sosyal b‹l‹mlerde temel kavramlar

Transkript

T.C. ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ YAYINI NO: 2616
AÇIKÖ⁄RET‹M FAKÜLTES‹ YAYINI NO: 1584
SOSYAL B‹L‹MLERDE TEMEL
KAVRAMLAR
Yazarlar
Prof.Dr. Ali ERGUR (Ünite 1)
Prof.Dr. Veysel BOZKURT (Ünite 2)
Prof.Dr. Yasin AKTAY (Ünite 3)
Doç.Dr. Aksu BORA (Ünite 4)
Prof.Dr. Tanel DEM‹REL (Ünite 5)
Prof.Dr. Sibel KALAYCIO⁄LU (Ünite 6)
Doç.Dr. Hakan ERGÜL (Ünite 7)
Yrd.Doç.Dr. Emre GÖKALP (Ünite 7)
Prof.Dr. Ümit TATLICAN (Ünite 8)
Editör
Yrd.Doç.Dr. Emre GÖKALP
ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹
Bu kitab›n bas›m, yay›m ve sat›fl haklar› Anadolu Üniversitesine aittir.
“Uzaktan Ö¤retim” tekni¤ine uygun olarak haz›rlanan bu kitab›n bütün haklar› sakl›d›r.
‹lgili kurulufltan izin almadan kitab›n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay›t
veya baflka flekillerde ço¤alt›lamaz, bas›lamaz ve da¤›t›lamaz.
Copyright © 2012 by Anadolu University
All rights reserved
No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted
in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without
permission in writing from the University.
UZAKTAN Ö⁄RET‹M TASARIM B‹R‹M‹
Genel Koordinatör
Doç.Dr. Müjgan Bozkaya
Genel Koordinatör Yard›mc›s›
Arfl.Gör.Dr. ‹rem Erdem Ayd›n
Ö¤retim Tasar›mc›s›
Doç.Dr. T. Volkan Yüzer
Grafik Tasar›m Yönetmenleri
Prof. Tevfik Fikret Uçar
Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z
Ö¤r.Gör. Nilgün Salur
Dil Yaz›m Dan›flman›
Funda Gürbüz
Grafiker
Hilal Küçükda¤aflan
Kitap Koordinasyon Birimi
Uzm. Nermin Özgür
Kapak Düzeni
Prof. Tevfik Fikret Uçar
Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z
Dizgi
Aç›kö¤retim Fakültesi Dizgi Ekibi
Sosyal Bilimlerde Temel Kavramlar
ISBN
978-975-06-1281-7
1. Bask›
Bu kitap ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ Web-Ofset Tesislerinde 6.000 adet bas›lm›flt›r.
ESK‹fiEH‹R, Haziran 2012
iii
‹çindekiler
‹çindekiler
Önsöz ............................................................................................................ viii
Kültür ........................................................................................
2
KÜLTÜRÜN ÖNEM‹ ......................................................................................
SOSYAL B‹L‹MLERDE KÜLTÜR ....................................................................
Kültür Kavram›n›n Kökeni............................................................................
Antropolojik Yaklafl›mlar ..............................................................................
Evrimci ve Tarihselci Yaklafl›mlar ..........................................................
‹fllevselci ve Yap›salc› Yaklafl›mlar .......................................................
Sosyolojik Yaklafl›m .....................................................................................
KÜLTÜR VE ‹DEOLOJ‹ ................................................................................
KÜLTÜR VE GELENEK..................................................................................
KÜLTÜR VE B‹LG‹ ‹L‹fiK‹S‹ .........................................................................
S‹MGELER‹N KAYNA⁄I OLARAK KÜLTÜR.................................................
SANAT VE TOPLUM .....................................................................................
KÜRESELLEfiME VE KÜLTÜR .......................................................................
Özet ...............................................................................................................
Kendimizi S›nayal›m .....................................................................................
Okuma Parças› ........................................................................................... ..
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› ..............................................................................
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ...............................................
3
5
5
5
5
6
6
8
9
10
12
14
15
18
19
20
21
21
22
Ekonomi ................................................................................... 24
G‹R‹fi ..............................................................................................................
EKONOM‹K DÜZEN‹N SOSYOLOJ‹K ANAL‹Z‹ ..........................................
Fonksiyonalist Perspektif ..............................................................................
Mallar›n ve Hizmetlerin Da¤›t›m› ...........................................................
Gücün ve Zenginli¤in Üretimi................................................................
Yenilik......................................................................................................
Çat›flma Kuram› .............................................................................................
Sembolik Etkileflim Yaklafl›m›.......................................................................
ENDÜSTR‹ TOPLUMUNDA ‹fi‹N ÖRGÜTLENMES‹.....................................
Bilimsel Yönetim Anlay›fl› ve ‹nsan ‹liflkileri Okulu ...................................
Fordizm: Kitle Üretimi...................................................................................
Fordizmin Krizi..............................................................................................
POST-ENDÜSTR‹YEL ÇA⁄DA ‹fi‹N ÖRGÜTLENMES‹ ................................
Standartlaflman›n Sonu..................................................................................
‹flin Yeniden Örgütlenmesi: Esnek ya da Yal›n Üretim..............................
Post-endüstriyel Ça¤›n ‹flleri ve Örgütleri....................................................
Üçüncü Sektör ...............................................................................................
ÇALIfiMANIN GELECE⁄‹...............................................................................
Özet ...............................................................................................................
Okuma Parças› ........................................................................................... ..
25
25
26
26
26
26
26
27
28
28
30
32
33
33
34
38
41
41
43
46
47
47
1. ÜN‹TE
2. ÜN‹TE
iv
‹çindekiler
3. ÜN‹TE
Din.................................................................................. ........... 50
D‹N NED‹R? ...................................................................................................
Dinin Sosyolojik Tan›m› ..............................................................................
Kutsal ve Din D›fl› ..................................................................................
Cemaat Veya Tek Bir Ahlaki Toplulukta Birlefltiren ‹nançlar
Bütünlü¤ü ................................................................................................
D‹N VE TOPLUM ‹L‹fiK‹S‹ ............................................................................
Dinin Di¤er Toplumsal Kurumlarla ‹liflkisi..................................................
Din ve Siyaset ‹liflkisi ..............................................................................
Din ve Aile ‹liflkisi...................................................................................
Din ve Ekonomi ‹liflkisi ..........................................................................
Din ve E¤itim ‹liflkisi...............................................................................
D‹N SOSYOLOJ‹S‹.........................................................................................
Din Sosyolojisinin Ortaya Ç›k›fl› ...................................................................
Dinin Kökenine Dair Sosyolojik Yaklafl›mlar ..............................................
Din Sosyolojisi ve Dinî Sosyoloji Fark›........................................................
Dinin Sosyolojik ‹ncelemesi: Metodoloji Tart›flmas› ...................................
Bir Sosyal Aktör Olarak Din ve Dinî ‹nançlar.............................................
KLAS‹K SOSYOLOJ‹ TEOR‹LER‹NDE D‹N .................................................
Auguste Comte: Bir Hurafe Olarak Dinden Evrensel Bilim Dinine .........
Karl Marx: Bir Yanl›fl Bilinç ve Kalpsiz Bir Dünyan›n Kalbi Olarak Din ..
Émile Durkheim: Toplumsal Yap›flt›r›c› Olarak Din ...................................
Max Weber: Anlaml› Sosyal Eylem ve Motivasyon Olarak Din .................
Özet ...............................................................................................................
Okuma Parças› ........................................................................................... ..
4. ÜN‹TE
48
48
51
52
53
54
55
56
56
57
58
58
60
60
62
65
67
68
69
70
70
71
73
74
75
76
77
78
79
Aile, Ataerkillik ve Toplumsal Cinsiyet................................. 80
G‹R‹fi ..............................................................................................................
A‹LE................................................................................................................
Aileye Farkl› Yaklafl›mlar ..............................................................................
Farkl› Aile Biçimleri.......................................................................................
Toplumsal De¤iflim ve Aile ..........................................................................
TOPLUMSAL C‹NS‹YET.................................................................................
Toplumsallaflma Sürecinde Cinsiyetin ‹nflas› ...............................................
Medyan›n Toplumsal Cinsiyetin ‹nflas›ndaki Rolü ................................
Cinsiyet Özellikleri ........................................................................................
Cinsiyet Özelliklerinin Kültürel ‹nflas›....................................................
Cinsiyet Kal›plar› ...........................................................................................
Cinsiyet Kal›plar›n›n Yeniden Üretilmesi ve De¤iflmesi .......................
Medyan›n Cinsiyet Kal›plar›n›n Yeniden Üretiminde ve
De¤iflimindeki Rolü.................................................................................
Cinsiyete Dayal› ‹fl Bölümü ..........................................................................
Delikli Tafl Yerde, Gelinlik K›z Evde Kalmaz- Geleneksel Deyim ......
81
81
82
83
83
84
85
85
86
88
89
89
90
91
92
v
‹çindekiler
ATAERK‹ (PATR‹ARKA) ................................................................................
Bireysel Yaflamlardan Toplumsal Örgütlenmeye ........................................
Ataerkillik ‹le Modernlik Aras›ndaki ‹liflki ...................................................
TOPLUMSAL C‹NS‹YET ROLLER‹ VE Efi‹TS‹ZL‹K .......................................
Eflitlik Fikrinin Geliflmesi ..............................................................................
Cinsiyet Eflitli¤i Ne Demektir?.......................................................................
Cinsiyet Rolleri ve Cinsiyet Eflitsizli¤i ..........................................................
C‹NS‹YETE DAYALI AYRIMCILIK ................................................................
Kad›nlara Karfl› Her Türlü Ayr›mc›l›¤›n Önlenmesi Uluslararas›
Sözleflmesi (CEDAW) ....................................................................................
Cinsel Yönelim ve Cinsel Yönelim Ayr›mc›l›¤› ...........................................
Kad›na Yönelik fiiddet ..................................................................................
Özet................................................................................................................
Kendimizi S›nayal›m......................................................................................
Yaflam›n ‹çinden............................................................................................
93
94
94
95
95
96
99
100
101
101
102
104
105
106
107
107
108
Siyaset ....................................................................................... 110
S‹YASET NED‹R? ..........................................................................................
S‹YASET B‹L‹M‹N‹N TEMEL KAVRAMLARI ................................................
‹ktidar, Devlet, Egemenlik, Meflruiyet..........................................................
Ulus-Devlet ve Küreselleflme........................................................................
S‹YASAL ‹DEOLOJ‹LER ................................................................................
‹deoloji Kavram› ............................................................................................
Liberalizm .....................................................................................................
Sosyalizm .......................................................................................................
Muhafazakârl›k ..............................................................................................
Milliyetçilik.....................................................................................................
Sosyal Demokrasi .........................................................................................
Faflizm ............................................................................................................
Feminizm .......................................................................................................
Çevrecilik ......................................................................................................
DEMOKRAT‹K REJ‹MLERDE S‹YASAL KURUMLAR (DEVLET‹N
ÖRGÜTLENMES‹), DEVLET-TOPLUM ‹L‹fiK‹LER‹ VE S‹YASAL HAYAT ....
Demokrasi Nedir? ..........................................................................................
Seçimler ve Yasama Organ› ........................................................................
Yürütme Organ› ve Bürokrasi ......................................................................
Siyasi Partiler ve Parti Sistemleri .................................................................
Bask› Gruplar› ve Sivil Toplum Kurulufllar› ...............................................
Kamuoyu ve Medya .....................................................................................
Özet................................................................................................................
Okuma Parças› ..............................................................................................
111
113
113
114
115
115
116
118
119
121
123
124
125
126
127
127
128
129
130
131
132
134
135
136
137
137
138
5. ÜN‹TE
vi
‹çindekiler
6. ÜN‹TE
Toplumsal Tabakalaflma ve Eflitsizlik .................................... 140
G‹R‹fi VE KAVRAMSAL ÇERÇEVE ................................................................
TAR‹H ‹Ç‹NDE TABAKALAfiMA ..................................................................
Kölelik Sistemi ..............................................................................................
Kast Sistemi ..................................................................................................
Feodalitede Görülen Toprak Mülkiyetine Dayal› Sistem ..........................
Sosyal S›n›flar.................................................................................................
TOPLUMSAL TABAKALAfiMA KURAMLARI ................................................
Karl Marx ......................................................................................................
Max Weber ....................................................................................................
Sosyal S›n›f .............................................................................................
Sosyal Statü..............................................................................................
Politik Parti .............................................................................................
Yap›sal-‹fllevselci Okul-T. Parsons, K. Davis ve W.E. Moore.....................
E. O. Wright .................................................................................................
Toplumsal Hareketlilik ................................................................................
TOPLUMSAL Efi‹TS‹ZL‹K VE TABAKALAfiMADA
YEN‹ TARTIfiMALAR VE KURAMLAR ..........................................................
Sosyal S›n›f, Etnik Köken ve Toplumsal Cinsiyet Kimlikleri
Aras›ndaki Kesiflme Modeli .........................................................................
Toplumsal Tabakalaflman›n Yeni Aktörü: Orta S›n›f .................................
Kültürel Dönüfl Tart›flmalar› ve Toplumsal Eflitsizlik ..................................
Pierre Bourdieu ve Yaflam Tarz› .................................................................
Toplumsal Tabakalaflma ve Yoksulluk .......................................................
Yeni Yoksulluk ve Tüketimden D›fllanm›fll›k..............................................
Özet................................................................................................................
Okuma Parças› ..............................................................................................
7. ÜN‹TE
141
142
142
143
144
144
145
145
146
147
148
148
149
150
151
152
152
154
155
156
156
157
158
160
161
162
162
163
Medya.................................................................................. ...... 164
G‹R‹fi: ÖNEML‹ B‹R TOPLUMSAL KURUM OLARAK MEDYA ...................
Medya Nedir? Medya’y› Nas›l Ele Alabiliriz? ................................................
MEDYA ARAfiTIRMALARININ TAR‹HÇES‹ VE ‹LK KURAMSAL
YAKLAfiIMLAR ...............................................................................................
MEDYA’YA ÇA⁄DAfi ELEfiT‹REL YAKLAfiIMLAR .......................................
Frankfurt Okulu.............................................................................................
Medya, ‹ktidar, ‹deoloji ...............................................................................
Britanya Kültürel Çal›flmalar Okulu .......................................................
Feminist Yaklafl›mlar ....................................................................................
Post-Modern Yaklafl›m ..................................................................................
MEDYA’NIN EKONOM‹-POL‹T‹⁄‹ VE EKONOM‹-POL‹T‹K
YAKLAfiIM(LAR) ............................................................................................
‹letiflimin “Yeni” S›n›rlar›: Dijital Uçurumlar, Bölünmeler ..........................
ÇA⁄DAfi KÜRESELLEfiME SÜREC‹NDE MEDYA VE A⁄ TOPLUMU
TARTIfiMALARI .............................................................................................
165
166
167
171
171
172
173
174
175
176
177
178
‹çindekiler
A¤ Toplumu Kavram› ..................................................................................
Kitle ‹letifliminden A¤ Toplumuna ...............................................................
Etkileflimli Medya ....................................................................................
Yak›nsama Kültürü..................................................................................
Sosyal A¤lar, Sanal Cemaatler ......................................................................
Özet ...............................................................................................................
Okuma Parças› ........................................................................................... ..
179
181
183
184
186
188
190
191
192
192
193
Toplum...................................................................................... 196
TOPLUM NED‹R?...........................................................................................
TOPLUM FELSEFELER‹ .................................................................................
Toplumsal Sözleflme Teorileri ve Toplum...................................................
Muhafazakâr Tepki ve Toplum ....................................................................
Sosyolojik Toplum Teorisinin Temelleri: Saint-Simon,
Comte ve Spencer .........................................................................................
Bir Organizma Olarak Toplum: Spencer ...............................................
KLAS‹K DÖNEM TOPLUM TEOR‹LER‹:
MARX, DURKHE‹M, WEBER VE S‹MMEL....................................................
Karl Marx ......................................................................................................
Émile Durkheim ...........................................................................................
Max Weber ....................................................................................................
Georg Simmel................................................................................................
MODERN DÖNEM TOPLUM TEOR‹LER‹ ....................................................
Yap›salc›l›k.....................................................................................................
‹fllevselcilik.....................................................................................................
Erken Dönem ‹fllevselcilik......................................................................
Yap›sal-‹fllevselcilik .................................................................................
Çat›flma Teorisi ..............................................................................................
‹fllevselcilerin ve Çat›flmac›lar›n Toplum Anlay›fllar› .............................
M‹KRO VEYA B‹REYSEL ETK‹LEfi‹M TEMELL‹ TOPLUM ANLAYIfiLARI ..
Özet................................................................................................................
Okuma Parças› ..............................................................................................
vii
197
197
198
199
200
200
201
201
204
206
208
209
210
210
210
211
212
213
214
215
217
218
219
220
221
8. ÜN‹TE
viii
Önsöz
Önsöz
Sosyal Bilimlerde Temel Kavramlar kitab› uzaktan e¤itim yoluyla ön lisans
ve lisans düzeyinde Felsefe baflta olmak üzere sosyal bilimler alan›nda e¤itim
alan sizlere yönelik olarak haz›rlanm›flt›r. Kitab›n temel amac› kültür, ekonomi,
din, aile, siyaset, medya gibi temel toplumsal kurumlar› temel alarak sosyal bilimlerdeki temel kavramlar› -farkl› yaklafl›mlar ve tart›flmalar ekseninde- sizlere
tan›tmakt›r.
Kitab›n birinci ünitesinde Kültürün insan-do¤a iliflkisi ba¤lam›ndaki yeri ve
kültürün gündelik yaflamdaki çeflitli görünümleri ele al›nm›flt›r. Uygarl›k, gelenek,
ideoloji ve sanat kavramlar›n›n da tart›fl›ld›¤› bu ünitede ayr›ca kültür ve küreselleflme iliflkisi de de¤erlendirilmifltir. Ekonomik düzenin farkl› yönlerine odaklanan
ikinci ünitede taylorizm, fordizm, post endürstriyel ça¤da iflin örgütlenmesi konular›yla birlikte çal›flman›n gelece¤i tart›fl›lm›flt›r. Din olgusunun sosyolojik boyutunun ele al›nd›¤› üçüncü ünitede inanç, kutsal, dind›fl›, sekülarizm ve teokrasi gibi
kavramlar eflli¤inde din ve toplum iliflkisi farkl› yaklafl›mlar çerçevesinde ele al›nm›flt›r. Aile, ataerkillik ve toplumsal cinsiyet üzerine olan dördüncü ünitede aile
kurumuna iliflkin farkl› yaklafl›mlarla birlikte ataerkillik, toplumsal cinsiyet, cinsiyet kal›plar›, cinsiyet eflitli¤i ve cinsiyete dayal› ayr›mc›l›k kavramlar› tart›fl›lm›flt›r.
Siyaset üzerine yo¤unlaflan beflinci ünitede siyaset bilimi disiplininin temel kavramlar›n› tan›mlanm›fl, demokratik rejimlerde siyasal kurumlar›n iflleyifl mekanizmalar› hakk›nda temel bilgiler verilmifltir. Ayr›ca ideoloji kavram› ile birlikte liberalizm, sosyalizm, muhafazakarl›k, sosyal demokrasi, milliyetçilik, faflizm vb. belli
bafll› siyasal ideolojiler tart›fl›lm›flt›r. Alt›nc› ünitede toplumsal tabakalaflma ve eflitsizlik olgular› masaya yat›r›lm›flt›r. Tarihsel süreçte toplumsal tabakalama ve eflitsizli¤in de¤iflen biçimleri kölelik, sosyal s›n›f, statü, toplumsal hareketlilik, yeni
orta s›n›f ve yoksulluk gibi kavramlarla birlikte tart›fl›lm›flt›r. Medya’n›n ele al›nd›¤› yedinci bölümde hem medya-ideoloji-iktidar iliflkisi hem de medya’n›n ekonomi-politi¤i çeflitli yaklafl›mlar do¤rultunda ele al›nm›flt›r. Küreselleflme sürecinde
a¤ toplumu tart›flmalar›yla birlikte baflta internet olmak üzere yeni medya ve sosyal paylafl›m a¤lar› ve sanal cemaatler de¤erlendirilmifltir. Sekizinci ve son bölümde ise farkl› toplum felsefelerinin, klasik ve modern toplum teorilerinin toplum
anlay›fllar› ile bireyin do¤as› ve toplum aras›ndaki iliflki konusundaki görüflleri
aç›klanm›flt›r.
Sosyal Bilimlerde Temel Kavramlar kitab› bir çok kiflinin fevkalade önemli katk›s›yla haz›rlanm›flt›r. Türkiye’deki sosyal bilim literatürüne, özellikle de sosyoloji
literatürüne önemli bir katk› oluflturan bu kitap, öncelikle, her biri kendi alan›nda çok sayg›n olan de¤erli yazarlar›m›z›n eseridir. Ünite s›ras›yla Prof.Dr. Ali Ergur (Galatasaray Üniversitesi-Sosyoloji Bölümü), Prof.Dr. Veysel Bozkurt (‹stanbul
Üniversitesi-‹ktisat Fakültesi), Prof.Dr. Yasin Aktay (Selçuk Üniversitesi-Sosyoloji
Bölümü, Stratejik Düflünce Enstitüsü), Doç.Dr. Aksu Bora (Hacettepe Üniversitesi-‹letiflim Fakültesi), Prof.Dr. Tanel Demirel (Çankaya Üniversitesi-Siyaset Bilimi
Önsöz
ve Uluslararas› ‹liflkiler Bölümü), Prof.Dr. Sibel Kalayc›o¤lu (Orta Do¤u Teknik
Üniversitesi-Sosyoloji Bölümü), Doç.Dr. Hakan Ergül (Hacettepe Üniversitesi-‹letiflim Fakültesi) ve Prof.Dr. Ümit Tatl›can’a (Adnan Menderes Üniversitesi–Sosyoloji Bölümü) çok de¤erli emekleri ve bu kitab›n bir parças› olduklar› için ne kadar teflekkür etsem azd›r. Kitab›n tasar›m›n› gerçeklefltiren ö¤retim tasar›mc›s›
Doç.Dr. T. Volkan Yüzer, metindeki dil ve yaz›m hatalar›n› düzelten Funda Gürbüz
ve kitab›n dizgi ve bas›m ifllerindeki emeklerinden dolay› baflta Mehmet Emin
Yüksel ve Ufuk Önce olmak üzere A.Ö.F. dizgi birimi çal›flanlar›na da çok teflekkür ederim.
Editör
Yrd.Doç.Dr. Emre GÖKALP
ix
1
SOSYAL B‹L‹MLERDE TEMEL KAVRAMLAR
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;
Kültürün insan-do¤a iliflkisi ba¤lam›ndaki yerini tan›mlayabilecek,
Kültür kavram›n›n anlam› üzerine çok boyutlu bir bak›fla sahip olabilecek,
Kültürün bilgiyle iliflkisini toplumsal ba¤lamda aç›klayabilecek,
Kültürün gündelik yaflamdaki çeflitli görünümleri hakk›nda bilgi edinebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
•
•
•
•
Kültür
Uygarl›k
‹deoloji
Simge
•
•
•
•
Bilgi
Sanat
Gelenek
Küreselleflme
‹çindekiler
Sosyal Bilimlerde
Temel Kavramlar
Kültür
•
•
•
•
•
•
KÜLTÜRÜN ÖNEM‹
SOSYAL B‹L‹MLERDE KÜLTÜR
KÜLTÜR VE ‹DEOLOJ‹
KÜLTÜR VE GELENEK
KÜLTÜR VE B‹LG‹ ‹L‹fiK‹S‹
S‹MGELER‹N KAYNA⁄I OLARAK
KÜLTÜR
• SANAT VE TOPLUM
• KÜRESELLEfiME VE KÜLTÜR
Kültür
KÜLTÜRÜN ÖNEM‹
‹nsana dair özellikleri di¤er canl› türlerinin özellikleriyle k›yaslamak ve insan›n ayr›cal›¤›n› tan›mlamak belirli ölçütler aç›s›ndan mümkündür. Örne¤in, insan›n yegâne kültür üreticisi varl›k oldu¤u söylenebilir çünkü insan kendi varl›¤› üzerine düflünebilme yetisine sahip bir canl›d›r. K›saca kültür bu flekilde bir düflünme yetisinin sonucunda ortaya ç›kan bir simge üretme etkinli¤idir.
Uygarl›k da insan›n kültür üretme becerisinin sonucunda ortaya ç›kan bir durumdur. Türkçe’de uygarl›k sözcü¤ü Avrupa dillerinin birço¤unda civilisation sözcü¤ü ile karfl›lan›r. Bu sözcük ise Latince’de kent anlam›na gelen civitas sözcü¤ünden türemifltir. Ayn› anlam benzerli¤i Arapça Medeniyet ve Medine (kent) sözcükleri aras›nda da vard›r. Öyleyse insan›n yaflam biçiminin belli bir süreklilik, örgütlülük ve karmafl›kl›k arz etti¤i durum olan uygarl›¤›n öncelikle ve belirleyici olarak
kent tipi bir yerleflmenin ortaya ç›k›fl›yla yak›ndan iliflkisi oldu¤u söylenebilir. Kent
S‹ZDEde temsilciyaln›zca ortak bir yaflam alan› olman›n ötesinde, ortak bir ruhSIRA
hâlinin
sidir çünkü kent yaflam› belirli bir yerde sabit kalmay› gerektiren üretim iliflkilerine ba¤l›d›r. Düzenli tar›m, istikrarl› ticaret ve daha ileriki aflamalarda sanayi, kenD Ü fi Ü N E L ‹ M
tin varl›k nedeni olmufltur. ‹nsan türünün tarihinde bir dönüm noktas› olan yaz›n›n icad› da bu fleklide örgütlü hâle gelen toplum yaflam›n›n kavramlar yoluyla
S O R U
kendini ifade etmeye ihtiyaç duymas›yla ilgilidir.
Kent yaln›zca ortak bir yaflam alan› olman›n ötesinde, ortak bir ruh hâlinin
D ‹ K Kde
A T temsilcisidir;
çünkü kent yaflam› belirli bir yerde sabit kalmay› gerektiren üretim iliflkilerine ba¤l›d›r.
SIRA S‹ZDE
N N
Yak›n zamana kadar insan› di¤er türlerden ay›ran en temel özelli¤in zekâ oldu¤u düflünülmüfl ancak di¤er canl› türlerinde de zekân›n varl›¤›na dair bulgulara
rastlanmas›yla bu kan› yavafl yavafl terk edilmektedir. Ancak AMAÇLARIMIZ
zekân›n varl›¤› sonucunda ö¤renme, aktarma ve bilgi birikimi gibi özellikler yaln›zca insan türünde
mevcuttur. Kültürü oluflturan bilgi ve ürünler, soyutlamalar arac›l›¤›yla (resim, dil,
K bütünleflmeyi
‹ T A P
müzik, yaz›) insanl›k belle¤ine aktar›l›rlar. Kültür bir toplumda
sa¤layan en temel unsur olarak kabul edilebilir.
Kültürün oluflumunda insan›n kendi varl›¤›n›n fark›nda olmas› ve kendisini
“düflünen bir varl›k” olarak tasavvur etmesi etkilidir. Kendi varl›¤›
T E L E Vüzerine
‹ Z Y O N düflünebilme yetisi her ne kadar modern öncesi ça¤larda bilinen bir olgu olsa da Ayd›nlanma Ça¤›’n›n temel düflünsel unsuru olarak kabul edilmifltir. Di¤er bir deyiflle
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
4
Ayd›nlanma Ça¤›: Orta
Ça¤’da dinsel dogmalar›n
egemen oldu¤u feodal
toplum düzeninde cemaat
içinde kul konumunda olan
insan›, do¤as›nda özgürlük
olan ve kendi bafl›na var
olma hakk›na sahip bir
varl›k olarak
kavramsallaflt›ran felsefi
yaklafl›m. Tanr› kelâm›n›n
sorgulanamaz merkezîli¤ine
karfl›, yanl›fllanabilir insan
akl›n›n üstünlü¤ünü ilan
ederek 1789 Frans›z
Devrimi’nin düflünsel
temellerini haz›rlayan
düflünce ba¤lam›.
Ayd›nlanma Ça¤› ve Rönesans’tan itibaren insan, sadece Tanr›’n›n iradesine göre
flekillenmifl bir varl›k de¤il, kendi iradesiyle kendi kaderini oluflturabilme gücü
olan düflünsel bir birim olarak tasavvur edilmifltir. Descartes’in ünlü ifadesiyle “düflünüyorum öyleyse var›m” (cogito ergo sum) insan›n düflünen bir varl›k oldu¤unu
ortaya koymaktad›r.
Her insan içerisine do¤du¤u evreni ve kendi var oluflunu aç›klayabilmek ister.
Her toplum kendi örgütlenme biçimi cinsinden bir inanç sistemi gelifltirir. Bu inanç
sistemi insan›n temel varolufl sorular›na tatmin edici yan›tlar vermek zorundad›r.
‹nsan›n bu sorular›na tatmin edici yan›tlar› en baflar›l› flekilde vermeyi baflaran
inanç sistemi kurumsallafl›r. Do¤ay› dönüfltürme ve oradan anlamlar biriktirme etkinli¤i olan kültür, bu bak›mdan önce inançlar üzerine kuruludur.
Kültürün temelini oluflturan inanç düzlemi, tek bafl›na bir toplum düzeni oluflturmak için fazla soyut bir anlat›d›r. Köklerini inançlardan alan de¤erler inançlar›
somutlaflt›rma e¤iliminin bir sonucudur. Toplumsal iliflkinin devam›n› sa¤layacak
olan gelenek ve göreneklere dönüflecek olan de¤erler, ortak kurucu unsurlar olarak kabul edilir. De¤erler sadece kalan ve de¤iflmeyen unsurlar› de¤il, de¤iflmeye
SIRA
dair olanlar›
da S‹ZDE
harekete geçirirler.
De¤erler kültürün önemli tafl›y›c›lar› olmakla birlikte, toplumsal düzeni tam anlam›yla kurmak için gerekli olan dayatma gücünden yoksundurlar. Toplumsal düD Ü fi Ü N E L ‹ M
zen ancak kurumsallaflm›fl kurallarla ayakta durabilir. De¤erler ve gelenekler tek
bafllar›na bask› unsuru olamayacaklar›ndan dolay›, bir bask› unsuru olan normlar
S O R U en basit anlam›yla yapt›r›m› olan toplumsal kurald›r.
mevcuttur. Norm,
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K S‹ OT RAU P
D‹KKAT
TELEV‹ZYON
SIRA S‹ZDE
‹NTERNET
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Norm yapt›r›m›
D ‹ Kolan
K A T toplumsal kurald›r.
‹nsan için do¤a bir simge üretme kayna¤›d›r. Bu üretimlerin birço¤u maddi koSIRA S‹ZDE
SIRA anlamda
S‹ZDE
flullar›n somut
de¤iflikli¤e u¤rat›lmas›yla olur. Ça¤dafl toplumlarda neredeyse nesnelere indirgenmifl olan teknoloji kavram›, asl›nda, araç gereçten ziyade,
onlar› ortaya
ç›karan bilgi, alg›, tasavvur, üretim, de¤erler ba¤lam›n›n tamam›d›r.
AMAÇLARIMIZ
Öyleyse kültürün bileflenlerinden biri olan teknoloji ça¤›n ruhunu, toplumsal iliflkilerini ve bunlara hakim olan iktidar yap›lar›na iliflkin kabulleri de beraberinde
K S ‹ O TR AU P
getirir.
N N
Ça¤dafl toplumlarda
D ‹ K K A T neredeyse nesnelere indirgenmifl olan teknoloji kavram›, asl›nda,
T E L ziyade,
E V ‹ Z Y O Nonlar› ortaya ç›karan bilgi, alg›, tasavvur, üretim, de¤erler ba¤lam›araç gereçten
n›n tamam›d›r.
N N
SIRA S‹ZDE
Kültürün bileflenlerinden bir di¤eri de simgelerdir. Kültür sonucunda ortaya
‹NTERNET
ç›kan üretimler,
onlara dair söylem, fikir, de¤er ve yarg›lar›n soyut temsillere
AMAÇLARIMIZ
dönüflerek her bir somut üretimin kendisi yerine, onun yerine geçen daha evrensel ve dolayl› göndermeleri hâline gelirler. ‹flte bu soyut temsillere simge ad›
K ‹ T A P
verilir.
Simgeler belirli bir çeflitlilik ve de¤iflme arz etseler de ortak yaflam› sürdürmek
için baz› simgelerin genel nitelikte olmas› gerekir. Örne¤in$ dil, kültürün belli topT E L E V ‹ Zvarl›¤›n›
YON
lumsal düzeyde
koruyabilmesi için vazgeçilmez önemde bir simge sistemdir. Kendinde anlam› olmayan ses birimlerine, toplumsal olarak üzerinde uzlafl›lm›fl anlamlar atfedilmesi, en yayg›n simge sistemi olan dili ortaya ç›karm›flt›r.
Sonuç olarak kültür, insan etkinlikleri içinde kendine özgü dinamikleri olan ay‹NTERNET
r›cal›kl› bir aland›r. Bu ayr›cal›¤›n kökeninde insan›n kendini sorgulayabilme yeti-
5
1. Ünite - Kültür
si yatar. Kültür toplumsal iliflkiler sistemi ve örgütlenme biçiminin hem kurucusu
hem de yans›mas›d›r.
Kent yaflam›n›n kültürle olan iliflkisi nedir?
SOSYAL B‹L‹MLERDE KÜLTÜR
SIRA S‹ZDE
1
SIRA S‹ZDE
Kültür Kavram›n›n Kökeni
Latince Colere fiilinden türemifl olan kültür terimi, 18.yy’a kadar
tar›mS Ogenellikle
R U
sal etkinliklerde topra¤› ›slah etme ve ürün yetifltirme gibi anlamlarda kullan›lm›flt›r. Fakat 18.yy.dan itibaren, Ayd›nlanma düflüncesiyle birlikte kültür terimi topD‹KKAT
lumsal de¤er ve davran›fl biçimlerini ifade eden toplumsal bir anlam kazanm›flt›r.
Bir di¤er ifadeyle, Ayd›nlanma Dönemi’nde kültür terimi, tar›msal etkinlikler için
SIRA S‹ZDE
kullan›ld›¤› anlam›n›n yan› s›ra, “insan zihninin etkin olarak gelifltirilmesi”
anlam›n› da kazanm›flt›r.
Ayd›nlanma Dönemi’nde antropolojinin de geliflmesiyle kültür belirli bir halk›n
AMAÇLARIMIZ
“bütün yaflam biçimi” anlam›nda yayg›n olarak kullan›lmaya bafllam›flt›r. Williams’a
(2005: 90) referansla kültür olgusunun üç anlam katman› oldu¤unu belirtebiliriz: iGenel bir entelektüel, tinsel ve estetik geliflim süreci (uygarl›k Kmedeniyet
‹ T A P anlam›nda); ii- Entelektüel ve sanatsal ve etkinlik pratikleri (yüksek kültür anlam›nda) ve
iii- Bir grubun ya da bir dönemin yaflam biçimi olarak kültür.
N N
Antropolojik Yaklafl›mlar
TELEV‹ZYON
Kültür, farkl› antropoloji geleneklerinde farkl› flekillerde ele al›nm›flt›r. Fakat birçok antropolog kültürün, insanlar›n ö¤rendiklerinin ve eylemlerinin niteli¤iyle il‹ N T E R Nay›ran
ET
gili oldu¤una dair hemfikirdir. ‹nsan türünü di¤er canl› türlerinden
dünyay› kavramsallaflt›rma ve bunu simgeler arac›l›¤›yla anlatabilme yetene¤i en eflsiz
niteli¤idir.
Evrimci ve Tarihselci Yaklafl›mlar
Evrimcili¤in ilk ve en önemli temsilcilerinde olan Edward B. Tylor (1832-1917) ayn› zamanda antropolojinin konusunun kültür oldu¤unu belirten ilk bilim insan›d›r.
Tylor, kültürel olanla biyolojik olan aras›ndaki ayr›ma vurgu yapm›flt›r. Tylor’a göre kültür “Bir dönemin ya da bir toplumsal grubun yaflam biçimi” olarak tan›mlan›r ve yaln›zca insanl›k kültüre sahiptir. Bu tan›m, kültür kavram›n›, insanlar›n
gündelik toplumsal yaflamlar›n›n tamam›n› kapsayacak flekilde geniflletir.
Her bir kültürün ayr› ayr› incelenmesi gerekti¤ini çünkü her kültürün kendine
özgü ve ayr› bir tarihi oldu¤u görüflü Franz Boas (1858-1942) taraf›ndan kültürel
görecelilik yaklafl›m›yla ele al›nmaktad›r. Bu görüfle göre her kültür kendi tarihinin
ürünüyse ve var oldu¤u ba¤lam içerisinde inceleniyorsa insan kültürlerini daha ilkel ya da daha uygar olarak nitelemek veya kültürler aras›nda karfl›laflt›rma yapmak sorunlu bir analizdir.
Taylor’a göre kültür insan yeteneklerinin birikimi iken Boas’a göre kültür, “bir
toplulu¤un toplumsal davran›fllar›n›n bütün ifadelerini, bireylerin içinde yaflad›klar› grubun al›flkanl›klar›ndan etkilenen tepkilerini ve bu al›flkanl›klar›n belirledi¤i
insan etkinliklerini” kapsar. Boas, bu noktada bize “kültürel gözlük” benzetmesini
önerir. Bu gözlük, içinde yaflad›¤›m›z dünyay› alg›lamam›z› ve toplumsal yaflamlar›m›z› anlam›n› yorumlamam›z› sa¤lar.
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
6
Kültürel görecelili¤in bir ad›m sonras› ise etnik-merkezcilik elefltirisidir. Etnik-merkezcilik, bireyin di¤er kültürleri yorumlarken kendi kültürünü dikkate almas›, yüceltmesi ve di¤erlerini afla¤›lamas›d›r. Bu ba¤lamda, etnik-merkezcilik
bünyesinde ›rkç›l›¤› da bar›nd›rd›¤› için, kültürel görecelili¤i, yani baflka kültürleri kiflinin kendi kültürünün de¤il, o kültürün ba¤lam› içinde görmesini savunmak önemlidir.
‹fllevselci ve Yap›salc› Yaklafl›mlar
Antropolojik yaklafl›mda ifllevsel yaklafl›m›n en önemli temsilcisi olan Bronislav
Malinowski’ye (1884-1942) göre her biyolojik ihtiyaç, bir kültürel sisteme yol açmakta, gereksinimleri karfl›layan kültürel uygulamalar ise yeni kültürel ihtiyaçlar›
üretmektedir. Toplumlar bu gereksinimleri karfl›lamak için din, sanat, hukuk, aile
ve akrabal›k gibi kurumlar› gelifltirmifltir.
Yap›salc›-ifllevselci ekolün kurucusu olan Radcliffe-Brown (1881-1955) din, sanat, hukuk gibi kurumlar›n bir kültürün anlafl›lmas›nda merkezî rol oynad›klar›n›
kabul ediyordu. Fakat Malinowski’nin tersine, kültürel ifllevler, bireysel ihtiyaçlar›n
karfl›lanmas› de¤il, toplumsal yap›n›n sürdürülmesiydi. Farkl› bir deyiflle, Brown,
bir toplumun her gelenek ve inanc›n›n, dolay›s›yla kültürün, o toplumun yap›s›n›
sürdürmeye dönük belirli bir ifllevi oldu¤una inan›r. Toplumun varl›¤›n› sürdürmesi buna ba¤l›d›r.
Genel olarak yap›salc›lara göre ise kültür, temelde yatan bir düflünce kal›b›n›n
ürünüdür. Her bir kültür, kendi fiziksel ve toplumsal çevresi taraf›ndan oldu¤u kadar tarih taraf›ndan da biçimlenir. Bir yap›salc› olarak Lévi-Strauss (1908-2009) kültürü insan zihninin simgesel ifadeleri olarak görür. Bu tikel kültürler için oldu¤u
kadar genel kültür kavram› için de geçerlidir.
Resim 1.1
Claude Lévi-Strauss: Yap›salc›
antropoloji yaklafl›m›n›n
kurucular›ndan Frans›z düflünür.
Kültürler aras›nda hiyerarflik bir
s›ralama yap›lamayaca¤›n›, kültür
olgular›n›n kendi anlam
ba¤lamlar›nda de¤erlendirilmeleri
gerekti¤ini ileri süren Lévi-Staruss, bu
do¤rulutuda birçok araflt›rma yapm›fl,
ça¤dafl sosyolojiye de önemli
katk›larda bulunmufltur.
Sosyolojik Yaklafl›m
Antropolojinin kültür terimini temel konu edinmesinin yan›s›ra sosyoloji de toplumun bir bilefleni olarak inceler. Sosyolojide kültür, bir toplumun e¤itim, sanat, teknoloji, hukuk, siyaset gibi temel alanlar›nda maddi ve maddi olmayan tüm birikimlerini kapsar. Bu bak›mdan birey, topluma ait olup kültüre sahiptir. Sosyolojik düflünce tarihinde kültür, farkl› kuramsal bak›fl aç›lar› taraf›ndan bütünlefltirici ögelerle çat›flmac› ögelerin kayna¤› olarak ele al›nm›flt›r.
Bu bak›fl aç›s›na göre, kültür toplumsal ögelerin birbirleriyle olan iliflkilerinde,
ortak de¤erler çerçevesinde ortak bilinci ifade eden, düzen ve süreklili¤i sa¤layan
bir kavram olarak bütünlefltirici bir role sahiptir. Bu konuda, özellikle yap›salc› ve
ifllevselci yaklafl›mlar, kültürün, toplumsal uzlaflma ve toplumsal bütünlük sa¤lamada büyük önem tafl›d›¤›n› vurgularlar.
Yap›salc› yaklafl›m›n kültüre iliflkin kuramsal çerçevesinin temeli yap›sal dilbilim ile göstergebilimsel alandaki çal›flmalard›r. Yap›salc›l›kta kültürle dil birbirine
benzeyen kavramlar olarak ele al›n›r. Yap›salc› yaklafl›mda as›l odak, bireysel insan bilinci de¤il, kültür sisteminin rolü ve kültür sistemi çal›flmalar›d›r. Bu anlamda, kültürün, t›pk› dil gibi bütünlükçü bak›fl aç›s›ndan okunmas› bu yaklafl›mla
mümkündür. Farkl› bir deyiflle yap›salc› yaklafl›m, kültürün dilde yaflad›¤›, geliflti¤i ve birikti¤ini, dilin de kültürün hazinesi ve bilincini oluflturdu¤una vurgu yapar.
Dramaturjik yaklafl›msa, toplumsal eylemi oyun metaforu üzerinden anlat›r.
Toplumsal hayat›, sahnelenen bir dramaya benzeterek bireyleri bu oyunu sergileyen aktörler olarak ele al›r. Bu yaklafl›m, oyunun gerçekleflmesinde bir arada tutucu motifler üzerine e¤ilir.
Kültürün çat›flmac› ögelerin kayna¤› olarak en net hâli Marksist yaklafl›mdad›r.
Buna göre kültürün, yönetici s›n›f›n görüfllerini yans›tan, onu meflrulaflt›r›p onun
ç›karlar›na hizmet eden bir ifllevi bulunmaktad›r. Hegemonya ve ideoloji kavramlar› çerçevesinde ele al›nan kültür kavram›, toplumsal eflitsizlikleri, s›n›f çat›flmalar›n› ve bask›n s›n›f›n meflrulu¤unu yeniden üreten bir unsur olarak ele al›nm›flt›r.
Bu yaklafl›mlardan biri olan Frankfurt Okulu kültürü bir mücadele alan› olarak
çözümler. 1923’te Frankfurt’ta kurulan ve bir grup genç filozofu bir araya getiren
Sosyal Araflt›rmalar Enstitüsü (Institut für Sozialforschung), zaman içinde önemli
bir düflünce okulu hâline gelmesiyle k›saca Frankfurt okulu olarak an›lm›flt›r. Bafllang›çta Marksist düflünceye elefltirel bir tav›rla yeni bir yön varmeyi amaçlayan
Frankfurt Okulu düflünürleri, Nasyonal Sosyalizm’in Almanya’da iktidar› ele geçirmesiyle birlikte sürgüne gitmek zorunda kalm›fllar ve ço¤u ABD’deki gözlemlerinden yola ç›karak, kitle kültürü, kültür endüstrisi, propaganda, otoriter kiflilik gibi olgular üzerinde, kültür temelli araflt›rmalar yapm›fllard›r. Kitle kültürü elefltirisi yapan
okul, kültür endüstrisi kavram›n› gelifltirmifltir. Buna göre, kültür endüstrisi standartlaflm›fl ürünler sunarak, izleyicilerin alg›s›nda gerilemeye neden olur ve toplumsal
eflitsizliklerin yeniden üretir. E¤lence ürünü üretimi ve da¤›t›m› yapan medya ve e¤lence flirketleri kültür endüstrilerine girmektedir. (Adorno 2006: 98-106).
Benzer bir bak›fl aç›s›yla Birmingham Kültürel Çal›flmalar Okulu, kültürü, iktidar›n ve direniflin iflledi¤i bir alan olarak ele al›r. Okul, kitle iletiflim araçlar› ve
medyayla sarmalanan kültürü, kültürel ürünlerin tüketilmesi yoluyla çat›flmay› yeniden üreten bir endüstri olarak ele al›r. Birmingham Üniversitesi’nde 1964 y›l›nda
Ça¤dafl Kültürel Çal›flmalar Merkezi (ÇKÇM) olarak kuruldu¤u için Birmingham
Okulu ya da Britanya kültürel çal›flmalar› okulu olarak da an›lan okul, ça¤dafl kültürel kuram içindeki önemli okullardan biridir. Geniflletilmifl bir kültür kavram›n›
yaflama geçiren Birmingham Okulu hem yüksek kültür-afla¤› kültür ayr›m›na hem
de herhangi bir kültürel tabakalaflmaya karfl› gelerek böylesi yaklafl›mlardan önemli bir kopufl gerçeklefltirmifltir. Birmingham Okulu ayr›ca kültürü birlefltirici bir sistem ya da paylafl›lan de¤erler bütünü olarak de¤il, aksine bir mücadele ve çat›flma
alan› olarak tarif etmifltir.
Toplumsal tabakalaflma ve s›n›f çat›flmas›n› dinamiklerinden olan yüksek kültür ve popüler kültür ayr›m›, kültürel etkinliklerin toplumsal kimlikler üzerindeki
yans›mas›ndan, ana ak›m kültürün d›fl›nda kalarak alt-kültürlerin ortaya ç›kmas›na
kadar bir çat›flma ortam› yaratmaktad›r. Yüksek kültür, bir dizi entelektüel ve sanatsal faaliyetle bunlar›n ürünlerini tan›mlamada kullan›l›rken popüler kültürse,
7
Hegemonya: Bir toplumda
hakim s›n›f ya da yönetici
s›n›f›n iktidar›n› do¤al ve
meflru göstermesi, kendi
s›n›fsal ç›karlar›n› evrensel
ç›karlar olarak ifade etmesi
durumu. Antonio Gramsci
taraf›ndan formüle edilem
hegemonya kavram›/kuram›
kapitalist bir toplumda,
yönetici s›n›f›n ideolojisini
kitlelere ço¤u zaman güce
baflvurmaks›z›n onlar›n
r›zas›n› kazanarak empoze
ediflini aç›klar.
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
8D Ü fi Ü N E L ‹ M
çok genifl kitleleri hedef alarak pazara sunulan kültür ürünlerini ve bu ürünleri tüS O ifade
R U etmektedir.
keten gruplar›
S O R U
Yüksek kültür,
D ‹ Kbir
K Adizi
T entelektüel ve sanatsal faaliyetle bunlar›n ürünlerini tan›mlamada
kullan›l›rken popüler kültürse, çok genifl kitleleri hedef alarak pazara sunulan kültür
ürünlerini ve bu ürünleri tüketen gruplar› ifade etmektedir.
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
N N
2
SIRA S‹ZDE
Sosyolojik düflünce
tarihinde, hangi yaklafl›mlar, kültürü, toplumun ögelerini bir arada tuSIRA S‹ZDE
tan bir unsur
olarak ele alm›flt›r?
AMAÇLARIMIZ
D Ü fi ÜVE
NEL‹M
KÜLTÜR
‹DEOLOJ‹
‹ T A kavramlar›,
P
‹deoloji veK kültür
ideal olanla gerçek olan aras›ndaki iliflkiyi sorgulamas› bak›m›ndan
S O R U
S O R Ukarfl›l›kl› iliflki içerisindedir.
Marksist perspektife göre ideoloji, içinde s›n›f mücadelesinin verildi¤i bir alanTELEV‹ZYON
L E Vbu
‹ Z Yalan›n
ON
d›r. KültürT Eise
en etkin unsurlar›ndand›r. ‹ktidar, yaln›z ekonomik alana
D‹KKAT
D‹KKAT
dayanmamakta, kültürel unsurlar da önemli rol oynamaktad›r. Marxsist bak›fl aç›s›na göre, kültür kavram›n›n ideolojik kullan›Resim 1.2
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
m›n›n en net görüldü¤ü örneklerden biri Louis
‹NTERNET
‹NTERNET
Louis Althusser: Marksist
Althusser’in Devletin ‹deolojik Ayg›tlar› (D‹A)
yap›salc› Frans›z
kavramsallaflt›rmas›d›r. Buna göre devletin kaAMAÇLARIMIZ
AMAÇLARIMIZ
düflünür. Marksizm’in
pitalizmin yeniden üretimini sa¤lamada iki tür
temel eserlerini yeniden
sistemi vard›r: ‹lki, Devletin Bask› Ayg›tlar›; hüve yap›salc› bir bak›fl
aç›s›yla okuyan, yeniden
kümet,
ordu, polis, hapishane. ‹kincisi DevleK ‹ T A P
K üretimin
‹ T A P sadece
tin
‹deolojik
Ayg›tlar›; e¤itim, din, siyaset, senekonomik olan üzerinden
dika, bas›n-yay›n. Bunlar ideolojik yeniden üreolmad›¤n›, egemen
s›n›f›n iktidar›n›n
timi devletin iflleyifline ba¤layan kültürel ayg›tT E Lsüregitmesi
E V ‹ Z Y O N için ideolojik
TELEV‹ZYON
lard›r (Althusser 2006: 128).
ba¤lam›n da önem
Kültür kavram›na bütünlefltirici bir araç götafl›d›¤›n› vurgulam›flt›r.
Bu nedenle, ideolojiyi bir
züyle bakmak, dünya siyasi tarihinde ulus-dev‹ Ntoplumsal
T E R N E T yeniden üretim
‹NTERNET
letlerin kurulma süreçleriyle bafllar. Ulus-devsüreci olarak
let terimiyle birlikte bir ulusal kültürden söz
kavramsallaflt›rm›flt›r.
edilmekte ve kültürel bütünleflmeyle ortak de¤erlerin yarat›l›p paylafl›larak korunmas› hedeflenmektedir. Bu durumun tehlikeli yan›ysa devlet s›n›rlar› içinde bulunan farkl› kültürlerin, asimilasyon yoluyla özgünlüklerini kaybetmeleridir. Modernleflmenin bir
ürünü olan ulus-devletlerde, ulusal bir kültür yaratmak için farkl›l›klar› eleme e¤ilimi belirgin hâle gelmifltir.
Kültür kavram›n›n ideolojik kullan›m›n›n saflaflt›r›c› boyutu ve ulus-devlet kapsam›nda bütünlefltirici rolünün yan› s›ra kültürün ço¤ulculu¤u önceledi¤ini belirSIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
ten bak›fl aç›lar›
da mevcuttur.
Modernizmin kültüre yükledi¤i bütünlefltirici, saflaflt›r›c› rol postmodernizm taraf›ndan
elefltirilmifltir.
Postmodernizm, evrensel ahlak yerine, her türlü ço¤ulculuk
ve yerellikten yanad›r. Modernlik kavram›, ulus-devlet s›n›rlar› ba¤lam›nda ulafl›lmas› gereken hedefleri olan bir ideolojiler bütünüdür. Oysa postmodern yaklafl›m,
S O R U
S O R U
bu ba¤lamda
gelecek bütün ideolojilere karfl›d›r.
K ‹ T A P
N N
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
Postmodernizm,
ahlak yerine, her türlü ço¤ulculuk ve yerellikten yanad›r.
D ‹ K Kevrensel
AT
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
9
Paralel bir flekilde, küreselleflme kavram›nda da kültürel ço¤ulculuk ilkesi benimsenmektedir. Esas olarak, küreselleflme ekonomik bir kavramd›r ve ifl gücünün, sermaye ve mal piyasalar›n›n çok-uluslu flirketler arac›l›¤›yla uluslararas› bir nitelik kazanmas›n› ifade etmektedir. Bu durum, fazla üretimi satacak yeni Pazar aray›fllar›na
dayanmaktad›r. Küreselleflme çok boyulu bir olgudur. Bu süreçte, ulus-devletler zay›flamakta ve ulusal kültürler yerini, küresel ve yerel olan›n bir arada bulundu¤u bir
yap›lanma almaktad›r. Küreselleflme sürecinde, ideoloji kültürel bir kod olarak kabul
edilirken ço¤ulcu bak›fl aç›s›yla tüm yerelliklere büyük önem atfedilmektedir.
Fakat küreselleflme kavram› her ne kadar bütünlefltirici yap›y› ön plana ç›kar›r
görünse de bu bütün olma hâli ve ço¤ulculuk ilkesine ra¤men, indirgemeci ve tek
tiplefltirici bir boyuta sahiptir. Çünkü küresel kitle kültürünün ço¤ulculu¤u esasen
Bat›-merkezlidir ve küresel kitle kültüründe üretim, kitle iletiflim araçlar›n›n egemenli¤indedir. Küreselleflen, sermayeyle birlikte kültür ve iletiflimdir.
Küresel ve yerel kültürlerin ideolojik aç›dan karfl›laflmas›n› de¤erlendirin.
SIRA S‹ZDE
3
KÜLTÜR VE GELENEK
D Üsistemli
fi Ü N E L ‹ M bir inceleGelenek kavram›, sosyal bilimlerde s›k kullan›lan ama üzerinde
me yap›lmam›fl bir kavramd›r. Günlük dilde genel olarak, geçmifle ait pratik ve de¤erleri tan›mlamak için kullan›lan bir sözcüktür. Oysa gelenek sadece
S O R U geçmiflle de¤il bugün ve gelecekle de ilgilidir (Glassie, 2002: 8-9). Bu kavram, dinamik olmad›¤› ve toplumun de¤iflen yap›s›n› anlatD‹KKAT
makta kullan›lamad›¤› nedeniyle sosyal bilimciler taraf›ndan ihmal edilmifltir. Fakat
SIRA S‹ZDE
gelenek ilk baflta, geçmifli ve dura¤anl›¤›
an›msatsa da esasen dinamik bir kavramd›r ve bugüne ve gelece¤e iliflkindir.
AMAÇLARIMIZ
Gelene¤i tan›mlarken yaflanan sorun,
kavram› belli bir zaman dizgesine yerlefltirirken fazla tutarl›l›k aramaktan kaynaklaK ‹ T A P
n›r. Bir davran›fl ya da düflünce belli say›daki kuflaklar› gerektirmeden de gelenek say›labilir. Buna karfl›n daha fazla kufla¤›n bildiTELEV‹ZYON
¤i ve bir flekilde gelenek oldu¤u konusunda mutabakata var›lan bir fley de gelenek
olarak kabul edilmeyebilir. Zira toplumlar›n uzun bir geçmifle dayand›¤›n› sand›¤› ve
‹ N T E dönemlere
RNET
gelenek olarak gördü¤ü pek çok pratik asl›nda görece olarak yak›n
aittir.
Gelenek, âdet ve örf aras›ndaki s›n›rlar çok belirgin de¤ildir. Âdetler, uzun bir
zaman boyunca tekrar edilen, kurumsallaflm›fl toplumsal al›flkanl›klar olarak tan›mlanabilir. Âdet, gelene¤e benzer biçimde süre¤enlik duygusu oluflturmakta ve geçSIRAyüklüdür,
S‹ZDE
mifli flimdiki zamana tafl›maktad›r. Fakat âdetler daha az de¤er
göreli
olarak daha az önemli toplumsal pratiklerdir. Bu aç›dan da gelenekler kadar etkin
bir benimseme ve aktar›m sürecini geçirmezler. Örf ise toplumsal
D Ü fi Ü norm
N E L ‹ M olarak tan›mlanabilir. Örfler, bir toplumdaki ahlak ve terbiye standartlar›n› belirleyen temel
kurallar› oluflturmaktad›r. Bu nedenle toplum taraf›ndan bir yandan benimsenirS O R U
ken bir yandan da ihmal edilir. Dolay›s›yla da de¤iflmeyi ifade ederler.
SIRA S‹ZDE
S O R U
Resim 1.3
D‹KKAT
Dövme (yapt›rmak)
san›ld›¤›n›n aksine
SIRA S‹ZDE
bugüne dair bir
pratik de¤ildir.
Yüzy›llard›r
süregelen AMAÇLARIMIZ
dövme
gelene¤ine bir çok
bölgede rastlamak
mümkündür.
N N
Örfler, bir toplumdaki ahlak ve terbiye standartlar›n› belirleyen temel
oluflD ‹ K K kurallar›
AT
turmaktad›r.
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
N N
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
10
Ayr›ca gelenek kavram›, antropolojide kimi kez kültürle eflanlaml› kullan›lmaktad›r. Bu ba¤lamda gelenek “belirli bir topluluk içinde toplumsallaflma yoluyla bir
kuflaktan di¤erine aktar›lan inanç, âdet, de¤er, davran›fl, bilgi ve uzmanl›k örüntüleri” olarak tan›mlanmaktad›r.
Gelenek kavram›n›n tan›mlanmas›ndaki önemli güçlüklerden biri kavram›n genellikle modernlikle karfl›tl›k içinde kullan›lmas›ndan kaynaklanmaktad›r. Oysa
gelenek ve modern karfl›t olarak düflünülen iki toplum tipidir. Bu karfl›tl›k esas olarak geleneksel toplumlar ve modern toplumlar aras›ndaki karfl›tl›kt›r fakat hangilerinin geleneksel hangilerinin modern oldu¤u net ve kolay olarak cevaplanabilecek
bir soru de¤ildir. Gelenek kavram›n›n modernlikle olan bu karfl›t alg›lan›fl›ndan
ötürü, kavram geçmifle ait ve kal›nt› olarak düflünülmektedir. Oysa geleneksel olarak adland›r›lan pratikler modern olanla iç içedir.
Küreselleflmenin tan›mlanmas›ndaki temel güçlüklerden biri ekonomik ve kültürel küreselleflme aras›ndaki ba¤lant›lar›n kurulmas›ndad›r. Bir di¤er güçlükse,
küreselleflmenin gelenek ve kültürle olan iliflkisini kavramaktad›r. Küreselleflmenin
ço¤ulcu söylemi içerisinde kültür ve gelene¤in asl›nda bir zenginlik oldu¤u ve korunmas› gerekti¤i dile getirilmektedir. Fakat ayn› zamanda gelenekler bir seçime
tabi tutulmakta ve küreselleflme sürecinde hangilerinin korunmas› gerekti¤i bir sorun olmaktad›r.
KÜLTÜR VE B‹LG‹ ‹L‹fiK‹S‹
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Kültür kavram›, özünde insan›n do¤ayla kurdu¤u uyum ve dönüfltürme iliflkisinin
sonucunda oluflur. Bu iliflki sadece teknoloji, kurumlar›n biçimsel boyutlar› vb.
maddî olgular olarak ortaya ç›kmaz ayn› zamanda maddî-olmayan unsurlarda da
somutlafl›r. Bunlar›n içinde bilgi kavram› özel bir yer kaplar. Bilgi, çok basit olarak
SIRAbilinen
S‹ZDE nesne aras›ndaki iliflki olarak tan›mlanabilir. Her ne kadar bu
bilen özneyle
iliflki ça¤lar boyunca ayn› kalsa da unsurlar› farkl› dönemlerde farkl› flekillerde
aç›klanm›flt›r. Bilginin ne oldu¤una dair tart›flmalar, felsefenin temel konular›ndan
biridir. Bilginin niteli¤i üzerine düflünme alan›na epistemoloji ad› verilmektedir.
Bilginin toplumsal üretim, edinim, kullan›m ve anlamlar› üzerine yap›lan tart›flmaS O R U
lar ise bilgi sosyolojisi
disiplininin alan›n› oluflturmaktad›r.
Bilgi, çok basit
D ‹ Kolarak
K A T bilen özneyle bilinen nesne aras›ndaki iliflki olarak tan›mlanabilir.
Bilgi üzerine en eski felsefi tart›flmalar›, Eski Yunan uygarl›¤›nda Sofistler’in
SIRA S‹ZDE
yapm›fl olduklar› bilinmektedir. Onlara göre, bilgi aran›p bulunacak bir hakikat olmaktan ziyade, insan›n akl› ve gündelik pratikleri sayesinde oluflan, bir anlamda
infla edilenAMAÇLARIMIZ
bir olgudur. Sofistler’in bu bilgi anlay›fl›, onlar›n varl›k kavram›n› alg›lay›fllar›yla yak›ndan ilgilidir: Sofistler’e göre, baflta kendisininki olmak üzere, insan›n varl›¤› aç›klay›fl›, akl›n›n ürünü olan bilgiden yola ç›k›larak yap›labilir. (Uslu,
K ‹‹lginç
T A Pbir flekilde, Sofistler’in bilgi ve varl›k aras›nda kurduklar› iliflki,
2009: 76-77)
ça¤dafl felsefenin temel ön kabulleriyle benzerlik göstermektedir. Böyle bir bak›fl
aç›s›, do¤al olarak bilginin görelili¤ini, öznellikten geçerek oluflan bir olgu oldu¤uT E L EAncak
V ‹ Z Y O Nbilginin öznelli¤i üzerine kurulu bu yaklafl›m, yine Eski Yunu vurgular.
nan’›n, daha sonraki ça¤lar› da derinden etkileyen düflünürü Platon’dan itibaren,
yerini, özsel, mutlak ve evrensel bilgi kavram›na terk edecektir. Platon, bilgiyi zaten do¤ada var olan, insan akl›n›n keflfetti¤i ya da hat›rlad›¤› bir olgu olarak gör‹NTERNET
müfltür. Bu görüfl, bilginin, bireyi aflan, nesnel bir gerçekli¤in parças› olarak alg›-
N N
lanmas› anlam›na geliyordu. Farkl› biçimlerde yeniden tan›mlansa da bu mutlak
bilgi anlay›fl› ça¤lar boyunca egemenli¤ini sürdürmüfltür.
