Guidance Note-2.indd

WHO-ILO-UNAIDS ortak politika kılavuzları
SAĞLIK ÇALIŞANLARININ HIV VE TB
ÖNLEME, TEDAVİ, BAKIM
ve DESTEK HİZMETLERİNE
ERİŞİMLERİNİN
İYİLEŞTİRİLMESİ:
K I L A V U Z
Uluslararası
Çalışma
Ofisi
N O T U
WHO-ILO-UNAIDS ortak politika kılavuzları
SAĞLIK ÇALIŞANLARININ HIV ve TB ÖNLEME,
TEDAVİ, BAKIM ve DESTEK HİZMETLERİNE
ERİŞİMLERİNİN İYİLEŞTİRİLMESİ:
KILAVUZ NOTU
Uluslararası Çalışma Örgütü
Copyright © Uluslararası Çalışma Örgütü, 2011
Birinci baskı: 2011
Çalışmanın orijinal baskısı İngilizce, Fransızca ve İspanyolca olarak aşağıdaki telif hakkıyla Uluslararası Çalışma
Ofisi, Cenevre tarafından yayınlanmıştır:
Copyright © Uluslararası Çalışma Örgütü, Birleşmiş Milletler HIV/AIDS Ortak Programı ve Dünya Sağlık Örgütü, 2011
ILO’nun yayınları, Uluslararası Telif Hakları Sözleşmesi’nin 2 sayılı Protokolü çerçevesinde telif hakkına sahiptir.
Ancak, kaynak gösterilmek koşuluyla bu yayınlardan kısa alıntılar izin alınmaksızın yapılabilir. Yeniden basım veya
çeviri hakları için ILO’nun şu adresine başvurulmalıdır: ILO Publications (Rights and Permissions), International
Labour Office, CH-1211 Geneva 22, Switzerland, veya e-posta ile: [email protected]. ILO bu tür başvuruları memnuniyetle karşılayacaktır.
Kütüphaneler, kurumlar ve yeniden basım haklarıyla ilgili kuruluşlara kaydı olanlar, kendilerine bu amaçla tanınan
izin çerçevesinde yayınları çoğaltabilirler. Ülkenizdeki bu tür kuruluşlar için: www.ifrro.org
ILO, UNAIDS ve WHO
Sağlık Çalışanlarının HIV ve TB Önleme, Tedavi, Bakım ve Destek Hizmetlerine Erişimlerinin İyileştirilmesi: Kılavuz Notu
Ankara, Uluslararası Çalışma Ofisi, 2011
ISBN: 978-92-2-826215-5 (print)
ISBN: 978-92-2-826216-2 (Web pdf )
HIV / AIDS / iş sağlığı / iş güvenliği / hastalık kontrolü / sağlık çalışanları / kılavuz / ILO yayını
15.04.2
Aynı zamanda, İngilizce: Improving Health Workers’ Access to HIV and TB Prevention, Treatment, Care and Support
Services: A Guidance Note (ISBN 978-92-2-124245-1), Cenevre, 2011, Fransızca: Directives conjointes OMS-OITONUSIDA sur l’amélioration de l’accès des professionnels de la santé aux services de prévention, de traitement, de
soins et de soutien pour le VIH et la TB: note d’orientation (ISBN 978-92-21242450), Cenevre, 2011, ve İspanyolca:
Directrices de políticas conjuntas de la OMS/OIT/ONUSIDA para mejorar el acceso de los trabajadores de la salud a
los servicios de prevención, tratamiento, atención y apoyo en relación con el VIH y la tuberculosis: nota de orientación
(ISBN 978-92-2-3242459), Cenevre, 2011, adları altında da yayınlanmıştır.
ILO Yayın Katalogları Verileri
ILO, UNAIDS ve WHO yayınlarında kullanılan ve Birleşmiş Milletler uygulamaları ile uyumlu olan tasarımlar ve
belgelerde yer alan materyallerin sunulması, her ne surette olursa olsun ILO, UNAIDS ve WHO’nun herhangi bir
ülkenin hukuki statüsü, coğrafi bölgesi veya yetkilileri veya sınırları ile ilgili görüş beyanı olarak yorumlanamaz.
İmzalı makalelerde, araştırmalarda veya başka katkılarda dile getirilen görüşler yalnızca yazarlarını bağlar ve
yayının çıkmış olması bu görüşlerin ILO, UNAIDS veya WHO tarafından onaylandığı anlamına gelmez.
Firmalara, ticari ürünlere ve süreçlere yapılan atıflar, bunların ILO, UNAIDS veya WHO tarafından onaylandıkları
anlamına gelmediği gibi, herhangi bir firmadan, ticari üründen veya süreçten söz edilmemiş olması da bunların
tasvip edilmediğini göstermez.
ILO yayınları ve elektronik ürünleri belli başlı kitapevlerinden veya ILO’nun birçok ülkede bulunan ofislerinden temin edilebileceği gibi, ILO Yayın Bölümünden de şu adrese başvurularak istenebilir: International Labour Office,
CH-1211 Geneva 22, Switzerland. Yeni yayınların katalogları veya listeleri de yukarıdaki adresten ücretsiz olarak
temin edilebilir veya e-posta ile istenebilir: [email protected]
Web sayfamız: www.ilo.org/publns
܍indekiler
Giriş . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . v
KÝlavuz ilkeler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
vii
Kılavuzların Özeti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1
A. ULUSAL POLÜTÜKALAR
.........................................
B. ÜÞYERLERÜNDE GÜRÜÞÜMLER
1
....................................
4
................................................
5
Üßyeri programlarÝ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5
Üßyeri eÛitimi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
8
C. B†T‚E, ÜZLEME VE DEÚERLENDÜRME . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
9
BŸteleme
9
Üßyeri politikalarÝ
....................................................
Üzleme ve deÛerlendirme
.......................................
10
Ek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
Teşekkür . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
KÝlavuz Grubu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
13
DanÝßÝlan Ÿ taraflÝ ve ortak kurulußlarÝn temsilcileri ve paydaßlar . . . . .
13
Yšnlendirme Grubu ve sekretarya
................................
14
.......................................
14
...........................................
15
DiÛer KatkÝda Bulunanlar
Niyet beyanlarÝ šzeti
Referanslar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
iii
G iri ş
“Çalışanlar, aileleri ve bakmakla yükümlü oldukları kişiler, HIV ve AIDS’le ilgili olarak önleme, tedavi, bakım ve destek hizmetlerinden yararlanabilmeli ve işyerleri bu hizmetlere erişimi
kolaylaştırıcı bir rol oynamalıdır.”
HIV ve AIDS ve Çalışma Dünyası ile ilgili ILO Tavsiye Kararı, 2010 (No. 200)(1)
Birbirini tamamlayıcı görevleri, ayrıca iş sağlığı, HIV ve TB gibi alanlarda uzun süredir gerçekleştirdikleri ortak çalışmalarla ILO, UNAIDS ve WHO, sağlık çalışanlarının karşılaştıkları
HIV ve TB sorunlarına ortak çözüm bulmak üzere çalışma yürütmektedir.
Sağlık sektörü, hastalıkların önlenmesi, teşhisi, tedavisi ve bakımından sorumludur ve
bu sektörün sağlık hizmetleri bağlamındaki damgalamaların ve ayrımcılığın azaltılmasına
katkıda bulunması mümkündür. Ülkeler, çalışma koşullarını mümkün olan en iyi duruma
getirerek sağlık çalışanlarının sağlığını ve haklarını koruma durumundadırlar. Ülkeler, sağlık çalışanlarını koruyarak, sağlık hizmetleri sunanların kendilerinin de sağlıklı olmasını
sağlayacaklardır. Bu ise halkın kaliteli sağlık hizmetlerine erişim hakkının daha iyi yaşama
geçmesini sağlayacaktır.
Güçlü sağlık sistemlerini sürdürmede önemli bir görev 2006 Dünya Sağlık Raporunda
vasıflı sağlık çalışanlarının görevlendirilmesi ve görevde tutulması olarak belirlenmiştir(2).
ILO/WHO Sağlık Hizmetleri ve HIV-AIDS Ortak Kılavuz İlkelerinde tanımlanmış olduğu gibi,
sağlık çalışanları, başlıca amacı sağlığı geliştirmek olan çalışmalarda yer alan insanlardır.
Bunların arasında doktorlar, hemşireler, eczacılar, laboratuvar teknisyenleri gibi sağlık
hizmeti sağlayan kişiler yer almaktadır. Bunların yanı sıra, örneğin muhasebeciler, aşçılar,
şoförler, temizlikçiler ve güvenlik görevlileri gibi yönetim ve destek hizmetlerinde görev
yapanlar da aynı kapsama girmektedir. Sağlık görevlileri yalnızca acil bakım tesislerinde
görev yapanlardan ibaret olmayıp uzun süreli, toplum temelli, evde ve kurum dışı bakım
hizmetleri verenleri de kapsamaktadır(3).
Sağlık alanındaki personel eksikliği, İnsanlarda Bağışıklık Yetmezliği Virüsü (HIV) ile tüberkülozun (TB) oluşturduğu ve giderek yaygınlaşan salgınla örtüşmektedir. Bu ikili salgın
sağlık hizmetlerine yönelik talebi artırırken, özellikle HIV ve TB’nin yaygın olduğu ülkelerde
sağlık çalışanlarının iş yükünü de ağırlaştırmaktadır. Tüm ülkelerde sağlık çalışanları işleri
gereği ve kendi çevrelerinde HIV ve TB’ye açık olmaları nedeniyle hastalık ve ölüm gibi
durumlarla karşılaşmaktadır(4). Halkın HIV ve TB bakım ihtiyaçlarına yanıt vermek üzere
ön saflarda görev yapan insanlar olmalarına karşın sağlık görevlilerinin kendileri çoğu
durumda HIV ve TB tedavi ve bakım hizmetlerine ulaşamamaktadır.
