azerbaycan masallarının edebi analizine dair bir deneme

 AZERBAYCAN MASALLARININ EDEBİ ANALİZİNE DAİR BİR DENEME Kemale Yılmaz Qafqaz Üniversitesi, Dil Öğretim Koordinatörlüğü Bakü – AZERBAYCAN [email protected] ÖZET Masallar, Azerbaycan toplumunun tarihi geçmişinin ürünüdür. Nesilden nesile halkın hayat tarzı, tarihî gelenekleri ve toplumdaki zıtlıkları hayalî unsurlar aracılığıyla yansıtılmaktadır. Bu nedenle masallar, Azerbaycan folkloru içerisinde önemli bir yer tutmaktadır. Masallar genel olarak hayvan masalları, olağanüstü masallar, gerçekçi masallar, zincirleme masallar, fıkralar ve latifeler olmak üzere 5 grupta toplanmıştır. Azerbaycan masalları ise geleneksel olarak 3 grupta ele alınır. Hayvan masalları, gerçekçi(sosyal hayat) ve olağanüstü (sihirli) masallar kendilerine has özellikleriyle dünya masal literatüründe yerini almaktadır. Bu masallar dünya masal türlerinin tamamını içermektedir. Anahtar kelimeler: masal, Azerbaycan, folklor AN EXPERIMENT ON THE LITERARY ANALYSIS OF AZERBAIJANI TALES ABSTRACT Folk tales are the products (works) of the historic past of Azeri society. From generation to generation, through folk tales the way of life of ordinary people, historical traditions and the contradictions in society have been reflected by means of imaginary elements. For this reason folk tales hold a very important place in Azeri literature. Folk tales are generally categorized in five groups via‐a‐viz., fables, extraordinary tales, and realistic tales, chaining tales, anecdotes and witty remarks. But the folk tales of Azerbaijan are categorized in three groups. Fables, realistic tales (social life) and extraordinary (magical) tales take their place in the world tales literature. These tales contain the whole of world tale types. Key words: folk tale, Azerbaijan, literature 1. Giriş Anonim halk edebiyatı ürünlerinin en yaygın unsurlarından birisi de masallardır. Dünya dillerinde çeşitli terimlerle ifade edilen masal‐
larla ilgili çeşitli tanımlar yapılmıştır. Genel ifade ile masallar, her toplumun tarihi süreç‐
teki hayat, örf ve adetleriyle alakalı halk ta‐
hayyüllerinin, tabiat ve gerçek dışı alemde yaşattığı kahramanlarının hikayeleridir. 72 Masalların tarihi ele alındığında, ilk çıkış nok‐
tasında farklı görüşler olsa da, genel kabul edilen görüş, Hin Vedalarının özellikle de Kelile ve Dimne masalının, masalların kayna‐
ğını oluşturduğu yönündedir. Tarihî süreçte 1001 Gece Masalları, Türk ve İslam Medeniye‐
tinin de katkısıyla, Doğu ile Batı arasında köprü vazifesini yürütmüştür. Doğu masal‐
larının Batıya bu yolla taşındığını söylemek yanlış olmayacaktır. Journal of Qafqaz University Azerbaycan Masallarının Edebi Analizine Dair Bir Deneme Masalları ana hatlarıyla ele alacak olursak; (a)hayvan masalları, (b)olağanüstü masallar, (c)gerçekçi masallar, (ç)zincirleme masallar, (d)fıkra ve latifeler diye beş grupta toplamak mümkündür. Türk masallarını ise hayali ve gerçekçi masallar olarak iki ana gruba ayır‐
mak mümkündür. Bu sınıflandırmalar içeri‐
sinde Azerbaycan masallarında (a)hayvan ma‐
salları, (b) olağanüstü (sihirli) masallar ve (c) sosyal hayat masalları olarak üçlü bir ayırım yapılabilir. Hayvan masallarında kendilerine özgü nite‐
likleri değişmiş, insan kılığına girmiş, insanî değerleri takınmış hayvanlar; olağanüstü ma‐
sallarda cinler, periler, devler, ejderhalarla adalet için mücadele eden insanlar; gerçekçi masallarda güçlü ancak kötü hükümdar, tacir, kadı vb. karakterlerle eşitliğin ve adaletin te‐
mini için ön plana çıkan fakir, zayıf kahra‐
manlar; zincirleme masallarda eğlendirme amaçlı hareket eden hayvanlar; fıkra ve lati‐
felerde ise ders ve ibret amaçlı olayları yaşa‐
yan komik kahramanlar karakterize edilmek‐
tedir. Masallarda olay, gerçek dışı ve olağanüstü bir zemin üzerine kurulmuş olay veya olaylar bütünüdür. Olayların dışında dev, peri, gul‐
yabani gibi hayali yaratıklar ortaya çıksa da asıl kahramanlar insandır. İkinci plandaki ka‐
rakterler ise cinsine ve türüne bakmayarak insani karakterleri taşımaktadır. Azerbaycan masalları kendine has olayları, kahramanları, geleneksel kalıp ve usülleri, edebi tasvir özellikleriyle farklı bir yapıya sahiptir. Masallarda, hayata dair olaylar, sihirli hareketler önemli yer tutmaktadır. Bu hususiyetler masalları Azerbaycan folkloru‐
nun diğer unsurlarından farklı kılmaktadır. Bu da onları folklor unsurlarının sınırlarının belirlenmesine ve geleneksel özelliklerini orta‐
ya çıkarmaya imkan tanımaktadır. Hayvan masalları, sihirli masallar ve sosyal hayat masalları olarak üç kısma ayrılan Azer‐
baycan Masallarının en belirgin özelliği, Azer‐
baycan halkının örf ve adetlerini, geleneksel Number 18, 2006 düşünce tarzını, dini yapısını, tarihsel süreçte geçirmiş olduğu değişimleri, ve çevre halklar‐