Günümüz modern dünyas›n›n düflünsel temellerini oluflturan Ayd›nlanma Felsefesi de bu tür bir bilgi anlay›fl›na sahiptir. Modernli¤in kurucu düflünürü olarak
tan›mlayabilece¤imiz René Descartes (1596-1650) bilgiyi, ak›l sahibi varl›k olan insanla do¤ay› bir karfl›tl›k içinde düflünerek özne-nesne iliflkisi ba¤lam›nda kavramsallaflt›rm›flt›r (Özlem, 2008: 81). Modernli¤in temel bir di¤er düflünürü olan Immanuel Kant (1724-1804) ise insan› bilen özne olarak kabul etmifl ancak onu mutlak
bir bilme durumu içinde, tarihsel ve kültürel bütünlü¤ünden s›y›rarak soyutlam›flt›r. Bununla birlikte, bu egemen bilgi-varl›k iliflkisi yaklafl›m›na, görece erken bir
dönemde, ‹talyan düflünürü Giambattista Vico (1668-1744), do¤an›n bilgimizin
nesnesi olamayaca¤›na dair önermesiyle karfl› ç›km›flt›r. Bunun nedeni basittir: ‹nsan do¤an›n varolufl koflul ve nedenlerini gerçek anlamda bilemez. Bu nedenle, insan sadece kendi pratiklerinden do¤an bilgiyi edinebilir. Sosyoloji biliminin do¤uflu ve geliflmesiyle birlikte bilginin toplumsall›¤›na a¤›rl›k veren çeflitli yaklafl›mlar
ortaya ç›km›flt›r.
Ancak özne-nesne karfl›tl›¤›na iliflkin yaklafl›m› daha köktenci bir flekilde elefltiren düflünür Alman filozofu Wilhelm Dilthey (1833-1911) olmufltur. Dilthey, modern felsefenin, tarihten soyutlanm›fl bilen özne kavram›na fliddetle karfl› ç›kar. Ona
göre, bilgiye ulaflmak için sadece ak›l yeterli de¤ildir. ‹nsan akl›n›n yard›m›yla, ama
tarihselli¤i, gündelik yaflam içindeki üretimi, k›saca varl›¤›n›n bütünselli¤i içinde
bilgiyi kurar. Özellikle Alman Tarihçi Okulu insan›n, tarihinden ve kültüründen
ayr› de¤erlendirilemeyece¤ini, bilginin sadece do¤a bilimleri ve onlara özgü yöntemlerle üretilemeyece¤ini savunur. Bu nedenle, bilginin üretiminde do¤a bilimleri
kadar tin bilimlerinin (Geisteswissenschaften) de ayn› önemde pay› vard›r.
Her ne kadar köklü elefltirileri yap›lm›fl da olsa do¤a bilimlerinin üretti¤i, nesnel ve evrensel oldu¤u varsay›lan bilgi türünün en de¤erli bilme biçimi oldu¤u günümüzde yayg›nl›kla kabul edilmektedir. Oysa ça¤dafl felsefe ve sosyal bilimlerdeki elefltirel yaklafl›mlar, bilginin tek, nesnel, evrensel ve mutlak olmad›¤›n› göstermektedirler. Bu ba¤lamda, farkl› bilgi türleri oldu¤unu, toplumsal gerçekli¤in farkl› bilgi türleriyle örülen çok katmanl› bir yap› arz etti¤ini ifade edebiliriz. Birbirinden farkl› tarihsel, co¤rafi, kültürel koflullarda oluflmufl bilgi türlerinin, bir de¤erlilik s›ralamas›na tabi tutulamayaca¤›, bir bilgi hiyerarflisi kurulmayaca¤› fikri, art›k
yayg›nl›kla kabul gören bir yaklafl›md›r. Bilgileri kültür köklerine göre ayr›mlaflt›rmak (örne¤in, Uganda’daki yerel bir cemaatin kültürünün karfl›s›na, ondan daha
üstün oldu¤unu varsayd›¤›m›z New York’taki kent yaflam›n› yerlefltirmek) yerine,
bunlar›n farkl› türde deneyimlerin sonucu ortaya ç›kt›klar›n› kabul etmek daha
do¤ru olacakt›r. Bilgiyi s›n›fland›rmak ancak onun karfl›l›k geldi¤i gerçeklik düzeyleriyle iliflkisi kurularak yap›labilir. Di¤er bir deyiflle kültürler aras›ndan üstünlük
cetveli oluflturulamaz. Bunun yerine, bilginin insan›n dünyay› anlamland›rmas›nda
oynad›¤› ifllevsel role göre d›fl gerçeklikten (görünen olgular›n dünyas›, biçimler,
kurumlar, gündelik yaflam›n yap›p etme bilgileri) en derindeki gerçeklik katmanlar›na uzanan (dünyaya anlam veren temel bilgi kategorileri, inanç, sezgi, imgelem
vb.) bir s›ralamas› yap›labilir.
Farkl› bilgi biçimleri sadece insan›n do¤ayla kurdu¤u iliflkinin sonuçlar› de¤il,
ayn› zamanda farkl› toplumsal örgütlenmelerin gerektirici koflullar›d›r. Bilgi, bu
ba¤lamda bireyin anlam dünyas›n›n tekilli¤inden toplumsal yaflam› mümkün k›lan
kolektif anlam birimlerinin kurulmas›na uzanan bir ço¤ulluk içinde kültürün kurucu unsuru hâline gelir.
11
Alman Tarihçi Okulu: ‹nsan
ve topluma dair olgular›n
aç›klanmas›n›n soyut
kavramlarla
yap›lamayaca¤›n›, tarihsel
ve kültürel ba¤lamda
de¤erlendirerek bütünlük
içinde anlafl›laca¤›n›
savunan, Almanya’da 19.yy
içinde geliflen felsefe ve
tarih yaklafl›m›.
12
S‹MGELER‹N KAYNA⁄I OLARAK KÜLTÜR
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Kültür kavram›n›n varolufl koflullar›ndan birisi, sürekli olarak iletiflime konu olmas›d›r. Zira insan›n do¤ay› dönüfltürerek üretti¤i nesneler ve simgeler, ancak insanlar aras›nda sürekli bir gösterge ve kod al›fl-verifli oldu¤u sürece var olabilirler. Bu
sürekli simge al›fl-verifline iletiflim ad›n› veriyoruz. ‹letiflimin çeflitli biçimleri ve
araçlar› vard›r. Ancak bu çeflitlili¤e ra¤men, her tür iletiflim göstergelerin dolafl›m›n› mümkün k›lar. ‹ster karfl›m›zdaki kifliye basit bir göz k›rpma hareketi yapal›m
ister dumanla ya da elektrik sinyalleriyle kodlar gönderelim ister televizyon gibi
kitlesel özelli¤i olan bir araçla milyonlarca insan hitap edelim, özde ayn› gösterge
al›fl-verifli arac›l›¤›yla anlam aktarmaya çal›fl›r›z. Göstergeler kendilerinden baflka
bir fleye gönderme yapan eylem, nesne, kavram ve yap›lar olarak tan›mlanabilirler. ‹nsan›nSIRA
her S‹ZDE
eylemi, kültür üretmeye yönelik oldu¤u için toplumsal gerçekli¤in
tamam› çeflitli tipte göstergelerle doludur. Hatta her fley göstergedir diyebiliriz.
Kavrama sosyal bilimlerde farkl› yaklafl›mlar gelifltirilmifl olsa da, gösterge, en çok
göstergebilim yorumu içinde ele al›n›r. Göstergebilim, anlam tafl›y›c›s› göstergeler
ve bunlar›n nas›l düzenlenece¤ine dair kurallar anlam›na gelen kodlar› çözümleS O R U
meyi ve sistemlefltirmeyi
hedefler.
Göstergeler kendilerinden
baflka bir fleye gönderme yapan eylem, nesne, kavram ve yap›D‹KKAT
lar olarak tan›mlanabilirler.
N N
SIRA S‹ZDE
Toplumsal gerçekli¤in, bir metin gibi okunabilir göstergelerden olufltu¤unu
varsayan göstergebilim, sosyolojiden önce dilbilimde ortaya ç›km›flt›r. Dilin bir
kodlar ve AMAÇLARIMIZ
göstergeler sistemi oldu¤unu, okuyucuya göre de¤iflen anlamlar tafl›d›¤›n›, bununla birlikte belli toplumsal kabuller üzerinde infla edildi¤ini ilk kez ‹sviçreli dilbilimci Ferdinand de Saussure (1857-1913) öne sürmüfltür. Saussure,
K ‹gösteren
T A P ve gösterilen olarak iki boyutu oldu¤undan bahsetmifltir.
göstergenin
(Saussure, 1995: 158) Göstergeyle karfl›laflt›¤›m›zda, örne¤in bir film afiflinde t›rpan nesnesinin resmini gördü¤ümüzde, önce onun yüzeyde ya da ilk anda alg›lad›¤›m›z Tanlam›n›
(bir tar›m aleti olarak t›rpan). Ancak o göstergenin
E L E V ‹ Z Y Odüflünürüz
N
gerçek anlamland›rmas› onun içinde bulundu¤u gerçeklik ba¤lam›yla yak›ndan
iliflkilidir. Ba¤lamsal ögeleri dikkate ald›¤›m›zda, gösterge bizim öznelli¤imizde
özel ve ilk bak›flta fark edemedi¤imiz bir anlam kazanmaya bafllar: Üzerinden kan
‹NTERNET
damlayan t›rpan, karanl›k bir fonda, ürkütücü bir flatonun önünde kime ait oldu¤u belli olmayan bir el taraf›ndan tutuluyorsa bunun bir korku filminin göstergesi oldu¤unu anlar›z.
Ayr›ca t›rpan nesnesi, birçok kültürde ortak olarak ölümün simgesel anlat›m›
olan Azrail’in vazgeçilmez gerecidir. Simgesel anlat›m soyutlaflt›kça, göstergenin
anlam› da ço¤ullaflacak, gönderme yapma gücü artacakt›r. Örne¤in, filmin tamam›n› seyrettikten sonra bir seyircinin, sadece t›rpan nesnesini tekrar görmesi, onda
bütün filmin içeri¤ini, onun uyand›rd›¤› duygular› yeniden ça¤r›flt›rabilecektir. Hatta bu teknik birçok yönetmen taraf›ndan uygulanan bir anlat›m biçimidir: Filmin
son sahnesinde, baflka herhangi bir tamamlay›c› ba¤lamsal ögeye gereksinim duyulmadan sadece t›rpan›n gösterilmesinin yaratt›¤› etki, onun güçlü gösterge etkisinde gizlidir.
20.yy’da Frans›z edebiyat elefltirmeni, kültür kuramc›s› Roland Barthes (19151980), Saussure’ün izinden giderek, ça¤dafl göstergebilimin temel kavramlar›n› ortaya atm›flt›r. Barthes’a göre göstergenin anlamland›r›lmas› iki düzeyde gerçekle-
13
flir: Her metin (nesne, kavram, imge, söylem de birer metin olarak kabul edilebilir) yüzeyde herkesçe üzerinde uzlafl›labilir bir düz anlam, bir de ba¤lam›na göre de¤iflerek okurun (göstergeyi
Resim 1.4
çözümleyen her özne bir okur olaÜzerinden kan
rak kabul edilebilir) anlam dünyadamlayan t›rpan,
s›na örtük bir flekilde ulaflan yan
karanl›k bir fonda,
kime ait oldu¤u belli
anlamdan oluflur. Her türlü metin
olmayan bir el
bir yananlam içerebilir çünkü
taraf›ndan tutuluyorsa,
önemli olan onun kendisinde
bunun bir korku
filminin göstergesi
mevcut olan anlam de¤il (böyle
oldu¤unu anlar›z.
bir mutlak anlam yoktur), okurda
yapt›¤› ça¤r›fl›md›r. Böylece metin
bir kendisini bir de simgesel düzeyde anlatmak istediklerini içerir. Bu ikinci düzey, sonsuz say›da okumaya aç›kt›r.
Baz› metinler özellikle böyle bir anlam tafl›mas› için insanlar aras› iletiflime konu
olurlar. Her türlü ima, gönderme, kinaye, dolayl› anlat›m, e¤retileme vb. bu tür
metinlerin temelini oluflturur. Dîvan flairi Nedîm’in ünlü “içinde” redifli gazelinde,
insanlar aras› simge al›fl-veriflinde ne denli özel göstergeler kullan›labilece¤ini ya
da gündelik dilde herkes için s›radan olan bir
Resim 1.5
sözcü¤ün, özel bir ba¤lamda iki kifli aras›nda naT›rpan, ayn›
s›l özel bir yan anlam kazanabilece¤ini gösteren
zamanda, birçok
beyiti anabiliriz: “Bir söz dedi cânan ki kerâmet
kültürde ortak
olarak ölümün
var içinde/ Dün gîceye dair iflâret var içinde.”
simgesel anlat›m›
[Sevgili, içinde keramet bulunan bir söz dedi
olan Azrail’in
(söyledi) (ve) o sözde dün geceye (sevgili ile bevazgeçilmez
gerecidir!
nim aramda geçen gece) dair izler, iflaretler,
ipuçlar› vard›.]
Barthes, yan anlamlar›n inflas›nda toplumsal
olarak üzerinde uzlafl›lm›fl baz› kodlar›n önemli
oldu¤unu belirtir. Bu kodlar, bir kültürde gerçekli¤in anlamland›r›lmas›nda bir çeflit aç›klama
paketi olan mit ya da mitoslar arac›l›¤›yla ifllerlik kazan›rlar.
Di¤er bir deyiflle, göstergeler mitlere gönderme yaparak toplumsal gerçekli¤in Mit: ‹nsan ya da do¤a
aç›klamak
kurulmas› ve anlam üretmesini sa¤larlar. Her kültürün, varl›¤›, evreni, olgular›n ve olaylar›n›
amac›yla do¤aüstü
nesnelerin düzenini aç›klamak için gelifltirdi¤i aç›klama flemalar› vard›r. Mitoslar, varl›klar›n ola¤anüstü
bu ba¤lamda dünyaya anlam vermeye yarayan, bireyin onunla kurdu¤u iliflkinin eylemlerini efsane biçiminde
anlatan ve kuflaktan kufla¤a
niteli¤ini belirleyen, göstergelerle dolu kod sistemleridir. Ayn› kültürel mant›ktan geçen anlat›. Barthes’a göre
türemifl mitoslar, o toplumun belle¤inde ve gündelik yaflam prati¤inde yönlendiri- mit, bask›n s›n›f›n ideolojik
amaçlar›na hizmet eden
ci bir sistematik olarak genel bir mitoloji ya da mitologya olufltururlar.
karmafl›k ve iyi biçimlenmifl
Barthes, o güne kadar antropolojide eski ya da “ilkel” olarak adland›r›lan basit bildiriflim dizgesidir.
üretim iliflkilerine sahip toplumlara atfedilen mitoloji kavram›n›, bu tan›m›ndan
kurtarm›fl ça¤dafl toplumlar›n da asl›nda benzer aç›klama flemalar› kulland›klar›n›
göstermifltir. Ça¤dafl Söylenler (Mythologies) bafll›kl› kitab›nda Barthes, mitos kavram›n›n modern toplumda ald›¤› biçimleri tart›flmakta ve 1950’lerin dünyas›n›n
güncel örnekleriyle bu sav›n› desteklemektedir. Barthes’a göre popüler kültür,
medya söylemi, reklâmlar, gündelik yaflam nesneleri gibi unsurlar ça¤dafl mitoslar›n (söylenler) üretildi¤i alanlard›r. Mitos, gizleyerek de¤il biçimi de¤ifltirerek etki-
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
14
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
N N
SIRA S‹ZDE
li olur (Barthes, 1970: 207). Bu nedenle gösteren-gösterilen iliflkisi en etkili flekilde mitoslardan yararlanarak kurulur. Kültürün simge üretme ifllevi, önemli ölçüde
AMAÇLARIMIZ
mitoslar ve bunlar›n anlamland›r›lmada kullan›lmalar› üzerinden gerçekleflir.
Daha ayr›nt›l›
K ‹bilgi
T A için
P Roland Barthes’›n Ça¤dafl Söylenler (Çev.: Tahsin Yücel, ‹stanbul:
Metis Yay›nlar›, 2011) kitab›na bakabilirsiniz.
SANAT
T E LVE
E V ‹ Z TOPLUM
YON
Sanat eseri, belli bir tarihsel dönemde, belli toplumsal koflullarda, bir anlamda
bunlar›n simgesel özeti say›labilecek bir estetik ba¤lam infla eder. Her sanat eseri, kendi ça¤›n›n ve içinde üretildi¤i toplumun özellikleri hakk›nda bize fikir ve‹NTERNET
rir. Bununla birlikte, her sanat eseri ya da etkinli¤i kendi toplumsal ba¤lam›nda
bile tek bir anlam tafl›maz. Tersine, her sanat eseri o toplumda yaflayan her birey
için ayr› bir anlam tafl›yabilecek kadar ço¤ul anlama gelebilir. Ayr›ca, bir insan›n
çeflitli zaman ve durumlardaki ruh hâllerine göre, sanat eseri al›lmamas› da de¤iflkenlik gösterebilir. S›kl›kla kamusal ortamlarda duydu¤umuz, bizim de dinlemekten hoflland›¤›m›z bir popüler müzik flark›s›, birçok benzerinden bizim için
farks›zken, bir gün, bizde duygusal bir y›k›ma yol açan bir olayla (sevgilimizin
bizi terk etmesi, bir yak›n›m›z›n ölümü, toplumsal bir felaket, vb.) özdefl hâle gelebilir. Kuflkusuz, ayn› flekilde olumlu ve mutluluk verici olaylar da o güne kadar bizim gözümüzde s›radan olan flark›n›n çok özel bir anlam kazanmas›na neden olacakt›r.
Bununla birlikte, sanat eserine atfedilen kolektif anlamlar da vard›r (örne¤in,
1974 K›br›s Bar›fl Harekât› s›ras›nda “Memleketim” flark›s›n›n genifl bir be¤eniyle
toplumsal bir gösterge olarak benimsenmesi). Kolektif olarak üzerinde uzlafl›lan
sanat eserlerinde bile, her birey kendi deneyim, kültür birikimi ve tarihselli¤i ba¤lam›nda özel anlamlar bulabilir. Böylece sanat eserinin estetik ve anlamsal aç›l›mlar›n›n yüzeysel olarak göründü¤ünden ya da san›ld›¤›ndan çok daha fazla olabilece¤ini iddia edebiliriz. Bütün bu anlam ço¤ullu¤unun d›fl›nda, sanat eserini tasarlayan ve üreten kifli ya da kiflilerin (sanatç›) sanat eserine katmak istedikleri bir anlam ba¤lam› da vard›r. Biz bir seyirci, dinleyici, okuyucu, vb. olarak sanatç›n›n niyetini anlamaya çal›flmakla birlikte, asl›nda iliflkilendirdi¤imiz estetik ifadenin bizim zihnimizde ve o an edindi¤i özel anlam ya da anlamlar üzerinden sanat eserini anlamaya çal›fl›r›z. Sonuçta, sanat eseri, görüldü¤ü gibi her zaman ço¤ul anlama
sahiptir. Birçok kez, ister istemez, sanat eseri karfl›s›nda sanatç›n›n ona yükledi¤i
anlam› çözmeye çal›fl›r›z. Bu nedenle, bir sanat eseri karfl›s›nda s›kl›kla “sanatç› burada ne demek istemifl?” sorusunu kendimize ya da o eseri birlikte seyretti¤imiz,
okudu¤umuz, dinledi¤imiz, vb. baflka insanlarla paylafl›r›z. Ancak bu sadece ikincil bir sorudur; önemli olan sanat› al›mlayan öznenin o eserde ve belli bir anda ona
atfetti¤i anlamlard›r. Ça¤dafl sanat, önemli ölçüde bu anlam ço¤ullu¤u ve de¤iflkenli¤i üzerine kurulan bir estetik ba¤lam› oluflturmaya çal›fl›r. Kimi eserler, al›mlayan› etkin bir flekilde estetik ba¤lama dâhil, hatta kimi zaman müdahil olmaya
davet ederler. Ça¤dafl müzik bestecisi John Cage’in (1912-1992) icrac›ya büyük özgürlük tan›yan müzikleri bu yaklafl›ma örnek olarak verilebilir.
15
Resim 1.6
Sanat eserine
atfedebildi¤imiz
anlamlar›n
ço¤ullu¤u ve
derinli¤i, bizim
kültür alan›ndaki
sermayemizin
geniflli¤ini gösterir.
Sanat eserinin al›mlanmas›nda en önemli kavramlardan bir tanesi Frans›z toplumbilimci Pierre Bourdieu’nün (1930-2002) ortaya att›¤› kültür sermayesidir. Buna göre, toplumsal eylem sadece ekonomik sermayenin belirledi¤i hiyerarflilere
göre yap›lanmaz; ayn› zamanda kiflilerin kültür birikimi ve bunu toplumsal konumlar›n›n gereklerine uygun olarak en iyi flekilde seferber edebilme becerisi de
önemlidir. Hatta Bourdieu’ye göre, kültüre sermayesi olarak adland›r›lan bu edinim ve beceriler toplam›, kimi zaman ekonomik sermayeden bile belirleyici hâle
gelebilir. Zira toplum, sürekli yeniden yap›lanan alanlardan oluflur. Bireyin alanlar içinde biçimlenen hükmetme stratejileri, daima kültür üzerinden gerçekleflecektir. Di¤er bir deyiflle kültür birikim, bilgi ve edinimlerimizi sergilemek, ayn› zamanda di¤er insanlar üzerinde bir iktidar kurmak anlam›na gelecektir. Böylece
SIRA S‹ZDE
toplum, kültür üzerinden sürekli yeniden yap›lanan bir olgu olarak
kavramsallaflt›r›labilir. Sanat, bu kültür üzerinden hükmetme stratejilerinin kuruluflunda her zaman merkezî bir rol oynar (Bourdieu, 1979:198-99) Sanat eserine
atfedebildi¤imiz
anlamlar›n ço¤ullu¤u ve derinli¤i, bizim kültür alan›ndaki sermayemizin geniflli¤ini gösterir. O nedenle sanat›n üretimi kadar al›mlanmas› ve toplumsal olarak kulS O R U
lan›lmas› da iktidar olgusuyla yak›ndan iliflkilidir.
Toplumsal eylem sadece ekonomik sermayenin belirledi¤i hiyerarflilere
D ‹ Kgöre
K A T yap›lanmaz;
ayn› zamanda kiflilerin kültür birikimi ve bunu toplumsal konumlar›n›n gereklerine uygun
olarak en iyi flekilde seferber edebilme becerisi de önemlidir.
SIRA S‹ZDE
N N
KÜRESELLEfiME VE KÜLTÜR
Küreselleflme, öncelikle ekonomik temelli bir olgu olarak eleAMAÇLARIMIZ
al›nmal›d›r. Böylece
bu ekonomik dönüflümün kültürel, toplumsal ve siyasal etkileri daha iyi çözümlenebilir. Küreselleflme kavram›n›n vurgulad›¤› küresel düzen, her ne kadar tarihsel
‹ T A Pitibaren süolarak eskilere dayan›yor gibi görünse de küreselleflme ile 16.K yy’dan
regelen denizafl›r› bir ticaret sistemi olan dünya ekonomisi aras›nda fark vard›r.
Küresel ekonomiyi, dünya ekonomisinden ay›ran fley, iletiflim ve ulaflt›rma teknoT E Lyap›l›yor
E V ‹ Z Y O N olmas›d›r
lojilerinin geliflmesiyle parça bafl›na üretimin dünya ölçe¤inde
(Castells, 1996: 92). Ayn› zamanda bizim için yeni olan, küreselli¤in, bugün içinde
yaflad›¤›m›z dünyay› tan›mlama çabas›nda bafll›ca toplumsal olgulardan birisi ol‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
16
mas›d›r. Bugünkü anlam›yla kürselleflme olgusunun ortaya ç›k›fl›, sanayi kapitalizminden sanayi sonras› kapitalizme geçifl döneminde, fordist üretim biçiminin 1973
petrol krizi ile yerini daha ak›flkan neo-liberal ekonomik politikalara b›rakmas› ile
gerçekleflmifltir.
Kültürü ekonomiyle ve dünyadaki ekonomik dönüflümle ilgili en iyi aç›klayan
kavramlardan birisi olan kültür endüstrisi kavram›, 20. yy’›n ilk yar›s›nda Frankfurt
Okulu düflünürlerinden Max Horkheimer ve Theodor W. Adorno taraf›ndan Marksist altyap›-üstyap› iliflkilerine referansla kavramsallaflt›r›lm›fl bir olgudur. Kavram,
genifl anlam›yla kültür ürünlerinin endüstrileflmesi, yani ekonomik kârl›l›k esas›yla yarat›lmas›, sanayileflme ile birlikte kültür ve sanat ürünlerinin metalaflmas› olgusunun alt›n› çizer. Kültür endüstrisinin ürünleri, ister müzik, resim ister tiyatro
veya edebiyat olsun, her biri ayn› sistemin ürünleridirler; bireye ayn› mesaj› iletirler. Bu aç›dan bak›ld›¤›nda kültür endüstrisi, ortak bir kültür yaratan bütünleflik bir
sistemdir. Dolay›s›yla popüler kültür, o toplumda yaflayan bireylerin oluflturdu¤u
ortak bir yapma/bilme düzleminin ifadesi olmaktan çok, bizzat kültür endüstrisi taraf›ndan ifllenen bir kültürel ürünler bütünü olarak görülebilir. Popüler kültür
ürünleri, teknoloji yard›m›yla genifl kitlelere ulaflmas› amaçlanan ürünlerdir çünkü
bir ürünün genifl kitlelere ulaflmas› demek, söz konusu genifl kitle taraf›ndan sat›n
al›nmas› demektir.
Küreselleflme ayn› zamanda standartlaflm›fl kültür ürünlerinin dünya ölçe¤inde
yayg›nlaflmas›na ve bu sayede ortak bir yeme-içme, giyinme, e¤lenme, k›sacas› ortak bir be¤eninin oluflmas›na zemin haz›rlar. Bu da belirli markalar›n dünyan›n her
yerinde bir be¤eni ölçütü olarak tüketilmesi olgusunu beraberinde getirir. Bu olgüya en iyi örnek, tüketim yaz›n›nda da kavramsallaflt›r›lm›fl olan McDonald’s zincir restoranlar›d›r. George Ritzer’in Mcdonaldslaflt›rma (Ritzer, 2001: 198-218) dedi¤i bu olgu, dünyan›n hemen hemen her yerinde var olan bu restoran›n, yeme içme be¤enileri d›fl›nda da tüm kültürel pratikleri de standartlaflt›rmas› anlam›na gelir. Bu durumun di¤er örneklerini jeans, t-shirt, kola gibi kültürel ürünlerin dünyan›n her yerine hatta kasaba ve köylere kadar yay›lmas› oluflturur.
Resim 1.7
Küreselleflme ayn›
zamanda belirli
markalar›n
dünyan›n her
yerinde bir be¤eni
ölçütü olarak
tüketilmesi
olgusunu
beraberinde getirir.
Teknolojinin geliflmesi ve yay›lmas›yla popüler kültürün var olan bütün alanlar› iflgal etti¤i, yani asl›nda bugün mevcut bütün kültürel ürünlerin popüler kültür
ürünleri kapsam›na girdi¤ine dair kavramsallaflt›rmalar›n hakl›l›k pay› olmakla bir-
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
17
likte teknolojinin mikro-ölçekli birtak›m bireysel ve etkileflimsel
mekanizmalar›n
oluflmas›na olanak verdi¤i de bir gerçektir. Bireyi, küresel ekonominin standartlaflt›r›c› dinamikleri ile flekillendiren toplumsal düzen, ayn› zamanda yine küreselli¤in
S O R U
farkl›laflt›r›c› etkisi ile de¤iflme ve dönüflmeye aç›k hâle gelmifltir.
S O R U
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
Bireyi, küresel ekonominin standartlaflt›r›c› dinamikleri ile flekillendirenDtoplumsal
‹ K K A T düzen, ayn› zamanda yine küreselli¤in farkl›laflt›r›c› etkisi ile de¤iflme ve dönüflmeye aç›k hâle gelmifltir.
N N
Ulafl›m ve iletiflim teknolojilerinin geliflmesiyle birlikte, dünya üzerinde farkl›
yerlere seyahat edebilme, farkl› yerler hakk›nda enformasyon edinebilme
kapasiS O R U
temiz önemli derecede artm›flt›r. Eskiden bir yerden bir yere gitmek
günler ve belAMAÇLARIMIZ
ki de aylar sürerken bugün dünyan›n herhangi bir noktas› bizim için yaln›zca saD ‹ K K A T ve yak›nl›atlerle ifade edilebilecek uzakl›ktad›r/yak›nl›ktad›r. Bu sayede uzakl›k
K ‹ T A P Böylelikle
¤›n, zaman ve mekân›n anlam›, birbirleriyle olan iliflkisi dönüflmüfltür.
S‹ZDE farkl› üldünya üzerinde yaflanan, hatta yaflanmakta olan her olay› takipSIRA
etmemiz,
kelerden insanlarla iletiflim hâlinde olmam›z mümkün hâle gelmifltir. Bu durum bireysel etkileflimleri art›rd›¤› gibi, toplumlar›n küresel düzenleT bütünleflip
E L E V ‹ Z Y O N dünyaya
AMAÇLARIMIZ
aç›lmas›na, toplumsal hareketlerin örgütlenebilmesine, farkl› kimliklerin seslerini
duyurabilmelerine ve yeni kültürel bileflimlerin ortaya ç›kmas›na olanak tan›maktad›r. ‹letiflim teknolojilerinin geliflmesi ve kitlelerin eriflimine aç›k hâle gelmesi ile
K‹ N ‹T ETR NA E PT
bugün insanlar›n birbirleriyle olan etkileflimleri giderek artmaktad›r.
Özellikle ‹nternet kullan›m›n›n yayg›nlaflmas› bireyin, kendi talepleri ve arzular› do¤rultusunda yeni insanlarla tan›flmas›na, farkl› etkinlikler içine dâhil olabilmesine, dünyay›
TELEV‹ZYON
kendisi gibi anlamland›ran di¤erleri ile karfl›lamas›na ve bunun
sonucunda, kendisine yeni toplumsallaflma alanlar› kurmas›na olanak sa¤lamaktad›r.
N N
D‹KKAT
K ‹ T A P
SIRA S‹ZDE
TELEV‹ZYON
AMAÇLARIMIZ
‹KN T‹ E TR NAE TP
TELEV‹ZYON
Küreselleflmenin kültür karfl›laflmalar› ve yeni bileflimler yaratmas›na
olarak
‹ N T Ebir
R N Eörnek
T
http://www.ntvmsnbc.com/id/25312755/ adresindeki haberi okuyabilirsiniz.
Teknolojinin, kültürün küreselleflmesinde nas›l bir rol oynad›¤›n› tart›fl›n.
SIRA S‹ZDE
S O R U
AMAÇLARIMIZ
‹NTERNET
4
SIRA S‹ZDE
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
18
Özet
N
A M A Ç
1
N
AM A Ç
2
Kültürün insan-do¤a iliflkisi ba¤lam›ndaki yerini tan›mlamak.
Kültür, öncelikle insan›n, kendi varl›¤› üzerine
düflünme etkinliklerinin sonucunda, ölümsüzlü¤ü aray›fl arzusunun güdümüyle do¤ay› dönüfltürerek üretti¤i bütün nesne, de¤er, olgu, kullan›m, kural ve örgütlenme biçimlerinin tamam›n›
içeren genel bir kavramd›r. ‹nsan, di¤er türlerinden farkl› olarak, kendi varl›¤›n›n fark›nda olan
bir canl›d›r. Bu fark›ndal›k, onu, kendi varl›¤›n›n
sonlulu¤u fikrine de götürür. Böylece ölüme karfl› koyman›n bir yolu olarak, yaflarken dünyaya
bir anlam katabilecek eserler b›rakmay› arzu
eder. Bunu yapman›n yoluysa do¤adan nas›l farkl›laflt›¤›n› gösterebilecek eserler yaratmakt›r. En
basit iletiflimizden bilim ve sanat yapmaya giden
yelpazede, insan çeflitli biçimlerde do¤ay› dönüfltürür. Bu dönüfltürme etkinliklerinin tamam›,
kültür ad›n› verdi¤imiz birikimi oluflturur.
N
A M A Ç
3
N
AM A Ç
4
Kültür kavram›n›n anlam› üzerine çok boyutlu
bir bak›fla sahip olmak.
Kültür, gündelik yaflamda s›kl›kla kulland›¤›m›z
ancak anlam› üzerine pek düflünmedi¤imiz bir
kavramd›r. Bu nedenle, kültür kavram› birçok
anlama gelecek bir flekilde kullan›l›r olmufltur.
Bu ünitede, kültür kavram›n›n sadece gündelik
yaflamda s›kl›kla kulland›¤›m›z flekilde ‘kültürlü
olmak’ ya da ‘kültürel etkinlikler’ anlam›nda de¤il, bunlar›n ötesinde, insan›n kendi varl›¤›n›
kodlama çabas›n›n ürünü olan her fleyin toplam›
olarak görebilece¤iz. Kültür olgusu genellikle sanatla özdefllefltirilir. Oysa sanat, kültürün sadece
bir boyutudur. Gündelik yaflam›n her ögesi, toplumsal yaflam›n her parças›, insan›n her edimi
asl›nda kültür üretimidir. Sanat bunun en incelmifl ve simgesel anlamda soyut anlat›m›na verilen add›r.
Kültürün bilgiyle iliflkisini toplumsal ba¤lamda
aç›klamak.
Kültür, insan ve nesneler aras›nda bir iliflkiden
do¤ar. Kendini düflünebilen bir canl› olan insan,
çevresindeki nesnelerin do¤as›n› da anlamaya
çal›fl›r. Bu nedenle onlarla sürekli olarak bir bilme iliflkisi kurar. Bu nedenle, do¤ay› dönüfltürme etkinlikleri daima bu sürece dair bilgilerin de
üretilmesini gerektirir. Bilgi konusu, felsefenin
temel ilgi alanlar›ndan biridir. Antik Ça¤’dan beri, filozoflar bilgi ve bilen insan aras›ndaki iliflki
üzerine düflünmüfllerdir. Baz› yaklafl›mlarda bilgi
do¤ada mutlak ve evrensel bir flekilde bulunan
ve insan›n keflfetti¤i bir fley olarak düflünülürken, baz›lar›nda insan›n kendi deneyim, birikim
ve tarihselli¤i ba¤lam›nda, öznelli¤inden üretti¤i
bir olgu olarak kavramsallaflt›r›lm›flt›r.
Kültürün gündelik yaflamdaki çeflitli görünümleri hakk›nda bilgi edinmek.
Kültür sadece sanat eserleri, düflünsel üretim, felsefe, bilgi gibi alanlarda ortaya ç›kmaz. ‹nsan›n,
iradi bütün etkinlikleri bir anlamda kültür üretme anlam›na gelir. Bu etkinliklerin gündelik yaflamda çeflitli flekillerde göründü¤ünü biliyoruz.
Gelenek, örf, âdet, kurallar, normlar, toplumsal
yaflam›n düzenlenifline ait bütün unsurlar asl›nda
kültürün farkl› görnümlerini oluflturur. Ayr›ca sanat ve düflün etkinlikleri de kuflkusuz kültürün
en temel bileflenleridir.
19
Kendimizi S›nayal›m
1. Ayd›nlanma Ça¤›’n›n felsefi temeli afla¤›dakilerden
hangisidir?
a. ‹nsan akl›n›n üstünlü¤ü fikri
b. Dinin evreni aç›klamada önemli bir referans noktas› olmas›
c. Dinde reform yap›lmas› gerekti¤i
d. Bilimsel düflüncenin yeniden düzenlenmesi gerekti¤i
e. Bat› toplumlar›n›n di¤er toplumlardan üstünlü¤ü
2. Afla¤›dakilerden hangisi René Descartes’›n düflüncesini yans›t›r?
a. Toplum, yaln›zca bireylerin bir araya gelmesinden oluflmaz
b. Katolik Kilisesi yozlaflm›flt›r ve dinin reform sürecine girmesi gerekir
c. Var olman›n ön-koflulu, var olman›n bilincine
varmakt›r
d. Dünya bir tepsi gibi düz de¤il, yuvarlakt›r
e. Bilimsel bilgi yanl›fllanamaz
3. Alman Tarihçi Okulu’nun bilginin edinimi konusunda yapt›¤› katk› afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Bilginin evrenselli¤ini vurgular.
b. Bilgiyi nesnel bir olgu olarak de¤erlendirir.
c. Bilginin do¤ada mevcut oldu¤unu, insan akl›n›n
ona eriflmek için yeterli oldu¤unu savunur.
d. Bilginin öznel ve göreli bir olgu oldu¤unu iddiaeder.
e. Tin bilimlerinin do¤a bilimleri gibi bilgi üretti¤ini belirtir.
4. Mitle gösterge aras›ndaki iliflki afla¤›dakilerden hangisinde dile getirilmifltir?
a. Mit eski toplumlara, gösterge modern toplumlara aittir.
b. Gösterge, varl›¤›n kültürüel anlamda aç›klamas›
olan mit üzerinden anlamland›r›l›r.
c. Mitler kahramanl›k öykülerini, göstergeler bunlar›n simgesel ifadelerini dile getirirler.
d. Gösterge, mitin daha az soyutlanm›fl hâlidir.
e. Mit yabanc› kültüre, gösterge kendi kültürümüze aittir.
5. Küreselleflmenin teknoloji ile olan iliflkisi düflünülerek afla¤›dakilerden hangisi söylenemez?
a. Sosyal paylafl›m siteleri ayn› görüflte olan insanlar›n bir araya gelmesine olanak sa¤lar
b. ‹letiflim ve ulafl›m teknolojileri küreselleflmenin
h›z›n› artt›r›r
c. Teknoloji, küreselleflmenin standartlaflt›r›c› etkisini azaltabilir
d. Küreselleflme toplumsal hareketlerin örgütlenmesini imkâns›z hâle getirir.
e. Farkl› kimliklerin seslerini duyurabilmelerine
olanak sa¤lar
6. Afla¤›dakilerden hangisi, L. Althusser’in “Devletin
‹deolojik Ayg›tlar›” olarak tan›mlad›¤› kültürel ayg›t ve
örgütlenmelerden biri de¤ildir?
a. E¤itim
b. Din
c. Hapishane
d. Aile
e. Sendika
7. Afla¤›dakilerden hangisi, kültürü, çat›flmac› ögelerin
kayna¤› olarak de¤erlendiren Birmingham Kültürel Çal›flmalar Okulu’na ait perspektiflerden biri de¤ildir?
a. Kültür, bir toplumda iktidar ve direniflin iflledi¤i
alanlardan biridir.
b. Kültür özerk bir aland›r.
c. Kültür olgusu, medya analizleri ve kitle iletiflim
araçlar› üzerinden de¤erlendirilebilir.
d. Kapitalist pazarla flekillenmifl yeni iletiflim teknolojileri, kitle kültürü oluflumu üzerinde etkilidir.
e. Kültür, gündelik hayatta sahnelen bir dramaya
benzer.
8. Kültür kavram›n›n sosyolojik boyutuna iliflkin afla¤›da yer alan ifadelerden hangisi yanl›flt›r?
a. Sosyoloji, kültürü, toplumun bir bilefleni olarak
inceler.
b. Bir toplumun yap›s› ve iflleyifli araflt›r›l›rken kültür kavram›na büyük önem atfedilir.
c. Kültür, toplumdaki bütünlefltirici ve çat›flmac›
ögelerin kayna¤› olarak de¤erlendirilir.
d. Kültür, bir toplumun maddi ve maddi olmayan
tüm birikimlerini ifade eder.
e. Kültür yaln›zca ilkel toplumlara ait bir kavramd›r.
20
Okuma Parças›
9. Afla¤›dakilerden hangisi gelene¤in özelliklerinden
biri de¤ildir?
a. Kuflaktan kufla¤a aktar›lan âdet ve inançlar.
b. Âdet hâline gelmifl düflünme, eylem veya davran›fl örüntüleri.
c. Eskiden kalan, de¤iflmeyen âdet, inanç ve al›flkanl›klar.
d. Belirli bir toplumdaki toplumsal tutum, âdetler
ve kültürel süreklilikler.
e. Bir topluluk içinde toplumsallaflma yoluyla aktar›lan de¤er, davran›fl, bilgi ve uzmanl›k örüntüleri.
10. Afla¤›dakilerden hangisi, gelene¤in modernlikle karfl›tl›k içinde kullan›lmas› sonucunda ortaya ç›kan sonuçlardan biri de¤ildir?
a. Gelene¤in de¤iflebilece¤i ve ayn› zamanda kimi
kez modern olabilece¤i.
b. Gelene¤in sadece eskiye ait bir olgu olarak görülmesi.
c. Gelene¤in günümüzde de¤eri, önemi ve hükmü
olmayan bir fley olarak düflünülmesi,
d. Gelene¤in kal›nt› olarak görülmesi.
e. Gelene¤in de¤iflmeden kald›¤› izlenimi vermesi.
Herkesin dilinde bir küreselleflmedir gidiyor; bu moda
deyim h›zla bir parolaya, sihirli bir sözcü¤e, geçmifl ve
gelecek tüm gizlerin kap›lar›n› açacak bir anahtara dönüflüyor. Baz›lar›na göre, küreselleflme onsuz mutlu
olamayaca¤›m›z fley; baz›lar›na göre ise mutsuzlu¤umuzun nedeni. Gelgelelim, herkesin birleflti¤i nokta,
küreselleflmenin hem geri dönüflü olmayan hem de hepimizi ayn› ölçüde ve ayn› flekilde etkileyen bir süreç;
dünyan›n kaçamayaca¤› kaderi oldu¤u. Hepimiz küresellefliyoruz ve küresellefliyor olmak tüm küreselleflmifller için üç afla¤› befl yukar› ayn› anlama geliyor...
Zaman/mekân s›k›flmas› terimi, insanl›k durumunun
parametrelerinde süregiden çok yönlü dönüflümü özetler. Bu s›k›flman›n toplumsal nedenlerine ve sonuçlar›na bak›ld›¤›nda, küreselleflme sürecinin genellikle varsay›lan ortak etkilere sahip olmad›¤› gün gibi ortaya ç›kacakt›r. Zaman ve mekân›n kullan›mlar› hem keskin
bir biçimde farkl›laflm›fl hem de farkl›laflt›r›lm›flt›r. Küreselleflme ne kadar birlefltirirse, o kadar böler; birlefltirirken böler; yerkürenin tek tipli¤ini teflvik etme nedenleriyle bölme nedenleri özdefltir. ‹fl, finans, ticaret ve enformasyon ak›fl›n›n yerküresel boyutlara ulafl›yor olmas›n›n yan› s›ra, bir yerelleflme; mekân sabitleme süreci
de ifllemektedir. Bunlar›n aras›nda birbirleriyle yak›ndan ba¤lant›l› iki süreç, tüm insan nüfusunun varolufl
koflullar› ile her bir yerli nüfusun çeflitli kesimlerinin varolufl koflullar›n› birbirinden kesin çizgilerle ay›rmaktad›r. Baz›lar› için küreselleflme olarak görülen fley, baflkalar› için yerelleflme anlam›na gelmekte; baz›lar› için
yeni bir özgürlü¤ün iflaretini veren fley, baflkalar›n›n
üzerine davetsiz ve kötü bir kader gibi çullanmaktad›r.
Hareketlilik, g›pta edilen de¤erler aras›nda en üst s›ralara yükselmekte; ve her zaman eflitsiz da¤›t›lan k›t bir
meta olan hareket özgürlü¤ü h›zla, geç modern ya da
post modern zamanlar›n temel katmanlaflt›r›c› unsuru
hâline gelmektedir. Hepimiz ister istemez, kendi seçimimizle ya da baflka seçenek olmad›¤› için hareket
hâlindeyiz. Fiziksel olarak yerimizde çak›l› duruyor olsak bile hareket hâlindeyiz: Hareketsizlik sürekli de¤iflen dünyada pek de geçerli bir seçenek de¤il. Bununla
birlikte, bu yeni koflulun yaratt›¤› sonuçlar son derece
eflitsiz. Baz›lar›m›z eksiksiz ve gerçek anlamda küresel
hâle geliyor. Baz›lar›m›zsa hayat oyununun kurallar›n›
koyan›n da, gidiflat›n› belirleyenin de küreseller oldu¤u
bir dünyada hiç de memnuniyet verici ya da tahammül
edilir bir durum olmayan yerelliklerine sa¤lan›p kald›.
Küreselleflmifl bir dünyada yerel kalmak, toplumsal se-
21
S›ra Sizde Yan›t Anahtar›
faletin ve alçalman›n bir göstergesidir. Yerel var oluflun
getirdi¤i s›k›nt›lar yetmezmifl gibi, kamusal mekanlar
yerelleflmifl hayat›n menzili d›fl›nda ç›km›flt›r; ve yerel
birimler anlam yaratma ya da anlam müzakere etme kapasitelerini kaybetmekte, kendi denetimleri d›fl›ndaki
anlam verme ve yorumlama eylemlerine giderek daha
fazla ba¤›ml› hâle gelmektedir.
Kaynak: Zygmunt Bauman, Küreselleflme ve Toplumsal Sonuçlar›, ‹stanbul: Ayr›nt› Yay›nlar›, 2006, s. 7-9.
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›
1. a
2. c
3. d
4. b
5. d
6. c
7. e
8. e
9. c
10. a
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kültürün Önemi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kültürün Önemi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kültürün ve Bilgi ‹liflkisi”
konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Simgelerin Kayna¤› Olarak
Kültür” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Küreselleflme ve Kültür”
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kültür ve ‹deoloji” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sosyal Bilimlerde Kültür”
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sosyal Bilimlerde Kültür”
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Gelenek ve Kültür” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Gelenek ve Kültür” konusunu yeniden gözden geçiriniz
S›ra Sizde 1
Kültür, insan›n do¤ay› dönüfltürme eylemlerinin tam›m›
olarak tan›mlanabilir. Kültür birikimi, insan topluluklar›n›n daha örgütlü hâle gelmelerini, bir uygarl›k oluflturmalar›n› mümkün k›lar. Uygarl›k sözcü¤ü yabanc›
dillerde civilisation ya da medeniyet olarak karfl›lanmaktad›r. Her iki sözcü¤ün de kökeninde kent (civitas,
medine) kavramlar› vard›r. Kent yaflam› do¤rudan do¤ruya uygarl›kla iliflki içindedir. ‹nsan›n yaflam biçiminin
belli bir süreklilik, örgütlülük ve karmafl›kl›k arz etti¤i
durum olan uygarl›¤›n öncelikle ve belirleyici olarak
kent tipi bir yerleflmenin ortaya ç›k›fl›yla yak›ndan iliflkisi oldu¤u söylenebilir. Kent yaln›zca ortak bir yaflam
alan› olman›n ötesinde, ortak bir ruh hâlinin de temsilcisidir çünkü kent yaflam› belirli bir yerde sabit kalmay› gerektiren üretim iliflkilerine ba¤l›d›r.
S›ra Sizde 2
Sosyolojide, ifllevselci ve yap›salc› yaklafl›mlar, kültürü
bir sistem olarak de¤erlendirerek toplumsal ögeleri bir
arada tutan bir motif ve toplumsal ögelerin karfl›l›kl› iliflkilerinin dengesi olarak ele alarak bütüncü görüflü temsil etmektedir. Öte yandan, dramaturjik yaklafl›m oyun
metaforu üzerinden toplumu bir araya getiren etmenleri aç›klarken semiyolojik yaklafl›m da dilin ve kültürün
yap›s› aras›nda paralellikler kurar.
S›ra Sizde 3
Küreselleflme tart›flmalar›nda, kültür kavram› ço¤unlukla, sosyal ve kültürel aç›l›mlar›n yay›lmas›nda kullan›lan ideolojik oluflumlar çerçevesinde incelenmektedir.
Bu oluflumlar›n, dünya çap›nda, unsurlar›n bütünleflmesi yönünde oluflu ve bu bütünlü¤ün tek tip bir kültüre do¤ru evrilmesi tehlikesiyle birlikte, küreselli¤in
kapsay›c›l›¤› içinde köklere ve yerele önem verme ve
sayg› duyma durumu ortaya ç›km›flt›r.
S›ra Sizde 4
Ulaflt›rma ve iletiflim alanlar›ndaki teknolojik ilerlemeler,
kültürler aras› al›fl-verifli h›zland›rm›fl ve kolaylaflt›rm›flt›r.
Küreselleflme, bir yan›yla ekonomik bir bütünleflme ve
standartlaflmaysa di¤er yan›yla kültürel bir ço¤ullaflma
ve yeni bileflimlerin ortaya ç›kmas› anlam›na gelir. Dünya’n›n küresel bir pazar hâline gelmesi için yap›lan icatlar, ayn› zamanda birbrinden yal›t›lm›fl flekilde uzak duran kültürlerin de karfl›laflmas›n› sa¤lam›flt›r. Böylece küresel bir kültürün oluflmaya bafllad›¤›n›, bunun sürekli
yeni bileflimlerle beslendi¤ini ifade edebiliriz.
22
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek
Kaynaklar
Adorno, T.W. (2006). The Culture Industry, Londra:
Routledge.
Althusser, L. (2006). Yeniden-Üretim Üzerine (Çev.:
Ergüden, Ifl›k - Tümertekin, Alp), ‹stanbul: ‹thaki
Yay›nlar›.
Barthes, R. (1970). Mythologies, Paris: Eds. du Seuil.
Bourdieu, B. (1979). La Distinction. Critique Sociale
du Jugement, Paris: Eds. de Minuit.
Castells, M. (1996). The Rise of the Network Society,
Madlen: Blackwell Publishers.
Glassie, Henry (2002). Turkish Traditional Art Today, Ankara: Ministry of Culture of the Turkish Republic-Indiana Universty Pres,
Özlem, D. (2008) Kültür Bilimleri ve Kültür Felsefesi, Ankara: Do¤u-Bat› Yay›nlar›.
Ritzer, G. (2001). Explorations in Social Theory:
From Metotherizing to Rationalization, London:
Sage.
Saussure (de), F. (1995). Cours de Linguistique
Générale, Paris: Eds.Payot.
Uslu, S. (2009). ‹lkça¤ Felsefesi, Eskiflehir: Anadolu
Üniversitesi Yay›nlar›.
Williams, R. (2005). Anahtar Sözcükler. Kültür ve
Toplumun Sözvarl›¤› (Çev.: S), K›l›ç, ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›.
2
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
N
N
Ekonomik düzenin farkl› yönlerine odaklanan sosyolojik yaklafl›mlar›
aç›klayabilecek,
Taylorist bilimsel yönetim anlay›fl›n› özetleyebilecek,
Endüstri toplumunun flekillenmesini Fordist yaklafl›m üzerinden aç›klayabilecek,
‹flin yeniden örgütlenmesi sonucunda yal›n üretim sisteminin getirdi¤i yenilikleri de¤erlendirebilecek,
Endüstriyel üretim ile post endüstriyel dönüflümün getirdi¤i de¤iflimi aç›klayabilecek,
Çal›flman›n insan geliflimi üzerindeki etkilerini özetleyebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Ekonomi
• Taylorizm
• Fordizm: Kitle Üretimi
• Post Endüstriyel Ça¤da ‹flin
Örgütlenmesi
• Esnek ya da Yal›n Üretim
• Enformasyon Devrimi
‹çindekiler
Sosyal Bilimlerde
Temel Kavramlar
Ekonomi
• G‹R‹fi
• EKONOM‹K DÜZEN‹N
SOSYOLOJ‹K ANAL‹Z‹
• ENDÜSTR‹ TOPLUMUNDA ‹fi‹N
ÖRGÜTLENMES‹
• POST-ENDÜSTR‹YEL ÇA⁄DA ‹fi‹N
ÖRGÜTLENMES‹
• ÇALIfiMANIN GELECE⁄‹
Ekonomi
G‹R‹fi
Baflta sosyoloji olmak üzere birçok sosyal bilim çok say›da önemli kavram› ekonomistlerden ödünç alm›flt›r. Özellikle Karl Marks ve onun çat›flma yaklafl›m›, ekonomik çal›flmalardan çok büyük ölçüde etkilenmifltir. Marks’›n çal›flmalar›n›n önemli
bir k›sm›, insan›n toplumsal davran›fl›n› ekonomiye dayand›r›r. Di¤er baz› sosyoloSIRA S‹ZDE
ji kuramlar›nda oldu¤u gibi, fonksiyonalistler de sosyolojik analizlerinde
ekonomiden etkilenmifllerdir. K›saca ifade etmek gerekirse ekonomi, toplumda mallar›n ve
hizmetlerin sistematik bir biçimde üretim, tüketim ve da¤›t›m› Dile
Ü fi ilgilenir.
Ü N E L ‹ M ‹nsanlar
mallar ve hizmetler arac›l›¤›yla bir taraftan yaflayabilmeleri için gerekli ihtiyaçlar›n›
karfl›larken di¤er taraftan da bunlar sayesinde toplumsal statü elde ederler (ThomS O R U
son & Hickey, 1999:494).
Ekonomi, mallar ile hizmetlerin, üretimi da¤›t›m› ve tüketimini örgütleyen
D ‹ K K A T sosyal bir
kurumdur.
SIRA S‹ZDE
N N
Ekonomiyi bir “kurum” olarak adland›rmak, en az›ndan genel hatlar›yla kestirilebilir yerleflik davran›fllar içinde ifllev gördü¤ünü ima eder. Sosyologlar, ekonoAMAÇLARIMIZ
minin di¤er sosyal kurumlar›n alan ve oluflumunu elefltirel olarak
inceleyerek belli ekonomik düzenlemelerin özelliklerini tart›fl›rlar. Mallar; yiyecek, giyecek korunma gibi zorunlu ihtiyaçlardan araba, yüzme havuzu ve yat gibi lüks unsurlara kaK ‹ Tdoktorlar›n,
A P
dar genifl bir alandaki ürünleri kapsar. Hizmet ise dinî liderlerin,
polislerin ve telefon operatörlerinin faaliyetlerinden elde edilen de¤erleri/kazançlar›
ifade eder. ‹nsanlar, mal ve hizmetlere de¤er verirler çünkü onlar insanlar›n hayatT E L E V ‹ Zinsan›n›n
YON
lar›n› kolaylaflt›r›r (Macionis & Plummer, 1998:410). T›pk› Anadolu
“Mal
can›n yongas›d›r.” dedi¤i gibi. Ayr›ca mal ve hizmetlerin da¤›t›m›, çeflitli flekillerde
insanlar›n yaflant›lar›n› biçimlendirir.
‹NTERNET
EKONOM‹K DÜZEN‹N SOSYOLOJ‹K ANAL‹Z‹
Sosyolojide, ekonomik düzenin farkl› yönlerine odaklanan üç farkl› yaklafl›mdan
bahsedebiliriz. Bunlar: “Fonksiyonalizm”, “Çat›flmac› Yaklafl›m” ve “Sembolik
Etkileflim Yaklafl›m”d›r. Toplumsal hayat›n farkl› yönlerini anlamam›za yard›mc›
olan bu yaklafl›mlar› flu flekilde özetleyebiliriz (Curry, Jiobu& Schwirian,
1997:380):
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
26
Fonksiyonalist Perspektif
Fonksiyonalist teoriler, daha çok toplumda istikrar›n nas›l sürdürülece¤i ile ilgilenirler. Fonksiyonalistlere göre toplumsal istikrar, afla¤›daki gerekler ve fonksiyonlar›n yerine getirilmesiyle sa¤lanabilir:
Mallar›n ve Hizmetlerin Da¤›t›m›
Resim 2.1
Fonksiyonalistler
serbest piyasa ve
kar anlay›fl›n› öne
ç›kar›rlar
Fonksiyonalistler, serbest piyasa ve kâr aray›fl›n› öne ç›kartan kapitalist sistemin, mallar›n ve hizmetlerin da¤›t›m› ile üretimin teflvikini yeterince iyi sa¤lad›¤›na inan›rlar. E¤er yeni bir hizmet ve ürün için bir piyasa (talep) var ise baz› giriflimciler büyük bir memnuniyetle onu keflfedecekler ve sonra ondan kâr
elde edeceklerdir. Bir örnekle aç›klamak gerekirse Federal Express fiirketi (flimdi ad› FedEx), kargolar›n çok k›sa
bir sürede devredilmesi ihtiyac›n›
duyan bir üniversite ö¤rencisinin
fikridir. Bu ö¤renci, kendisini destekleyen bir finansör bularak fikrini
uygulamaya geçirmifltir. FedEx bugün oldukça baflar›l› bir kargo flirketi olarak varl›¤›n› sürdürmektedir.
Öte yandan merkezî/bürokratik yap›lara sahip olan sosyalist ekonomiKaynak: htpp:// neo%20fonksiyonalist%20
ler, piyasan›n taleplerine yeterince
h›zl› cevap veremezler. Çünkü bu
sistem insanlara, risk almalar›n› ve yeni ifller gelifltirmelerini teflvik edecek yüksek kârlar sa¤lamaz.
Gücün ve Zenginli¤in Üretimi
Fonksiyonalistler, ekonomi ve siyasal kurumlar aras›nda yak›n bir iliflki oldu¤unu
iddia ederler. Onlara göre bu iliflki, toplumun kaynaklar›n›n yönlendirilmesinde etkinli¤i art›r›r. Örne¤in, kapitalist toplumlarda, ekonomik baflar› bireylerin zenginleflmelerine ve bunu güce dönüfltürmelerine imkân sa¤lar. Güç bireylere hükümetleri etkileme imkân› verir; bu da yeni yat›r›m alanlar›n›n bulunmas›na yol açar. 19.
yüzy›l›n “soyguncu baronlar›” ekonomik ve siyasal gücün nas›l bir arada yürütülebilece¤ini göstermifllerdir. Örne¤in; John D. Rockefeller, Andrew Carnegie ve Andrew Mellon gibi kapitalistler, elde ettikleri dev boyutlardaki servetleri güce dönüfltürmeyi bilmifllerdir.
Yenilik
Fonksiyonalist perspektife göre kapitalist toplumlar, sürekli yenilik içinde olduklar› için çevrelerindeki de¤iflime daha iyi uyum sa¤lam›fllard›r. Bunun sebebi ise iflletmelerin yeni hizmetler ve ürünler önererek müflteriler için sürekli rekabet hâlinde olmas›d›r.
Çat›flma Kuram›
‹stikrar: Üretim ve tüketim
aras›ndaki denge.
‹stikrar konusunu vurgulayan fonksiyonalist yaklafl›m›n aksine, çat›flma kuramlar›, ekonomik düzenin istikrars›zl›¤›n› vurgular. Hatta baz› çat›flmac› yaklafl›mlar, kapitalizmin kendisinin bir çeliflki oldu¤unu öne sürerek uzun vadede kendi kendisini yok edece¤ini iddia ederler.
27
2. Ünite - Ekonomi
Bilindi¤i gibi çat›flmac› yaklafl›m›n temellerini
Karl Marks (1818-1883) ortaya atm›flt›r. Marks ve di¤er çat›flmac› kuramc›lar, serbest piyasan›n s›n›f çat›flmas›na ve iflgücünün yabanc›laflmas›na yol açt›¤›na inan›rlar. Çat›flmac› kuramc›lar, bir bütün olarak
ekonomik düzen söz konusu oldu¤unda, kapitalizmin üretti¤i büyük ekonomik eflitsizli¤e iflaret eder.
Örne¤in; bugün Amerikan ailelerin en zengin %10’luk
grubu, nüfusunun % 90’›n›n sahip oldu¤u servetten
daha fazlas›n› ellerinde tutmaktad›r. Ayr›ca bu durum bir sorun olarak da alg›lanmamaktad›r çünkü
ideolojik olarak desteklenen kapitalizm, “kazananlar› ve kaybedenleri” meflrulaflt›r›r. Yine bu
yaklafl›ma göre mevcut eflitsizlik gelecek kuflaklara da büyük ölçüde yans›maktad›r.
Sembolik Etkileflim Yaklafl›m›
Resim 2.2
Karl Marx
Resim 2.3
Çat›flmac›
yaklafl›mc›lar,
kapitalizmin
kendisinin bir
çeliflki oldu¤unu
öngörerek uzun
vadede kendi
kendisini yok
edece¤ini iddia
ederler.
Fonksiyonalist ve çat›flmac› yaklafl›mlar ekonomik düzenin iflleyifli ve sonuçlar› üzerinde dururken Sembolik Etkileflim yaklafl›m› bireyler,
gruplar ve ekonomi aras›ndaki etkileflimi konu
al›r. Birçok sembolik etkileflimci, kariyer sosyalleflmesinin (career socialization) etkisini
vurgular; özellikle de çal›flma ve kariyer hakk›ndaki düflünce biçimimiz ile edinilen bilgi süKaynak: http://www.arastiralim.
comtagkapitalizmpage4
reciyle ilgilenir. Çal›flma ve kariyer sosyalleflmesi, büyük ölçüde sosyalleflme araçlar›yla yaflam boyunca sürer. Genel olarak formel ve informel olmak üzere iki tür sosyalleflme arac› vard›r.
‹nformel sosyalleflme araçlar›: Genelde aileler ilk ve en önemli sosyalleflme
araçlar›d›r. Ekonomik davran›flla ilgili olarak aileler, çocuklar›n çal›flmaya yönelik tutumlar›n› ve kariyer süreçlerini etkiler. “‹syankâr çocuk” imaj›na ra¤men,
çocuklar genellikle aileleri ile ayn› mesleklere girerler. Bu süreç mesleki miras
olarak adland›r›l›r. Baz› durumlarda mesleki miras, aileler çocuklar›n› aile iflletmelerine getirdiklerinde bafllar ve öncelikle s›radan ifller yapan çocuklar daha
sonra orada yönetici olurlar. Mesleki miras baz› durumlarda da spesifik meslekler için sosyalleflmeyi kapsar. Ailenin yan› s›ra arkadafl çevresi de bir baflka
önemli informel sosyalleflme arac›d›r. Yafl›tlar, birer rol modeli oluflturabilirler
veya kariyer sürecinde enformasyon sa¤layabilirler. Medya, kariyer sosyalleflmesi sürecinde bir baflka önemli araçt›r. Televizyon, filmler, gazeteler, kitaplar, iflle
ilgili rol modellerinde hâlâ en önemli kaynaklard›r. Ancak medya nadiren iflle ilgili gerçekçidir.
Formel sosyalleflme araçlar›: Aile, arkadafl çevresi, medya gibi informel sosyalleflme araçlar› yan›nda, okul ve ifl çevresi gibi formel mesleki sosyalleflme araçlar›
da bulunmaktad›r. Örne¤in; okullarda meslek seçimi konusunda tavsiyeler söz konusudur. Bu rehberlikler ço¤u kere ö¤rencilerin meslek tercihlerini etkiler. Yine iflverenler belki de en önemli formel kariyer sosyalleflmesi arac›d›r. Her meslek kendine özgü vas›flar ve kiflilik özellikleri ister.