Sağlık alanındaki insan kaynakları yetersizliğiyle ilgili olarak 2006 yılında yapılan bir WHO
istişare toplantısında “Tedavi et, Eğit ve Görevde tut” adını taşıyan bir AIDS sağlık işgücü
v
Giriş
planı önerilmiştir. Plan üç öğeden oluşmaktadır: Tedavi; sağlık çalışanlarına yönelik bir
HIV önleme, tedavi, bakım ve destek hizmetleri paketi; Eğit; sağlık çalışanlarının HIV/AIDS
hizmetlerine herkesin erişimini sağlayacak biçimde güçlendirilmelerine yönelik önlemler
ve Görevde tut; finansal ve diğer özendiriciler, daha iyi ücret, çalışma koşulları ve sağlık
çalışanlarının yer değiştirmelerinin düzenlenmesi dahil olmak üzere sağlık çalışanlarının
görevlerinde tutulmaları(5).
HIV-TB eş enfeksiyonunun yaygınlaşması karşısında ve 2006 yılında yapılan istişare toplantısının takibi amacıyla ILO, UNAIDS ve WHO sağlık çalışanlarının HIV ve TB önleme,
tedavi, bakım ve destek hizmetlerine erişimiyle ilgili politikalar geliştirilmesinde güçlerini
birleştirme kararı almıştır. Bu karar sonucunda ortaya çıkan ortak Kılavuz İlkeler(6) literatürün sistematik biçimde taranmasına(7), 21 ülkedeki mevcut uygulamalara ve ILO ve
WHO tarafından UNAIDS’in de katılımıyla uluslararası uzmanlarla ve üç tarafla yapılan
görüşmelerin sonuçlarına dayanmaktadır(8). Kılavuz İlkeler, HIV-TB çifte tehdidine karşı
sağlık çalışanlarını korumayı, görevlerinde tutmayı ve güçlendirmeyi amaçlamaktadır. Kılavuz İlkeler aynı zamanda HIV’lı, TB’li veya bunların her ikisinden birden etkilenen sağlık
çalışanları için örnek uygulamaları pekiştirme hedefini gütmektedir.
Kılavuz İlkeler, işyerlerinde(10,11) TB enfeksiyon kontrolü(9), sağlık sistemlerinin güçlendirilmesi(12), bulaşma sonrası profilaksi(13,14,15), HIV ve TB’de klinik teşhis ve tedavi(16), üreme
sağlığı(17) ve iş sağlığı(18,19) gibi alanlardaki diğer ILO, UNAIDS ve WHO kılavuz ilkelerini
tamamlamakta ve bunların bir sentezini yapmaktadır. Kılavuz İlkeler, HIV-AIDS ve Çalışma
Dünyası ile ilgili ILO Tavsiye Kararını (No. 200) desteklemekte, klinik ve politika alanındaki
diğer kılavuz ilkelerin sentezini sunmaktadır. Kılavuz İlkeler, sağlık çalışanlarının HIV ve TB
önleme, tedavi, bakım ve destek hizmetlerine erişimini iyileştirme ve herkesin bu hizmetlere erişimini sağlama alanına özel olarak odaklanan bütünlüklü ilk belgedir.
Hedef kesim ise şunlardan oluşmaktadır: Sağlık ve Çalışma Bakanlıklarındaki politika belirleyicileri, ulusal TB Mücadele Programları, Ulusal AIDS Komisyonları; sağlık alanında
işveren durumundaki özel ve kamusal kuruluşlar, iş sağlığı ve enfeksiyonlu hastalıklarla
mücadele pratisyenleri, tüm sağlık çalışanları, bu kesimlerin dernekleri veya sendikaları.
14 noktalık kılavuz ilkeler birbiriyle bağlantılıdır ve tek bir paket olarak etkili biçimde uygulanması mümkündür. Uygulamada başarı için, sağlık ve çalışma yaşamı sektörlerindeki ilgili tüm aktörlerin, çalışanların, yöneticilerin, işverenlerin ve bakanlıkların geliştirme,
uygulama, izleme ve değerlendirme süreçlerinde yer almaları öngörülmektedir. Ayrıca,
Çalışma Bakanlığı bünyesindeki İş Teftiş bölümü de Kılavuz İlkelerin uygulanmasında, izlenmesinde ve değerlendirilmesinde kritik bir rol oynayabilir.
Bu Kılavuz Not, 14 kılavuz ilkenin yaşama geçirilmesini kolaylaştırma amacına yöneliktir.
14 ilke, başvuru kolaylığı açısından aşağıda belirtilen üç kategoriye ayrılmıştır. Sonuçta,
her ilkenin aldığı numara Kılavuz İlkeler belgesindeki numaradan farklıdır. Metin, Temmuz
2010’da yapılan ILO/WHO üç taraflı ortak uzmanlar istişare toplantısında düzeltilmiştir.
vi
WHO-ILO-UNAIDS Ortak Politika Kılavuzları Sağlık Çalışanlarının HIV ve TB Önleme, Tedavi, Bakım Ve Destek Hizmetlerine Erişimlerinin İyileştirilmesi:
KILAVUZ NOTU
A. Haklar, yasal düzenlemeler ve sosyal koruma sistemleri dahil olmak üzere ulusal politikalar
B. İşyerlerinde uygulanan politikalar, programlar ve eğitim dahil olmak üzere işyeri etkinlikleri
C. Ülke ve işyeri bazında eşgüdümle birlikte bütçe, izleme ve değerlendirme
Kılavuz İlkeler
Kılavuz İlkeler, aşağıdakilere dikkat edilmesini esas almaktadır:
❏ çalışanların hakları ve insan hakları (20,21);
❏ toplumsal cinsiyet eşitliği;
❏ ilksel önleme;
❏ etkililik ve etkinlik;
❏ HIV’lı, TB’li veya her ikisi birden olan kişilerin süreçlere katılımı;
❏ sağlık çalışanlarının, temsilcilerinin ve işverenlerinin aktif katılımı.
vii
K ı lavuzlar ı n Ö z e t i
A. ULUSAL POLİTİKALAR
1. Sağlık çalışanlarının ve ailelerinin HIV ve TB önleme, tedavi, bakım ve destek hizmetlerine öncelikli erişimlerini sağlayacak yeni ulusal politikalar hazırlanması veya mevcut
politikaların bu yönde pekiştirilmesi.
2. HIV veya TB’li sağlık çalışanlarına karşı ayrımcılık yapılmasını önleyecek yeni politikalar
geliştirilmesi veya mevcut politikaların bu yönde pekiştirilmesi ve meslektaşlarla denetçiler arasında damgalayıcı tutumları azaltacak müdahaleler benimsenmesi.
3. Meslek nedeniyle yakalanılan hastalıklar söz konusu olduğunda, yerine göre ücretli
izin, erken emeklilik hakları ve ölüm tazminatları dahil olmak üzere gerekli imkânları ve
tazminatı sağlayacak sistemler oluşturulması.
Ulusal politikalar
A.1. Sağlık çalışanlarının ve ailelerinin HIV ve TB önleme, tedavi, bakım ve destek hizmetlerine öncelikli erişimlerini sağlayacak yeni ulusal politikalar hazırlanması veya
mevcut politikaların bu yönde pekiştirilmesi.
Sağlık çalışanları, yaptıkları iş gereği HIV ve TB enfeksiyonu açısından yüksek riskle karşı
karşıyadır. Sağlık çalışanlarına görevleri başında HIV ve TB hizmetleri sağlanması maliyet
-etkin bir yol ve pek çok sağlık çalışanı tarafından tercih edilen bir yaklaşımdır (22, 23, 24). “Çalışanlar, aileleri ve bakmakla yükümlü oldukları kişiler, HIV ve AIDS’le ilgili olarak önleme,
tedavi, bakım ve destek hizmetlerinden yararlanabilmeli ve işyerleri bu hizmetlere erişimi
kolaylaştırıcı bir rol oynamalıdır.” [Bakınız, paragraf 3 (e), HIV-AIDS ve Çalışma Dünyası ile
ilgili ILO Tavsiye Kararı, 2010 (No. 200)](25). “Bu hizmetler, ücretsiz veya az ücretle olmak
üzere gönüllülük temelindeki danışma ve test hizmetlerine erişimi… oportünist ve cinsel
ilişki yoluyla geçen enfeksiyonların ve özellikle tüberküloz olmak üzere HIV’la bağlantılı
diğer hastalıkların tedavisini kapsamalıdır(26).”
Bu yeni uluslararası standarda uygun olarak Kılavuz İlkeler, sağlık çalışanlarının ve aile
üyelerinin HIV ve TB önleme, tedavi, bakım ve destek hizmetlerine erişimlerini sağlamak
üzere yeni ulusal politikaların geliştirilmesini veya mevcut politikaların ihtiyaçlar doğrultusunda detaylandırılmasını tavsiye etmektedir(27).