dan etkileşiminin derecesini göstermesidir. A. Azerbaycan Masallarının Özellikleri Azerbaycan folklorunun önemli unsurlardan biri olan masallar, Azerbaycan halkının tarihi, yaşayış tarzı, dünya görüşü, örf ve adetleri, kahramanlığı, mücadelesi, istek ve arzuları kendine has şekilde yansıtmaktadır. Poetik sözlü halk, yapıcılığının diğer folklor unsur‐
ları ile mukayesesinde masallar olayları daha geniş, etraflı, yerli yerince, anlaşılır ve canlı tasvir edilmektedir1. Bunun için de yüzyıllar boyu masallar, halkın dikkatini kendine çekebilmiştir. Azerbaycan masallarıyla, tasvir usulleri şekillenmiş, edebî düşüncenin prensipleri meydana gelmiştir. Azerbaycan masalları edebiyat ve güzel sanatların mayası, kaynağı,bir çok halde özü olmuştur. Onlarda sözlü halk mantalitesinin kendine has bütün özelliklerini bulmak mümkündür2. Azerbaycan masallarında eski dönemlerin dü‐
şünce tarzı ile şekillenen motiflere rast gelin‐
mektedir. Hayata dair masallarda eski unsur‐
lar, gerçek haller ve kahramanların tasviri yapılmaktadır. Hadiselerin kısmen gerçekçi anlamda takdim edilmesi, folklorda hayat masallarının menşeinin kaynak itibarıyla hay‐
van ve sihirli masallarında çok sonraki devir‐
lerin ürünü olduğunu gösterir. Azerbaycan masallarının ilk örnekleri hayat zemininde meydana gelmiştir. Ataların sosyal problemlerini, akrabalık ilişkilerini, aile mü‐
nasebetlerini, ahlak kurallarını yansıtmıştır. Yeri geldiğinde onlar ilk örf ve adetleri, dav‐
ranışları ve hayata bakışları düzenlemişlerdir3. 1 Meherrem Qasımlı, “Folklor Poetikası”, http://www. azmif.com/cgi‐bin/datacgi/ database .cgi? File=az&report =singlebi$id= 00004‐10.05.2004. 2 Oruc Eliyev, Azerbaycan Masallarının Poetikası, Bakı, Seda Neşriyet, 2001; s. 3. Bahtiyar Vahabzade, “Kökümüze Geden Yolu Tikanlar‐
dan Temizleyek”, http://www.azmif.com/cgi‐bin/datacgi /database.cgi?File=az&report=singlearticle&articleid=0016
4 ‐10.05.2004. 3
73
Kemale Yılmaz Son dönemlere kadar diğer halklarda olduğu gibi Azerbaycan folklorunun epik türüne da‐
hil olan unsurlar, masal olarak adlandırılmış‐
tır. Hatta şimdi de halk arasında destan ve fıkralar masal ile ifade edilmektedir. Mesela, “Nasreddin Hoca”, fıkra kahramanı olmasına rağmen onun fıkraları masal olarak ifade edil‐
mektedir. Bu durum, masal kurmanın diğer‐
lerine göre daha kolay olduğunu göstermek‐
tedir. Ayrıca, masal anlatıcıların da masalları farklı şekillerde anlatmaları, ortaya yeni yeni masalların çıkmasına sebep olmuştur. Bu durumda, bir masalın herhangi bir olayı ken‐
di kökünden ayrılarak dilden dile düşmekte, ilaveler yapılmakta, içerik değişmektedir. Azerbaycan masallarının bazılarının çaprazla‐
ma yoluyla (iki masalı karıştırarak yeni bir masal türetme) türetildiği görülmektedir. Böylelikle masallar diğer folklor unsurların‐
dan daha hızlı çoğalmışlardır4. Azerbaycan halk masalları, bedii açıdan ol‐
gunluğu ile seçilir. Geniş halk kitleleri asırlar boyu bu örnekleri zamanın en sert sınavların‐
dan çıkarmış, onları yalnız fikir ve içerik yö‐
nüyle değil; şekil, dil ve edebî ifade vasıta‐
larının zenginliği açısından daha yüksek se‐
viyeye çıkarmıştır. Azerbaycan’ın bir çok meşhur düşünürü masallar aracılığı ile fikirle‐
rini topluma ulaştırmayı tercih etmişlerdir. Mesela, Nizami’nin “Sırlar Hazinesi” ve “Yedi Güzel” eserlerinde bir çok halk masa‐
lının unsurlarına rastlamak mümkündür. Ayrıca, Muhammed Fuzuli, Şah İsmayil Hata‐
yi, Kasım Bey Zakir, Mirza Alekber Sabir gibi düşünürler de bu tür motiflerden istifade etmişlerdir.5 Azerbaycan halk masallarının kendine has şekil özellikleri vardır. Halk sanatçılarının asırlar boyu seçip, geliştirip ortaya koydukları bu özellikler, masalların edebî tesirini artır‐
mak, hafızalarda daha kolay kalmasını temin Gafarlı, “Azerbaycan Nağıllarının Hususiyetleri”, http:// www.azmif.com/cgi‐bin/datacgi/database.cgi? File= az&report=singlearticle&articleid=00164 ‐29.05.2004. 4
5
Gafarlı, A.g.e. 74 etmek amacı taşımıştır. Masallar genelde te‐
kerleme ile başlar, buna “pişrov” denilmekte‐
dir. Bu bölümde tesirli sözler, ifade vasıtaları bulunmaktadır. Bunlar masalların genel içeri‐
ği ile ilgili değildir. Azerbaycan masallarının tarihi kökü, menşei, devletin varolmasından önceki devirlere bağ‐
lansa da, halk arasında bugün sözlü şekilde hayattadır. Azerbaycan masallarının garip olayları tatlı bir uslupla tasvir etmesi, hakkın adaletsizlik üzerinde galip gelmesi, sihirli eş‐
ya ve güçlerin mucizevi, korkunç mahlukların mahv edilmesi; toprağa ve yurda bağlılık, katıksız sevginin ön plana çıkması halkın ilgisini çekmiştir. Azerbaycan masalları milletlerarası öğeler ve kendine has millî özellikler taşımaktadır. Sos‐
yal ilişkilerin yanı sıra, toplumun yaşantısı, ahlak ve psikolojisi burada kendini bulmakta‐