28
ENDÜSTR‹ TOPLUMUNDA ‹fi‹N ÖRGÜTLENMES‹
Bilimsel Yönetim Anlay›fl› ve ‹nsan ‹liflkileri Okulu
Weber’den farkl› olarak Taylor bilim adam› de¤il bir mühendistir. Dolay›s›yla Weber’in örgütlere iliflkin çal›flmalar›ndaki teorik boyuttaki a¤›rl›¤›n yerini Taylor’da
daha çok uygulamaya yönelik boyut al›r.
Bunun yan›nda Taylor, iflin örgütlenmesi konusunda Weberyen teoriden büyük ölçüde etResim 2.4
kilenmifltir. Dolay›s›yla Taylor’un bilimsel yöTaylor örgütlere
netim yaklafl›m› ile Weber’in bürokratik örgüt
iliflkin
kuram› aras›nda büyük ölçüde benzerlikler söz
çal›flmalar›n›
konusudur.
uygulamaya
yönelik yapm›flt›r.
Bilgiyi iflin incelenmesine uygulayan Taylor,
önce iflin analizini daha sonra da mühendisli¤ini yapm›flt›r. Bilindi¤i gibi Taylor’un ifl kavram›n› incelemeye bafllad›¤› dönemde iflçilerle iflverenler aras›nda oldukça fliddetli gerilimler mevcuttur. Ancak Taylor’a göre bu çat›flma gereksizdir. E¤er verimlilik art›r›labilirse hem iflçiler hem
de iflverenler bundan kazançl› ç›kacakt›r. Nitekim daha sonra uygulamaya geçirilen Taylor’un
bu görüflleri kadar çok az insan›n görüfllerinin
entelektüel tarihte etkili oldu¤u, baz› yazarlar
taraf›ndan iddia edilmektedir (Drucker,1994:55).
Taylor ve onu izleyenler incelenen konuyu çok daha fazla s›n›rlayarak bir taraftan içinde bulunduklar› durumun tarihsel özelliklerini ve kiflisel formasyonlar›n›, öte yandan da rutin üretim iflinin gerçeklefltirilmesinde makinelere ek olarak insan kullan›m›n› incelemifllerdir. ‹nsanlar›n istihdam›Resim 2.5
na iliflkin temel sorunlar› ortaya koymaya çal›flarak
bunlara iliflkin çözüm yollar› getirmifl ve rutin üreTaylor ifllerin atölye
tim ifllerinde yap›lan faaliyetlerin belirlenmesinin
ve bürolarda önemli
bir hüner
mümkün oldu¤unu göstermifller ve daha çok örgügerektirmeden sürekli
tün mekanik boyutu ile ilgilenmifllerdir (March & Sitekrarlanan flekilde
mon, 1975:14). Atölyelerde ve bürolarda yap›lan ve
yap›lmas›n›
gerçeklefltirmifltir.
önemli bir hüner gerektirmemekle birlikte sürekli
tekrarlanan iflleri inceleyen Taylor’un önermeleri
Kaynak:
(ya da daha do¤ru bir ifade ile yöntemleri) flunlard›r
http://www.canaktan.
(March & Simon,1975:21; Etzioni,1964:22):
orgyonetimyonetimteorilerianasayfa• Bir ifli yapmak için “en iyi tek yolu” bulmak amateoriler.htm
c›yla zaman ve yöntem araflt›rmas›n› kullan›n. En iyi
yöntem, günlük üretimi en yüksek ortalama düzeye
ç›karan yönetim anlay›fl›d›r.
• ‹flçiler, her iki el hareketlerini an›nda do¤al olarak yapabilir hâle gelmelidir.
• ‹fli en iyi ve en h›zl› bir biçimde yapabilmesi için iflçiyi özendirin. Bu amaçla bütün aletlerin yerleri sabit ve tan›mlanm›fl olmal›d›r.
• ‹flçiye verilen ücret ile onun performans› aras›nda yak›n iliflki olmal›d›r. ‹flçi
standart üretim düzeyine eriflti¤i zaman, günlük ücret d›fl›nda belli bir ek
prim verilerek motive edilmelidir.
29
2. Ünite - Ekonomi
‹flçinin çal›flmas›n› kuflatan yöntemde, makinelerin h›z›, ifl öncelikleri gibi koflullar› düzenlemek için uzmanlaflm›fl kimseler kullan›lmal›d›r. Özetle belirtmek gerekirse mevcut teoriler içinde en deterministik ve teknokratik karakterli olan
(Grint,1992:117) Taylor’un bilimsel yönetim anlay›fl›n›n temel karakteristikleri flunlard›r ( Hicks&Gullett, 1992:117):
• Babadan kalma yönetim anlay›fl› yerine bilimsel yönetimin tesisi
• Çat›flma de¤il uyum
• Bireycilik de¤il ifl birli¤i
• S›n›rl› üretim yerine, maksimum üretim
• Her insan›n etkinli¤inin ve refah›n›n maksimum düzeyde art›r›lmas›d›r.
Bu anlay›fl büyük ölçüde, hem sosyalist hem de kapitalist sistemlerde iflçinin
tembel oldu¤u, insan›n do¤as› gere¤i çal›flmay› sevmedi¤i ve sorumluluktan kaç›nd›¤› varsay›mlar›na dayan›r. Nitekim insan›n iflten kaytarmas›n›n genel bir kural oldu¤unu söyleyen Troçki’nin “insan tembel bir hayvand›r” sözü büyük ölçüde bu
mantalitenin bir ürünüdür.
Taylor’un görüflleri sendikalar taraf›ndan büyük tepki görmüfl olmas›na ra¤men
uygulamada öncelikle ABD’de büyük ra¤bet görmüfltür. Özellikle Henry Ford’un
kitle üretimini öngören ve 20. yüzy›la damgas›n› vuran yönetim anlay›fl›n›n temellerini; bu iflin de¤erlendirilerek küçük parçalara bölünmesini ve standartlaflt›r›lmas›n› öngören yönetim anlay›fl›na dayand›rd›¤›n› görüyoruz. Bu sayede endüstri öncesi toplumun çal›flma al›flkanl›klar›na sahip iflçilerin verimlilikleri çok daha kolay
bir flekilde art›r›labilmifltir. Taylor’un fikirlerinin uygulamaya geçirilmesinden sonra tüm ileri ülkelerde verimlilik elli kat artm›flt›r. Bu verimlilik patlamas›ndan iflverenler kadar iflçiler ve toplumun di¤er üyeleri de faydalanm›flt›r. 1930 y›l›na geldi¤imiz zaman Taylor’un bilimsel yönetimi gerek sendikalar›n gerekse ayd›nlar›n
karfl› ç›kmalar›na ra¤men, geliflmifl ülkelerin tümünü sarm›flt›r. Sonuçta Marx’›n
proleteri art›k orta s›n›f›n temsilcileri hâline gelmeye bafllam›flt›r (Drucker,
1994:62).
Daha sonraki y›llarda ise gerek Taylor’un ilkeleri do¤rultusunda, gerekse Mayo
ve haleflerince farkl› bir çizgide, endüstriyel iflin örgütlenmesi konusunda endüstri sosyolojisinin teorisine önemli katk›lar yap›lm›flt›r (Öncü,1982:30). Örgüt teorisinde “insan iliflkileri” ekolü olarak an›lan bu teori, Taylorist ilkelere göre örgütlenmelerin çal›flanlar› ihmal etti¤ini, onlar› sadece maddi unsurlarla motive edilebilecek bir homo economicus olarak ele ald›¤›n›, oysa çal›flan kiflilerin her fleyden
önce insan oldu¤u ve bunun ihmal edilmesinin iflçiler kadar verimlili¤i art›rmak isteyen iflletmeler aç›s›ndan da sak›ncalar yaratabilece¤ini ileri sürmüfltür.
Teorik planda büyük yank›lar yapan “insan iliflkileri ekolü”nün temel varsay›mlar›n› Douglas McGroger (1970: 39-40) flu flekilde s›ralamaktad›r:
• ‹flte fiziki ve zihni çaban›n harcanmas› oyun ya da dinlenme kadar do¤ald›r.
Tayloristlerin görüfllerinin aksine s›radan bir insan, do¤ufltan iflten nefret etmez. ‹fl bir doyum kayna¤› oldu¤u müddetçe iflçi onu severek yapar ancak
ceza kayna¤› hâline dönüfltü¤ü zaman yapmaktan kaçar.
• D›flar›dan denetim ve ceza ile korkutma çal›flanlar› örgütsel amaçlara yöneltecek tek yol de¤ildir. Ba¤l› olduklar› amaçlar do¤rultusunda çal›flan
insanlar, kendi kendilerini yönetme ve kendi kendilerini denetim yollar›n› kullan›rlar.
• Amaçlara ba¤l›l›k onlar›n elde edilmeleriyle ilgili olarak ödüllere ba¤l›d›r.
Bu ödüllerin en önemlisi ise benli¤in doyurulmas› ve gerçeklefltirilmesidir.
Bu örgütsel amaçlar›n gerçeklefltirilmesi ile de sa¤lanabilir.
Proleterya: ‹flçi S›n›f›
Homo Economicus:
Maksimum fayda peflinde
koflan, ak›lc› hareket eden
ve kendi ç›karlar›n› düflünen
insan.
30
• Uygun bir ortamda s›radan bir kifli sorumlulu¤u sadece kabul etmeyi de¤il,
ayn› zamanda aramay› da ö¤renir. Sorumluluktan kaç›nma, h›rs yoksunlu¤u
ve güvenli¤e afl›r› önem verme gibi özellikler genellikle tecrübeler sonucunda elde edilir; yoksa do¤ufltan gelen özellik de¤ildirler.
• Örgütsel sorunlar›n çözümünde insanlar gerekli yarat›c›l›k ve ustal›¤a sahiptirler.
• Ça¤dafl endüstri toplumunda normal insan›n yeteneklerinin sadece bir k›sm›ndan yararlan›lmaktad›r.
Örgütü ve çal›flanlar› âdeta mekanik unsurlar olarak gören Taylorist görüfllerden farkl› olarak iflin örgütlenmesinde sosyolojik ve psikolojik unsurlar› ön plana
ç›kartan “insan iliflkileri” ekolünün günümüzde çok daha fazla do¤rulanan bu varsay›mlar› 1930’lu y›llarda ortaya at›lmas›na ra¤men uygulamada Taylorist görüfller
kadar etkili olmam›flt›r.
SIRA S‹ZDE
1
Taylor’›n çal›flan›
mekaniklefltirdi¤i ifl modelinin iflin örgütlenmesi konusunda endüstri
SIRA S‹ZDE
sosyolojisine nas›l bir katk›s› olmufltur.
D Ü fiKitle
Ü N E L ‹ M Üretimi
Fordizm:
Taylor’un bilimsel yönetim anlay›fl›n›n uygulamadaki temsilcisi Henry Ford olmufltur. Ford bu Silkelerden
hareketle kendi otomobil fabrikas›nda siparifl usulü üretimO R U
den kitle hâlinde seri üretime yönelmifltir. ‹leri düzeyde ifl bölümü ve standartlaflmay›, son derece kat› bir biçimde uygulayarak verimlilikte büyük art›fllar sa¤laD‹KKAT
D‹KKAT
m›flt›r.
Bu üretim biçiminde en önemli unsur, birçok kiflinin inand›¤› gibi hareket eden
SIRA S‹ZDE
S‹ZDE Daha çok parçalar›n birbirlerinin yerine tam ve uyumlu bir
montaj hatt›SIRA
de¤ildir.
biçimde konulabilecek flekilde de¤ifltirilebilir ve birbirine ba¤lanmas›n›n son derece basit olmas›nin çok daha önemli oldu¤u idResim 2.6
AMAÇLARIMIZ
AMAÇLARIMIZ
dia edilmektedir. Yine kitle üretim biçiminde
Henry Ford:
montajc›n›n, c›vata s›kmak ya da üretilen her
Fordist üretim
arabaya bir tekerlek takmak gibi, sadece tek
K ‹ T A P
Kmodelinin
‹ T A P
bir ifli vard›r. Montaj iflçisinin parça ›smarlamakurucusu.
s›, aletlerini tamir etmesi, kalite kontrolü yapKaynak:
mas› ve hatta yan›ndaki iflçilerin ne yapt›¤›n›
T Ehttp://www.answers.
LEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
bilmesi dahi gerekmemektedir. Bunun yerine
comtopichenry-ford
kafas›n› önüne e¤ip baflka fleyler düflünmektedir. Bu parçalar›n nas›l bir araya geldi¤ini dü‹NTERNET
‹NTERNET
flünmek ise endüstri mühendisinin görevidir.
Buna karfl›l›k sadece birkaç dakikal›k e¤itimden
geçen montaj iflçisi son derece kat› bir disiplin
içinde belirli rutin iflleri tekrar tekrar yerine getirmektedir. Montaj hatt›ndaki iflçiler araba parçalar› kadar kolay de¤ifltirilebilmektedir. Bu süreçte iflçinin herhangi bir görüfl bildirmesi söz konusu de¤ildir. Örne¤in, iflçi bir arac›n hatal› çal›flmas›n› dahi bildirememekteydi. Bu tür görevler ustabafl› ve endüstri
mühendisine aitti. Ayr›ca Ford iflgücünü, sadece iflçiler aras›nda de¤il mühendislerde
de bölmüfltür. Baz› endüstri mühendisleri montaj ifllemlerinde uzmanlafl›rken di¤erleri de tek parçalar› imal etmeye tahsis edilmifl makinelerin iflletiminde uzmanlaflm›flt›r. Baz› imalat mühendisleri montaj donan›m›n›n tasar›m›nda uzmanlafl›rken di¤erleri her özel parça için belli makineler tasarlamaktad›rlar. Baz› ürün mühendisleri
S O R U
N N
2. Ünite - Ekonomi
motorlar üzerinde, baz›lar› gövde üzerinde, baz›lar› da elektrik sistemleri üzerinde
uzmanlaflm›fllard›r. Bilgileri ve fikirleri yönlendiren fakat gerçekte bir otomobile
hiç dokunmam›fl ya da fabrikaya girmemifl olan endüstri toplumunun bu “bilgi iflçileri” emek sanat ba¤›ml› geçmiflin e¤itimli atölye sahiplerinin ve eski tip fabrika
ustabafllar›n›n yerlerini alm›fllard›r. Her ifli kendileri yapan bu iflçi yöneticiler montajc› ile anlaflmakta parçalar›n tasar›m›n› yapmakta, onu yapacak makineleri getirmekte ve ço¤u zaman atölyede makinelerin iflletimini yönetmektedirler. Bu yeni
uzmanlar›n görevi endüstride vas›fs›z iflgücünün kullanaca¤› makineleri tasarlamakt›r (Womack&Jones,1993:27-33).
Kitle üretimi sürecinde kullan›lan makineler niteliksiz iflçilerin kullanabilece¤i
flekilde dar amaçl› olarak tasarlanm›flt›r. Emek ile sermaye aras›nda yaflanan yo¤un
gerginliklerin de etkisiyle Fordist kitle üretiminde ifl, belirsizliklerden korunmaya
çal›fl›lm›fl (Stinch-Combe,1990:62-3) ve iflçiler birbirlerinin yerine kolayca ikame
edilebilecek flekilde örgütlenmifltir. Bunun yan›nda iflçi, karar sürecinin de bütünüyle d›fl›nda tutulmufltur. Di¤er bir ifade ile iflçinin üretim üzerindeki kontrolü tamamen ortadan kald›r›lmaya çal›fl›lm›fl ve iflçilerin tatmini büyük ölçüde ücret art›fl›yla sa¤lanmaya çal›fl›lm›flt›r (Yentürk,1993:44).
Özetle belirtmek gerekirse kitle üretim biçiminin temel özellikleri flunlard›r (Allen, 1992:185):
• Standart parçalar›n birlefltirilmesi, özel amaçl› makinelerin kullan›m›, iflgücünün vas›f yönünden fragmantasyonu ve montaj hatt›,
• Büyük hacimli kitle üretimi yoluyla sa¤lanan ölçek ekonomileri,
• Gümrük duvarlar› yoluyla korunan pazarlarda, uzun süreli standart mal
üretimi,
• Büyük fabrikalarda yar› vas›fl› kitle iflçileri ile yüksek ücretli iflçilerin konsantrasyonu,
• Merkezî yönetim taraf›ndan karakterize edilen iflin örgütlenmesinin hiyerarflik ve bürokratik biçimi,
• Arz, talep ve refah dengeleri ve Keynezyen politikalar taraf›ndan düzenlenen ulusal devlet ekonomilerinin yönetimi,
• Kitle üretimi ve kitle tüketimi aras›ndaki ba¤lant›n›n mevcudiyeti.
Endüstri toplumunun flekillenmesinde oldukça etkili olan Fordist üretim biçiminin yayg›nl›k kazanmas›yla birlikte fabrika endüstri toplumunun merkezi
hâline gelmifltir. Böylece fabrika, endüstri toplumunda e¤itim kurumlar›ndan
aile yap›s›na kadar her alana daha çok nüfuz eder olmufltur. Örne¤in; e¤itim
kurumlar› bir taraftan kitle e¤itimi çerçevesinde okuma-yazma, hesap ve biraz
da tarih bilgisinin yan› s›ra ö¤rencilere endüstrinin gerektirdi¤i; her fleyi zaman›nda yapmak ve söz dinlemek gibi montaj hatt›n›n taleplerine uygun bireyler
yetifltirmifltir. Bununla iflçinin ifle zaman›nda gelip gitmesi, amirlerinin ve yöneticilerinin verece¤i emirleri tart›flmadan yerine getirmesi, büroda ya da makinenin bafl›nda standartlaflt›r›lm›fl rutin iflleri b›kmadan yapmas›n›n ö¤retilmesi
amaçlanm›flt›r (Toffler, 1981:53). Asl›nda bu süreç 19. yüzy›lda bafllat›lm›fl olmakla birlikte 20. yüzy›lda Fordist kitle üretim süreci ile birlikte çok daha yayg›nlaflt›r›lm›flt›r.
Bunun yan›nda Fordist kitle üretiminin yayg›nlaflmas› endüstri toplumunda
sendikalar, meslek kurulufllar› gibi kitle örgütlerinin de güçlenerek geliflmelerine ve bunlar›n yan› s›ra kitle iletiflim araçlar› ile kitle kültürünün de yükselifline yol açm›fl; toplumsal yap›da çok köklü dönüflümleri beraberinde getirmifltir.
31
32
Kitle Üretimi: ‹flin küçük
parçalara bölünerek büyük
miktarlarda üretilmesi
Kitle üretimi 20. yüzy›lda egemenli¤ini büyük ölçüde sosyo-kültürel unsurlar›n varl›¤› ile sürdürebilmifltir. Örne¤in; kitle tüketimi anlay›fl›ndaki bir gerileme
70’li y›llar›n sonras›nda görüldü¤ü gibi kitle üretimi sürecinde de oldukça ciddi
krizlerin yaflanmas›na yol açm›flt›r.
Durkheim’in toplumsal farkl›laflma sürecinin art›fl›yla birlikte ortaya ç›kt›¤›n›
söyledi¤i “bireysellik” olgusu, kitle üretiminin yayg›nl›k kazanmas›yla yani fabrikada, e¤itimde, iletiflimde, mimaride ve tüketimde giderek artan standartlaflma ile
birlikte son derece zay›flam›flt›r. Rejimleri ne olursa olsun bu kitleselleflmenin etkisiyle Kerr ve arkadafllar›n›n (1960) vurgulad›¤› flekilde endüstrileflmifl ülkeler aras›nda da giderek artan bir benzeflmeye tan›k olunmufltur.
Öte yandan kitleselleflmifl endüstriyel standart üretim düzeniyle bu toplumun
kültürel ve siyasal mant›¤›n› oluflturan modernizm teorileri aras›nda da büyük paralellikler söz konusu olmufltur (Jeanniere, 1993:21). Yükselifliyle üretim sürecinde
maliyetlerin düflüflünde ve toplumsal yap›lar›n de¤iflmesinde büyük rol oynayan
kitle üretimi zamanla tüm dünyaya yay›lm›flt›r ve bunu ilk kullanan firmalar aç›s›ndan söz konusu rekabet avantaj› da böylece ortadan kalkm›flt›r.
Resim 2.7
Ford fabrikas›ndan
çal›flmaya örnekler
Kaynak: http://www.sustainablecityblog.com/2009/06/retool-the-auto-industry/
http://asitoughttobe.com20110420henry-ford-socialist
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
2
SIRAbiçiminin
S‹ZDE yayg›nlaflmas›n›n endüstri toplumunun flekillenmesinde nas›l etFordist üretim
kileri olmufltur?
Fordizmin
Krizi
1970’li y›llar dünyada genel ekonomik krizle birlikte kitle üretiminin de krize girO R U üretiminin varl›¤›n› sürdürebilmesi standart tüketim kal›plar› ve
di¤i y›llard›r.S Kitle
istikrarl› pazarlar›n mevcudiyeti ile yak›ndan ilgilidir. Ayr›ca kitle üretiminde pazarlar hem kitlesel
üretilmifl mallar için yeterli hem de büyük ölçekli firmalar›n
D ‹ K Kolarak
AT
maliyetlerini amorti edebilmesi için istikrarl› olmal›d›r. 1970’li y›llara kadar gerek
ulusal gerekse uluslararas› piyasalar kitle üretimi için oldukça müsait olmufltur
SIRA S‹ZDE
(Yentürk, 1993:44). Bu dönemde uygulanan Keynezyen politikalarla desteklenen
“refah devleti” uygulamalar› piyasalar› geniflleterek kitle üretimi için oldukça uygun bir ortam
sa¤lam›flt›r (Loveman&Sengenberger,1990:2).
AMAÇLARIMIZ
Yukar›da belirtilen tarihten sonra ise piyasalarda genel bir istikrars›zl›k görülmeye bafllanm›flt›r. Ayr›ca giderek ucuzlayan teknolojinin küçük ve orta ölçekli firmalara geçmiflten
olarak büyükler karfl›s›nda rekabet edebilme flans› vermeK ‹ T A farkl›
P
si piyasalarda rekabetin daha çok k›z›flmas›na ve dolay›s›yla kitle üretiminin de daha çok krize girmesine yol açm›flt›r. Rekabetin artt›¤› bu dönemde giderek daha
N N
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
2. Ünite - Ekonomi
çok seçene¤e sahip hâle gelen tüketici de daha fazla “nazlan›r”D Ühâle
Dofi Ü N Egelmifltir.
L‹M
lay›s›yla esnekli¤i olmayan ve büyük stoklarla çal›flan dev firmalar, talepleri k›sa
sürede de¤iflen oldukça “nazl›” tüketicilerden oluflan istikrars›z piyasalarda eski
S O R U
avantajlar›n› kaybederek yaflam mücadelesi vermeye bafllam›fllard›r.
1970’li y›llar dünyada genel ekonomik krizle birlikte kitle üretiminin
D ‹ K Kde
A Tkrize girdi¤i
y›llard›r.
SIRA S‹ZDE
N N
Bunun yan› s›ra 70’li y›llar›n sonundan itibaren baz› ülkelerin, talebi canland›rmay› öngören Keynesyen politikalardan s›k› para politikas›n› öngören Friedmanc›
AMAÇLARIMIZ
politikalara yönelmifl olmas›n›n etkisiyle, talepte daralmalar›n
da ortaya ç›kmas›
kitle üretiminin çok daha olumsuz etkilenmesine yol açm›flt›r (Yentürk, 1993:47).
Özellikle petrol fiyatlar›n›n art›fl› devletlerin sosyal refah harcamalar›n› k›smalar›na
K ‹ an›lan
T A P faktörlerin
neden olmufltur. Ancak kitle üretiminin çözülmesinde yukar›da
d›fl›nda teknolojik geliflmenin çeflitlili¤i ve “siparifl usulü çal›flma”y› ucuzlatm›fl olmas›, kitle üretiminin avantajlar›n› ortadan kald›rm›flt›r. Böylece geçmiflte kitle üreT E L E yap›lanmalar
V‹ZYON
timinin rasyonel örgütlenmesi olarak kabul edilen kat› bürokratik
yeni toplumun ve ekonominin gereksinimlerine cevap veremez olmufltur. Di¤er bir
ifadeyle, 70’lerdeki petrol krizi ayn› zamanda eski endüstri toplumunun da ölümü
anlam›na gelmifltir.
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
33
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
POST-ENDÜSTR‹YEL ÇA⁄DA ‹fi‹N ÖRGÜTLENMES‹
Post-endüstriyel topluma geçiflin etkisini en çok hissettirdi¤i alan›n çal›flma hayat›
olmas›ndan dolay›, önemli ölçüde buradaki gereksinimlerin de etkisiyle ortaya ç›kan teknolojik de¤iflmeler, ço¤u kez de¤iflimin ana kayna¤›n› teflkil etmifltir. ‹flin
dönüflüm sürecinde ise çal›flma yaflam›n›n motor gücünü teflebbüsler oluflturmaktad›r (Oscarsson, 1991:18).
Standartlaflman›n Sonu
Özellikle 1970’li y›llardan itibaren arResim 2.8
tan rekabet ortam›nda faaliyette bulu1970'li y›llardan
nan iflletmeler yeniden yap›lanma süitibaren artan
recine girmifllerdir. Çünkü kitle üretirekabet ortam›nda
faaliyette bulunan
mi için gerekli olan piyasalar büyük
iflletmeler yeniden
ölçüde doyma sürecine girmifl ve reyap›lanma sürecine
kabet ise çok daha fazla fliddetlenmiflgirmifllerdir.
tir. Yine ucuzlayan ve yayg›nlaflan teknolojiler sayesinde kitle iletiflim araçlar›nda tekeller k›r›lmaya bafllanm›fl
ve toplumsal farkl›laflma ve dolay›s›yKaynak: http://www.designworldonline.comarticles238611Newla bireyselleflme güç kazanmaya baflLean-Manufacturing-Podcast-from-Bosch-Rexroth.aspx
lam›flt›r. Tüketici art›k kendisine sunulan çeflitli ürünler karfl›s›nda gerçek
anlamda krall›¤›n› ilan etmifltir. Bir üründen di¤erine çok daha kolay geçer hâle gelmifltir. Sürekli en iyi ve en ucuz mala
do¤ru de¤iflen ve farkl›laflan tüketicinin taleplerine kitle üretimi cevap veremez hâle gelmifltir. Eski yöntemlerle çal›flan, yani kitlesel üretimde bulunan dev firmalar
karfl›s›nda, daha küçük ve esnek firmalar pazarlarda daha avantajl› hâle gelmeye
bafllam›flt›r.
34
Ayr›ca Fordizmin kitle üretimi anlay›fl›na karfl› ç›k›lmas›nda, ekonomik faktörler yan›nda, onun beraberinde getirmifl oldu¤u bireyin konumunu geri plana iten,
yeknesak hâle dönüfltürülmüfl yaflam biçiminin de etkisi olmufltur. Bilindi¤i flekilde afl›r› ifl bölümünü öngören kitle üretiminin, bireyin yabanc›laflmas›na yol açm›fl
olmas›, “Modern Zamanlar” filminde ya da “‹nsan ‹liflkileri” ekolünde oldu¤u gibi
ayd›nlardan oldukça sert elefltiriler alm›flt›r.
Geçmiflte kitle hâlinde standartlaflt›r›lm›fl üretimde bulunan firmalar daha esnek
ve daha mobil örgütlenme biçimine yönelmifllerdir. Bu yöneliflte 1974 Petrol krizinden sonra dünyan›n do¤al kaynaklar› bak›m›ndan en yoksul ülkelerinden biri
olan Japonya’n›n özellikle mikro elektronik alan›nda yapt›¤› at›l›mlarla öncülü¤ü
üstlendi¤ini görmekteyiz.
Bunun yan› s›ra enformasyon toplumuna geçifl sürecinde Taylorizm gibi endüstri toplumunun ürünü olan ve Weber taraf›ndan rasyonel organizasyon biçimi olarak sunulan bürokratik örgütlenme de kat› ve hantal yap›s›yla günümüzün gereksinimlerine cevap veremez hâle gelmifltir.Bugün bürokratik örgütlenme oldukça sert elefltiriler almaya devam etmektedir. Bu örgütlenme biçimi bugün kat›l›kla ve çok farkl›laflm›fl müflteri taleplerine cevap verememekle suçlanmaktad›r. Bu nedenle firmalar bürokratik formaliteleri mümkün oldu¤unca en
aza indirmeye çal›flmaktad›r. Sadece bununla kalmay›p bürokratik örgütlenmeye paralel iflleyen kitle üretimi anlay›fl› yerine küçük ve orta ölçeklerde esnek
üretim anlay›fl›n› ön plana ç›kartan bir örgütlenmeye do¤ru bir yönelifl de ivme
kazanm›flt›r.
1970’lerdeki petrol krizi ayn› zamanda eski endüstri toplumunun da krizi anlam›na gelmektedir. Ayr›ca bu tarihten sonra özellikle enformasyon teknolojileri alan›ndaki geliflmeler, toplumsal dönüflüm sürecinde derin etkiler yapmaya
SIRA S‹ZDE
bafllam›fllard›r.
Hizmet sektöründe h›zl› bir geliflme gözlenmifltir. Dünya ticareti
büyük ölçüde artm›fl ve ulusal pazarlar›n önemi giderek azalm›flt›r. Ayr›ca ürünlerin yaflam
süreleri k›salm›flt›r (Oscarsson, 1991:19). Örne¤in Ford’un, Model
T’yi tüm bir nesil için üretmesine karfl›l›k, günümüzde piyasaya ç›kan bir bilgisayar›n ömrü en çok iki y›ld›r (Hammer, 1994:16). Bu süre her geçen gün daha
S O R U
da k›salmaktad›r.
SIRA S‹ZDE
S O R U
1970’lerdekiD ‹petrol
K K A T krizi ayn› zamanda eski endüstri toplumunun da krizi anlam›na
gelmektedir.
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
N N
3
SIRA S‹ZDE
‹NTERNET
AMAÇLARIMIZ
AMAÇLARIMIZ
‹flin Yeniden
Örgütlenmesi: Esnek ya da Yal›n Üretim
Esnek Üretim: Talepteki
farkl›laflmalar
K S‹ OT RA UP göz önünde
bulundurularak ve teknoloji
etkin kullan›larak yap›lan
üretim fleklidir.
D‹KKAT
TELEV‹ZYON
SIRA S‹ZDE
TüketicininSIRA
tamamen
S‹ZDE krall›¤›n› ilan etmesi sonucu endüstride nas›l bir de¤iflim olmufltur?
70’lerin sonlar›ndan itibaren kitle üretiminin krize girmesi neticesinde iflin örgüt‹ OT RAaray›fllar
lenmesindeK Syeni
bafllam›flt›r. Ortaya ç›kan bu üretim biçimi Lash ve Urry
UP
gibi baz› sosyologlar taraf›ndan çok net bir görünüm sergilemedi¤inden sermayenin düzensiz yeniden yap›lanmas› ya da örgütsüz kapitalizm (disorganized capiD‹KKAT
T E L E Vtan›mlamaktad›r.
‹ZYON
talism) olarak
Ancak bugün yeni üretim düzenini tan›mlamada en çok kullan›lan esnek üreSIRA S‹ZDE
tim kavram›d›r.
Giderek yayg›nl›k kazanan bu üretim biçiminde iflin örgütlenmesinin geçmiflten farkl› olarak çok köklü bir dönüflüme u¤rad›¤›na tan›k olmaktay›z.
‹NTERNET
‹flgücünün niteli¤inde ve sendikalar›n fonksiyonlar›nda ve önemlerinde de¤iflmeAMAÇLARIMIZ
ler ortaya ç›kmaktad›r.
N N
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
2. Ünite - Ekonomi
Enformasyon toplumu, Masuda’n›n (Masuda,1990:46) da vurgulad›¤› flekilde
büyük ölçüde küreselleflmenin egemen oldu¤u toplum biçimidir. Dolay›s›yla bu
toplumda uluslararas› rekabet son derece önemlidir ve firmalar bu süreçte en kaliteliyi en ucuza üretmek zorundad›rlar. Bir mal›n üretimini ise do¤al olarak en iyi
onu üreten bilir. Dolay›s›yla en kalitelinin üretilmesi isteniyorsa iflin örgütlenmesi
sürecince o mal› üreten kiflinin karar sürecine dâhil edilmesi gerekmektedir.
Japon Toyoto firmas›, yerel pazar›n darl›¤›, buna karfl›l›k araç talebinin çeflitlili¤i gibi faktörlerin de bask›s›yla ‹kinci Dünya Savafl›’ndan sonra Amerikal› ve Avrupal› firmalara göre daha esnek bir örgütlenmeyi tercih etmifltir. Sonuçta Japonlar
bu uygulamadan oldukça baflar›l› sonuçlar elde etmifllerdir. 70’li y›llarda ise ortaya
ç›kan kriz bütün sanayileflmifl ülkelerde üretim biçimlerinin yeniden sorgulanmas›na yol açm›flt›r. Dolay›s›yla Japonya ç›k›fll› bu yeni esnek üretim biçimi di¤er faktörlerin de etkisiyle son 20 y›lda tüm dünyada yayg›n hâle gelmifltir.
Yeni anlay›fl›n önemli unsurlar›ndan birisini Schumacer’›n ifadesiyle “küçük güzeldir” ilkesi oluflturmaktad›r. Çünkü kitle üretimi yapan dev firmalar›n istikrars›z
piyasalara karfl› küçük firmalar kadar uyum gösteremedi¤i anlay›fl› oldukça yayg›nd›r. Bu anlay›fla göre sadece esnek uzmanlaflm›fl küçük firmalar kriz flartlar›na daha kolay uyum sa¤layabilirler. Ancak hem ölçek ekonomilerinden yararlan›p hem
de mikro elektronik teknolojilerini adapte ederek istikrars›z küçük taleplerin ayr›
ayr› dikkate al›nabilece¤i üretim sistemleriyle yeni çal›flma düzenine adapte edilebilece¤i de iddia edilmektedir. Birinci yaklafl›m için ‹talya örne¤i s›kça verilmekte,
ikinci yaklafl›m için ise Japon firmalar›n›n baflar›lar› örnek olarak gösterilmektedir.
Ancak ölçek ekonomisiyle amaçlanan 70 öncesi farkl› bir dönemin mant›¤› ile üretim kastedilmedi¤i gibi, sadece yeni ortamda küçük firmalar›n yaflayabilece¤i de
kastedilmemektedir (Yentürk,1993:49). Bir di¤er ifadeyle bugün genel e¤ilim küçülmekten yana olsa bile baz› sektörler (örne¤in otomotiv) Drucker’›n da belirtti¤i
gibi hâlâ büyük olmay› gerektirmektedir.
Bunun yan› s›ra özellikle bir Japon firmas› olan Toyota’n›n üretim biçiminden
esinlenerek gelifltirilen ve Toyotaizm denilen anlay›fl›n bir parças› olan örgütlenme biçimine göre kitle üretiminin standartlaflma anlay›fl›ndan farkl› olarak ürün
farkl›laflmas›n›n art›r›lmas› yoluna gidildi¤ini görüyoruz. Çünkü bireyselli¤in güçlendi¤i ve ayn› mal› üreten firma say›s›n›n artm›fl oldu¤u günümüzde, tüketicinin
sürekli de¤iflen taleplerine uygun mal› en h›zl› flekilde üretmek, firmalar›n yaflayabilmesi için hayati önem tafl›maktad›r.
Bunun yan› s›ra kitle üretiminin bant üretimi yerine yeni üretim biçimi içerisinde bilgisayarlarla desteklenmifl modül üretimi ön plana ç›km›flt›r. Standart üretim mant›¤› çerçevesinde tek bir amaç için tasarlanan makinelerin yerlerini, yeni
üretim biçimine uygun olarak esnek makinelerin almaya bafllad›¤›n› görmekteyiz.
‹flin yeniden örgütlenmesi sürecinde çat›flma yerine iflbirli¤i; makine temposunda çal›flma yerine de bant üretiminden ba¤›ms›z çal›flma tercih edilmeye bafllanm›flt›r. Dolay›s›yla çal›flan bireyin makineyle iliflkisi de¤iflmektedir.
35
Toyotaizm: Üretim ve
yönetimde sürekli iyilefltirme
yaklafl›m› ile hatas›z üretim
gerçeklefltirme.
36
Resim 2.9
Charlie Chaplin’in Modern Zamanlar filminde elefltirilen (fordist kitlesel üretim sisteminde) çal›flan
bireyin makina ile iliflkisi (Solda) günümüzdeki bilgisayarlarla desteklenmifl modül (esnek) üretiminde
(Sa¤da) oldukça farkl›laflm›flt›r
Kaynak: http://salihcenap.wordpress.com20110424modern-zamanlar
http://www.abprotek.com
Bir tür esnek üretim biçimi olan yal›n üretimin temel felsefesi, Japon toplumunun de¤erleriyle de yak›ndan ilgilidir. Japonlar›n grup kültürü, ifl yerine afl›r› ba¤l›l›¤› öngören ifl ahlak› ve ömür boyu istihdam gibi uygulamalar, yeni üretim biçimi için uygun bir kurumsal ya da kültürel ortam oluflturmufltur.
Ancak Fordist-Taylorist görüfllere alternatif olarak Toyota firmas›ndaki uygulamalardan esinlenerek gelifltirilen iflin örgütlenmesindeki bu yeni yaklafl›m ile
1930’larda Amerika’da Hawthorne araflt›rmalar› ile ortaya at›lan “insan iliflkileri”
ekolünün varsay›mlar› aras›nda da paralellikler söz konusudur. Örne¤in, otoritenin
daha ›l›ml› hâle getirilmesi, bireyselli¤in ön plana ç›kart›lmas› ve çal›flanlar›n karar
sürecine kat›lmalar› gibi. Dolay›s›yla bu yaklafl›m Japonya’da gelifltirilmifl olsa bile
bütünüyle sadece Japonlara özgü bir yönetim biçimi olarak görülmemelidir.
K›saca belirtmek gerekirse esnek ya da yal›n üretimin özelliklerini flu flekilde s›ralayabiliriz (Preffer,1995:61):
• Fazla iflçiler de dâhil olmak üzere, stok fazlal›¤› kald›r›l›r,
• Kalite ve etkinlik do¤ru orant›l› kabul edilir; kaliteden taviz verilemez,
• Bir üründen di¤erine h›zla de¤iflebilme yetene¤ine önem verilir,
• Üretim sürecini gerekli flekilde anlayan çok becerikli elemanlar vard›r,
• E¤itime gerekli flekilde önem verilir,
• ‹yi e¤itimli iflçileri elde tutmaya önem verilir,
• Ücret sistemi, flirketin, tesisin ve bireyin performans›na k›smen ba¤l›d›r,
• Statü engelleri azalt›l›r,
• Yüksek ba¤l›l›¤a dayal› ifl uygulamalar› vard›r.
Böylece firmalar esnekleflme ile bir taraftan üzerlerindeki fazla yükleri kald›r›rken di¤er taraftan da üretim sürecinde sahip olacaklar› belirleme yetkisinin art›fl›yla de¤iflime daha kolay adapte olur hâle gelmektedirler.
37
2. Ünite - Ekonomi
Resim 2.10
Müflterinin hangi ürünü, ne
kadar ve ne zaman istedi¤i ile
gerçekte üretilen aras›ndaki
fark
Zay›f ergonomik süreç
tasar›m›n›n veya
organizasyonel kurgunun
sonucu olarak fazla insan
hareketi çaba ve ifllemler
1
HAREKET
Uygunsuz düzeyde
( az ya da çok) malzeme,
ürün, ara stok veya bilgi
Gecikme
bekleme sonucu
at›l insan,
makina kayna¤›
FAZLA ÜRET‹M
ZAMAN
2
7
HATALAR
STOK
3
6
TAfiIMA
5
Gerekli olmayan, de¤er
katmayan, malzeme, bilgi
ve insan hareketi
Spesifikasyon ve üretilen ürün
aras›ndaki farktan dolay› fire
veya tekrar iflleme do¤mas›
4
SÜREÇ
VER‹MS‹ZL‹⁄‹
Yetersiz proses tan›mlar›,
karmafl›kl›k ve standards›zl›k
sebebiyle müflterinin istedi¤inden
daha az veya daha fazla ifl yap›lmas›
Esnek Üretim modelinde sürekli iyilefltirme esast›r.
Kaynak: http://www.eneraconsulting.comtagyalin-dusunce
Bunun yan›nda esnek örgütlenmeye yönelik geliflmelerin tam karfl›s›nda yer
alanlar da vard›r. Örne¤in ünlü “Harward Business Review”da ç›kan bir makalede GM ve Toyoto’nun ortakl›¤› olan Kaliforniya’da Foremont tesislerindeki uygulamadan hareketle Taylorist görüfllerin tekrar öne ç›kart›ld›¤›n› görmekteyiz. Bu
araflt›rmaya göre ad› geçen yerdeki fabrikada uygulanan Taylorist “Time and motion” yöntemi sadece ifl yerinde verimlili¤in ve kalitenin art›r›lmas›na de¤il, ayn›
zamanda iflçilerin de daha iyi motive olmalar›na yol açm›flt›r. Yine ayn› uygulama neticesinde esnek üretim teorisyenlerinin varsay›mlar›n›n tam aksi istikamette ö¤renmenin ve sürekli iyileflmenin de ortaya ç›kt›¤› vurgulanmaktad›r. Bu da
flunu göstermektedir ki yeni çal›flma düzeninde, gerek tar›m toplumundaki, gerekse endüstri toplumundaki gibi, sorunlara her yerde her zaman geçerli kat›, tek
bir yöntemle yaklaflmak mümkün de¤ildir. Yeni çal›flma düzeninde baflar› çok
de¤iflik yollarla elde edilebilir. Mevcut teknolojiler bireylere ve iflletmelere büyük
bir esneklik kazand›rm›flt›r. Yine yukar›da belirtilen görüfller esnek örgütlenme
teorisini bütünüyle yanl›fllamamaktad›r. Çünkü günümüzde özellikle yeni ifllerde
küçüklük, çeviklik, bürokratik formalitelerin azl›¤› ve esneklik dolay›s›yla süratlilik büyük bir avantaj olarak kabul edilmekle birlikte özellikle otomotiv gibi
vaktiyle “endüstrilerin endüstrisi” olarak kabul edilen baz› sektörler hâlâ büyük
olmay› gerektirmektedir.
38
Post-endüstriyel Ça¤›n ‹flleri ve Örgütleri
Baz› yazarlar endüstriyel üretim alan›nda art›k verimlilik devriminin sona erdi¤i
görüflündedir. fiöyle ki 1950’li y›llarda imalat ifli yapan ya da eflya tafl›yan insanlar
tüm geliflmifl ülkelerde ço¤unlu¤u oluflturmaktayd›. 1990’l› y›llara gelindi¤inde ise
bu say› toplam iflgücünün beflte birine düflmüfltür. 2010 y›l›nda da bu rakam muhtemelen toplam iflgücünün onda birinden fazla olamayacakt›r. Dolay›s›yla enformasyon toplumunda imalat, tar›m, madencilik ve ulaflt›rma dallar›ndaki beden iflçilerinin verimini art›rmak art›k kendi bafl›na servet yaratamaz hâle gelecektir. Enformasyon toplumunda zenginli¤in kayna¤› beden iflçisi olmayanlar›n yani bilgi iflçilerinin veriminin art›r›lmas›ndan geçecektir (Drucker, 1994:4). Dolay›s›yla endüstriyel üretimden farkl› süreçlere tabi hizmet/ bilgi/enformasyon üretiminin egemen
oldu¤u enformasyon toplumunda iflin yeniden örgütlenmesi bir zorunluluk olarak
ortaya ç›kmaktad›r.
Yeni toplumun merkezinin imalattan bilgiye kaym›fl olmas› do¤al olarak sadece imalat sektöründe iflin örgütlenmesinde baz› de¤iflmeler getirmekte de¤il ayn›
zamanda toplumdaki sektörel da¤›l›m içinde bilgi/enformasyon sektörünün a¤›rl›¤›nda da önemli de¤ifliklikler ortaya ç›karmaktad›r. Bu süreçte özellikle bilgi iflleri, merkezî bir öneme sahip olmaktad›r.
Ancak bununla imalat›n bütüResim 2.11
nüyle ortadan kalkaca¤› düflüYeni toplumun merkezi
nülmemelidir. Tar›m toplumunimalattan bilgiye
dan endüstri toplumuna geçifl,
kaym›flt›r.
tar›msal üretimi azaltmam›fl, akKaynak:
sine art›rm›flt›r. Ancak yine de tahttp://www.bilgicagi.com
r›m›n pay› gerek istihdam, geYazilar1689-bilgi_
rekse toplam has›la içinde son
toplumu_caginda_
mahremiyet.aspx
derece gerilemifltir. Benzer flekilde endüstri toplumundan enformasyon toplumuna geçiflte endüstriyel üretimi bütünüyle ortadan kald›rmayacakt›r; buna karfl›l›k endüstriyel üretimin a¤›rl›¤›
göreli olarak gerilemeye devam
edecektir.
Yeni teknolojiler yukar›da da
vurguland›¤› gibi, zaman ve mekân kavram›n› de¤ifltirmesi dolay›s›yla örgütlerde
yeri ve zaman› da de¤iflken hâle getirmifl; bir di¤er ifade ile standartlaflmadan
uzaklaflmaya bafllanm›flt›r. ‹fl yerkürenin her yerinde her zaman yap›labilir hâle
gelmifltir. Dolay›s›yla gelecekte kültürel çeflitlilik esas olacakt›r; farkl› etnik gruplar
beraber çal›flacakt›r. Bunun yan› s›ra örgütlerde hiyerarflik yap›lar h›zla çözülecektir. Enformasyon teknolojilerinin sa¤lad›¤› avantajla muhtemelen tek kiflilik müteflebbisler ordusunun ortaya ç›kmas› mümkün gözükmektedir. Örgütler h›zla de¤iflen ifl atmosferinde, de¤iflimin nispeten daha yavafl oldu¤u tar›m ve endüstri toplumunun örgütlerinden farkl› olarak bu de¤iflime ayak uyduracak ve projeler üretip çözüm getirecek tak›m çal›flmalar›n›n geçici süreler çal›flmalar›na tan›k olunacakt›r (Paker,1993:25-30).
39
2. Ünite - Ekonomi
Bunun yan› s›ra endüstriyel üretimin
yap›s›nda da çok köklü dönüflümler ortaya ç›kmas› beklenmektedir. Yar›n›n
fabrikas› çok daha fazla bilgisayar kullan›m› ile karakterize edilecektir (Rürup, 1993:47). Örne¤in, Workplace 2000
(Boyet & Conn, 1991:2-7) adl› bir çal›flmaya göre iflletmeler, müflteri taleplerine adapte olabilmek amac›yla bugünkünden çok daha esnek olacakt›r. Yine
esnekli¤in yan› s›ra yarat›c›l›k da son
derece önemli olacakt›r. Yeni örgütlerde enformasyon ak›fl›nda da büyük ölçüde de¤ifliklik ortaya ç›kacak ve enformasyonun paylafl›m› en hayati konulardan birisini oluflturacakt›r. Çünkü yeni
teknolojiler paylafl›m› kolaylaflt›rmaktad›r. Ayr›ca ayn› çal›flmaya göre iflçiler, yönetsel kontrolden daha çok kendi kendilerini kontrol edeceklerdir. Öte yandan
dönüflüm kaç›n›lmazd›r çünkü küresel rekabet de art›fl göstermektedir.
Bu küresel rekabet ortam›nda e¤itim, iflletmelerin en önemli sorununu oluflturmaktad›r. Okullarda oldu¤u gibi iflletmeler de kendi içlerinde e¤itimi ön plana ç›kartmak zorunda kalmaktad›rlar (Stone, 1991:46). Art›k örgütlerde Taylor, Ford gibi geliflmeleri ö¤renen bir kiflinin olmas› yetmemektedir. Bundan böyle birinin tepeden düflünüp bulmas› ve örgütte geriye kalan herkesin bu büyük stratejistin
emirlerini dinliyor olmas› mümkün de¤ildir. Çünkü gelecekte di¤erlerinin önüne
geçecek örgütler, kiflilerin bir örgütün tüm seviyelerinde ö¤renme yükümlülük ve
kapasitesini, nas›l de¤erlendirebilece¤ini keflfedenler olacakt›r (Senge, 1993:12).
Aksi takdirde iflletmelerin giderek fliddetlenen rekabet ortam›na uyum sa¤lamalar›
imkâns›z hâle gelmektedir.
Baz› senaryolara göre bugünkü ileri düzeyde endüstrileflmifl ülkelerin gelecekte, endüstriyel üretim yerine, iflin tasar›m› ya da teorik bilginin üretimiyle meflgul
olan ofisler hâline dönüflebilece¤i; flimdiki geliflmekte olan ülkelerin ise gelecekte
imalat ifliyle meflgul olan fabrikalar olabilece¤i tart›fl›lmaktad›r. Ancak bugünkü geliflmifl ülkelerin özellikle stratejik ürünlerin imalat›n›, yar›n geliflmekte olan ülkelere devredebilece¤ini düflünmek oldukça güçtür.
Enformasyon toplumuna geçifl geçmiflten büyük ölçüde bir kopufl anlam›na
gelmektedir. Yak›n zamanlara kadar bilgi gerektiren çok az ifl söz konusudur. Bilgi bu toplumlarda günümüzdekinden farkl› bir anlama ve iflleve sahiptir. Bir di¤er
ifade ile bilgi bu toplumlarda bir zorunluluktan daha çok bir süstür. Örne¤in, 19.
yüzy›l Amerikan ifl dünyas›n› kuranlar aras›nda yaln›zca banker J.P. Morgan adl›
birisinin ileri say›labilecek bir e¤itimi oldu¤u ileri sürülmektedir. O da üniversiteyi
b›rakm›fl birisidir. Oysa günümüz enformasyon toplumlar›na bakt›¤›m›z zaman
üniversite mezunlar›n›n say›lar›nda ola¤anüstü bir art›fl›n mevcudiyeti göze çarpmaktad›r (Drucker; 1994).
Daha önce de vurguland›¤› gibi enformasyon toplumu imalata de¤il, hizmet ve
dolay›s›yla enformasyon/bilgi üretimine dayanan toplumdur. Nitekim Amerika Birleflik Devletleri’nde 80’li y›llarda yafland›¤› flekilde imalat sektörü neredeyse çökü-
Resim 2.12
Günümüzde ifl
yerkürenin her
yerinde her zaman
yap›labilir hâle
gelmifltir.
40
flün efli¤ine gelmifltir. Özellikle krizde olan sektörlere bakt›¤›m›z zaman bunlar›n
geleneksel endüstriler oldu¤unu görmekteyiz.
1970’li y›llarda Amerika’da yarat›lan 19 milyon yeni iflin 17 milyonunu hizmet
sektörü iflleri oluflturmaktad›r. Bu ifllerin büyük bölümü ise bilgi iflleridir (Naisbitt,
1987). Ayr›ca endüstri devrimiyle üreticilikten ç›km›fl ve sadece tüketici konumuna düflmüfl olan ailenin, enformasyon toplumunda üretim sürecinde, geçmiflten
farkl› flekilde de olsa tekrar merkezî önem kazanmaya bafllad›¤›n› görmekteyiz. Nitekim aile ifllerinin say›s›nda da bir art›fl gözlenmektedir.
Öte yandan enformasyon toplumunun ana eksenini oluflturan bilgi ifllerinin örgütlenmesinin Weberyen anlamda kat› bürokratik ya da Taylorist yöntemlerle yap›labilmesi oldukça güçtür. Geçmiflte bu yöntemler endüstriyel üretim sürecinde
ne kadar ifllevsel olmufl olsalar da bugün yeni toplumun ifllerini, standart, kat› ve
hiyerarflik yöntemlerle örgütlemek mümkün de¤ildir. Bürokratik tutuculuk de¤iflime adapte olabilmek için yap›lan çabalar›n önündeki en büyük engel olarak gösterilmektedir (Thurman,1993:12).
Bu yöntemler yarat›c›l›¤› teflvik eden yöntemler de¤ildir, aksine çal›flanlara standartlaflt›r›lm›fl kitle üretiminin talimatlar›n› makine temposunda b›kmadan tekrar
tekrar yapmay› empoze ederler. Emirler hep yukar›dan verilir ve ço¤u zaman çal›flanlar›n fikirlerinin al›nmas›na gerek duyulmaz. Bu yöntemler imalat sektörünün
egemen oldu¤u, çal›flanlar›n vas›f düzeylerinin yüksek olmad›¤› ve mevcut çal›flma
düzeninin de¤erlerinin içsellefltirilmedi¤i koflullarda olumlu sonuçlar vermifltir. Ancak günümüzde yükselmekte olan enformasyon toplumunun en önemli karakteristi¤ini oluflturan bilgi üretiminin esas oldu¤u iflleri, mal üretimini dikkate alarak yap›lan ifl örgütlenmesi yöntemleriyle yapabilmek mümkün de¤ildir.
Bilgi üretimi her fleyden önce onu üreten bireyin yarat›c›l›¤›n› ön plana ç›kartmay› gerektirir. Bu da yukar›dan dayat›lan kat› çal›flma kurallar›yla yerine getirilemez. Tam aksine mevcut üretim sürecinde çal›flanlara geçmiflten daha çok bireysel sorumluluk düflmektedir. Yine bu süreçte çal›flanlar›n karar sürecine kat›lmalar› gerekti¤i görüflü de yayg›nl›k kazanmaktad›r. Ancak bu kat›l›m endüstri toplumlar›nda gözledi¤imiz motivasyon sürecinin bir parças› olmaktan çok, bugün
kalite kontrol çemberleri örne¤inde oldu¤u gibi, “bir ifli en iyi yapan bilir” anlay›fl›na dayanmaktad›r.
Modernist ve postmodernist örgütleri karfl›laflt›rd›¤›m›zda fonksiyonel s›ralamada bürokrasinin yerini demokrasi, hiyerarflinin yerini piyasa almaktad›r. Koordinasyon ve kontrol ise endüstri toplumunun modernist örgütlerinde yetki vermemeye dayanmas›na karfl›l›k, enformasyon ça¤›n›n postmodernist örgütlerinde daha çok yetki devri ön plana ç›kmaktad›r. Misyon, hedef ve stratejiler aç›s›ndan
bakt›¤›m›zda ise uzmanlaflman›n yerini, postmodernist örgütlerde yay›lma almaktad›r. Mümkün oldu¤unca dar bir alanda afl›r› uzmanlaflmadan kaç›n›lmaktad›r.
Modernist örgütlerden farkl› olarak post-modernist örgütler büyük ölçüde güvene dayanmaktad›r. Karfl›l›kl› güven, bugün insan kaynaklar› yönetiminin en çok
üzerinde durdu¤u ba¤l›l›k, aidiyet duygusu ve tak›m çal›flmas› gibi kavramlarla da
yak›ndan iliflkilidir.
Enformasyon ça¤›n›n örgütlerinde insanlar hem birbirinden izole olmadan sürekli bir diyalog içinde çal›flacaklar hem de çok daha vas›fl›, ba¤›ms›z ve mobil olacaklard›r (Alsene, 1994:657).
2. Ünite - Ekonomi
Üçüncü Sektör
Enformasyon toplumunun sosyal yap›s›n›n nüvesini, insanlar›n kendi istekleri ile
kat›lm›fl olduklar› gönüllü kurulufllar (yani üçüncü sektör) oluflturacakt›r (Masuda,
1990:120). Nitekim Amerika gibi enformasyon toplumu sürecinde olan ülkelerde
bu kâr amaçs›z izciler, K›z›lhaç, kiliseler vb. gönüllü kurulufllar›n üye say›lar›nda
ola¤anüstü bir art›fl gözlenen bu sektörde 80 milyondan fazla insan (yani her iki
yetiflkinden biri) haftada befl saatini, bir veya birden fazla kurulufl için çal›flarak geçirmektedir. Dolay›s›yla böylesine bir geliflme toplum yap›s›nda da (iflin örgütlenmesi dâhil) oldukça önemli de¤iflmeleri beraberinde getirecektir. Nitekim Drucker,
iflletmelerin ç›karaca¤› dersleri flöyle s›ralar: Kâr amaçs›z kurulufllar bilgi iflçilerinin
nas›l kullan›laca¤›n›, gerekli olan fleylerle aç›k-seçik görev tan›m›n›, bir davaya
inançla ve tutkuyla ba¤lanmay›, kendi kendini denetlemeyi, amaçlar do¤rultusunda yönetimi, sürekli ö¤renme ve ö¤retmeyi, zor ifller beklemeyi fakat karfl›l›¤›nda
yetki vermeyi, liyakat ve al›nan sonuçlar›n sorumlulu¤unu tafl›yabilmeyi ö¤retmifltir. Böylece iflinde yeterince yetki ve mücadele f›rsat› ile baflar› ortam› bulamayan
insanlar, bu arzular›n› gönüllü kurulufllarda çok daha kolay tatmin edebilir hâle
gelmifllerdir (Drucker. 1993:229-64).
Bugün hükümetlerin cevap veremedi¤i sosyal sorunlar›n çözülmesinde katk›da
bulunan üçüncü sektör kurulufllar›, Amerikan toplumunun en önemli ay›rt edici
özelliklerinden birisi hâline gelmifltir (Drucker,1994). Ayr›ca giderek bireyselli¤in
artt›¤› enformasyon ça¤›nda insanlar, endüstri uygarl›¤›nda yok say›lan, ait olma,
sayg› görme, kendini gerçeklefltirme gibi arzular›n› gönüllü kurulufllar içinde gerçeklefltirme f›rsat› bulmaktad›rlar.
ÇALIfiMANIN GELECE⁄‹
Bat› dillerinde “çal›flma” anlam›na gelen travail, Latince’de bir tür iflkence aleti
olan tripalium’dan türemifltir. Yine Romal›lar’›n kulland›¤› labour sözcü¤ü de
“zahmet, yorgunluk, ac›, ›zd›rap” gibi ça¤r›fl›mlara sahiptir. Bizde de “emek” sözcü¤ü - bat› dillerine benzer biçimde - “s›k›nt›, zahmet ve yorgunluk” anlam›na gelmektedir.Yani, geçmiflte çal›flmak kölelere özgü, afla¤›l›k bir ifl ya da ceza olarak
görülmüfltür. Antik ça¤ filozoflar›, birçok konuda ihtilaf hâlinde olmalar›na ra¤men, çal›flman›n kölelere özgü afla¤›l›k bir ifl oldu¤u konusunda hemfikir
olmufllard›r. Çal›flma, modern ça¤da endüstrileflme sürecine paralel olarak toplumsal yaflamda merkezî bir önem kazanm›flt›r. Pre-endüstriyel toplumlar›n “do¤al insan”› için çal›flma, geçim için yap›lan bir süreçtir, asla “toplumsal bütünlük” unsuru olmam›fl ve “özel alan”a hapsedilmifltir.
Pre-endüstriyel toplumlarda insanlar flimdikinden daha az çal›flmaktad›r. Bu
toplumlarda çal›flma, büyük ölçüde atadan kalma do¤al yaflam ritmine ba¤l›,
sezgisel bir hünerdir. Gorz’un da ifade etti¤i gibi sanayileflmenin bafllang›ç y›llar›nda iflçilerin sürekli tam gün çal›flmay› istememeleri ilk fabrikalar›n çökmesine yol açm›flt›r. Bu dönemde kilise, çal›flma kültürünü yaratma yolunda, kapitalizmin “entelektüel ordusu” gibi çal›flm›flt›r. Özellikle Protestanl›k, hedonist
yaflam biçimine ve gösterifl tüketimine karfl› ç›km›fl çok çal›flmay› kutsallaflt›rm›flt›r.
Bunun yan› s›ra modern dünyan›n ekonomik organizasyonlar› ve e¤itim kurumlar› da güçlü bir çal›flma disiplini/eti¤i oluflturulmas›nda önemli ifllevler
görmüfltür. ‹nsanl›¤›n son 300 y›l›na damgas›n› vuran “modern/endüstriyel toplum,” bir “çal›flma toplumu” olmufltur. Çal›flma bir tür, “maddi ihtiyaçlar› karfl›-
41
42
lama” ya da “zenginlik yaratma” sürecinin ötesine geçmifl, insanlara “kendini gerçeklefltirme” imkân› sunmufl ve “kimlik” kazand›rm›flt›r. Ancak bugün, yeni bir
ekonomik ve toplumsal düzene geçiflin sorguland›¤› ça¤›m›zda “çal›flman›n sonu”
üzerinde en çok düflünülen konular›n bafl›nda gelmektedir.
19. yüzy›l›n endüstriyel düzeninde y›lda yaklafl›k befl bin saat çal›flan iflçiler,
1900 y›l›nda yaklafl›k üç bin iki yüz saat çal›flmaya bafllam›fllard›r. Attali’ye göre bu
oran, geliflmifl ülkelerde bin saate kadar inecek ve çal›flmaya adanan süre beflte bire gerileyecektir.Yazar, gelecekte çal›flanlar›n yar›dan fazlas›n›n ücret almayaca¤›n›,
ücretlilerin ne tam zamanl› çal›flaca¤›n› ne de s›n›rl› bir sözleflme ile iflletmeye ba¤l› olaca¤›n› ifade ediyor. ‹flyerine gitmeden çal›flma, istihdam›n yar›s›n› oluflturacak
ve insanlar bir flirketin hem orta¤› hem de kendi iflvereni olabileceklerdir.
Weber’in de belirtti¤i flekilde, endüstriyel düzenin yükselifline paralel bir biçimde, ev ile iflin ayr›lmas› (duygusal/kiflisel iliflkiler ile çal›flma iliflkileri birbirinden
ayr›larak) toplumsal rasyonalizasyon için uygun bir zemin haz›rlam›flt›r. Bu sayede
modern toplumun alamet-i farikas› olan rasyonalite, ekonomiden kültüre bütünüyle toplumsal dokuyu derinden etkilemifltir.
Ancak günümüzün yeni dijital ekonomik düzeni içinde avukatlar, dan›flmanlar,
reklamc›lar, ö¤retim üyeleri vb. giderek artan biçimde enformasyon teknolojilerinin sundu¤u imkânlarla ifllerini evlerinden yapabilir hâle gelmektedir. Endüstriyel
devrimin aksine enformasyon devrimi, birçok meslek grubunda ev ile ifli yeniden
bir araya getirmektedir. Bu da do¤al olarak sadece çal›flma hayat›n› de¤il, aile iliflkilerinden serbest zaman etkinliklerine kadar birçok alanda ekonomik ve toplumsal iliflkileri dönüfltürecektir. Bütün bu geliflmelerin bir sonucu olarak “ücretli çal›flman›n sonu”nun geldi¤i konusunda kayg›lar da artmaktad›r. Örne¤in Rifkin’e
göre, yeni zeki makineler birçok alanda, insanlar›n yerine geçmektedir; yani “çal›flman›n sonu” gelmifltir.