1
Kılavuzların Özeti
A.2. HIV veya TB’li sağlık çalışanlarına karşı ayrımcılık yapılmasını önleyecek yeni politikalar geliştirilmesi veya mevcut politikaların bu yönde pekiştirilmesi ve meslektaşlarla
denetçiler arasında damgalayıcı tutumları azaltacak müdahaleler benimsenmesi.
HIV enfeksiyonu taşıyan pek çok sağlık çalışanı, damgalanıp ayrımcılığa maruz kalma,
terfi edememe veya işlerini yitirme korkusuyla durumlarını gizli tutmaktadır. Gene aynı
nedenlerle sağlık çalışanları çoğu kez kan ve vücut sıvısı durumlarını bildirmemektedir.
Dolayısıyla, gerekli tedaviye başvurmakta gecikme sağlık durumlarını etkileyebilmektedir(28). Sağlık çalışanlarının sağlıklarını korumaya, onlara damgalanma ve ayrımcılığa karşı
güvence sağlamaya yönelik politikalar birçok ülkede mevcuttur; ne var ki, bu politikaları
yaşama geçirmeye yönelik etkili stratejiler/eylem planları/kılavuzlar birçok örnekte bulunmamaktadır. Ayrımcılığı önlemeye yönelik politikaların mevcut olduğu yerlerde bile sağlık
çalışanlarının bunlardan haberi olmayabilmektedir(29).
HIV ve TB ile ilgili sürekli ve yaygın damgalama ve ayrımcılık durumlarını dikkate alan iki
belge, Sağlık Hizmetleri ve HIV/AIDS’le ilgili ILO/WHO Ortak Kılavuz İlkeleri (2005) ve HIVAIDS ve Çalışma Dünyası ile ilgili ILO Tavsiye Kararı (2010, No. 200), gerçek olsun ya da
yakıştırma olsun bir kişinin HIV durumundan hareketle hiçbir ayrımcılık yapılamayacağını
vurgulamaktadır. HIV ve insan hakları ile ilgili UNAIDS belgelerine(30) uygun olarak ILO/
WHO 2005 Ortak Kılavuz İlkeleri şöyle demektedir: “sağlık çalışanlarının diğer sağlık çalışanlarına, hastalara veya işverenlerin sağlık çalışanlarına yönelik damgalayıcı ve ayrımcı
tutumları sağlıkla ilgili birçok ortamda ciddi bir sorun olarak ortaya çıkmakta, bakım ve önleme programlarını aksatmaktadır. Bu tür tutumlar çeşitli biçimler alabilmekte, tedavinin
geciktirilmesi, gerektiği gibi verilmemesi veya hiç verilmemesi, gizliliğin ihlali, uygunsuz
ve etik olmayan davranışlar ve aşırı önlemlere başvurulması gibi sonuçlar verebilmektedir(31).” Oysa 2010 HIV ve AIDS Tavsiye Kararı (No. 200) “çalışanların damgalanması veya
ayrımcılık yapılması gibi durumların olmaması gerektiğini” belirtmektedir(32).
2010 HIV ve AIDS Tavsiye Kararı (No. 200) ayrıca şöyle demektedir: “Gerçek olsun yakıştırma olsun HIV’la ilgili durum, işe alımı, işte tutmayı, sürekli istihdamı veya fırsat eşitliği
sağlanmasını engelleyici bir ayrımcılığın gerekçesi olmamalıdır(33).” Burada özellikle dikkat edilmesi gereken husus şudur: “HIV’la ilgili sağlık sorunu olan kişi, eğer tıbben böyle
yapması mümkünse, işini sürdürme ve eğer gerekiyorsa gerekli yardımları alma imkânlarından yoksun bırakılmamalıdır(34).” Kılavuz İlkeler, HIV’lı veya TB’li sağlık çalışanlarına
yönelik ayrımcılığın önlenmesi için yeni politikalar geliştirilmesini veya mevcut politikaların
bu yönde pekiştirilmesini, meslektaş ve denetçi sağlık çalışanlarından gelebilecek dışlayıcı davranışları azaltacak müdahalelerin benimsenmesini öngörmektedir.
A.3. Meslek nedeniyle yakalanılan hastalıklar söz konusu olduğunda, yerine göre ücretli
izin, erken emeklilik hakları ve ölüm tazminatları dahil olmak üzere gerekli imkânları ve
tazminatı sağlayacak sistemler oluşturulması.
HIV ve AIDS Tavsiye Kararı 2010 (No. 200) tedavi, bakım ve destek konusunda şunu öngörmektedir: “Bakım ve destek programları, ülke koşulları da göz önünde bulundurularak,
HIV’lı veya ilgili hastalıklara yakalanmış kişilere çalıştıkları yerlerde gerekli yardımların
2
WHO-ILO-UNAIDS Ortak Politika Kılavuzları Sağlık Çalışanlarının HIV ve TB Önleme, Tedavi, Bakım Ve Destek Hizmetlerine Erişimlerinin İyileştirilmesi:
KILAVUZ NOTU
sağlanmasını öngören enlemler içermelidir(35).”
Tavsiye Kararı ayrıca şunu da öngörmektedir: “…sosyal güvenlik ve mesleki sigorta sistemlerine; sağlık ve engelli hizmetlerine, ölen kişinin yakınlarına bağlanacak aylıklara erişimde çalışanlara ve bakmakla yükümlü oldukları kişilere yönelik herhangi bir ayrımcılık
yapılmamalıdır(36).” Çalışanlara verilebilecek tazminatlar konusunda genel olarak yasalarda hükümler bulunmakla birlikte, bunlardan çoğunda yapılan işle bağlantılı HIV veya TB
enfeksiyonları için özel düzenlemeler yer almamaktadır.
ILO’nun 1998 tarihli Çalışanların Sağlık Kontrolü Teknik ve Etik Kılavuzları, işyerindeki
koşul ve durumlar nedeniyle ortaya çıkan veya ağırlaşan sağlık sorunlarının getirdiği masrafların işverence tazmin edilmesi ilkesini getirmiştir(37).
İşlevsel bir işçi tazminat sistemi, sağlık alanındaki işverenlerin kendi iş güçlerine yatırım
yapmaları için özendirici olarak yarar sağlayabilir. İşle ilgili olay ve durumların gerektiği gibi
belgelenmesi de bildirim eksikliği sorununu hafifletebilir. Bugün hem HIV hem de tüberküloz İş güvenliği ve Sağlığı Hastalıklar Listesinde yer almaktadır(38).
Belirli bir hastalığa doğrudan doğruya yapılan iş ve mesleğin yol açıp açmadığının belirlenmesi sorunlu bir alandır. Bununla birlikte, tazminatla ilgili kapsayıcı hükümlerin geliştirilmesi ve uygulanması, işe bağlı hastalıkların tutarlı ve ekonomik biçimde ele alınmasına
yardımcı olacaktır. Uygulamanın etkili olmasını sağlamada ise, yürürlükteki hükümlerin
mümkün olduğunca geniş bir çevreye yayılmasını sağlayacak önlemler alınmalı, meslek
sağlığı alanında çalışanlara maruz kalma ve hastalık arasındaki nedensellik ilişkisini görebilmelerini sağlayacak eğitim verilmelidir.
Kılavuz İlkeler, yapılan iş sonucu yakalanılan HIV ve/veya TB ile ilgili kapsamlı bir tazminat
paketi tavsiye etmektedir. Bu pakette, aşağıdaki konulara ilişkin bilgiler yer almalıdır:
Bulaşmanın hemen sonrasındaki profilaksi;
Özelilikle erken aşamalarda hastalık tedavisi;
❏ Hastalık sonucu işe gelememe durumlarında ücretli izin;
❏ Makul ölçülerde yardım ve bakım;
❏ İşten erken ayrılma veya tıbbi tavsiye sonucu iş bırakma durumlarında erken emeklilik
imkânları;
❏ Ölüm halinde kişinin ailesine yapılacak yardımlar.
❏
❏
3
Kılavuzların Özeti
B. İŞYERLERİNDE GİRİŞİMLER
1. Mevcut iş sağlığı hizmetlerinin sağlık alanındaki tüm çalışanları kapsayacak şekilde
geliştirilmesi, güçlendirilmesi veya yaygınlaştırılmasıyla HIV ve TB önleme, tedavi, bakım
ve destek hizmetlerine erişimin sağlanması.
2. Mevcut enfeksiyon kontrol programlarının özellikle HIV ve TB enfeksiyon kontrolü alanında güçlendirilmesi ve daha güvenli çalışma ortamları sağlanması için işyeri bazındaki
sağlık ve güvenlik programlarıyla işbirliği yapılması.
3. Düzenli, ücretsiz, gönüllülük temelindeki ve gizli HIV danışmanlık ve test ve TB taraması
programlarının hazırlanması, uygulanması ve yaygınlaştırılması; bu arada üreme sağlığı
konularıyla TB’li sağlık çalışanlarının ailelerinde TB araştırmaları yapılması.
4. Kamusal ve özel sağlık hizmetlerinde ve ayrıca diğer sektörlerde işyeri bazında iş sağlığı
ve HIV/TB alanında örnek uygulamaların belirlenmesi, uyarlanması ve uygulanması.
5. Tüm personele bulaşma sonrası profilaksinin (PEP) yararları ve riskleri konusunda bilgi verilmesi ve PEP hizmeti sağlayıcılarına gerekli eğitimin verilmesiyle maruz kalan tüm
sağlık çalışanlarına ücretsiz ve zamanında PEP hizmeti sunulması.