dır. Tabiat ve toplumdaki hadiselere Azerbay‐
can Türklerinin bakışı, atalarının düşüncesi, akıl dolu diyaloglar, tasvirler, dilin incelikleri, millî özellikler olarak kabul edilebilir6. Azerbaycan masallarının dini dünya görüşü, kahramanlar ve olaylar, farklı kaynaklardan beslenmiştir. Bunları eski dönem dini düşün‐
celerinin (şamanlık, ateşperestlik ve İslam) yansıması olarak göstermek mümkündür.7 Azerbaycan masalları geçmişten bu güne ka‐
dar bir çok aşama geçirmiş, bünyesinde Azer‐
baycan halkının özelliklerini toplanmış olup ve bugün itibarıyla; hayvan, sihirli ve sosyal hayat masalları olarak üç grupta Azerbaycan folklorunun önemli bir unsuru olarak karşı‐
mıza çıkmaktadır. Azerbaycan folkloruna özgü hikayeleri üç gu‐
ruba ayırmak mümkündür. 1. Yiğitlerin aşkları, yüreklilikleri ve bunların padişahlar, hanlar ve derebeylerle mücade‐
Meherrem Qasımlı, “Azerbaijan folklore: formation and historical semantics”, Folklor ve Etnografiya, 2004. No:01; s. 9. 6
7
Gafarlı, A.g.e.. Journal of Qafqaz University Azerbaycan Masallarının Edebi Analizine Dair Bir Deneme lerini anlatan hamasi hikayeler. Bu grupta on yedi hikayeden oluşan Köroğlu destanından Dede Korkut hikayelerine kadar birçok heye‐
can verici hikaye vardır. 2. Sadece romantik olan hikayeler. Aşık Garip, Tahir Mirza, Kerem ile Aslı gibi birçok hikaye bu guruba girer. 3. Uzun kış gecelerinde çocukları eğlendir‐
mek ve uyutmak için anlatılan masallar8. Azerbaycan masallarında yer alan kahraman‐
ları ele alacak olursak; Keloğlan: Azerbaycan masallarının en ilginç, en canlı ve en asil simalardan biridir. Kel, üçüncü sınıfa mensup, yoksul bir gençtir. Ne geçimini sağlayacak toprağı, ne sermayesi, ne işi, ne mesleği, ne belirli bir mevkii vardır. Çoğu kez yaşlı annesiyle birlikte yaşar ve an‐
nesinin yün eğirerek kazandığı parayla ge‐
çimini sağlar. Keloğlan birazcık tembeldir, ama çalışmak ve karnını doyurmak zorunda kaldığı zaman öyle şeyler yapar, öyle yiğitlik, sezgi ve akıl gücü gösterir ki padişahlar, vezirler ve güçlü devler bile karşısında dize gelir. İki kelimeyle özetlersek, tembel ama aynı zamanda kıvrak, becerekli ve kurnaz keloğlandır. Ağzı laf yapar. Azerbaycan masallarında Keloğlan çok defa vezirle ve zaman zaman padişahla çatışır; bir‐
birini izleyen yenilgilerden, bunalımlardan ve aldanmalardan sonra hemen hemen daima kazanan taraf olur. Bir de bakarız ki ya padi‐
şahın damadı olmuş yahut padişahın yerine geçmiş ve yaşlı annesini de vezir yapmış. Keloğlan daima iyi talih arzusuyla yanıp tu‐
tuşan, günün birinde kendi kendisinin efen‐
disi olmak isteyen, toplumun acı çekmiş alt kahramanlarına mensup bireylerin sembolü‐
dür.9 8
Behrengi, a.g.e., Behrengi, Behreng Masalları, çeviren: Mehmet Kanar, http://www.istanbul.edu.tr/edebiyat/edebiyat/ mkanarbehrengi1.doc ‐ 10.10.2003. 9
Number 18, 2006 Vezir: Azerbaycan masallarındaki olumsuz simalardan biridir. Dalkavuk, zalim, para can‐
lısı ve toplumun alt tabakasına mensup in‐
sanlarla arası hiç iyi olmayan bir tiptir. Azer‐
baycan masallarında vezirlerle halk arasında sürekli bir mücadele vardır.10 Dev: Devler çok güçlü ama o kadar da ap‐
taldır. Dağları devirebilir ama ucuz bir söze kanıp kendi kazdıkları çukura düşer ya da kaçmayı yeğlerler. Mesela “Melik Cümşüd” masalında dev, Melik Cümşüd’ün sözüne gü‐
venerek onu tehlikeli yerlere götürür, ancak göz göre göre hayatına son verilmesini engel‐
leyemez. “Vefalı At” masalında da Melik Mu‐
hammed’le vuruşan dev, kardeşlerin yenilme‐
leri ve kaçmalarına rağmen iyilik olsun diye hazinenin yerini ona söylemesi. Bazen da, bir kadın deve aşık olur, onu getirip evine saklar. “Narhatın” masalında olduğu gibi. Devlerin canı çoğu zaman bir şişede, bir süpürgenin arasında ya da aynada gizlidir. Bunlar yere vurulduğu zaman dev nara atarak ölür11. Tilki ile Kurt: Azerbaycan masallarının birbi‐
riyle geçinemeyen iki kahramandır. Tilki dü‐
zenbaz, sinsi, bin türlü hile hurda bilen bir yaratıktır. Bilmediği şey, gidip görmediği yer yoktur. Kurt ise öfkeli, yırtıcı, tilkinin tatlı di‐
line hep aldanan, tuzağa düşüp dayak yiyen değersiz bir varlıktır. Tilki; aslanı, insanı ve deveyi oyuna getirerek karnını doyurur.12 B. Azerbaycan Masallarının Türleri 1. Hayvan Masalları Azerbaycan masallarının bir bölümünü hay‐
van masalları oluşturur. Bu masallarda hay‐
vanlar âlemi, insan fikir ve hislerinin, onun hayatının yansıması olarak kendini göster‐
mektedir. Sade bir bakışla, insan gibi düşü‐
10
Azerbaycan Nağılları, C. III; s. 118‐123. 11
A.g.e., C. I; s. 5‐25; 25‐39. Qafarlı, “Heyvanlar Haqqında Nağıllarda Süjet Özü‐
nəməxsusluğu”, Http://www.Azmif.com/cgi‐bin/datacgi/ database.Cgi?File=Az&Report=Singlearticle &Articleid =00033 01/29/2004 12
75