Dahrendorf’un “üçte iki” kuram›na göre de gelecekte iflgücünün “üçte ikisi” ifl
bulurken “üçte biri” çal›flma hayat›n›n d›fl›nda kalacakt›r. Bu da çal›flma hayat›nda
vas›fl› iflçilerle di¤erleri aras›nda bir kutuplaflmaya yol açacakt›r. Bir baflka öngörüye göre de gelecek 50 y›l içinde, yar›m düzine vas›fl› iflçi ile otomobil fabrikalar›nda üretim gerçeklefltirilebilecektir. Asl›nda, ücretli iflin sonuna iliflkin kayg›lar› ifade eden görüflleri daha da uzatmak mümkün. Ancak ortada bir gerçek var ki “çal›flman›n sonu” tezleri abart›l› olsa bile bildi¤imiz ekonomik, toplumsal ve kültürel
düzenin “sonu”na geliyoruz.
Bir yazar›n ifadesiyle “çal›flman›n dünyas› de¤ifliyor”. De¤iflen bu yeni düzen
içinde çal›flanlar›n varl›¤›n› koruyabilmelerinin yolu, sahip olduklar› vas›flardan ve
bunu sürekli bir üst düzeyde yenileyebilmelerinden geçiyor. Niteli¤i ve çal›flman›n
gerçeklefltirildi¤i mekânlar flimdikinden çok farkl› olsa bile bugün oldu¤u gibi yar›n da çal›flma olacakt›r. ‹nsanl›k görünür bir gelecekte çal›flarak “varolma”ya devam edecektir. Ancak yeni çal›flma düzeni, e¤itim düzeyinin çok düflük oldu¤u bizim gibi ülkelerde toplumun geneli e¤er gerekli vas›flarla donat›lmazsa daha genifl
kitlelerin çal›flma hayat›ndan d›fllanmas›na yol açacakt›r. Orta ve uzun vadede toplumun yeni çal›flma düzenin gerektirdi¤i vas›flarla donat›lmas›, ekonomik ve siyasal istikrar›n sa¤lanmas› kadar önemlidir.
2. Ünite - Ekonomi
43
Özet
N
A M A Ç
1
Ekonomik düzenin farkl› yönlerine odaklanan
sosyolojik yaklafl›mlar› aç›klamak
Sosyolojide, ekonomik düzenin farkl› yönlerine
odaklanan, üç farkl› yaklafl›mdan bahsedebiliriz.
Bunlar: “Fonksiyonalizm”, “Çat›flmac› Yaklafl›m”
ve “Sembolik Etkileflim Yaklafl›m›.” Fonksiyonalist teoriler, daha çok toplumda istikrar›n nas›l
sürdürülece¤i ile ilgilenirler. Fonksiyonalistler,
serbest piyasa ve kâr aray›fl›n› öne ç›kartan kapitalist sistemin, mallar›n ve hizmetlerin da¤›t›m›
ile üretimin teflvikini yeterince iyi sa¤lad›¤›na inan›r. E¤er yeni bir hizmet ve ürün için bir piyasa
(talep) var ise baz› giriflimciler büyük bir memnuniyetle onu keflfedecekler ve sonra ondan kâr
elde edeceklerdir. Fonksiyonalistler, ekonomi ve
siyasal kurumlar aras›nda yak›n bir iliflki oldu¤unu iddia eder. Onlara göre bu iliflki, toplumun
kaynaklar›n›n yönlendirilmesinde etkinli¤i art›r›r. Fonksiyonalist perspektife göre kapitalist toplumlar, sürekli yenilik içinde olduklar› için çevrelerindeki de¤iflime daha iyi uyum sa¤lam›fllard›r. ‹stikrar konusunu vurgulayan fonksiyonalist
yaklafl›m›n aksine çat›flma kuramlar›, ekonomik
düzenin istikrars›zl›¤›n› vurgular. Hatta baz› çat›flmac› yaklafl›mlar, kapitalizmin kendisinin bir
çeliflki oldu¤unu iddia ederek, uzun vadede kendi kendisini yok edece¤ini iddia ederler. Çat›flmac› yaklafl›m›n temellerini, Karl Marks ortaya
atm›flt›r. Marks ve di¤er çat›flmac› kuramc›lar serbest piyasan›n, s›n›f çat›flmas›na ve iflgücünün
yabanc›laflmas›na yol açt›¤›na inan›r. Fonksiyonalist ve çat›flmac› yaklafl›mlar, ekonomik düzenin iflleyifli ve sonuçlar› üzerinde dururken, sembolik etkileflim yaklafl›m›, bireyler, gruplar ve ekonomi aras›ndaki etkileflimi konu al›r. Birçok sembolik etkileflimci, kariyer sosyalleflmesinin etkisini vurgularlar; özellikle de çal›flma ve kariyer
hakk›ndaki düflünce biçimimiz ile edinilen bilgi
süreciyle ilgilenir. Çal›flma ve kariyer sosyalleflmesi, büyük ölçüde sosyalleflme araçlar›yla yaflam boyunca sürer. Genel olarak formel ve informel olmak üzere iki tür sosyalleflme arac› vard›r. Genelde aileler ilk ve en önemli informel
sosyalleflme araçlar›d›r. Arkadafl çevresi bir bafl-
N
A M A Ç
2
ka önemli informel sosyalleflme arac›d›r. Yafl›tlar,
birer rol modelleri oluflturabilirler veya kariyer
sürecinde enformasyon sa¤layabilirler. Aile, arkadafl çevresi, medya gibi informel sosyalleflme
araçlar› yan›nda, okul ve ifl çevresi gibi, formel
meslekî sosyalleflme yer al›r.
Taylorist bilimsel yönetim anlay›fl›n› özetletmek.
Weber’den farkl› olarak Taylor bir bilim adam›
de¤il bir mühendistir. Dolay›s›yla Weber’in örgütlere iliflkin çal›flmalar›ndaki teorik boyuttaki
a¤›rl›¤›n yerini Taylor’da daha çok uygulamaya
yönelik boyut al›r. Bilgiyi iflin incelenmesine uygulayan Taylor iflin analizini, daha sonra da mühendisli¤ini yapm›flt›r. Taylor’un bilimsel yönetim anlay›fl›n›n temel karakteristikleri flunlard›r:
Babadan kalma yönetim anlay›fl› yerine bilimsel
yönetimin tesisi, çat›flma de¤il uyum, bireycilik
de¤il iflbirli¤i, s›n›rl› üretim yerine maksimum
üretim ,her insan›n etkinli¤inin ve refah›n›n maksimum düzeyde art›r›lmas›d›r. Taylorist anlay›fl
büyük ölçüde, hem sosyalist hem de kapitalist
sistemlerde iflçinin tembel oldu¤u, insan›n do¤as› gere¤i çal›flmay› sevmedi¤i ve sorumluluktan
kaç›nd›¤› varsay›mlar›na dayan›r. Taylor’un görüflleri özellikle sendikalar taraf›ndan büyük tepki alm›fl olmas›na ra¤men uygulamada öncelikle
de ABD’de büyük ra¤bet görmüfltür. Özellikle
Henry Ford’un kitle üretimini öngören ve 20.
yüzy›la damgas›n› vuran yönetim anlay›fl›n›n temellerini, bu iflin de¤erlendirilerek küçük parçalara bölünmesini ve standartlaflt›r›lmas›n› öngören, yönetim anlay›fl›na dayand›rd›¤›n› görüyoruz. Bu sayede endüstri öncesi toplumun vas›f
ve çal›flma al›flkanl›klar›na sahip iflçilerin verimleri çok daha kolay bir flekilde art›r›labilmifltir.
Taylor’un fikirlerinin uygulamaya geçirilmesinden sonra tüm ileri ülkelerde verim elli kat›na
ç›km›flt›r.
44
N
AM A Ç
3
Endüstri toplumunun flekillenmesini Fordist yaklafl›m üzerinden aç›klamak.
Taylor’un bilimsel yönetim anlay›fl›n›n uygulamada temsilcisi Henry Ford olmufltur. Ford bu ilkelerden hareketle kendi otomobil fabrikas›nda
siparifl usulü üretimden kitle hâlinde seri üretime
yönelmifltir. ‹leri düzeyde ifl bölümü ve standartlaflmay› son derece kat› bir biçimde uygulayarak
verimlilikte büyük art›fllar sa¤lam›flt›r. Bu üretim
biçiminde en önemli unsur birçok kiflinin inand›¤› gibi hareket eden montaj hatt› de¤ildir. Daha
çok parçalar›n birbirlerinin yerine tam ve tutarl›
bir biçimde konulabilecek flekilde de¤ifltirilebilir
ve birbirine ba¤lanmas›n›n son derece basit
olmas›n›n çok daha önemli oldu¤u iddia edilmektedir. Yine kitle üretim biçiminde montajc›n›n sadece tek bir ifli vard›r. Birkaç dakikal›k e¤itimden geçen montaj iflçisi son derece kat› bir disiplin içinde belirli rutin iflleri tekrar tekrar yerine getirmektedir. Montaj hatt›ndaki iflçiler araba
parçalar› kadar kolay de¤ifltirilebilmektedir.Bu
süreçte iflçinin herhangi bir görüfl bildirmesi söz
konusu de¤ildir. Ayr›ca Ford iflgücünü, sadece
iflçiler aras›nda de¤il mühendislikte de bölmüfltür. Baz› endüstri mühendisleri montaj ifllemlerinde uzmanlafl›rken di¤erleri tek parçalar› imal
etmeye tahsis edilmifl makinelerin iflletiminde uzmanlaflm›flt›r. Endüstri toplumunun flekillenmesinde oldukça etkili olan Fordist üretim biçiminin yayg›nl›k kazanmas›yla birlikte fabrika endüstri toplumunun merkezi hâline gelmifltir. Böylece fabrika, endüstri toplumunda e¤itim kurumlar›ndan aile yap›s›na kadar her alana daha çok
nüfuz eder olmufltur. Bunun yan›nda Fordist kitle üretiminin yayg›nlaflmas› endüstri toplumunda
sendikalar, meslek kurulufllar› gibi kitle örgütlerinin de güçlenerek geliflmelerine ve bunlar›n yan› s›ra kitle iletiflim araçlar› ile kitle tüketimi ve
kitle kültürünün de yükselifline yol açm›fl; toplumsal yap›da çok köklü dönüflümleri beraberinde getirmifltir.
N
A M A Ç
4
‹flin yeniden örgütlenmesi sonucunda yal›n üretim sisteminin getirdi¤i yenilikleri de¤erlendirmek.
70’lerin sonlar›ndan itibaren kitle üretiminin krize girmesi neticesinde iflin örgütlenmesinde yeni
aray›fllar bafllam›flt›r. Esnek üretim biçiminde iflin
örgütlenmesinin geçmiflten farkl› olarak çok köklü bir dönüflüme u¤rad›¤›na tan›k olmaktay›z.
Enformasyon toplumda uluslararas› rekabet son
derece önemlidir ve firmalar bu süreçte en kaliteliyi en ucuza üretmek zorundad›rlar. Bir mal›n
üretimini ise do¤al olarak en iyi onu üreten kifli
bilir. Dolay›s›yla en kalitelinin üretilmesi isteniyorsa iflin örgütlenmesi sürecince o mal› üreten
kiflinin karar sürecine dâhil edilmesi gerekmektedir. Japon Toyota firmas›, ‹kinci Dünya Savafl›’ndan sonra Amerikal› ve Avrupal› firmalara göre daha esnek bir örgütlenmeyi tercih etmifltir.
Sonuçta Japonlar bu uygulamadan oldukça baflar›l› sonuçlar elde etmifllerdir. Japonya ç›k›fll› bu
yeni esnek üretim biçimi di¤er faktörlerin de etkisiyle son 20 y›lda tüm dünyada yayg›n hâle gelmifltir. Bunun yan› s›ra özellikle bir Japon firmas› olan Toyota’n›n üretim biçiminden esinlenerek gelifltirilen ve Toyotaizm denilen anlay›fl›n
bir parças› olan örgütlenme biçimine göre kitle
üretiminin standartlaflma anlay›fl›ndan farkl› olarak ürün farkl›laflmas›n›n art›r›lmas› yoluna gidildi¤ini görüyoruz. Çünkü bireyselli¤in güçlendi¤i
ve ayn› mal› üreten firma say›s›n›n artm›fl oldu¤u
günümüzde, tüketicinin sürekli de¤iflen taleplerine uygun mal› en h›zl› flekilde üretmek, firmalar›n yaflayabilmesi için hayati önem tafl›maktad›r. Bunun yan› s›ra kitle üretiminin bant üretimi
yerine yeni üretim biçimi içerisinde bilgisayarlarla desteklenmifl modül üretimin ön plana ç›kt›¤›n› görmekteyiz. Standart üretim mant›¤› çerçevesinde tek amaç için tasarlanan makinelerin yerlerini, yeni üretim biçimine uygun olarak esnek
makinelerin almaya bafllad›¤›n› görmekteyiz.
2. Ünite - Ekonomi
N
AM A Ç
5
Endüstriyel üretim ile post endüstriyel dönüflümün getirdi¤i de¤iflimi aç›klamak.
Yeni toplumun merkezinin imalattan bilgiye kaym›fl olmas› sadece imalat sektöründe iflin örgütlenmesinde baz› de¤iflmeler getirmez. Ayn› zamanda toplumdaki sektörel da¤›l›m içinde bilgi/enformasyon sektörünün a¤›rl›¤›nda da önemli de¤ifliklikler ortaya ç›kar›r. Bu süreçte özellikle bilgi iflleri, merkezî bir öneme sahip olmaktad›r. Ancak bununla imalat›n bütünüyle ortadan
kalkaca¤› düflünülmemelidir.Tar›m toplumundan
endüstri toplumuna geçifl, tar›msal üretimi azaltmam›fl, aksine art›rm›flt›r ancak yine de tar›m›n
pay› gerek istihdam, gerekse toplam has›la içinde son derece gerilemifltir. Benzer flekilde endüstri toplumundan enformasyon toplumuna geçiflte endüstriyel üretimi bütünüyle ortadan kald›rmayacakt›r; buna karfl›l›k endüstriyel üretimin
a¤›rl›¤› göreli olarak gerilemeye devam edecektir. Enformasyon toplumunun ana eksenini oluflturan bilgi ifllerinin örgütlenmesinin Weberyen
anlamda kat› bürokratik ya da Taylorist yöntemlerle yap›labilmesi oldukça güçtür. Bu yöntemler
endüstriyel üretim sürecinde geçmiflte ne kadar
ifllevsel olurlarsa olsunlar, bugün yeni toplumun
ifllerini, standart, kat› ve hiyerarflik yöntemlerle
örgütlemek mümkün de¤ildir. Bürokratik tutuculuk de¤iflime adapte olabilmek için yap›lan çabalar›n önündeki en büyük engel olarak gösterilmektedir. Emirler hep yukar›dan verilir ve ço¤u
zaman çal›flanlar›n fikirlerinin al›nmas›na gerek
duyulmaz. Bu yöntemler imalat sektörünün egemen oldu¤u, çal›flanlar›n vas›f düzeylerinin düflük oldu¤u ve mevcut çal›flma düzeninin de¤erlerini içsellefltiremedi¤i koflullarda olumlu sonuçlar vermifltir. Ancak günümüzde yükselmekte
olan enformasyon toplumunun en önemli karakteristi¤ini oluflturan bilgi üretiminin esas oldu¤u
iflleri, mal üretimini dikkate alarak yap›lan ifl örgütlenmesi yöntemleriyle yapabilmek mümkün
de¤ildir.
Modernist ve postmodernist örgütleri karfl›laflt›rd›¤›m›zda fonksiyonel s›ralamada bürokrasinin
yerini demokrasi, hiyerarflinin yerini piyasa almaktad›r. Koordinasyon ve kontrol ise endüstri
toplumunun modernist örgütlerinde yetki vermemeye dayanmas›na karfl›l›k, enformasyon ça-
45
¤›n›n postmodernist örgütlerinde daha çok yetki
devri ön plana ç›kmaktad›r. Misyon, hedef ve
stratejiler aç›s›ndan bakt›¤›m›zda ise uzmanlaflman›n yerini, postmodernist örgütlerde yay›lma
almaktad›r. Mümkün oldu¤unca dar bir alanda
afl›r› uzmanlaflmadan kaç›n›lmaktad›r. Modernist
örgütlerden farkl› olarak postmodernist örgütler
büyük ölçüde güvene dayanmaktad›r. Karfl›l›kl›
güven, bugün insan kaynaklar› yönetiminin en
çok üzerinde durdu¤u ba¤l›l›k, aidiyet duygusu
ve tak›m çal›flmas› gibi kavramlarla da yak›ndan
iliflkilidir. Enformasyon ça¤›n›n örgütlerinde insanlar hem birbirinden izole olmadan sürekli bir
diyalog içinde çal›flacaklar hem de çok daha vas›fl›, ba¤›ms›z ve mobil olacaklard›r.
N
A M A Ç
6
Çal›flman›n insan geliflimi üzerindeki etkilerini
özetlemek.
Modern dünyada çal›flma, bir tür, “maddi ihtiyaçlar› karfl›lama” ya da “zenginlik yaratma” sürecinin ötesine geçmifl, insanlara “kendini gerçeklefltirme” imkân› sunmufl ve “kimlik” kazand›rm›flt›r. Ancak bugün, yeni bir ekonomik ve
toplumsal düzene geçiflin sorguland›¤› ça¤›m›zda “çal›flman›n sonu” üzerinde en çok düflünülen konular›n bafl›nda gelmektedir. Enformasyon devrimi, birçok meslek grubunda ev ile ifli
yeniden bir araya getirmektedir. Bu da do¤al
olarak sadece çal›flma hayat›n› de¤il, aile iliflkilerinden serbest zaman etkinliklerine kadar birçok alanda ekonomik ve toplumsal iliflkileri dönüfltürecektir. Bütün bu geliflmelerin bir sonucu
olarak “ücretli çal›flman›n sonu”nun geldi¤i konusunda kayg›lar da artmaktad›r. Bir yazar›n ifadesiyle “çal›flman›n dünyas› de¤ifliyor”. De¤iflen
bu yeni düzen içinde çal›flanlar›n varl›¤›n› koruyabilmelerinin yolu, sahip olduklar› vas›flardan
ve bunu sürekli bir üst düzeyde yenileyebilmelerinden geçiyor. Türkiye gibi ülkelerde toplumun
geneli, e¤er gerekli vas›flarla donat›lmazsa genifl
kitlelerin çal›flma hayat›ndan d›fllanma tehlikesi
söz konusudur. Orta ve uzun vadede toplumun,
yeni çal›flma düzenin gerektirdi¤i vas›flarla donat›lmas›, ekonomik ve siyasal istikrar›n sa¤lanmas› kadar önemlidir.
46
1. Afla¤›dakilerden hangisi toyotaizm denen örgütlenme biçimini anlatmaz?
a. Ürün farkl›laflmas›n›n artt›r›lmas› yoluna gidilmifltir.
b. Bant üretimi modeli uygulamas›.
c. Bilgisayarlarla desteklenmifl modül üretimi ön
plana ç›km›flt›r.
d. Üretim biçimine göre esnek makineler kullan›lmaya bafllam›flt›r.
e. ‹flin yeniden örgütlenmesi süresinde çat›flma yerine iflbirli¤i alm›flt›r.
6. Afla¤›dakilerden hangisi fonksiyonalist yaklafl›m›
temsil eder?
a. Toplumda istikrar›n nas›l sürdürülece¤i ile ilgilenirler
b. Ekonomik düzenin istikrars›zl›¤›n› vurgular
c. Kapitalizmin kendisinin bir çeliflki oldu¤unu iddia eder
d. Bireyler, gruplar ve ekonomi aras›ndaki etkileflimi konu al›r
e. Kariyer sosyalleflmesinin etkisini vurdular
2. Afla¤›dakilerden hangisi Yal›n Üretim felsefesini
yans›tmamaktad›r?
a. Grup kültürü
b. ‹flyerine afl›r› ba¤l›l›¤› öngören ifl ahlak›
c. ‹flin gelifltirilmesine tedarik zincirinin de dâhil
edilmesi
d. Sürekli iyilefltirme
e. Stoklu üretim
7. Afla¤›dakilerden hangisini formel sosyalleflme araçlar› aras›nda sayamay›z?
a. Okul
b. Yarg› kurumlar›
c. ‹fl çevresi
d. Emniyet birimleri
e. Arkadafl çevresi
3. Afla¤›dakilerden hangisi Esnek Üretimin özelliklerindendir?
a. Bir iflçinin yerine yeni bir iflçi kolayl›kla getirilebilir.
b. Bir iflçi birkaç dakikal›k bir e¤itimden sonra iflin
bafl›na geçer
c. Standart miktar üretimi gerçeklefltirildikten sonra
ilave yap›lan üretim için performans ücreti verilir.
d. Yüksek ba¤l›l›¤a dayal› ifl uygulamalar› vard›r
e. Stoklu çal›fl›l›r.
4. Afla¤›dakilerden hangisi Enformasyon Toplumunda
zenginli¤in kayna¤›n› oluflturan unsurlardan de¤ildir?
a. Bilgi iflçilerinin veriminin artt›r›lmas›
b. Hizmet üretiminin artmas›
c. Beden iflçilerinin veriminin artt›r›lmas›
d. Bilgi sektörünün a¤›rl›k kazanmas›
e. Enformasyon iflçilerinin veriminin artt›r›lmas›
5. Afla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r?
a. Endüstri toplumu mallar›n üretimi için makinelerin ve insanlar›n koordinasyonuna dayan›r.
b. Post-endüstriyel toplum bilgi etraf›nda örgütlenir.
c. Tar›m toplumlar›nda stratejik kaynak toprak ve
iflgücüdür.
d. Endüstri toplumunda sermaye merkezi bir öneme sahiptir.
e. Endüstri toplumunda sermaye sahipleri e¤itim
ve araflt›rma gelifltirmeye en çok harcamay›
yapm›fllard›r.
8. Afla¤›dakilerden hangisi Taylor’un bilimsel yönetim
anlay›fl›n›n temel karakteristikleri aras›nda yer almaz?
a. Bilimsel yönetimin tesisi
b. Babadan kalma yönetim anlay›fl›
c. Çat›flma de¤il uyum
d. Bireycilik de¤il iflbirli¤i
e. S›n›rl› üretim yerine maksimum üretim
9. Afla¤›dakilerden hangisi McGroger’in insan iliflkileri
ekolünün temel varsay›mlar›ndan biridir?
a. S›radan bir insan do¤ufltan iflten nefret eder.
b. D›flar›dan denetim ve ceza ile korkutma çal›flan›
örgütsel amaçlara yöneltecek tek yoldur.
c. Amaçlara ba¤l›l›k onlar›n elde edilmeleri ile ilgili olarak cezalara ba¤l›d›r.
d. Örgütsel sorunlar›n çözümünde insanlar gerekli
yarat›c›l›k ve ustal›¤a sahiptir.
e. Çal›flanlar kendi kendini yönetme ve kendi kendini denetim yollar›n› bir bask› olmadan kullanamazlar
10. Taylor’un bilimsel yönetim anlay›fl›n›n uygulamadaki temsilcisi kimdir?
a. Robert Bosch
b. Henry Ford
c. John D. Rockefeller
d. Andrew Carnegie
e. Andrew Mellon
2. Ünite - Ekonomi
47
Okuma Parças›
Bugün “esnek kapitalizm” sözüyle nitelenen sistem, bildi¤imiz bir olgunun yeni bir varyasyonundan ibadert
de¤ildir. Burada eseneklik vurgulan›r. Bir yandan kat›
bürokrasi biçimleri di¤er yandan da kör rutinin zararlar› elefltirilir. ‹flçilerden seri hareket etmeleri, her an de¤iflime haz›r olmalar›, sürekli olarak risk almalar›, düzenlemelere ve formel prosedürlere giderek daha az
ba¤l› olmalar› isteniyor.
Esnekli¤e yap›lan vurgu bizzat iflin anlam›n› ve dolay›s›yla onu anlatmak için kulland›¤›m›z kelimeleri de¤ifltiriyor. Örne¤in ‹ngilizcedeki “career” [kariyer] kelimesi
eskiden tafl›tlar›n [carriage] kulland›¤› bir yolu ifade ediyordu. Kelime çal›flma ba¤lam›nda kullan›lmaya baflland›¤›nda da, kiflinin ekonomik u¤rafllar›n›n bir ömür
boyu akt›¤› mecray› anlat›yordu. Esnek kapitalizm, kariyerin izledi¤i düz yolu kesti ve çal›flanlar› aniden bir ifl
türünden di¤erine yönlendirdi. XIV. Yüzy›l ‹ngilizcesindeki “Job” [ifl] kelimesi bir maddenin tafl›nabilir büyüklükteki bir miktar›n› veya parças›n› ifade ediyordu. Günümüzde esneklik, insanlar›n hayat boyu götürü usulü
çal›flmalar›, parça parça ifller yapmalar› fleklinde, ifle eski anlam›n› iade eder.
Esnekli¤in kayg› yaratmas› son derece do¤al: ‹nsanlar
hangi risklerin olumlu sonuç verece¤i veya hangi rotay› seçmeleri gerekti¤ini bilemiyor. Geçmiflte, “kapitalist
sistem” sözünün tafl›d›¤› lanetten kurtulmak için “serbest giriflim” sistemi veya “özel giriflim” sistemi gibi pek
çok dolaylama gelifltirilmiflti. Günümüzde esneklik de,
kapitalimin üzerindeki laneti silmenin baflka bir yolu
olarak kullan›l›yor. Kat› bürokrasi biçimlerini elefltiren
ve risk almaya vurgu yapan esnekli¤in, insanlara kendi
yaflamlar›n› flekillendirmede daha fazla özgürlük tan›d›¤› söyleniyor. Oysa yeni düzen sadece geçmiflin yürürlükten kald›r›lm›fl kurallar›n›n yerine yeni kontrol biçimlerini geçiriyor. Ancak bu yeni kontrol biçimlerini
anlamak oldukça zordur. Yeni kapitalizm , genelde okunaks›z bir iktidar rejimidir.
Esnekli¤in kiflinin karakteri üzerindeki etkileri, onun
belki de en kafa kar›flt›r›c› yönü. Eski ‹ngilizce kullananlar›n, hatta antikça¤ yazarlar›n›n “karakter” kelimesinin anlam› konusunda hiçbir flüpheleri yoktu: Karakter, kendi arzular›m›za ve di¤er insanlarla aram›zdaki
iliflkilere yükledi¤imiz etik de¤erdir. Horatius bir insan›n karakterinin, onun dünyayla olan ba¤lant›lar›yla
ilintili oldu¤unu yazar. Bu anlamda “karakter,” insan›n
içinde besledi¤i ancak kimse taraf›ndan gözlemlenemeyen arzu ve duyarl›l›klar› ifade eden “kiflilik” adl› mo-
dern türevinden daha kapsay›c› bir terimdir.
Karakter, as›l olarak duygusal deneyimlerimizin uzun
vadeli boyutu üzerine odaklan›r. Karakter kendini, sadakat ve karfl›l›kl› ba¤l›l›k, uzun vadeli bir hedef için
çaba sarf etme ya da gelecekteki bir amaç u¤runa bugünkü kimi mükafatlar› erteleme fleklinde gösterir. Her
birimiz, belirli bir anda yaflad›¤›m›z duygu karmaflas›n›n içinden baz› duygular› seçer ve içimizde yaflat›r›z:
Yaflatt›¤›m›z bu duygular karakterimizi oluflturur. Karakter kendimizde de¤erli buldu¤umuz ve baflkalar›n›n
de¤er vermesini bekledi¤imiz kiflisel özelliklerimizdir.
Sab›rs›z, mevcut ana odaklanan bir toplumda, hangi
özelli¤imizin kal›c› de¤er tafl›d›¤›na nas›l karar verebiliriz? K›sa vadeye kilitlenmifl bir ekonomide nas›l uzun
vadeli hedeflere sahip olabiliriz? Her an parçalanan veya sürekli olarak yeniden flekillendirilen kurumlarda,
karfl›l›kl› sadakat ve ba¤l›l›k nas›l sürdürülebilir? Bunlar
yeni, esnek kapitalizmin karakter konusunda karfl›m›za
ç›kard›¤› sorunlard›r.
Kaynak: Richard Sennett, Karakter Afl›nmas›. Yeni
Kapitalizmde ‹flin Kiflilik Üzerindeki Etkileri (‹stanbul: Ayr›nt› Yay›nevi, 2008), s. 10-11
1.b
2.e
3. d
4. c
5. e
6. a
7. e
8. b
9. d
10. b
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Post-Endüstriyel Ça¤da ‹flin Örgütlenmesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Endüstri Toplumunda ‹flin Örgütlenmesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ekonomik Düzenin Sosyolojik Analizi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ekonomik Düzenin Sosyolojik Analizi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
48
Kaynaklar
S›ra Sizde 1
Taylorist ilkelere göre örgütlenmelerin çal›flanlar› ihmal
etti¤ini, onlar› sadece maddi unsurlarla motive edilebilecek bir homo economicus olarak ele ald›¤›n›, oysa çal›flan kiflilerin her fleyden önce insan oldu¤u ve bunun
ihmal edilmesinin iflçiler kadar verimi art›rmak isteyen
iflletmeler aç›s›ndan da sak›ncalar yarataca¤› ortaya konulmufltur. Taylorizm bir taraftan verimlili¤i çok büyük
ölçüde art›r›rken di¤er taraftan da insan›n ihmal edildi¤i bir çal›flma düzeninde yabanc›laflman›n artabilece¤ini fark etmemizi sa¤lam›flt›r.
Allen, J. (1992). Post-Industrializm and Post-Fordizm,
Modernity and Its Futures, Edit. S.Hall, Mc. Grew,
Polity Press.
Alsene, E. (1994). Computerized Integretion and The
Organization Work in Enterpries, International
Labour Review, vol.133.
Boyet J.H. & Conn, H.P. (1991). Workplace 2000: The
Revolution Reshaping American Business, A
Dutton Book, Newyork.
Curry, T., Jiobu, R., Schwirian, K. (1997). Sociology
For The 21.st Century, Prentice Hall.
Drucker, P.F. (1994). Managing The Non Profit Organizations, Buttenworth Ltd., Oxford.
Drucker; P.F.(1994). Gelecek ‹çin Yönetim:1990’lar
ve Sonras›, Türkiye ‹fl Bankas› Yay. Çev. Fikret Üçkan, Ankara.
Drucker; P.F. (1993). Kapitalist Ötesi Toplum, ‹nk›lap
Yay., Çev.Belk›s Çorakç›, ‹stanbul.
Drucker; P.F. (1994) Managing The Non Profit Organizations, Buttenworth Ltd., Oxford.
Grint,K. (1992). The Sociology of Work, Polity Pres,
Blackwell.
Hammer, M. vd. (1994). De¤iflim Mühendisli¤i, Sabah Yay., ‹stanbul.
Hicks, H.G.&Gullett, C.R. (1975). Organizations: Theory and Behaviour, Mc.Grow-Hill Book Company.
Jeanniere, A. (1993). “Modernite Nedir?,’ Modernite
Versus Post Modernite, Der.M. Küçük, Vadi/Toplum Yay., Ankara.
Kerr, C.&Dunlop&Harbson&Myers (1960). Industrialism and Industrial Man, Harward University
Press, Cambridge, Massachusetts.
Loveman, G. & Sengenberger, W. (1990). “Introduction-Economic and Social Reorganization in the Small
and Medium- Seized Enterprise Sector,” in The Reemergence of Small Enterprises: Industrial Restructuring in Industrialized Countries, Edit by
W.Sengerberger,G. Loveman, M.J. Piore,ILO Pub.
Geneva.
Macionis, J. J., Plummer, K. (1998). Sociology: A Global Introduction, Prentice Hall Europe, Printed in
Great Britain.
Etzioni, A. (1964). Modern Organizations, Foundations of Modern Sociology, Series.
March,J.G.& Simon, H.A. (1975). Örgütler, Çev. Ö. Bozkurt ve O. Onaran, TODA‹E Yay., Ankara.
S›ra Sizde 2
Fordist üretim biçiminin yayg›nl›k kazanmas›yla birlikte fabrika endüstri toplumunun merkezi hâline gelmifltir. Böylece fabrika, endüstri toplumunda e¤itim kurumlar›ndan aile yap›s›na kadar her alana daha çok
nüfuz eder olmufltur. E¤itim kurumlar› bir taraftan kitle e¤itimi çerçevesinde okuma yazma hesap ve biraz
da tarih bilgisinin yan› s›ra ö¤rencilere endüstrinin gerektirdi¤i, her fleyi zaman›nda yapmak, söz dinlemek,
gösterileni kafa kullanmadan ö¤renmek gibi montaj
hatt›n›n taleplerine uygun bireyler yetifltirmifltir. Bununla iflçinin ifle zaman›nda gelip gitmesi, amirlerin ve
yöneticilerin verece¤i emirleri tart›flmadan yerine getirmesi, büroda ya da makinenin bafl›nda standartlaflt›r›lm›fl rutin iflleri b›kmadan yapmas›n›n ö¤retilmesi amaçlanm›flt›r. Endüstri toplumunda ifl tüm yaflam hâline
dönüflmüfltür.
S›ra Sizde 3
Tüketici bir üründen di¤erine çok kolay geçer hâle gelmifltir. Bu sebeple en iyi ve en ucuz mala do¤ru de¤iflen ve farkl›laflan tüketicinin taleplerine kitle üretimi
cevap veremez hâle gelmifltir. Bunun sonucu olarak eski yöntemlerle çal›flan, yani kitlesel üretimde bulunan
dev firmalar karfl›s›nda, daha küçük ve esnek firmalar
pazarlarda daha avantajl› hâle gelmeye bafllam›fllard›r.
Rekabet artm›flt›r ve böylesi bir rekabet ortam›nda faaliyette bulunan iflletmeler yeniden yap›lanma sürecine
girmifllerdir.
2. Ünite - Ekonomi
Masuda Y. (1990). Managing in the Information Society, Relasing Snergy Japanese Style, Bassil Blackwell.
Mc Groger, D. (1970). Örgütün ‹nsan ‹liflkileri Yönü,
Çev. D. Energin, ODTÜ Yay.
Naisbitt, J. (1987). 2000 Y›l›n›n Sonras›: Sanayi Sonras› Toplum, Ter. Yay., ‹stanbul.
Öncü,A. (1982). Örgüt Sosyolojisi, Turhan Kitabevi,
Ankara.
Oscarsson, B. (1991). On Business and Work: An
Overviev, in On Business and Work Toward New
Frontiers, Sweden.
Paker, C. (1993). Bilgi Toplumu, Bireyselleflme ve
Yönetim: ‹fl Yönetiminde Devrim, ‹stanbul Mülkiyeliler Birli¤i Vakv› Yay.
Preffer, (1995). Rekabette Üstünlü¤ün S›rr› ‹nsan,
Sabah Yay., ‹stanbul.
Rürup, B. (1993). Work of the Future-The Future of
Work, Deutschland, No.2,11.
Senge, P. (1993). Beflinci Disiplin, Çev.A. ‹ldeniz, A.
Do¤ukan, Yap› Kredi Yay., ‹stanbul.
Stinch-Combe,A.L. (1990). Information and Organizations, University of California Pres Ltd.
Stone, N.; (1991). “Does Business Have Any Business in
Education?”, Harvard Business Review, MarchApril.
Thomson, W.E and Hickey, J.V. (1999). Society in Focus, Third Edition, Longman, New York.
Thurman, J.E. (1993). “Competence and Choice and
Work,” On Business and Work, (Edit. J.Thurman
vd) International Labour Office Pub., Geneva.
Toffler, A. (1981). Üçüncü Dalga, Alt›n Kitaplar Yay.,
Tükçesi: Ali Seden, ‹stanbul.
Womack, J.P.&Jones, Roos, (1993). Dünyay› De¤ifltiren Makine, Oto. San.Der.Yay., ‹stanbul.
Yentürk, N. (1993). “Post-Fordist Fordist Geliflmeler ve
Dünya ‹ktisadi ‹flbölümünün Gelece¤i,” Toplum ve
Bilim, Say›: 56-61, Bahar.
49
3
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
Dinin genel geçer tan›m›n›n ötesinde sosyolojik tan›m›n› saptayabilecek,
Din ve toplum iliflkisini, dinin di¤er toplumsal kurumlarla iliflkisini aç›klayabilecek,
Din sosyolojisinin ortaya ç›k›fl›n› ve dinin kökenine dair sosyolojik teorileri aç›klayabilecek ve din sosyolojisi ile dini sosyoloji aras›ndaki fark› ay›rt
edebilecek,
Klasik sosyolojik teorilerde dinin nas›l ele al›nd›¤›n› özetleyebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
•
•
•
•
Din
Sosyolojik Kurum
Kutsal
Din D›fl›
•
•
•
•
Cemaat
Altyap›-Üstyap›
Sekülerizm
Teokrasi
‹çindekiler
Sosyal Bilimlerde
Temel Kavramlar
Din
•
•
•
•
D‹N NED‹R?
D‹N VE TOPLUM ‹L‹fiK‹S‹
D‹N SOSYOLOJ‹S‹
KLAS‹K SOSYOLOJ‹K TEOR‹LERDE
D‹N
Din
D‹N NED‹R?
Dünyada gelmifl geçmifl bütün toplumlarda ve hâlen yaflamakta olan bütün toplumlarda din olgusuna rastl›yoruz. Bu olgu ya tam teflekküllü bir kilise, cemaat, tap›nak ve ritüelleriyle yaflanan ve bütün toplumu etkisi alt›na alan bir flekilde ya da
bir bütünsellikten yoksun bireysel dinî inançlar veya davran›fllar fleklinde ortaya ç›k›yor. Üstelik dünyan›n her yerinde dini inanç ya da davran›fl olarak ortaya konulan pratikler birbirinden oldukça farkl›l›k gösterebiliyor. K›saca, dinin bir sosyal olgu olarak her yerde varl›¤›n› görüyoruz.
Resim 3.1
Sözlüklerde bir
tanr›ya veya
tanr›lara inanmay›
ve o tanr›lara
tap›nma pratikleri ile
ifade edilen din,
Grekçe ve Latince
“religion” olarak
ayn› zamanda belli
bir inanç
çerçevesinde ba¤l›l›k
ve düzenli olarak
yap›lan ritüelleri
kapsar. Dilimizde
kulland›¤›m›z “din”
sözcü¤ünün kökeni
Arapça olup
sözcü¤ün de¤iflik
türevleri boyun
e¤me, itaat, kulluk,
hakimiyet, yasa, yol,
mezhep, âdet,
izlenen örnek, ceza
ve mükafat gibi
anlamlarda
kullan›l›r.
Dinlerin büyük ço¤unlu¤unun din hakk›nda da bir tan›m› vard›r ve bu tan›mlarda genellikle kendilerini standart, normal ve hak din olarak gösterirler. Do¤rusu bu tan›mlar›n her biri bir dinin kendisini baflka dinlerden nas›l ay›rt etti¤ini görmek aç›s›ndan önemlidir. Ancak bu tan›mlardan yola ç›karak dinin tabiat› hakk›n-
52
da sosyal bilimler aç›s›ndan de¤erlendirilebilir bir tipolojiye ulaflmak mümkün de¤ildir. Oysa sosyal bilim dünyan›n her yerinde karfl›lafl›lan bir olgu olarak dinin
mahiyetine dair tarafl› olmayan bir tan›ma ulaflmak durumundad›r. Sosyologlar
böyle bir tan›ma ulaflmak için epey çal›flm›flt›r, ancak onlar›n da ço¤u din hakk›nda kendi öznel tan›mlar›n› gelifltirmekten geri durmam›flt›r. Onun için öncelikle dinin sosyolojik mahiyetinin ne oldu¤unu ve bu mahiyeti ortaya ç›karmaya çal›flan
sosyolojik çabalar› ele alal›m.
Dinin Sosyolojik Tan›m›
Émile Durkheim (18581917), sosyolojiyi bir disiplin
hâline getirmifl, özellikle din
sosyolojisi alan›nda en
önemli çal›flmalar› yapm›fl
ve ifllevselci yaklafl›mlar›
formüle etmifl Frans›z
sosyolog. Özellikle “Dini
Hayat›n ‹lk Biçimleri” isimli
eseriyle din sosyolojinin en
önemli kitaplar›ndan birini
yazm›flt›r.
Din olgusu bütün toplumlarda rastlanacak kadar yayg›n ve eski bir davran›fl örüntüsüdür. Ancak dinin her toplumda ortaya ç›k›fl tarz› farkl›d›r. Eski oldu¤u ölçüde
din, genifl bir çeflitlili¤e sahiptir. Bu çeflitlilikte her dinin kendine özgü bir hakikat
iddias› vard›r. Dinin kendini tan›mlay›fl› kadar dünyay› da inananlar›yla inanmayanlar›yla tan›mlay›p tasarlamas› söz konusudur. Genellikle her din kendine göre
“do¤ru din” hakk›nda kendini iflaret eden bir tan›ma sahiptir. Ancak dinin bu flekilde kendini ve dünyay› tan›mlay›fl› belirli bir dinin sosyolojik incelemesi için
önemli bir veri olufltursa da dinin sosyolojik tan›m› için yeterli de¤ildir.
Sosyoloji belirli bir dinin kendini veya genel olarak dini tan›mlay›fl›yla yetinemez. Bu o dinin iddias›n› ayn› düzeyden hareket ederek reddetti¤i anlam›na gelmez. Aksine toplumlar›n ortak bir davran›fl örüntüsü olarak binbir çeflitlili¤e sahip
olan din olgusunda ortak olan›n ne oldu¤unu, o davran›fl› dinsel olarak nitelemeyi gerektirecek olan›n ne oldu¤una dair genel kurallar› belirlemeye çal›fl›r. Bu aç›dan sosyolojik olarak dinin tan›m›n›n, dinlerin din tan›m›yla kendini en temelde
ay›rt etmesi gerekir. Bunu yaparken dinin kendini tan›mlay›fl›yla kendini bir tart›flman›n içine sokmamas› önemlidir. Aksi taktirde sosyoloji kendini bir anda teolojik
bir tart›flman›n içinde bulabilir. Oysa sosyolojik düflünme ile dinsel düflünme temelden birbirinden farkl›d›r. Bu fark› sosyoloji lehine bir farkl›l›k olarak düflünmek
gerekmiyor. Sosyolojiyi dinsel bir düflünce yap›s›na alternatif olarak o düflünceyi
yanl›fllayan bir tez olarak düflünmek de gerekmez. Aksine din sosyolojisi dinsel
olarak teflhis edilen davran›fllar›n ne oldu¤u ve bu davran›fllar›n bir toplumun ekonomik, siyasi, ailevi, e¤itimsel ve sosyal tabakalaflma örüntülerine nas›l bir etkide
bulundu¤u, toplumun genel flekillenmesine, meflruiyet düzenlerinin oluflumuna
nas›l bir katk›da bulundu¤u konusuyla ilgilenir. Bunun için din sosyolojisinin her
fleyden önce bir din tan›m›na sahip olmas› gerekir.
Dinin sosyolojik tan›m› ise sosyoloji tarihinde öyle kolay yap›lm›fl de¤ildir.
Hangi tür davran›fllar›n dinsel olarak nitelenebilece¤i ve genel olarak sosyolojik
bilginin bir nesnesi olarak dinin nas›l teflhis edilece¤i hususu sosyologlar aras›nda
tart›flma konusu olmufltur. Yine de toplumsal yap› ve de¤iflim süreçleri içinde din,
ay›rt edilebilir bir etken olarak teflhis edilmeye çal›fl›lm›flt›r. Dini, sosyolojik bak›fl
aç›s›ndan ay›rt etmek üzere bir tan›ma ulaflma çabalar›nda farkl› sosyolog veya antropologlar›n çabalar›n› görebiliyoruz. Bu konuda Émile Durkheim’in (1961: 62)
tan›m›ndan yola ç›karsak “Kutsal fleylere, yani bir kenara ayr›lm›fl ve yasaklanm›fl
fleylere iliflkin inanç ve uygulamalar›n birleflik bir sistemi -Kilise diye an›lan bir tek
ahlâkî toplulukta birlefltiren inanç ve pratikler, onlara taraftar olanlar›n tümü”nü
‘din’ olarak ay›rd edebiliriz. Bu tan›mda göze çarpan en önemli unsurlar, “kutsal”,
“kilise” ve “bir tek ahlaki toplulukta birlefltiren inanç ve topluluklar” (yani cemaat)
olarak ay›rt edilebilir.
53
3. Ünite - Din
Kutsal ve Din D›fl›
Kutsal kavram› Durkheim’›n bütün toplumlar› incelerken baz ald›¤› kavramlardan
biridir. Ona göre bütün toplumlar her fleyi “kutsal” ve “din d›fl›” fleklinde ay›ran bir
kategorilefltirme sistemine sahiptir. Din de bir bak›ma bu ay›r›ma dayan›r. Bu ay›r›mlar›n karmafl›kl›¤› veya basitli¤i söz konusu toplumlar›n da karmafl›kl›¤›, geliflmiflli¤i, basitli¤i ya da ilkelli¤ine paraleldir. Bir toplum ne kadar ilerlemiflse o kadar karmafl›klaflm›fl olup kutsal ve din d›fl› ay›r›mlar› da o ölçüde bundan etkilenmifltir. Kutsaldan ise sadece Tanr›lar veya kutsal ruhlar kast edilmez. Bir tafl, bir
a¤aç, bir odun parças›, bir ev, bir sembol, bir nehir veya herhangi bir cisim kutsal
olabilir. Bu ölçüde geniflletilmifl bir kutsall›k hemen hemen her yerde bulunabilir.
Bu kutsal say›lan fleylerle insanlar›n kurduklar› iliflkilerin toplumda bir etkisi, sonuçlar› veya tezahürleri vard›r.
Sosyoloji bu kutsallar›n bizatihi kendi etkilerinin var olup olmad›¤› sorusuyla ilgili de¤ildir. Kendilerine atfedilen inanc›n do¤rulu¤u veya yanl›fll›¤› ile ilgili asla
bir fley söylemeksizin insanlar›n onlara yak›flt›rd›klar› özellikler dolay›s›yla kendi
davran›fllar›n› belirlemeleri sosyolojik aç›dan önemli bir durumdur. Din de Durkheim’a göre “kutsal fleylere yani bir kenara ayr›lm›fl ve tabulaflm›fl fleylere iliflkin
birleflik bir inançlar ve davran›fllar sistemidir”. Bu tür davran›fllara dünyan›n hemen bütün toplumlar›nda, hatta görünürde en din d›fl› toplumlarda bile rastlanmaktad›r. Durkheim dinin en ilkel biçimlerinden en karmafl›k ileri biçimlerine kadar hepsinde kutsal ve din d›fl› ay›r›m›n›n ortak bir özellik oldu¤undan hareketle,
sosyolojik olarak dini en kolay bu noktada teflhis edebilece¤imizi söyler. Kutsal say›lan nesnelerin kendi özünde bir kutsall›k olup olmamas› da sosyolojik aç›dan anlaml› bir soru de¤ildir. Önemli olan her kutsal say›lan nesnede sembolik bir yan
olmas›d›r. Kutsal›n bir fleyi temsil ediyor olmas› söz konusudur.
Kutsal anlay›fl› etraf›nda toplumda oluflan birliktelik duygusu toplulu¤un bizatihi temelidir. Topluluk sembollefltirdi¤i kutsallar üzerinden asl›nda kendi topluluk
s›n›rlar›n› oluflturur ve kendisini baflkalar›ndan ay›r›r. Bu ay›r›m da topluluk duygusunu canl› tutan bir tutumdur. Bütün kutsall›k anlay›fllar›nda bu tarz bir toplumsal özdeflli¤in izlerini bulmak mümkündür. Bunlar›n en ilkel toplumlarda totemler
fleklinde ortaya ç›kt›¤›n› görebilece¤imiz gibi daha ileri toplumlarda daha karmafl›k flekillerde ortaya ç›kt›¤›n› görebiliriz. Totemizm düflüncesinin modern dünyada
da örnekleri hayat›n içinde bolca bulunur. Totem düflüncesinin nas›l do¤mufl olabildi¤ini, günümüzdeki reklam ve oyun (futbol, basketbol oyunlar›ndaki) sembolizm türlerine bakarak tahmin etmek zor olmaz. Her tak›m› temsil eden sembolün
zamanla fanatik taraftarlar› için fetiflleflme sürecine girdi¤ini görebiliyoruz.
Resim 3.2
Hemen hemen
dünyan›n her
yerinde ço¤u futbol
taraftar› için
tuttuklar› tak›m›n
formas› kutsald›r.
54
Asl›nda modern seküler toplumlarda da görünürde bir kurumsal din söz konusu olmad›¤› hâlde kutsall›k atfedilmifl baz› sembollerin bu tür ifllevleri yerine getirdi¤ini görebiliriz. Farkl› bir ifadeyle, kutsallaflt›rma sadece bilinen geleneksel dinlerde söz konusu de¤ildir. Ateist baz› toplumsal hareketlerde de bile yarat›lan flah›s
kültleri, mücadele sürecine atfedilen kutsall›k, ölümlerin flehitlikle nitelenmesi gibi
durumlar da din sosyolojisi aç›s›ndan incelenmeyi hak eder. Kendisi dinleri aflacak
bir pozitivist felsefe iddias›nda sosyolojinin kurucusu Auguste Comte’un da nihayetinde idealize etti¤i dünyay› bir tür pozitivizm dini olarak tasarlad›¤›n› biliyoruz. Bu
dünyan›n peygamberleri bilim adamlar›, cenneti insanlar›n haf›zalar›, kilisesi fabrikalar olarak bafltan sona bir kutsall›k aray›fl›yla bezenmifl oldu¤unu görüyoruz.
Cemaat Veya Tek Bir Ahlaki Toplulukta Birlefltiren ‹nançlar
Bütünlü¤ü
Dinlerin en önemli ifllevlerinden birisi mensuplar›n› ortak bir inanç etraf›nda birlefltirmeleridir. Din paylafl›lan bir anlam sistemi oluflturdu¤u için insanlar›n dünyay›, toplumu, tanr›y› ve kendilerini nas›l alg›layacaklar›na dair ortak bir anlay›fl ve
alg› sistemi oluflturur. Ayn› inanc› paylaflan insanlar dünyaya ayn› pencereden bakarlar ve o pencereden ayn› fleyleri gördüklerini düflünürler. Bu ortak anlam sisteminin paylafl›m› dünyaya dair derin bir düzenlilik ve anlaml›l›k hissi verir. D›flar›dan bakanlar için genellikle bir anlam ifade etmeyen ritüellerin devam› ancak bunlara dair ortak kabullerin oluflmas›yla sürdürülebilir.
Bir ya¤mur duas›na ç›kan insanlar yapt›klar› duan›n sonunda ya¤murun ya¤abilece¤ine inan›rlar. Ya¤mur ya¤mad›¤› takdirde ise genellikle ibadet ettikleri tanr›n›n ya¤mur ya¤d›ramad›¤›na veya bu yapt›klar›n›n etkisiz ve anlams›z bir fley oldu¤una de¤il, dualar›n›n kabul edilmedi¤ine hükmederek inançlar›na sadakatlerini sürdürürler. Bu durum ortak inanc›n sürdürülebilmesi için genellikle iflleyen bir
mekanizmad›r. Esasen bu ortak alg› ve inanç sistemleri ad›na din denmese de toplumun kuruluflunun temel bir düzeyidir. Fenomenoloji ve etnometodoloji gibi yaklafl›mlar, bütün toplumlar›n ancak bu ortak alg›lar sistemiyle var olabildi¤ini vurgular. Din bu ortak alg›lar sistemini en iyi düzenleyen mekanizmalardan biridir sadece. Dinin yeterince güçlü olmad›¤› toplumlarda bile bunun yerini de¤iflik düzeylerde büyük veya küçük çapl› ideolojiler al›r.
Resim 3.3
Kutsal topraklarda,
Bat› fieria’da
Müslümanlar,
Hristiyanlar ve
Yahudiler hep
birlikte ya¤mur
duas›ndalar.
Kaynak: http://www.loonwatch.com/2010/11/west-bank-muslims-jews-and-christians-pray-for-rain/
Dinin inanç paylafl›m›n›n en do¤rudan toplumsal sonucu cemaatleflmedir. Cemaat ortak inanç ve alg›ya dayal› olarak oluflan toplulu¤u baflkalar›ndan ay›racak
bir bilinci de gelifltirir. Genellikle cemaatlerin gerçeklik hakk›ndaki ortak bilinç ve
55
3. Ünite - Din
alg›s› inananlarla inanmayanlar› veya bu ortak alg›y› paylaflanlarla paylaflmayanlar
aras›nda bir ay›r›ma da gider. Dinin inananlar› gerekti¤inde tam bir grup bilinci
içinde inanmayanlara karfl› bir birlik ve dayan›flma davran›fl›na kolayl›kla girerler.
Dini cemaat böylece insanlara bir kimlik (identity) verirken baflkalar›ndan ayr›flmay› da (difference) ö¤retir.
Asl›nda dinin sosyolojik tezahürleri aç›s›ndan en önemli boyutu belki de cemaat boyutudur. Çünkü dinin do¤rudan etkisi yol açt›¤› bu grup bilinci, dayan›flma
örüntüleri ve bunun üzerinden girilen ittifak veya çat›flmalard›r. Toplumsal düzeyde dinin devrede oldu¤u hadiselerin bafl›nda bu cemaat boyutu gelmektedir. Dinin sosyolojik görünürlü¤ü de yine bu cemaat boyutunda olmaktad›r. Sonuç olaS‹ZDE olarak dinrak burada sosyolojik olarak ay›rt edilebilecek bir din tan›m› SIRA
ile genel
sel davran›fl aras›nda da bir ay›r›m yap›labilir. Her dinsel davran›fl tam teflekküllü
bir dine mensup olmay› gerektirmeyebilir. Hayatlar›n›n merkezine
L ‹ M koyan inD Ü fi Ü N Edini
sanlar oldu¤u gibi, dini hiç önemsemeyen baz› insanlar›n baz› davran›fllar› dinsel
olarak nitelenebilir. O yüzden dinin sosyolojik incelemesi çok genifl bir davran›flS O R U
lar yelpazesini içerebilir.
Her dinsel davran›fl mutlaka bir dine ait olmay› gerektirmeyebilir. Dini
D ‹ Khiç
K A önemsemeyen
T
baz› insanlar›n kimi davran›fllar› dinsel olabilir.
D‹N VE TOPLUM ‹L‹fiK‹S‹
SIRA S‹ZDE
N N
‹nsan sosyal bir varl›kt›r. Tarihin yaz›l› veya yaz›l› olmayan en eski dönemlerine giAMAÇLARIMIZ
dildi¤inde bile insan varl›¤›n›n bir toplum içinde cereyan etti¤ini
görürüz. Küçük
veya büyük insan topluluklar› insan›n yeryüzündeki seyrinin vazgeçilmez görünümünü oluflturmufltur. ‹nsan›n bu durumu de¤iflik dönemlerde baz› düflünürler veya
K ‹ T A P ‹nsanlar bisosyologlar taraf›ndan üzerinde ciddiyetle durulmufl bir konu olmufltur.
lemedi¤imiz dönemlerde de tek tek veya da¤›n›k biçimde yaflam›fllar m›d›r yoksa
bafltan beri toplum hâlinde mi var olmufllard›r? fiayet bafltan beri toplum hâlinde deT E L E V ‹ Z Sonradan
YON
¤illerse insanlar hangi nedenlerle toplum hâline yaflamaya bafllad›lar?
herhangi bir nedenle toplum hâlinde yaflamaya karar verildiyse, bu karar nas›l oldu da
hiç de¤iflmedi ve insan karakterinin vazgeçilmez bir parças› hâline geldi?
Bu sorular özellikle insanlar›n birbirinin kurdu oldu¤unu gözlemledi¤imiz du‹NTERNET
rumlarda akla çok daha kolay düflen sorulard›r. Gerçekten de bir taraftan insanlar›n sürekli birbirleriyle çat›flma, rekabet ve düflmanl›k hâlinde bulundu¤unu görebiliyoruz. Özellikle ‹ngiliz filozof Thomas Hobbes taraf›ndan dillendirilen meflhur
“insan insan›n kurdudur” ifadesinin arka plan›nda insan toplumlar› hakk›ndaki bu
gözlem vard›r. ‹nsanlar›n bir toplum hâlinde yaflad›klar› bütün durumlarda ölesiye
ve öldüresiye bir rekabet içinde bulunduklar› vurgulanm›flt›r. Bu vurgular dolay›s›yla insanlar›n toplum hâlinde yaflamaya bafllamalar› bir tür muamma olarak görülmüfltür. Ayn› fleyi di¤er sosyal düflünürler de merak etmifllerdir. ‹nsan do¤as›
üzerine tart›flan Rousseau, Locke ve Montesquieu gibi ayd›nlanma filozoflar›n›n
as›l amaçlar› insan›n nas›l olup da toplum hâlinde yaflamaya bafllad›¤›n› anlamakt›. ‹nsan›n do¤as›nda nas›l bir varl›k oldu¤u hususunda birbirleriyle ihtilafa düfltülerse de hepsi insan›n do¤a durumu hakk›nda çaresiz bir düflünce içindeydiler.
Çünkü do¤al durumunu bilimsel imkânlarla hiç kimsenin hiç bir zaman bilme flans› olmayacakt›. Do¤al durum hakk›ndaki bütün öngörüler bir yandan insanlar›n
nas›l toplum hâline geldiklerini aç›klamaya çal›flan senaryolard› ama bir yandan da
bu senaryolar› tetikleyen fley gelecekte kurulmas› hayal edilen dünya imgesiydi.
Do¤al durumda, yani do¤as›nda, yani özünde “iyi” oldu¤u anlat›lan insan için ge-
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
56
lecekte kurulacak düzen insana güven esas›na dayal›, insan özgürlüklerini alabildi¤ine tan›yan bir düzen olacakt›.
Sonuçta bütün bu yaklafl›mlar›n bir yandan da cevab›n› arad›klar› ana soru toplumlar›n nas›l var olabildi¤iydi. Ne kadar eski zamanlara kadar gidilebilse orada insanlar›n küçük veya büyük toplumlar hâlinde yaflamalar›n›n bir alternatifi bulunam›yor. Dolay›s›yla insan›n do¤as› denilen fleyin ne oldu¤u üzerinde her halükârda
bitimsiz bir tart›flma olsa bile bu do¤an›n en tart›fl›lmaz yan› onun toplumsal bir
gerçeklik oldu¤udur. Bu toplumsall›k ise bizatihi do¤al olan› iflleyerek onu do¤a
d›fl›na ç›kararak var olabiliyor.
Dinin Di¤er Toplumsal Kurumlarla ‹liflkisi
‹nsan›n toplumsal bir varl›k olmas› böylece tart›fl›lmaz bir gerçek olarak kabul edilmifltir. ‹nsan kelimesinin kendisi bile ancak baflka bir insan›n varl›¤›yla tamamlanan
bir anlam içeri¤ine sahiptir. Çünkü insan kelimesi “ünsiyet” (al›flma, ›s›nma, insan
olma) anlamlar›yla tan›m gere¤i baflka insanlar›n varl›¤›n› kaç›n›lmaz k›lar. O yüzden insan ancak baflka insanlar›n varl›¤›yla insan olabilen bir varl›kt›r. ‹flte toplumsall›k insan›n do¤as›n›n bir parças› olarak insan›n ortaya ç›kt›¤› her yerde ve her zaman rastlanan bir olgu olmufltur. Ancak sosyologlar, bu toplumsall›¤›n kendisinde
ortak veya ay›rd edici baflka nitelikler de aram›flt›r. ‹nsan toplumsall›¤›n›n ortaya
ç›kt›¤› yerlerde toplumsal farkl›l›klar›n üzerinde de bu nedenle durulmufl, di¤er
yandan bu toplumsall›¤a efllik eden vazgeçilmez ortak baz› kurumsal özellikler üzerinde durulmufltur. Böylece hangi insan toplumsall›¤›na göz at›l›rsa at›ls›n görülebilecek asgari düzeyde paylafl›lan davran›fl örüntüleri tespit edilmeye çal›fl›lm›flt›r.
Burada kurum, gündelik dilde kullan›lan ve baz› örgütlenmeleri ifade etmek
üzere kullan›lan kurum sözcü¤ünden farkl› olarak davran›fl örüntülerini ifade eder.
Toplumsal kurumlar, insan toplumsall›¤›n›n kendileriyle tezahür etti¤i ve hiç bir
toplumda eksikli¤i görülmeyen toplumun varolufl dayana¤›n› oluflturan davran›fl
örüntüleridir. ‹flte din de böylesi bir kurumdur. Ne kadar eski olursa olsun ve nerede olursa olsun insanlar›n öte dünyayla, görünen dünyan›n ötesiyle ilgilendikleri, nereden gelip nereye gittikleriyle ilgili sorular› anlamland›rd›klar› ve toplumda
kutsal ve din d›fl› alanlar› oluflturup tan›mlad›klar› belli bir davran›fl düzeyi daha
vard›r. Bu da din kurumudur. fiimdi din kurumunun di¤er baz› önemli kurumlarla
olan iliflkisini inceleyelim.
Din ve Siyaset ‹liflkisi
Bütün toplumsal oluflumlar›n kendi içlerinde bir liderlik, yönetim ve iktidar iliflkileri ortaya ç›kard›¤› tespit edilmifltir. Bu iliflkiler genel olarak “siyasall›k” diyebilece¤imiz bir düzeyi iflaret eder. Siyasal düzeyi olmayan hiç bir toplum yoktur. Siyaset bir dünyay› ve toplumu infla giriflimi oldu¤undan din ile yolu çak›fl›r. Çünkü genellikle dinin de böyle bir iddias› vard›r. Dinin iddias› ile siyasetçilerin iddias›n›n
paralel gitti¤i durumlarda toplum, siyasetin dinin etkisi alt›nda oldu¤u örnekler ortaya ç›kar›r. Bu iliflkiye dayal› olarak rejimler teokratik veya seküler rejimler aras›nda farkl› örneklerle çeflitlenir. Dinin devlet yap›s›n› veya siyaseti tamamen belirledi¤i örneklere teokratik rejim(ler) denir. Ancak teokratik say›lan rejimlerde dinin
gerçekten de o rejimin hedefini mi belirledi¤i yoksa o siyasetin dini inançlar› kendi meflruiyetini sa¤lamak için bir araç olarak m› kulland›¤› kolay ay›rt edilebilen bir
3. Ünite - Din
durum de¤ildir. ‹slam’›n (veya asl›nda ‹slam’›n bir yorumunun) devletin kurumsal
yap›s›n› ve hedeflerini belirledi¤i ‹ran’da veya Suudi Arabistan’da bütün siyasetler
dinin kurallar› veya hedefleriyle meflrulaflt›r›l›r. Ayn› flekilde ‹srail’in hem devlet
olarak varl›¤› hem de bütün yay›lmac› politikalar› Yahudili¤in bir okuma biçimine
dayand›r›l›r. ‹ran ve Suudi Arabistan’›n siyaset biçimine ‹slam ad›na muhalefet
eden Müslümanlar oldu¤u gibi ‹srail’in siyonist politikalar›na daha do¤ru bir Yahudilik yorumu ad›na fliddetle muhalefet eden Yahudiler de bulunmaktad›r.