6. İhtiyacı olanlara ücretsiz HIV ve TB tedavisi sağlanması; klinik veya kendi sağlık hizmetlerinin olmadığı durumlarda bu hizmetlerin kişileri damgalamadan, cinsiyete duyarlı, özel
ve uygun ortamlarda, hastalar isterlerse başka mekânlarda verilmesinin kolaylaştırılması;
7. İki hastalığın birlikte baş göstermesini önleme açısından, HIV pozitif tüm sağlık çalışanlarına isoniazid önleyici tedavi ve co-trimaxole profilaksi dahil kapsamlı paketler ulaştırılması; ilgili riskler ve yararlar konusunda kendilerine gerekli bilgilerin verilmesi;
8. Tüm sağlık çalışanlarını kapsayacak eğitim programları geliştirilmesi ve uygulanması;
bu eğitimlerde kapsanacak konular ise şunlar olmalıdır: TB ve HIV önlemede hizmet öncesi, hizmet içi ve sürekli eğitim; tedavi, bakım ve destek; çalışanların hakları ve insanların
damgalanmalarına karşı mücadele; bunların mevcut eğitim programlarına dahil edilmesi
ve eğitimlere yöneticilerle işçi temsilcilerinin de katılmaları.
4
WHO-ILO-UNAIDS Ortak Politika Kılavuzları Sağlık Çalışanlarının HIV ve TB Önleme, Tedavi, Bakım Ve Destek Hizmetlerine Erişimlerinin İyileştirilmesi:
KILAVUZ NOTU
İşyeri politikaları
İşyeri politikaları, 2010 tarih ve 200 sayılı HIV ve AIDS Tavsiye Kararında belirtilen, tedavi,
bakım ve destekle ilgili temel ilkeleri dikkate almalıdır. Ayrıca, Tavsiye Kararında da öngörüldüğü gibi, bu politikalar, yönetim ve işçi kesimi temsilcileriyle görüşülerek geliştirilmeli
ve uygulanmalıdır. İşyeri bazlı HIV politikaları, başka hususların yanı sıra, HIV durumunun
gizli kalmasını sağlamalı, bununla bağlantılı damgalama ve ayrımcılık durumlarını azaltmalıdır.
B.1. HIV ve TB önleme, tedavi, bakım ve destek hizmetlerine erişilebilmesi için, tüm sağlık çalışanlarına yönelik meslek sağlığı hizmetleri geliştirilmesi veya mevcut hizmetlerin
güçlendirilip kapsamının genişletilmesi.
Kılavuz İlkeler şunları gözetmektedir:
iş/meslek sağlığı hizmetlerine ilişkin olarak ILO, WHO ve diğer uluslararası kuruluşlar
tarafından geliştirilen kılavuz ilkeler;
❏ iş güvenliği ve sağlığı hizmetlerinin çoğu durumda sağlık çalışanlarını kapsamıyor oluşu;
❏ iş sağlığı profesyonellerinin ve sağlık/güvenlik komitelerinin olmayışı;
❏ iş sağlığı hizmetlerinin maliyet ve yararları;
❏ işyerlerinde sağlığı geliştirici çalışmaların maliyet ve yararları;
❏ işyerlerindeki HIV ve TB hizmetlerinin sağlık çalışanlarında üstlenilmesi;
❏ kapsamlı iş sağlığı programlarının sağlık sisteminde genel olarak kapasite artışı sağlaması;
❏ HIV ve TB’nin önlenmesi ve sağlık çalışanlarının desteklenmesinde sağlık hizmetleri
verilen işyerlerine duyulan ihtiyaç.
❏
Kılavuz İlkeler, HIV ve TB önleme, tedavi, bakım ve destek hizmetlerine erişilebilmesi için,
işyerlerinin tüm sağlık çalışanlarına yönelik meslek sağlığı hizmetleri geliştirmelerini veya
mevcut hizmetleri güçlendirilip kapsamı genişletmelerini tavsiye etmektedir.
1985 tarih ve 161 sayılı ILO İş Sağlığı Hizmetleri Sözleşmesi iş sağlığı hizmetlerini şöyle
tanımlamaktadır: “temelde önleyici işlevlere sahip olmak üzere, herhangi bir işyerinde
aşağıdaki hususlara ilişkin olarak işverene, çalışanlara ve bunların temsilcilerine tavsiyelerde bulunmaktan sorumlu olan hizmetler; (i) yapılan işle ilgili olarak optimal fiziksel
ve zihinsel sağlık durumuna ulaşılmasını kolaylaştıracak güvenli ve sağlıklı bir çalışma
ortamı oluşturulup bunun sürdürülmesi için yapılması gerekenler; (ii) işin, kendi fiziksel ve
zihinsel sağlık durumları ışığında çalışanların kapasitelerine göre uyarlanması…”(39).
İşyeri programları
HIV ve AIDS Tavsiye Kararında (2010, No. 200) şöyle denmektedir: “...çalışanlar, HIV ve örneğin tüberküloz gibi bununla ilişkili bulaşıcı hastalıkların özel olarak meslek ve yapılan iş
dolayısıyla başkalarına bulaşmasını önlemeye yönelik programlardan yararlanmalıdır”(40).
5
Kılavuzların Özeti
Kanda yerleşik patojenlere meslek dolayısıyla maruz kalma durumlarının baştan önlenmesi, sağlık çalışanlarının hepatit B virüsü ve aşıyla önlenebilir diğer hastalıklara karşı
bağışıklanmaları, işyeri programlarında birinci önceliği taşımalıdır.
B.2. Özellikle TB ve HIV enfeksiyon kontrolüne ilişkin olmak üzere enfeksiyon kontrol
programları geliştirilmesi veya bu alanda mevcut programların güçlendirilmesi, daha
güvenli çalışma ortamları oluşturulması için işyeri bazlı sağlık ve güvenlik programlarıyla işbirliği yapılması.
Sağlık Kuruluşlarında, Kalabalık Ortamlarda ve Hanelerde TB Enfeksiyon Kontrolü WHO
Politikası(41), kontrol önlemlerinin uygulanmasının sağlık kuruluşlarında TB bulaşma durumlarını azalttığını göstermektedir. Bu kontrol önlemleri, öncelik sırasına göre şöyledir:
TB semptomları gösteren kişilerin hızla teşhis edilmesini, durum bulaşıcı ise kişinin ayrı
bir yere alınıp tedavi edilmesini sağlayacak idari kontroller;
❏
Binanın tasarımına, yapısına, yenilenmesine ve kullanımına bağlı olmak üzere, yerel
iklimsel ve sosyoekonomik koşullara uyarlanmış çevresel kontroller. Havalandırma sistemlerinin kurulması önceliklidir; çünkü havalandırma havadaki bulaşıcı zerrecikleri azaltmaktadır. Bu bağlamda, doğal havalandırma, karma ve mekanik havalandırma sistemleri
kullanılabilir; yeterli havalandırma sağlanmasının güç olduğu durumlarda ise mikrop öldürücü mor ötesi irradyasyona başvurulabilir;
❏
Bulaşma riskinin yüksek olduğu durumlarda, idari ve çevresel kontrollerle birlikte kişisel koruyucu teçhizat (zerrecik solunmasını önleyecek) kullanılmalıdır.
❏
Kılavuz İlkeler, sağlık hizmeti veren yerlerin, başta TB ve HIV enfeksiyonu olmak üzere
enfeksiyon kontrol programları geliştirmelerini veya mevcut programlarını güçlendirmelerini, daha güvenli çalışma ortamları için işyeri sağlık ve güvenlik programlarıyla işbirliğine
gidilmesini tavsiye etmektedir.
B.3. Düzenli, ücretsiz, gönüllülük temelinde ve gizli tutulacak HIV ve TB test ve taramaları yapılmasına yönelik programların hazırlanması, uygulanması ve yaygınlaştırılması;
bu arada üreme sağlığı konularının ele alınması ve TB’li sağlık çalışanlarının aileleri
arasında vaka arama çalışmalarının yoğunlaştırılması.
Kılavuz İlkeler, kendi HIV durumlarını öğrenmek isteyen sağlık çalışanları için gönüllülük
temelinde danışmanlık ve test hizmetlerini özendirmekte ve bu hizmetlerin verilmesini
tavsiye etmektedir. Burada önemli olan nokta, sağlık çalışanlarının ailelerinin de sağlık
çalışanı aracılığıyla gerek TB gerekse HIV’a maruz kalma durumunun dikkate alınmasıdır.
Dolayısıyla, sağlık çalışanının yakın aile üyeleri de HIV teşhis, danışmanlık ve destek hizmetleriyle TB taramaları kapsamına alınmalıdır.
Kılavuz İlkeler, sağlık çalışanlarının temsilcileriyle bağlantılı olarak, düzenli, ücretsiz, gönüllülük temelinde ve gizli tutulacak HIV danışmanlığı ve test hizmetlerinin, TB tarama
6
WHO-ILO-UNAIDS Ortak Politika Kılavuzları Sağlık Çalışanlarının HIV ve TB Önleme, Tedavi, Bakım Ve Destek Hizmetlerine Erişimlerinin İyileştirilmesi:
KILAVUZ NOTU
sistemlerinin geliştirilmesini, bu arada üreme sağlığı alanındaki hassas noktaların ve hakların da dikkate alınmasını tavsiye etmektedir. Bunlara ek olarak, TB’li sağlık çalışanlarının aile üyelerine yönelik vaka araştırmaları da yoğunlaştırılmalıdır.