Kemale Yılmaz nen, kendini insan gibi gösteren, konuşan hayvanlar bu masalların önemli özellikleri olarak gözükmektedir. Bu masallarda hareket eden hayvanlar iş ve hareketlerine göre iki guruba ayrılmaktadır. Birinci halde, insanlara has özellikler hayvanlarda tezahür ettirilmek‐
tedir. İkinci halde ise, hayvanların kendilerine has özelliklerin gösterilmektedir. Öyle ki, bir hayvana ait özellikler başka bir hayvan kah‐
ramanda ortaya çıkmamaktadır. Bunlar ilk bakışta bir efsane gibi gözükse de her hay‐
vanın konuşması, hareketi ve karakteri masal anlatıcılarının anlatımında bu hususiyetini kaybetmektedir13. Azerbaycan masallarında da diğer halklarda olduğu gibi hayvan masalları menşei itiba‐
riyla daha eskidir. Bu gruba dahil olanların ilk türleri çoğu zaman “ataların hayvanlar vası‐
tasıyla gençlere vermek istediği nasihat ve vasiyet” şeklinde karşımıza çıkmaktadır. Kısa kısa olaylar, sade tasvirlerden oluşan bu sözlü konuşmalar edebî düşüncenin inkişafıyla ma‐
sala dönüşmüştür. Zaman geçtikçe hayvanla‐
rın mucizeli hayatından alınan bir takım olaylar bu masalları zenginleştirmiştir. Azer‐
baycan’da muhtelif devirlerde öküz, inek kurt, horoz, yılan ve başka hayvanlar, totem olarak kutsallaştırılmıştır. Zamanla hayvanla‐
rın bir çoğu ehlileştirilmiş, insanların dostu ve yardımcısına dönüştürülmüştür. Bu da, ken‐
disini Azerbaycan masallarında göstermiştir.14 Hayvanlar hakkındaki masalları; vahşi hay‐
vanlar, ev hayvanları, vahşi ve ehlileştirilmiş hayvanlar, insanlar ve hayvanlar hakkındaki masallar olarak gruplara ayırmak mümkün‐
dür. Vahşi hayvanlara hasrolunmuş masalların kahramanları, yırtıcı hayvan ve kuşlardır. Olaylar ormanın derinliklerinde gerçekleşir. Mesela “Aslanla Tavşan” ve “Tilki ile Leylek” 13 Oruc Eliyev, Azerbaycan Masallarının Poetikası, Bakı, Seda Neşriyet, 2001, s. 43‐44. Gafarlı, “Azerbaycan Nağıllarının Hususiyetleri”, http: //www.azmif.com/cgi‐bin/datacgi/ database .cgi? File=az& report=singlearticle&articleid=00164 ‐29.05.2004. masallarında olduğu gibi15. Orman burada herşeyden tecrit edilmiş bir birlik kuruluşunu hatırlatır. Aslan, kaplan, ayı, kurt; gaddarlığın timsali olur. Kendinden zayıfları parçalayıp yer. Onlar güçlü, gaddar oldukları kadar, aynı zamanda da ahmak ve akılsızdır. Çoğu zaman arzu ve isteklerinin kurbanı olurlar. Mesela “Aslan’la Tavşan” masalında aslanın orman‐
daki zayıf hayvanları yeme arzusunun bir tavşanın akıl ve hilekarlığıyla bir kuyuda son bulması gibi16. Ev hayvanlarına hasrolunmuş masallar, genel olarak temsil amacı taşırlar. Mülayim ev hayvanların ve kuşların (horoz, tavuk, ördek, koyun, at vs.) komşuluk alakaları içerisinde yavrularını beslemeleri, azıklarını temin et‐
mek için arayışları tasvir olunmaktadır. İnsan‐
lara has hususiyetler, hayvanlar ve kuşlarda temsil edilir. Kıskançlık, lakaytlık, kabalık, açgözlülük gibi olumsuz karakterler eleştirilir. Mesela “Hilekar Keçi” masalında koyun, da‐
na, keçi arasında geçen olaylarda keçinin hilekarlığı ön plana çıkmaktadır17. Vahşi hayvanlar ve ev hayvanları hakkındaki masallarda hayvanlar ve kuşlar, güçlüler ve zayıflar olarak iki kısma ayrılır. Güçlüler za‐
lim ve gaddar, zayıflar ise hilekar ve akıllıdır. Çoğu zaman zayıflar, akıl ve hile yardımıyla kaba güce galip gelirler. Mesela “Şengülüm, Şüngülüm, Mengülüm” masalında üç keçi yavrusunun kurdun kendilerini yemek iste‐
mesi karşısında yavruların annesinin tavşan‐
dan ve diğer hayvanlardan yardım alarak kurdu yenmesi buna gösterilecek güzel bir örnektir18. İnsanlar ve hayvanlar hakkındaki masallarda orman ile köy, ova hayatı karşılaştırılır. Av‐
cılar, çiftçiler, çobanlar ve kuşlar ön plana çıkar. Mesela “Cık Cık Hanım” masalındaki 15
Azerbaycan Nağılları, C. III., Bakı, Turan, 2003, s. 11‐13. 16
A.g.e.; s. 65‐67. 17
A.g.e.; s. 47‐48. 18
A.g.e.; s. 41‐42. 14
76 Journal of Qafqaz University Azerbaycan Masallarının Edebi Analizine Dair Bir Deneme serçe kuşu ile bir yaşlı kadının yardımlaşması buna örnek gösterilebilir19. Hayvan masallarında insan âlemi ile hayvan âlemi bazen birbirine karışır. Onların zayıf yanları unutulur. Hayvan masallarında konu içeriği sadedir, hadiseler tesadüfi karakter taşır, kahramanlar idealize edilmez. Bu ma‐
sallar, mecazi manalarla zenginleştirilmiştir. Kahramanların davranış ve hareketlerinde birbiriyle olan münasebetlerinde insanlara has olan sıfatlar gizlenir. Bunun için de bu gru‐
bun didaktik içerik taşıdığı söylenebilir. Hayvanlar hakkındaki masalların konusu, farklı hususiyetleri ile seçilir. Masal örnekle‐
rinde görüldüğü gibi, masalın başlamasını tayin eden esas özellikler garip durumlarla dinleyicileri mereklandırmak, onların dikkat‐
lerini olayın gelişmesine yöneltmektir. Gerçek hayat hadiseleri ile başlayan tasvirler, aniden garip bir maceraya dönüşür. Kedi, dili çözü‐