Din bir toplumsal birlefltirici olarak ifllev gördü¤ü hâlde farkl› dinler aras›nda da
bir çat›flma etkeni olarak çal›flabilir. O yüzden siyasi çat›flmalar›n bir ço¤unda dinin önemli bir unsur olarak ortaya ç›kt›¤› görülür. ‹ngiltere ve ‹rlanda aras›nda,
Irak’ta ve Pakistan’da fiiilerle Sünniler aras›nda veya yine ‹srail ile bölge halklar›
aras›ndaki çat›flmalarla din unsuru önemli bir rol oynuyor.
Orta Ça¤ Avrupa’s›nda otuz ve yüzy›l olarak bilinen din çat›flmalar› yüzünden
milyonlarca insan öldükten sonra kilise ve devletin birbirinden tamamen ayr›flt›r›lmas› yönünde genel bir ortak ak›l geliflti. Bu ak›l ile laiklik din ve devlet iliflkilerini düzenleyen bir ilke olarak ortaya ç›kt›. Ancak laikli¤in her yerde ayn› flekilde
uygulanmamas› da din ve devlet aras›ndaki iliflkileri düzenleme kapasitesini düflürmektedir. Fransa ve bir çok örnekte laiklik devletin tarafs›zl›k ilkesi yerine kendisi dinler aras›nda bir din gibi çal›flmakta oldu¤undan dinler aras›ndaki çat›flmay›
daha da art›ran örnekler ortaya koymufltur. Bu arada toplumlar sanayileflmenin ve
kentleflmenin de etkisi alt›nda siyasal düzenlerinden görece ba¤›ms›z olarak sekülerleflebiliyor. Burada siyasal bir etki alt›nda laikleflme ile sekülerleflme aras›nda
bir ay›r›m yapmak mümkündür.
Din ve Aile ‹liflkisi
Bütün toplumlarda biyolojik ve kültürel yeniden üretimi temin etmek üzere belirgin bir biçimde “aile” denilebilecek bir davran›fl örüntüsü bulunur. Bu aile hayat›n›n flekli, yap›s› ve kodlar› farkl›laflabilir ancak aile hayat› olmayan hiç bir topluma
rastlanmaz. Bir do¤al birlik olarak aile dinden ba¤›ms›z olarak vard›r ancak hem
aile dini etkilemifl hem de din aileden etkilenmifltir. Özellikle Yahudilik, H›ristiyanl›k ve ‹slam gibi dinler kiminle evlenilebilece¤i veya evlenilemeyece¤ini belirlemede ve neslin devam›n›n hangi iliflkiler düzeni içinde sa¤lanabilece¤ine dair aile kurumunu flekillendiren de¤er yap›lar› ve kurallar ortaya koymufllard›r. Bu kurallar›n
en önemlilerinden birisi ensest yasa¤›d›r. Kendileriyle evlenilmesi yasak olanlar›n
belirlenmesi tamamen din kaynakl› bir konudur. Ayr›ca aile içindeki statüler ve
bunlara uygun rollerin belirlenmesinde de dinin ahlaki söylemi aile bütünlü¤ünü
koruma do¤rultusunda oldukça etkili olmaktad›r.
57
Sekülerleflme dünyevileflme
anlam›nda kullan›l›r. Günlük
hayat›n veya siyasi düzenin
dinin etkisinden
ar›nmas›d›r. Baz›
kullan›mlarda sadece
siyasal düzenin bir özelli¤i
olan laiklik (laicite) den
ay›rt edilebilir.
Sekülerleflmeyi insanlar
kendi tercihleriyle veya
toplumsal hayat›n veya
siyasal düzenin etkisiyle
yapabilirler.
58
Daha baflka tarihî örnekler de göz önünde bulundurulursa din-aile aras›ndaki iliflki konusunda flu sonuçlar ileri sürülebilir:
a) Yüksek tipli dinler (salt toplumsal etkileflimlerin ürünü olmayan din) aileye etki
ederek onu yeni bafltan flekillendirmifltir. Meselâ Yahudilik, Hristiyanl›k ve özellikle
‹slam aile konusunda ayr›nt›l› kurallar getirmifl ve onun (iki ayr› cins aras›nda meydana gelmesi, keyfî ve geçici olmamas›, neslin devam›n› sa¤lamas›, vb. gibi) do¤al
yap›s›n›n üzerine de¤erler yüklemifllerdir. Buna göre evlenme flekli, boflanma, karfl›l›kl› haklar ve ödevler, yönetim, aileye ait mallar›n kullan›m›, miras, kad›n ve erke¤in konumu, vb. belli kurallara ba¤lanm›flt›r...
b) Toplumsal flartlar›n ürünü olan dinler ise di¤er kurumlar›n etkisi ve belirleyicili¤inde oldu¤u kadar, do¤al/sosyal bir birlik olan aile taraf›ndan da flekillendirilmifllerdir. Bu konuda en somut örnek politeist inançl› site toplumlar›d›r. Bu toplumlarda aile kurumu dinden daha güçlüdür, dolay›s›yla da ailenin dini belirlemesi daha
ön plandad›r. Burada ailenin pek çok motifi kutsal hâle gelmifltir. Aile reisi, atalar
ruhu, ocak, evin belli köfleleri kutsald›r. Her fleyin bir Tanr›s› vard›r: Do¤um Tanr›s›,
Bereket Tanr›s›, vb. gibi. Burada aile kendi yap›s›na uygun bir din gelifltirmifl bir kült
oluflturmufltur: Ocak kültü, atalar kültü gibi...
Kaynak: Mustafa Ayd›n, Kurumlar Sosyolojisi, Ankara: Vadi Yay›nlar›, 1997.
Din ve Ekonomi ‹liflkisi
Bütün toplumlar bir üretim, tüketim ve paylafl›m iliflkileri ortaya koyarlar, bu da
“ekonomi” dedi¤imiz davran›fl örüntülerini görünür k›lar. Bu iliflkiler üzerinde de
dinin düzenleyici kurallar› var oldu¤u için din ve ekonomi iliflkisi özel bir öneme
sahiptir. Dinlerin t›pk› siyasette oldu¤u gibi mevcut ekonomik paylafl›m iliflkilerini
olduklar› gibi meflrulaflt›r›p onlar›n ma¤duru olan kitlelerin de bu durumu kolayl›kla kabullenmelerini sa¤lamak gibi bir ifllevi olabiliyor. Bu ifllevi dinin hakim s›n›flar›n ç›kar›na çal›flt›¤› durumlar› ortaya ç›kar›r. Marx’›n yaklafl›m› dinin egemen
s›n›flar›n hizmetinde bir üstyap› kurumu oldu¤u yönündedir. O yüzden dini kitlelerin afyonu olarak görmüfltür. Oysa dinin ayn› zamanda yard›mlaflma a¤lar›n› harekete geçiren ve onlar› dini yaflam›n bir parças› hâline getiren boyutlar› daha belirgindir. Ço¤u durumda fakirlerin durumunu gözeten din egemen s›n›flar› rahats›z
eden bir yaklafl›m› da temsil edebilir. Ayr›ca din bir zihniyet dünyas› olarak insanlar›n ekonomik davran›fllar›n› da belirler. Max Weber kapitalizm ile kapitalizmin
ortaya ç›kt›¤› ba¤lamda mevcut olan, püriten ifl ahlak› ve çok çal›flmay› sal›k veren,
Protestan ahlak› aras›nda bir iliflki tespit etmifltir. Ekonomide paylafl›m› da mutlaka sal›k veren bir dinî anlay›flla birlikte kapitalist bir geliflmenin nas›l yaflanabilece¤i de bu ba¤lamda sorulan bir soru olmufltur.
Din ve E¤itim ‹liflkisi
Yine bütün toplumlar gelecek nesillere sahip olduklar› anlam kodlar›n›, kültürünü,
tarzlar›n› aktarmak üzere baz› düzenlemelere, uygulamalara veya davran›fl örüntülerine yani “e¤itim” davran›fl›na sahiptir. Bilinen bütün dinler kendi anlay›fllar›n›
sonraki kuflaklara en sa¤l›kl› biçimde aktarmay› önemserler. Dinde ifllemekte olan
tarihsel süreklilik mutlaka belli e¤itim örüntülerinin de iflliyor olmas› sayesinde
sa¤lan›r. Dolay›s›yla dinlerin varl›¤› bizatihi güçlü bir e¤itim mekanizmas›n›n iflleyifline dayan›r. Din özgürlükleri de o yüzden her fleyden önce belli bir dinin e¤itiminin önünde bir engel olup olmamas›yla ilgilidir.
3. Ünite - Din
Dolay›s›yla toplumun dayand›¤› bu kurumsal olgular aras›nda din de bulunuyor. Bu kurumlar›n her birinin mutlaka toplumun oluflumunda çok önemli bir yeri vard›r ancak muhtemelen her toplumda bu kurumlar›n ayr› a¤›rl›klar› veya di¤er
kurumlara karfl› belirleyicilikleri olabiliyor. Ekonominin tam da Marksist anlamda
di¤er bütün kurumlar› belirledi¤i toplumlar olabildi¤i gibi, bilhassa siyaset veya
din taraf›ndan veya aile yap›lar› taraf›ndan belirlendi¤i toplumlar veya durumlar da
söz konusudur. Örne¤in, Karl Marx (1818-1883) toplumu alt yap› ve üstyap› aras›ndaki bir belirlenim iliflkisi olarak tan›mlam›flt›r. Altyap› ekonomi yani maddi üretim iliflkilerinden oluflur. Altyap› her zaman kendi ihtiyaçlar› temelinde belli bir aile, bir siyaset, bir din, bir ideoloji, bir aile ve bir e¤itim düzenini üstyap› olarak belirler. Böylece ekonomi sabit, di¤er bütün kurumlar de¤iflken olarak düflünülür.
Örne¤in, feodal üretim biçiminde insan eme¤i çok merkezî oldu¤u için aile de bu
ihtiyaçlara göre genifl aile olarak flekillenir. Çocuk say›s› özellikle eme¤iyle geçinenler için ekonomik olarak da güçlü olmay› getirir. Oysa modern kapitalist toplumda, belki de ileri kapitalist toplumda giderek geliflen teknoloji insan eme¤inin
önemini azaltt›¤› ölçüde aile hayat› gevflemeye yüz tutmufl en az›ndan çekirdek aileye do¤ru bir geliflim kaydedilmesine yol açm›flt›r.
Peki bu belirlenimcilik iliflkisinin baflka türlü cereyan etti¤i örnekler yok mudur? ‹deolojik yap›lar›n ve bilhassa dinin ekonomik davran›fl› belirledi¤i örnekler
çokça bulunabilir. ‹nsanlar› bir dinî inanç etraf›nda topland›klar›, harekete geçip o
inanc›n flekillendirdi¤i bir toplumu kurmaya çal›flmalar› s›kça görülen örneklerdendir. ‹srail devlet ve toplumunun tüm flekillenifli dinin anlamland›rd›¤› bir çerçevede gerçekleflir. Ayn› flekilde Amerika’daki Mormonlar dinin toplumu flekillendirdi¤i tipik toplum biçimlerindendir. ‹slam’›n da toplumu bafltan afla¤›ya yap›land›rd›¤› örnekler çoktur. Ancak bütün bunlar her yerdeki Yahudilerin, Müslümanlar›n
veya Mormonlar›n bütün eylemlerindeki tek motivasyonlar›n›n din oldu¤u anlam›na gelmiyor. Yahudiler, Müslümanlar, H›ristiyanlar, Budistler veya Mormonlar›n
içinde dinin emir ve yasaklar›n› gözeterek ve sadece bunlar› gözeterek bir hayat
kurman›n öncelendi¤i örneklerin yan› s›ra dinî emirlerin bu toplumlar taraf›ndan
hiç önemsenmedi¤i, görece sekülerleflmifl örnekler de var olabilir. Bu durumda
toplumun baflka kurumsal örüntüleri, örne¤in, siyaset, ekonomi, aile veya e¤itim
durumu bu toplumlar›n önceliklerini belirleyebilir. Bu durumda dindarl›¤›n içeri¤i
veya etkinli¤i di¤er kurumsal örüntülerin belirleyicili¤i alt›nda kal›r. Din yine var
olmaya devam etse de belirleyicili¤i azal›r. Hiç bir toplum için özü itibariyle dinin
veya di¤er sosyolojik kurumlar›n daha belirleyici oldu¤u yönünde bir saptama yap›lamaz. Toplumlarda hangi kurumlar›n daha belirleyici olaca¤› toplumun tarihine,
dinamizmine göre de¤iflir.
Yap›salc› Marksizmin ünlü düflünürü Louis Althusser tam da bu kurumlar aras›ndaki belirlenimcilik (determinizm) iliflkisini Marx’›n altyap›-üstyap› eksenine
üçüncü bir boyut getirerek aç›klar. Ona göre toplum yap›s› ekonomi, siyaset ve
ideoloji ayaklar› üzerine oturur. Belirlenimcilik tek tarafl› de¤ildir. Baz› toplumlarda ekonomi, baz› toplumlarda siyaset baflka baz› toplumlarda da ideolojik saç aya¤› belirleyicidir. Ancak Althusser’e göre hangi kurumun hangi toplumda son kertede belirleyici olaca¤›n› yine ekonomi belirler (üst-belirlenim) diyerek Marx’›n b›rakt›¤› bofllu¤u kendince kapat›r.
Max Weber (1864-1920) ise özellikle ekonomi ile din aras›ndaki belirlenimcilik
hususunda dinin öneminin Marksist literatürde fazla küçümsenmifl olmas›na karfl›
önemli bir tezi ifade etmifltir. Onun Protestan Ahlak› ile kapitalist ruh aras›ndaki
çekicili¤e dair görüflleri bir ekonomik olgu olarak kapitalizmin oluflumunda bir
59
60
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
dinsel zihniyet
olarak Protestanl›¤›n çok önemli bir katk›s› oldu¤una dairdir. Bu
katk›n›n mahiyeti kuflkusuz tart›fl›labilir. Afla¤›da bu konuya tekrar dönece¤iz, fakat buradaki
D Ü fi Ükonuyu
N E L ‹ M tamamlamak için önceden diyebiliriz ki, Weber ekonomik
belirlenimcili¤e tam karfl› bir alternatif olarak din belirlenimcili¤ini savunmaz. Aksine bu belirlenimcili¤in tek tarafl› olmad›¤›n› ve özellikle kapitalist bir ahlak ile diS O R U
nin bir araya gelmesinin bir tarihsel olay› meydana getirdi¤ini söyler.
S O R U
‹nsan toplumlar›n›n
D ‹ K K A T oldu¤u her yerde din var olsa da dinin hem her toplumdaki belirleyicili¤i ve hem de görünüm biçimi farkl› olabilmektedir.
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K S‹ OT RA U P
T E LDE‹ VK‹KZ AY OT N
SIRA S‹ZDE
‹NTERNET
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
N N
1
SIRA S‹ZDE
Din ile di¤erSIRA
sosyolojik
S‹ZDE kurumlar aras›nda hangisi toplumun flekilleniflinde daha belirleyicidir?
AMAÇLARIMIZ
D‹N SOSYOLOJ‹S‹
K S‹ OT R AU P
Din Sosyolojisinin
Ortaya Ç›k›fl›
Din sosyolojisinin ortaya ç›k›fl› ve geliflimi genel olarak sosyolojinin ortaya ç›k›fl›
ve geliflimiyle afla¤› yukar› ayn› tarihe sahiptir. O yüzden sosyolojik bilginin kökeD‹KKAT
T E L E V ‹olarak
Z Y O N flekillenmeye bafllad›¤› 19. yüzy›l›n ikinci yar›s›ndan çok danini bir disiplin
ha gerilere götürebiliyorsak dine yönelik sosyolojik ilginin tarihini de paralel olaSIRAeskilere
S‹ZDE götürebiliriz.
rak çok daha
Bu ba¤lamda Orta Ça¤ H›ristiyan kozmolojisinin di¤er insanlar ve inançlar hak‹NTERNET
k›ndaki görüfllerine karfl›l›k ‹slam dünyas›nda çok daha eski bir literatür vard›r. BüAMAÇLARIMIZ
yük ‹slam bilginlerinden fiehristani’nin el-Milel ve’n-Nihal (Dinler ve Heretik Gruplar) isimli eseri ile Endülüslü büyük alim ‹bn Hazm’›n el-Fasl fi’l-Milel ve Ehvai
ve’n-Nihal K(Dinler,
ve Heretik Grup ve Düflünceler için K›lavuz) isimli eseri bu
‹ T A P
alandaki en önemli öncü metinlerdir. Bu eserlerde farkl› dinler kendi kavramlar›yla tan›t›l›rken bir tür fenomenolojik veya anlamac› din sosyolojisi çabas›n›n ilk örnekleri de verilmifl, farkl› dinlerin inançlar› kendi kavramlar›yla anlat›lmaya çal›fl›lTELEV‹ZYON
m›flt›r. Ancak baflka insanlar›n hayatlar›na dair bu ilgi kuflkusuz din sosyolojisinin
bütün ihtiyaçlar›n› karfl›layacak kadar flekillenmifl de¤ildir. Ancak farkl› dinlerin tabiat›na, yaflay›fllar›na ve dinlerin ortaya ç›k›fllar›na dair önemli sosyolojik verileri
‹NTERNET
içermektedir.
N N
fiehristani, Muhammed b. Abdulkerim (ö. 548/1153) Horasan’›n fiehristan bölgesinde do¤mufl, Kelam, felsefe ve dinler ve mezhepler tarihi alan›nda önemli eserler vermifl bir ‹slam alimi. E¤itimini Horasan’›n yan› s›ra Nisabur, Harizm ve Cürcan’da
sürdürmüfltür. Bir süre Ba¤dat’a dersler vererek ö¤renci yetifltirmifltir. Eserleri aras›nda en bilineni, vekilli¤ini yapt›¤› vezire ithaf etti¤i Kitâbü’l Milel ve’n Nihal’dir. Bu
eserinin yan› s›ra el-‹rflâd ilâ Akaidi’l ‹bâd, Telhis’ül Aksâm li-Mezâhibi’l Enâm, Musâraâtü’l Felâsife, Târihü’l-Hükema ve el-Mebde’ ve’l Meâd adl› eserleri say›labilir.
Bat›’da ise H›ristiyanl›¤›n veya Yahudili¤in baflka dinlere olan ilgisi nispeten daha zay›f kalm›flt›r. Yahudilik ‹srailo¤ullar›n›n d›fl›nda kalan insanlar›n tamam›n›
gentile (Yahudi olmayanlar) olarak neredeyse tek bir kategoride de¤erlendirirken
inançlar›n› önemsiz ve ilgilenmeye de¤mez olarak görmüfltür. H›ristiyanlar için de
insanlar yeterince tan›mlanm›fl ve s›n›rl› bir çeflitlili¤e sahipti. Yahudilik ve H›ristiyanl›¤›n d›fl›nda kalanlar paganistler olarak önemsenebilecek bir çeflitlilik arz etmiyordu. O yüzden Bat› dünyas› co¤rafi kefliflerin sonucunda karfl›laflt›¤› yabanc›
3. Ünite - Din
kültürleri âdeta bir sürpriz gibi karfl›l›yordu. Bat›l› flartlarda flekillenmifl olan H›ristiyan teolojisiyle e¤itilmifl kitleler bu dünyan›n gelece¤inde Hz. ‹sa’ya inan›p Tanr› Krall›¤›na girecek olan insanlar›n d›fl›ndaki hiç kimse için bir yer ay›rm›fl de¤illerdi. Bu yüzden karfl›lafl›lan yeni din ve inançlar teolojik bak›mdan bir bak›ma huzur kaç›r›yorlard›.
Bu dönemde Francis Bacon’un ve David Hume’un dinin tabiat›na dair yaklafl›mlar› din sosyolojisinin ve antropolojinin modern zamanlardaki ilk nüvelerini oluflturur. Özellikle David Hume’un (1711-1776) dinin do¤as› üzerine olan kitab› din sosyolojisi tarihi aç›s›ndan bafllang›ç metinlerinden biri say›labilir. 19. yüzy›lda geliflen
sosyoloji disiplini içinde din de özel bir yer tutar. Sanayileflmenin etkisiyle bu döneme kadar yaflanan h›zl› ve bafl döndürücü toplumsal de¤iflimden din de nasibini al›r.
Avrupa’da Rönesans ve reformasyon döneminde din alg›s›nda önemli de¤iflimler
meydana gelir. Uzun y›llara yay›lan din savafllar› ve akabinde sanayi toplumunun etkisiyle yaflanan sekülerleflme süreci dine yönelik bak›fl› da derinden sarsar.
Bu atmosfer alt›nda geliflen pozitivist-ilerlemeci yaklafl›mlar yaflanmakta olan
geliflmenin ileri aflamalar›nda dinin yok olaca¤›n› öngörüyorlard›. O yüzden bu
dönemde dine yönelik sosyolojik ilgi dinin bir sorun oldu¤u alg›s›na ve cenazesinin nas›l kalkaca¤›na dair bir meraka dayan›yordu. Buna ra¤men bu merak dini
sosyolojik araflt›rmalar›n önemli bir konusu olmaktan ç›karmad›¤› gibi dine yönelik sosyolojik ilginin çerçevesini oluflturmufltur. Gerçekten de dünyan›n sanayileflmenin etkisiyle büyük bir dönüflüm içinde oldu¤u 19. yüzy›lda dine bir gelecek biçilemiyordu. O yüzden bu dönemlerde sosyolojik araflt›rmalar›n önemli bir k›sm›
dini toplumsal bir kurum olarak alsalar da bu kurumun çözülmeye ve yok olmaya
yüz tutan bir kurum oldu¤unda neredeyse birlefliyorlard›. Bu düflünceye paralel
olarak paylaflt›klar› bir kanaat de dinin insan uydurmas› bir fenomen oldu¤uydu.
Sosyolojinin kurucusu say›lan Auguste Comte tarihi do¤rusal bir ilerleme mant›¤›
üzerine kuruyordu. Üç hâl yasas› olarak bilinen bu kurgusuna göre, Comte, dini
teolojik dedi¤i birinci hâle ait görüyordu. Felsefi dedi¤i ikinci hâlde zay›flayarak da
olsa ayakta kalm›fl olan dinin, gelece¤in pozitif-bilimsel hâlinde tamamen yok olaca¤›n› öngörüyordu.
Comte’un bu yaklafl›mlar›na paralel olarak Marx da dini bir üstyap› kurumu olarak ve yine bir sorun olarak infla ederken bu yaklafl›m›yla din sosyolojisinin flekillenmesine önemli bir katk› yapm›fl oluyordu. Marx, dini di¤er bütün üstyap› kurumlar› gibi egemen s›n›flar›n ç›karlar›na hizmet eden bir ideoloji olarak de¤erlendiriyordu. Onun bu görüflleri kendisinden önce Hegel taraf›ndan bafllat›lm›fl olan
ve ünlü Alman felsefeci Ludwig Feuerbach (1804-1872) taraf›ndan belli bir yönde
gelifltirilmifl olan düflüncelere bir tür reddiye niteli¤indeydi. Feuerbach dinin tabiat›n› ve ortaya ç›k›fl flartlar›n› anlamaya çal›fl›rken Marx için her fley çok belliydi,
anlafl›lacak bir fley yoktu. Afla¤›da her ikisinin görüfllerine daha detayl› bir biçimde de¤inece¤iz. Din sosyolojisinin genel sosyolojinin tarihine paralel olarak geliflmesinde Marx’›n din hakk›ndaki olumsuz da olsa bu de¤erlendirmelerinin özel bir
önemi vard›r. Daha sonra Durkheim’›n dinin özünü ve kökenini bulmak üzere ilkel dinler üzerine yapt›¤› ve Dini Hayat›n Temel Biçimleri bafll›¤› alt›nda toplanm›fl çal›flmalar› ile Weber’in Marx’›n maddeci yaklafl›mlar›na bir tür reddiye gibi alg›lanm›fl olan Protestan Ahlak› ve Kapitalizmin Ruhu isimli eseri din sosyolojisi
alan›n› disipline eden temel referanslar› oluflturmufltur.
61
62
Dinin Kökenine Dair Sosyolojik Yaklafl›mlar
Dinin toplumda ne tür bir ifllevi oldu¤u, toplumsal olaylar› nas›l etkiledi¤i, aile,
ekonomi, siyaset ve e¤itim gibi di¤er kurumlarla ne tür bir iliflki içinde oldu¤unu
tespit etmek nispeten kolayd›r ve bunlar din sosyolojisinin asl›nda en temel ve görece kolay cevap verebilece¤i sorular›d›r. Oysa din sosyolojisinin temel referanslar› say›lan isimlerin dinle ilgili sorduklar› sorular bunlarla s›n›rl› kalmam›flt›r. Onlar
dinin nas›l ortaya ç›kt›¤› gibi hiçbir zaman ö¤renemedikleri ve belki de sosyolojik
olarak hiçbir zaman tam olarak bilinemeyecek bir sorunun peflinden gitmifllerdir.
Bu konuda sergilenen yaklafl›mlar asl›nda bir yandan da sosyolojinin çok temel bir
metodoloji sorununu da aç›¤a ç›karm›flt›r. Sorun flu ki bugün test edilebilecek bir
alanda sosyal bilim yapmak mümkün, dolay›s›yla belli bir olgunun bugün baflka
olgularla olan temaslar›n› ve etkileflimlerini tespit etmek mümkün. Ama hiçbir zaman test edilemeyecek dönemlere veya alanlara dair bir fley söylemeye s›ra geldi¤inde bunu bilimsel olarak temellendirmek nas›l mümkün olacakt›r? Bu noktada
ilk dönem sosyologlar›n hepsi binlerce y›l öncesine ait bir olgunun nas›l ortaya
ç›km›fl oldu¤unu sormaya kalk›fl›nca bunu bilimsel olarak temellendirme sorunuyla karfl›laflm›fllard›r.
Örne¤in, Comte bugün bir veri, bir gerçek olarak karfl›m›zda duran din olgusunun tamamen insan›n kendi uydurmas›yla ortaya ç›km›fl oldu¤unu söylemifltir. ‹nsan, nedenleri aç›klanamayan ve korkutan y›ld›r›m, deprem, f›rt›na, ya¤mur gibi
do¤a olaylar›n› aç›klamak üzere “tanr›” düflüncesini uydurmufltur. Bu yüzden sebebi aç›klanamayan bu olaylar›n gerçek nedenleri anlafl›ld›¤›nda, yani bilim bütün
aç›klanamayanlar› aç›klad›¤›nda, tanr› fikrine de ihtiyaç kalmayacak demektir. O
yüzden gelece¤in pozitif dünyas› bilimin her fleyi aç›klayaca¤› bir dünya olaca¤›
için dine de Tanr› fikrine de yer kalmayacakt›r. Comte’un düflündü¤ünün aksine
insanlar›n baz› konulardaki bilgileri artt›¤› hâlde, dini düflünce terk edilmiyor, aksine insanlar daha fazla bilgilendikçe dinsel aç›klamalar›n yeri ayr› tutuluyor hatta
bu aç›klamalarla dinî düflünce daha da pekiflebiliyor.
Dinlerin kökenine dair 19. yüzy›l filozoflar› aras›nda çarp›c› görüfllerden birini
de Ludwig Feuerbach ortaya atm›flt›r. O da Tanr›’n›n yine insan taraf›ndan uydurulmufl oldu¤unu, ama biçim olarak Comte’un düflündü¤ünden farkl› olarak ve bir
ihtiyaç olarak yarat›ld›¤›n› düflünmüfltür. Ona göre yeryüzünde yetenekleri ve güçleri bak›m›ndan do¤a karfl›s›na oldukça zay›f kalan insan, kendi zaaflar›n›n ve eksikliklerinin tamamlanm›fl oldu¤u kendi varl›¤›n›n mükemmel bir suretini Tanr›
olarak yaratm›flt›r. Yani Tanr› mükemmel bir insan olarak insan taraf›ndan bir yans›tma arac› olarak ortaya ç›km›flt›r. Feuerbach’›n tanr› düflüncesine (teolojiye) getirdi¤i antropolojik yaklafl›m teoloji tarihinde oldukça önemsenmifltir. Dinin kökenine dair söyledikleri yöntemsel olarak söylenemeyecek fleyler olsa da teolojiyi insan› anlaman›n bir yolu olarak ele alan yaklafl›m› antropolojiye önemli bir katk› say›lm›flt›r. Feuerbach’a göre bir dönemin düflüncesine yans›yan tanr›y› ö¤renince
asl›nda sadece o dönemin insan›n› ö¤renmifl oluruz. Dinin kökenine dair bu cesur
aç›klamas›na karfl›l›k Feuerbach, yine de dinin toplumsal ifllevlerini önemsemekte,
bu ifllevler üzerinde durmaktad›r.
Karl Max ise dinin kökenine dair Feuerbach’›n aç›klamalar›n› paylaflm›fl ancak
onun dinin ifllevlerine gere¤inden fazla önem vermifl oldu¤unu düflünmüfltür.
Marx’a göre din bir üstyap› kurumu olarak insanlarca yarat›lm›fl bir olgudur:
“Cennetin fantastik gerçekli¤i içinde süper insan› arayan fakat orada kendi
yans›mas›ndan baflka bir fley bulamayan insan, kendisinin as›l gerçekli¤ini ara-
63
3. Ünite - Din
d›¤›, aramas› gereken yerde, art›k kendi benzerinden -insan d›fl›ndan- baflka bir fleyi bulmaya
çal›flmayacakt›r” (Marx & Engels, 2007: 121). Bu
da tanr› veya di¤er dini unsurlardan baflka bir fley
olmayacakt›r.
Bu terimlerle yaklafl›lan dine dair hükümler, dine karfl› tümevar›msal bir tutumdan kaynaklan›r.
O tutum dinin kökenine dair önceden verilmifl bir
hükümden baflkas› de¤ildir. Dinin hakiki bir gerçekli¤inin olmad›¤› peflinen kabul edildi¤inde geriye onun ne flekilde uydurulmufl oldu¤unun aç›klamas›na gelir. Din yine tümevar›msal olarak altyap›n›n (maddi dünyan›n, üretim düzenlerinin) bir
türevi olarak kabul edildi¤inde yine geriye bu iliflkiyi mant›ksal olarak kurmak kal›yor. Marx, güçlü retori¤iyle bu iliflkiyi kurmakta
zorlanmayacakt›r.
Din d›fl› elefltirinin temeli (esas›), fludur: ‹nsan dini infla eder, din insan› de¤il. Baflka bir deyiflle din henüz kendini bulamam›fl veya zaten kendini tekrar kaybetmifl insan›n öz bilinci, öz hissiyat›d›r. Fakat insan dünyan›n d›fl›nda ikamet eden soyut bir
varl›k de¤ildir. ‹nsan insan›n dünyas›, devleti, toplumudur. Bu devlet, bu toplum dini bu tersine dönmüfl bilinçlili¤i üretir, çünkü bu tersine dönmüfl bir dünyad›r. Din,
bu dünyan›n genel teorisidir, onun ansiklopedik bir özeti, popüler bir form içindeki
mant›¤›, onun ruhsal onur meselesi, coflkusu, onun manevi müeyyidesi, ciddi tamamlan›fl›, teselli ve hakl›laflt›r›m› için evrensel bir zemindir. ‹nsan›n özünün fantastik gerçeklefltirimidir çünkü insan›n özü hakiki bir gerçekli¤e sahip de¤ildir. Bu
yüzden dine karfl› olan bu savafl dolayl› olarak öteki dünyayla olan savaflt›r -dinin
ruhsal bir koku katt›¤› dünyaya karfl›. Dinsel ›zd›rap ayn› zamanda gerçek (reel) ›zd›rab›n bir ifadesi, gerçek ›zd›raba karfl› bir protestodur. Din, bast›r›lm›fl varl›¤›n
müflahadesi, kalpsiz bir dünyan›n kalbidir, t›pk› ruhsuz bir dünyan›n ruhu oldu¤u
gibi. Din insan›n afyonudur... Dinin ortadan kald›r›lmas› insanlar›n gerçek mutlulu¤u için gerekli olan aldat›c› (illusory) bir mutluluk gibidir. Onun koflullar›yla ilgili aldan›fltan (‹llüzyondan) vazgeçme iste¤i, aldan›fllara ihtiyaç duyan bir kofluldan
vazgeçme iste¤idir. Dinin elefltirisi, böylece hâlesi din olan bir hüzün, bir s›k›nt› ›rma¤›n›n tasar› hâlindeki elefltirisidir.
Karl Marx - Hegel’in Hukuk Felsefesi’ni Elefltirisine Katk›
Marx dinin kökenine dair bu kadar kesin konuflurken dinin sosyal ifllevine dair yer yer afl›r› ekonomik indirgemeci bir yaklafl›m› benimsemifltir. Dini afyon olarak niteleyen ifadeleri ise genellikle onun dine karfl› uzlaflmaz karfl›tl›¤› fleklinde
anlafl›lm›fl oldu¤u hâlde farkl› yorumlara da konu olmufltur. Örne¤in dinin bir afyon olmas›n›n basitçe dinin insanlar› uyutan bir olgudan öte, insanlar› tedavi ve rehabilite eden bir s›¤›nak olmaya da iflaret edebilece¤i üzerinde durulmufltur. Buna
gerekçe olarak da Marx’›n ça¤›nda afyonun uyuflturucu anlam› kadar ilaç anlam›n›n da revaçta oldu¤u ileri sürülmüfltür. Kuflkusuz bu dinin ifllevine dair baflka bir
konudur.
Dinin bugün baz› toplumlarda, baz› örneklerde Marx’›n tam da resmetti¤i flekilde iflliyor olmas›, onun kökeni hakk›nda ne Marx’›n ne Comte’un ne de Feuer-
Resim 3.4
Ünlü Alman
Felsefecisi Ludwig
A. Feuerbach’›n
H›ristiyanl›¤›n Özü
kitab›ndaki din
hakk›ndaki
görüflleri, Marx’›n
kendi teorisini
gelifltirmede önemli
olmufltur.
64
bach’›n yapt›¤› ç›kar›ma imkân vermiyor. Buna ra¤men bir s›n›fland›rmaya göre
tam karfl›t bir noktada olmas›na ra¤men Émile Durkheim de dinin kökeniyle ilgili
ayn› cesur yaklafl›m› paylafl›yor. Dinin sosyolojik ifllevlerine dikkat çeken çal›flmalar›yla din sosyolojisinin tart›flmas›z en önemli isimlerinden olan Durkheim’in dinin kökenine girerken sosyolojinin bilimsel s›n›rlar›n› zorlamak durumunda kald›¤›n› kaydetmek gerekiyor. Dinî hayat›n ilk biçimlerini anlamay› hedeflerken bu ilk
biçimleri nereden bulaca¤› ister istemez akla geliyor. Çünkü insanl›k tarihinin çok
eski oldu¤u gerçe¤i göz önünde bulunduruldu¤unda en temel biçimlerin de bu en
eski toplumlarda olaca¤› da kabul edilir. Oysa Durkheim en eski toplumlar›n ça¤›m›zda Avustralya’n›n balta girmemifl ormanlar›nda yeterince temsil ediliyor oldu¤unu düflünmüfl ve bu kabileleri inceledi¤inde sanki binlerce y›l önceki ilk insan
toplumlar›n› da incelemifl olaca¤›n› varsaym›flt›r. Binlerce y›l önceki ilk topluluklar›n nas›l oldu¤u bile tart›flma konusuyken ve o toplumlara dair elimizde hiçbir konuda kesin bilgiler yokken bugün yaflamakta olan bir kabilenin onlar› temsil ediyor olabilece¤ini düflünmek, do¤rusu bilimsel aç›dan ciddi s›k›nt›l›d›r.
Durkheim’in çal›flmalar›na yön veren varsay›mlar flöyle s›ralanabilir. 1. Dinin en
ilkel toplumlarda da bulunan temel bir flekli vard›r ve ilk ortaya ç›kt›¤›nda nas›l ise
bu flekil bugünkü ilkel kabilelerde de ayn› flekliyle bulunabilir. O yüzden de Avustralya kabileleri aras›nda yaflamakta olan din binlerce y›l önce dinin ilk ortaya ç›kt›¤›nda yaflayan dinle ayn›d›r. 2. Din toplumlar›n geliflmesine paralel olarak basitten karmafl›¤a, çok tanr›l›l›ktan tek tanr›c›l›¤a do¤ru bir evrim geçirir/geçirmifltir. 3.
Din, basitçe insan taraf›ndan ve toplumsal bir ifllevi yerine getirmek üzere uydurulmufltur. Durkheim, her toplumda bulunuyor olmas›ndan hareketle bu ifllevin
toplum için çok önemli ve evrensel nitelikli oldu¤unu kabul eder. Ancak bu kabul, dinin sonuçta uydurulmufl oldu¤unu düflünmesine engel de¤ildir. Asl›nda burada Durkheim’in dinin kökenine dair yaklafl›m› di¤er pozitivist gelenekten gelen
ça¤›n›n düflünür ve sosyologlar›nkini tekrarlamaktad›r.
Durkheim’in da Marx’›n da gözlemini yapmakta olduklar› dinsel olgular›n ifllevleri hakk›nda söylediklerine ilk anda itiraz edilmeyebilir. Çünkü kendi teorik yaklafl›mlar›n› do¤rulayacak kadar ampirik veriye dayanabilirler. Dinin belli pratiklerde gerçekten iktidarlar› meflrulaflt›ran bir ideolojik araç olarak kullan›m› da yayg›nd›r. Ayr›ca dinin toplumsal bütünlü¤ü sa¤lamak gibi baz› ifllevlerine de¤inilebilir.
Üstelik baz› örneklerde belli dinsel inançlar›n uydurulmas›na da tan›k olunabilir.
Oysa bütün bunlar dinin ilk kökeninin ne oldu¤una dair bu kadar kesin konuflmaya imkân vermez. Çünkü din fikrinin ilk defa bütün insanl›¤›n akl›na nas›l gelmifl
oldu¤unu bugünden bilimsel bir yolla tespit etmenin imkân› yoktur. Bugün baz› ilkel kabilelerde dinin yaflanma biçimi dinin geçmiflteki bütün örneklerde böyle yaflanm›fl veya böyle do¤mufl olmas›n› da göstermez. Nas›l bugün ilkel kabilelerle eflzamanl› olarak alabildi¤ine geliflmifl medeniyetler örneklerini beraber sergiliyorlarsa geçmiflte de en ilkel san›lan dinsel biçimlerle efl zamanl› olarak daha medeni veya karmafl›k versiyonlar da ortaya konulmufl. Dahas› çok ilkel say›labilecek baz›
toplumlarda yine tek tanr›l› dinsel inançlar›n varl›¤› da gösterilebilir. Tek tanr›l›
dinsel prati¤in tarihi de çok eski zamanlara götürülebilece¤i gibi baz› tektanr›l›
dinlerin k›sa bir süre içinde pagan bir kültüre do¤ru farkl› bir de¤iflim yaflad›klar›
da görülmüfltür. Örne¤in, H›ristiyanl›k ilk ortaya ç›kt›¤›nda tam ikonoklazmik (put
k›r›c›l›¤›, heykel karfl›tl›¤›) bir vurguya sahip oldu¤u hâlde k›sa bir süre içinde önce teslis inanc› arkas›ndan da kutsallaflt›r›lm›fl say›s›z figürün yeflermesine imkân
veren bir geniflli¤i benimsemifltir. Demek ki dinlerin kökeninin çok tanr›l› oldu¤u
ve dinlerin tek tanr›l› bir dine do¤ru bir evrim geçiriyor oldu¤u düflüncesi basit bir
65
3. Ünite - Din
evrimci tarih anlay›fl›n› temel almaktan kaynaklanmaktad›r. Oysa bu temel varsay›m›n kendisi sorunludur. ‹lk dinsel tecrübenin nas›l yaflanm›fl olabilece¤ine dair
gözlem ve deneye dayal› modern bilimin söyleyebilece¤i fazla bir fley yoktur.
Dinin ilk kez ortaya ç›kt›¤› zamanlar› veya nedenleri bugünkü ilkel örneklerden
SIRA S‹ZDE yola ç›karak ne ölçüde bilebiliriz?
Din Sosyolojisi ve Dinî Sosyoloji Fark›
2
SIRA S‹ZDE
Din sosyolojisi, dinin bir toplumsal kurum olarak toplumdaki rolünü ve etkisini incelemeye çal›flan bir bilim dal›d›r. Dinin sosyolojik bir kurum oldu¤u
S O R U yani dünyan›n her yan›ndaki bütün toplumlarda mutlaka var oldu¤u üzerinde uzlafl›lm›fl bir
tespittir. Dinin flu veya bu flekilde olmas›, flu veya bu içeri¤e sahip olmas› burada
D‹KKAT
önemli de¤ildir. Toplumlarda paylafl›lan belli bir kutsall›k inanc› ve bu kutsall›k etraf›nda paylafl›lm›fl bir uygulamalar alan› varsa sosyoloji için ilgiye veya kayda deSIRA bu
S‹ZDE
¤er bir din olgusu da var demektir. Sosyolojinin görevi paylafl›lan
kutsall›klar›n
toplumda ne ölçüde etkili oldu¤u, toplumu bir arada tutma veya baflka toplumlara dair ne tür alg›lar üretti¤i ve bu alg›lardan ne tür toplumsal dayan›flma veya çaAMAÇLARIMIZ
t›flmalar›n ortaya ç›kt›¤›n› tespit etmeye çal›flmakt›r. Bunun yan› s›ra, din sosyolojisinin görevi bu asgari hâliyle tespit edilen din olgusunun di¤er sosyolojik kurumlarla olan etkileflimlerini de incelemektedir. Dinî inanç veya davran›fllar
ekonomiK ‹ T A P
ye nas›l etki eder? Ekonomik geliflmeye etkileri olumlu mu yoksa olumsuz mudur?
etki eder. Ekonomik iliflkilerde Protestanl›kta veya Yahudilikte oldu¤u gibi rasyonel davran›fl› besleyerek sermaye birikimine mi yol açar, yoksa tamamen irrasyoTELEV‹ZYON
nel bir flekilde insanlar› her türlü dünyevi etkinlikten uzak durmaya m› yöneltir?
Dahas› ekonomik iliflkiler mi kendine özgü bir dinsellik yarat›r yoksa din mi ekonomik iliflkilere gerçek anlamda yön verir? Yan› s›ra bir sosyolojik kurum olarak
‹ N T biyolojik
ERNET
ne tür bir ailenin oluflumuna ne ölçüde yön verir? Aile toplumun
yeniden
üretimini sa¤layan temel bir sosyolojik kurumdur. Bu kurumu ayakta tutan, flekillendiren de¤erlerin oluflumunda dinin etkisi nedir veya dinî inançlar›n nesilden
nesile aktar›lmas›nda aile kurumunun rolü nedir? Di¤er sosyolojik kurumlardan siyasetle din aras›ndaki iliflki de her zaman din sosyolojisinin önemli konular›ndan
birisi olmufltur. Teokrasi, laiklik veya din devlet iliflkilerine dair di¤er kombinasyonlar da din sosyolojisinin önemli konular›ndand›r. Demokratik siyasete kat›l›mda bulunan vatandafllar›n davran›fllar›nda dinî inanç veya cemaatleflmelerinin etkisi de din sosyolojisi aç›s›ndan her zaman önemsenen konulardan olmufltur. Bir
baflka sosyolojik kurum olarak e¤itim ile din aras›ndaki iliflkiden de din sosyolojisinin ilgilenece¤i bir dizi soru üretilebilir. Dinin kendisinin e¤itim rolü veya e¤itim
ihtiyac› oldu¤u aç›kt›r. Hem dinin yeni nesillere geleneksel bilginin aktar›lmas›nda
oynad›¤› rol hem de dinin kendi süreklili¤ini sa¤layabilmek için içerdi¤i e¤itim boyutu din sosyolojisinin önemli konular›ndand›r.
Bütün bu sorular bir sosyolojik kurum olarak dinin di¤er sosyolojik kurumlarla (ekonomi, aile, siyaset, e¤itim) olan iliflkilerine dair sorulard›r. Din sosyolojisi,
din kurumunun di¤er sosyolojik kurumlarla olan iliflkisini, dinsel davran›flla di¤er
sosyolojik davran›fllar aras›ndaki iliflkiyi anlamaya ve aç›klamaya çal›flan sosyolojinin bir alt disiplinidir. Bütün bu aç›klamalar› yaparken din sosyolojisi inceledi¤i dinî davran›fl›n do¤rulu¤u veya yanl›fll›¤› hakk›nda bir yarg›da bulunmaz. Amac›
hangi dinsel davran›fl›n do¤ru veya hangisinin yanl›fl oldu¤unu anlatmak de¤il,
belli dinsel anlay›fllar ile belli sosyal geliflmeler aras›nda ne türden bir iliflki oldu¤unu bulmaya çal›flmakt›r.
N N
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
66
Oysa dinî sosyoloji, sosyolojiyi dinin veya belli bir dinin perspektifinden ele almakt›r. Buna göre söz konusu dinin nas›l bir toplum yap›s› önerdi¤i, kurumlar aras›ndaki iliflkilerin nas›l olmas› gerekti¤ine dair tespitlerinden ziyade önerileri temellendirilmeye çal›fl›l›r. Burada söz konusu dinin içinden, o dinin hakikat iddialar›na inan›lm›fl olarak yola ç›k›l›r. H›ristiyan teolojisi ile sosyoloji aras›nda, böyle bir
iliflki olmufltur. Kilise; H›ristiyanl›¤›n güçlü, ahlakl› ve H›ristiyan bir toplum oluflturma konusunda sosyolojinin verilerinden nas›l yararlan›labilece¤ini araflt›r›r. Ayn› zamanda H›ristiyanl›¤›n referans kaynaklar›nda nas›l bir toplum ve toplumsal
de¤iflim modelinin ç›karsanabilece¤ine dair baz› araflt›rmalar da yap›lm›flt›r. H›ristiyanl›¤›n toplumsal bütünlü¤ü, dayan›flmay› ve bar›fl› sa¤lama konusunda içerdi¤i
ahlaki unsurlara vurgu yap›l›r. H›ristiyanl›¤›n önemsedi¤i aile kurumunun toplumdaki olumlu ifllevlerine vurgu yap›lmas› ayn› zamanda dinî bir sosyolojinin de temel öncelikleri aras›ndad›r. Protestanl›¤›n ekonomik bir geliflme olarak kapitalizmin gelifliminde oynad›¤› role dikkat çekilmesi bir tür Protestanl›k güzellemesi olarak okunmufltur.
Benzer bir tart›flma ‹slam sosyolojisi için de geçerlidir. Kur’an-› Kerim’de toplumsal de¤iflimin tarz›na ve kurallar›na dair çok önemli tespitler vard›r. Bu tespitlerden yola ç›k›larak ‹slam’›n toplumsal de¤iflim için kendine özgü bir teorisinin
bulundu¤u üzerinde durulmufltur. ‹bn Haldun (1332-1406), Kur’an’daki bu tarz
tespitlerden yola ç›karak toplumsal de¤iflimi modellemifltir. Kuflkusuz o da
Kur’an’daki verileri temel, tart›flmas›z gerçek veriler olarak alm›flt›r, ancak o verilerin anlafl›lmas› ve yeniden yorumlanmas› hususunda kendine özgü bir kuramsallaflt›rma yapm›flt›r. O, sadece Kur’an’dan okudu¤unu yal›n hâliyle aktarmam›fl, ayn› zamanda onlar› çok derin tarihsel gözlemlerinden derledi¤i verilerle bir arada
düflünüp ç›kar›mlara varm›flt›r.
Resim 3.5
‹bn Haldun, Tunus’ta do¤mufl ve hayat› boyunca Fas,
G›rnata, Cezayir, M›s›r’da de¤iflik devlet görevlerinde
bulunmufl ve bu görevleri dolay›s›yla devlet hakk›nda
güçlü gözlemler yapm›fl bir tarihçi. Sosyolojinin bir
disiplin olarak ad›n›n bile konmad›¤› bir tarihte yaflam›fl
olsa da tarihi yapma tarz› dolay›s›yla dünyadaki ilk
sosyolog olarak nitelenmeyi hak etmektedir. Gerçekten de
baflta temel eseri Mukaddime olmak üzere di¤er
kitaplar›nda da gelifltirdi¤i yaklafl›mlar bugün de
toplumsal de¤iflimi anlamak için önemli bir çerçeve
sunmaktad›r.
‹bn Haldun’un Mukaddime isimli kitab› asl›nda bir ‹bretler Kitab› olarak tasarlad›¤› tarihin yöntem bilgisini içeren giriflidir. Bu kitap tarihte en erken sosyolojik
metinler aras›nda yer almakla birlikte hareket noktas› büyük ölçüde ‹slam dininden esinlenmifl temel kabullerdir. Bu durumda din sosyolojisi ile dinî sosyoloji aras›ndaki ay›r›m›n da yap›lmas›n›n kolay olmad›¤› güçlü örneklerin oldu¤unun en
önemli kant›n› oluflturuyor.
3. Ünite - Din
Dinin Sosyolojik ‹ncelemesi: Metodoloji Tart›flmas›
Metodoloji her zaman bir fleyin asl›na en uygun bilgiyi elde etmenin yolunu ifade
eder. Sosyolojik metodolojide, din olgusunun toplumdaki etkilerini, insanlar için
anlam›n› gerçe¤e en yak›n flekilde çözümlemek hedeflenir. Metodoloji elefltirisi de
belli bir yöntemin bize belirli bir konudaki bilgiyi yeterince verip verememesiyle ilgilenir. Bir anket sorusuna verilen cevaplar görünüflte sosyolojik bir çözümleme
için bir veri sa¤lar, ancak ankette yanl›fl sorulmufl bir soru yanl›fl yönlendirerek yanl›fl cevaplar›n ortaya ç›kmas›na da yol açabilir. Ayr›ca araflt›r›lan konuyla ilgili olarak anketin uygun bir veri sa¤lamayaca¤› da düflünülebilir. Derinlemesine mülakat,
odak grup çal›flmalar›, kat›l›mc› gözlem gibi yollar din sosyolojisi çal›flmalar› için
çokça baflvurulmas› gereken yollard›r. Din ile belli sosyal olgular aras›ndaki iliflkileri anlamak önemli oldu¤undan dinin etkisinin nas›l ortaya ç›kt›¤›n› tespit etmek
çok önemlidir. Bu da insanlar›n olaylara hangi anlam kodlar›yla bakt›klar›n› tespit
etmekle bafllar. Yani insanlar›n zihinlerinde yaflad›klar› olaylarla ilgili anlam kodlar›n›n ne oldu¤u ve hangi duygularla ne tür davran›fllar yapmaya yöneldiklerini tespit etmek önemlidir. Bu da tümdengelimsel baz› yarg›larla insanlar›n davran›fllar›
hakk›nda karar vermekten ziyade insanlar›n zihinlerini anlamay› gerektiriyor.
Pozitivist yaklafl›mlar din hakk›nda önceden baz› yarg›lara sahiptir. Dinin kökeni ve toplumdaki ifllevine dair önceden benimsenmifl yaklafl›mlardan yola ç›karak
bütün dinler hakk›nda aç›klamalar yapmaya giriflildi¤inde insanlar›n zihinlerinden
neyi ne flekilde tasarlad›klar›yla ilgilenmenin gere¤i olmuyor. Marksist bir bak›fl
aç›s›ndansa, din bir üstyap› kurumu oldu¤u için onu anlamak için ona bakmak bile gereksizdir. Varolan üretim ve paylafl›m iliflkilerine bakarak bu iliflkilerin nas›l
bir din kurumu gerektirdi¤i ç›karsanabilir. fiu veya bu üretim sistemi içinde varolan din kurumunun da nas›lsa o üretim sistemiyle uyumlu ve onun bir sonucu oldu¤u varsay›m›yla dine dair do¤ru dürüst bir merak bile gereksiz görülebilir. Aç›kt›r ki, bu da bir metodoloji sorunudur. Dine belli teorik varsay›mlardan hareketle
aç›klamac› bir yolla yaklafl›rken aktörlerin kendi eylemleri hakk›ndaki niyetleri veya anlam kodlar› genellikle ihmal edilir. Oysa bu niyetler ve aç›klamalar çok önemlidir ve insanlar›n belli olaylara kat›l›rken hangi niyet ve motivasyonla hareket ettiklerini gösterir. Sonuçta din olgusunun a¤›rl›¤›n› ve etkisini teflhis ve tespit etmenin yolu budur.
Dini incelemenin bir yolu olarak bir din cemaatinin referans ald›¤› metinleri incelemek de s›kça baflvurulan bir yoldur. Oysa bu yol o dinin teorik veya doktrin
temelini verse de iflin sosyolojik yans›malar› hususunda her zaman sa¤l›kl› bir sonuç vermez. Bir dinin referans metnini insanlar›n sosyolog gibi anlamalar›n›n ne
bir zorunlulu¤u ne de bir garantisi vard›r. Ayr›ca bir dine mensup olan insanlar her
zaman o referansa müracaat etmiyor olabilir, edince de farkl› yorumluyor olabilirler. O yüzden bir din cemaatinin mensuplar› ayn› kitab› yorumlarken çok farkl› yorumlarla birbirlerinden farkl› pratikler ortaya koyabilir. Bu durumda dinin referans
kitab›ndan yola ç›karak o dinin sosyolojisi yap›lamaz. Kuflkusuz dinin referans kitab› o dine mensup olanlar›n o referans kitab›ndan en kadar etkilendi¤i hususunda da bir fikir verebilir, ama Sosyoloji referans al›nan kitaplar üzerinde bir incelemeden ziyade o dine mensup olan insanlar›n zihinlerinde her fleyi nas›l alg›lay›p
yorumlad›klar›yla ilgilenir. Bu alg› ve yoruma referans al›nan kitap hakk›ndaki bak›fllar da dahildir. Dine mensup olanlar aras›nda o referans metinler hakk›nda da
farkl› alg›, yorum veya ilgi olabilir. Sosyoloji, örne¤in ‹slam’a iliflkin bir sosyoloji
yaparken ‹slam dininin temel metinlerinde neyin nas›l tan›mland›¤›ndan ziyade,
67
68
bu tan›mlar›n insanlar taraf›ndan ne ölçüde benimsendi¤i ve baz› eylemleri ne ölçüde belirledi¤inden hareket eder. O yüzden sosyolojinin “do¤ru ‹slam” veya “‹slam’›n do¤rusu” gibi bir endiflesi yoktur. Bu sosyoloji yapan birinin ayn› zamanda
böyle bir endiflesi olamayaca¤›n› göstermez. Sadece yöntemsel olarak iki ifli birbirinden ay›rt etmenin gereklili¤ini söyler. K›sacas› dinin sosyolojik incelemesi yap›l›rken aslolan o dinin belli bir dönemde belli insanlar taraf›ndan nas›l anlafl›l›p o
anlama fleklinden nas›l bir pratik ortaya ç›kt›¤›d›r.
Bir Sosyal Aktör Olarak Din ve Dinî ‹nançlar
Sosyoloji sosyal aktörlerin, yani insanlar›n birbirleriyle etkileflimlerini, bu etkileflimler sonucunda ortaya ç›kard›klar› sosyal olay ve olgular› ele al›r. Bir kiflinin
kendi bafl›na yapt›¤› ve sadece kendisini ilgilendiren, kendi bireyselli¤iyle s›n›rla
kalan bir davran›fl genellikle sosyal bir davran›fl olarak nitelenmez. O davran›fl›n
sosyal say›labilmesi için baflka birinin davran›fl›na yönelmesi ve baflka insanlarla
bir etkileflim içinde olmas› gerekli görülür. Bu konuda tart›flmalar var olsa da sosyolojik davran›fl›n kabaca s›n›rlar›n› bu esas çerçevesinde görebiliriz. Bu durumda
bir kiflinin hiç kimseyi ilgilendirmeyen bir biçimde kendi bafl›na dua etmesinin ne
ölçüde sosyal bir eylem oldu¤u sorulabilir. Tamamen bireysel s›n›rlarda kalan bu
davran›fl›n sosyolojinin konusu olmas› için ya o duan›n baflkalar›yla da paylafl›lan
bir ortak inanc› aç›¤a ç›karmas› ya da bu dua eyleminin bir araya getirdi¤i insanlarda yaratt›¤› sosyalleflmeyi iflaret etmesi gerekiyor. Her iki durumda insanlar aras›nda iflleyen ortak anlay›fl bir dünya kurma sürecini de bar›nd›r›r. Dua eyleminin
bir anlam› oldu¤u ve bu eylem yoluyla dünyaya bir etkide bulunulabilece¤i ortak
anlay›fl›n›n kendisi dünyaya bir etkide bulunuyordur. Topluca yap›lan duan›n dünyan›n alg›lanmas›nda ve inflas›nda özel bir etkisi vard›r.
Resim 3.6
Topluca yap›lan
duan›n dünyan›n
alg›lanmas›nda
özel bir etkisi
vard›r.
Sosyal eylem sadece eylemi fiziksel olarak yapt›¤› görülen bir insan m›d›r, yoksa insan›n infla etti¤i bir alan olarak kutsall›klar›n da bu eyleme bir katk›lar› varsay›labilir mi? Bu soru asl›nda daha ötede Allah için de sorulabilir. Sosyolojinin bir konusu olarak sosyal eylem için eylemi yapan›n yönelmesi gereken baflka bir insan
eylemi gerekiyorsa insan›n Tanr› ile kurdu¤u iliflki sosyal bir eylem say›lamaz m›?
Dahas› insan›n etkisine inand›¤› ve bu yolla etkisine cevap verdi¤i bir inanç konusu olarak Tanr› sosyolojik anlamda bir sosyal aktör say›labilir mi? Allah’a inanan bir
insan için kuflkusuz bu soru anlams›z hatta yanl›fl bir sorudur. Allah tabii ki her fleyi belirliyordur ve her fleyin mutlak failidir. Ancak burada bahsetti¤imiz bu de¤il,
sosyolojik bir araflt›rmada tespit edilmek üzere, Allah’›n eylemidir. Marksist aç›dan
bak›ld›¤›nda Allah veya genel olarak dinî inanç ve tasavvurlar›n insan eylemi üzerinde bir etkisi vard›r ama bu etki zaten ekonomik üretim iliflkilerinin bir türevi ola-
69
3. Ünite - Din
rak üstyap›sal bir etkidir. Yani insan zaten kendi yaratm›fl oldu¤u tanr›n›n etkisi alt›na girer. ‹nsan üretimi olan bir fleyin (emek veya düflüncenin) insan› etkileyecek
bir noktaya gelmesi yabanc›laflman›n bir baflka örne¤ini ortaya koyar.
Do¤rusu sosyolojik anlamda farkl› Allah düflüncelerinin insanlar›n hayatlar› üzerinde
farkl› etkileri oluyor. Farkl› dinî inançlar farkl› eylem tarzlar›n› ortaya ç›karabiliyor. Bu dinî inanc›n insan hayat› üzerindeki etkisini
gösteriyor. Sonuçta dinî inanc› benimseyerek
insanlar kendileri aktif bir tercih yap›yor olabilir. Ancak ortal›kta fiziksel olarak bulunmayan ama varl›¤› insanlar›n benimsedikleri
inançla flekillenen tanr›, tam da benimsenen
flekline uygun olarak da insanlar› etkisi alt›na
al›r. Örne¤in, dünyada olup biten her fleyi insana hiç bir seçme gücü vermeksizin Tanr›’n›n yaratt›¤›n› düflünen insanlarda bir tür
kaderci, muhafazakar ve sa¤c› davran›fl tarz›
hakim olur. Çünkü olup bitenlerde nas›lsa bir
etkileri olmayacaklar›n› düflündüklerinden,
olup biten her fleyin tanr›’n›n bir takdiri oldu¤u inanc›yla hiç bir fleye itiraz etmemeyi do¤ru sayarlar. Oysa Allah’›n insanlara hem seçme gücü vermifl oldu¤unu ve
yap›lan her fleyden de sorumlu tutaca¤›n›, bu sorumlulu¤u yerine getirmeyenleri
de cezaland›raca¤›n› düflünenlerden sosyal hayata daha aktif bir kat›l›m beklenebilir. Baz› toplumlar›n geliflmifllik seviyesi o yüzden do¤rudan tanr› veya din anlay›fllar›na ba¤lanabiliyor.
Bugün Türkiye’nin kendine özgü bir ‹slam anlay›fl›n›n oldu¤u ve bunun
SIRA ‹slam
S‹ZDE dünyas›ndaki di¤er ülkelere nazaran onu daha avantajl› k›ld›¤›n› ne ölçüde söyleyebiliriz?
Resim 3.7
Tanr› veya din
sonuçta insan›n
zihninde veya
kalbinde olan bir
konu olsa da insan
davran›fllar›
üzerinde en
az›ndan bu yolla
da olsa bir aktör
olarak etkide
bulunmaktad›r.
3
KLAS‹K SOSYOLOJ‹ TEOR‹LER‹NDE D‹N D Ü fi Ü N E L ‹ M
SIRA S‹ZDE
Klasik sosyoloji teorisyenleri için dinin yeri, ifllevi ve konumu konusu çok özel bir
O R U
yere sahiptir. Yukar›da dinin kökenine dair aç›klamalar›yla buSdüflünürlerin
aç›klamalar›n›n sadece bir yönüne iflaret etmifl olduk. Oysa bu düflünürlerin din hakk›ndaki görüflleri dinin kökenini aç›klamaktan ibaret olmam›flt›r.
dinin
D ‹ K K ASonuçta
T
toplumsal hayatta oynad›¤› role dair bu düflünürlerin her biri kendine özgü teorileri içinde bir aç›klamaya sahiptir. Klasik sosyologlardan bahsederken sosyolojinin
SIRA S‹ZDE
bir disiplin olarak teflekkül etti¤i anlardan itibaren, her biri kendi sosyolojik çerçevelerini oluflturmufl sosyologlardan bahsediyoruz. Yoksa bilmemiz gerekir ki Ayd›nlanma Dönemi düflünürlerinin hemen hepsinin dine dair
bir bak›fllar› vard›r.
