere karşı yüksek bir dayanıklılığa sahip 198 olması gerektiğinde, sırdaki asitliğin A = 3 ile A = 3.5 hatta bazı özel durumlarda A = 4'e kadar yükseltilmesinde yarar vardır. Yalnız, bir sırın asitligi yükseltilirken, camsızlaşma tehlikesinin belirmesini önleme amacıyla, sır bileşimine yeterli miktarda alümin eklenmesi de tavsiye edilmektedir. Fayans sırlarının kimyasal maddelere karşı dayanıklılık kazanmasında en elverişsiz maddeler alkalilerdir. Toprak alkalileri (CaO, MgO), alkaliler arasında en çok dayanıklılık sağlayanıdır. Sırların, asit eriyikleri ve alkali çözeltileri gibi kimyasal maddelere karşı dayanıklılıklarını en çok arttıran maddeler ise, boratlar ile basit silikat bileşiklerine göre silis ve borat bileşiklerini bir arada içeren sırlardır. 199 5.4- FAYANS HAMURLARI VE SIRLARI ARASINDAKİ UYUM İLE BU UYUMA BAĞLI BAZI SIR HATALARI VE NEDENLERİ Genel olarak, kaliteli bir sırın elde edilmesinde aranılan temel koşul, sırların pişirildikten sonra sıkı bir şekilde yapışması gereken hamurla fiziksel bir uyum sağlamasıdır. Şöyle ki, birlikte kullanılan sırlar ve hamurlar pişirildikten sonra nitelikleri bakımından birbirlerine uygun olmalıdır. Herhangi bir sır alındığında, bu sırın her zaman için rastgele bir hamura uyması zorunluluğu yoktur. Ancak, bunlardan her birinin, yani, hamur ya da sırdan birinin ötekine uygun olması aranılır. Şu da var ki, bu konuda istenilen sonuçların elde edilmesinde, bir sırın, herhangi bir hamurun üstünde ergitilmiş olması yeterli değildir. Çünkü bu halde ancak bir takım mutlu rastlantılar hamura tek düzenli ve zayıf şekilde kaynaşmış bir sır örtüsünü oluşturur. Ne var ki, bu arada, kılcal sır çatlamaları, atmalar, sırda ve hamurda lekelenmeler, hatta parçaların bütünüyle bozulmasına kadar giden bir takım sır hatalarının oluşması kuvvetli bir olasılık kazanır. Bununla birlikte, hamurlarla beraber pişiril- 200 diklerinde elverişsiz sonuçlar veren sırlar tek başlarına yeniden pişirildiklerinde, kendi elemanları arasında bağlantılı, sağlam ve tek düzenli bir kitle oluşturarak soğurlar. Sırın hamur üstünde ergitildiğinde görülen anormallikler ise, doğal olmayan, katı ve sınırlı bir birliktelik oluşturan, farklı kimyasal bileşimdeki iki bileşik madde arasındaki farklı tepkime ve davranışların bir sonucudur. Cisimlerin, özellikle katıların, ısısal genleşme ve kasılmaları, onların kimyasal bileşimleri ile ısısal geçmişlerinin bir tepkimesidir. Buna göre, bir sır, oldukça durgun ve etkisiz, aynı zamanda genleşme katsayısı çok farklı bir hamur üstünde ergitildiğinde, soğumayla birlikte bir takım farklı gerilimler doğar. 0 zaman, bu iki maddeden her ikisi de karşıt güçlerin etkisi altında kaldığı için, bazen sır, bazen hamur, kimi zaman da her ikisi birlikte bir yıpranmaya uğrar. İşte bu nedenle, sırlı toprak mamullerinde istenilen sonuçların elde edilebilmesi için, sır ve hamur bileşimlerinin genleşme katsayılarının birbirlerine yaklaşık olacak şekilde düzenlenmesi gerekir. Ayrıca, seçilen hammaddelerin ya da bunlar arasındaki kimyasal tepkimeler sonucu oluşan bileşiklerin, genleşme katsayıları arasındaki farkın dengede tutul- 201 ması bakımından yeterli esnekliğe ve mekanik dirence sahip olmalarına dikkat edilir. Ne var ki, sırlar ile hamurlar arasında olması istenilen uyum, Steger'in de gösterdiği gibi bu sırlar ile hamurların yalnızca bileşimlerine değil, aynı zamanda iç gerilimlerine de bağlıdır. Örneğin,. kasılmasız sırların, % 2 oranında bir farkla, kasılma gücünün etkisi altındaki sırlara göre daha düşük bir genleşme katsayıları vardır. Pişirimin ısısal aralıklarındaki belirli bir zaman sürecinde kendini gösteren bu bozulma ve kasılmalar, en düşük kontrollü ısıtma ısısında başlar. Yine sırlardaki ısısal genleşme, yani, hamura bağlı kasılmalar da düşük ısılara varmadan azalır ancak, ısının artmasıyla birlikte yeniden yükselir. Sırların genleşme ısısı, yalnızca hamur ve sır arasında görülen karşılıklı kasılmalar tarafından etkilenmekle kalmaz, aynı zamanda hamurun ısısal geçmişi, özellikle de soğuma hızı ve süresi tarafından da etkilenir. Hamurla sır arasında kendini gösteren ve çeşitli bozukluklara yol açan sakıncalardan bir çoğunun ortadan kaldırılması, en düşük kontrollü ısıtma ısısından başlayarak, çevre ısısına (17°C) kadar bütün farklı ısı evreleri süresince, sırın ve hamurun genleşme katsayılarının 202 gözlenmesini gerektirir. Gerçekten de, bu uyumun, yalnızca çevre ısısında ya da yalnızca pişirimin sınırlı bir ısı aralığında varolması yeterli değildir. Bir sırın, birlikte kullanıldığı hamurun mekanik direnci üstündeki etkisini, artistik görünümler elde edilmesi amacıyla kullanılmış, ya da tersine, daha uygulamada kaçınılmış olan sırın kendisi ile sır-hamur uyumsuzlukları arasındaki bu bağlantı etkiler. Seramik hamurları ile seramik sırları arasında uyum sağlanması amacıyla, bir sırın, her zaman hamura göre ayarlanmış olması zorunluğa yoktur. Kimi zaman, sırla uyuşması için hamur bileşiminde de değişiklik yapılır. Ne var ki, bu tarz bir değişiklik pek tercih edilmez Çünkü, kullanım ve niteliklerine zarar vermeden bir hamurda değişiklik yapılması her zaman için pek kolay değildir. Oysa, hamur ve sırın karşılıklı etkimeleri dikkate alındığında, hamurun yapısı üzerinde durulmadan, onun üstünde kullanılmak üzere seçilmiş bir sırla istenilen sonuçların elde edilmesi olanaksızdır. Genel anlamda, sır seçimi, buna bağlı olarak da seçilen sırın bileşimini, hamurun nitelikleri belirler. Ne var ki, kullanılmakta olan hamur ile sırlar arasında istenilen gerekli uyum sağlanamı- 203 yorsa, ayrıca, bu sırlar özel ve farklı bir takım niteliklere sahipse, o zaman, hamurun bileşiminin değiştirilmesine, özellikle de, bu değişime koşut şekilde, sırın niteliklerinin geliştirilmesi yoluna gidilir. Bu bakımdan, özellikle toplu-üretimde önemli olan, seçilen sırların bileşimlerinin, işletme hamurlarının yapılarına değin bir takım sınırlara bağlı olduğudur. Bu sınırlar, çeşitli hamurlardan mamul seramik eşyanın bir bölümünden ötekine göre değişir; ama bu değişim, aynı bölüm içinde pek azdır. Apayrı bir özen gerektiren sır hazırlamada, sır hatalarının temel kaynağı olan, örneğin; hammadde bileşimlerinin, özellikle de kil gibi doğal bakımdan değişken maddelerin dikkate alınması gerekir. Ayrıca, sırların, birlikte kullanıldıkları hamurların yumuşama ısıları altında bir ergime noktasına sahip olmaları; hamurla sır arasında bir bağlantının olması ve sır ya da hamurun bir ötekiyle aykırı ve uyuşmaz olması gibi etkenler de gözönünde bulundurulur. Sırlardaki Genleşmeyi Etkileyen Etkenler Bir sırın genleşmesi ve kasılmasındaki bir değişme, o sırın bileşiminde yapılan bir takım değişimlere bağlıdır. Yapılan incelemelerde, cam 204 ve sır (seramik camları) hammaddelerindeki fiziksel özelliklerden çoğunun, yaklaşık olarak birbirine katıştığına dikkat edilmiştir. Buna göre fiziksel özellik, aşağıdaki orantıyla açıklanmaktadır: P = P1X1 + P2X2 + P3X3, v.s. Burada (P) fiziksel özelliği (P,) cam hammaddelerinin oksit yüzdelerini, (X,) v.s.de ba oksitlerin değer olarak anlatımını simgelemektedir. Aynı orantı, genleşmeye, kırılma direncine, Young modülüne, yoğunluğa ve ısı geçirgenliğine de uyarlanabilir. Genleşme katsayıları tablosunda ise, metal oksitlerin genleşme katsayıları olarak bulunan rakamların, araştırmacılar için birbirinden ne kadar farklı olduğunu görebiliyoruz. 