lüp aslanla konuşur, muhakeme yürütür ve dış görünüşünün değişmesinin sebebini in‐
sanlarda görür. Horoz da para bulduğu za‐
man konuşmaya başlar. Azerbaycan hayvan masallarında en çok kar‐
şılaşmalar, diyaloglar, zincirleme (aynı hadi‐
senin cüz’i değişiklikle arka arkaya dizilmesi veya paralellik) gibi hususiyetler karakterize edilir. Karşılaşmalar iki guruba ayrılır: a) Hayvanların ve kuşların biribiriyle orman‐
da karşılaşmaları; “Tilki ve Keklik”, “Tilki, Tilki, Tünbeki”, “Şengülüm, Şüngülüm, Men‐
gülüm” v.s. masalarda olduğu gibi.20 b) Hayvan ve kuşların insanlarla karşılaşma‐
ları. “Kurt ve Yaşlı Adam”, “Horoz ve Padi‐
şah”, “Aliyar ile Tavşan” masallarında hay‐
van ve kuşlarla beraber insan karakterleri de aktiftir. Onların karşılaşması ile mevzunun içeriği düğümlenir. Hayvan ve kuşların biri‐
birleriyle ve insanlarla karşılaşmaları bir taraf‐
tan gerçeklikle alakalıdır (Ormanda tilkinin yahut kurdun tavşan, ayı, yılanla ve avcıyla karşılaşması normal bir durumdur.), diğer ta‐
raftan bu görüşlerin neticesinde hadiseler gerçeklikten çıkıp akıl almaz, anormal, bazen de fantastik istikamete yönelir21. Diyaloglar: Karşılaşan hayvanların, kuşların ve insanların birbiriyle diyalogları, hayvan masallarının konusunun esas özelliğidir. “Cık ‐Cık Hanım”, “Tilki ve Kurt”, “Aç Kurt” vs.. Yalnız diyalogdan ibaret olan masallar da vardır. Mesela, “Karı ve Kedi” masalında ko‐
nu insanın tabiat hadiseleri ile (güneş, bulut, yağmur), hayvanlarla (köpek, koyun, fare, kedi), cansız varlıklarla (ot) olan diyaloğu vasıtasıyla açılır. Diyaloglarda gerçekle gerçek olmayan, zayıfla güçlü, akıllıyla aptal karşı‐
laştırılır. Masallardaki hayvan, kuş karakter‐
lerini insanlarla değiştirdiğimizde, diyalogla‐
rın normal hayat sohbetine benzemesi çok ilginçtir.22 Zincirleme: Hayvanlar âleminden bahseden masal konusunun terkip hisselerine giren ayrı ayrı olayların cüz’i değişiklikle bir kaç defa tekrarlanmasıdır. Masallarda söz, ifade, dü‐
şünce tekrarları ile beraber hadise dizilmele‐
riyle karşılaşıyoruz. Bazen masalın konusu ve olayın ve ya bir kaç olayın bir cümlesinin de‐
ğişmesiyle tekrarlanmasından oluşur. Mesela, “Tilki,Tilki, Tünbeki” masalında iki olayın di‐
zimiyle karşılaşıyoruz: Tilki beyaz taşı kuyruk zannedip peşine kuyuya atlar. Sonra bu ha‐
dise kaplumbağanın, çakalın, domuzun, kur‐
dun, ayının ve yılanın da başına gelir. Olayın sonraki gelişmesinde de başka bir olayın cüz’i değişiklikle dizimini görüyoruz. 21
19
A.g.e.; s. 59‐62 Gafarlı, “Azerbaycan Nağıllarının Hususiyetleri”, http: //www.azmif.com/cgi‐bin/datacgi/database.cgi? File=az& report=singlearticle&articleid=00164 ‐29.05.2004. 20
Number 18, 2006 Eliyev, a.g.e., s. 51. Qafarlı, “Heyvanlar Haqqında Nağıllarda Süjet Özünə‐
məxsusluğu”, Http://www.Azmif.Com/Cgi‐Bin/Datacgi / Database.Cgi?File=Az&Report=Singlearticle&Articleid=
00033 ‐ 01/29/2004. 22
77
Kemale Yılmaz Hayvan masallarında eğlenceli tekerlemeler‐
den geniş olarak istifade edilir. Mesela “Tilki Tilki Tünbeki” masalında tilki: Tilki, tilki, tünbeki, Kuyruk üste lünbeki, Ayı ahmak, Domuz tokmak, Kurt ulovuş, Çakal çavuş, Yılan kamçı, Kablumbağa çanak, Biz ona gonak (saldırmak)23. Hayvan masallarını tayin esas hususiyetler‐
den biri de, uydurmadır. Burada uydurma; zıtlıkların, beşer âlemi ile hayvanlar âleminin bir atmosferde birleşmesinin sonucu olarak kendini göstemektedir. Biçimsiz, mübalağalı öyle bir dünya tasvir edilir ki, orada gerçekle gerçek olmayan karşılaştırılır. Garip hadise‐
lerin gerçekle alakalandırılması artık ilk tasav‐
vurların bozulduğunu gösterir ve ona göre de uydurmaya dönüşür. Tilki şarkı söyler, serçe saz çalar v.b. Hayvan masallarında sihirli ve sosyal hayat masallarından farklı olarak ideal kahraman yoktur. Gerçi, burada akıl; kabalığa, gaddarlı‐
ğa, vahşi güce karşı koyar. Zayıflar ne kadar akla sahiplerse de, güçlüler bir o kadar akıl‐
sızdırlar. Bazen evcil hayvanlar da vahşi kurt‐
la, tilkiyle, çakalla, aslanla mücadeleye girer‐
ler. Üstünlük, zafer; birincilere aittir. Bu, evcil hayvanların insanlara yakınlığının, bağlılığı‐
nın sonucudur. Hayvan masallarının sonu, mutlulukla biter; yani ortada facia yoktur. Tabii, bir grup hayvan başkası tarafından yenir. Fakat bu, dehşet veya facia gibi sunulmaz. Çünkü aptal‐
lıklarından ağlara düşer, başkasının hilesine kanarlar. Onun için onların parçalanması din‐
leyiciyi dehşete düşürmez24. 2. Sihirli Masallar Azerbaycan masallarının büyük bir kısmı sihirli masallardan ibarettir. Bu masalların kendine has hususiyetleri, alametleri, kahra‐
manlar sistemi vardır. Bu masallarda sıradışı olaylar, kahramanlar, hadiseler yer alır. Karı‐
şık bir yapısı olan bu masallar, gelişim süre‐
cinde bir takım mitolojik değişim göstermiş; ancak estetik manasını yitirmeden edebî eser‐