AMAÇLARIMIZ
Toplum filozoflar›ndan Jean-Jacques Rousseau, John Locke ve Thomas Hobbes’dan
Montesquieu ve Alexis de Tacqueville’ye ve Vico, Newton, Hume, Spinoza, Leib‹ T A P
niz, Kant ve Hegel’e kadar bütün büyük felsefecilerin dine dairK aç›klamalar›
olmufltur. Burada dinin bütün bu felsefeciler için ne anlam ifade etti¤inden ziyade bir disiplin olarak din sosyolojisini flekillendiren sosyologlar›n görüfllerini baz al›yoruz.
N N
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
70
Auguste Comte: Bir Hurafe Olarak Dinden Evrensel Bilim
Dinine
Comte’un din hakk›ndaki görüflleri çok karmafl›kt›r. Dinsel düflünceyi ilkel zamanlardaki insanl›k durumuna özgü bir cehalete ba¤lam›fl ve bilgi seviyesinin art›fl›
oran›nda afl›lacak bir evre olarak görmüfl oldu¤u hâlde Comte’un kendisinin bilimsel dönemlere özgü bir din infla etme yoluna gitmifl olmas› da ilginçtir. Bu yolla
Comte, asl›nda dinin bir hurafe ve uydurma oldu¤unu düflünse de bunun ayn› zamanda toplum için ifllevsel yönleri olan bir gereklilik oldu¤unu da kabul etmifl
olur. Comte bu düflünceden hareketle bilimsel bir ça¤da, toplum için daha faydal›, ça¤›n ruhuna uygun bir din gelifltirme yolunu deneyerek bir “insanl›k dini” tasarlad›. Gelifltirdi¤i dinin terminolojisi asl›nda H›ristiyanl›¤›n kavramlar›n› taklit
ediyordu. Yüce Varl›k, Büyük Fetifl ve Büyük Orta fleklinde ifade etti¤i bir tür teslis düflüncesi gelifltirdi. Bilimsel düflünceye dayal› olaca¤› oldu¤u için evrenselli¤i
ve kesinli¤i ispatlanm›fl olaca¤› beklenen bu insanl›k dinine bir de ilmihâl yazd›.
Asl›nda Comte’un bu din kurma giriflimi ile din hakk›ndaki genel görüfllerini bir
arada almak laz›m. Bu durumda Comte’un dinin toplumda oynad›¤› olumlu ifllevlerine inand›¤› ama bu ifllevine ra¤men dinin insan zihni taraf›ndan uydurulmufl bir
hurafe oldu¤u inanc›nda oldu¤unu gösteriyor. Geçmiflte uydurulmufl ve olumsuz
ifllevleri de olan dinlere karfl›l›k, gelece¤in bilim insan›na hizmet edecek, onun
dünyas›na denk düflecek uygun bir din gelifltirmek pekâla iyi olabilirdi. Bu dinin
kiliseleri üniversiteler ve okullar, rahipleri ise bilim adamlar› olacakt›.
Karl Marx: Bir Yanl›fl Bilinç ve Kalpsiz Bir Dünyan›n Kalbi
Olarak Din
Marx’›n din hakk›ndaki görüflleri onun toplumsal yap› hakk›ndaki genel görüflleriyle tutarl› bir görünüm sergiler. Bu görüfle göre dinin gerçek bir varl›¤› yoktur, olsa olsa maddi dünyan›n çarp›t›lm›fl bir yans›mas›d›r ve toplumdaki ifllevi de bu temel varsay›ma göre de¤erlendirilmelidir. Toplumsal yap›n›n temeline üretim iliflkilerini, yani maddi-ekonomik altyap›y› koyunca dinin de bunun bir türevi olan di¤er birçok üstyap›sal kurumlar›n yan› s›ra bir ba¤›ml› de¤iflken gibi de¤erlendirilmesi kaç›n›lmaz olmufltur. Ancak muhtemelen di¤er üstyap›sal kurumlardan biraz
daha farkl› olarak din hakk›ndaki temel varsay›m›, yukar›da da belirtti¤imiz gibi,
dine iliflkin her fleyin tamamen insan zihninin bir ürünü oldu¤udur. O yüzden Hegel’in Hukuk Felsefesi’ni Elefltiriye Katk› isimli meflhur eserinde din elefltirisinin Almanya’da tamamlanm›fl ve geride kalm›fl oldu¤unu söylemiflse de o bu elefltiriyi
daha da ileriye götürmüfltür. Almanya’daki din elefltirisinden kast› Ludwing Feuerbach’›n din elefltirisidir. Feuerbach da dinin insan zihninin bir ürünü oldu¤unu savunmufl ama bu üretimin insan›n yaflad›¤› tarihsel flartlarda kendisine teselli hatta
güç veren bir imge olarak yani bir bak›ma toplumsal hayatta bir ifllevselli¤i olmak
üzere dini yaratm›fl oldu¤unu anlatm›flt›. Buraya kadar›, yani dinin insan zihninin
bir tasar›m› oldu¤u düflüncesi Marx’a yeter görünmüfl, sonras›nda bu üretimin mahiyeti üzerine kendi elefltirisini katm›flt›r.
Bu do¤rultuda Marx, dinin bireysel de¤il toplumsal bir ürün oldu¤unu ve bu
ürünün de yanl›fl ve aldat›c› bir dünya oluflturdu¤unu anlat›r. Bu yanl›fl ve aldat›c›
dünya t›pk› ideoloji gibi egemenlerin ç›kar›na hizmet eder, egemenlerin kurdu¤u
dünyan›n yeniden üretilmesine katk›da bulunur. Bu yan›yla din egemen düzenin
sürdürülebilmesi için gerekli ideolojik deste¤i, bu düzenin yaralad›¤› ve konumlar› gere¤i isyan noktas›na gelebilecek insanlara gerekli teselliyi ve huzuru yat›flt›r›-
71
3. Ünite - Din
c› bir afyonla, yani aldatarak verir. ‹çinde bulunulan gerçek dünyadan farkl› fantastik bir dünya kurarak yanl›fl bir dünya bilinci kurar. Bu hâliyle çarp›k da olsa
gerçekli¤in üretti¤i bir yans›mad›r din. Ama Marx’a göre dine karfl› mücadeleyi
do¤rudan dine yöneltmek de gereksizdir. Çünkü aslolan onu bu hâliyle yans›tmas›n› sa¤layan maddi gerçekli¤i, yani üretim iliflkilerini de¤ifltirmektir. Altyap›y› de¤ifltirmeden sadece üstyap› üzerinde yap›lacak bir de¤iflikli¤in kal›c› olma flans›
yoktur.
Karl Marx (1818-1883) Almanya’da, avukat bir baban›n o¤lu olarak do¤du. 1841’de
doktoras›n› tamamlad›. Sonraki y›llarda Brüksel, Köln ve Paris de bulunan Marx Paris’te Friedreich Engels ile devrimci gruplara kat›ld›, burada 1848 y›l›nda meflhur Komünist Manifesto’sunu yazd›. En önemli eseri ise Kapital’dir. Marx’›n din konusundaki çal›flmalar› flu kitaplar›nda a¤›rl›kl› olarak yer alm›flt›r: Hegel’in Hukuk Felsefesi’ni Elefltiriye Katk›, Alman ‹deolojisi, Feuerbach Üzerine Tezler ve Kapital
K›sacas› Marx, dine hem bir üstyap› kurumu olarak hem de ideoloji olarak yaklaflm›fl, her iki yaklafl›m›nda da dinin bir insan kuruntusu oldu¤unda ›srar etmifltir.
Tamamen kuruntu olan bir inanç ve ideoloji zamanla insanlar› nas›l bu kadar etkisi
alt›na alabilir? Marx, dinin insan zihninden yola ç›karak zamanla insanlar› etkisi alt›na almas›n› yabanc›laflma teorisine uygun olarak aç›klar. Nas›l insan eme¤i kapitalizme art›-de¤eri tafl›yarak kendine yabanc›laflan ve kendisini ezen-sömüren bir sistem
kuruyorsa din de benzer bir yabanc›laflma sürecinin sonucunda insan› kuflat›r.
Marx’›n dini bir afyon olarak niteleyen sözleri 20. yüzy›lda dindar marksistler
aras›nda farkl› yorumlara aç›lm›flt›r. Özellikle Latin Amerika ve ‹talya’daki H›ristiyan-Marksist ittifaklar bu tür yorumlara yüklenmifltir. Bu hareketler için dine çok
aç›k cephe alm›fl olan Marx’›n sözlerinin elveriflli bir yorumu zorlamalardan kurtulamam›fl, nihayetinde Marx’›n dine atfetti¤i afyon nitelemesinin bir metafor olarak
ayn› zamanda tedavi edici anlam›na dikkat çekilmifltir. Buna göre afyon nitelemesi dini afla¤›layan bir fley de¤il aksine rahatlatan, tedavi eden bir ilaç boyutuna vurgu yapan bir niteleme olarak anlafl›labilir ki Marx’›n zaman›nda afyonun bu anlam›n›n daha bask›n oldu¤u bile düflünülmüfltür. Oysa Marx’›n dinle ilgili teorik yaklafl›mlar› dinin kökenine dair kesin bir yarg› içerdi¤inden, hem dindar hem Marxist
olman›n yolu Marx’›n bu yaklafl›mlar›yla daha elefltirel bir hesaplaflmadan geçmek
zorundad›r. Marx’›n din konusundaki yaklafl›mlar› din sosyolojisinin ihtiyaçlar›n›
tam olarak karfl›lamaktan uzak olmufltur. Dini hayat›n baz› örneklerini kuflkusuz
aç›klamakta, hatta anlamakta yard›mc› olsa da bütün din olgusunu anlamam›z›
sa¤layacak bir teorik çerçeve sunamam›flt›r.
Din egemen s›n›flara hizmet eden bir ideoloji midir yoksa yoksul kitlelerin
duygular›n› ve
SIRA S‹ZDE
isyanlar›n› dillendirmenin bir arac› m›d›r? Güncel örneklerle aç›klay›n›z.
4
Émile Durkheim: Toplumsal Yap›flt›r›c› Olarak
Din
Din sosyolojisinin gerçek anlamda çerçevesi belirlenmifl bir disiplin olarak ilk deS O R UÖncelikle din
fa Durkheim taraf›ndan uygulanm›fl oldu¤u rahatl›kla söylenebilir.
olgusunu bütün boyutlar›yla anlamaya çal›flm›fl ve onun toplumdaki rolünü, ifllevini ampirik yöntemlere dayanan yaklafl›m›yla aç›klamaya çal›flm›flt›r. Dinin ifllevi
D‹KKAT
hakk›nda alabildi¤ine nesnel gözlemlere dayanarak ç›kar›mlarda bulunmaya çal›flm›flsa da bu onun dine olan ilgisinin tamamen de¤erlerden ba¤›ms›z oldu¤u anlaSIRA yaflanmakta
S‹ZDE
m›na gelmez. Durkheim, özelde Fransa’da ve genelde Avrupa’da
olan
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
SIRA S‹ZDE
N N
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
72
büyük parçalanma dönemini kendilerine dert edinen ve bu parçalanmadan bir bütünleflme formülü veya harc› üretmeye çal›flan toplum düflünürleri çevresinde yetiflmifltir. Durkheim’›n din çal›flmalar› o yüzden toplumsal bütünlü¤ü hedefleyen
araçsalc› bir yaklafl›m› da içinde bar›nd›r›r. Yani dini toplumsal bütünlü¤ün sa¤lanmas›nda ve sürdürülmesinde en güçlü yap›flt›r›c› (tutkal veya çimento) olarak görüyor ve bu ifllevinin sürdürülmesine olumlu bak›yordu. Dinin bu olumlu ifllevine
olan inanc›, yukar›da da belirtti¤imiz gibi, di¤er pozitivist ça¤dafllar› gibi dinin sonuçta insan zihninin bir ürünü oldu¤u düflüncesinden de al›koymuyordu. Hatta
Durkheim bütün dinlerin kökeninin bir oldu¤unu ve dünyada var olan bütün dinlerin belli bir tarihsel geliflimin de¤iflik evrelerine göre flekillendi¤ini düflündü.
Bu noktada Comte’un evrimci düflüncesini dinin tarihi için paylaflt› ve dinlerin
basit mekanik toplumdan karmafl›k organik topluma do¤ru evrildikçe paralel olarak karmafl›klafl›p geliflti¤ini düflündü. Ancak modern dünyada organik yap›ya do¤ru gelifltikçe farkl›laflan ve giderek parçalanma e¤ilimine giren toplumsal yap›y› bir
arada tutan dinde de kayg› verici bir gevfleme bafl göstermifltir. Bu da dinin eskiden
oldu¤u gibi toplumu bir arada tutan bir tutkal ifllevini yerine getirmeyi zorlaflt›rm›flt›r. Sanayi toplumu farkl› kültürlere ve inançlara sahip bir çok insan› bir araya getirmifltir. Daha önce homojen bir çevrede yaflamakta olan ve bundan dolay› beraber
yaflad›¤› insanlarla ayn› anlam dünyas›n› paylaflan modern insan flehirde kendi
inanc›n› hiç tan›mayan, o inançlara karfl› tamamen kay›ts›z insanlarla karfl›laflt›kça
kendi inançlar›na olan ba¤l›l›¤›nda bir güvensizlik hissi oluflmaya bafllam›flt›r. Durkheim’in anomie dedi¤i bu oluflum sanayi sonucu oluflan kentlerin tipik özelli¤idir.
Bu ortam paylafl›lan normlar›n zay›flamas› anlam›na gelir. Bireyleflme ve ortak de¤erlere ba¤l›l›ktaki gevfleme toplumda ciddi sorunlara yol açmaktad›r. Durkheim’in
meflhur eseri ‹ntihar, dini inançlar›n bu flekilde zay›flamas› ile intihar oranlar›n›n art›fl› aras›nda da anlaml› bir iliflkinin var oldu¤unu vulgular. Ayn› flekilde görece bireyselli¤i teflvik eden bir din olarak Protestanlar›n daha fazla yaflad›¤› ülkelerde de
cemaat de¤erlerini daha fazla önemseyen Katolikli¤e nazaran daha fazla intihar vakas›n›n yafland›¤›n› tespit eder. O yüzden Durkheim’in dinle ilgili çal›flmalar› da t›pk› intihar ile ilgili çal›flmalar› gibi toplumsal bütünlük ve düzen gibi pratik sorunlara bir çözüm aray›fl›nca yönlendirilmifltir. Kuru akademik çal›flmalar olmaktan öte,
gerçek bir sorunun çözümüne odaklanan çal›flmalard›r.
Yap›salc›-ifllevselci düflüncenin en önemli ismi say›lan Durkheim, toplumu bir
organizma olarak düflünmüfl ve her toplumsal kurum veya birimin bu yap›da bir
ifllevi yerine getirdi¤ini belirtmifltir. Dinin de ifllevi toplumu bir arada tutmak, toplumu kaynaflt›rmakt›r. Bu ifllev için çimento veya tutkal gibi metaforlar kullan›lm›flt›r. Ancak Durkheim sonras› ifllevselciler dinin gördü¤ü bu ifllevin ne türden bir ifllev oldu¤u konusunda Durkheim kadar emin olamam›flt›r. Robert K. Merton, örne¤in, bir ifllevi yerine getiren herhangi bir kurum veya birimin bunu hangi ölçekteki bir toplum için yerine getirdi¤ini sormufltur. Özellikle din söz konusu oldu¤unda belli ölçekteki bir toplumsal oluflum için tutkal veya yap›flt›r›c› ifllevini yerine
getirdi¤i hâlde bir baflka ölçekteki bir toplumsal oluflumda toplumsal gruplar› birbiriyle çat›flt›ran ve o toplumu bir arada tutmak yerine bölen bir etki yapabilmektedir. O durumda dinin ifllevsel de¤il ifllev-bozma (disfunctional) etkisi daha a¤›r
basmaktad›r. Yine de bu çat›flma ortam›nda bile dinin belli ölçekteki grubu bir arada tutma ifllevi daha fazla çal›flmaktad›r. Çünkü grup çat›flmalar› grubun dayan›flmas›n› ve grup bilincini canl› tutar.
3. Ünite - Din
Max Weber: Anlaml› Sosyal Eylem ve Motivasyon Olarak
Din
Yorumlamac› sosyolojinin ilk ve en önemli ismi olan Weber’in din sosyolojisi ile
ilgili çok özel ve güçlü çal›flmalar› vard›r. Onun dine dair yaklafl›m› sosyal eylem
hakk›ndaki tan›m›yla tutarl›d›r. Sosyolojinin bafll›ca rolünü sosyal eylemin yorumlanmas› ve anlafl›lmas› oldu¤unu söyleyen Weber’e göre “sosyal eylem” de anlaml› eylemden ibarettir. ‹nsan bütün eylemlerini bir anlam atfederek yapan bir varl›kt›r. O yüzden yemek yemek, içmek gibi en temel befleri hareketlerini bile hayvanlardan farkl› olarak kendi kültürel farkl›l›¤›n›, yani anlam›n› atfederek yapar. O
yüzden yemek yeme adab› veya davran›fllar› her kültürde de¤iflir. Böyle olunca
sosyolojinin de temel görevi eylemleri yapan insanlar›n kendi yapt›klar› hareketleri hakk›ndaki niyetlerini, anlamlar›n› veya tan›mlar›n› ö¤renmeden onlar hakk›nda
baz› teorilerden yola ç›karak aç›klama yapamay›z. Bu elefltiri “aç›klamac› sosyoloji” ile “anlamac› sosyoloji” aras›ndaki bir ay›r›m›n netleflmesine yol açarken Weber’in birinci önceli¤inin eylemin aktörünü “anlamak” oldu¤u görülür.
Weber’in bu yaklafl›m›n› uygulad›¤› meflhur çal›flmas› Protestan Ahlak› ve Kapitalizmin Ruhu’nda Marksistlere göre basitçe ekonomik flartlar›n bir sonucu veya türevi olmaktan ibaret olan Protestan hareketin, aksine kapitalizmin ortaya ç›kmas›nda etkili olan bir çal›flma ve ifl ahlak› motivasyonu sa¤lad›¤›n› keflfeder. Bu sonuca
Weber kapitalizmin ilk ortaya ç›kt›¤› yerlerin Protestanlar›n yo¤un olarak yaflad›¤›
yerler oldu¤undan hareketle var›r. O Protestanlar›n dünyay› ve kendi eylemlerini
nas›l yorumlad›klar›na, bizzat onlar› dinleyerek kendi sosyolojik yaklafl›m›n›n fark›n› ortaya koyar. Do¤rusu kendisi de bir Protestan oldu¤u için Protestanlar›n anlam
dünyas›n› zaten yeterince tan›yordur. ‹nsanlar›n do¤ufltan günahkâr oldu¤una inan›lan H›ristiyanl›kta bu günah›n yükünden kurtulman›n bir yolu olarak dünya zevklerine mesafeli, çileci bir hayat önerilir. Protestanl›k ise bu çileyi dünya için pozitif
bir de¤ere dönüfltürmüfl ve çile çekercesine çok çal›flmay› bu çilenin bir kefareti
olarak al›r. Bu anlay›fl›n harcamaks›z›n çok çal›flmay› ve bu yüzden bir maddi birikimi üretti¤ini keffleden Weber böylece bir zihniyet dünyas›n›n kapitalizm gibi
özünde maddi veya ekonomik olan bir geliflmeye etki etti¤ini söyler. Böylece Marksizmde ihmal edilen ve maddi flartlar›n bir sonucu olarak geliflen zihniyet dünyas›n› sosyolojik araflt›rman›n merkezine koyar. Weber bu yaklafl›m alt›nda dünya dinlerini ve dinlerin farkl› statü veya s›n›flar aras›ndaki flekilleniflini de inceler. Onun
Protestan Ahlak› ve Kapitalizmin Ruhu isimli kitab›n›n d›fl›nda ayr› bir Din Sosyolojisi ve Din Sosyolojisi üzerine Makalelerinin derlendi¤i kitaplar› da vard›r.
Bugün din araflt›rmalar›n›n bir ço¤u Weber’in yorumlamac› sosyolojisinin etkisi alt›nda daha kolay yap›lmaktad›r. Asl›nda sadece din araflt›rmalar› için de¤il, her
çeflit kültür araflt›rmas› için Weber’in bu yaklafl›m› oldukça verimli bir çerçeve
sunmaktad›r. Çünkü insan varl›¤›yla do¤al olarak oluflan kültür bir anlam sistemidir ve bu anlam bireysel veya kolektif olarak insanlar›n zihinlerinde yer almaktad›r. Onu ortaya ç›karmak için bizzat eylemi yapan insanlar› dinleyip anlamaktan
baflka bir yol da yoktur.
73
74
Özet
N
A M A Ç
1
N
A M A Ç
2
Dinin genel geçer tan›m›n›n ötesinde sosyolojik
tan›m›n› saptamak.
Sosyoloji belirli bir dinin kendini veya genel olarak dini tan›mlay›fl›yla yetinemez. Sosyolojik bak›fl dinsel olarak teflhis edilen davran›fllar›n ne
oldu¤u ve bu davran›fllar›n bir toplumun ekonomik, siyasi, ailevi, e¤itimsel ve sosyal tabakalaflma örüntülerine nas›l bir etkide bulundu¤u, toplumun genel flekillenmesine, meflruiyet düzenlerinin oluflumuna nas›l bir katk›da bulundu¤u konusuyla ilgilenir. Durkheim’in tan›m›yla din:
“Kutsal fleylere, yani bir kenara ayr›lm›fl ve yasaklanm›fl fleylere iliflkin inanç ve uygulamalar›n
birleflik bir sistemi” olarak tan›mlanabilir.
Din ve Toplum iliflkisini, dinin di¤er toplumsal
kurumlarla iliflkisini aç›klamak.
Din kurumu di¤er baz› toplumsal kurumlarla oldukça iliflkilidir. Siyaset bir dünyay› ve toplumu
infla giriflimi oldu¤undan din ile yolu çak›fl›r, zira genellikle dinin de böyle bir iddias› vard›r. Dinin iddias› ile siyasetçilerin iddias›n›n paralel gitti¤i durumlarda toplum, siyasetin dinin etkisi alt›nda oldu¤u örnekler ortaya ç›kar›r. Bir do¤al
birlik olarak aile dinden ba¤›ms›z olarak vard›r
ancak hem aile dini etkilemifl hem de din aileden etkilenmifltir. Dinlerin mevcut ekonomik
paylafl›m iliflkilerini olduklar› gibi meflrulaflt›rmak
gibi bir ifllevi de olabilmektedir. Ayr›ca dinin tarihsel süreklili¤i mutlaka belli e¤itim örüntülerinin de ifllemesiyle sa¤lan›r. Dinlerin varl›¤› güçlü
bir e¤itim mekanizmas›n›n iflleyifline dayan›r.
N
A M A Ç
3
N
AM A Ç
4
Din sosyolojisinin ortaya ç›k›fl›n› ve dinin kökenine dair sosyolojik teorileri aç›klamak ve din
sosyolojisi ile dinî sosyoloji aras›ndaki fark› ay›rt
etmek.
Din sosyolojisinin ortaya ç›k›fl› genel olarak sosyolojinin ortaya ç›k›fl› ve geliflimiyle afla¤› yukar›
ayn› tarihe sahiptir. O yüzden sosyolojik bilginin
kökenini bir disiplin olarak flekillenmeye bafllad›¤› 19. yüzy›l›n ikinci yar›s›ndan çok daha gerilere götürebildi¤imiz gibi dine yönelik sosyolojik
ilginin tarihini de paralel olarak çok daha eskilere götürebiliriz. Din sosyolojisi, dinin bir toplumsal kurum olarak toplumdaki rolünü ve etkisini
incelemeye çal›flan bir bilim dal›d›r. Oysa dinî
sosyoloji, sosyolojiyi dinin veya belli bir dinin
perspektifinden ele almakt›r. Burada dinin içinden, yani o dinin hakikat iddialar›na inan›lm›fl
olarak yola ç›k›l›r.
Klasik sosyolojik teorilerde dinin nas›l ele al›nd›¤›n› özetlemek.
Klasik sosyoloji teorisyenleri için dinin yeri, ifllevi ve konumu konusu çok özel bir yere sahiptir.
Bu düflünürlerin din hakk›ndaki görüflleri dinin
kökenini aç›klamaktan ibaret olmam›flt›r. Sonuçta dinin toplumsal hayatta oynad›¤› role dair bu
düflünürlerin her biri kendine özgü teorileri içinde bir aç›klamaya sahiptir. Klasik sosyologlardan bahsederken sosyolojinin bir disiplin olarak
teflekkül etti¤i anlardan itibaren, her biri kendi
sosyolojik çerçevelerini oluflturmufl Comte,
Durkheim, Marx ve Weber gibi sosyologlardan
bahsediyoruz.
3. Ünite - Din
75
1. Afla¤›daki cümlelerden hangisi dinin sosyolojik yönüne vurgu yapmaz?
a. Din, toplumlar›n ortak bir davran›fl örüntüsüdür.
b. Din, toplumun siyasi, ekonomik, e¤itimsel ve s›n›fsal örüntülerine etkide bulunabilir
c. Din, meflruiyet düzeninin oluflumuna katk›da
bulunabilir.
d. Din insanlar›n bu dünya ve öte dünyalar› için
bir k›lavuzdur.
e. Bireyleri bir tek ahlaki toplulukta birlefltiren
inanç ve topluluklar dinin bir unsurudur.
2. Afla¤›dakilerden hangisi Durkheim’›n din tan›m›n›n
unsurlar› aras›nda yer almaz?
a. Cemaat
b. Kilise
c. Kutsal
d. Birleflik inançlar ve davran›fllar
e. Doyumluluk
5. Din ve dini inançlar bir sosyal aktör olarak nas›l tezahür eder?
a. Bir dindar insan›n yata¤›na yatarken dua okumas› fleklinde
b. Bir H›ristiyan’›n günah ç›karmas› fleklinde
c. Bir Yahudi’nin a¤lama duvar›ndaki ayini fleklinde
d. Yar›n ölecekmifl gibi vecd ile ibadet etmek
fleklinde
e. Hiç ölmeyecekmifl gibi dünya için çal›flmak
fleklinde
6. Afla¤›dakilerden hangisi Karl Marx’›n din hakk›ndaki görüflleri aras›nda yer almaz?
a. Din, sosyal olaylara etki eden bir anlam sistemidir.
b. Din, maddi dünyan›n çarp›t›lm›fl bir yans›mas›d›r.
c. Din maddi üretim flekillerinin bir sonucu olarak
flekillenmifltir.
d. Din, halklar›n afyonudur.
e. Dinin insanlar› etkisi alt›na almas› “yabanc›laflma” ile olmufltur.
3. “Din bir toplumsal birlefltirici olarak ifl görebildi¤i
halde farkl› dinler aras›nda bir çat›flma etkeni olarak
çal›flabiliyor” ifadesi dinin hangi kurumla iliflkisinin bir
tezahürüdür?
a. Din-Aile ‹liflkisi
b. Din-Siyaset ‹liflkisi
c. Din-Ekonomi ‹liflkisi
d. Din-E¤itim ‹liflkisi
e. Din-Hukuk ‹liflkisi
7. Afla¤›daki önermelerden hangisi Émile Durkhem’in
din görüflü ile ba¤daflmaktad›r?
a. Din, kökeni bilinemeyen bir olgudur.
b. Din olgusu, herhangi bir metodoloji ile aç›klanamaz.
c. Din, sosyolojik de¤il psikolojik bir olgudur.
d. Din toplumsal bütünleflme için bir yap›flt›r›c›d›r.
e. Dinin kökenleri ve ifllevleri birbirinden farkl›d›r.
4. Dinin kökeni hakk›nda sunulan görüfller çerçevesinde afla¤›daki hangi efllefltirme yanl›fl yap›lm›flt›r?
a. A. Comte - Din tamamen insan›n kendi uydurmas›yla ortaya ç›km›flt›r.
b. K. Marx - Din, bir üstyap› kurumu olarak insanlarca yarat›lm›fl bir olgudur.
c. Durkheim - Din basitçe insan taraf›ndan ve toplumsal bir ifllevi yerine getirmek üzere uydurulmufltur.
d. F. Engels - ‹nsan, dini infla eder.
e. L. Feuerbach - Tanr›, bir ihtiyaç olarak insan taraf›ndan yarat›lm›flt›r.
8. Dini, anlaml› bir sosyal eylem ve motivasyon olarak
aç›klayan Weber’in din teorisi dikkate al›nd›¤›nda afla¤›daki önermelerden hangisi yanl›flt›r?
a. Davran›fllar›n arkas›nda yatan niyet ve anlamlar
bir sosyolojik araflt›rma için esast›r.
b. Kapitalizmin geliflmesi Protestanl›¤›n ortaya ç›kmas›n› sa¤lam›flt›r.
c. Maddi flartlar›n oluflturdu¤u zihniyet dünyas›
sosyolojik araflt›rman›n merkezinde yer al›r.
d. Protestan Hareket, ifl ahlak› motivasyonu sa¤lar.
e. Protestan Ahlak›, kapitalizmin ortaya ç›kmas›nda etkilidir.
76
Okuma Parças›
9. Afla¤›dakilerden hangisi dinin, tarihsel süreç içerisinde
evrilerek geliflti¤ini ve çok tanr›l› dinlerden tek tanr›l› dinlere do¤ru bir geliflme kaydetti¤ini düflünmektedir?
a. Tom Bottomore
b. ‹bni Haldun
c. Platon
d. Auguste Comte
e. Pitrim Sorokin
10. Dinin sosyoloji için bir araflt›rma konusu olmas›n›n
nedenlerinden biri afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Dinin metafizik gerçeklerinin yayg›n bir merak
konusu olmas›
b. Cehalete karfl› korunmas› için dinin do¤rusunu
ortaya koymak
c. Dinin bireyin içsel dünyas›yla ilgili sergiledi¤i
performans
d. Dinin bilimsel bir içerikle de¤erlendirilememesi
e. Bireyin inanç dünyas›n›n sosyal yaflam›n› etkilemesi
Din Sosyolojisi
Bundan otuz y›l önce, ne sosyologlar taraf›ndan dinin
sosyal yaflamda önemli bir etken oldu¤una gereken
önem veriliyor, ne de dinin çok büyük önem tafl›d›¤›
düflünülüyordu. Antropolog Anthony Wallace (1966:
265) dönemin geçerli anlay›fl›n›, daha sonralar› flu flekilde özetlemifltir: “Dinin, evrimsel gelece¤i, onun sona
ermesidir. Do¤a kanunlar›na ba¤l› olmaks›z›n do¤ay›
flekillendiren do¤aüstü varl›k ve güçlere inan›fl y›pranacak ve sadece ilginç bir tarihî hat›ra haline gelecektir.
Bilimsel bilginin insanlar için giderek daha yeterli hale
gelmesi ve yay›lmas› sonucu do¤aüstü güçlere inan›fl
yavafl yavafl yok olmaya mahkûmdur.” Fakat daha sonraki on y›llarda ifller önemli ölçüde de¤iflmifltir. Önceki
dönemin sekülerli¤i en iyi anlatan kuramc›lar›ndan biri
olan Peter Berger, art›k “dinin krizinden, sekülerli¤in
krizine do¤ru bir geçifl yafland›¤›”ndan ve “gerileyen
sekülerlik”ten bahsetmektedir (Berger, 1983, 1996). Berger, ayr›ca, “güncel olaylara iliflkin analizlerinde dini
göz ard› edenlerin, büyük bir tehlikede olduklar›” sonucuna varmaktad›r (Berger, 1996: 12).
Sosyologlar›n, dine sosyal bir etken olarak yaklaflmada
yeniden artan ilgisinin temel nedeni, onun hayatî önemini vurgulayan küresel geliflmelerdir. Dinin akademik
yönden ihmal edildi¤i dönem boyunca sosyal yaflamda
süregelen toplumsal önemini göstererek seçkin bilimsel çal›flmalar ortaya koyan sosyologlar bulunmaktayd›.
Bunlara ra¤men, bilim dünyas›n›n hayrette kal›p eski
sekülerleflme paradigmas›ndan uyanmas›, ancak uluslararas› arenada yaflanan siyasi olaylarla mümkün olmufltur. Buradaki kritik seneler ise 1979 ve 1980’dir. 1979’da,
Müslüman militanlar fiah ‹ran’›n› devirmifl, Ortado¤u ve
Ortado¤u’nun da ötesinde pek çok bölgede, militan ‹slami hareketlerin yay›lmas›n› da beraberinde getirecek
olan, ‹slami bir cumhuriyet kurmufllard›r. Ayn› zamanda, kendilerini Hristiyan fundamentalistler olarak tan›mlayan Hristiyan Sa¤’›ndan bir kesim Amerikan siyasetine yönelmifl -bu kifliler yar›m yüzy›l boyunca siyasi
arenada görünmemifl ve seküler hümanizm güçlerine
karfl› “ahlakl› bir ço¤unlu¤u” harekete geçirme ve bu
suretle de yeniden bir Hristiyan Amerika oluflturma niyetlerini aç›kça ilan etmifllerdir. Daha sonra 1980’de,
Salvador-Roma Katolik Baflpiskoposu Oscar Romero,
bölge kilisesini giderek artan sosyal eylemcilik ve bazen de yoksullar›n ad›na baflkald›r›c› isyanlara teflvik
eden, Latin Amerika özgürlükçü dini hareketindeki etkinli¤i nedeniyle, suikast düzenlenerek öldürülmüfltür;
3. Ünite - Din
77
Romero hadisesi 1970’lerde kaç›r›lan, iflkence edilen ve
öldürülen on binlerce Latin Amerikal› Hristiyan sosyal
eylemci içerisinde sadece en çok bilinenidir... Takip
eden y›llar, dünyan›n pek çok farkl› köflesinde önemli
din-temelli bir dizi hareketin ortaya ç›k›fl›na tan›k olacakt›r: Güney Afrika’daki imtiyaz-karfl›t› hareket, Do¤u
Almaya’da komünizm-karfl›t› hareket, Birleflik Devletler’deki Orta Amerika bar›fl hareketi. Dinin toplumsal
ve siyasal önemine farkl› bir bak›fl aç›s›yla yaklaflan sosyologlar, ayn› zamanda giderek artan bir flekilde Latin
Amerika’da yay›lmakta olan Pentakostalizm, Do¤u Asya’n›n baz› bölgelerinde yay›lan Hristiyanl›k, yeni göç
dalgalar› ile Amerika’da dinlerin çok daha bütünlük kazanan yap›s›, eski-komünist Avrupa’n›n baz› yerlerinde
yeniden dirilen dini kimlikler vs. gibi geliflmelerin yo¤unluk kazand›¤›n›n da fark›na varm›fllard›r. 1990’lar
ile birlikte, Virginia Üniversitesi’nden James D. Hunter
(1991) Amerika’da din temelli bir “kültürler savafl›” oldu¤unu aç›kl›yor ve Harvard Üniversitesi’nden Samuel
Huntington (1996) dinsel farkl›l›klardan kaynaklanan
küresel bir medeniyetler çat›flmas›n›n yaflanaca¤› öngörüsünde bulunuyordu. Bunlar abart›l› say›labilirse de,
temel nokta de¤iflmez: Din geri dönmüfltür.
1. d
2. e
3. b
4. d
5. e
6. a
7. d
8. b
9. d
Christian Smith - Robert D. Woodberry, “Sociology of Religion”,
The Blackwell Companion to Sociology, Edited by Judith R.
Blau, Blackwell Publishers, 2001, s. 100-114.
(Kaynak: AÜ‹FD 47 (2006), Say› 2, s. 215-216, Çeviren: ‹hsan Çapç›o¤lu) [Yaz›n›n tamam›n› http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/37/59/568.pdf adresinden eriflerek okuyabilirsiniz]
10. e
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Din Nedir ve Dinin Sosyolojik Tan›m›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Dinin Sosyolojik Tan›m›”
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Dinin Di¤er Sosyolojik Kurumlarla iliflkisi” konusunu yeniden gözden
geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Dinin Kökenine Dair Sosyolojik Yaklafl›mlar” konusunu yeniden gözden
geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bir Sosyal Aktör Olarak Din
ve Dini ‹nançlar” konusunu yeniden gözden
geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Klasik Sosyoloji Teorilerinde Din: Marx” konusunu yeniden gözden
geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Klasik Sosyoloji Teorilerinde Din: Durkheim” konusunu yeniden gözden
geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Klasik Sosyoloji Teorilerinde Din: Weber” konusunu yeniden gözden
geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Auguste Comte: Bir Hurafe
Olarak Dinden Evrensel Bilim Dinine” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Din ve Toplum ‹liflkisi ‹le
Dinin Sosyolojik ‹ncelemesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
78
S›ra Sizde 1
Toplum sosyolojik (toplumsal) kurumlardan oluflur. Bu
kurumlar dünyan›n her taraf›nda bulunan ekonomi, aile, siyaset, din, e¤itim ve bofl zamanlar gibi davran›fl
örüntülerinden oluflur. Farkl› toplumlarda bu kurumlar›n baz›lar› di¤erlerinden daha önde, daha belirleyici
olabilir, ama bütün toplumlarda bu kurumlar›n hepsi
bulunur. Bir bak›ma toplumlar›n karakterini oluflturan
konulardan biri de bu kurumlardan hangisinin ne ölçüde belirleyici oldu¤udur. Dinin bütün toplumlarda di¤er kurumlar üzerinde ayn› etkiye sahip oldu¤u söylenemez. Bu konuda farkl› örnekler üzerinde durulabilir.
Marx, Durkheim ve Weber’in her birinin sosyolojik kurumlar› kendilerine özgü bir s›n›fland›rmas› var ve her
birinin hangi kurumun daha belirleyici oldu¤una dair
kendilerine özgü görüflleri vard›r. Marx, örne¤in, ekonominin bütün di¤er kurumlar üzerinde belirleyici oldu¤unu ve her fleyin ona göre flekillendi¤ini söylerken
dinin de ekonominin bir sonucu oldu¤unu söylemifl
olur.
S›ra Sizde 2
Bugünkü ilkel say›lan kabilelerin kadim zamanlarda yaflam›fl olan insanlara benzedi¤i düflüncesi ampirik verilere dayanm›yor. Bu yaklafl›m biraz da mant›ksal veya
teorik bir faraziyeye dayan›yor. ‹lk dönem hakk›ndaki
bilgiler ampirik de¤il mant›ksal olarak temellendirilir. O
mant›¤›n temeli de a. Bütün toplumlar›n ayn› süreçlerden geçti¤i, b. Bu sürecin basitten karmafl›¤a, özel mülkiyetin yoklu¤undan mülkiyetli topluma ve ailenin de
mülkiyetin bir parças› oldu¤u, c. Bugünün ilkel kabilelerinde (nas›lsa geliflimini tamamlamam›fl toplumlar olmas› dolay›s›yla) eski toplumun görülebilece¤i gibi alt
varsay›mlara dayan›yor. Oysa bilinen en ilkel insan topluluklar›nda bile tevhid düflüncesi ve uygulamas› ile
paganist, totemist veya animist uygulamalar efl zamanl›
olarak bulunmufltur. En ilkel topluluklar›n pagan veya
totemist oldu¤u düflüncesi dinin kayna¤› hakk›nda da
bir hüküm vermifl oluyor.
S›ra Sizde 3
Türkiye’nin baflka ‹slam ülkelerinden fark›n›n onun
farkl› ‹slam yorumuna veya anlay›fl›na ba¤lanmas› söz
konusu edilebiliyor. Örne¤in, Türkiye ‹slam’›n›n Hanefi-Maturidi oldu¤u için daha radikal, örne¤in Taliban ‹slam’›ndan daha ›l›ml› ve daha geliflmelere aç›k oldu¤u
söylenir. Oysa bu yorumun göz ard› etti¤i bir gerçek
Taliban’›n güçlü oldu¤u Afganistan’da da Hanefili¤in
yayg›n oldu¤u ve Taliban’›n da Hanefi oldu¤udur. Din
anlay›fl›n›n farkl› davran›fl tarzlar›na yol açt›¤› düflüncesi Max Weber’in Protestan Ahlak› teziyle örneklenebilir,
ancak bu karfl›laflt›rmalar daha sosyolojik-siyasal nedenleri görmezden gelmemize yol açmamal›d›r. Sonuçta bütün dinler bütün toplumlarda ayn› etkiyi yap›p ayn› sonuçlar› do¤urmazlar.
S›ra Sizde 4
Din tarih boyunca Marx’›n tespitlerine hakl›l›k verecek
flekilde egemen s›n›flara hizmet eden say›s›z örnekleri
olmufltur ama her zaman bu yönüyle ortaya ç›km›fl de¤il. Ço¤u zaman din yoksullar›n, ezilmifllerin, üstelik bu
ezilmiflli¤i baflka bir dini anlay›flla içsellefltirmifl olanlar›n baflkald›r›fl›n› da sa¤lam›flt›r. Esasen üç tek tanr›l› dinin her birinin ortaya ç›k›fl›nda bunu görmek mümkündür. Yahudilik Hz. Musa’n›n ‹srailo¤ullar›n› kölelikten
ç›karmak üzere yapt›¤› uzun yolculuk, H›ristiyanl›k ise
bir ›rk›n üstünlü¤üne ve bir oligarflinin parças› hâline
gelmifl olan Yahudi din kurumuna bir itiraz, ‹slamiyet
ise bafltan itibaren Mekke’deki egemenlerin adaletsizliklerine, köleli¤e ve kad›nlar›n ezilmesine karfl› güçlü
bir itiraz olarak ortaya ç›km›flt›r.
3. Ünite - Din
Kaynaklar
Aktay, Yasin ve M. Emin Köktafl (1998). Din Sosyolojisi, Ankara: Vadi Yay›nlar›.
Aktay, Yasin (1999). Türk Dininin Sosyolojik ‹mkân›, ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›.
Ayd›n, Mustafa (1997). Kurumlar Sosyolojisi, Ankara:
Vadi Yay›nlar›.
Berger, Peter L. (1967). The Social Reality of Religion, Londra, 1969; ilk bask›s› The Sacred Canopy
ad›yla, Garden City, New York, 1967 (Türkçesi için
bkz, Dinin Sosyal Gerçekli¤i, çev. Ali Coflkun,
1993, ‹stanbul: ‹nsan Yay›nlar›).
Comte, Auguste (1952). Pozitivizmin ‹lmihali, çev.
Peyami Erman, Ankara: MEB Yay›nevi.
Durkheim Émile (1961). The Elementary Forms of
Religious Life (çev. J. Swain), New York, 1961
Feuerbach, Ludwing (1841). The Essence of Christianity (çev. George Eliot), New York, 1957, ilk bask›s› 1841.
Fuseth, Inger ve Pal Repset (2011). Din Sosyolojisine
Girifl: Klasik ve Ça¤dafl Kuramlar, çev. ‹hsan Çapo¤lu ve Halil Ayd›nalp, Ankara: Birleflik Yay›nlar›.
Hume, David (1945) Dinin Do¤as›, çev.Selmin Evrim,
Ankara: MEB Yay›nevi
‹bn Haldun (1986). Mukaddime, 2 cilt, çev. Süleyman
Uluda¤, ‹stanbul: Dergah Yay›nlar›.
‹bn Hazm’›n el-Fasl fi’l-Milel ve Ehvai ve’n-Nihal
Marx, Karl (1971). ‘Theses on Feuerbach’, K. Marx ve F.
Engels’in On Religion, Moskova,.
Marx, Karl (1999). Hegel’in Hukuk Felsefesi’ni Elefltiriye Katk› (Yasin Aktay ve M. Emin Köktafl der.)
Seçme metinler, Ankara: Vadi Yay›nlar›)
fiehristani’nin el-Milel ve’n-Nihal: ‹stanbul: Litera Yay›nc›l›k (Dinler ve Heretik Gruplar).
Turner, Bryan S (1997). Max Weber ve ‹slam: Elefltirel Bir Yaklafl›m, Ankara: Vadi Yay›nlar›.
Turner, Bryan S. (1994). Religion and Social Theory,
Second edition, London: Sage.
Weber, Max (1930). The Protestant Ethic and the Spirit of Capitalism, trans. by Talcott Porsons, London: Allen & Unwin.
Weber, Max (1965). The Sociology of Religion (çev.
Eprahim Fischoff), Londra.
79
4
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
N
Aile kurumuna iliflkin farkl› yaklafl›mlar› aç›klayabilecek,
Toplumsal cinsiyet kavram›n› tan›mlayabilecek,
Ataerkillik kavram›n› aç›klayabilecek ve farkl› görünümlerini ay›rt edebilecek,
Eflitlik ve cinsiyet eflitli¤i kavramlar›n› tan›mlayabilecek, cinsiyet rolleri ile
cinsiyet eflitsizli¤ini iliflkilendirebilecek,
Cinsiyete dayal› ayr›mc›l›¤›n tan›m›n› yapabilecek ve ayr›mc› tutumlara iliflkin
fark›ndal›k gelifltirebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
•
•
•
•
Aile
Toplumsal Cinsiyet
Cinsiyet Özellikleri
Cinsiyet Kal›plar›
•
•
•
•
Ataerkillik
Cinsiyet Eflitli¤i
Cinsiyete Dayal› Ayr›mc›l›k
Cinsiyet Eflitli¤i
‹çindekiler
Sosyal Bilimlerde
Temel Kavramlar
Aile, Ataerkillik ve
Toplumsal Cinsiyet
•
•
•
•
•
G‹R‹fi
A‹LE
TOPLUMSAL C‹NS‹YET
ATAERK‹ (PATR‹ARKA)
TOPLUMSAL C‹NS‹YET ROLLER‹ VE
Efi‹TS‹ZL‹K
• C‹NS‹YETE DAYALI AYRIMCILIK
Aile, Ataerkillik ve
Toplumsal Cinsiyet
G‹R‹fi
Toplumsal cinsiyet ve toplumsal cinsiyet eflitli¤i/eflitsizli¤i, sadece gündelik yaflam›m›zda ve siyasal alanda de¤il, sosyal bilimlerde de giderek daha genifl yer kaplayan kavramlar hâline geldi. Bu geliflme, bizim aile konusunu da yeni bir ›fl›k alt›nda ele almam›za neden oluyor. Aileyi çeliflkisiz ve tutarl› bir bütün olarak görmek yerine, üyeleri aras›ndaki iliflkileri eflitlik ve adalet kavramlar› çerçevesinde
ele alabildi¤imiz bir kurum olarak de¤erlendiriyoruz. Aile içinde bafllayan cinsiyet
eflitsizli¤i, toplumun çeflitli kurumlar›nda ve alanlar›nda devam ederek sistematik
bir örüntü hâline geliyor. Böylece, toplumsal cinsiyet ve cinsiyet eflitli¤i kavramlar›n›n sadece kad›n haklar› ile de¤il, toplumun anlafl›lmas› ile de ilgili oldu¤u sonucuna varabiliyoruz.
Örüntü: Frans›zca patron
kelimesinden gelen örüntü
(pattern), meydana gelen
olaylar ya da nesnelere
iliflkin belirli bir iliflki
modeline iflaret eder. Bu
olay ya da nesneler,
öngörülebilir bir flekilde
tekrarlan›r, aralar›nda
düzenli ve sistematik
iliflkiler vard›r.
A‹LE
Aile, birbirlerine do¤rudan akrabal›k ba¤lar›yla ba¤l› olan, eriflkin üyelerin çocuklara bakma sorumlulu¤unu üstlendi¤i bir insan toplulu¤udur. Akrabal›k, bireyler
aras›nda kan ya da evlilik ba¤› ile oluflturulan soy çizgilerine iflaret eder. Ço¤u toplulukta çocuklar›n toplumsallaflmas›n›n temel kurumu da ailedir. Ailenin birincil
ifllevi, biyolojik ve kültürel yeniden üretimdir; yani, çocuklar›n dünyaya getirilmesi ve büyütülmesidir.
Aile ile hane halk›, birbirlerine benzeyen ama ayr› iki kavramd›r. Aile, ortak
mekândan çok, iliflkileri vurgulayan bir kavramd›r. Aile üyeleri ayn› evde oturabilecekleri gibi, farkl› mekânlarda da yaflayabilirler. Örne¤in, bir ailenin baflka flehirde okuyan çocu¤u, aile üyesi olarak kabul edilir.
Hane halk› ise, as›l olarak mekânsal birlikteli¤i vurgular. “Ayn› kazandan yemek” olarak da tarif edilen bu iliflki, aralar›nda akrabal›k ba¤› olmad›¤› halde ayn›
evde yaflayan kiflilere iflaret eder. Örne¤in, bir grup üniversite ö¤rencisi ailelerinden uzakta bir kentte birlikte yafl›yorlarsa bunlar bir hane halk› olufltururlar ama
aile de¤ildirler.
Toplumsallaflma, bireyin
toplulu¤un de¤erlerini ve
normlar›n› ö¤renme ve
içsellefltirme sürecidir.
Birincil toplumsallaflma,
ailede ve yüzyüze iliflkiler
içinde olur. Çocuk, baflta dil
olmak üzere, içine do¤du¤u
toplulu¤un kültürünü
ö¤renir. ‹kincil
toplumsallaflma, e¤itim
kurumlar›, medya gibi
kurumsal arac›larla
gerçekleflir.
82
Aileye Farkl› Yaklafl›mlar
Aile kurumu, farkl› sosyolojik yaklafl›mlar taraf›ndan farkl› biçimlerde ve düzeylerde kavramsallaflt›r›lm›flt›r. Biz burada makro düzeydeki üç temel yaklafl›mdan
söz edece¤iz: ‹fllevselci yaklafl›m, çat›flmac› yaklafl›m ve feminist yaklafl›m. Aileyi mezo (orta) ve mikro (küçük) ölçekte ele alan çok say›da yaklafl›m da mevcuttur. Bu yaklafl›mlar, sosyal psikoloji, psikoloji ve psikiyatri disiplinlerinden de
beslenmifllerdir.
Aileye makro yaklafl›mlar›n en yayg›n olan› ve en bilineni, ifllevselcilik okuludur. ‹fllevselcilik okulunun sosyolojik yaklafl›m›, toplumsal süreklili¤i ve oydaflmay› oda¤a al›r; onlara göre her toplumsal kurum, belirli ifllevleri yerine getirmek
üzere varl›¤›n› sürdürür. Aile de bu toplumsal kurumlardan biri olarak farkl› tarihsel dönemlerde farkl› ifllevler üstlenmifltir. Tar›msal üretimin yayg›n oldu¤u dönemde ailenin biyolojik ve toplumsal yeniden üretim ifllevinin yan› s›ra, üretim ifllevi de vard›. Modern sanayi toplumlar›nda ise ev ile ifl yerinin ayr›flmas› sonucunda ailenin üretim ifllevi gerilemifl, buna karfl›l›k tüketici ifllevi a¤›rl›k kazanm›flt›r.
Bir baflka deyiflle aile art›k üretim de¤il, tüketim ve yeniden üretim birimidir.
‹fllevselci okulun en önemli ismi Talcott Parsons, ailenin as›l olarak iki ifllevi oldu¤unu söyler: Birincil toplumsallaflma ve kiflili¤in dengelenmesi. Birincil toplumsallaflma (toplumsal yeniden üretim), bebeklerin içine do¤duklar› kültürün de¤erlerini ö¤renmesidir. Kiflili¤in dengelenmesi ise eriflkinlerin duygusal ve maddi destek bulmalar›yla mümkün olur. Aile, yetiflkin üyelerine de destek vermeyi sürdürerek onlar›n kendilerini güvende hissetmelerine katk›da bulunur.
‹fllevselci okul, sosyoloji içinde yayg›nl›¤›n› kaybederken aileye iliflkin görüflleri de elefltirilmifltir. Kad›nlar›n evde, erkeklerin d›flar›da çal›flmas› biçimindeki modern aile idealinin zay›flamas›yla birlikte, Parsons’un aile kuram› da gözden düflmüfltür. Bu yaklafl›ma yönelik elefltirilerin bafl›nda, aileyi içinde bulundu¤u toplumsal ba¤lamdan ayr› olarak ele almas› gelir. Bu elefltirilere göre, ailenin toplumun hangi kesiminden oldu¤u, onun yap›s›n› büyük ölçüde belirleyecektir. Bir
baflka elefltiri, Parsons’un “modern aile” idealini norm olarak kabul etti¤i ve böylece farkl› aile biçimlerini birer sapmaym›fl gibi ele ald›¤›d›r. Yani, d›flar›da çal›flan
bir baba, ev kad›n› olan bir anne ve bunlar›n çocuklar›ndan oluflan Bat› tipi orta
s›n›f ailesini evrensel bir norm olarak görmektedir. Aile içindeki rol da¤›l›m›n› sorgulamadan kabul etmesi de elefltiri noktalar›ndan biridir.
Aileye iliflkin makro yaklafl›mlardan ikincisi, çat›flmac› okulun yaklafl›m›d›r. Buna göre aile kurumu, özel mülkiyetin ortaya ç›kmas›yla birlikte, miras›n güvenceye al›nmas› amac›yla oluflmufltur. Kapitalist toplumlarda ise ailenin ifllevi, emekçilerin biyolojik ve toplumsal yeniden üretimlerinin çok düflük maliyetle sa¤lanmas›d›r. Ayn› zamanda aile, toplumsal çat›flmalar›n hafifletilmesinde de önemli rol oynar. Çat›flmac› yaklafl›mlara yönelik elefltiri, as›l olarak feminist sosyologlardan gelmifltir. Kad›nlar›n ev içindeki eme¤inin görülmeyip yaln›zca ücretli eme¤e kat›lmalar› durumunda “emekçi” olarak adland›r›lmalar› ve bak›m ifllerinin de¤ersiz k›l›nmas›, bu elefltirilerin en önemlileridir.
83
4. Ünite - Aile, Ataerkillik ve Toplumsal Cinsiyet
Resim 4.1
Yirminci yüzy›l›n
Amerikan ailesine iliflkin en
önemli analizlerden biri,
Christopher Lasch
taraf›ndan yap›lm›flt›.
Haven in the Heartless
World (Kaplsiz Bir
Dünyada S›¤›nak) isimli
çok ses getiren kitab›nda,
ailenin toplumsal
bütünleflmeyi sa¤lad›¤›n› ve
eflitsizlikleri hafifleterek
çat›flmay› engelledi¤ini
söylemiflti.
Kaynak: https://picasaweb.
google.com/lh/photo/iJMmD
Bc9pC1nONfO4OAPNA?feat
=embedwebsite
Aileye iliflkin üçüncü makro düzey sosyolojik yaklafl›m, feminist yaklafl›md›r.
Bu yazarlar, aileyi toplumsal ifllevi aç›s›ndan de¤il, aile içindeki iliflkiler ve eflitsizlikler aç›s›ndan ele al›rlar. Böylece geleneksel sosyolojinin aileyi bir bütün olarak
alan yaklafl›m›n› kökten de¤ifltirirler. Ayn› zamanda, aileyi içinde bulundu¤u toplumsal ba¤lam çerçevesinde ele alarak yoksulluk ve tek ebeveynlilik aras›ndaki
iliflkileri de analiz ederler.
SIRAnedir?
S‹ZDE
‹fllevselci yaklafl›m ile feminist yaklafl›m aras›ndaki en önemli farkl›l›k
Farkl› Aile Biçimleri
1
Aile, farkl› kültürlerde ve toplumlarda farkl› biçimlerde tan›mlanabilir ve farkl› bileflenlerden oluflabilir. Modern toplumlarda en s›k rastlan›lan aile biçimi, “çekirdek
S O R ile
U çocuklar›naile”dir. Çekirdek aile, birbirleriyle evlilik ba¤›yla ba¤l› iki yetiflkin
dan oluflur. Genifl aile ise ikiden fazla kufla¤›n oluflturdu¤u bir aile türüdür. Burada evli olan çocuklar da kendi çocuklar›yla birlikte, anne ve babalar›n›n
oluflturD‹KKAT
du¤u haneye dâhil olurlar.
Benzer biçimde, çok efllilik günümüz modern toplumlar›nda yasal de¤ildir anSIRA S‹ZDE
cak hem tarihte hem de günümüzde, çok eflli evliliklere rastlanmaktad›r. Bir erkek
ve birden fazla kad›n ve bunlar›n çocuklar›ndan oluflan aileler de genifl aile biçimlerinden biridir.
AMAÇLARIMIZ
Modern çekirdek aileler genellikle anne, baba ve ortak çocuklar›ndan oluflsalar
da farkl› biçimler alabilirler. Örne¤in, dünyan›n pek çok yerinde, yaln›zca anne ile
çocuklar›ndan oluflan “tek ebeveynli aileler” vard›r. Ayn› cinsiyetten
aras›nK ‹ T bireyler
A P
da evlili¤in yasal kabul edildi¤i toplumlarda, iki kad›n ya da iki erkek ve edinilmifl
çocuklar›ndan oluflan aileler de çekirdek ailenin farkl› bir biçimine iflaret ederler.
N N
Toplumsal De¤iflim ve Aile
TELEV‹ZYON
Toplumsal de¤iflimin do¤rudan etkiledi¤i (ve ondan etkilendi¤i) aile, günümüz sosyolojisinin temel konular›ndan biri hâline gelmifltir. Genç kuflaklarda evlili¤e ve ana
‹ N T E Rkad›nlar›n
NET
babal›¤a iliflkin tutumlar›n de¤iflmesi, boflanma oranlar›ndaki art›fl,
artan
oranda ev d›fl›nda çal›flmaya bafllamas› gibi de¤iflimler, aile kurumunu önemli ölçü-
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
84
de de¤ifltirmifltir. Daha önce yayg›n olmayan baz› kavramlar, 1970’ler sonras›nda
sosyoloji literatürüne girmifltir. Bunlar aras›nda tek ebeveynli aile, aile içi fliddet,
olmayan baba, çal›flan anne, birlikte yaflama, ›rklar aras› evlilikler ve eflcinsel evlilikler vard›r. Ayn› flekilde, çocuklara verilmek istenen de¤erlerin de zaman içinde dönüfltü¤ü gözlenmifltir. Örne¤in Çi¤dem Ka¤›tç›bafl›, fark› bölgelerde ve farkl› sosyal s›n›flardan aileler içinde yapt›¤› araflt›rma sonucunda, orta s›n›f ailelerde
çocuklara özerk davranma al›flkanl›¤› ve özgüven kazand›rman›n önemli olmas›na karfl›l›k, daha alt s›n›flarda itaat ve uyum sa¤lamaya önem verildi¤ini ortaya
koymufltur.
Ailenin de¤iflimine iliflkin tart›flmalar, aile de¤erlerinin ortadan kalkmas› ve bunun
da toplumsal kaosa yol açmas› korkusundan beslenir. Bir baflka görüfl ise aile de¤erlerinin ortadan kalkmad›¤›, sadece biçim de¤ifltirdi¤i ve çeflitlendi¤i yolundad›r.
TOPLUMSAL C‹NS‹YET
Cinsiyet, do¤ufltan getirdi¤imiz özelliklerimiz kadar hatta ondan çok daha fazla,
dünyada bafl›m›za gelen fleylerle iliflkilidir. Daha biz do¤madan ailemizin beklentileriyle bafllar hikâyemiz: “Ah” derler, “bir o¤lan olsa!”... O¤lan› bulana kadar çocuk yapmaya devam etmek ya da sohbetlerde uzayan bir sessizlik oldu¤unda “k›z
do¤du galiba” flakas› yapmak ender gördü¤ümüz fleyler de¤illerdir. Sonra s›ra isim
koymaya gelir. ‹simler, ailemizin bizden beklentilerini ve bizimle ilgili umutlar›n›
yans›t›rlar; bu beklenti ve umutlar› yaflam›m›z boyunca tafl›r›z, bazen benimseriz
bazen bize yük gelir; ama tafl›r›z. ‹simler, sadece ailemizin beklenti ve umutlar›n›
de¤il, içinde yaflad›¤›m›z toplumda de¤er verilen fleyleri de gösterir.
K›z
O¤lan
Çiçek
Arslan
Gül
Pars
Yaprak
Y›lmaz
Duygu
Savafl
Sevgi
H›ncal
Gönül
Zeki
Kader
Yaman
Döndü (art›k o¤lan istiyoruz!)
Hakan
Çiçekleri de azmi de seviyoruz, birini kad›nda, di¤erini erkekte! Dünyaya geliflimiz muhtemelen ailemize sevinç verir ama baz›lar›m›z›n gelifli biraz daha fazla:
O¤lan annesi olmak, pek çok yerde genç gelinin aile içindeki statüsünü yükseltir;
tabii “erkek adam›n erkek evlad› olur” ayn› zamanda...
85
Erke¤in ve Kad›n›n Toplumsal De¤eri
Bedevilerin kad›nlardan çok erkeklere de¤er verdiklerinin önemli bir ifadesi, o¤lanlar› k›zlara tercih etmeleridir. Erkeklerin de kad›nlar›n da a¤›zlar›ndan “erkekler o¤lan yapmak için kad›nlarla evlenirler. K›z çocuklar› bir ifle yaramazlar” gibi laflar
ç›kar. (...) ‹nsanlar, o¤lanlara k›zlardan daha çok sevinirler. Ebelik günlerini anan
yafll› bir kad›n, ayn› gün içinde iki o¤lan çocu¤u do¤urttu¤unu gururla anlatm›flt›:
“O¤lan do¤urmak daha hay›rl›d›r. Herkes dü¤ün bayram eder. Babas›na koflup o¤lunun oldu¤unu söylerler. E¤er k›zsa, onu do¤uran, do¤umda haz›r bulunanlar,
herkes üzülür. Gidip erkeklere haber vermezler. Yemek yenmez. Hatta çad›r yasa bo¤ulur. E¤er o¤lansa çad›r mutludur, baba mutludur, amcalar mutludurlar ve anneonun ne kadar mutlu oldu¤unu anlatamam!” (Lila Abu-Lughod, Peçeli Duygular,
2004)
Toplumsallaflma Sürecinde Cinsiyetin ‹nflas›
Çocuklar, çok erken yafltan itibaren etraf› keflfetmeyi, küçük maceralar yaflamay›,
düfle kalka ö¤renmeyi severler. Araflt›rmalar gösteriyor ki erken çocukluk evresinde ailelerin k›z ve erkeklere davran›fllar›nda belirgin bir farkl›l›k var: K›zlara daha
koruyucu, erkeklere daha cesaretlendiricidirler (ona bofluna koymam›flt›k Yaman
ismini zaten, de¤il mi?!). Minik k›zlar›n ve minik o¤lanlar›n oyuncaklar› da birbirinden farkl›d›r: Bebekler, plastik fincanlar, mutfak eflyalar› bir yanda; arabalar, tabancalar, toplar di¤er yanda.
Okul ça¤›na gelen bir çocuk, art›k cinsiyet kimli¤ini kazanm›flt›r ama yine de ifli
s›k› tutar, e¤itimine devam ederiz: O¤lan› dü¤ün dernek sünnet ederiz, böylece erkekli¤iyle gurur duymay› ö¤renir (ve erkek olman›n bir bedeli oldu¤unu!). K›z›n
kad›nl›¤a geçifli böyle törenle olmaz, bedenin geliflimi onun için do¤al bir fleydir.