B.4. Özel ve kamusal sağlık hizmetleri ve diğer sektörler açısından, işleri bazındaki meslek sağlığı, HIV ve TB kontrolü alanında örnek uygulamaların benimsenmesi ve yaşama
geçirilmesi.
Enformasyon veya kaynak eksikliği, sorumlulukların paylaşılmasındaki belirsizlikler gibi
nedenlerden dolayı, sağlık çalışanlarının hakları, HIV ve TB önleme, tedavi, bakım ve destek hizmetlerine bu kesimin erişimi gibi alanlarda geliştirilen politikaların uygulanmasında
büyük boşluklar bulunmaktadır.
Kılavuz İlkeler, her tür çalışma ortamında tüm sağlık çalışanları için meslek sağlığı, HIV ve
TB kontrolü için örnek uygulamaların yaşama geçirilmesini tavsiye etmektedir.
B.5. Tüm personele maruz kalma sonrası profilaksinin (PEP) yararları ve riskleri konusunda bilgi verilmesi, PEP işinde görev yapanların eğitimlerinin sağlanarak maruz kalma durumu olan tüm sağlık çalışanlarına ücretli ve zamanında PEP sağlanması.
Maruz Kalma Sonrası Profilaksi (PEP) WHO/ILO Ortak Kılavuz İlkeleri (2008)(42) şunu belirtmektedir: Mesleki anlamda maruz kalışlarda maruz kalış sonrası profilaksi sağlanırken,
çalışanlara yönelik danışmanlık hizmetlerinde üreme sağlığı ve güvenli seks konularına
da yer verilmesi gereklidir. Risk değerlendirme ve PEP prosedürlerine ilişkin olarak düzenlenmiş protokoller olmalıdır. Ayrıca, her tesiste eğitilmiş bir odak kişi bulunmalı, çalışma
saatlerinde ve normal çalışma saatleri sonrasında profilaksi güvence altına alınmalıdır.
Bunlara ek olarak, rapor mekanizması güçlendirilerek tüm personelin izlemenin önemini
ve potansiyel yararlarını kavraması sağlanmalı, tam gizlilik güvence altına alınmalıdır.
PEP’in yan etkileri olacaktır. Bu yan etkiler arasında mide bulantısı ve kusma, baş ağrısı,
grip tipi hastalıklar, vücutta kızarıklıklar, ağızda kötü tat, asit salgısı artışı ve idrar yolu
sorunları yer almaktadır. Dolayısıyla, tüm çalışanların bu tedavinin riskleri ve yararları konusunda bilgi sahibi olmalarını sağlayacak eğitim ve bilgilendirme gereklidir. Ücretsiz ve
zamanında profilaksi tüm sağlık çalışanları için sağlanmalıdır.
B.6. İhtiyacı olan sağlık çalışanlarına ücretsiz HIV ve TB tedavisi sağlanmalı; bu hizmetler
kişilerin damgalanmasına yol açmayacak, toplumsal cinsiyete duyarlı şekilde, özel ve
uygun ortamlarda verilmeli, işyerinde klinik ve belirli hizmetler yoksa veya sağlık çalışanları bu hizmetleri işyeri dışında başka yerlerde almak istiyorlarsa bunun gerekleri
yerine getirilmelidir.
Araştırmalar, sağlık çalışanlarına ücretsiz HIV tedavisi sağlanmasının halk sağlığı sistemi
açısından maliyet-etkin bir yol olduğunu göstermektedir(43,44). HIV pozitif sağlık çalışanlarına yönelik antiretroviral tedavisinin zamanında başlatılması sağlık alanındaki insan
kaynakları yetersizliğinin giderilmesine katkıda bulunabilir ve hizmet sunumunu güçlen-
7
Kılavuzların Özeti
direbilir. Ücretsiz alanlar şunlardır: bulunabilirlikleri sağlanmış ilaçlar; tedavinin uygun ve
zamanında yapılması; hizmet kullanım ücretleri veya maliyet paylaşımı olmaması; antiretroviral ilaçların temini için yeterli insan kaynakları. Ayrıca, kliniklerdeki hizmetler insanları
damgalamayıcı, toplumsal cinsiyete duyarlı ve özel ortamlarda verilmelidir(45).
İhtiyacı olan sağlık çalışanlarına ücretsiz HIV ve TB tedavisi sağlanması tavsiye edilmektedir. İşyerinde klinik olmadığı, işyerinde antiretroviral tedavi verilemediği veya sağlık çalışanlarının hizmetleri işyeri dışındaki yerlerde almayı tercih ettikleri durumlarda bu hizmetlerin damgalayıcı olmayan, toplumsal cinsiyete duyarlı, özel ve uygun ortamlarda verilmesi
sağlanmalıdır.
B.7. İki hastalığın birlikte baş göstermesini önleme bağlamında, HIV pozitif tüm sağlık
çalışanlarına isoniazid önleyici tedavi ve kotrimakzol profilaksi dahil kapsamlı önleme
ve bakım hizmetleri bunların yarar ve riskleri de anlatılarak verilmelidir.
İsoniazid önleyici tedavi, HIV enfeksiyonu olan kişilerde TB’nin de ortaya çıkmasını önler.
Kılavuz ilkeler, eş hastalık durumunun önlenmesi için HIV pozitif tüm sağlık çalışanlarına
isoniazid önleyici tedavi ve kotrimakzol profilaksi dahil kapsamlı önleme ve bakım hizmetlerinin bunların yarar ve riskleri de anlatılarak verilmesini tavsiye etmektedir. Yan etki ve
aşırı tedavi riski, tek tek her vakada, azalan hastalık ve ölüm olaylarıyla dengelendirilerek
değerlendirilmelidir.
İşyeri eğitimi
HIV/AIDS ve İnsan Hakları UNAIDS/OHCHR Uluslararası Kılavuzları şöyle demektedir:
Halk sağlığı yasası, sağlık hizmetlerinin verildiği yerlerde ve kana ve diğer bedensel sıvılara maruz kalınabilecek ortamlarda genel enfeksiyon kontrol önlemleri alınmasını zorunlu
tutmalıdır. Bu tür ortamlarda çalışan kişilere, söz konusu önlemleri uygulayabilmeleri için
gerekli donanım ve eğitim sağlanmalıdır.”(46) .
B.8. Tüm sağlık çalışanları için eğitim programları geliştirilmesi ve uygulanması: hizmet
öncesi, hizmet içi ve sürekli TB ve HIV önleme, tedavi, bakım ve destek eğitimi; işçi hakları ve insanların damgalanmalarını önleme; bunların, yöneticiler ve işçi temsilcilerine
yönelik olanlar dahil mevcut eğitim programlarına içselleştirilmesi.
Sağlık Hizmetleri ve HIV/AIDS’le ilgili ILO/WHO Ortak Kılavuz İlkeleri 2005, HIV ve TB’nin
daha iyi tanınması, bu hastalıklara yakalanmış meslektaşlara ve hastalara yönelik olumsuz ve ayrımcı tutumların önlenmesi için, her sorumluluk kademesindeki kişilere eğitim
verilmesini gerekli görmektedir. Eğitim, bu kapsama alınan farklı grupların durumlarını ve
ihtiyaçlarını karşılayacak şekilde düzenlenmelidir.
Eğitim, sağlık çalışanlarına ve yöneticilerine şunları sağlamalıdır:
❏
8
enfeksiyonlu hastalarla temas etme korkusunu azaltmak amacıyla HIV’ın, TB’nin ve di-
WHO-ILO-UNAIDS Ortak Politika Kılavuzları Sağlık Çalışanlarının HIV ve TB Önleme, Tedavi, Bakım Ve Destek Hizmetlerine Erişimlerinin İyileştirilmesi:
KILAVUZ NOTU
ğer enfeksiyonlu hastalıkların (gerek mesleki gerekse mesleki olmayan) bulaşma yolları
ve mesleki risk düzeyi konusunda bilgi;
sağlık çalışanlarının HIV’ın, TB’nin, bu nedenlerle damgalanmanın etkisi anlamalarına
yardımcı olmak üzere kişiler arası ilişki becerilerinin geliştirilmesi; hastalarıyla, meslektaşlarıyla ve başkalarıyla ayrım gözetmeden ve saygılı biçimde iletişim kurabilecekleri
araçların kendilerine sağlanması;
❏
stres yönetme ve iş bırakmaktan kaçınma teknikleri: yeterli personel sağlanması, çalışanların süreçlere katılımı için daha fazla fırsat sağlanması; görev yeri değişiklik sistemlerinin belirlenmesi; iş rotasyonu; terfi ve meslekte kişisel gelişme; erken stres teşhisi; denetime yönelik iletişim becerilerinin geliştirilmesi; personel destek grupları; işyeri dışında
zaman geçirme olanakları;
❏
HIV durumları ne olursa olsun sağlık çalışanlarının ve hastaların haklarını koruyan mevcut yasa ve yönetmeliklerin farkında olunması.
❏
Kılavuz İlkeler, HIV ve TB önleme, tedavi, bakım ve destek hizmetlerinde hizmet öncesi,
hizmet içi ve sürekli eğitim tavsiye etmektedir.
C. BÜTÇE, İZLEME VE DEĞERLENDİRME
1. HIV ve TB’nin sağlık çalışanları arasında gerek mesleki gerekse meslek dışı yollardan
yayılmasını önleme, tedavi, bakım ve destek programlarına yeterli finansal kaynak ayrılması.