ler olarak halkın hafızasındaki yerini sağla‐
mıştır. Hayalî dünyalarda geçen olaylarda, hayalî kahramanlar ve eşyalar kendini göster‐
mekte; ancak verilmek istenen mesajlar gerçek dünyaya ait olmaktadır25. Sihirli masal, sihirli konu üzerine kuruludur. Sihirli kahramanlar burada esas rol oynar. Bütün sihirli masal kahramanları son anda karşılarına çıkan korkunç güçlere galip gele‐
rek maksadına ulaşırlar. İnsanın fazileti, aklı ve idraki, yenilmezliği ve cesareti elinden tu‐
tarak onu ileriye, maksada ulaşmaya doğru götürür. Fakat burada kötü güçler karşısında gerçekte aciz olan insana yardım eden yine insan aklı, güçlü fantazisi, bilginin ve faziletin gücünden türeyen insan amelidir. Azerbaycan’da sihirli masalın kültüroloji bir‐
liği genel olarak belirlenmiş; ancak onun şe‐
ması, genetiği, tipolojisi, psikolojisi ve tarihi bakımından yenilenememiştir. Çünkü oluşum yapısına göre Azerbaycan sihirli masalları zor bir şemaya sahiptir. Azerbaycan sihirli masallarının yapısı üç aşa‐
mada şekillenmiştir: 1. Aşama: Oğuz medeniyetinin etkisi. 2. Aşama: Zerdüşlükten etkilenme. 3. Aşama: İslam medeniyetinden etkilenme dönemi26. File=az&report=singlearticle&articleid=00164 ‐
29.05.2004. 25
23
Eliyev, a.g.e., s. 50. Gafarlı, “Azerbaycan Nağıllarının Hususiyetleri”, http://www.azmif.com/cgi‐bin/datacgi/ database .cgi? 24
78 Eliyev, a.g.e., s. 12. Gafarlı, “Azerbaycan Nağıllarının Hususiyetleri”, http://www.azmif.com/cgi‐bin/datacgi/ database .cgi? File=az&report=singlearticle&articleid=00164 ‐29.05.2004. 26
Journal of Qafqaz University Azerbaycan Masallarının Edebi Analizine Dair Bir Deneme Bugün sihirli masalların soy kütüğünde bu dünya görüşlerinin izlerini, onların genellikle millî masal konularında şekillenmesindeki te‐
sirini görmek mümkündür. Eski Oğuz, Zer‐
düşlük ve İslam dünya görüşü çerçevesinde şekillenen sihirli masal kültürü yapısal olarak tezat, zıddiyet, birbirini inkar ve tastik eden dönüşümlerle parçalanma ve birleşmelere maruz kalmıştır. Devrin iktisadi ve sosyal de‐
ğişiklikleri neticesinde çeşitli derecelerde assi‐
milasyon süreçleri geçirmiştir. Azerbaycan sihirli masallarının yapısı birden bire şekillenmemiş, onun da muayyen devir‐
leri ve aşamaları olmuştur. Muhtelif görüş ve ahlak tarzları cemiyetin demografik yükseliş ve inişleri, erken dönem medeniyetlerine gi‐
dip gelmeler, kabile, aşiret ve hatta ayrı ayrı ulusların etnopsikolojik tasavvurları, hayat telakkileri Azerbaycan masallarının şekillen‐
mesine tesir eden unsurlardır. Sihirli masallar, konu ve esas unsurlar açısından erken etik, estetik ve millî zemine sahip olduğu gibi ken‐
dine mahsus şekillenme tarihine de sahiptir. Azerbaycan halkının sihir tefekkürünün ma‐
sallara akseden yanı geniş ve sonsuzdur. Her birinin belirli zaman ve mekan içerisinde bu gün hâlâ da sır olan kendine has dünyası, kapsamı alanı vardır.27 Azerbaycan’da sihirli masallar halk arasında daha geniş yayılmıştır. Bu guruba dahil olan masalların temel özellikleri şunlardır: a) Konu çok şa’şalı ve macera karakterlidir. b) Sihir, cadı ve tılsım, olayların temelini teş‐
kil eder. c) Bazı sahneler üç aşamalı kurulur. d) Kahramanlar karşılarına çıkan engelleri, sihirli güç ve eşyaların yardımı ile aradan kaldırırlar. e) Sihirli masallarda fantastik düşünce tarzı ön plandadır. Bazen uydurma ile fantazi aynı anlama gelir. Fantazi, geçmişin arzu ve isteklerini yansıtan Azad Nebiyev, “Sehrden Yaranan Gudret”, Azerbay‐
can Nağılları, C. II, s. 3‐8. edebî bir unsur olup, folklorda özellikle de sihirli masallarda kendini gösterir. “Melik Cumsüd”28 masalında kahraman garip bir ülkeye gider orada karanlık güçlerle müca‐
dele eder, devle vuruşur ve neticede galip gelir. Bütün bunların hepsi fantazinin birer göstergesidir. Hayvan masallarında olduğu gibi sihirli ma‐
sallarda da olaylar çok şa’şalıdır, genellikle sahne karakterini taşır. Herhangi bir kahra‐
manın (hayvan, kuş, bitki) hayatının bir anını ya da bir gününü gösterir. Soru‐cevap ve diyalog şeklinde kurulur. Sihirli masalların üslubu ve dili diğer masallara göre farklıdır. Araştırmacılar, sihirli masal konularının spe‐
sifikliğini, sıradışılığını, ilginçliğini, gariplik‐
lere dayanmasını, mucizeli varlıklardan oluş‐
masını, kahramanların idealize edilmesini ön plana çıkarmaktadırlar. Kahramanlar âlemi‐
nin zenginliğine bakmaksızın esas karakterler padişahın küçük oğulları, usta avcılar, İlahî güçlerin yardımıyla biribirine aşık olar deli‐
kanlılar ve kızlardır. Ancak bütün bu hallerde sihirli masal kahramanları; hakkın, adaletin, yoksulların, alın teri dökenlerin, kimsesiz ihti‐
yarların yanında bulunmaktadır. Halk bu tür ideal kahramanların var olabilmesi için özel estetik vasıtalar kullanmıştır. Sihirli masal estetiğinin birinci unsuru, “mu‐