Sessizce, utanç ve s›k›nt›yla geçer o, hatta bazen annesinden bir tokat yiyerek (kad›nl›¤›n bedeli öyle bir seferde ödenip bitmez!).
Okul; çocuklar ve ergenler için ö¤renme kadar toplumsallaflma yeridir. Baban›n gazete okudu¤u, annenin mutfakta çal›flt›¤› kitaplardan hayat› ö¤renirken ö¤retmenlerin ço¤unun kad›n ama müdürün neredeyse hep erkek oldu¤unu da zihninin bir köflesine yazar. O¤lanlar›n terbiyesizliklerinin normal karfl›land›¤›n› hatta
b›y›k alt›ndan gülündü¤ünü, k›zlar›n s›n›rlar› ihlal etme giriflimlerine ise hem ailelerinin hem de ö¤retmenlerinin dehfletle bakt›¤›n› fark eder. Birinin hayat bilgisinin kendini gösterme, cesaret, güç ile di¤erininkinin itaat, yumuflakl›k ve “idare etme” ile iliflkili oldu¤unu sezer.
Medyan›n Toplumsal Cinsiyetin ‹nflas›ndaki Rolü
Günümüzde medya, okul kadar belki ondan da daha etkili bir ö¤renme arac›d›r.
Çocuklu¤un ilk dönemlerinden bafllayarak medyan›n etkisi alt›nda sosyallefliriz.
Haberlerden reklamlara, dizilerden e¤lence programlar›na kadar cinsiyet rollerine
iliflkin mesaj bombard›man›na tutuluruz. Bu mesajlar bize birkaç hikâye (klifle) anlat›r: “Kad›nlar kurband›r, erkekler canavar”, bu kliflelerden biridir. Aile içi fliddet
haberlerinde s›kl›kla karfl›m›za ç›kan klifle budur. Böylece kad›na ac›rken bir yandan da onun edilgenli¤ini onaylam›fl oluruz. Erkek canavard›r ama öznedir de ayn› zamanda. Bir baflkas›, “kad›nlar fettand›r, erkekler saf” kliflesidir. Bu kliflenin ka-
Özne: ‹nsan bilimlerinin
temel kavramlar›ndan
biridir. Toplumsal
gerçekli¤in oluflumunda ve
sürdürülmesinde etkin
olarak rol oynayan bireyler
ya da birey gruplar›na at›fta
bulunur. Özneli¤i
vurgulamak, bireylerin ya da
birey gruplar›n›n kendilerini
saran toplumsal gerçekli¤in
ürünü de¤il, bu gerçekli¤in
kurucular› oldu¤una iflaret
etmek anlam›na gelir.
86
Yeme Bozukluklar›: Bireyin
zihinsel ve fiziksel sa¤l›¤›n›
tehlikeye atacak nitelikteki
yeme al›flkanl›klar›d›r.
Bunlar, afl›r› yemek ya da
yetersiz beslenmek
biçiminde ortaya ç›kabilir.
S›kl›kla genç kad›nlarda
görülmekle birlikte son
y›llarda k›z ve erkek
ergenlerde rastlanmaktad›r.
Bu türden bozukluklar›nda
yayg›n beden imajlar›n›n
olumsuz etkisi oldu¤u
düflünülmektedir.
d›n› özne olmay› becerebilmifltir ama gücünü kötüye kullanmakta erkeklerin hayat›n› mahvetmektedir. Buradaki erke¤e de ac›r›z ama onun gülünç bir yan› da vard›r: Erkeklikle edilgenlik bir arada olmaz çünkü!.. Tabii en çok da flu klifleleri duyar›z: “Mutlu, güzel, baflar›l› kad›nlar bizim deterjan› kullan›rlar”... “Kad›nlar›n bay›ld›klar› erkeklerin alt›nda, bizim arabam›z vard›r...”
Böylesine bir “bombard›man”dan sa¤ salim ç›kmak zordur: Kad›n ve erkeklerin nas›l olduklar› (ve ayn› zamanda nas›l olmalar› gerekti¤i) hakk›nda kökleflmifl
kanaatler ediniriz. Bu kanaatler, ölümcül sonuçlara yol açabilir: Kad›nlar›n ince,
çok ince, çok çok ince olmalar› gerekti¤ini dinleyen küçük k›zlar, yeme bozuklu¤u hastal›klar›na yakalan›rlar örne¤in. Erkeklerin sert, çok sert, çok çok sert olmalar› gerekti¤ini dinleyen delikanl›lar, bir bakars›n›z s›n›f arkadafl›n› b›çaklay›vermifl.
SIRA S‹ZDE
2
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
Cinsiyet Özellikleri
D Ü fi Ü N E Lk›z
‹ M ya da o¤lan bebekler olarak geliriz. Bu bizim seçti¤imiz bir fley
Hepimiz dünyaya
de¤ildir. Hangi kültürde, ça¤da yaflarsak yaflayal›m, k›z ya da o¤lan olarak do¤mak,
t›pk› ölümlüSolmak
O R U gibi biyolojik varl›¤›m›z›n bir niteli¤idir. Böyle oldu¤u için üzerinde düflünmeye gerek duymay›z: Öyle ya nas›l mavi gözlü, uzun boylu yahut siyah saçl› olmak “do¤al” durumlarsa kad›n ya da erkek olmak da öyledir. Oysa biraz
D‹KKAT
daha yak›ndan bakt›¤›m›zda, cinsiyetin yaln›zca biyolojik varl›¤›m›z›n bir niteli¤i olmakla kalmad›¤›n›, toplumsal konumumuzu da derinden etkiledi¤ini görebiliriz.
N N
Resim 4.2
Simone de
Yeme bozukluklar›yla
SIRA S‹ZDE cinsiyet kal›plar› aras›nda nas›l bir ba¤lant› vard›r?
AMAÇLARIMIZ
Beauvoir, “Kad›n
do¤ulmaz, kad›n
olunur” diyerek
cinsiyetin
K ‹ T A P
toplumsal
boyutunun alt›n›
çizmifltir.
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
Kaynak:
http://www.listal.co
m/viewimage/1454
686h
Yani, cinsiyetimiz, yaln›zca biyolojik bir nitelik olmakla kalmaz, bizim toplumsal varl›¤›m›z›n da en önemli bileflenlerinden biridir. Kad›n ve erkekler için “uygun
görülen” baz› nitelikler vard›r: Cesaret, özgüven, güç gibi nitelikler erkeklere, yumuflakl›k, fedakârl›k, çekingenlik gibi nitelikler ise kad›nlara atfedilir.
Peki nedir bu “cinsiyet özellikleri” dedi¤imiz fley?
87
Kad›n
Erkek
Do¤urabilir
Zihinsel yarat›c›l›¤› yüksektir
Sevecen ve fedakârd›r
Sorumluluk duygusu güçlüdür
Sessizdir
Yönetmeyi bilir
Ayr›nt›c›d›r
Soyut düflünme yetene¤i geliflkindir
Duygusald›r
Rasyoneldir
Tek efllili¤e yatk›nd›r
“Bir çiçekle bahar olmaz” der.
Dikkati insanlar ve iliflkilere yöneliktir
Duygular ve iliflkilerden çok, teknolojiye ve
nesnelere ilgi duyar
Dedikoducudur
Sald›rgand›r
SIRA S‹ZDE Hangileri
Cinsiyet özelliklerinden hangilerinin “biyolojik” oldu¤unu düflünüyorsunuz?
içine do¤du¤umuz kültürün bize ö¤retti¤i nitelikler?
3
Cinsiyete göre da¤›t›lan bu nitelikler, bizim biyolojik varl›¤›m›zla iliflkilendirilir:
Yani cinsiyetin, anatomik ve hormonal yap› taraf›ndan belirlendi¤i düflünülür. ÖrS O R U denir. Cinsine¤in, “kad›nlar anne olduklar› için erkeklere göre daha yumuflakt›r”
yetimiz ile biyolojimizi birbirine en kolay ba¤layabilece¤imiz nokta budur çünkü:
Annelik. Kad›nlar›n annelik potansiyelleri nedeniyle “kad›ns›” davrand›klar›
söyleD‹KKAT
nir. Oysa bu potansiyelin tamamen baflka türlü toplumsal niteliklere kaynakl›k etmesi mümkündür: Bir kad›n, anne oldu¤u için daha y›rt›c›, daha korumac› ve sert
S‹ZDE
de olabilir. Baz› kültürlerde bunun örneklerine de rastlar›z; SIRA
örne¤in,
çocuklar›n
atalar›n ruhlar›n›n yeniden cisimleflmesi olduklar›na inanan topluluklar, çocuk bak›m›n› da toplulu¤un ortak ifli olarak tan›mlarlar; bu durumda
annelik ve babal›k
AMAÇLARIMIZ
rolleri bizim “do¤al” kabul etti¤imizden çok farkl› biçimlenir.
S O R U
D‹KKAT
N N
Avustralya yerlilerinde “annelik” ve “babal›k” temelde biyolojikKolmayan,
‹ T A P özellikle
toplumsal kavramlar olarak görülür. Anne ile çocuk aras›nda da kan ba¤› oldu¤una iliflkin bir fikir yoktur- ayn› flekilde, baba ile çocuk aras›nda da. Bu gerçe¤e pek
önem verilmez... Bizim inanç sistemimiz bize bir çocu¤un kendisini
tafl›yan kad›n›n
TELEV‹ZYON
yumurtas›n›n döllenmesinin ürünü oldu¤unu söyler -fizyolojik annelik- ama Aborjinler aras›nda kad›n ile “ondan ç›kan çocuk” aras›nda bu türden temel bir fizyolojik iliflki bilinmez. Kad›ndan do¤an çocu¤un, o s›rada kabilede yaflayan herkesten
T E R N E T yeniden
daha yafll› oldu¤una, çünkü atalardan birinin ya da bir bilgenin‹ Ndünyaya
geldi¤ine inan›l›r; bu nedenle de bebek, kabileye do¤du¤u ya da yeniden dünyaya
geldi¤i zamandaki herhangi bir fizyolojik nedenden köken olarak tamamen ba¤›ms›z bir varl›k olarak kabul edilir (Ashley-Montagu, Coming into Being among the
SIRA S‹ZDE
Australian Aborigines, 1974).
Bizim annelik ile “kad›ns›l›k” aras›nda kurdu¤umuz ba¤, gerçekte
D Ü fi Ü N E L ‹ Mbiyolojiden
çok, cinsiyete iliflkin inanç ve de¤erlerimizden kaynaklan›r. Bir baflka deyiflle kad›nlar anne olduklar› için fedakâr de¤iller, kad›nlar›n fedakâr olmalar› beklendi¤i
S O R U
için annelik de fedakârl›kla tan›mlan›yor.
Biyoloji ile kültürün birbirlerine karfl›t iki alan olarak görülmesinin Dkendisi,
‹ K K A T tart›fl›lmaya
muhtaç bir yaklafl›md›r. Antropoloji disiplininin bize ö¤retti¤i bir gerçek, insan biyolojisi
ile insan kültürü aras›nda yak›n bir etkileflim oldu¤udur.
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹deal Annelik: Her kültüre,
dönemine göre de¤iflebilen
ideal bir annelik modeli
hakimdir. Bilerek ya da
bilmeyerek bütün kad›nlar
SIRA S‹ZDE
bu modelden etkilenir. Onu
oldu¤u gibi kabul edebilir ya
da etraf›ndan
dolanabilirsiniz;
D Ü müzakere
fi Ü N E L ‹ M
edebilir ya da
reddedebilirsiniz ama son
kertede kendinizi hep bu
S O R U
modele göre belirlersiniz.
N N
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
88
Resim 4.3
“‹deal annelik”
kavram›, cinsiyet
kal›plar›n›n en
SIRA
S‹ZDE
güçlülerinden
birine iflaret eder.
SIRA S‹ZDE
DKaynak:
Ü fi Ü N E L ‹ M
http://www.formeo.
com.tr/anne-cocuktum/4.html
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
N N
Cinsiyet TÖzelliklerinin
Kültürel ‹nflas›
ELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
Kad›nl›k ve erkekli¤in toplumda nas›l alg›land›¤›, bunlara hangi anlamlar›n yüklendi¤ini bize gösteren pek çok fley olabilir: Deyimler, atasözleri, halk hikâyeleri
gibi... Bunlar yaln›zca bizim içinde yaflad›¤›m›z (ya da araflt›rd›¤›m›z) toplumun
‹NTERNET
özelliklerini
anlamam›z› sa¤lamakla kalmaz, ayn› zamanda kad›nlar ve erkekler
olarak belirli rol kal›plar›na girmemizi de sa¤lar. Örne¤in, “elinin hamuruyla erkek
ifline kar›flma!” deyiflinin iki farkl› ifllevi olabilir: Birincisi, bu deyiflin geçerli oldu¤u bir toplumda, kad›nlar›n ikincil say›ld›klar›n›, “erkek ifli” olarak tan›mlanan karar verme ifllerinin d›fl›nda b›rak›ld›klar›n› gösterir. ‹kincisi, kad›nlara “yerlerini”
hat›rlat›r: Hamur yo¤urmak ve erkek ifllerine kar›flmamak.
Geleneksel ifadeler, modern toplumlarda etkisini yitirmifl ve güçsüzleflmifl gibi
görünseler de farkl› biçimlerde varl›klar›n› sürdürürler. Kad›n›n yumuflak erke¤inse sert oldu¤u yolundaki eski inan›fl, günümüzde bir madencilik teriminde varl›¤›n› sürdürmektedir örne¤in: Kolay ifllenen madenlere “difli”, ifllenmesi güç olanlar›na ise “erkek” denir.
‹NTERNET
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
AMAÇLARIMIZ
Elisabeth Badinter’›n
K ‹ T A P Kad›nl›k m› Annelik mi (‹letiflim Yay›nlar›, 2011) bafll›kl› kitab›,
ideal anneli¤in de¤iflimi üzerine genifl bir perspektif sunmaktad›r.
K ‹ T A P
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
4
Modern toplumlarda
SIRA S‹ZDEerkeklik ve kad›nl›k kal›plar›na iliflkin hangi örnekleri verebilirsiniz?
fi Ü N E L ‹ M
CinsiyetD Üözelliklerinin
anlamlar› göz önüne al›nd›¤›nda, “kad›n” ve “erkek”, cinsiyetlerin isimleri olduklar› kadar, o cinsiyetten olan insanlara uygun görülen s›fatS O R U
lard›r da. Biyolojimiz,
basitçe bizi kad›nlar ve erkekler olarak ikiye ay›rmakla kalmaz, uymam›z gereken kurallar›n, içine s›¤mam›z gereken kal›plar›n ve bize uygun görülen s›fatlar›n oldu¤u bir dünyaya da sokar bizi. Art›k burada biyolojiden
D‹KKAT
de¤il, toplumdan ve kültürden söz etmeye bafllamam›z gerekir.
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
89
Cinsiyet Kal›plar›
Cinsiyetle ilgili isimlendirmeler, beklentiler, onaylamalar ya da cezaland›rmalar,
çocuklar›n çok küçük yafltan itibaren birtak›m kal›plara uygun biçimlenmelerini
sa¤lar. “K›z kal›plar›” ya da “erkek kal›plar›” diyebiliriz bunlara.
Ancak, hat›rlatmak gerekir ki bütün k›zlar ya da bütün erkekler için tek bir kal›p yoktur: Yaflanan yere, ailenin durumuna, zengin ya da yoksul olmaya... Pek
çok fleye göre farkl›laflan kal›plar vard›r. Örne¤in, ‹zmir’de yaflayan bir ortaokul
ö¤rencisi k›z›n içine s›¤mas› gereken kal›pla Afyon’un bir köyünde yaflayan k›z›nki ayn› de¤ildir. Bu kal›plar›n hem biçimleri hem de genifllikleri farkl›d›r: Kimisi o
kadar genifl olabilir ki, içine girmek hiç sorun olmaz ve varl›¤› fark edilmez; kimisi de o kadar dard›r ki içinde soluk alamayan k›z kendini can havliyle d›flar› atar...
Bu kal›plar, çocuklukta bizi flekillendirmekle kalmaz, hayat›m›z boyunca de¤iflseler de varl›klar›n› korurlar: ‹ffetli genç k›z kal›b›, uysal gelin kal›b›, fedakâr anne
kal›b›, cad› kaynana kal›b›... Kimimiz, çeflitli nedenlerle bu kal›plara s›¤makta di¤erlerinden daha fazla zorluk çekeriz: Hayallerimiz vard›r, yeteneklerimiz, arzular›m›z... Ya da bazen hayat›m›zda öyle bir fley olur ki art›k orada duramaz hâle geliriz: Biz fedakâr anne/iffetli efl kal›b›na uydu¤umuz hâlde kocam›z evi geçindiren/aileye kol kanat geren adam kal›b›na uymam›flt›r mesela. Yahut komflunun k›z› üniversiteye gitmeyi baflarm›flt›r ve onu gördükçe art›k evde çeyiz haz›rlamak bize daha zor gelir.
Cinsiyet kal›plar› o kal›ba uymakta güçlük çeken bireyler taraf›ndanSIRA
de¤ifltirilebilir
mi?
S‹ZDE
Elbette ki sadece kad›nlar için de¤il, erkekler için de böyle örseleyici, daralt›c›
Ü fi Ü N E L ‹ M
kal›plar vard›r. Onlar›nki hemen her durumda daha genifltir- Dne
de olsa erkektir!
Ama her zaman güçlü olmak, her zaman kararlar vermek, sorumluluk tafl›mak, naO R U
mus bekçili¤i yapmak... Çok kolay olmasa gerektir. ErkeklerinS kad›nlardan
daha
güçlü olduklar› bir toplumsal düzende, erkeklik kal›b›n›n erkeklere nas›l zarar verdi¤ini görmek daha güçtür.
D‹KKAT
Güç, sorumluluk getirir. Erkekler için de güçlü cins olman›n a¤›r bir bedeli daha vard›r: Güçlü olmaya devam etme gerilimi! Erkeklerin strese ba¤l› hastal›klara
SIRA S‹ZDE
daha s›k yakalanmalar›, erken teflhis edilmesi gereken hastal›klardan
ölüm oranlar›n›n daha yüksek olmas›, bu bedelin parçalar›d›r. “Erkek adam a¤lamaz” diye bafllayan hikâye, hastal›klar›n geçifltirilmesi, gerekti¤inde yard›m istenememesi, stresAMAÇLARIMIZ
le bafla ç›kman›n becerilememesi ile devam eder.
Bunlar kadar yaflamsal görünmeyen ama belki de birden fazla kufla¤› etkilemesi bak›m›ndan üzerinde daha fazla durulmay› hak eden bir baflka
K ‹ T Ayük,
P duygular
dünyas›na uzakl›ktan kaynaklan›r. ‹nsan türünün her iki cinsinde de benzer biçimde yaflanan duygular, kad›nlar için serbestken erkekler için yasakt›r. Çocu¤una
sevgisini göstermemeyi babal›¤›n bir parças› sanan erkek kuflaklar›
sand›¤›m›z kaTELEV‹ZYON
dar geride kalmad›!
Kal›p tip: “belirli özelliklere
sahip en genel model”
anlam›na gelir. Bütün
modeller gibi, kal›p tiplerin
de gerçeklikte birebir
karfl›l›klar› yoktur, ancak
gerçekli¤i anlamak için son
derece elveriflli araçlard›r.
5
N N
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
Cinsiyet Kal›plar›n›n Yeniden Üretilmesi ve De¤iflmesi
‹ N T E Roluflturan
NET
Cinsiyet kal›plar›, baflka toplumsal de¤er ve normlar gibi toplumu
bireyler taraf›ndan yeniden üretilir, tekrarlanarak ço¤alt›l›r. Bu süreç, genellikle fark›nda olunmadan yaflan›r. Çünkü “uygun davran›fllar” kuflaktan kufla¤a aktar›l›r, ö¤renme süreçlerinde pekifltirilir. Böylece, komflunun gelini çal›fl›yor diye dedikodu
yapmak ya da k›z›n› okula göndermemek gibi gündelik davran›fllar, varolan kal›plar›n yeniden üretilmesini sa¤larlar.
‹NTERNET
90
Bir yandan da ayn› kad›n ve erkekler, bu kal›plar›n esnemesi, de¤iflmesi için
çabalarlar. Bu çaba her zaman do¤rudan bir karfl› ç›k›fl niteli¤inde de¤ildir; t›pk›
kal›plar›n yeniden üretiminde oldu¤u gibi, bunlar›n de¤ifliminde de gündelik davran›fl ve tutumlar belirleyici bir rol oynarlar. Örne¤in, kad›nlar›n çal›flmas›n›n uygun bulunmad›¤› bir toplumsal çevrede dedikodulara kulak vermeden çal›flmaya
gitmek ya da k›z çocuklar›n›n okutulmad›¤› bir yerde okuma hakk›n› elde edebilmek için yetkililere mektup yazmak gibi davran›fllar, yaln›zca belirli bir bireyin
hayat›nda de¤ifliklik yaratmakla kalmaz, cinsiyet kal›plar›n›n de¤ifliminde de etkili olur.
Cinsiyet kal›plar› sadece insanlar›n onlar› de¤ifltirmesiyle de¤il, toplumsal koflullara ba¤l› olarak da de¤iflir. Örne¤in otuz y›l önce çok güçlü bir ideal olarak çizilen ev han›ml›¤›, art›k yeni yetiflen genç kad›nlar için arzu edilen bir fley de¤ildir; onlar meslek sahibi olmay› hayal ederler. Çünkü en az›ndan belirli sektörler
için kad›n ifl gücüne talep vard›r, e¤itimli kad›nlar› piyasaya çekmek daha uygun
görünmektedir.
Medyan›n Cinsiyet Kal›plar›n›n Yeniden Üretiminde ve
De¤iflimindeki Rolü
Medya, cinsiyet kal›plar›n›n üretilmesinde ve de¤iflmesinde önemli bir etkendir:
‹deal tipler yaratarak baz› tipleri komiklefltirerek hatta baz›lar›n› suçlu/fleytan göstererek bunu yapar. Reklamlar, dizi filmler, üçüncü sayfa haberleri... Bu gözle bak›ld›¤›nda, belirli bir toplumda revaçta olan kad›n ve erkek kal›plar›n›n hangileri
oldu¤una iliflkin çok fazla ipucu verirler.
Türkiye’de kad›nlar ve medya
Türkiye’de kad›nlar bir yandan geliflmifl Bat› ülkelerinde yaflanan kad›n sorunlar›n›n birço¤u ile gerek özel gerek kamusal hayatlar›nda yo¤un biçimde karfl›laflmakta
öte yandan da kültür ve gelene¤in a¤›rlaflt›rd›¤› baflka türlü bask›larla mücadele etmektedirler. Genifl bir kad›n nüfusu, kad›n erkek iliflkileri söz konusu oldu¤unda,
kendilerine söz ve yaflam hakk› tan›mayan bir gelene¤in ve törelerin bask›s› alt›ndad›r. Baflbakanl›k ‹nsan Haklar› Baflkanl›¤› taraf›ndan Haziran 2008’de aç›klanan
Töre ve Namus Cinayeti Raporu’na göre; son befl y›lda “namus” nedeniyle ifllenen cinayetlerin say›s› bini geçmifltir. Raporda 2002 y›l›nda 150 olan töre cinayeti say›s›n›n 2007 y›l›nda 220’ye yükseldi¤i belirtilmektedir. Cinayetlerin fail ve ma¤durlar›n›n say›s› e¤itim seviyesi düfltükçe artmakta ve bu cinayetlerin %9’unu çocuklar ifllemektedir. Rapora göre töre ve namus cinayetlerinin ifllendi¤i yerlerin bafl›nda büyük
iller gelmektedir. Sadece ‹stanbul’da her hafta en az bir kad›n töre cinayetine kurban gitmektedir (Radikal, 20 Haziran 2008). K›sacas›, Türkiye’de medyada kad›n›n
temsiliyle iliflkili sorun, eflitlikçi bir temsil sorunu olman›n ötesine geçer; kad›nlar›n
yaflam hakk›n› ve kad›n cinselli¤ini yok sayan bir gelenek ve kültürün medyada nas›l yeniden üretildi¤i ya da pekifltirildi¤i sorununa dönüflür.
Türkiye’deki kad›n örgütleri televizyon haberlerindeki özensiz dil kullan›m› veya
canland›rmalar ile gelenek, töre, namus saikiyle ifllenen cinayetlere âdeta meflruiyet
atfedildi¤ini s›kl›kla dile getirmektedir. Örne¤in, “namus cinayeti” teriminin yanl›fll›¤›na birçok kad›n örgütü dikkat çekti¤i hâlde, bu tür meflrulaflt›r›c› ifadeler medyada s›kl›kla yer alabilmektedir. Benzeri bir özensizlik k›skançl›k nedeniyle ifllenen
cinayetlerle ilgili haberlerde de karfl›m›za ç›kmaktad›r. Söz gelimi, geçti¤imiz günlerde popüler bir gazete, kar›s›n› ve kar›s›n›n sevgilisini öldüren “k›skanç koca”yla
91
ilgili haberi flu bafll›k alt›nda vermiflti; “fettan kad›n iki erke¤i birden yakt›”. Bu örnekte hemen her zaman oldu¤u gibi, sadece ölen sevgili ile hapse giden koca “kurban” olarak görülüyor ve kad›n›n da öldürülmüfl oldu¤u gerçe¤i büsbütün gözard› ediliyordu.
Üstelik bütün suç da bu “fettan kad›n”a yükleniyordu. Kad›nlarla ilgili bu tür haberlere televizyonda da s›kl›kla rastlanmaktad›r. Bunun gibi tecavüz olaylar›nda da tecavüz ya da sald›r›ya u¤rayan kad›nlarla ilgili haberlerde, cümlelerin bafl›na “gece e¤lencesinden dönen kad›n” veya “alkollü genç k›z” gibi tan›mlamalar yerlefltirilerek, bu
kad›nlar›n adeta kendilerine yap›lan sald›r›lar› k›flk›rtt›klar› ya da bunu hak ettikleri
ima edilmektedir. Tecavüz haberlerinde ma¤dur kad›nlar›n suçlu gibi sunuldu¤u konusu kad›n örgütlerinin mütemadiyen dikkat çekti¤i bir konudur. Kas›m 2008’de
medyaya bir ça¤r› yapan Kad›nlar›n Medya ‹zleme Grubu (MED‹Z), özensiz bir habercili¤in tecavüz suçuna ifltirak etmek anlam›na geldi¤inin alt›n› çizmifl ve tecavüz haberleri ile iliflkili olarak flu konulara dikkat edilmesi gerekti¤ini belirtmifltir.
Sevilay Çelenk, “Kad›nlar›n Medyada Temsili ve Etik Sorunlar, Televizyon
Habercili¤inde Etik Sorunlar” ‹çinde, s. 232-233.
Cinsiyete Dayal› ‹fl Bölümü
Kad›n ve erkeklere atfedilen nitelikler yaln›zca onlar›n kendilerine ve birbirlerine
bak›fllar›n› belirlemez, ayn› zamanda yaflamlar›n›, etkinliklerini de biçimlendirir.
Dünyan›n her yerinde ve bildi¤imiz bütün kültürlerde, kad›nlarla erkekler, her
fleyden önce yapt›klar› ifllerle birbirlerinden ayr›l›r. Cinsiyetlerden beklentiler birbirinden çok farkl› olabilir, örne¤in kimi kültürlerde erkekler fliirle ve estetikle u¤rafl›rken kaba ifller kad›nlar taraf›ndan yap›l›r ya da kad›nlar›n savaflç› özelliklerini
yücelten toplumlar vard›r. Ama cinsiyetlerin yapt›klar› ifllerle ayr›lmas›, yani cinsiyete dayal› ifl bölümü, bütün toplumlar›n ortak bir özelli¤idir (bilebildi¤imiz bütün
kültürlerde kad›nlar›n ikincil oldu¤unu da buna eklemeliyiz).
Bizim toplumumuzda, kad›nlarla erkeklerin yapt›klar› ifller yaflad›klar› ortama
göre de¤iflse de genel kal›p ayn›d›r: Kad›nlar evle ve eve yak›n olan ifllerle u¤rafl›rlar, erkeklerse toplulukla ve evin d›fl›ndaki ifllerle.
Resim 4.4
Kad›nlar,
dünyadaki tar›msal
üretimin %75’ini
gerçeklefltirirler.
Ancak tar›mdaki
ölçek büyümesi ve
makineleflmeyle
birlikte kad›nlar›n
üretimdeki pay› da
düflmektedir.
Kaynak:
http://static.panora
mio.com/photos/ori
ginal/15328108
92
Cinsiyete dayal› ifl bölümüne örnekler düflünelim: Kad›nlar ev ifllerini yapar, çocuklara bakar. Ev d›fl›nda ücretli çal›fl›yor bile olsalar, asli iflleri her zaman evle ilgili olanlard›r. Ne de olsa, “yuvay› difli kufl yapar”.
Erkekler ise as›l olarak ailenin geçimini sa¤lamakla yükümlüdür. Eflin ve çocuklar›n maddi ihtiyaçlar›n›n karfl›lanmas›, onlar›n sorumlulu¤undad›r. Bunun için
ev d›fl›nda çal›fl›r.
Bu temel ifl bölümü, hayat›n pek çok alan›nda tekrarlan›r. Örne¤in tar›m kesiminde, kad›n iflleri ve erkek ifllerine bakt›¤›m›zda, ayn› ayr›m› görürüz: Bahçecilik,
hayvanlar›n bak›m› gibi emek yo¤un ve eve yak›n ifllerde kad›nlar, makineli tar›mda ise erkekler çal›fl›rlar. Çocuklar›n terbiyesi ve temizli¤inden anne, okula gidebilmesinden baba sorumludur.
Kad›nlar›n bilinen bütün kültürlerde erkeklere göre ikincil oluflu, yani cinsiyet
eflitsizli¤i, genellikle cinsiyete dayal› ifl bölümünün bir sonucu olarak görülür. Yani kad›nlar›n ve erkeklerin yapt›klar› ifllerin farkl›laflmas›, bu farkl› ifllere farkl› de¤erler yüklenmesi, cinsiyet eflitsizli¤inin de temelidir.
SIRA S‹ZDE
6
Kad›n›n görünmeyen eme¤i:
Bu kavram, kad›nlar›n ev
içinde harcad›klar› ve
S O R U herhangi bir
karfl›l›¤›nda
ücret almad›klar› için
“çal›flma” say›lmayan
eme¤e
D ‹ Kiflaret
K A Tetmek üzere
kullan›l›r.
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Bütün kad›nlar
bütün erkekler ayn› iflleri mi yaparlar?
SIRAveS‹ZDE
Delikli Tafl Yerde, Gelinlik K›z Evde Kalmaz- Geleneksel Deyim
Kad›nl›k, baflka
fleylerin yan›nda “çal›flma” ile belirlenir. T›pk› bulgur ö¤ütmeye
yarayan delikli bir tafl›n ifllevselli¤i nedeniyle sahiplenilmesi gibi, gelinlik k›z da aiS O emek
R U
leye getirece¤i
gücü yüzünden, “evde kalmaz”. Bu geleneksel deyim, sadece k›rsal üretim için de¤il, toplumun farkl› kesimlerinden kad›nlar için farkl› biçimlerde geçerlidir.
D‹KKAT
Kad›nlar ne yapar?
Erkekler ne yapar?
Çal›fl›r
Kad›nlar›n birincil çal›flma alanlar›, evdir. Ev
AMAÇLARIMIZ
ifli, maddi karfl›l›¤›,
mesai saati, sigortas› ve
emeklili¤i olmayan bir çal›flmad›r. Yap›ld›¤›nda de¤il de yap›lmad›¤›nda fark edilir. Bu
bak›mdan, gKör‹ünTmAeyPen bir emektir. Kad›nlar›n evde yapt›klar› ifl günde 18 saatlik bir
çal›flma anlam›na gelse bile, “sevgi eme¤i”
T E L Eve
V ‹ Zkad›nl›¤›n
YON
olarak görülür
do¤al bir parças› gibi alg›lan›r.
Çal›fl›r
Erkeklerin çal›flma alanlar›, evin d›fl›d›r. Genellikle ücret karfl›l›¤› çal›fl›rlar. Ekonomik krizlere
ba¤l› olarak çal›flma koflullar› a¤›rlaflsa bile sigorta ve emeklilik haklar› vard›r. Ayr›ca, “çal›flan
bir insan” olarak toplumsal statü de kazan›rlar.
Bu statü, erkeklerin aile içindeki konumlar›n›
pekifltirir. Ancak ayn› zamanda büyük bir risk de
tafl›r: Erkeklik evin geçindirilme sorumlulu¤u ile
tan›mland›¤› sürece, iflsizlik yaln›zca yoksullaflma de¤il, erkekler aç›s›ndan kimlik kayb› ve buna ba¤l› güçsüzleflme anlam›na da gelir.
‹NTERNET
Çal›fl›r
Kad›nlar iflgücü piyasas›nda da çal›fl›rlar. Tar›msal iflgücüne büyük bir katk›lar› vard›r.
G›da, tekstil gibi sektörlerde kad›n eme¤i
a¤›rl›kl›d›r. Kay›t d›fl› ekonomide büyük ölçüde kad›nlar istihdam edilir. Bu istihdam
görünmez oldu¤u için bu kad›nlar da istatistiklerde “ev han›m›” olarak görülürler.
‹liflkiler kurar
Erkekler, toplumsal hayata kat›lmak için çeflitli
kanallara sahiptir. Bu kanallar›n bafl›nda, çal›flmak gelir. Erkekler, iflçi, memur ya da esnaf olarak toplumun üretici eme¤inin bir parças›d›rlar
ve bu onlara toplumsal bir kimlik sa¤lar. Bu kimli¤in bir parças› olarak sendika, meslek örgütü
ya da odas› türünden örgütlere kat›l›rlar.
Kahvehaneler ve stadyumlar, erkeklerin kendi
aralar›ndaki toplumsallaflman›n mekânlar›d›rlar.
N N
SIRA S‹ZDE
Çal›fl›r
Kad›nlar, sosyal hizmet uzmanlar› ve hemflirelerdir. Ailedeki engelli ve yafll›lara, hastalara
onlar bakarlar. Bunu yaparken genellikle destek görmezler. Ama yapmad›klar›nda “kad›nl›ktan uzak” olmakla suçlan›rlar.
Siyasetle u¤rafl›r
Türkiye’de siyasal örgütlerin tamam›nda erkekler yer al›rlar. Merkezî ve yerel siyasetin
aktörleri onlard›r. Belediye meclislerinden parlâmentoya, parti delegeli¤ine kadar her aflamada erkekler büyük bir a¤›rl›¤› olufltururlar.
Çal›fl›r
Kad›nlar, halkla iliflkiler uzman›d›rlar. Konu
komfluyla akrabalarla görüflmeleri, iliflkileri
ayarlar, evlilikleri düzenlerler. Y›l dönümlerini
hat›rlar, hediyeleri düflünürler.
Karar verir
Yaln›zca “siyasal” diyebileceklerimiz de¤il,
gündelik yaflam›m›z› etkileyen pek çok konuda erkekler karar verirler. Aile bireyleri hangi
saatlerde evden ç›kacaklar, gidebilecekleri ve
gidemeyecekleri yerler nerelerdir, kimlerle
görüflebilirler, kimlerle görüflemezler...
Çal›fl›r
Kad›nlar, diplomatt›rlar. Babayla çocuklar,
kendi aileleri ve kocalar›n›n ailesi aras›ndaki
iliflkileri ustal›kla yürütmek zorundad›rlar.
Kim, ne s›kl›kla ziyaret edilecek? Kime ne kadar hizmet edilecek? Hangi konular› öteki taraf bilmese daha iyi olur? Hangi selamlar iletilecek, hangi haberler iletilmeyecek? Hangi durumda çocuklar “idare edilecek”, hangi durumlar›n babaya bildirilmesi gerekir?
Sanatla ve bilimle u¤rafl›r
Sanat ve bilim, insan türünün gelifliminde temel önemde faaliyet alanlar›d›r ve bu iki alan,
pek az say›daki istisnalar d›fl›nda, erkeklerin
tekelindedir.
93
Gündelik yaflam›n “siyasetini” yürütür
Kad›nlar›n yürüttükleri halkla iliflkiler ve diplomasi iflleri, sadece çal›flma de¤il, ayn› zamanda onlar için bir güçlenme kayna¤›d›r da. Gündelik yaflam›n düzenlenmesine iliflkin kararlar›n al›nmas›, bu kararlara iliflkin “r›za” üretimi,
kad›nlara önemli bir hareket ve güç alan› açar.
Sanatla ve bilimle u¤rafl›r
Kad›nlar›n estetik ve bilgiyle iliflkileri, kurumsallaflm›fl bilim ve sanat›n d›fl›nda kurulur. Onlar, gündelik deneyimin bilgisini biriktirirler.
Bu bilginin yaflam›n devam›nda büyük bir rolü
olmas›na karfl›n, de¤ersiz kabul edilir. Benzer
biçimde, gündelik yaflam› estetize etme çabalar› da genellikle görmezden gelinir.
Bu çizelgeye sizin ekleyebilece¤iniz faaliyetler var m›?
ATAERK‹ (PATR‹ARKA)
Ataerkillik, bir sosyal sistemdir. Bu sistemde erkeklerin temel otorite figürü rolleri,
toplumsal örgütlenmenin merkezinde durur ve babalar, kad›nlar, çocuklar ve mülkiyet üzerinde egemendirler. Ataerkillik, erkeklerin egemen ve ayr›cal›kl› olduklar› kurumlara ve kad›nlar›n itaatine iflaret eder. Ataerkil toplumlar›n ço¤u, ayn› zamanda baba soyludur. Ataerkillik, tarihsel olarak çok farkl› kültürlerde toplumsal,
Baba soyluluk: Soyun baba
taraf›ndan takip edildi¤i,
mülkiyetin ve ünvanlar›n da
babadan o¤ula geçti¤i soy
sistemidir.
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
94
U ayr›flt›r›lm›fl
S O R göre
Cinsiyete
istatistikler: Çeflitli
düzeylerde istatistiki veri
toplan›rken veri toplama
D‹KKAT
aflamas›ndan ham verinin
ifllenmesi ve analizi
aflamalar›na kadar,
SIRA S‹ZDE
cinsiyete
göre ayr›flt›rma
iflleminin yap›lmas› son
derece önemlidir. Böylelikle
kad›n ve erkekler aras›ndaki
AMAÇLARIMIZ
farkl›l›¤›n toplumsal
sonuçlar›na iliflkin veriye
dayal› bir bilgi edinmek
mümkün olur. Türkiye
K ‹ T AKurumu
P baflta
‹statistik
olmak üzere, istatistiki veri
toplayan kurulufllar›n
yönelimi, verinin cinsiyete
Tgöre
E L Eayr›flt›r›lmas›
V ‹ Z Y O N olmakla
birlikte, bu konuda henüz
pek çok eksiklik mevcuttur.
yasal, siyasal ve ekonomik örgütlenmelerde kendini ortaya koyar. Ayn› zamanda,
pek çok kültür daha eflitlikçi sosyal sistemlere geçmekte ise de ataerkilli¤in etkisiS O R U
ni modern uygarl›kta da görürüz.
‹KKAT
Bireysel DYaflamlardan
Toplumsal Örgütlenmeye
Toplumsal cinsiyet, cinsiyet kal›plar› ve cinsiyete dayal› ifl bölümü bafll›klar› alt›nda gördü¤ümüz
gibi cinsiyet farkl›l›¤›n›n kiflisel yaflamlar›m›z üzerinde son derece
SIRA S‹ZDE
önemli etkileri vard›r. Bu etkiler, basitçe bir “farkl›l›k” de¤ildir, kaynaklardan yararlanma ve f›rsat eflitli¤i anlam›nda da dikkate al›nmas› gereken sonuçlar do¤urur.
AMAÇLARIMIZ
E¤itim, sa¤l›k,
siyasal kat›l›m, istihdam gibi temel alanlardaki cinsiyete göre ayr›flt›r›lm›fl istatistikler, bize kad›nlarla erkekler aras›ndaki farkl›l›klar›n toplumsal sonuçlar›n› gösterir. ‹flte bu sonuçlar›n do¤mas›na yol açan, içinde yaflad›¤›m›z
K ‹ T A P
sosyal sistem
ataerkilliktir.
Yani, toplumsal cinsiyet ile ataerkillik aras›nda do¤rudan bir ba¤lant› vard›r;
ataerkil bir sosyal sistem içinde yaflad›¤›m›z için toplumsal cinsiyetler aras›ndaki
T Eortaya
L E V ‹ Z Y ç›kmaktad›r.
ON
eflitsizlikler
Birincisi kiflisel düzeydeki iliflkilerimize iflaret ederken ikincisi toplumsal ve genel düzeydeki iliflki örüntülerine odaklan›r.
N N
Cinsiyete göre
ve güncel istatistikler için www.ksgm.gov sitesini ziyaret ede‹ N T Eayr›flt›r›lm›fl
RNET
bilirsiniz.
‹NTERNET
Ataerkillik ‹le Modernlik Aras›ndaki ‹liflki
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
Ataerkillik ile ilgili s›kl›kla tekrarlanan bir yan›lg›, bunun geçmiflte kalm›fl bir sistem oldu¤udur. Bu yanl›fl kavray›fla göre, günümüzde baz› “ataerkil kal›nt›lar”la
karfl›laflsak bile gerçekte bunlar ancak geçmiflin miras› olarak de¤erlendirilebilir.
Oysa daha önce de belirtti¤imiz gibi modern toplumsal kurumlar da ataerkilli¤in farkl› biçimlere
SIRA S‹ZDEbürünmesini, yeni koflullara uyarlanm›fl biçimde varl›¤›n› sürdürmesini sa¤larlar.
Örne¤in, modern e¤itimin cinsiyet aç›s›ndan eflitlikçi oldu¤unu, dahas›, topD Ü fi Ü N E L ‹ M
lumsal eflitli¤i
sa¤lamakta ifllevsel oldu¤unu düflünebiliriz. Türkiye’de ve dünyada
yap›lan pek çok araflt›rma, bize bunun do¤ru olmad›¤›n› gösterir. Ataerkilli¤in “geS O R U
leneksel” biçiminden
“modern” biçimine geçilirken kad›nl›k ve erkeklik modellerinde (kal›plar›nda) de¤iflim olmakla birlikte, kad›nlarla erkekler aras›ndaki eflitsizlik varl›¤›n› Dsürdürmüfltür.
K›z ve erkeklerin e¤itimden yararlanabilmekteki eflitsiz‹KKAT
likleri ile birlikte e¤itim kurumlar›n›n yap›s›nda ve e¤itimin içeri¤inde de eflitli¤e
ayk›r› pek çok öge vard›r. Ders kitaplar›nda annenin mutfakta, baban›n salonda
SIRA S‹ZDE
temsil edilmesinden
e¤itim sektörü çal›flanlar›n›n neredeyse yar› yar›ya kad›n ve
erkeklerden oluflmas›na karfl›n, okul müdürlerinin ve yöneticilerin a¤›rl›kla erkekler olmas›na
kadar pek çok fley, modern e¤itim kurumlar›n›n eflitsizli¤i pekifltirici
AMAÇLARIMIZ
etkileri oldu¤una iflaret eder.
N N
K ‹ T A P
TKlasik
E L E VAtaerkillik:
‹ Z Y O N Deniz
Kandiyoti, “klasik
ataerkillik” kavram›n›
modern öncesi Orta Do¤u ve
Akdeniz toplumlar› için
‹NTERNET
kullan›r.
Konuyla ilgili
bilgi için Firdevs Helvac›o¤lu’nun (1996) Ders Kitaplar›nda
K ‹daha
T A ayr›nt›l›
P
Cinsiyetçilik 1928-1995, (Kaynak Yay›nlar›, 1996) kitab›n› okuyabilirsiniz.
KlasikT ataerkillik,
E L E V ‹ Z Y O N baban›n otoritesinin sars›lmaz ve tart›fl›lmaz oldu¤u, kad›nlar›n ve gençlerin bu otoriteye tabiyetlerinin namus kodlar›yla düzenlendi¤i bir
toplumsal sisteme iflaret eder. Bu sistem, modern dönemin ekonomik, siyasal ve
kültürel de¤iflimleri karfl›s›nda varl›¤›n› oldu¤u gibi sürdürememifltir. Siyasal olarak
‹ N T E R N Etemsil
T
mutlak monarkta
edilen “patriark” modeli, toplumsal düzeyde de aile reis-
lerinde karfl›l›¤›n› bulur. Siyasal düzeydeki modernleflme monarklar› yerlerinden
ederken sosyal düzeyde de aile reislerinin otoritesinin sars›ld›¤›n› görürüz. Ancak,
yafll› reislerin otoritesi sars›l›r ve genifl haneler çözülürken yeni, modern ailenin de
bir reisi vard›r: Erkek.
Türkiye’de yasal olarak 2002 y›l›na kadar devam eden “aile reisli¤i” kavram›,
günümüzde de fiilen sürmektedir.
TOPLUMSAL C‹NS‹YET ROLLER‹ VE Efi‹TS‹ZL‹K
Eflitlik, bilindi¤i gibi, Frans›z Devrimi’nin üç ilkesinden biriydi: Eflitlik, Özgürlük,
Kardefllik. Bu ilkeler, modern toplumun kurucu ilkeleri oldu. ‹nsanlar›n do¤ufltan
getirdikleri baz› nitelikleri sebebiyle di¤erlerinden daha üstün ya da afla¤› olmayaca¤›n› teminat alt›na alan “eflitlik” ideali, insanlar›n birlikte yaflamalar›n›n kurallar›n› belirleyen Toplum Sözleflmesi’nde de yepyeni bir döneme iflaret ediyordu.
Eflitlik ilkesi hiçbir zaman insanlar›n birbirlerinin “ayn›” olmas› anlam›na gelmedi. Elbette ki yaln›zca cinsiyetimiz de¤il, baflka pek çok niteli¤imiz nedeniyle de
birbirimizden farkl›y›z ve toplumu toplum yapan da bütün bu farkl›l›klar›n getirdi¤i zenginliktir. Ancak, bütün bu niteliklerimizin bizim di¤erlerinden daha fazla (ya
da daha az) f›rsata sahip olmam›za, seçeneklerimizin bu niteliklere ba¤l› olarak genifllemesi ya da daralmas›na neden olmamas›, eflitlikçi bir toplumun vazgeçilmez
kofluludur. Yani bir insan›n içine do¤du¤u ailenin diyelim bir ayakkab›c› ya da çiftçi ailesi olmas›, o insan›n zorunlu olarak ayakkab›c›l›¤› ya da çiftçili¤i sürdürece¤i
anlam›na gelmez.
Bunun gibi, kad›nlar›n da do¤ufltan getirdikleri nitelikler nedeniyle erkeklerden
daha üstün ya da daha afla¤› bir konuma yerlefltirilmesi, erkeklere tan›nan f›rsatlardan yararlanamamas›, engellenmesi, ayr›mc›l›kt›r ve eflitli¤e ayk›r›d›r.
Eflitlik Fikrinin Geliflmesi
Bir ideal olarak eflitlik yayg›nl›kla benimsense de gerçeklefltirilmesinin çok kolay
olmad›¤› ortadad›r. Do¤ufltan eflit haklara sahip olmak ve kanun önünde eflitlik
son derece önemli kazan›mlard›r ancak bu kazan›mlar›n fiilen eflitli¤i sa¤lamas›
için baz› ek önlemler gerekir.
Çünkü fiilen eflit olmayanlara eflit muamele, varolan eflitsizliklerin sürdürülmesini sa¤lar. Örne¤in, anne ve babas› okur yazar olmayan, kendisi de alt› yafl›ndan
itibaren tarlada çal›flmaya bafllam›fl bir çocukla kentli ve e¤itimli bir ailenin çocu¤unun eflit f›rsatlara sahip olmas› için “temel e¤itim herkes için zorunlu ve paras›zd›r” hükmü yeterli olabilir mi? Yoksul olan çocuk çal›flmad›¤› zamanlarda okula gidebilse bile alaca¤› e¤itimin onu di¤eriyle eflit k›lmas› mümkün müdür?
Bunun gibi, kad›nlar›n erkeklerle eflitli¤inin sa¤lanmas› için de her fleyden önce çeflitli alanlardaki eflitsizliklerin fark›na var›lmas›, bunlar›n kabul edilmesi, sonra da bu eflitsizlikleri gidermek için önlemler al›nmas› gerekir.
‹flte, “geçici özel önlemler”, böyle bir mant›kla gelifltirilmifltir. Örne¤in; “Haydi
K›zlar Okula” Kampanyas›, yaln›zca ideolojik ve politik bir kampanya de¤il, ayn›
zamanda yoksul köylü k›zlar›n›n e¤itim haklar›ndan yararlanabilmesini sa¤lamaya
dönük bir “geçici özel önlem”dir. Çünkü bilinmektedir ki bu k›zlar, erkek yafl›tlar›n›n yaflad›¤› engellenmelere ek olarak bir de cinsiyetleri nedeniyle okuma hakk›ndan mahrum kalmaktad›r.
Kad›nlar›n siyasette erkeklerle eflit biçimde varolabilmeleri için gelifltirilmifl kota gibi geçici özel önlemler de benzer biçimde, eflitsiz koflullarda bafllayan bir yar›fl›n daha eflit hâle getirilebilmesini sa¤lamay› amaçlar. Kad›nlar›n kendilerini sis-
95
96
tematik olarak d›fllayan bir mekanizmaya girebilmelerini mümkün k›lar, böylece
daha fazla say›da kad›n›n siyasette varolmas› yoluyla cinsiyet eflitsizliklerine siyasal çözümlerin sa¤lanmas›n›n kolaylaflaca¤›n› öngörür.
Cinsiyet Eflitli¤i Ne Demektir?
Cinsiyet eflitli¤i, en genifl anlam›yla kad›nlarla erkeklerin eflit haklara ve sorumluluklara sahip olmalar› anlam›na gelir. Türkiye Cumhuriyeti, kuruluflundan bu yana, kad›n erkek eflitli¤ini ve kad›nlar›n toplumun her alan›nda hiçbir k›s›tlama ve
ayr›mc›l›¤a u¤ramaks›z›n var olmalar›n› tart›fl›lmaz ilkeler olarak kabul etmifltir.
Resim 4.5
Atatürk ve
ö¤retmenler
kad›n erkek
eflitli¤ini
gerçeklefltirmek için
büyük ad›mlar
atm›flt›. K›z
çocuklar›n›n
e¤itimine büyük
önem vermesi,
eflitli¤in ancak
e¤itimle
gerçekleflebilece¤ine
inanmas›ndand›.
Kaynak:
http://nkfu.com
Yasalar önündeki eflitlik, yani yasalarda cinsiyet ayr›mc›l›¤›n›n yap›lmamas›n›n
eflitli¤i sa¤lamaya yeterli olmad›¤›, özellikle son otuz y›lda, bütün dünyada çok
farkl› kesimler taraf›ndan dile getirilmektedir. Fiilen eflit olmayanlara eflit muamele yapmak, eflitsizliklerin ortadan kalkmas›n› sa¤lamaz. Bunun yerine eflitsizlikleri
gören, dikkate alan ve düzeltmeye çal›flan bir bak›fl aç›s›na ihtiyaç vard›r.
Örne¤in, Türkiye’de kad›nlar 1934’ten beri seçme ve seçilme hakk›na sahipler.
Bu hakk› dünyan›n baflka pek çok ülkesindeki hemcinslerinden önce kazand›lar.
Bu hakk› kazand›ktan sonraki ilk seçimlerde, Atatürk’ün de müdahalesi ile Mecliste %4.2 oran›nda temsil edildiler. Aradan geçen yetmifl y›lda bu oran de¤iflmedi.
Bugün Mecliste kad›n milletvekili oran› % 9.1.
Demek ki fiilen eflitsiz olanlar›n yasa önünde eflit olmas›, eflitsizli¤in ortadan
kalkmas›n› sa¤lam›yor. O hâlde, eflitsizli¤i ortadan kald›rmak için özel politikalara,
önlemlere ihtiyaç var. Atatürk’ün bundan yetmifl y›l önce görmüfl oldu¤u bu gerçe¤i bugün hâlâ göremeyenler olsa da özellikle son yirmi y›lda, eflitlik yönünde
ciddi ad›mlar›n at›ld›¤›n› söyleyebiliriz.
Okuma Parças›
Türkiye Cumhuriyeti, varl›¤›n›n ilk y›llar›ndan itibaren ça¤dafl anlamda kad›n-erkek eflitli¤ine çok olumlu bir anlam yüklemifl, hatta o dönemde birçok Bat› ülkesine
k›yasla çok daha radikal düzenlemeler ve uygulamalar gerçeklefltirmifltir. Bu durumun en bilinen örneklerinden bir tanesi, kad›nlar›n gerçek vatandafllar olarak tan›nmas›nda önemli bir ad›m olan kad›nlara seçme ve seçilme hakk›n›n Türkiye’de
kad›nlara hayli erken bir dönemde (1934) tan›nm›fl olmas›d›r. Ancak, kad›n-erkek
eflitli¤i alan›nda Cumhuriyet miras›n›n özü, kan›mca, eflit vatandafll›k tan›m› içerisinde kad›nlar›n yaln›zca kamusal alanda eflitli¤i ilkesini de¤il, ayn› zamanda özel
alana yönelik eflitlik ve hak tan›mlar›n›n da yer alm›fl olmas›d›r. Cumhuriyet reformlar›n›n çok efllili¤i kald›rmas› ve evlilik kurumu ba¤lam›nda kad›n-erkek eflitli¤ini
öngörmesi, dönemin koflullar› göz önüne al›nd›¤›nda, bu reformlar›n ne denli radikal oldu¤unu ortaya koymaktad›r. Nitekim, Cumhuriyet’in “ça¤dafl medeniyetler seviyesine ç›kma” söylemi ve bu yönde benimsedi¤i politikalar, Türkiye’de kad›nlar›n
önemli bir kesiminin toplumdaki konumunu kökten de¤ifltirmifl ve ülkemizde kad›nerkek eflitli¤i alan›nda çok ciddi bir s›çrama kaydedilmesinde etken olmufltur. Laik
devlet yap›s› ve Cumhuriyet’le benimsenen tekil hukuk sistemi, günümüze kadar gelen kad›n-erkek eflitli¤ine yönelik olumlu yasal çerçeveyi mümkün k›lm›flt›r.
Uluslararas› deneyimin iflaret etti¤i bir gerçek, çoklu hukuk sistemlerinin uyguland›¤› toplumlarda flah›s hukuku ve özel alan iliflkilerinin (kad›n haklar› ve evlilik, boflanma, miras vb. konular›n) daima dinî hukuk ya da örf âdet hukukuna tabi olarak kald›¤›d›r. Bu durumlarda da kad›n-erkek eflitli¤inde yol al›nmas›n›n neredeyse
imkâns›z oldu¤u aç›kt›r. Buna karfl›l›k ak›lc› yaklafl›m ve pozitif hukukun tek yasal
düzenleme çerçevesi oldu¤u devletlerde cinsiyet ayr›m›n› gözetmeyen, eflitlikçi bir
düzene yönelik ad›mlar›n çok daha kolay at›labildi¤i malumdur. Nitekim, Türkiye’de durum böyle olmufltur.
Cumhuriyet reformlar› bir yandan kad›nlar›n kamu alan›na aç›lmas›n›n önündeki
çok say›da engeli ortadan kald›r›rken bir yandan da toplumda kad›n-erkek eflitli¤i
fikrine olumlu bir ideolojik anlam yüklemifl ve bu ideolojiyi benimseyen kad›n ve erkek yeni kuflaklar ve kadrolar yaratmaya çal›flm›flt›r.
Feride Acar, Kad›n Haklar›/Uluslararas› Hukuk ve Uygulama
Kad›n ve erke¤e atfedilen nitelikler kültürden kültüre ve tarih içinde de¤iflimler gösterse de baz› unsurlar›n de¤iflmedi¤ini söyleyebiliriz. Bunlardan biri, kad›nlar›n do¤aya erkeklerden daha yak›n olduklar› fikridir. Anneli¤e ve “ölmeden kanama yetene¤ine” ba¤l› olarak kad›nlar›n erkeklerden daha “do¤al” olduklar› varsay›l›r. Bu nedenle ürkütücü, anlafl›lmas› zor, gizemli görünürler. Tam da bu noktada, cinsiyet eflitli¤i ile cinsiyet kal›plar› aras›ndaki ba¤lant› berraklafl›r: Kendilerinden korkulan cinsiyet olarak kad›nlar, farkl› kültürlerde ve tarih boyunca, ikincillefltirilmifllerdir.
97
98
Resim 4.6
‹nsano¤lunun
bilinç d›fl›n›
keflfeden Freud,
kad›nlar› karanl›k
bir k›taya
benzetmifl ve
sormufltu: Kad›nlar
ne ister?!
Kaynak:
http://www.mamm
akaze.com/wpcontent/gallery/ma
mmakazipics/freud
-final.jpg
Bu varsay›m›n bir sonucu, kültürün ve uygarl›¤›n erkeklere, do¤an›n ise kad›nlara ait oldu¤u fikridir. Gerçekten de eski Yunan’dan bafllayarak Bat› felsefesinin
önemli temsilcileri (Aristotales, Pythagoras, Heiddegger, Nietzsche...) uygarl›¤›n
bir erkek ürünü oldu¤unu öne sürmüfllerdi. Kad›nlar›n korkulacak varl›klar oldu¤una iliflkin sözlerdeyse karfl›m›za kad›n düflmanl›¤› (misogyny) ç›kar: “Evrende,
düzeni, ›fl›¤› ve erke¤i yaratan iyi bir ögeyle kar›fl›kl›¤›, karanl›¤› ve kad›n› yaratan kötü bir öge vard›r” (Pythagoras).
Düzen ve ›fl›k kadar karanl›¤›n da insanlara özgü bir nitelik oldu¤unu hat›r›m›zdan ç›karmadan, cinsiyetlere atfedilen özelliklerin gerçekten cinsiyetle iliflkili olup
olmad›¤›n› sorabiliriz: Nezaket, bilgelik, adalet duygusu, özgürlük arzusu... Bunlar›n biyolojiyle ya da anatomiyle bir iliflkisi var m›? Ya hesapç›l›k düzenbazl›k yahut
kabal›¤›n? Üreme organlar›ndaki ve hormonlar›ndaki hangi nitelik insan› yalanc›
yahut dürüst yapar?
‹nsan türüne ait niteliklerin ve potansiyellerin her birimizde farkl› derecelerde
bulundu¤unu söyleyebiliriz. Bazen hayat›m›z›n sonuna kadar bu nitelik ve potansiyelleri ortaya ç›karmaya, hatta fark etmeye imkân bulamay›z. T›pk› ola¤anüstü
resim yetene¤ini keflfedemeden yafllanan bir köylü gibi. Daha s›k yaflad›¤›m›z durum, baz› niteliklerimizin desteklenip yeflertilirken baz›lar›n›n bast›r›lmas›d›r. K›z
ve erkek çocuklar› yetifltirirken sistematik olarak kimi niteliklerini destekler, kimilerini cezaland›r›r›z: “Ne iflin var k›z bafl›na senin orda?” “Erkek adam a¤lamaz!”
“Hadi han›m k›z›m, a¤abeyine su ver”, “o¤lum, kardefline sahip ç›k”... Sonra da
“kad›nlar çekingen”, “erkekler duygular›n› göstermeyi bilmez” gibi yarg›lara kolayca var›r›z. Kendi yapt›¤›m›z fleyi do¤aya yükleriz yani!
Kad›nlar›n “erkeksi” nitelikleri benimsemesi, böyle özellikler göstermesi, belirli s›n›rlar içinde hoflgörülebilir: “Erkek gibi kad›n!” bir övgüdür. Kad›n›n cinsiyetinden beklenmeyecek bir cesaret ya da mertlik gösterdi¤ini ifade etmifl oluruz bunu
söyleyerek. Oysa bir erke¤e “kad›n gibi” demek, yap›labilecek en büyük hakaretlerden biridir.
Neden böyle dersiniz?
99
Cinsiyet Rolleri ve Cinsiyet Eflitsizli¤i
Kad›nlarla erkeklerin yapt›klar› ifllerin farkl›l›¤›, onlar›n eflitsizli¤inin de temel kayna¤›d›r. Cinsiyete dayal› ifl bölümü, basitçe kad›nlarla erkekleri farkl›laflt›rmaz, ayn› zamanda, onlar› eflitsiz de k›lar.
Kad›nlar›n yapt›klar› ifllerle erkeklerinkiler aras›ndaki farklara bakt›¤›m›zda bu
eflitsizli¤i görmemiz kolaylafl›r. Farkl›l›klar›n bafl›nda, eme¤in karfl›l›¤›n›n olup olmamas› gelir. Erkekler, çal›flmalar›n›n karfl›l›¤›nda genellikle maddi bir kazanç sa¤larken “kad›n iflleri”nin karfl›l›¤›, ancak manevi olabilir. Bunun sonucunu mülkiyet
ve gelire iliflkin rakamlarda görmek çok kolayd›r: Bütün dünyada özel mülkiyetin
%1’i, gelirin ise %10’u kad›nlar›nd›r. Rakamlar, onlar›n daha az çal›flt›¤›n› de¤il,
emeklerinin karfl›l›¤›n› almad›klar›n› gösterir.
Kad›nlar›n yapt›klar› ifllerin büyük bölümü, ailenin ve evin çevrilmesine iliflkindir. Dolay›s›yla, “ifl” olarak görülmeyen, yap›ld›¤›nda de¤il ancak yap›lmad›¤›nda
fark›na var›lan büyük bir ifl y›¤›n›, “ev kad›n›” rolünün arkas›nda gizlidir. Kad›nlar›n kendileri bile kendilerini “çal›flm›yor” olarak görürler çünkü yapt›klar› fley gün
be gün tekrarlanmas› gereken, karfl›l›¤› olmayan, görünmeyen bir fleydir.
Bir baflka farkl›l›k, yap›lan ifllerin niteli¤ine iliflkindir. Bütün bir ailenin günde
üç ö¤ün doyurulmas›, evin temizlenmesi, çamafl›rlar›n y›kanmas›, al›flveriflin yap›lmas›... Bütün bu ifller, son derece rutin, bezdirici, kendini tekrarlayan ifllerdir ve insan›n kendini gelifltirmesine bir katk›lar› yoktur. Üstelik tam da masalda dendi¤i gibi, ev kad›n› da “az gider, uz gider, dere tepe düz gider, bir de dönüp arkas›na bakar ki bir arpa boyu yol gitmifl”! Arkas›na dönüp bakt›¤›nda “iflte bunu da ben yapt›m” diyebilece¤i somut bir ürün yoktur.