205 Oksit Winkelmann English ve Schott ve Turner Mayer ve Havas sıo2 0.8xl0”7 0.15xl0”7 - xl0"7 A1203 5.0 0.42 - K20 8.5 11.70 - Na20 10.0 12.96 - Li02 2.0 - - CaO 5.0 4.89 - BaO 3.0 4.20 - MgO 0.1 1.35 - ZnO 1.8 2.10 - PbO 3.0 3.18 4.2 - - 3-6 sb2o3 B 2°3 0.1 1.98* - Na3AlF6 - - 7.4 Cr203 - - 5.1 CoO - - 4.4 Ti02 - - 4.1 We - - 4.0 NiO - - 4.0 CaF2 - - 2.5 CaO - - 2.2 Zr02 - 0.69 2.1 Sn02 - - 2.0 2°3 *% 12'ye kadar 206 Bununla birlikte, genleşme katsayıları tablosu, sır bileşimine giren hammaddelerin seçiminde yapılan değişimlerin, Steger formülü aynı kaldığı halde, sırın genleşme kasılmasını hangi ölçüde etkileyebileceğini göstermesi bakımından yararlıdır. Basit bir örnek olarak aşağıdaki iki ayrı kurşun sırını alalım. Winkelmann ve Schott'un buldukları rakamlara göre, bu sırların kübik genleşme katsayıları şöyledir: 1 PbO . 1 Si02 SK 010a - SK Ola (900°C - 1080°C) Ağırlık olarak yüzde oranları: PbO .... 78.8 Si02 ... 21.2 3 x 78.8 = 236.40 0.8 x 21.2 = 16.96 253.36 GK = 253 x 10”7 Böylelikle, yukarıdaki basit kurşun-silikat sırının kübik genleşme katsayısı 253 x 10”7 olarak saptanır. Yukarıda verilen sır içine bir miktar alümin katkısı yapılmasının, aynı sırın genleşmesini nasıl etkilediğini göstermektedir. 207 1PbO . 0.20 Al2O3 . 2.60 Si02 SK 02a - SK 2a (1060°C - 1120°C) Ağırlık olarak yüzde oranları: PbO % 55.83 (3 x 55.83) = 167.49 A1203 % 5.11 (5 x 5.11) = 25.55 Si02 (0.8 x 39-06) = 31.24 % 39.06 Toplam 224.28 GK 224 x10”7 Buna göre, sırların genleşme katsayıları üzerine bulanan rakamlar kesin olmamakla birlikte, yine de yaklaşık değerlerin saptanmasında büyük ölçüde yarar sağlamaktadır. Yapılan deneylerden ve hesaplamalardan anlaşıldığına göre alkali oksitlerin genleşme katsayıları, öteki bazik oksitlerle karşılaştırıldığında, daha yüksek olduğundan, yüksek oranda Na20 ve K20 içeriği bulunan sırların daha büyük bir genleşmeye sahip olacakları gerçektir. Ne var ki, alkali sırlarındaki bu katsayı yükselmesi, örneğin, bir B2O3 katkısıyla önlenebilir. Artistik amaçlarla geliştirilen krakele sırları ise, alkali oksitlerinden yana zengin olan sırlardır. Bütün bu noktalar dikkate alınarak, normal fa- 208 yans sırlarındaki alkali oksitleri ve BaO toplamı, 0.5 molekülden fazla olmamak koşulu ile sınırlandırılmıştır. Bu bakımdan, zorunlu hallerde, özellikle fayans sırlarında, yüksek GK'lı alkali oksitleri yerine, genleşmesi daha düşük öteki bazik oksitlerin kullanılması tercih edilir. Kurşunsuz sırlarda, PbO'nun yerine daha çok, kuvvetli bir ergitici olan CaO kullanılır. Çünkü, bunlardan her ikisinin de genleşmeleri birbirine yakındır. Çinkolu mat sırlarda olduğu gibi, yüksek oranda ZnO içeren sırların düşük bir genleşme ve kasılma göstermesi, bu sırların, kılcal çatlama bakımından korkusuzca kullanılmalarını sağlar.Yalnız bazen, yeterince dayanıklı olmaması nedeniyle, hamur, bu basıncın etkisi altında kırılır. Hatta, böyle haller, zirkon-iki-oksit ya da zirkonsilikat gibi örtücü maddeler içeren sırlarda da görülür. Pratik uygulamalarda sırın ve hamurun genleşmelerinin birbirine eşit olması gerekmez. Tersine, genellikle hamurun kasılmasının, sırın kasılmasından daha yüksek olmasına dikkat edilir ve hamur o şekilde ayarlanır. Çünkü, bu durumda, sır, kendiliğinden sıkıştırılmış olduğundan, kılcal çatlamalara karşı daha çok dayanıklılık gösterir. Örneğin, 209 fayans için, lineer genleşme katsayısı 6.4 x 10”6 olan bir sır, 7.8 x 10”6 değerinde bir fayans hamuru üstünde korkusuzca kullanılabilir. Sırlı mamullerde bir çatlama görülsün ya da görülmesin, genleşmeler, yalnızca sırı etkileyen farklı genleşme katsayılarının oluşturduğu gerilim güçlerine değil; aynı zamanda, hamurun ve sırın esnekliğine, tampon tabakanın* oluşumuna ve ha- murda görülebilecek nem genleşmelerine de bağlıdır. Genel olarak, gözenekli hamurlar emdikleri nem yüzünden genleşme tehlikesiyle karşı karşıyadırlar. Camlaşmış hamurlarda ise bu tehlike çok az, ya da zararsız ölçüdedir. Ayrıca, hamur pişiriminde ısının biraz yükseltilmesi yararlıdır. Çünkü serbest kuvartzın bir bölümü, kristobalit alfa 'ya döner. Soğuma sırasında ısının 220°C derecenin altına düşmesiyle, kristobalit alfa % 3 hacım küçülmesiyle kristobalit beta haline geçer.* Artık bu sıcaklıkta sır sertleşmiş olur. Kristobalit’de sırı sıkıştırarak, kılcal çatlamalara karşı etkili bir güvenlik sağlar. Kalite ve güvenlik bakımından aranılan nitelik- *Pişme sırasında hamurla sır arasında oluşan ara kesim.T.A. *”Kuvartz” değişimi". 210 lere sahip sırların elde edilmesinde, hamur pişiriminden başlayarak bir takım önemli noktaların dikkate alınması gerekir. Örneğin: - Hamur pişirimi yeterince yüksek ısıda yapılmalı, pişirim süresi oldukça uzun tutulmalıdır. - Fayans hamurlarında dolomit kullanılması hamurun genleşmesini azaltır. Ama katkı oranı yükseltilirse, hamur dayanıksız ve kırılgan olur. - Fayans hamurlarının hazırlanmasında, kolaylıkla kristobalite dönüşebilen bir silis çeşidinin kullanılması tercih edilmelidir. (Öğütülmüş sileksin, öğütülmüş kum ya da kuvartza göre daha çok tercih edilmesi gibi). - Hamurun kaolin dengesi kurulmamışsa yeniden düzenlenir. Gerekirse bir miktar kaolin katkısı yapılırken, feldspat oranı azaltılır. - Sileksin öğütülmesi, onun kolaylık- 211 la kristobalite dönüşebileceği tarzda yapılmalıdır (Büyük Britanya'da, fayans hamurlarına, katılan sileksin öğütme işleminde, % 50-55 kadarının dane iriliği 0.01 mm.'den daha küçük çapta yapılması gibi). - Talk ve kireç gibi kalsiyum bileşiklerinin az miktarda kullanılması kristobalit oluşumunu kolaylaştırır. Bu bakımdan, talk ve kireç gibi kalker maddeler, özellikle, kılcal çatlamalara karşı dayanıklılığı artırma amacıyla kullanılırlar. 1050°C dereceye kadar yapılan pişirimlerde, hamurlara yapılmış olan % 7'ye kadar talk katkısı olumlu sonuç verir. Sır pişiriminde, sır ile hamur arasında oluşan tampon tabakanın önemi tam olarak bilinmemekle birlikte; deneyimler, iyi bir tampon tabakanın sır çatlaklarına dayanıklılığı artırmada etkili olduğunu göstermektedir. CaO bileşikleri tampon tabaka oluşumunda denge sağlar (Kalker hamurlu eski fayans karolarının dış etkenlere karşı dayanıklı olmaları gibi). Ayrıca, kullanılan sırın özellikleri 212 dikkate alınarak, % 3-7 oranları arasında bir anortit katkısı yapılması da yararlıdır. Sır pişiriminin başlangıcında, gözenekli fayans hamurunun bir miktar nem taşıdığı bilinmektedir. Bu nem, ya çevreden gelir ya da sırlamayla hamur tarafından emilmiş olur. İşte, hamurda bu nemden ileri gelen bir genleşme ortaya çıkar. Hangi nedenle olursa olsun, şurası görülmüştür ki, pişme sırasında serbest su buharı, sır tabakasından geçerek hamura girmekte, böylelikle hamurda bir genleşme görülmektedir. Fayans hamurlarında ortalama % 0.05 oranına kadar görülen bu nemlilik, hamur bileşimindeki magnezyum bileşiklerinin varlığıyla daha da az bir etkinlik gösterir. Feldispat ise, bu nemden ileri gelen sakıncaları artırma eğilimindedir. Bunların yanısıra, fayans hamurunda nemlilikten ileri gelen genleşmede, pişirim ısısının da rolü vardır. İşte buraya kadar ana hatlarıyla açıklamaya çalıştığımız gibi, fayans hamurları ve