cizeli doğuş”tur. Bu masallarda kahramanla tanışıncaya kadar, biri yüzü olan, diğeri yüzü olmayan dünyanın kurucusunun adı zikredi‐
lir. Bu da masalların garipliklerinden birisidir. Dinlerin hiç biri sihirli masallarda açıktan açı‐
ğa tebliğ edilmez, bazen dindarlar eleştirilir. Azerbaycan Türklerinin masallarında Tanrı’‐
nın varlığını tastiklemeyen bir örnek göster‐
mek mümkün değildir. Sihirli masallarda hadisenin ortaya çıktığı yer ve mekan genellikle örtüşür. Bu masalların en zengin unsurları, masal kahramanın seferi esnasında şekillenir. Azerbaycan sihirli masal‐
larına, Azerbaycan geleneğinin bir parçası 27
Number 18, 2006 28
Azerbaycan Nağılları, C.I ; s.25‐39 79
Kemale Yılmaz olan “Adam at belinde yollarda olmalıdır, dünyanın her tarafını görmelidir” anlayışının yansıdığı görülmektedir.29 ları komik durumlara düşerler. Hırsız‐hakim, tellal‐müşteri, kaynana‐gelin, üvey ana‐evlat‐
lık ilişkileri bu masalların esas mevzularıdır. 3. Sosyal Hayata Dair Masallar Azerbaycan sosyal hayata dair masallarında dehşetli olaylara rastlanılmamaktadır. Olaylar ve kahramanlar gerçek hayattan alınmıştır, millî hususiyetleri daha detaylı yansıtmak‐
tadır. Sosyal hayata dair masallar ataların sosyal ilişkilerini ve hayat problemlerini yansıtır. Bu guruba dahil olan masalların ekseriyeti, men‐
şe itibarıyla sonraki dönemlerin, daha doğ‐
rusu sınıflı toplumun ürünüdür. Araştırmacı‐
lar, sosyal hayat masallarının iki aşamada meydana geldiğini bellirtmektedirler: Birinci aşama; aile, karı‐koca, evlat ilişkilerine hasrolunmuştur. Bunlar tarihi kökleriyle dev‐
let öncesi dönemlerin özelliklerini taşımak‐
tadır. Azerbaycan sosyal hayat masallarında öncelikle ailenin şekillendiğini gösteren olay‐
lara rastlanmaktadır. Sosyal hayata dair masallarının içeriğinde önemli düşünceler kendini gösterir. Olaylar zinciri, genel olarak iki motiften oluşur: sosyal adaletsizlik ve cezalandırma. Hakim sınıfın üyeleri (şah, han, bey, kadı) vatandaşları tahkir edip dövmekte ya da din adamları sıradan halkı aldatmakta, tacirler malvarlığını arttırmak amacıyla halkın parasını çalmak‐
tadır. Mahkemelerin başında rüşvetçi kadılar bulunmaktadır. Ancak adaletsizlik, kanunsuz‐
luk çok uzun süreli olmaz, halk arasından çıkan yoksul, mert, yiğit, kahraman, akıllı, cesaretli birisi, feraseti ile hakkı tekrar temin etmektedir. Azerbaycan sosyal hayata dair masallarında sadakatli kadın, çok konuşan kaynana ve tem‐
bel görümcelere karşı koyar. Bu tür masal‐
larda komedi unsurları ön plana çıkar. Bazı masallarda olumsuz karakterler (aptallık, ha‐
sislik, tembellik, açgözlülük) eleştirilir. Liya‐
katlilik, göztokluğu, çalışkanlık olumlu özel‐
likler olarak vurgulanır. Bu tür masallarda hayat içerisinde başveren olayların kahraman‐
29 Gafarlı, A.g.e. http://www.azmif.com/cgi‐bin/datacgi/ database .cgi? File=az&report= singlearticle& articleid =00164 ‐29.05.2004. 80 Bu masallar, sihirli ve hayvan masallarıyla karşılaştırıldığında gerçeğe, ictimai hayat problemlerine daha yakındır. Bu masallarda hayal ürünleri günlük yaşantılara uygundur. İçeriğine göre bu masallar çok çeşitlidir. Ma‐
sal kahramanları zor soruları akıllıca cevap‐
landırır, gaddar ve akılsız hükümdara karşı büyük cesaretle karşı koyup başarı elde et‐
mektedir30. Sosyal hayata dair masalların büyük bir bö‐
lümü komik masalladan oluşur. Bu tür masal‐
larda padişahlar, tacirler, din adamları esasen olumsuz planda tasvir edilmektedir. Bunun aksine, çoban, bahçıvan, köylü ya da demirci gibi halkın içinde yer alan karakterler ise olumlu rollerde masalda yer almaktadır.31 Padişah, tacir, vezir gibi karakterlerin aleyhi‐
ne gerçekleşen olaylar masalın yapısını açıkça göstermektedir. “Padişah ve Demirci” masalında padişah adaletsiz, acele kararlarla insanlara ölüm ve felaket getirmektedir. Sonradan pişman olsa da artık zaman geçmekte ve bunun faydası olmamaktadır.32 Bu tür sosyal hayat masal‐
larında “Kel” karakteri en ananevi kahraman‐
dır. “Kelin Hilesi” masalında kahraman alda‐
tılarak yegane varlığı, danası kestirilmektedir. Kel, olup bitenlerden haberi olduktan sonra kendisini aldatanları öyle akıl oyunlarıyla aldatır ki, neticede olumsuz kahramanların öncüsü olan kişi kendi oyunuyla ölmektedir.33 30
Aynı. 31
Eliyev, a.g.e., s.63. Azerbaycan Edebiyatın İncileri (Nağıllar), Tertib eden N. Seyidov, Bakı; Yazıcı Neşriyatı, 1985, s.459‐465. 32
33
Azerbaycan Nağılları, C‐II , s.298‐301. Journal of Qafqaz University Azerbaycan Masallarının Edebi Analizine Dair Bir Deneme Sonuç Azerbaycan folklorunun unsurlarının içerisin‐
de masallar önemli bir yer tutmaktadır. Ma‐
sallar, Azerbaycan toplumunun tarihi geçmi‐
şinin ürünüdür. Nesilden nesile yaşayarak geçmiş halkın hayat tarzı, tarihî gelenekleri ve toplumdaki zıtlıkları abartıyla, hayalî unsur‐