2. Bu kılavuz ilkelerle ilgili politikaları, sağlık tesisleri düzeyinde uygulama için davranış
kuralları biçiminde veya erişilebilir başka formatlara yaygınlaştırma ve bunların işler kılınması için eğitime ve materyal girdilere bütçe ayırma.
3. Kılavuz İlkelerin ülke ölçeğinde bilinme yaygınlığının izlenmesi için mekanizmalar geliştirilip işletilmesi, politikaların sağlık hizmetleri verilen ortamlarda uygulanmasının yaygınlaştırılması.
9
Kılavuzların Özeti
Bütçeleme
C.1. HIV ve TB’nin sağlık çalışanları arasında mesleki veya mesleki olmayan yollardan
yayılmasını önlemek üzere önleme, tedavi, bakım ve destek programları için yeterli finansal kaynak ayrılması.
Sağlık çalışanlarını korumak üzere, güvenli biçimde imal edilmiş enjektörler ve respiratörler sağlanması için kaynak ayrılması.
Kılavuz İlkeler HIV ve TB’nin sağlık çalışanları arasında mesleki veya mesleki olmayan yollardan yayılmasını önlemek üzere önleme, tedavi, bakım ve destek programları için yeterli
finansal kaynak ayrılmasını tavsiye etmektedir.
C.2. Bu kılavuz ilkelere dayalı politikaların, sağlık tesisleri düzeyinde uygulanmasını
sağlamak üzere uygulama kuralları ve diğer erişilebilir şekillerde yaygınlaştırılması ve
bunlar için gerekli eğitime ve maddi girdilere bütçe ayrılması.
Bu kılavuzlarda yer alan bilimsel kanıtları pratik eylemlere dönüştürecek uygulama araçları, eğitimi ve uygulamayı kolaylaştırma açısından yararlı olacaktır. Kılavuz İlkeler çerçevesinde eğitim sağlanması ve operasyonel destek açısından uygun bütçe tahsisi gereklidir.
Kılavuz İlkeler, ilgili politikaların, sağlık tesisleri düzeyinde uygulanmasını sağlamak üzere
uygulama kuralları ve diğer erişilebilir şekillerde yaygınlaştırılmasını ve bunlar için gerekli
eğitime ve maddi girdilere bütçe ayrılmasını tavsiye etmektedir.
İzleme ve değerlendirme
C.3. Kılavuz ilkelerin ülke ölçeğinde bilinirliğini izlemek üzere mekanizmaların geliştirilip uygulanması, bu politikaların ve uygulamaların sağlık hizmetleri verilen ortamlara
yaygınlaştırılması.
Kılavuz İlkelerin etkili biçimde uygulanmasını sağlama açısından denetim gereklidir. Sağlık hizmetlerinin verildiği ortamlarda işyeri ve işgücü sağlığının izlenmesi açısından küresel standartlara gerek vardır. Ayrıca, denetimle görevli kuruluş ve organlara sendikaların,
sağlık profesyonellerinin derneklerinin, bağımsız uzmanların, kamu kesimi ve özel kesim
işverenlerinin ve iş müfettişlikleri gibi düzenleyici kurumların katılmalarını teşvik etmek
gerekir. Bu tür ortakların aktif katılımı, Kılavuz İlkelerin başarılı biçimde uygulanması açısından önemlidir.
Sağlık çalışanlarına özgü izleme ve değerlendirme çalışmalarında başvurulacak göstergelerin belirlenmesinde uluslararası mutabakat gereklidir. Buna ek olarak, veri toplamada
gizliliğe riayet edilmelidir. İzleme amaçlı veriler cinsiyet, yaş, meslek ve işyerindeki statü
gibi değişkenlere göre toplanıp ayrıştırılmalıdır ki tüm gruplara yönelik kapsama izlenebilsin. Uygulamanın etkili biçimde izlenmesi için kapasite geliştirilmesi gerekir. ILO, UNAIDS
ve WHO elemanlarından oluşan bir ilkeler izleme ve değerlendirme ekibinin kurulması
yerinde olacaktır.
10
Ek
Sağlık çalışanlarının HIV ve TB önleme, tedavi,
bakım ve destek hizmetlerine erişimlerinin
ilişkin WHO-ILO-UNAIDS ortak
politika kılavuzları
A. ULUSAL POLİTİKALAR
1. Sağlık çalışanlarının HIV ve TB önleme, tedavi, bakım ve destek hizmetlerine öncelikli
erişimlerini sağlamak üzere yeni ulusal politikalar geliştirilmesi veya mevcut politikalarda
bu doğrultuda ayarlamalar yapılması.
2. HIV veya TB’li sağlık çalışanlarına karşı ayrımcılık yapılmasını önleyecek yeni politikalar
geliştirilmesi veya mevcut politikaların bu doğrultuda pekiştirilmesi; meslektaşlar ve denetçiler arasında damgalama yönelimlerini azaltacak müdahalelerde bulunulması.
3. Meslek nedeniyle ortaya çıkan hastalık durumlarında yerine göre ücretli izin, erken
emeklilik ve ölüm halinde yakınlara yapılacak yardımlar dahil olmak üzere makul ölçülerde destek ve tazminat sağlayacak sistemler geliştirilmesi.
B. İŞYERLERİNDE GİRİŞİMLER
1. HIV ve TB önleme, tedavi ve bakım hizmetlerine tüm sağlık çalışanlarının erişimini sağlamak için mesleki sağlık hizmetleri oluşturulması veya mevcut hizmetlerin güçlendirilmesi, kapsamının genişletilmesi.
2. Mevcut enfeksiyon kontrol programlarının özellikle HIV ve TB enfeksiyon kontrolü bağlamında geliştirilmesi veya güçlendirilmesi ve daha güvenli çalışma ortamları için işyeri
sağlık ve güvenlik programlarıyla işbirliğine gidilmesi.
3. Üreme sağlığına ilişkin konularla sağlık çalışanlarının aile üyeleri arasındaki TB vakalarının tespiti dahil olmak üzere, düzenli, ücretsiz, gönüllülük temelinde ve sonuçları gizli
tutulan HIV danışmanlığı ve testi ile TB tarama programlarının geliştirilmesi, uygulanması
ve yaygınlaştırılması.
4. Gerek kamuda ve özel kesimde, gerekse diğer sektörlerde işyeri bazında HIV ve TB’nin
meslek sağlığı açısından kontrolüne yönelik örnek uygulamaların belirlenmesi, uyarlanması ve yaşama geçirilmesi.
11
Ek
5. Maruz kalma sonrası profilaksinin (PEP) yararları ve riskleri konusunda tüm personele
bilgi verilmesi, PEP hizmeti verenlerin gerekli eğitimi görmelerini sağlayarak, maruz kalma
durumları olan tüm sağlık çalışanlarına PEP hizmeti verilmesi.
6. İhtiyacı olan sağlık çalışanlarına ücretsiz HIV ve TB tedavisi sağlanması; işyeri kliniğinin olmadığı ve/veya sağlık tesisinin ART hizmeti vermediği veya çalışanların hizmetleri
işyerleri dışında yerlerde almak istedikleri durumlarda bu hizmetlerin uygun ortamlarda,
toplumsal cinsiyete duyarlı, izlilik temelinde ve herhangi bir damgalamaya yol açmayacak
şekilde verilmesi.
7. Eş hastalığın önlenmesi açısından, HIV pozitif tüm sağlık çalışanlarına, yararları ve riskleriyle ilgili gerekli bilgiler de verilerek, isoniazid önleyici tedavi ve co-trimaxole profilaksi
dahil olmak üzere kapsamlı bir önleme ve bakım paketi sunulması.
8. Tüm sağlık çalışanlarına HIV ve TB önlenmesi, tedavisi, bakımı ve desteğiyle ilgili hizmet
öncesi, hizmet içi ve sürekli eğitim verilmesini öngörün programlar geliştirilip uygulanması. Bu eğitimlerde ayrıca işçilerin hakları ve damgalanmaya karşı mücadele gibi konular
da kapsanmalı, söz konusu eğitim programları, yöneticiler ve işçi temsilcilerine yönelik
olanlar dahil mevcut eğitim programlarına dahil edilmelidir.
C. BÜTÇE, İZLEME VE DEĞERLENDİRME
1. HIV ve TB’nin sağlık çalışanları arasında hem mesleki hem de mesleki olmayan yollardan yayılmasını önlemek; tedavi, bakım ve destek hizmetlerini sürdürüp yaygınlaştırmak
için yeterli finansal kaynak ayrılması.
2. Bu Kılavuz İlkelere dayalı politikaların sağlık kuruluşları düzeyinde uygulanmasını sağlayacak uygulama kurallarının ve erişilebilir diğer formatların yaygınlaştırılması ve bunları
işler kılacak eğitim bütçelerinin ve maddi girdilerin tahsisi ve temini.
3. Kılavuz İlkelerin ülke düzeyinde varlığını kontrol edecek izleme mekanizmalarının oluşturulması ve işletilmesi; ayrıca, bu politikaların ve uygulamaların sağlık hizmeti verilen
ortamlarda yaygınlaştırılması.