sırları arasında uyum sağlanması, fayansçılığın en önemli sorunları arasındadır. Çünkü kaliteli bir mamulün yapımında aranılan niteliklerin istenildiği şekilde elde edilebilmesi, sır-hamur uyumuna bağlıdır. Aksi 213 halde mamulün kalitesini büyük ölçüde düşüren ve toplu-üretimin yapım harcamalarında öngörülmeyen ve büyük parasal kayıplara yol açan önemli sakıncalar doğar. Konumuza, bu sakıncalardan başlıcaları olan, özellikle de fayans sırlarında çok sık rastlanılan bir takım sır hatalarıyla devam edeceğiz. Fayans eşyanın gözenekli ve su geçirgen hamur yapıları, fayans eşyanın geçirgensiz (empermeabl) bir sır tabakasıyla örtülmesini gereksindirir. Böyle bir gereksinim, fayans için olduğu kadar, pekişmiş çini ile porselen için de geçerli olduğu gibi; ayrıca geçirgensiz sırların elde edilmesi de oldukça güçtür. Gerçekte de, hamur-sır arasında fiziksel bir uyum sağlanması sorunu, hamurların ve sırların yapılarıyla olduğu kadar, ısı etkenleri ve pişirim tarzlarıyla da ilgilidir. Hamur-sır uyumunun gereği gibi sağlanamadığı hallerde, fayans işletmeleri için büyük önem taşıyan bir takım hatalarla karşılaşılır. Bu hatalar şu şekilde sıralanabilir: . Kılcal sır çatlamaları* *Alm. Eaarisse, Haarissigkeit Fr. Treissaillage Ing. Crazing 214 . Pullanma (Atma)* . Soyulma (Kabuklanma)* . Kapalı çatlama (Fırın çatlağı) Çalışmamızın bu bölümünde, genel olarak sırlarda görülen bir takım sır hataları üzerine ayrıntılı bilgi verilmesi yerine; çoğunlukla fayans sırlarında görülen ve hamur ile sır arasındaki uyumsuzluktan (genleşme farklılıklarından) ileri gelen önemli sır hatalarına değinerek, bu hataların açıklanmasına çalışacağız. 5.4a- Kılcal Sır Çatlamaları ve Genleşme: Bilindiği gibi örneğin metaller, kayaçlar* topraktan mamul eşya ve cam gibi maddelerin tümü, ısıtıldıkları zaman genleşir. Soğuma evresinde ise kasılarak bir miktar küçülmeye (büzülmeye) *Alm. Abblattern, Abspringen Fr. Ecaillage Ing.Peeling,Shivering **Alm. Aprollen Fr. Pelage ***Doğal yapıları bakımından, karışık bileşimli maddeler topluluğu.T.A. 215 uğrar. Bu genleşme ve küçülme; eni, boyu ve yüksekliğine göre maddenin tüm boyutlarına yayıldığından, "lineer" ve "kübik" olmak üzere bir genleşme ve küçülme değerlendirmesi yapılır. Bu değerlendirmede kabul edilen kübik genleşme katsayısı (GK), lineer genleşmenin üç katıdır. Her maddenin ısı genleşmesi kendine özgü bir takım farklılıklar gösterir. Seramik hamurları ve sırlarında çok küçük değerlerle çalışıldığından, genleşme katsayısı 10-7 olarak yani, 1/10000000 ya da 0.0000001 olarak alınır. Bir maddenin genleşme katsayısının büyük olması, aynı maddenin ısıtılması halinde yine büyük ölçüde bir genleşmeye uğrayacağı anlamına gelir. Ancak, genleşme ve küçülme, maddenin her ısıtılışı ve soğutuluşunda yinelenir. Fayans teknolojisinde karşılaşılan hataların en önemli ve temel sorunu, hamurlar ile hamurları örten sırlar arasındaki genleşme farklılıklarından ileri gelen kılcal sır çatlamalarıdır. Hammaddelerden herhangi birinin ya da bu hammaddeler arasında herhangi bir etkenin kılcal çatlama eğilimini azaltması, sır-hamur uyumunun sağlanmasında bir elverişlilik olarak nitelenir. Buna göre, hamur genleşme- 216 sinin arttığı ya da tam tersine, sır genleşmesinin azaldığı görülür. Sırlı fayans pişiriminin başlangıç evresinde, hamur üstündeki sır tabakası birbiriyle bağlantısı olmayan tozumsu zerrecikler halindedir. Henüz ergimemiş sırın bu durumunda, yani camlaşmanın başlangıcından önce bir genleşmeden söz edilemez. Ancak, tam olarak bir ergimeden ve hamur-sır arasındaki tepkime ile ara tabaka oluşumunun tamamlanmasından sonra, sır gerçek gelişimini tamamlamış sayılır. İşte bu anda, sır ile hamur arasındaki ortak benzerlik, her ikisinin de soğumayla az ya da çok bir büzülmeye uğramasıdır. Bu büzülme hali, hamurda ve sırda olmak üzere, birbirinden farklı şu üç ayrı durumu ortaya çıkarır: - Ya, hamur ile sırın genleşme ve küçülmeleri birbirine eşit, - Ya, sırın genleşmesi ve küçülmesi hamurun genleşme ve küçülmesinden büyük, - Ya da, hamurun genleşme ve küçülmesi sırın genleşme ve küçülmesinden büyüktür. Sır pişiriminin ergime evresinde, hamur taba- 217 kası kızgın, sır da ergimiş bir cam macunu kıvamında iken, hamurla sırın her ikisi de esnek ve birbirlerine uygun bir durumdadır. Ancak, soğumanın başlamasıyla birlikte, yavaş yavaş sertleşmeye, hatta kırılganlığa elverişli bir katılık kazanmaya başlarlar. Hamur ve sır büzülmesinin eşit olduğu hallerde, farklı gerilimler oluşmadığından, herhangi bir uygunsuz durum görülmez. Sırın genleşme katsayısının, buna bağlı olarak da küçülmenin daha büyük olduğu hallerde, sır, bir çekme gücünün etkisi* altına gireceğinden; karo gibi tek yüzü sırlanmış ince parçalar, dış yüze doğru içbükey (konkav) olarak bükülür. Normal kalınlıktaki parçaların üzerini örten bir sır tabakasının, yine hamurdan daha çok küçüldüğü halde ise; soğumakta olan sır tıpkı bir deri gibi gerilerek sertleşir. işte, alttaki hamura göre dar gelmiş bir deri gibi yayılan bu sır örtüsü çatlayarak, kırılan bir cam tabakasını andırır. Seramik eşya üstündeki sırlar büyük bir çekme gücünün etkisi altında kaldığı zaman, alttaki hamur da bir basıncın etkisi altına gireceğinden, sağlam- *Çekme gerilimi. 218 lık azalır. Kılcal çatlamalar ilk önce parçaların çukur ve içbükey kesimlerinde ortaya çıkar, giderek sır yüzeyinin tümüne yayılır. Eğer sır tabakası normalden kalın değilse, çıkıntı ve kenar kesimlerle, dışbükey kesimlerde kılcal çatlama görülmez. Sır damlaları ve akma yapan bölgelerdeki çatlamalar ise, öteki kesimlerden daha önce başlar. Çatlak sır tabakası, hamurun dış etkenlere açık kalmasına, buna bağlı olarak da zamanla bozulmasına yol açar. Pişmiş hamur üstünde, çıplak gözle fark edilemeyecek kadar ince aralıklı bir yüzey oluşturur. Böylesine bir sır örtüsünün oluşmasına bağlı ve kaliteli sırlarda aranılan bir koşul olarak, hamura örtücülük vermesi ve onu geçirgensiz hale getirmesi istenilen sırların tersine, kılcal çatlamalı sırlarla örtülü parçalar, fayans hamurunun gözenekliliği nedeniyle, sağlığa zararlı bir takım fermantasyon tehlikeleri yaratır. Kılcal çatlama oluşumu, bazen parçaların sır pişiriminden çıkarılmasından hemen sonra ya da birkaç gün içinde başlar. Bu durumda, hamurun ve sırın genleşmeleri arasında önemli bir uyumsuzluk olduğu anlaşılır. Çatlamalar, bazen birkaç hafta, birkaç ay, hatta parçaların kullanılmaya başlan- 219 masından yıllar sonra ortaya çıkabilir. "Geç çatlama" şeklinde tanımlanan bu hatanın oluşum nedenleri ötekinden farklı olup, parçaların zaman surecinde çeşitli etkenler altında eskimesine bağlıdır.1* Son olarak, pişmiş sırın birdenbire soğutulmasının da kılcal çatlamaya yol açtığı söylenebilir.2* Ayrıca deneylerimizden anlaşıldığına göre, aynı hamurdan eşit kalınlıklarda hazırlanan plakalar, ince bir tabaka halinde sırlandıklarında; sırda görülebilecek kılcal çatlama ya da pullanma eğilimi azalır. Tersine, sırlama kalın tabakalar halinde yapıldığında ise bu eğilim artar.3* 1*Fayans gibi toprak mamullerinin eskimesi, seramik ürünlerinin hamur ve sırlarını oluşturan molekül yapısının bozulmasından doğar. Bu bozulma, süre, çevre nemi, su emme, asit buharları, termik değişim gibi etkenler altında başlar ve gelişir, giderek mamullerin niteliklerini değiştirir. Bazen, başlangıçta, hamur ile sır arasında sağlanan uyum bu değişimden etkilenerek bozulur. Yukarıda sayılan etkenlerden ötürü hamurla sır arasında doğan genleşme farkı, hamurda şişme şeklinde kendini gösterir. Sır yüzeyinde de, tıpkı zaman sürecinde eskiyen camlarda olduğu gibi, bir sedeflenme (irisation) başlar. Sonuçta bu eskime, normal kılcal sır çatlamalarına benzeyen, yüzeysel çatlakların oluşmasına yol açar. T.A. 2*Bkz. 5.4d- (Kapalı Çatlama). 