lar aracılığıyla yansıtılmaktadır. Masallar genel olarak hayvan masalları, ola‐
ğanüstü masallar, gerçekçi masallar, zincirle‐
me masallar, fıkralar ve latifeler olmak üzere 5 grupta toplanmıştır. Azerbaycan masalları ise geleneksel olarak 3 grupta ele alınır. Hay‐
van masalları, gerçekçi(sosyal hayat) ve ola‐
ğanüstü (sihirli) masallar kendilerine has özellikleriyle dünya masal literatüründe yeri‐
ni almaktadır. Bu masallar dünya masal tür‐
lerinin tamamını içermektedir. Olağanüstü masalların en önemli özelliklerin‐
den birisi, bu tür masallarda konu efsanevî mekan ve zaman boyutunda gelişmektedir. Masallarda büyük mekan, sınırlı süre içinde gerçekleşmektedir. İyi ile kötünün mücadele‐
si, sihirli masalların ana konusunu teşkil et‐
mektedir. Sihirli masalların çok sayıdaki kah‐
ramanları, yardımsever güçler, kötülüğün mağdurları ve şer güçler olarak 3 ana grupta toplanabilir. Bu tür masallarda baş kahraman, yenilmezdir. Zor durumda olan mağdurların en büyük yardımcısıdır. Karşılaştığı problem‐
leri sihirli araçların yardımıyla halletmektedir. Her masalda olay, baş kahramanın portresiyle başlamakta, uzun ve zor mücadelelerden son‐
ra isteğine kavuşmasıyla sona ermektedir. Olaydaki diğer alt mevzular, yardımcı kahra‐
manlarla olan ilişkiye göre şekillenmektedir. Azerbaycan masallarının bir bölümü hayvan masallarıdır. Bu tür masallar, Azerbaycan folklorunun en eski unsurlarını teşkil etmek‐
tedir. Bu masallarda hayvan kahramanlar dü‐
şünmekte, konuşmakta, tavsiye ve öğütler vermektedir. Hayvanların hareket ve ilişkile‐
ri, masalın konusunu oluşturmaktadır. Bu masallarda yırtıcı hayvanlarla, zayıf hayvan‐
Number 18, 2006 lar karşı karşıyadır. Güçlü‐zayıf, büyük‐kü‐
çük, yırtıcı‐yırtıcı olmayan sınıflandırılması sıklıkla yapılmaktadır. Azerbaycan sosyal hayat masalları, sihirli masallar ve hayvan masallarıyla mukayesede gerçeğe, sosyal hayata ve problemlerine daha yakındır. İçeriğine göre sosyal hayat, masal‐
ları çeşitlendirilir. Bu masallar bulmacanın, zor soruların anlamlı cevabı, gaddar ve akılsız hükümdarın, tembelin ve diğer tiplerin ele alınmasına ilişkin konuları içermektedir. Bu tür masallarda olaylar, “şehir”, “malikane”, veya “çöl”de gerçekleşmektedir. Azerbaycan masallarında çeşitli konu türle‐
rinin yapısının dönüşümü ve tebdil‐i kıyafet önemli yer tutmaktadır. Bu husus, gelenekle gelen motiflerin birbiriyle sıkı ilişki içinde bulunmasından kaynaklanmaktadır. Azerbaycan masallarında en önemli husu‐
siyetlerden birisi geleneksel kalıpların sık sık kullanılmasıdır. Onları içerik yönüyle; giriş, gelişme ve sonuç kalıpları olarak bölmek mümkündür. Giriş kalıpları, masalın girişinin geleneksel bir parçasıdır. Azerbaycan masallarında en fazla kullanılan giriş kalıbı, “bir varmış bir yok‐
muş”tur. Bu kalıplar, olayların mekanı, za‐
manı ve kahramanı hakkında genel malumat vermektedir. Final kalıpları ile masal sona ermektedir. Bun‐
lar aracılığıyla kahramanın elde ettiği başarı, isteklerine kavuşması, adaletin sağlanması söz konusudur. Azerbaycan masallarının önemli özelliklerin‐
den biri de üçlü usül sistemini kullanmasıdır. Çeşitli olaylar ve haller masal içerisinde çeşit‐
li şekillerde üç defa tekrar olunur. Bazı masal‐
larda ise masalda yaşananlar kahramanın ağzından anlatılır. Bu husus, masalların içerik yönünden zenginleştirilmesi amacını taşımak‐
tadır. 81
Kemale Yılmaz KAYNAKÇA 1.
Azerbaycan Edebiyatın İncileri (Nağıllar), Tertib eden N. Seyidov, Bakı; Yazıcı Neşriyatı, 1985. 2.
Azerbaycan Nağılları, C.I , 3.
Azerbaycan Nağılları, C‐II , 4.
Azerbaycan Nağılları, C. III, Bakı, Turan, 2003. 5.
BEHRENGI, Behreng Masalları, çeviren: Mehmet Kanar, http://www.istanbul.edu.tr/ edebiyat/edebiyat /mkanarbehrengi1.doc‐10.10.2003. 6.
ELİYEV, Oruc, Azerbaycan Masallarının Poeti‐kası, Bakı, Seda Neşriyet, 2001. 7.
Gafarlı, Ramazan, “Azerbaycan Nağıllarının Hususi‐
yetleri”, http://www.azmif.com/cgi‐bin/datacgi/ database.cgi?File=az&report=singlearticle&articleid
=00164 ‐29.05.2004. 8.
QASIMLI, Meherrem, “Azerbaijan folklore: formation and historical semantics”, Folklor ve Etnografiya, 2004. No:01. 9.
NEBİYEV, Azad, “Sehrden Yaranan Gudret”, Azer‐
baycan Nağılları, C. II, s. 3‐8. 10. QAFARLI, Ramazan, “Heyvanlar Haqqında Nağıl‐
larda Süjet Özünəməxsusluğu”, Http://www.Azmif. Com/Cgi‐Bin/Datacgi/Database.Cgi?File=Az& Report =Singlearticle&Articleid =00033 01/29/2004 11. QASIMLI, Meherrem, “ Folklor Poetikası”, http:// www.azmif.com/cgi‐bin/datacgi/database.cgi?File= az&report=singlebi$id= 00004‐10.05.2004. 12. VAHABZADE, Bahtiyar, “Kökümüze Geden Yolu Tikanlardan Temizleyek”, http://www.azmif.com/ cgi‐in/datacgi/database.cgi?File=az&report= singlearticle &articleid=00164 ‐10.05.2004. 82 Journal of Qafqaz University