Hükümetler, işçi ve işveren kuruluşlarının temsilcileri ve uluslararası uzmanlar WHO-ILOUNAIDS tarafından hazırlanan bu ortak politika kılavuzlarını 6 Temmuz 2010 tarihinde yapılan üç taraflı bir istişare toplantısında oybirliğiyle benimsemişlerdir. Toplantıda yer alanlar, 2010 tarih ve 200 sayılı HIV ve AIDS ve Çalışma Dünyası ile ilgili ILO Tavsiye Kararına
atıfla, ulusal stratejilerin bir parçası olarak işyeri bazında ulusal politika ve programların
geliştirilmesi, benimsenmesi, uygulanması ve izlenmesi çağrısında bulunmuşlar, özellikle
sağlık çalışanlarının HIV ve TB’nin mesleki açıdan oluşturduğu risk ve bulaşmanın önlenmesine yönelik programlardan yararlanmasının önemini vurgulamışlardır.
12
WHO-ILO-UNAIDS Ortak Politika Kılavuzları Sağlık Çalışanlarının HIV ve TB Önleme, Tedavi, Bakım Ve Destek Hizmetlerine Erişimlerinin İyileştirilmesi:
KILAVUZ NOTU
Teşekkü r
Kılavuz Grubu
Shahieda Adams, Meslek ve Çevre Sağlığı Araştırmaları Merkezi, Güney Afrika; Jacqueline
Bataringaya, Uluslararası AIDS Derneği, İsviçre; David Cohn, Colorado Üniversitesi, Sağlık
Bilimleri, ABD; Richard Driscoll, CDC Mesleki Güvenlik ve Sağlık Ulusal Enstitüsü, ABD;
Gilles Dussault, Lizbon Üniversitesi, Portekiz; Raoul Fransen-dos-Santos, Hollanda; Mary
Higgins, Uluslararası Ebeler Konfederasyonu, Irlanda; Mabel K.M. Kabomo-Magowe, Botswana Üniversitesi; Jorge Mancillas, Uluslararası Kamu Hizmetleri, Fransa; Maura Mea,
Uluslararası Kadın Topluluğu LWA, Papua Yeni Gine; Ya Diul Mukadi, Uluslararası Aile
Sağlığı, ABD; Lydia Mungherera, AIDS Destek Örgütü (TASO), Uganda; Dorothy Namate,
PricewaterhouseCooper, Malawi; Liesbeth Oey, KNCV Tüberküloz Vakfı, Hollanda; Julia Seyer, Dünya Tabipler Birliği, Fransa; Mihaela Stefan, Romanyan Angel Appeal Vakfı, Romania; Kunthy Teng, Ulusal AIDS Dairesi, Kamboçya; Alice Welbourn, Salamander Vakfı, BK.
Danışılan üç taraflı ve ortak kuruluşların ve paydaşların temsilcileri
Sheila Anazonwu, Uluslararası Hastaneler Federasyonu, Fransa; Janet Asherson, Uluslararası İşverenler Örgütü, İsviçre; Herbert Beck, İşçie Konseyi, Heidelberg Üniversitesi
Hastanesi, Almanya; Linda Carrier-Walker, Uluslararası Hemşireler Konseyi, İsviçre; Xuanhao Chan, Uluslararası Eczacılar Federasyonu, Fransa; Karen Daley, Amerikan Hemşireler
Derneği, ABD; Fazeela Fayers, Güney Afrika Hastane Personeli Sendikası, Güney Afrika;
Tesfamicael Ghebrehiwet, Uluslararası Hemşireler Konseyi, İsviçre; Annelise Hirschmann,
AIDS, TB ve Sıtma Mücadelesi Küresel Fonu, İsviçre; Karen Jennings, UNISON Sağlık Hizmetleri, BK; Juma Kariburyo, Fildişi Sahili; Stefano Lazarri, AIDS, TB ve Sıtma Mücadelesi
Küresel Fonu, İsviçre; Maria Sofia Lioce-Mata, Mesleki Güvenlik ve Sağlık Ulusal Enstitüsü
(NIOSH), ABD; Bahira Lotfy, Sınai Tıp ve Meslek Hastalıkları Profesörü, Kahire, Mısır; Godfrey Lule, Bulaşıcı Hastalıklar Uzmanı, Kenyatta Hastanesi, Kenya; Michaela Mantel, Ağa
Han Vakfı, Cenevre İsviçre; Yoan Mayta Paulet, Sağlık Bakanlığı, Peru; Zuzanna MuskatGorska, ITUC Pan Avrupa Bölge Konseyi, Belçika; Jadranka Mustajbegovic, Halk Sağlığı
Okulu, Hırvatistan; Ndioro Ndiaye, Göç, Önderlik ve Kalkınma İttifakı, İsviçre; Bongiwe Radebe, Royal Swaziland Şeker Şirketi, Swaziland; Fazel Randera, HIV/TB Tedavi Programı
Direktörü, Aurum Enstitüsü, Güney Afrika; Julietta Rodriguez Guzman, Mesleki Sağlık, El
Bosque Üniversitesi, Kolombiya; Andy Seal, AIDS, TB ve Sıtma Mücadelesi Küresel Fonu,
İsviçre; Somkiat Siriruttanapruk, Meslek ve Çevre Sağlığı Bürosu, Halk Sağlığı Bakanlığı,
Tayland.
13
Ek
Yönlendirme Grubu ve sekretarya
ILO, Cenevre: Kofi Amekudzi, Fatemeh Entekhabi, Lee-Nah Hsu, Sophia Kisting, Julia
Lear.
WHO, Cenevre: Francesca Celleti, Daniel Chemtob, Micheline Diepart, Reuben Granich, Teguest Guerma, Eileen Petit-Mshana, Hiroki Nakatani, Maria Neira, Annette Mwansa
Nkowane, Paul Nunn, Amolo Okero, Joseph Perriëns, Susan Wilburn, Jean Yan, Eileen
Petit-Mshana, Rose Pray.
WHO, Saha Ofisleri: Salma Burton, M. Muzaherul Huq, SEARO; Marie-Claude Lavoie,
AMRO; Nicole Seguy, WHO, Kamboçya; Fabian Ndenzako, Papua Yeni Gine; Khosie Mthethwa, Swaziland; Sayohat Hasanova, Tacikistan; Yitades Gebre, Trinidad; Ihor Perehinets,
Ukrayna; Morkor Newman, Zimbabwe.
UNAIDS, Cenevre: Alasdair Reid, HIV/TB Danışmanı.
Küresel Sağlık İşgücü İttifakı: Erica Wheeler.
Diğer Katkı Sunanlar
ILO, UNAIDS ve WHO bu kılavuz ilkelerin hazırlanmasına yaptıkları değerli katkılardan dolayı aşağıdaki kişilere özellikle teşekkürlerini bildirir: kanıtları sistematik biçimde değerlendiren, uzman değerlendirmesi ve danışması için geri plan sentez raporunu hazırlayan
ve ilkelerin ilk taslağını yazan Annalee Yassi ile Kanada British Columbia Üniversitesi’nden
ekibi ve Lyndsay Dybka; ilk sistematik değerlendirmeyi yapan Mark Wheeler ve bu ilkelerin
geliştirilmesine ön ayak olan beş ülkelik özgün araştırmanın baş sorumlusu olan Liz Corbett (Londra Hijyen Okulu ve Tropik Tıp Okulu Harare, Zimbabwe). Bu kişilere ek olarak teşşür borçlu olduğumuz diğerleri şunlardır: Sulava Gautam, Evelyn Isaacs, ABD; Hugo Mercer, Arjantin; Florence Nantulya, İsviçre ve Holger Schuemann, McMaster Üniversitesi.
ILO Saha Görevlilerine, WHO Bölge Danışmanları ve HIV, TB, Sağlık ve Mesleki Sağlık için
İnsan Kaynakları Ülkeler Arası Destek Ekiplerine teşekkür ediyoruz. Sağlık çalışanlarının
HIV/TB hizmetlerine erişimiyle ilgili durum araştırmasını (2007) ve politika uygulamaları
araştırmasını (2009) destekleyen Burkina Faso, Kamboçya, Kamerun, Fildişi Sahili, Kolombiya, Küba, El Salvador, Etiyopya, Gana, Kenya, Malawi, Mozambik, Papua Yeni Gine,
Romanya, Rwanda, Güney Sudan, Tacikistan, Tayland, Trinidad ve Tobago, Ukrayna ve
Zimbabwe ülke ekiplerine teşekkürlerimizi iletiyoruz.
Araştırmaları, sistematik kanıt değerlendirmelerini, uluslararası danışma toplantılarını ve
kılavuzların geliştirilmesini mümkün kılan Uluslararası Çalışma Örgütü, Birleşmiş Milletler
HIV/AIDS Ortak Programı (UNAIDS), Dünya Sağlık Örgütü ve Sağlık İşgücü Küresel İttifakı
personelinin katkılarınıa teşekkür borçluyuz.
14
WHO-ILO-UNAIDS Ortak Politika Kılavuzları Sağlık Çalışanlarının HIV ve TB Önleme, Tedavi, Bakım Ve Destek Hizmetlerine Erişimlerinin İyileştirilmesi:
KILAVUZ NOTU
Niyet beyanları özeti
Kılavuz grubunun tüm üyelerinden, danışmanlardan, ortak kuruluşların temsilcisinden ve
uluslararası danışma toplantılarına katılanlar dahil katkıda bulunan diğer kişilerden WHO
ilgi beyanı formunu doldurmaları istenmiştir.
Shahieda Adams (Kılavuz Grup üyesi) sağlık çalışanları arasındaki potansiyel TB enfeksiyonu araştırma çalışmasına katılımını beyan etmiştir. Annalee Yassi, kişisel anlamda
finansal herhangi bir boyutu olmaksızın Kanada Sağlık Araştırmaları Enstitülerine ilgili
konuda hibe başvurusunda bulunduğunu belirtmiştir. GRC Sekretaryası ve WHO hukuk
ekibi ile yapılan görüşmeler sonucunda her ikisinin de katılımı onaylanmıştır.