3*Kılcal çatlamanın, daha çok parçaların çukur kesimlerinde ve sır akıntılarında başladığına değinilmişti.T.A. 220 5.4b- Pullanma (Atma) Kılcal sır çatlaklarından daha seyrek olarak karşılaşılmakla birlikte; genleşmesi sırlara göre daha yüksek olan hamurlar kullanıldığında, pullanma görülür. Bu gibi hamurları örten sır tabakası bir basınç geriliminin etkisi altına girer. Hamur ise, çekme gücünün etkisi altında kalır. Yani, soğuma sırasında üstündeki sırdan daha çok küçülür. Bu olguya bağlı olarak, sır pullanarak, parçacıklar halinde atar. Ne var ki, bu atma yalnızca sırın parça parça dökülmesi halinde değil, atma yapan kesimlerdeki hamur tabakalarıyla birlikte olur. Parçanın pullanan kesimleri önce hafifçe kemerleşir. Daha sonra düz kabarcıklar halinde düşer.* Atma yapan sır tabakasının çevresi bir dantel gibi girintili çıkıntılı ve düzensiz olup, hiç bir zaman düzgün ve belirgin değildir. Fayans hamuru ile sır arasındaki genleşme farkı çok büyük olduğu zaman, parçaların tümüyle kırılma olasılığı bile vardır. 1.*”Kavlama" olarak tanımlanan sır atması ise kalın sırlama sonucu, sır tabakasının ara tabakayla birlikte yerinden kopması şeklinde görülür. Ayrıca sinter (camsı) hamurlar üstündeki kalın sırlamalarda da kavlama ortaya çıkabilir. T.A. 221 Bu hal, daha çok kenarlara yakın kesimler ile bombeli yüzeyler ve dışbükey parçalarda ortaya çıkar. Böylelikle, sır tabakasının parçacıklar halinde yer yer koptuğu, oldukça geniş soyulmuş çıplak hamur yüzeyi, elle dokunulduğu ya da tozlandığı zaman kolaylıkla kirlenir. Ayrıca, kullanım eşyasının renkli ya da kirli olan sıvı maddelere değmesi sonucu oluşan fermantasyon (mayalanma) bulaşıklarından ötürü, bu gibi eşya sağlığa zararlı bir hale gelir. Bundan başka, düz parçalarda da biçim bozulmaları ortaya çıkar. Kaplama karoları sırlı yüzey yönünde bombeleşir. Termik gerilim farkı çok fazla yükseldiğinde ise, eğer hamur tabakası normalden ince ve sır dayanıklılığı yüksekse, parça bu gerilime dayanamaz, kırılır. Fincan kulpları, kâse ayakları gibi benzeri eklentiler kopar. Hatta, kenarlı tabak çevrelerinin bazen bir halka şeklinde koparak düştüğü, çukur modellerin diplerinden ayrıldığı bile görülür. Pullanma, genellikle sır pişiriminden hemen sonra ya da birkaç gün içinde başlar. Görünüş bakımından soyulma ya da kabuklanma şeklinde tanımlanan sır atmasına benzemekle birlikte, pullanmanın gerçek oluşum nedeni ötekinden tümüyle farklı olarak, yalnızca hamurla sır arasındaki genleşme uyumsuzluğuna bağlıdır. 222 Sırlarda pullanma görüldüğü hallerde, ergime derecesi yüksek olan hammadde katkıları azaltılır. Böylelikle, sırın ergime derecesi düşürülerek zemine oturması sağlanır. Fayansçılıkta, toplu-üretimin en önemli sorunları arasında yer alan bu gibi hataların ortaya çıkması önlenemediği ve oluşum nedenlerinin giderilemediği hallerde, büyük işletmelerin uğrayacağı zararlar da aynı ölçüde önem taşır. Sırlar ile hamurlar arasında uyum sağlanması konusunda yapılan çalışmalar, fayans üretiminin başlıca sorunlarındandır, Özet olarak denilebilir ki, fayans mamullerini örten sırların, bütünüyle hamura uygun olması ve hamurlara geçirgensiz bir yüzey örtüsü sağlaması amacıyla, bu sırların çok küçük bir gerilim altında olmalarına dikkat etmek gerekir. Yani, önemli olan, sırın genleşme katsayısının, sanıldığı gibi hamurun genleşme katsayısına eşit olması değil; tam tersine, hamura göre daha yüksek bir gerilime sahip olmasıdır. Böylelikle, hamuru örten sır küçük bir basınç geriliminin etkisi altında kaldığında, aranılan sır-hamur uyumuna uygun ideal bir ortam oluşur ve mamulün sağlamlığı artar. 223 5.4c- Soyulma (Kabuklanma) Görünüş bakımından, fayans sırlarındaki pullanmaya benzer. Ne var ki, her iki sır hatasında da oluşum nedenleri farklı olduğundan, birbiriyle karış tırılmamalıdır. Fayans sırlarında karşılaşılan soyulmada sır tabakası yine plak halinde kopar. Ama bu şekilde bir pullanmada, sır tabakası hiç bir zaman hamurla yapışık olarak kopma yapmaz. Bir sırın soyulma yapmasına yol açan çeşitli nedenler vardır. Aşağıda, bu nedenlerin kısaca açıklanmasına çalışacağız. Sırlama yapılan parçanın çok tozlu olduğu, pişmiş hamurda çok refrakter bir boyayla sır-altı bezeme yapıldığı ve hamurun, güç ergiyen bir angobla astarlandığı hallerde, ergime evresindeki sır hamura yapışamaz; yalnızca toz halindeki üst tabakaya tutunur. Böyle bir sır en ufak bir darbeyle parça parça dökülür. İşte bu nedenledir ki, çok refrakter olan kobalt oksidi ve alümin karışımı olan sır-altı mat mavi boyaların kullanılması, fayans sırlarında soyulma tehlikesine yol açar. Bundan başka, sır pişi224 rimi düşük ısılarda yapılmaktaysa, soyulma eğilimi de daha çok artar. Bu sakıncanın giderilmesi amacıyla, pişirim ısı sı yükseltilirse, boyanın bir bölümünü çözen sırın hamura yapışması kolaylaşır, soyulma tehlikesi de ortadan kalkar. Ama bu kez mavi renk ton değiştirerek, kızıl mora döner. Hamur içeriğindeki bir takım çözünür tuzların kuruma sırasında yüzeye çıkmasından ileri gelen "tuz çiçeksimeleri" de fayans sırlarında soyulmaya yol açabilir. Bu yalnızca sırın gereği gibi yüzeye yapışamamasından doğan basit bir olgudur. Bir başka soyulma şekli de kum “sürtmesi”dir.* Genellikle, döküm ya da şablon tornada şekillendirilmiş çok kuru parçaların rötuşlanmasından, ıslak süngerle yapılan aşırı sürtme sonucu, özellikle tabak kenarlarındaki kil özü gider ve geriye yalnızca silisli özsüzleştirici tabakası kalır. Böylece, alüminli hamurun yüzeyinde birikmiş bir silis fazlalığı doğar. İşte bu gerçek bir pullanma nedenidir, ama yalnızca, ıslak süngerle aşırı sürtülmüş kesimlerde görülür. Hamur, yapısı bakımından kendi içindeki termik genleşmeye karşı uygunluğunu koru*P.Munier; Technologie des Faiences. 225 duğundan, herhangi bir yapısal değişiklik gereği yoktur. Rötuş işlemlerinin daha dikkatlice yapılmasıyla, hata giderilebilir. Bunlardan ayrı olarak, sırların normalden fazla, aşırı öğütülmeleri sonucu da, sırda soyulma hali görülür. Ne var ki, soyulmada en önemli neden, ergimiş sırın çok yüksek viskoziteye salip olmasıdır. Bu durumda, yüzey basıncı, yapışma geriliminden büyük olduğundan, sır kabuklanma yapar. Ancak uygulamada daha başka etkenler de kabuklanmaya yol açabilir. Şöyle ki: . Parçanın pişirilmesinden önce, henüz kurumada çiğ sır çatlağı belirmesi, . Sır içeriğinde yüksek oranda plastik kil bulunması, . Sırlamanın çok kalın yapılması, . Pişirimin, sır bileşimine uygun koşullarda yapılmaması, . Yayılma ısısındaki sırın gereği kadar akıcılığa sahip olmaması, . Kalay oksidi ile zirkon içeren sırların yeterince akışkan olmaması, 226 . özellikle, pembe, mat mavi ve krom yeşillerini oluşturan sır-altı boyaların ergimiş sırlara kolaylıkla yapışması gibi. 5.4d- Kapalı Çatlama (Fırın Çatlağı) Gerçek bir sır-hamur uyumunun sağlanmasıyla imal edilen parçaların bir bölümü, sır pişiriminden sonra anî olarak soğutulduklarında, ısısal bir şokla karşı karşıya kalırlar. Çünkü pişmiş sır soğuma sırasında normal olarak enerjik bir şekilde kasılır. Oysa, soğumakta olan hamurun kasılması, sırın kasılmasına göre daha yavaştır. İşte, soğuyan sırın hızla büzüldüğü süre içinde, hamur henüz genleşme halinde olduğundan, ısısal şokla karşılaşan sır tabakası, geçici olarak kırılmaya uğrar. Bu arada, hamur da yavaş yavaş soğuyarak, sır-hamur uyumuna gerekli olan ortam sağlanmış olur. Sır ve hamur arasındaki uyumun yeniden kurulmasıyla, sırda görülen yarıklar kuvvetle sıkıştığından, bütünüyle kapalı bir görünüm verir. Böylelikle, soğuma sırasında sır tabakası her yanda kırıldığı halde, dıştan gelmiş kılcal çatlama kaybolur ve kapanarak optik bakımdan görünmez hale gelir.* l.*Yine "Fırın Çatlağı" şeklinde tanımlanan ve seramikçiler arasında yaygın olarak bilinen, hızlı soğutulmadan ileri gelmiş bir başka çatlamada ise, kırılmış sır tabakası görünümü değişmeden kalır. T.A. 227 Buraya kadar açıklamaya çalıştığımız fayans sırlarına özgü önemli hatalar arasında, son olarak özel bir sır hatasına daha değinmek yerinde olur. Bu tür çatlamada da yine bilinen kılcal çatlak şebekesi oluşur. Ancak, bu durumdaki çatlamanın kapalı olması ve renkli sıvıları çatlak sır tabakasının altına geçirmemesi özelliği vardır. Sır yüzeyinde ve parçaların yuvarlatılmış kenarlarında oldukça derin yarıklar halinde kendini gösterir. Bazen, fırınlamadan önce kusursuz olan parçalar, sır pişiriminden çıkarıldıklarında, normal sır çatlaklarına benzemeyen yarıklı bir yüzey görünümü taşır. Bu görünümün oluşum nedeni ötekilerden farklıdır. Şöyle ki, pişme sırasında, sır yüzeyinde yarıklar halinde görülen geçici bir takım yarıklar ortaya çıkar. Giderek, hafifçe aralanan bu yarıklar, pişme ısısı yükseldikçe, sıcaklık etkisiyle yavaş yavaş yumuşamaya başlar. Sırın yumuşaması, henüz yarıkların alt kesimlerini kapatmaya başlarken, pişirim ısısı yetersiz olduğundan, yarıkların kapanması tamamlanamaz, olduğu gibi kalır. Elde edilen sır tabakası çatlak görünüm verdiği halde, bu gibi parçalar renkli sıvılara daldırıldıkları zaman, normal kılcal sır çatlaklı parçalar- 228 da olduğu gibi, hamurda herhangi bir boyanma görülmez. Ancak, şu noktayı da hatırda tutmak gerekir ki, bu çeşit çatlamalı sırlar, artistik amaçlarla geliştirilen doğal krakele sırlara benzemezler. 5.4e- Sırlar ile Hamurlar Arasında Gerekli Uyumun Sağlanmasında Yararlanılan Denetim Yöntemleri Bundan önceki açıklamalarımızda, sırlar ve hamurlar arasında görülen bir takım uyum hataları ile bu hatalardan en önemlisi olan kılcal çatlamanın fayans teknolojisindeki temel sorunlardan birisi olduğuna değinilmişti. Uyum hatalarının ortaya çıkış nedeni, gerçekte ısısal genleşme farklılıklarından ileri geldiğinden, bu hataların birbirinden ayırdedilmeleri bazen oldukça güçtür. Bu amaçla yapılan çeşitli araştırmalar sonuca bir takım denetim yöntemleri geliştirilmiştir. Aşağıda, bu yöntemlerin kısaca açıklanmasına çalışacağız. 1- Harkort'un "Ürkürtme" Deneyi: 229 Her yanında eşit kalınlıkta sırlanmış ve normal bir endüstri fırınında pişirilmiş çatlamasız bir parça, yaklaşık olarak on dakika süreyle etüvde* tutularak 120 C dereceye kadar ısıtılır. Sonra çıkarılarak oda sıcaklığındaki su içine daldırılır. Sudan çıkarılan parça yeniden ısıtılır ve suya daldırılır. Aynı işlem ortalama sekiz kez yinelenir. Yalnız, her ısıtmada sıcaklık 10 C derece artırılarak işlem sürdürülür. 200°C derecelik ısıtma ve suyu daldırmayla anî soğutmada sır yüzeyinde kılcal çatlama görülmezse, parçanın sürekli olarak sır çatlağı yapmadan kalacağı anlaşılır. Harkort'un "Ürkürtme" deneyinde dikkati çeken önemli nokta, sırlama kalınlığının kılcal çatlama oluşumunda etkin bir rol oynadığıdır. Çünkü, istenilen sır-hamur uyumu sağlandığı ve ince sırlanmış parçalar 200 C derecelik anî ısıtma ve soğutmadan çatlaksız çıktıkları halde, sırlama normalden kalın yapılmışsa, daha 200°C derecenin altın- *Stalizatör. Belirli bir ısının, sürekli olarak istenilen derecede tutulmasına yarayan aygıt.T.A. 230 daki sıcaklıklarda çatlama görülür. 2- Hint1in "Darbe" Deneyi: Bir başka denetim yöntemi de Hint'in "Darbe" deneyidir. Bunun için, pişmiş sırlı bir deney plakasının ortasından bastırılan çelik bir kalem çekiçle vurulur. Eğer, sır ideal olan hafif bir çekme gücünün etkisi altındaysa, aralarında ortalama 120°'lik açı bulunan çatlaklar görülür. Tersine, sır üzerinde bir basınç geriliminin etkisi varsa, darbe noktasının çevresinde helezon şeklinde dolaşan çatlamalar ortaya çıkar. 3- Schurecht'in "Gerilim" Denetimi; Schurecht'in "gerilim denetimi" yönteminde ise, sırın basınç altında olup olmadığı daha kesinlikle anlaşılabilir. Bunun için ortalama olarak, dış çapı 7.5 cm, kalınlığı 1.5 cm, yüksekliği 2.5 cm. olan hamurdan bir halka yapılır. Bu halka pişirildikten sonra yalnızca dış yüzünden sırlanır. Yeniden pişirilir. Pişmiş sırlı halka alınarak üzerinde mikrometreyle 0.6 cm'lik bir aralık işaretlenir. İşaretlenen aralık kesildikten sonra yeniden ölçülür. 231 Eğer, sır bir yüzey geriliminin (çekme gücünün) etkisi altındaysa, kesilen aralık genişleme eğilimi gösterir. Tersine, basınç gerilimi etkisi varsa, aynı aralığın daraldığı izlenir. Bunlardan başka, karo-fayansların atmosfer koşullarına dayanıklılık derecelerinin saptanmasında da basınçlı buhar deneyinden yararlanılır. Kaplama karolarında eskime ve bozulmalara yol açan ve normal koşullarda uzun bir kullanım süresinin sonunda ortaya çıkan gerilim değişimleri yapay bir ortamda hızlandırılır. Bu amaçla, bir otoklav'da* yüksek basınçlı buhar içinde tutulan karolar, otoklav'dan çıkarıldıktan sonra kılcal çatlama göstermezlerse, karoların sürekli olarak kusursuz kalacakları anlaşılır. Sırlar ile hamurlar arasındaki uyum konusunda önceden de belirttiğimiz gibi; yapılan her çeşit deneyimden sonra alınan sonuçlara göre, gerektiğinde hamurun ya da sırın * Basınçlı su buharıyla hermetik olarak kapanan ve kurutma, ısıtma ya da steril işlemlerine yarayan aygıt.T.A. 232 genleşmesi yeniden düzenlenir. Ancak, bu konuda tercih edilen, daha çok hamurların değil, sırlarin bileşimlerinde gerekli düzeltmelerin yapılmasıdır. 233 5- FAYANS SIRLARINDAN İLGİNÇ ÖRNEKLER - Nikel mavisi ipek matı sır (SK 2a) 0.10 PbO . 0.12 Al203 . 1.2 SiO2 0.22 BaO 0.60 ZnO 0.08 K20 + % 2-5 NiC03 - Nikel kırmızısı ipek matı sır (SK 2a - 6a) 0.10 PbO . 0.12 Al203 .1.2 SiO2 0.42 BaO 0.40 ZnO 0.08 K20 + % 2-5 NiCO, - Kristal sır (Hamur pişirimi: SK 0la-la) (Sır pişirimi : SK 03a) 0.50 ZnO . 0.20 Al203 . 1.65 Si02 0.35 K20 0.15 PbO + % 3 CoO - Karo-fayans sırı (SK 05a) 0.56 PbO . 0.14 A1203 . 1.6 Si02 0.22 CaO 0.22 ZnO 234 - örtücü karo-kaplama sırları (SK 09a) 520 gr. Sülyen 170 gr. Kuvartz 70 gr. Kaolin 70 gr. Kaolin (Kalsine) 70 gr. Feldispat 10 gr. Çinko oksit 90 gr. Kalay oksit Birbirine karıştırılır, renklendirme için istenilen oranlarda metal oksitleri ya da sır boyaları kullanılır. - 320 gr. Sülyen 300 gr. Kuvartz 100 gr. Kaolin 100 gr. Kaolin (Kalsine) 40 gr. Feldispat 100 gr. Boraks 100 gr. Kalay oksit Birbirine karıştırılır, renklendirme metal oksitleri ya da sır boyalarıyla yapılır. - Mat sır (SK 05a) 0.58 PbO . 