15
14
WHO-ILO-UNAIDS Ortak Politika Kılavuzları Sağlık Çalışanlarının HIV ve TB Önleme, Tedavi, Bakım Ve Destek Hizmetlerine Erişimlerinin İyileştirilmesi:
KILAVUZ NOTU
Referans la r
1. ILO: Recommendation concerning HIV and AIDS and the World of Work, 2010 (No. 200), International Labour Conference, 99th Session, Geneva, 2010.
http://www.ilo.org/aids/lang--en/docName--WCMS_142706/index.htm
2. World Health Organization (WHO): The World Health Report 2006: Working together for health
(Geneva, 2006).
3. ILO and WHO: Joint ILO/WHO Guidelines on Health Services and HIV/AIDS (Geneva, 2005),
p. XII.
http://www.ilo.org/global/Themes/HIVAIDS/lang--en/docName--KD00016/index.htm,
http://www.who.int/occupational_health/activities/2ilowho.pdf
4. M. Taegtmeyer, R. Suckling, P. Nguku et al.: “Working with risk: Occupational safety issues
among health care workers in Kenya”, in AIDS Care (London, Routledge, 2008), Vol. 20, No.
3, pp. 304-310.
5. WHO: Treat, Train, Retain: The AIDS and health workforce plan. Report on the consultation on
AIDS and Human Resources for Health Geneva, 11-12 May 2006.
6. WHO and ILO: Joint WHO/ILO policy guidelines on improving health worker access to prevention, treatment and care services for HIV and TB (Geneva, 2010).
http://whqlibdoc.who.int/publications/2010/9789241500692eng.pdf, http://www.ilo.org/
aids/Publications/lang- -en/docName--WCMS_145872/index.htm
7. A. Yassi, L. M. O’Hara, K. Lockhart et al.: A systematic evidence review to support development
of policy guidelines for improving health worker access to prevention, treatment, and care
services for HIV and TB (Geneva, WHO, 2010).
http://www.who.int/occupational_health/systematic_review_for__treat_policy_final.pdf
Ayrıca bakınız: M. Wheeler: A preliminary review: health worker access to prevention, treatment, care and support for HIV/TB (Geneva, WHO, 2010).
http://www.who.int/occupational_health/preliminary_review.pdf
8. WHO and ILO: International consultation on policy guidelines on improving health workers’
access to prevention, treatment and care services for HIV and TB. Report of the proceedings
and compilation of presented papers, Geneva, 14-16 Sept. 2009.
http://www.who.int/occupational_health/meeting_report.pdf
9. WHO: WHO Policy on TB Infection Control in Health-Care Facilities, Congregate Settings and
Households (Geneva, 2009).
http://www.who.int/tb/publications/2009/infection_control/en/index.html
10. ILO and WHO: Joint ILO/WHO Guidelines on Health Services and HIV/ AIDS (Geneva, ILO,
2005).
11. ILO: Recommendation concerning HIV and AIDS and the World of Work, 2010 (No. 200),
International Labour Conference, 99th Session, Geneva, 2010.
12. ILO: Technical and Ethical Guidelines for Workers’ Health Surveillance (Geneva, 1998).
http://www.ilo.org/safework_bookshelf/english?d&nd=857173355
13. WHO and ILO: Joint WHO/ILO Guidelines on Post-Exposure Prophylaxis (PEP) to Prevent HIV
Infection (Geneva, 2008).
http://www.who.int/hiv/pub/guidelines/PEP/en/
14. WHO: Occupational health: a manual for primary health care workers (Geneva, 2001).
17
Referanslar
http://www.who.int/occupational_health/publications/emhealthcarework/en/index.html
15. WHO: Antiretroviral therapy for HIV infection in adults and adolescents (Geneva, 2006).
http://www.who.int/hiv/pub/guidelines/adult/en/index.html
16. ILO: An ILO Code of Practice on HIV/AIDS and the World of Work (Geneva, 2001).
http://www.ilo.org/aids/Publications/lang--en/docName--WCMS_113783/index.htm
17. WHO: Integrating gender into HIV/AIDS programmes in the health sector: Tool to improve
responsiveness to women’s needs (Geneva, 2009).
http://www.who.int/gender/documents/gender_hiv/en/index.html
18. WHO: Workers’ health: Global plan of action (2008-2017), Sixtieth World Health Assembly,
Geneva, 23 May 2007.
http://www.who.int/occupational_health/WHO_health_assembly_en_web.pdf
19. WHO: Guidelines on Quality Management in Multidisciplinary Occupational Health Services
(Geneva, 1999).
http://www.who.int/occupational_health/publications/eurqualman/en/index.html
20. UNAIDS and Offi ce of the United Nations High Commissioner for Human Rights (OHCHR):
International Guidelines on HIV and Human Rights (Geneva, 2006).
http://data.unaids.org/publications/IRC-pub07/jc1252-internguidelines_en.pdf
21. UNAIDS: The Greater Involvement of People Living with HIV (GIPA) (Geneva, March 2007).
http://data.unaids.org/pub/Report/2007/jc1299-policybrief-gipa_en.pdf
22. A. Collier, S. Van der Borght, T. Rinke de Wit et al.: “A successful workplace program for VCT
and treatment of HIV/AIDS at Heineken, Rwanda”, in The International Journal of Occupational & Environmental Health (2007), Vol. 13, No.1, pp. 99-106.
23. C. Morris, E. Cheevers: “A package of care for HIV in the occupational setting in Africa:
Results of a pilot intervention”, in AIDS Patient Care and STDs (2001), Vol. 15, No. 12, pp.
633-40.
24. E. Corbett, E. Dauya, R. Matambo et al.: “Uptake of Workplace HIV Counselling and Testing: A
Cluster-Randomised Trial in Zimbabwe” in PLoS Med (2006), Vol. 3, No. 7, p. e328.
25. ILO: Recommendation concerning HIV and AIDS and the World of Work, 2010 (No. 200),
section III, General Principles, paragraph 3. (e).
26. Ibid. section IV, National Policies and Programmes, Treatment and care, paragraph 19. (d).
27. Ibid. section IV, National Policies and Programmes, paragraph 4. (a) and (b).
28. M. Dahab, S. Charalambous, R. Hamilton et al.: “That is why I stopped the ART: patients’ &
providers’ perspectives on barriers to and enablers of HIV treatment adherence in a South
African workplace programme”, in BMC Public Health (2008), Vol. 8, No. 63.
29. UNAIDS: HIV stigma and discrimination: A summary of recent literature (Geneva, 2009).
30. Op. Cit., UNAIDS and OHCHR, 2006, and UNAIDS, 2007.
31. ILO and WHO: Joint ILO/WHO Guidelines on Health Services and HIV/AIDS, “Stigma and
discrimination in the health sector” (No. 25), p. 11 (Geneva, 2005).
32. ILO: Recommendation concerning HIV and AIDS and the World of Work, 2010 (No. 200),
section III, General Principles, paragraph 3. (c).
33. Ibid. bölüm IV, National Policies and Programmes, Discrimination and promotion of equality
of opportunity and treatment, paragraf 10.
34. Ibid. bölüm IV, National Policies and Programmes, Discrimination and promotion of equality
of opportunity and treatment, paragraf 13.
35. Ibid. Support, paragraph 21.
18
WHO-ILO-UNAIDS Ortak Politika Kılavuzları Sağlık Çalışanlarının HIV ve TB Önleme, Tedavi, Bakım Ve Destek Hizmetlerine Erişimlerinin İyileştirilmesi:
KILAVUZ NOTU
36. Ibid. bölüm IV, National Policies and Programmes, Treatment and care, paragraf 20.
37. ILO: Technical and Ethical Guidelines for Workers’ Health Surveillance (Geneva, 1998).
38. ILO: List of occupational diseases annexed to the List of Occupational Diseases Recommendation, 2002, (No. 194), March 2010.
http://www.ilo.org/ilolex/cgi-lex/convde.pl?C161
39. ILO: Occupational Health Services Convention, 1985 (No. 161).
http://www.ilo.org/ilolex/cgi-lex/convde.pl?C161
40. ILO: Recommendation concerning HIV and AIDS and the World of Work, 2010 (No. 200),
bölüm III, General Principles, paragraf 3. (g).
41. Op. Cit., WHO, 2009.
42. Op. Cit., WHO and ILO, 2008.
43. S. Makombe, A. Jahn, H. Tweya, et al.: “A national survey of the impact of rapid scale-up
of antiretroviral therapy on health-care workers in Malawi: Effects on human resources and
survival”, Bulletin of the World Health Organization (Geneva, WHO, 2007), Vol. 85, No. 11,
pp. 851-857.
44. K. Rezanson, K. Pouteau, A. Mnthambala et al.: “Do health care workers with HIV/AIDS have
delayed initiation of antiretroviral therapy and higher mortality when compared with other
patients in Malawi”, XVI International AIDS Conference, Toronto, Canada, 2006.
45. WHO: Integrating gender into HIV/AIDS programmes in the health sector: Tool to improve
responsiveness to women’s needs (Geneva, 2009).
46. Op. Cit., UNAIDS and OHCHR, 2006.
19
,6%1
ISBN: 978-92-2-826215-5