0.17 A1203 . 1.7 Si02 0.06 CaO 0.02 BaO + % 3.5 SnO2 0.24 ZnO 0.10 K2O 235 Aynı sıra yapılan değişik katkılarla, aşağıdaki renkli mat sırlar elde edilir:* Mat kahverengi % 0.5 Fe203 %3.5 MnO Güvercin mavisi %0.25 CoO %0.25 CuO Limon küfü yeşil %0.6 CuO %0.3 Fe2O3 Taş grisi %0.3 CuO %0.4 Mn02 - Parlak saydam kurşun-kolemanit sırı (945 C) 0.6 PbO .0.15 A12O3 . 2 Sİ02 0.1K2O 0.15 B2O3 1.* Lehnhauser, W., Glasuren und Ihre Farben, Verlag, Düsseldorf, 1959. 236 Ağırlık olarak yüzde oranları: 47.33 Sülyen 20.27 Albit 6.14 Kolemanit 2.84 Kalsiyum karbonat 1.89 Kaolen 21.51 Sileks - Örtücü kurşun-kolemanit sırı (1165°C) 0.55 CaO . 0.25 A1203 . 2.75 Si02 0.2 KNaO 0.3 B203 0.15 ZnO 0.1 MgO Ağırlık olarak yüzde oranları: 44.41 Albit 13-73 Kolemanit 6.13 Kalsiyum karbonat 28.68 Sileks 4.16 Çinko oksit - Borakslı alkali sırı 1 Na20 . 3 Si02 2 B2O3 Yumuşama ısısı- 685 C Na20 …% 16 B2O3 % 37 Si02….% 47 Ergime ısısı - 780°C Pişirim aralığı-95C Lineer G.K.- 85 x 10"7 *Degussa, Glasurfritten, Catg.,Frankfurt, 1976. 237 - Boraksli alkali sırı (Vitreus) 0.85 Na20 . 0.9 Al2O3 0.05 CaO 3-6 B2O3 . 12.7 Si02 0.10 MgO Na20 ..... % 4.5 CaO .... % 0.2 MgO .... %0.3 Yumuşama ısısı- 795°C A1205 ... %7.9 Ergime ısısı- 1270°C B203 .... % 22 Pişirim aralığı- 475°C Si02..... % 65 Lineer G.K.- 48 x 10"7 - Boraksli kalker sırı 0.25 PbO . 0.2 A120, . 2.9 Si02 0.6 CaO 0.35 B20 0.15 Na20 Nag0 ..... % 2.9 CaO ..... % 11 PbO .............. % 18 Yumuşama ısısı- 805°C A120_ ......... % 6.4 Ergime ısısı- 965°C Si02 ............ % 55 Pişirim aralığı- 160°C B2O3 ........ %7.7 Lineer G.K.- 64 x 10”7 238 Saydam alkali sırı 1 Na20 . 0.2 A1203 . 2.2 SiC2 Nag0 ............... % 29 Yumuşama ısısı- 685°C A1203 .......... % 9.5 Ergime ısısı- 890°C Si02 ................ %62 Pişirim aralığı- 205°C Lineer G.K.- 123x10”7 Mat/Saydam çinkolu kurşun sırı 0.55 PbO . 0.8 Si02 0.45 ZnO 0.3 B^ PbO .............. % 54 Yumuşama ısısı- 585°C ZnO .............. % 16 Ergime ısısı- 680°C B203 .......... % 9-2 Pişirim aralığı- 95°C Si02.............. % 21 Lineer G.K.- 67 x 10"7 Mavi renkli kurşun sırı 0.50 PbO . 1.05 SiOg 0.50 CoO CoO ..... %18 Yumuşama ısısı- 680°C PbO ..... % 53 Ergime ısısı- 880°C Si02 .... Pişirim aralığı- 200 C Lineer G.K. 91 x 10”7 % 30 239 - Siyah renkli borakslı kurşun sırı 0.45 PbO Na20 . 0.05 A1203 0.35 B203 0.15 MnO . 1.25 Si02 0.2 0.1CaO 0.1CoO 0.05 Fe2°3 Si02 .............. % 30 B203 ................ %9.8 A1203 ........... % 2.1 PbO .............. % 40 CaO .............. % 2.2 Na20 ............. %5 Yumuşama ısısı- 600°C Fe2O3 .......... % 3.2 Ergime ısısı- 680°C MnO ................ % 4.2 Pişirim aralığı- 80°C CoO ............... % 3 lineer G.K.- 91 x 10"7 - Kahverengi borakslı kurşun sırı 0.55 PbO . 1.2 SiO2 0.45 MnO PbO ........... %54 MnO …. %14 SiO2 .......... %32 Yumuşama ısısı- 860°C Ergime ısısı - 970°C Pişirim aralıgı-1100C Lineer G.K.- 71 x 10"7 240 VI. BÖLÜM FAYANSÇILIKTA (ÇİNİCİLİKTE) KULLANILAN YÜZEY DÜZENLEME YÖNTEMLERİ ÜZERİNE TOPLU BAKIŞ 6. B Ö L Ü M FAYANSÇILIKTA (ÇİNİCİLİKTE) KULLANILAN YÜZEY DÜZENLEME YÖNTEMLERİ ÜZERİNE TOPLU BAKIŞ Konumuzun başlangıcında, eski çağlardaki toprak sanatının en hızlı gelişim gösterdiği ülkelerin Çin, Mezopotamya ve Eski Mısır olduğuna değinilmişti. Irak kilinden yapılmış sırçalı çiniler de, ilk kez Kalde, İran ve Asur mimarisinde görülmektedir. 1.Ö.3000 yıllarında, Mezopotamya, Mısır ve İran'da yaygınlaşarak gelişen renkli sırça çinilerin ve özellikle Asur çinilerinin etkileri, müslümanlıktan 241 sonraki dönemlerde de sürmüştür. Ancak, bu uygarlıklarda kullanılmış olan çiniler, başlangıçta, sırlı tuğladan başka bir şey değildi. Sırça yapıtların gerçek bir sanat değeri kazanması ise Selçuklular dönemiyle başlar. Anadolu Selçukluları tarafından yapılmış olan sırçalı çiniler genellikle, lâcivert, firuze, yeşil ya da mor renkli sırlarla sırlanmış, motif bezemeli plaka ya da levhalar halindedir. Mozaik tarzındaki çiniler ise iki şekilde yapılmıştır. Bu gibi uygulamalarda, ya önceden hazırlanan parçacıklar halindeki küçük çiniler bir araya getirilmiştir; ya da büyük levhalardan kesilen şekiller birleştirilerek bezemede bütünlük sağlanmıştır. Görünüş bakımından mozaik tarzına benzeyen bir başka uygulama şekli de kazıma ve oyma yöntemidir. Bu yönteme göre desenler, bazen zeminin kazınmasıyla ortaya çıkarılarak bir alçak kabartma elde edilirdi. Bazen de desenin kendisi kazınıp oyularak olduğu gibi bırakılır ve zemin sırlanırdı. Bu çeşit kazıma bezemeli sırlı çinilerin, kırmızı renkli sırsız tuğlalarla birlikte kullanıldıkları da görülmektedir. Sırçalı çini yapıtlarında, yüzyıllar boyu bir- 242 birinden değişik renk ve teknikte bezemeler uygulanmıştır. Bu bezemeler, her ne kadar günümüzdeki mekanik yüzey düzenleme yöntemleriyle benzeşmemekteyse de; kendi dönemlerinin yapım koşulları içinde bizlere çini sanatının en görkemli şaheserlerini bırakmıştır. Eski çinilerin sırlanmasında, genellikle yüksek oranda kurşunlu ham sırlar kullanılmaktaydı. Bu sırlarla hazırlanan değişik renklerin pişme sırasında akarak birbirine karışmaması için desenin çevre-çizgileri kahverengi boyayla çizilirdi. Yine aynı amaçla, ayrı renkte sırlar arasına iplik çekilerek, ya da desenler şekerli suyla çizilerek, sırların karışması önlenirdi.* 11. ve 12. yüzyıllarda yapılan ve "Lakabî" adı verilen kazıma ve oyma desenli Selçuklu kapları, kobalt mavisi, türkuvaz, sarı ve manganez moru tonlarında çok-renkli olarak sırlanmışlardır. Taklitlerinin pek çok görüldüğü "lakabı" tarzındaki çinilerin Keşan atölyelerinde hazırlandıkları sanılmaktadır. Rakka atölyelerinde de aynı usulde çalışılmış çiniler yapılmıştır. *Bölmeli Dekorlar, Bkz.Tülin Ayta, Toprak Sanatlarında Dekoratif Uygulama Yöntemleri, Bölüm I.Çiğ hamur dekorları, D.G.S.A. 1976. (Guarda Seca). 243 "Gabrî" adı verilen, Kuzeydoğu İran kaynaklı halk işi çiniler ise, çoğunlukla sgrafitto tarzında kazımalarla süslenmekteydi. Yeni ve değişik hamurlarla uygulanan kalıplama yoluyla bezemede, daha çok tek renkli sırlar kullanılmıştır. Rakka atölyelerinde pek çok örneklerinin yapıldığı, insan ve hayvan figürlü kalıplama bezemelerinin yalnız kap kaçak gibi kullanım eşyası üstünde değil; kaplama çinilerinde de kullanıldığı görülür. Eski Iran çömlekçileri tarafından en başarılı örneklerin verildiği perdahlı çiniler, 12. yüzyılın sonlarında Selçuklular canlandırılmıştır. üstünde Bu kullanılan görünümlü bitki, parçalara ayrı tarafından yeniden çeşit uygulamalarda, metalik tuzlarla, hayvan bir ve değer yazı ve sır sedef bezemeleri, güzellik kazandırmışlardır. Günümüzde ise, redüksiyon pişirimiyle elde edilen eski perdah sırlı çini eşyanın yerini, endüstriyel yollarla hazırlanmış metal preparatlarıyla yapılan lüsterli fayans seramikler almıştır. Lüster bezemeleri, eskiden de yapıldığı şekilde; fırça, *Bkz. T.A., a.g.e. Böl. 3.2h., Perdahlı Sırlar (Redüksiyon Sırları). 244 parmak, tülbent bez ve pamukla yapılabildiği gibi, daldırma ya da püskürtme yoluyla da uygulanabilmektedir. "Minaî" tarzında ise, iki kez fırınlanarak sıraltı ve sır-üstü bezemelerle zenginleştirilen çini eşya yedi ayrı renkle süslenmekteydi. 16.yüzyılın ikinci yarısında, o dönemlere kadar yaygın olarak kullanılan çeşitli çini süsleme yöntemleri hemen hemen bırakılarak, sır-altı süslemelerine önem verilmeye başlandı. Buna göre, renkli pişen çini hamurlarına önce beyaz bir astar sürülürdü. Bu astarın üstüne desenin çevre-çizgileri çizilir ve çizgilerin içleri, en çok kobalt mavisi olmak üzere, çeşitli renklerde sır-altı boyalarla doldurulurdu. Bu şekilde hazırlanan çini levhalar ya da çeşitli kullanım eşyası alçak derecelerde ergiyen kurşunlu saydam bir sırla örtülürdü. Böylelikle, Anadolu ve öteki Arap ülkeleriyle Mısır'da bulunan dinsel ve sivil mimarının görkemli anıtları göz alıcı renklerde, sır-altı dekorlu, perdahlı ve altın yaldızlı çinilerle donatılmıştı. Tarihsel gelişim içinde, birbirinden değişik *Lüster ebru. 245 yöntemlerle bezenen çini eşya ile kaplama tuğlaları, karoları ve plakaları üstünde görülen süsleme tarzları yerlerini; gerek yapım şekilleri, gerekse bu yapıtların kullanım alanları bakımından çağdaş teknolojinin verilerine bırakmışlardır. Günümüzdeki tanımıyla “Fayans” eşya üstünde uygulanan süslemeler, yine aynı şekilde eski çağların uygulamalarına koşut bir biçimde yapılabileceği halde; endüstri evriminin gereksinimleri sonucu, toplu-üretime yönelik mekanik süsleme yöntemlerinin öncelik kazandığı bir gerçektir. Buna göre, fayans endüstrisinde en çok kullanılan süsleme yöntemlerini şöyle sınıflayabiliriz: a) El süslemeleri: Hamur süsleri Angob Sır- altı Mayolika Sır-üstü Sır Bu çeşit uygulamalarda, hamur süslemeleri ayrı olmak üzere, yapılacak süslemenin gereğine göre fırça, tampon, sünger, puar (lastik şırınga), delikli 246 kalıp v.b. gibi araçlardan yararlanılabilir. Ayrıca, püskürtme yoluyla mekanik olarak yapılan süslemeler ile çeşitli sır-altı, sır-üstü çıkartmalar (dekalkomani'ler) ve baskı dekorları da uygulama şekilleri bakımından, el süslemeleri arasında sayılabilirler. Bu gibi süslemeler, çoğunlukla, Özgün tek parçalara, küçük boyutlarda ve az sayıdaki süs ve kullanım eşyasına ya da yüksek fiyatlı toplu-üretim mamullerine uygulanabilirler. b) Mekanik süslemeler. Geniş halk kitleleri tarafından tüketilmesi beklenilen, fiyatça elverişli, kaliteli ve kullanışlı olmaları kadar; estetik bakımdan daha güzel ve çekici olması istenilen fayans hamurlarından yapılmış toplu-üretim mamulleri ise, genellikle mekanik yollarla süslenirler. Mekanik süsleme yöntemleri şöyle sıralıyabiliriz: -Püskürtme -Gravür Baskı Asitli gravür Bürenli gravür Foto-gravür 247 - Taş-Baskı (Litografi) . Kromo-Litografi - Ofset Baskı - Serigrafi (Elek-Baskı) - Foto-Seramik Aşağıda, bu yöntemleri kısaca açıklamaya çalışacağız. Püskürtme Dekorları: Püskürtme dekorları, ince öğütülmüş angob, sulandırılmış sır-altı boyaları ve sırların, basınçlı hava tabancasından (pistole) püskürtülmesiyle yapılır. Özel tek parçalar ile yüksek fiyatlı fayans mamullerine uygulanmak istenilen zengin-dekor süslemelerinde ise, eritici özel yağlarla karıştırılan altın, gümüş, platin ve lüster gibi pahalı maden preparatları "Kalem" pistoleyle püskürtulebilir. Toplu-üretimde sık kullanılan bu gibi uygulamalar, çok sayıda mamulün kısa sürede boyanması ve dekorlanmasma yaradığından, yüksek verim sağlarlar. Gravür Baskı (Çelik Baskı) Dekorları: Gravür baskıları, geçmiş yıllarda üretilen fayans eşya süslemelerinde yaygın halde kullanılan 248 ve günümüzde eski önemini yitirmiş olsa da; halen pek çok fayans ve porselen işletmesinde uygulanan bir takım özel dekorların yapımında yararlanılan bir yöntemdir.* Gravür-baskı dekorları, sert fayansların sıraltı dekor baskılarının hazırlanmasında olduğu kadar; sır-üstü ve altın dekorlarının yapımında da üstünlük sağlar. Bu çeşit dekorlarda, gravürlü metal plak üstüne sürülen seramik boyaları, baskı presleriyle özel çıkartma kâğıtlarına basılır. Böylelikle, desenin istenilen sayıda kopyası seri halde çoğaltılmış olur. Çağdaş seramikçilikte, desenlerin baskı plaklarına işlenmesi modern makinelerde mekanik olarak yapılmaktadır. Gravür baskısıyla hazırlanan çıkartmaların daha sonra sırsız parçalara yapıştırılmasıyla, el dekorları inceliğindeki çeşitli desen süslemeleri elde edilir. *Tifdruk (Tiefdruck) Bkz.T.A., a.g.e. Mekanik Dekorasyon Yöntemleri Böl. 7. B. Gravür Baskı Dekorları. 249 Taş-Baskı Dekorları: İlk örneklerinin henüz 17.yüzyılda yapıldığı taş-baskı, daha çok sır-üstü dekor çıkartmalarının hazırlanmasında yararlanılan güç ve beceri gerektiren bir yöntemdir. Doğal halde homojen bir kireçtaşı olan Lito taşlarına özel kalem ya da mürekkepli çelik uçla kazınan (çizilen) desenler, daha sonra bir arapzamkıasit karışımıyla örtülür. Bir süre bekletildikten sonra yıkanan taşın üstüne sürülmüş karışım suyla akarak gider. Desenin çizildiği kesimler ise bu karışımdan etkilenmez. Öteki kesimler ise emicilik kazanarak nemlenir. Önceden hazırlanmış olan sır-üstü boyası Lito taşına sıvandığında, nemli kesimler boyayı tutmaz. Desenin çizildiği kesimlere yapışan boya tabakası merdaneyle ince yayıldıktan sonra, üzerine serilen özel baskı kağıdıyla baskı makinesine yerleştirilir. Boyama her basımda yinelenerek, bir dizi prova (baskı) basılır. Sonra bu provalar sırlı parçalar üstüne yapıştırılarak, kâğıttaki boyalı desen parçaya taşınmış olur. Kromo-Litografi: Çok renkli olarak hazırlanan litografi çıkartmalarına verilen ad olup, ofset ve se250 rigrafi baskılarına göre daha eski bir mekanik dekorlama yöntemidir. Ofset Baskı: Ofset baskıları, fayans mamullerinin çok-renkli sır-üstü çıkartma dekorlarının yapımında yararlanılan bir yöntemdir. Büyük fayans işletmelerinde sırlı mamullere uygulanan dekal (dekalkomani)* dekorlarında üstün bir verim ve düzenlilik sağlar. Renkli dekor çıkartmalarının bu tarzda hazırlanması, lito-dekal çıkartmalarının yapımında yararlanılan ilkelere uyar. Ancak, her iki yöntem arasındaki farklılık, ofset baskıda desenin, fotomekanik yolla çinko plak üstüne geçirilmesidir. Bundan sonra, çinko plaktan özel çıkartma kağıtlarına baskı yapılması da gravür baskılarında olduğu gibidir. Serigrafi (Elek Baskı): Yüzyıllar önce Uzak Doğu ülkelerinde kullanılmaya başlanan "İpek Ekran" baskıları, çağdaş baskı teknolojisinin çeşitli kollarında olduğu gibi fa- *Çok-renkli seramik çıkartmalarıyla yapılan dekorlar.T.A. 251 yansçılıkta da, serigrafi tarzında hazırlanan modern baskıların gelişmesine yardımcı olmuştur. Yüzyılımızın ikinci yarısından sonra Amerika ve Avrupa ülkelerinde hızla gelişerek yaygınlaşan serigrafi, çok miktarda üretilen seramik mamullerinin dolaysız ve dolaylı yollarla dekorlanmalarında büyük bir kolaylık ve verim sağlamaktadır. Bundan başka, öteki baskı yöntemlerine göre elek baskının, dekal dekorların yapımıyla ilgili harcamalarda sağladığı ucuzluk ile hazırlamasındaki kolaylık, bu çeşit baskıların giderek daha çok yaygınlaşmasına ve pek çok fayans işletmesi tarafından benimsenerek önem kazanmasına neden olmuştur. Serigrafi baskı çıkartmalarının hazırlanmasında, Önce baskı eleklerine paslanmaz çelik ya da naylon tel gerilir. Çok renkli dekorlar için renk ayırımı yapılarak, her renk için ayrı elekler hazırlanır. Bunun yanısıra, baskı yapılacak desen pozitif olarak "Bristol" tipi bir film kâğıdına çizilir. Işığa karşı hassaslaştırılmak için, bir dakika süreyle bir potasyum bi-kromat eriyiğine daldırılır. Sonra asetat ya da vinyl cinsinden, plastik nite- 252 likli bir tabaka üstüne yerleştirilerek mor-ötesi ışınlarına tutulur. Işığın etkisiyle, eleklere önceden sürülmüş olan özel emülsiyon sertleşir, ama desen bundan etkilenmez. Baskı elekleri ılık su banyosunda yıkandığında, desenin üstündeki emülsiyon akıp gider, öteki kesimler sertleşmiş olarak kalır. Sonra elekler alınarak, her iki yüzden olmak üzere iyice kurutulur ve baskıya hazır duruma getirilir. Baskı işlemi, dolaysız (direct) ve dolaylı (indirect) olmak üzere iki şekilde yapılır. Dolaysız baskıda, az sayıdaki basımlar elle; çok sayıdaki basımlar ise otomatik serigrafi makinalarında mekanik olarak yapılır. Bu amaçla geliştirilmiş ve saatte ortalama 2500 ve daha çok baskı yapan makineler vardır. Dolaylı baskıda ise, küçük ve karmaşık desenler ile büyük ve hacimli parçalara dekal dekorlarının yapılmasına yarayan çıkartmalar hazırlanır. Bunun için, endüstriyel yollarla İmal edilen özel serigrafik seramik boyaları kullanılarak, çok renkli kromo-serigrafi çıkartmaları elde edilir. "T.A. Toprak Sanatlarında Dekoratif Uygulama Yöntemleri, Bl.7-I. Serigrafi dekorları. 253 Foto-Seramik: Geçen yüzyılın ortalarında görülmeye başlanan foto-seramik çıkartmaları sır-üstü dekor uygulamalarında kullanılır. Bu amaçla yapılan işlem, herhangi bir fotoğrafın, sır-üstü camsı seramik boyalarıyla fayans ya da porselen gibi sırlı parçaların üstüne basılması ilkesine dayanır. Baskı işlemi, görüntünün boyutları büyüdüğü oranda güçleşir. Bu bakımdan, foto-seramik çıkartmaların hazırlanması büyük bir ustalık, bilgi, alışkanlık ve deneyim gerektirir. Baskıya hazırlama ve uygulama iki ayrı işlemle geliştirilir: . Cam plak üstünde ince bir film tabakası hazırlama, . Hazırlanan film tabakasının sırlı parça yüzeyine taşınması. Bunun için, karanlık odada bir potasyum bikromat eriyiği, şekerli su ve arapzamkı karışımı hazırlanır. Bu karışım, temiz bir cam plak üstüne yayılır ve kurumaya bırakılır. Kurumadan sonra, baskı yapılacak görüntünün pozitif klişesiyle üst üste olmak üzere ışığa tutulur. Daha sonra bu cam 254 plak alınarak, yatay durumda düz bir yere yerleştirilerek, üstüne çok ince pudra halinde öğütülmüş sır-üstü boya serpilir. Baskı yapılabilmesi için, cam plak üstündeki ince film tabakasını taşıyacak olan bir kolodyon karışımı, hazırlanır. Alkol, eter, azot pamuğu ve hint yağından oluşan bu karışım alınarak, ince bir tabaka halinde, boya serpilmiş plak üstüne yayılır. Karışımın fazlası süzülerek kurumaya bırakılır. Kurumadan sonra, cam plak klorhidrik asitle hazırlanan bir asit banyosuna daldırılır. Asit banyosundan çıkarılan plak suyla yıkanarak, potasyum bikromat artıklarından temizlenir ve üstündeki foto-seramik dekal tabakası da ayrılır. Bu tabakanın sırlı yüzeye uygulanmasından sonra parçalar şekerli suya daldırılır. Daha sonra da kurumaya bırakılır. İyice kurutulduktan sonra fırınlanarak dekor pişirimi yapılır. 255 ÖZET ÖZET "FAYANS MAMULLERİN YAPISAL ÖZELLİKLERİ ÜZERİNE İNCELEME" adı altında toplanan bu çalışma, topraktan imal edilen çeşitli seramik ürünleri arasında ayrı bir bölümü oluşturan FAYANS’ın tarihsel ve teknolojik gelişim düzeni ile yapısına değin ayrıntılar verilmesi amacına yönelik olarak, altı bölüm halinde düzenlenmiştir. Birinci bölüm, fayansın genel tanımı, fayans ürünlerinin seramik endüstrisindeki ve güncel yaşamdaki yeri, tarihçesi ve ülkemizde gelişmekte olan fayans endüstrisi ile bu endüstrinin ekonomik açıdan taşıdığı öneme değin ayrıntıları kapsamaktadır. İkinci bölümde, fayans hamurunun yapısal oluşumuyla ilgili bilgiler yer almakta ve çeşitli fayans hamurlarına giren değişik elemanların, hamur yapısında ortaya çıkardıkları bir takım etkimeler ile bu etkimelerin yol açtığı olgulara değinilmektedir. Üçüncü bölümde, değişik fayans grupları belirlenmekte; bu gruplar arasındaki ortak nitelikler ve benzerlikler ile karşılaştırmalı olarak çeşitli fayans hamurlarının özellikleri ve aralarındaki yapı farklılıkları üzerine ayrıntılı açıklamalar getirilmektedir. Dördüncü bölüm, çeşitli fayans mamullerin yapımında kullanılan hamurların hazırlanma ve şekillendirme yöntemlerine ayrılmıştır. Beşinci bölümde ise, " Fayans Sırları" konusu yer almaktadır. Bu bölümde, fayans sırlarının genel nitelikleri; "Kalite Tüzüğü", değişik ısılar için hazırlanan temel sır grupları; bu sırların Stokiyometrik Formüller başlığı altında teorik kimyasal formülleri; sır hammaddeleri ve bunlardan ileri gelen etkimeler; fayans sırlarında ayrı bir önem taşıyan sır-hamur uyumu ile uyumsuzluktan ileri gelen bazı sır hataları ve sır örnekleri yer almaktadır. Son olarak altıncı bölümde de, fayans mamullerine uygulanan yüzey düzenleme yöntemleri üzerine ayrıntılar verilerek, kısaca bu ayrıntıların açıklanmasına çalışılmıştır. KAYNAKÇA KAYNAKÇA ARNAUD, D., Manuel de Céramique Industrielle ASLANAPA, O., Anadolu'da Türk Çini ve Keramik Sanatı, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları: 10, İstanbul, 1965. CHARLESTON, R.J., World Ceramics, Hamlyn, London, 1975. FOUREST, H.P., Faienciers Français du XVI.éme a la fin de XVIII.e siécle, Hachette, 1966. DEGUSSA, Glasurfritten, Catg., Frankfurt, 1976. DIEZ, E., L'Art de L'islam, Payot, Paris, 1971. DURY, J.Carel., Art of Islam, Abrams, New York, 1970. FERRO, Enamels, Glaze Frits. Catg., Holland, 1976. FRENCH, Neal., Industrial Ceramics: Tablewrare Oxford University Press, London,1972. GIACOMOTTI, J., La Majolique de la Renaissance Paris, 1961. GREBER, E., Traité de Céramique, Encyelopédie Roret, Sfelt, Paris, 1947. HAUSSONNE, M., Tecnnologie Céramigue Générale, Vol. I-II, J.B.Baille"re et Fils, Paris, 1969. İstihdam ve Üretim» Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü, Ankara, 1976. JOUENNE, C.A., Céramique Générale. Nations de Physico-Chimie, Tome I-II, Gauthier Villars, Paris, I960. JOURDAIN, A., La Technologie des Prodnits Céramigues Réfractaires, GauthierVillars, Paris, 1966. LEHNHAUSER, W., Glasuren und Ihre Farben, Wilhelm Knapp Verlag, Düsseldorf, 1959. MAGNE, L. - Magne, H.M., Décor de la Terre. H.Laurens, Paris, 1927. MARCAIS, G., L'Art Musulman, P.U.F., Paris, 1962. MICHALOWSKI, K., L'Art de L'Ancienne Egypte. Mazenod, Paris, 1968. MIMIER, P., Technologie des Faiences. Gauthier Villars, Paris, 1957. PAULING, L., Chimie Générale. Cev.R. Paris, 1968. RHODES, D., Clay and Glazes for the Potter. Chilton Company, Philadelphia, 1974. ROTHSCHILD, G. - GRANDJEAN, S., Bernard Palissy Au Pont des Arts, Paris, 1952. RUTTEN, M., Les Arts du Moyen-Orient Ancien. P.U.F., Paris, 1962. SAINT-CLAIR, Anne., Le Dictionnaire Marabout des Antiquités, Gerard-Co,Belgique, 1971. SEHERR, P.S. Design and Color in Islamic Architécture, Smithsonian Publication, Washington, 1968. SINGER, F., - GERMAN, W.L., Ceramic Glazes, Borax Consolidated Ltd. Borax House, London, 1960. SPEISER, W., L'Art d'Extrême Orient, Payot, 1971. WARREN, E.C., Pottery and Porcelain, Vol.1, Crown Publishers, New York, 1944. WAYE, B.E., Introduction to Technical Ceramics, Maclaren and Sons LTD, London, 1967. Yıllar İtibariyle Başlıca Sanayi Maddeleri Üretimi. Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü, Ankara, 1976. Yıllık İmalat Sanayii Sonuçları, 1964 - 1968, Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü, Ankara, 1976.