Toplumsal statü ve gelir getirmeyen, üstelik pek çok durumda varl›¤› bile fark
edilmeyen bir çal›flma alan›nda ömür tüketmeleri, kad›nlar›n erkeklerle eflit olmaSIRA S‹ZDE
s›n›n önündeki en büyük engeldir.
Yine buna ba¤l› olarak ücretli çal›flmaya kat›ld›klar›nda, ailenin geçiminden sorumlu olmad›klar›, sadece “muavin ve müflavir” addedildikleri Diçin
Ü fi Ü Ndaha
E L ‹ M düflük ücretlere raz› olurlar. Kamu kesiminde, yani eflit ifle eflit ücret ilkesinin en güçlü uyguland›¤› yerde bile, kad›nlar›n ve erkeklerin kazand›klar› ücretler aras›nda önemS O R U
li farkl›l›klar vard›r.
D ‹ K K A T kar› ve ko2002 y›l›nda yap›lan Medeni Kanun de¤iflikliklerinden önce, evlilik birli¤inde
can›n rolleri tan›mlan›rken kocan›n aile birli¤inin “reisi”, kad›n›n ise onun “muavin ve
müflaviri” oldu¤u ifade ediliyordu. 2002 y›l›nda bu tan›mlamalar kald›r›ld›.
SIRA S‹ZDE
N N
Kad›nlar, as›l olarak aile ve evle tan›mland›klar› için toplumsal sorunlarla ilgiAMAÇLARIMIZ
lenmeleri, siyaset yapmalar› hofl karfl›lanmaz. “Elinin hamuruyla
erkek ifline kar›flma” sözü, bunun bir ifadesidir. Böyle oldu¤u için de yaflad›klar› sorunlar› dile getirmeleri, çözüm önerileri gelifltirmeleri mümkün olmaz. Bu nedenle örne¤in aile
K ‹ ifli”
T A olarak
P
içi fliddet gibi çok önemli bir toplumsal sorunun “ailenin kendi
görülmekten ç›k›p kamusal çözümler üretilmesi gereken bir konu olarak görülmesi, ancak son yirmi y›lda mümkün olmufltur.
T E Lakraba
E V ‹ Z Y O Nve komfluHareket alanlar› evle ve mahalleyle, görüfltükleri kifliler ise
larla s›n›rland›r›lm›fl kad›nlar›n var olan haklar›n› bilmeleri, kullanmalar› da mümkün olmaz. E¤itim ve sa¤l›k hizmetlerinden yararlanmalar›n›n önündeki engellerden biri budur. Böyle bir k›s›tlanma, sadece kad›nlar› de¤il, erkekleri ve bütün bir
‹NTERNET
toplumu da güçsüz düflürür. Çünkü nüfusun yar›s›, üretim gücünü, yarat›c› kapasitesini yeterince kullanamamaktad›r.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
100
Bütün bunlar, cinsiyete dayal› ifl bölümünün basit bir “alanlar›n ayr›lmas›” meselesi olmad›¤›n›, hem cinsiyet eflitsizli¤ine hem de toplumsal güçsüzlü¤e kaynakl›k etti¤ini gösterir.
C‹NS‹YETE DAYALI AYRIMCILIK
Getto: Bir kentin herhangi
bir az›nl›kça yerleflilen
bölümüne verilen add›r. Orta
Ça¤ Avrupas›’nda Yahudiler
ve yabanc›lar, siyasal ve
sosyal haklardan mahrum
olarak kentin çeperlerindeki
mahallelerde yafl›yorlard›.
Bugün de getto sözcü¤ü,
göçmenlerin ve az›nl›klar›n
yaflad›klar› ve kötü koflullara
sahip mahalleler için
kullan›l›r.
Resim 4.7
Cinsiyetlere dayal›
önyarg›lar ve
ayr›mc›l›k, karfl›
cinsin “öteki”
olarak alg›lanmas›,
çok küçük yafllarda
bafllayabilir. Bu
çizimde, böyle bir
farkl›laflmaya
elefltirel bak›fl›n da
çok küçük yafllarda
mümkün
olabildi¤ini
görüyoruz.
Kaynak:
http://www.children
slibraryorg/library/r
eviews/Grace_YR24-3-05-Friends.
web.jpg
Önyarg›lar, bir gruba ya da grup üyelerine karfl› olumsuz bir de¤erlendirme ve tutumdur. Bu de¤erlendirme ve tutumlar, bireysel varolufllardan çok, ait olunan grubu hedef al›rlar. Örne¤in, belirli bir Türk vatandafl›na yönelik olarak bu aidiyetinden ötürü bir önyarg›, “Bütün Türkler...” biçimindeki bir de¤erlendirmeden kaynaklan›r. Önyarg›lar›n davran›fllara dönüflmesine, ayr›mc›l›k ad› verilir. Ayr›mc›l›k,
kimi durumda, yöneldi¤i grupla her türlü iliflkinin kesilmesi anlam›na gelir ama daha s›k rastlanan ayr›mc›l›k biçimi, sosyal farkl›laflma yaratmaya yöneliktir. Örne¤in,
Yahudilerin gettolarda yaflamak zorunda kald›klar› dönemler, ayr›mc›l›¤›n fiziksel
yal›t›m biçiminde ç›kt›¤› bir örnektir. Buna karfl›l›k, kad›nlara yönelik ayr›mc›l›k,
onlar›n fiziksel olarak yal›t›lmalar›na de¤il, belirli sosyal ifllevlerle s›n›rland›r›lmalar›n› amaçlar.
Ayr›mc›l›k, sosyal gerçekli¤in kabaca flematize edilmesini sa¤lar, böylece karfl›laflt›¤›m›z durumlar› ya da kiflileri gerçeklikte olduklar› gibi de¤il, önceden oluflmufl yarg›lar›m›z do¤rultusunda de¤erlendiririz. Bu de¤erlendirme, biz/onlar ayr›m›n› pekifltirdi¤i gibi “onlar” olarak adland›rd›¤›m›z grubu da türdeflmifl gibi alg›lamam›za neden olur.
101
Cinsiyetçilik ya da cinsiyete dayal› ayr›mc›l›k, bir kiflinin cinsiyetle ilgili olmayan alanlardaki yeteneklerinin ve kapasitesinin cinsiyetiyle iliflkili oldu¤unu varsayan yanl›fl inançlara iflaret eder. Geleneksel cinsiyet kal›plar› ve cinsiyet rollerine
dayal› önyarg›lardan kaynaklan›r. Cinsiyetçilik terimi, daha çok kad›nlara yönelik
cinsiyet ayr›mc›l›¤› durumlar›nda kullan›l›r.
Cinsiyetçilik, belirli bir cinsiyete yönelik nefret veya ayr›mc›l›kt›r; genellikle belirli bir cinsiyetin üstünlü¤ü inanc›yla beslenir.
Kad›nlara Karfl› Her Türlü Ayr›mc›l›¤›n Önlenmesi
Uluslararas› Sözleflmesi (CEDAW)
Türkiye’nin de 1985 y›l›nda baz› çekincelerle imzalay›p 2000 y›l›nda
tüm çekinceSIRA S‹ZDE
leri kald›rarak tam taraf oldu¤u Kad›nlara Karfl› Her Türlü Ayr›mc›l›¤›n Önlenmesi Uluslararas› Sözleflmesi (CEDAW), taraf devletlere cinsiyet ayr›mc›l›¤›n›n her düÜ fi Üsözleflmenin
NEL‹M
zeyde ortadan kald›r›lmas› için çeflitli görevler yüklemektedir.DBu
birinci maddesi, kad›nlara karfl› ayr›mc›l›¤› flöyle tan›mlar: “‹flbu sözleflmeye göre,
R U
“kad›nlara karfl› ayr›m” deyimi kad›nlar›n, medeni durumlar›naS Obak›lmaks›z›n
ve
kad›n ile erkek eflitli¤ine dayal› olarak politik, ekonomik, sosyal, kültürel, medeni
veya di¤er sahalardaki insan haklar› ve temel özgürlüklerinin tan›nmas›n›, kullan›lD‹KKAT
mas›n› ve bunlardan yararlan›lmas›n› engelleyen veya ortadan kald›ran veya bunu
amaçlayan ve cinsiyete ba¤l› olarak yap›lan herhangi bir ayr›m, mahrumiyet veya
SIRA S‹ZDE
k›s›tlama anlam›na gelecektir.”
Bu sözleflme, taraf devletlerin cinsiyete dayal› ayr›mc›l›k içeren her türlü yasal
düzenlemeyi ve kurumsal uygulamay› de¤ifltirmesini ve ayr›mc›l›¤›
önlemeye daAMAÇLARIMIZ
yal› somut önlemler almas›n› gerektirmektedir.
N N
Konuyla ilgili daha ayr›nt›l› bilgi için Gökçeçiçek Ayata, Sevinç Ery›lmaz
K ‹ Dilek
T A Pve Bertil Emrah Oder’in Kad›n Haklar›. Uluslararas› Hukuk ve Uygulama (Bilgi Üniversitesi Yay›nlar›, 2010) kitab›na bakabilirsiniz.
TELEV‹ZYON
Cinsel Yönelim ve Cinsel Yönelim Ayr›mc›l›¤›
Cinsiyete dayal› ayr›mc›l›¤›n özel bir türü, cinsel yönelim ayr›mc›l›¤› ad›n› al›r. Heteroseksüel olmayan bireylere yönelik her türlü önyarg› ve kal›p tiplefltirme, cinsel
‹NTERNET
yönelim ayr›mc›l›¤›na temel oluflturur.
‘Bedensel cinsiyetimiz’ do¤ufltan belirlenir. Hepimiz kad›n ya da erkek cinsel organlar› ile do¤ar›z. Tek istisna nadir görülen hermafroditlerdir. ‹lk çocukluk yafllar›nda
‘cinsel kimli¤imiz’ geliflir, “Ben kad›n›m” ya da “Ben erke¤im” duygumuz oluflur.
Bunun istisnas› da gene nadir olan cinsel kimlik farkl›l›klar›d›r. Ergenlikten itibaren
de ‘cinsel yönelimimiz’ belirginleflir. Kendimize kendi cinsimizden birini cinsel efl
olarak istiyorsak eflcinsel, karfl› cinsten birini istiyorsak heteroseksüel, her ikisini de
istiyorsak biseksüel oluruz. Bu üç cinsel yönelim de birbirine eflde¤erdir ve hiçbiri psikiyatride, en az 30 y›ld›r hastal›k ya da bozukluk olarak kabul edilmiyor. Ayr›ca cinsellikle ilgili bu üç temel kavram, bedensel cinsiyet, cinsel kimlik ve cinsel yönelim, kiflilerin istemli olarak seçtikleri de¤il, karfl› karfl›ya kald›klar› durumlard›r. Hiçbirimiz
kad›n ya da erkek olarak do¤may› seçemeyece¤imiz gibi, cinsel yönelimimizi de seçemeyiz. Eflcinsel yönelim, keyfî, ahlaki veya istemli bir seçim de¤ildir, aynen heteroseksüel yönelim gibi bir durumdur.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
102
Önyarg›lar› De¤ifltirmek
Toplumsal önyarg›lar, özellikle cinsellikle ilgili olanlar, do¤ru bilgilendirme olsa bile,çok yavafl ve güç de¤iflir. Üstelik yanl›fl bilgilerle pekiflmesi ne yaz›k ki daha yayg›nd›r. Homofobiyi, eflcinselli¤e, eflcinsellere karfl› yanl›fl ve eksik bilgilenmeden kaynaklanan, genellemelere dayanan, yeni bilgi ve anlay›fllarla karfl›lafl›ld›¤›nda de¤iflmeye
aç›k olmayan, olumsuz veya düflmanca tutum, bir önyarg› olarak tan›mlayabiliriz.
Cinsel yönelim nedeniyle ayr›mc› davran›fllar›n temelinde homofobik inan›fllar, önyarg›lar vard›r. Homofobik inan›fllar da tüm önyarg›lar gibi toplumun her kesiminde,
ö¤retmenlerde, psikologlarda, doktorlarda, psikiyatristlerde, medya üyelerinde, hukukçularda, politikac›larda yayg›nd›r ve de¤iflime dirençlidir. Mesle¤imiz ve cinsel yönelimimiz ne olursa olsun, hepimiz az ya da çok homofobi¤iz. Çünkü hepimiz eflcinselli¤e karfl› olumsuz de¤er yarg›lar›n›n yayg›n oldu¤u bir toplumda yetifltik. Hepimiz
bu homofobinin izlerini düflüncelerimizden, duygular›m›zdan ve belki de en önemlisi dilimizden temizlemek zorunday›z. Toplumun bilgilenmesinde rol oynayan tüm
profesyoneller bu ifllevi yerine getirirken do¤ru bilgiler vererek önyarg›lar›n k›r›lmas›na yard›m edebilece¤i gibi, yanl›fl bilgiler vererek ya da fark›nda olmadan verdi¤i
yanl›fl mesajlarla, önyarg›lar›n pekiflmesine, sürmesine de neden olabilir. Oysa, eflcinsel/biseksüel bireylerin sorunlar›, eflcinsel olmalar›ndan de¤il, eflcinselli¤i normalize
edemeyen, ötekilefltiren bir sistem içinde yafl›yor olmalar›ndan kaynaklan›r.
Dr. Nesrin Yetkin
CETAD: Cinsel E¤itim, Tedavi ve Araflt›rma Derne¤i
Kaynak: www.cetad.org.tr
Kad›na Yönelik fiiddet
Ayr›mc›l›¤›n ve eflitsizli¤in sonuçlar›ndan biri, kad›nlara yönelik fliddettir. Kad›nlara ve k›z çocuklar›na yönelik fliddet, en yayg›n insan hakk› ihlalidir. Bu fiziksel,
cinsel, psikolojik ya da ekonomik fliddet olabilir. Genellikle fliddet türlerinden biri
varsa di¤erlerinden biri ya da bir kaç›n›n da bulundu¤u düflünülür. Ulusal ve kültürel s›n›rlar› aflan, her ›rk ve her s›n›fta yaflanan bir sorundur. 20. yüzy›l›n son çeyre¤ine gelininceye kadar kad›nlara yönelik ev içi fliddet, yasal bir düzenlemeye konu olmam›flt›r. Çünkü aile içinde yaflanan çat›flmalar›n ve sorunlar kamusal bir sorun olarak görülmemifltir. Böylelikle, kad›nlar›n evde u¤rad›klar› her türlü fliddet,
ailenin “iç sorunu” olarak yasal ve kurumsal düzenlemelerin d›fl›nda b›rak›lm›flt›r.
Aile içi fliddet, bebeklerin cinsiyetinin önceden tahmin edilebilmesi ve k›z bebeklerin daha do¤madan hamileli¤e son verilmesinden namus cinayetlerine, zorla
çal›flt›rmaya ve tecavüze kadar, yaflam›n her safhas›nda karfl›lafl›labilen bir insan
hakk› ihlalidir.
Birleflmifl Milletler taraf›ndan 20 Aral›k 1993 tarihinde kabul edilen Kad›nlara
Yönelik fiiddetin Ortadan Kald›r›lmas›na Dair Bildirge’nin ikinci maddesi, kad›nlara yönelik fliddeti flu flekilde tan›mlar:
Madde 2: Kad›nlara yönelik fliddetin, bunlarla s›n›rl› olmaks›z›n afla¤›dakileri içerir
biçimde anlafl›lmas› gerekir:
a) Dayak ve h›rpalama, ev halk›na dâhil olan k›z çocuklar›n›n cinsel suistimali, drahoma ba¤lant›l› fliddet, evlilik içi tecavüz, kad›n cinsel organ›n› sakatlama veya kad›na zarar veren di¤er geleneksel uygulamalar, efl haricinde (ev halk›na dâhil) kiflilerce uygulanan fliddet, sömürüyle ba¤lant›l› fliddet dâhil olmak üzere aile içinde
meydana gelen fiziksel, cinsel veya psikolojik fliddet;
103
b) Tecavüz, cinsel suistimal, ifl yerinde, e¤itim kurumlar›nda ya da di¤er yerlerde
meydana gelen cinsel taciz ve sindirme, kad›n ticareti ve fahifleli¤e zorlama dâhil olmak üzere genel olarak toplum içinde meydana gelen fliddet;
c) Nerede olursa olsun devlet taraf›ndan ifllenen veya göz yumulan fiziksel, cinsel veya psikolojik fliddet.
Resim 4.8
fiiddete u¤ramak,
bireylerin
kapasitesini
azaltan,
kifliliklerini
örseleyen bir etki
yapar. Bu nedenle,
fliddet görmüfl
bireylerin sa¤l›kl›
bir yaflama
dönebilmeleri için
fliddetin etkilerini
azaltacak bir
tedavi sürecinden
geçmeleri gerekir.
Kad›nlara yönelik fliddetin e¤itimsizlikten, alkol ya da uyuflturucu gibi ba¤›ml›l›klardan ya da ruh hastal›¤›ndan kaynakland›¤› söylense de fliddet uygulayanlar
üzerinde yap›lan araflt›rmalar, durumun böyle olmad›¤›n› göstermektedir. Her e¤itim düzeyinden, her toplumsal kesimden erkek, kad›nlara karfl› fliddet uygulayabilmektedir. Bu davran›fl, kad›n› denetleme arzusundan ve kad›nlar›n ikincil cinsiyet olduklar›na duyulan inançtan kaynaklan›r. Yani erkekler, kad›nlar›n dövülebilir oldu¤u “bilgisi” nedeniyle fliddet uygularlar. Bu nedenle, kad›n erkek eflitli¤inin
sa¤lanmas›, fliddetin ortadan kald›r›lmas›, en az›ndan azalt›lmas› için son derece
önemli bir hedeftir.
Dünyada ve Türkiye’de fliddete u¤rayan kad›nlar›n baflvurabilece¤i telefon hatlar›, s›¤›naklar, dan›flma merkezleri bulunmaktad›r.
104
Özet
N
A M A Ç
1
N
A M A Ç
2
N
A M A Ç
3
Aile kurumuna iliflkin farkl› yaklafl›mlar› aç›klamak.
Aile kurumuna makro düzeyde üç temel sosyolojik yaklafl›m vard›r: ‹fllevselci yaklafl›m, çat›flmac› yaklafl›m, feminist yaklafl›m. Bunlar›n üçü
de ailenin toplumsal organizasyonundaki yerine
iliflkin makro düzeyde analizler yaparlar.
‹fllevselci yaklafl›m, ailenin ifllevlerine odaklan›r
ve bunlar›n tarihsel olarak nas›l de¤iflti¤ini tart›fl›r. Modern öncesi dönemde soyun yeniden üretimi ve üretim a¤›rl›kl› olan bu ifllevin modernleflme ile birlikte soyun yeniden üretimi ve tüketim
olarak belirdi¤ini öne sürer. Çat›flmac› yaklafl›m,
ailenin özel mülkiyetin miras b›rak›lmas›n› garanti alt›na almak üzere ortaya ç›kan bir kurum oldu¤unu iddia eder. Bu yaklafl›ma göre, kapitalist
düzende ailenin rolü, eflitsizlikleri hafifletmek,
emek gücünün yeniden üretimini sa¤lamakt›r. Feminist yaklafl›m›n di¤erlerinden temel fark›, aileyi
bir bütün olarak ele almay›p içindeki iliflkilere,
eflitsizliklere ve çat›flmalara odaklanmas›d›r.
Toplumsal cinsiyet kavram›n› tan›mlamak.
Toplumsal cinsiyet, kad›n olman›n ve erkek olman›n toplumsal inflas›na iflaret eden bir kavramd›r. Buna göre, ailedeki birincil toplumsallaflmadan bafllayarak kültür, e¤itim ve medya gibi kurumlar arac›l›¤›yla ikincil toplumsallaflma sürecinde de devam eden bu infla, bireylerin belirli
cinsiyet kal›plar›na uygun olarak biçimlenmelerini sa¤lar. Yani toplumsal cinsiyet, do¤ufltan getirilen biyolojik özelliklere de¤il, toplumsal iliflkiler içinde kurulan cinsiyet kimliklerine odaklanan bir kavramd›r.
Ataerkillik kavram›n› aç›klamak ve farkl› görünümlerini ay›rt etmek.
Ataerkillik, erkeklerin temel otorite figürü olduklar› bir sosyal sistemdir. Ataerkil toplumlar genellikle baba soyludur. Erkeklerin egemenli¤inin
sonuçlar›, mülkiyet, siyaset, sosyal yaflam ve kültürde görülebilir. Modern toplumlarda ataerkillik
yeni biçimler alarak kendini sürdürür. Klasik ataerkillikte yafll›lar›n ve erkeklerin egemenli¤i geleneksel kültürün kal›plar›yla desteklenirken modern olanlarda yafll› egemenli¤i sars›lm›flt›r ve
modern kültürün kal›plar› daha büyük önem tafl›maya bafllam›flt›r.
N
A M A Ç
4
N
A M A Ç
5
Eflitlik ve cinsiyet eflitli¤i kavramlar›n› tan›mlamak ve cinsiyet rolleri ile cinsiyet eflitsizli¤ini iliflkilendirmek.
Eflitlik, insanlar›n birbirinin ayn› olmas› de¤il,
kaynaklardan ve f›rsatlardan eflit oranda yararlanabilmesi anlam›na gelir. Cinsiyet eflitli¤i de kad›nlarla erkeklerin eflit hak ve sorumluluklara
sahip olmalar› demektir. Yasalar önünde eflitlik,
eflit hak ve sorumluluklar› güvence alt›na almaya yetmez. Bu nedenle, eflitsizliklerin ortadan
kald›r›lmas›n› sa¤lamak üzere “geçici özel önlem” ad› alt›ndaki eflitlik politikalar›n›n uygulanmas› gerekir.
Ayr›mc›l›¤›n tan›m›n› yapmak ve ayr›mc› tutumlara iliflkin fark›ndal›k gelifltirmek .
Ayr›mc›l›k, önyarg›lar›n davran›fla dönüflmesidir.
Önyarg›lar, bir gruba ya da grup üyelerine karfl›
olumsuz de¤erlendirme ve tutumlard›r. Ayr›mc›l›k, toplumsal gerçekli¤in kabaca flematize edilmesini sa¤lad›¤› için çok kolay yay›labilen ve kolay benimsenen bir tutumdur. Kad›nlarla ilgili kal›p yarg›lar ve önyarg›lar, onlar›n cinsiyetleriyle
ilgili olmayan alanlardaki yeteneklerinin de cinsiyetleriyle iliflkili oldu¤unu varsaymaya neden
olur. Cinsiyete dayal› ayr›mc›l›¤›n bir biçimi de
cinsel yönelim ayr›mc›l›¤›d›r. Heteroseksüel olmayan bireylere yönelik her türlü ayr›mc›l›k ve
fliddet, bu çerçevede düflünülmelidir. Kad›nlara
yönelik fliddet de ayr›mc›l›¤›n sonuçlar›ndan biridir. Kad›nlara yönelik ayr›mc›l›¤›n ortadan kald›r›lmas›n› sa¤lamak üzere bir uluslararas› sözleflme imzalanm›fl ve taraf devletlerin yasal ve
kurumsal düzenlemelerle ayr›mc›l›¤› ortadan kald›rmalar› hedeflenmifltir.
105
1. Aile ile hane halk› aras›ndaki fark nedir?
a. Aile içinde sevgi ve sayg› vard›r, hane halk›nda
yoktur.
b. Aile iliflkilere, hane halk› mekâna iflaret eder.
c. Aile ile hane halk› ayn› fleydir.
d. Aile daha genifl, hane halk› daha dard›r.
e. Aile daha dar, hane halk› daha genifltir.
2. Afla¤›dakilerden hangisi çat›flmac› aile yaklafl›mlar›na ait bir görüfl olabilir?
a. Aile içi kavgalar normaldir.
b. Aile, özel mülkiyetin kuflaktan kufla¤a aktar›lmas›n› sa¤lar.
c. Aile içindeki sorunlar›n aile içinde kalmas› gerekir.
d. Modern dönemde ailelerin tüketim ifllevleri
önem kazanm›flt›r.
e. Önemli olan, ailenin kendi içindeki eflitsizlikler
ve çat›flmalard›r.
3. Toplumsal cinsiyetin oluflumunda afla¤›dakilerden
hangisi etkilidir?
a. Ailemizin beklentileri
b. Bize konan isimler
c. E¤itim sistemi
d. Medyadaki rol modelleri
e. Hepsi
6. Kad›n›n görünmeyen eme¤i ne demektir?
a. Çocuk do¤urma gibi bedensel ve mahrem fleylerdir.
b. Kad›nlar›n kad›n olduklar› için “do¤al olarak”
yapt›klar› ifllerdir.
c. Kad›n iflçilerin fabrikada çal›flmas› ama emeklerinin karfl›l›¤›n› alamamalar›d›r.
d. Kad›n kuflaklar› aras›nda aktar›lan baz› gizli becerilerdir.
e. Kad›nlar›n kapat›lmas›d›r.
7. Ataerkillik afla¤›daki toplumlardan hangisinde görülmez?
a. Geleneksel toplumlarda
b. Modern toplumlarda
c. Kapitalist toplumlarda
d. Sanayi sonras› toplumlarda
e. Hepsinde görülür
8. Cinsiyet eflitli¤i ne anlama gelir?
a. Kad›nlar›n haklar›n›n verilmesi
b. Erkek imtiyazlar›n›n ortadan kald›r›lmas›
c. Kad›n ve erkeklerin eflit hak ve sorumluluklara
sahip olmalar›
d. Yasalar önünde herkesin eflit olmas›
e. Kad›nlar›n da erkekler gibi olmalar›
4. Cinsiyet kal›b› ne demektir?
a. Kad›nlar›n kendilerini belirli modellere göre biçimlendirmesi
b. Kad›nl›¤›n ve erkekli¤in biçimlenmesini sa¤layan inanç, de¤er ve tutumlar
c. Erkeklerin önyarg›lar›
d. Kad›n erkek eflitsizli¤i
e. Namus anlay›fllar›
9. CEDAW, afla¤›dakilerden hangisini amaçlamaktad›r?
a. Bütün dünyada kad›n okumaz yazmazl›¤›n›n s›f›ra indirilmesi
b. Kad›nlara yönelik fliddetin sona erdirilmesi
c. Kad›nlara yönelik her türlü ayr›mc›l›¤›n sona erdirilmesi
d. Kad›nlar›n temiz içme suyuna kavuflma haklar›n›n sa¤lanmas›
e. Erkeklerin eflitlik konusunda e¤itilmeleri
5. Afla¤›dakilerden hangisi cinsiyete dayal› ifl bölümü
için söylenemez?
a. Bütün kad›nlar›n benzer iflleri yapmas›d›r.
b. Farkl› toplumsal kesimlerde cinsiyete dayal› iflbölümü farkl›lafl›r.
c. Zaman içinde cinsiyete dayal› ifl bölümü farkl›lafl›r.
d. E¤itim sistemi, cinsiyete dayal› ifl bölümü pekifltirir.
e. K›r ya da kentte yaflamak, cinsiyete dayal› ifl bölümünü etkiler.
10. Kad›nlara yönelik fliddet konusunda afla¤›dakilerden hangisi söylenebilir?
a. Kad›na fliddet uygulayanlar, ruh hastas›d›r.
b. Bir tokat yahut fiske gibi fleyler fliddet say›lmaz
c. Kad›nlar›n ikincilli¤i ile fliddet aras›nda ba¤lant›
vard›r
d. Ekonomik özgürlü¤ünü elde etmifl bir kad›n fliddete u¤ramaz
e. Kad›nlar fliddete u¤rasalar bile yuvalar›n› da¤›tmamal›d›rlar
106
“
Yaflam›n ‹çinden
Sen olmak isterdim
Adam, kad›na ona nas›l ilham verdi¤ini anlat›r. Ne flanl› bir tanr›ça oldu¤unu. Dünyas›n› kad›n›n döndürdü¤ünü. Filmlerini ona yapt›¤›n›, yazd›¤› ne varsa ona yazd›¤›n›... Hep öyle olaca¤›n›, o olmadan yazamayaca¤›n›, bir kare bile film çekemeyece¤ini. Ölece¤ini, yok
olaca¤›n›... Kad›ndan ona do¤ru akan fliir olmazsa kül
olaca¤›n›, bir hiç olaca¤›n›...
Ve kad›n konuflur: “Senin yerinde olmak isterdim.”
Sekiz Buçuk’un Eksik Yar›s›
Bu, gösterime yeni giren “Dokuz” filminden bir sahne.
Federico Fellini’nin “Sekiz Buçuk” filminin eksik kalan
“yar›s›n›”, yani yönetmenin yarat›rkenki “yar›s›n›” anlat›yor. “Yaratan erke¤in” hayat› nas›l, görüyorsunuz...
Nas›l diyeyim? Nas›l “hizmetçi” kad›nlarla dolu “yaratan
erke¤in” hayat›, onu görüyorsunuz. Anne, “metres”, efl,
dost, ilham perisi, cilveli hayran... Nihayet, bir erkek,
bütün o kad›nlar bir araya gelince var olabiliyor.
Erkek patronunuza bak›n. Onun hayat›nda sizin bu rollerden hangisini üstlendi¤inize, bir erke¤in var olmas›
için ne çok kad›n›n çabalad›¤›na bak›n. Üstelik o kad›nlar hep bir araya geliyorlar, erke¤e hizmet etmek
için. Neleri var neleri yoksa vermek için hep oradalar.
Bu yüzden iflte filmde kendisine ilham perisi olarak övgüler düzülen Nicole Kidman, Fellini’nin ilham perisi
Claudia’y› canland›r›rken böyle diyor:
“Senin yerinde olmak isterdim.”
Ben de!
Ben de isterdim! Yaratan erkeklerin duygusal olarak bir
eli ya¤da bir eli balda lüksünü, hiç de¤ilse bir kez olsun... Ne bileyim iflte...
Filmi izlerken akl›ma bir baflka film geldi. Rodin’in aflk›
ve kendisi de en az Rodin kadar çarp›c› bir heykelt›rafl
olan Camille Claudel’in hayat›n›n anlat›ld›¤› filmi hat›rlad›m. San›r›m yaratan erkek ile yaratan kad›n›n hayatlar› aras›ndaki trajik fark› görmek için iki filmi art arda
izlemek iyi bir ders olacakt›r. Kendisine fliir yaz›lmas›na
de¤il fliiri kendisi yazmaya karar vermifl kad›nlar›n bafl›na ne tür fenal›klar gelebilece¤ini görmek için... Peki
temel fark nerede? Bu tür bir duygusal bollu¤un sadece
erkeklere ait olmas›n›n nedeni ne?
Yaratan Erke¤in Krall›¤›
Bir sürü fley s›ralayabilirsiniz. Erkek egemenli¤i vesaire vesaire... Ama esas›nda fludur sorun:
Kad›nlar, “duygu hizmetçisi” istemiyorlar. Egolar› bunun için yap›land›r›lmam›fl. Bu “her fley dahil” servis
onlar›n ruhuna iyi gelmiyor. Erkeklerin içinde çok rahat hissetti¤i bu fl›mar›kl›k saray›nda onlar i¤reti duruyorlar. Yaratan erkekler tanr›-kral taht›nda, o taht› hak
ettiklerinden bütünüyle emin, rahat oturabiliyor. Ama
yaratan kad›nlar o tanr›ça-kraliçe taht›nda bir türlü...
Anlars›n›z. Onlar baflka bir fley istiyorlar. Baflka bir fley
iflte...
Erke¤in Çocukluk Hakki
Niye peki? Çünkü yaratan erkeklere bütün dünya olarak biz çocuk kalma hakk›n› veriyoruz. Daha da beteri,
t›pk› her çocuk gibi istedikleri her fleyi hak ettikleri duygusunu yaflama hakk›n› veriyoruz. Elde edemediklerinde de “varoluflsal k›vran›fllar” ad› alt›nda fl›mar›kl›k etmelerini hofl görüyoruz. Hatta bu yetmiyor, onlar›n derdiyle dertleniyoruz. Ah! Ne çok ac› çekiyorlar! Ama kad›nlar... Onlar, yetiflkin. Her fleyi hak etti¤i büyüsüne
kapt›ram›yorlar kendilerini. Elde edemedi¤i fleyler yüzünden fl›mar›kl›k yapma hakk› olmad›¤›n› bilen yetiflkinler...
Ne Halt Edecekler?
Bu yüzden yaratan kad›nlar, yarat›c›l›klar›n›n onlara verebilece¤i fl›mar›kl›k hakk›n› kullanamadan ve kimseden duygusal hizmet talep etmeden yaflamak zorunda
kal›yorlar. Nedir yani sonuç olarak? Kad›nlar, yeteneklerini hayatlar›n› kolaylaflt›ran bir hediye olarak de¤il,
s›rtlar›nda bir yük olarak yafl›yorlar. Çünkü...
fiiir yazan bir erkek tüm dünyay›, tüm dünya kad›nlar›n› tavlayabilir. Ama fliir yazan bir kad›n... Erkeklerin
bucak bucak kaçt›¤› fley budur. Neden? Kad›nlar çünkü, dinlemeyi bilirler, severler. Ama erkekler mikrofon
kendilerinde olmad›¤›nda... Bilirsiniz, ço¤u ne halt edeceklerini kestiremezler.
Ece Temelkuran
Haber Türk Gazetesi, 6 Mart 2010
”
107
1. b
2. b
3. e
4. b
5. a
6. b
7. e
8. c
9. c
10. c
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Aile” konusunu yeniden
gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Aileye farkl› yaklafl›mlar”
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Toplumsallaflma sürecinde
cinsiyetin inflas›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Cinsiyet kal›plar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Cinsiyete dayal› ifl bölümü” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Cinsiyete dayal› ifl bölümü” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Ataerkillik ile modernlik
aras›ndaki iliflki” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Cinsiyet eflitli¤i ne demektir?” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Kad›nlara Karfl› Her Türlü
Ayr›mc›l›¤›n Önlenmesi Sözleflmesi” konusunu
yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Kad›na yönelik fliddet” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
S›ra Sizde 1
‹fllevselci yaklafl›m aileyi bir bütün olarak alarak toplumsal ifllevini analiz ederken feminist yaklafl›m, aile
içindeki eflitsizlik ve çat›flma noktalar›na odaklan›r. Bu
bak›mdan, ifllevselci yaklafl›m çat›flmay› de¤il uzlaflmay›, de¤iflimi de¤il, süreklili¤i anlamaya çal›fl›r. Ailedeki
de¤iflimlere dikkat etti¤inde de bunlar›n toplumsal de¤iflimlerden kaynakland›¤›n› ileri sürer; feminist yaklafl›mlar ise toplumsal de¤iflimlerle ailedeki de¤iflimler
aras›ndaki etkileflimi do¤rudan bir yans›ma olarak de¤il, karfl›l›kl› bir de¤iflim biçiminde kavramaya çal›fl›r.
S›ra Sizde 2
Cinsiyet kal›plar›, toplumdan topluma ve zaman içinde
de¤iflir. Günümüzde, orta s›n›ftan kentli genç kad›nlar
için bedensel imaj son derece önemlidir çünkü bedenin
forma sokulmas›, kad›n-bireylerin en önemli sorumluluklar›ndan biri olarak görülmektedir. Medyada çok zay›f modellerin cinsel cazibe örnekleri olarak sunulmas›,
bu kal›b›n d›fl›ndakiler için baflar›s›zl›k duygusunu güç-
lendirici bir etki yapmaktad›r. Yap›lan araflt›rmalar, orta
s›n›ftan ergen k›zlar›n çok küçük yafllardan itibaren
ölümcül diyetler yapt›klar›n› ve beden imajlar›n›n çarp›lm›fl oldu¤unu ortaya koymaktad›r.
S›ra Sizde 3
Biyoloji ile kültür aras›nda bir karfl›tl›k iliflkisi kurmak
ve kültürün do¤aya “ra¤men” gelifltirilen bir insan etkinli¤i oldu¤unu ileri sürmek, modern toplumlara özgü
bir anlay›flt›r. Oysa biyoloji ile kültür aras›nda bu türden bir karfl›tl›k yoktur ve biyolojik niteliklerimizin pek
ço¤u, kültür taraf›ndan biçimlendirilir. T›pk› yemek yemenin sadece karn›m›z› doyurmak anlam›na gelmemesi gibi biyolojimizle ilgili oldu¤unu düflündü¤ümüz tutumlar›m›z›n ço¤u da kültür içinde flekillenmifltir. Bu
nedenle cinsiyet özelliklerinden baz›lar›n›n biyolojik
baz›lar›n›n kültürel oldu¤unu ileri sürmek, mümkün
de¤ildir.
S›ra Sizde 4
Modern toplumlarda erkeklik ve kad›nl›k kal›plar› kültüre, s›n›fa ve yafla göre farkl›l›k gösterir. Bat› toplumlar›nda orta s›n›f kad›nlar ve erkekler için geçerli olan
kal›plar, alt s›n›ftakiler için geçerli olmayabilir. Ancak
unutmamak gerekir ki orta s›n›flar, toplumsal normlar›n
ve kal›plar›n oluflumunda di¤erlerinden daha etkilidirler. Bu nedenle, ücretli çal›flmaya kat›lmaktan baflka seçene¤i olmayan alt s›n›ftan bir kad›n için de orta s›n›f
ev kad›n›n›n “difli kufl” kal›b› önemli ve etkilidir. Ayn›
flekilde, kentli genç erkekler için bir statü sembolü olan
otomobili sat›n alma gücü olmasa da borçlanarak alan
erkek, “güçlü ve paral› erkek” kal›b›na uymaya çal›flmaktad›r.
S›ra Sizde 5
Cinsiyet kal›plar›na çeflitli nedenlerle uyum sa¤layamayabiliriz. Yukar›da belirtilen alt s›n›ftan kad›n›n orta s›n›f ev kad›n› kal›b›na uymakta güçlük çekece¤ini kestirebiliriz örne¤in. Çünkü onun orta s›n›f ev kad›n› kadar
zaman› ve maddi imkân› olmayabilir. Bu nedenle, kal›b› biraz esnetmek, mutfakta harcayaca¤› zaman› azaltacak yollar aramak gibi davran›fllar benimseyebilir. Bu
türden çabalar zaman içinde kal›plar›n de¤iflmesini sa¤layabilir ancak bu de¤iflimin s›n›rlar› oldu¤unu unutmamak gerekir. Örne¤in, “hâlâ annesinin ya¤›n› kullanmayan” meslek sahibi genç kad›nlar da t›pk› anneleri gibi
ailenin beslenmesinin birincil sorumlusudurlar.
108
S›ra Sizde 6
Cinsiyete dayal› ifl bölümü, kültürel ve s›n›fsal farkl›l›klar gösterir. Bu nedenle, bütün erkekler ve bütün kad›nlar ayn› iflleri yapmazlar. Ancak, cinsiyete göre ifl
bölümünün s›n›flar› ve kültürleri aflan genel örüntüleri
yine de vard›r. Örne¤in, kad›nlar›n ev ifllerinden sorumlu olmas›, baz› kad›nlar›n evin bütün iflini yapmas›,
baz›lar›n›n ise bu ifli yapacak bir baflka kad›na ücret
ödemesi biçiminde gerçekleflir. Bu fark, sorumlulu¤un
kad›nda oldu¤u gerçe¤ini de¤ifltirmez.
Kaynaklar
Ayata, Gökçeçiçek vd. (2010). Kad›n Haklar› ve Uluslararas› Hukuk ve Uygulama. Bilgi Üniversitesi
Yay›nlar›: ‹stanbul.
Badinter, Elisabeth (2011). Kad›nl›k m›, Annelik mi.
‹letiflim Yay›nlar›: Ankara.
Bek, Mine Gencel ve Mutlu Binark (2000). Medya ve
Cinsiyetçilik. AÜ Kasaum Yay›n›: Ankara.
http://kasaum.ankara.edu.tr/gorsel/dosya/1215414832MedyaveCinsiyetcilik.pdf
Bora, Aksu (2008). Sivil Toplum Kurulufllar› ‹çin
Toplumsal Cinsiyet Rehberi. STGM Yay›n›: Ankara.
Bora, Aksu (2009). Yerel Kalk›nma ve Cinsiyet Eflitli¤i. Ka-Der Yay›n›: Ankara.
Bora, Aksu (2010). Kad›nlarla Grup Çal›flmas› ‹çin
Rehber. Ka-Der Yay›n›: Ankara
Fenstermaker, Sarah ve Candace West (2002) Doing
Gender, Doing Difference. Routledge: New York.
Giddens, Anthony (2005). Sosyoloji. Ayraç Yay›nevi:
Ankara.
Gümüflo¤lu, Firdevs (eriflim tarihi: 10 Aral›k 2011)
http://www.huksam.hacettepe.edu.tr/Turkce/SayfaDosya/ders_kitaplarindaki_cinsiyetcilik.pdf
Kardam, Filiz vd. (2008). Türkiye’de Kad›na Yönelik
Aile ‹çi fiiddet Araflt›rmas›. HÜÜNE Raporu.
KSGM (2011). Toplumsal Cinsiyet Göstergeleri.
www.ksgm.gov.tr
UNIFEM (2011). Progress of World’s Women.
http://progress.unwomen.org/
5
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
N
Siyaset ve siyasal faaliyetin ne oldu¤u hakk›ndaki farkl› görüflleri aç›klayabilecek,
Siyaset bilimi disiplininin temel kavramlar›n› tan›mlayabilecek,
‹deoloji kavram› ile birlikte belli bafll› siyasal ideolojileri özetleyebilecek,
Liberal demokrasi kavram›n› de¤erlendirebilecek,
Demokratik rejimlerde siyasal kurumlar›n neler olduklar› ile birlikte, bu kurumlar›n iflleyifl mekanizmalar› hakk›nda temel bilgileri özetleyebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Siyaset
• Uzlaflma
• Çat›flma
• ‹deolojiler
• Liberal Demokrasi
‹çindekiler
Sosyal Bilimlerde
Temel Kavramlar
Siyaset
• S‹YASET NED‹R?
• S‹YASET B‹L‹M‹N‹N TEMEL
KAVRAMLARI
• S‹YASAL ‹DEOLOJ‹LER
• DEMOKRAT‹K REJ‹MLERDE
S‹YASAL KURUMLAR, DEVLETTOPLUM ‹L‹fiK‹LER‹ VE S‹YASAL
HAYAT
Siyaset
S‹YASET NED‹R?
‹nsanlar ancak toplum içinde yaflayabilirler. Yunanl› düflünür Aristoteles, toplum
d›fl›nda yaflayabilen kiflilerin ya “Tanr›” ya da “ucube” olmalar› gerekti¤ini belirtmifltir (Aristoteles, 1948). Toplum içinde yaflamak demek, herkesi ba¤layan bir arada yaflamay› mümkün k›lan ortak kurallar› ve ortak karar alma mekanizmalar›n›
gerekli k›lar. ‹flte siyaset en genifl anlam›yla bu ortak kurallar ve karar alma mekanizmalar›yla ilgilenen sosyal bilim dal›d›r. Kimlerin topluma ait say›lacaklar› ya da
toplumun s›n›rlar›n›n ne olaca¤›, kimlerin nas›l yönetici olabilecekleri, yöneticilerin yönetilenlerle iliflkilerinin nas›l düzenlenece¤i bu kurallar›n bafl›nda gelir.
Siyaset sadece ortak yaflam› mümkün k›lan kurallarla ilgilenmez, ayn› zamanda
toplum hâlinde yaflaman›n gerektirdi¤i kolektif kararlar (ve karar alma süreçleri)
ile de ilgilenir. Kimlerden ne kadar vergi al›naca¤›, bu vergilerin ne kadar›n›n yol,
su, elektrik gibi altyap› hizmetlerine ne kadar›n›n sosyal harcamalara, ne kadar›n›n
e¤itime ve ne kadar›n›n da savunmaya harcanaca¤›, e¤itimin içeri¤inin ne olaca¤›,
kamu yat›r›mlar›nda önceli¤in hangi alanlara ve hangi bölgelere verilece¤i siyasetin ilgilendi¤i günlük kolektif kararlar›n bafl›nda gelir.
Toplumsal yaflam sürdükçe bu hayat›n devam›n›n mümkün k›lan ortak kurallar
ve ortak sorunlar hakk›nda karar alma süreci de olacakt›r. Bu nedenle siyasetsiz
bir toplumsal hayat düflünebilmek mümkün de¤ildir. Siyaset bir kez olup biten bir
durumdan ziyade bir süreçtir. Ortak kurallar› bir kez koyduktan sonra süreç sona
ermez. Bu kurallar› de¤iflen siyasal güç dengeleri ve toplumsal flartlara uygun bir
biçimde de¤ifltirmek gerekebilir. Kolektif karar alma süreci de ayn› flekilde toplum
varl›¤›n› devam ettirdikçe var olacakt›r.
‹nsanlar›n ortak kurallara ve bu kurallara uyulup uyulmad›¤›n› gözetecek kurumlara ihtiyaç duymas›n›n temel sebebi kurallar olmazsa insanlar aras›ndaki çat›flmalar›n kontrolden ç›kmas›, güçlü olan›n yeni bir güçlü gelene kadar hakim olmas› ihtimalini önleme arzusudur. ‹nsanlar aras›ndaki çat›flmalar›n bir k›sm› farkl›l›ktan kaynaklan›r. ‹nsanlar baflta cinsiyet, mizaç, al›flkanl›klar, düflünceler, arzu ve
isteklerin mahiyeti aç›s›ndan olmak üzere birçok aç›dan birbirlerinden farkl›d›r.
‹kinci bir sebep ise kaynak problemidir. Bir toplumdaki kaynaklar da s›n›rl›d›r.
Herkesin yeme içme, bar›nma, güvenlik ve soyunu sürdürme arzusu gibi maddi nitelikli isteklerini doyurabilecek bir bolluk toplumu hiç bir zaman söz konusu olmam›flt›r. Tatmin edilen isteklerin yerini hemen bir yenisi almaktad›r. Maddi isteklerin tatmini bir yana, be¤enilme, takdir edilme, de¤er verilme gibi kiflinin baflka-
112
Resim 5.1
Siyaset felsefecisi
Thomas Hobbes’a
(1588-1679) göre
“insan insan›n
kurdudur.”
SIRA S‹ZDE
1
lar›n›n gözündeki yeri ile ilgili manevi ya da duygusal ihtiyaçlar›n tatmini maddi ihtiyaçlar›n tatmininden daha zordur.
Dolay›s›yla toplum hâlinde bir arada yaflayan insanlardan bahsetti¤imizde, birbirinden çok farkl›, k›t olan maddi kaynaklar yan›nda, manevi, duygusal ya da statüye iliflkin de¤erler için de birbirleriyle mücadele eden insanlar akla gelmektedir.
E¤er mücadele sürecinde herkesin uymas› gereken ortak kurallar olmazsa güçlü
olan›n hiç bir s›n›r tan›madan güçsüzü ezdi¤i bir kaos ve kargafla hâli söz konusu
olur. Siyaset felsefecisi Thomas Hobbes “insan insan›n kurdudur” diyerek bu durumu anlatmak istemifltir (Hobbes, 1968: 185).
Toplumsal kurallar bu ihtimali önlemek için vard›r. Her toplumsal kural siyasetle ilgili de¤ildir. Ahlak ve örf ve
âdet kurallar›n›n ihlali hâlinde devreye
bir otorite girmez, toplumsal bask›ya
güvenilir. Siyaset, ahlâk ve örf âdet kurallar›yla de¤il kalabal›k y›¤›n› ya da insan kümesini toplum hâline getiren,
onu di¤er toplumlardan ay›ran, ortak
kurallar› belirleme ve gerekti¤inde zor
kullanarak uygulama yetkisine sahip olan siyasi/merkezî iktidar›n ortaya ç›k›fl› ve
varl›¤›n› sürdürmesi ile ilgilidir.
Toplumsal hayat›n do¤as›nda çat›flma olgusu yatar. Siyaset bu çat›flmay› kontrol alt›nda tutmaya, düzenlemeye ve ehlilefltirmeye gayret gösterir. Bu, bizi siyasetin bir di¤er ayr›lmaz unsuru, uzlaflma ya da anlaflma boyutuna getirir. Ortak
kurallardan bahsetmek, siyasi birimin tamam›n› ilgilendiren kararlardan bahsetmek uzlaflmay› içerir. Uzlaflma farkl›l›klar›n ortadan kald›r›lmas› ya da çat›flman›n
ebediyen sonland›r›lmas› anlam›na gelmemektedir. Taraflar, çat›flma noktalar›n›
ortadan kald›rmadan bir süre içinde olsa ortak noktalar› vurgulamakta ve bu ortakl›klar üzerinden yeni diyalog f›rsatlar› yaratmaktad›rlar. Hiç bir çat›flma sonsuza kadar sürmez. Hatta çat›flman›n en sert hâli olan savafl durumunda bile belli
kurallara -ki bu asgari bir uzlaflman›n varl›¤›na iflaret eder- riayet edilir. Toplumlar sürekli de¤ifltikleri için, çat›flmalar›n içeri¤i ve çat›flan taraflar da sürekli de¤iflirler. Bu de¤iflim sürecinde çat›flmalardan daha çok diyalo¤un sürdürülmesi ve
uzlaflma noktalar›n›n vurgulanmas› hayati öneme haizdir. Siyaset, sürekli yenilenen ittifaklar yapma sanat›d›r.
Kimi düflünürler, siyasetin kaç›n›lmaz bir zorunluluk oldu¤u gerçe¤ini belirttikten sonra, bu kaç›n›lmazl›¤›n insan›n insanlaflmas›na yapt›¤› olumlu katk›lar› da
vurgulam›flt›r. Örne¤in; Aristoteles’e göre, siyasal faaliyetlere kat›l›m yoluyla insanlar, düflünme, fikir yürütme, kendilerini ifade etme, baflkalar›n› etkileme gibi siyaset olmasayd› kazan›lmas› kolay olmayan yetenekler kazanabilmifltir. Keza, insan›n
kendi hayat›n› ilgilendiren konularda söz sahibi oldu¤unu düflünebilmesinin de
özgüveni art›r›c›, insan›n kendini de¤erli hissetmesine yol açan bir faktör oldu¤u
vurgulanm›flt›r.
Siyasetsiz birSIRA
toplum
S‹ZDEhayal edebilmek mümkün müdür?
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
5. Ünite - Siyaset
S‹YASET B‹L‹M‹N‹N TEMEL KAVRAMLARI
‹ktidar, Devlet, Egemenlik, Meflruiyet
Herkesi ilgilendiren kurallar ve herkesi ilgilendiren kararlar alma anlam›nda siyasetten bahsedildi¤inde, merkezî iktidar ya da ço¤u zaman onunla efl anlaml› olarak kullan›lan devlet kurumundan bahsetmek gerekir. Merkezî iktidar› tan›mlamadan önce iktidar kavram› üzerinde dural›m. ‹ktidar kavram› iktidara sahip olan ve
iktidara tabi olan aras›ndaki bir iliflkiyi belirtir. Bir kifli bir baflkas›na normalde yapmayaca¤› bir fleyi yapt›rabiliyorsa o kifli di¤eri üzerinde bir iktidara sahiptir. ‹ktidar, bir kimsenin kendi istedi¤ini bu talebe yönelik muhalefetin varl›¤›na ra¤men
yapt›rabilme gücünü ifade eder (Weber, 1970: 181). ‹ktidar iliflkilerinin özünde zor
kullanma tehdidi yatar. Bir kifli gerçekte istemedi¤i bir eylemi, eylemi yapmas›n›
isteyen kifliyi çok sevdi¤i için ya da kendisi de bu eylemden yarar görece¤ine inand›¤› için yapabilir. Ancak ço¤u zaman iktidar iliflkilerinde karfl›l›kl›l›k ya da sevgi
yerine zor kullanma tehdidinin öne ç›kt›¤›n› görürüz.
Her iktidar kendisini “meflru” göstermek zorundad›r. Osmanl›ca kökenli meflruiyet kelimesi “fler” kökünden gelir ve temel yasa olan “fieriat”a uygunlu¤u ifade
eder. Bir eylemin ya da durumun meflru olmas› demek onun di¤erleri taraf›ndan
normal, akla ya da geleneklere uygun, ahlâken kabul edilebilir olarak görülmesi
anlam›na gelir. Meflruiyet aray›fl› yap›lan eylemin veya uyulmas› istenen kural›n
keyfî olmad›¤›n›, eylemi yapan›n iradesinden ba¤›ms›z bir dayana¤› oldu¤unu dile getirir. Bu dayanak, dinsel olabilece¤i gibi, do¤al hukuk kavram›nda oldu¤u gibi din d›fl› da olabilir.
Meflrulaflt›rmak demek, iktidara itaat etmeyi normal, ola¤an, olmas› gereken bir
eylem olarak gösterebilmek demektir. Bir iktidar kendisini ne kadar çok meflrulaflt›r›rsa o kadar az zor kullan›r. Bir iktidar›n meflruiyeti ne kadar az ise o kadar çok
zor kullanmaya baflvurmak zorunda kalacakt›r.
Merkezî siyasal iktidar ya da devlet dedi¤imiz zaman, belli bir co¤rafya üzerindeki iktidar› tekeline alm›fl bir kurum akla gelir. Devlet belli bir co¤rafi alan ve alan
üzerinde yaflayan nüfus üzerinde fliddet kullanma tekeline sahip oldu¤unu iddia
eden hiyerarflik bir örgütler bütünüdür (Weber, 1947: 154). Devlet, devletin kurumlar›n›n bafl›nda olan kiflilerden ba¤›ms›z olarak varl›¤›n› devam ettiren bir tüzel
kifliliktir. Devlet, sadece kendisinin kulland›¤› fliddetin meflru oldu¤unu, di¤er kifli,
grup ya da örgütlerin ise meflru müdafaa hâli d›fl›nda fliddet kullanamayacaklar›n›
iddia eder. Kendisi d›fl›ndaki fliddet kullananlar› cezaland›r›r.
Devlet; bölünmez, devredilemez bir güç olarak egemen olma iddias›ndad›r.
Hukuki anlamda egemenlik ve ülke s›n›rlar› içinde hakim olan kendisinde baflka
s›n›rlama kabul etmeyen herkesi ba¤layan kararlar alan en üstün gücün devlet oldu¤unu ifade eder. Egemenlik siyasal gücü ifade etmeye yarayan bir soyutlamad›r.
Egemenlik millete aittir denildi¤inde, siyasal sistemin en üstün gücünün bir baflka
soyutlama olan millet oldu¤unu ifade ederiz. Egemenlik Krala aittir dedi¤imizde
ise Kral’›n as›l güç oda¤› oldu¤u iddias›n› dile getiririz. Egemen güç olarak devlet
ortak kurallar› herkes eflit bir biçimde uygulama iddias›ndad›r.
Geleneksel toplumlarda egemenlik iddia eden krallar kendilerine itaat edilmesini isterlerken ya dinsel/geleneksel meflrulaflt›rma tezlerini dile getirirler ya kendilerinin karizmatik yönlerini öne ç›kar›rlar. Keza, itaat edilmesini istedikleri toplumun varl›¤›n› sürdürmesine yard›m etmek, onu di¤erlerinden korumak, ülke içinde düzeni sa¤lamak gibi modern iddialar da kullan›lm›flt›r.
113
114
Ulus-Devlet ve Küreselleflme
Refah Devleti: Bireylerin
hayat, hürriyet ve mülkiyet
haklar›n› koruma ile
beraber, belli bir sosyoekonomik düzeyde
yaflamalar›n› da amaçlayan
devlet türü. Refah devletleri
gelir eflitsizliklerini
gidermeye çal›fl›r, iflsizlik,
hastal›k gibi hâllerde
vatandafl› korumaya gayret
gösterirler. Refah
devletlerinde sa¤l›k ve
e¤itim harcamalar›n›n
önemli bir k›sm› devlet
taraf›ndan karfl›lan›r.
Modern toplumlarda devlet, ulus-devlet olarak da nitelendirilir. Modern devletler,
genellikle kendilerini bir ulus ile özdefllefltirirler. Devlet, ulusun egemenli¤inin somut tezahürü olarak görülür. Modern devletlerde, dinî/geleneksel meflrulaflt›rma
biçimleri etkisini yitirmifl ve onun yerine Max Weber’in, yasal/ak›lc› dedi¤i -bürokrasinin modern hayat›n devam› için ne kadar merkezî oldu¤unu vurgulayan- meflrulaflt›rma biçimleri a¤›rl›k kazanm›flt›r.
Devlet mekanizmas›na hakim olmak, onun kararlar›n› etkilemeye çal›flmak ya
da devlete karfl› koymak siyasal faaliyet ve siyaset yapma sürecinin özü ve temelini oluflturur. Ancak, siyaset sadece devlet dedi¤imiz kurumu etkilemeye yönelik
olarak yap›lan bir faaliyet de¤ildir. Kendi iyi toplum anlay›fl›n›z› sizden farkl› olan
di¤erlerine anlatmak, farkl› kifli ya da gruplarla ittifaklar ifl birlikleri içine girmek de
siyasetin ayr›lmaz bir parças›d›r. Gündelik hayatta, özel kifli ya da gruplar kendi
geleceklerine iliflkin planlar›n› da “siyaset” kelimesini de kullanarak ifade edebilmektedirler.
Modern dünya ulus-devletlerden oluflmakta, ulus devletler uluslararas› siyasetin temel aktörü olmaya devam etmektedir. Küreselleflmenin ulus-devletin sonunu
getirece¤i iddia edilmiflti. En basit anlam›yla küreselleflme mal, insan, sermaye ve
fikirlerin dünya üzerinde her zaman oldu¤undan çok daha h›zl› biçimde hareket
etmeleri olgusunu ifade eder. Küreselleflme ülkeler aras›ndaki iliflkileri ve karfl›l›kl› ba¤›ml›l›klar› art›r›r. S›n›rlar bulan›klafl›r. Dünyan›n bir bölgesinde olan bir olay
di¤erini de yak›ndan etkiler (Stiglitz, 2002: 9).
Küreselleflme yeni bir olgu de¤ildir. Siyasi fetih ve kâr amac›yla Bat›l› devletlerin ve giriflimcilerin dünyan›n Avrupa d›fl›nda kalan di¤er bölgelerine ulaflma çabalar› 17. yüzy›ldan itibaren h›z kazanm›flt›r. Teknolojinin geliflimi küreselleflmenin
h›z›n› etkileyen esas dinamik hüviyetindedir. Hava ve deniz yoluyla ulafl›m›n kolaylaflmas›, uzun menzilli silahlar›n keflfi, iletiflimin kolaylaflmas› insan, mal, hizmet, bilgi ve paran›n dünya üzerinde hareket edebilmesini, yüzy›l önce hayal bile
edilemeyecek ölçülerde h›zland›rm›flt›r.
Küreselleflme sermayenin de çok kolayl›kla ülkeler aras›nda hareket edebilmesi anlam›na geldi¤inden devletlerin sermayeyi vergilendirme kapasitelerinin
düflmesi anlam›na gelmifl, bu da refah devleti uygulamalar›n› sürdürmeyi zorlaflt›rm›flt›r.
Di¤er bir deyiflle, ulus-devletlerin kaynak da¤›tma yoluyla meflruiyet sa¤lama
ifllevleri zorlaflm›flt›r. Ulus-devletlerin vatandafllar›n›n fikirlerini biçimlendirme çabalar› da küreselleflme ile büyük yara alm›flt›r. ‹nternet ve uydu televizyonlar sayesinde, devletler, istemedikleri fikirleri ülke d›fl›nda tutma konusunda, hiç olmad›klar› kadar güçsüz bir hâldedirler.
Tüm bu geliflmelerin ulus-devletleri zay›flatt›klar› bir gerçektir. Ancak ulus-devletin bitti¤ini söylemek ise abart›l› olacakt›r. Bir örgütlenme biçimi olarak ulus-devletlerin gerçekçi bir alternatifi bulunmamaktad›r. Küreselleflme olgusu ulus devletleri eflit olmayan biçimlerde etkilemektedir. Baz› ulus-devletler küreselleflmeden
olumlu etkilenir ve güçlenirlerken di¤erleri zay›flamaktad›r. Bu nedenle de genellemelerden kaç›nmak gerekir.
115
5. Ünite - Siyaset
S‹YASAL ‹DEOLOJ‹LER
‹deoloji Kavram›
Siyasal ideolojiler, bireylerin siyasal dünyay› yorumlama ve aç›klamalar›na yard›m
etti¤i gibi daha iyi bir dünyan›n nas›l kurulaca¤›n› göstererek insanlar› siyasal eyleme davet eden bir ölçüde sistematik ve kendi içinde tutarl› düflünceler demetidir. ‹deoloji kelimesi ilk kez Frans›z Destutt de Tracy (1754-1836) taraf›ndan “düflünceleri inceleyen bilim” anlam›nda kullan›lm›flt›r. Daha sonralar›, ideoloji yanl›,
çarp›k, çarp›t›lm›fl düflünceleri ifade etmek için kullan›l›r olmufltur. Karl Marx, ideolojiyi s›n›f ve sömürü gerçekli¤ini gizlemek için egemenler taraf›ndan oluflturulup
sürdürülen düflünceler anlam›nda kullanm›flt›r. Di¤er bir deyiflle ideoloji, do¤ruyu
ve gerçe¤i temsil eden bilimsel düflüncenin z›tt›d›r, bilimsel olmayand›r. 1950’li y›llarda Marksist olmayan Amerikal› sosyal bilimciler de benzeri bir anlay›fltan yana
olmufllard›r. Ancak bu sefer, sosyalist ve faflist fikir sistemleri, bilimsel olmayan kat› ideoloji olarak görülmüfl ve ideoloji toplumsal hayat›n tüm veçhelerine nüfuz etmeyi amaçlayan totaliter devlet ile özdefllefltirilmifltir.
Bilim ile ideolojinin birbirinden nas›l ayr›laca¤› konusu uzun y›llar tart›fl›lm›flt›r,
SIRA S‹ZDEdaha öncehalen de tart›fl›lmaktad›r. Gelinen noktada, bilim ile ideoloji aras›nda,
leri düflünüldü¤ü gibi, kat› bir ayr›m yapman›n imkâns›z oldu¤u görüflü hakim olmaya bafllam›flt›r. Bilimi ideolojiden ay›rmam›za yard›m edebilecek
mükemmel ölD Ü fi Ü N E L ‹ M
çütlere sahip de¤iliz. Bu, ideolojik denilerek küçümsenen bak›fl aç›fllar›ndan kendini kurtarabilmenin hiç de kolay olmad›¤›n› da gösteriyor (Hoffman ve Graham,
S O R U
2009: 172).
‹deoloji, do¤ruyu ve gerçe¤i temsil eden bilimsel düflüncenin z›tt›, yaniD ‹basitçe
K K A T bilimsel olmayan de¤ildir. Bugün bilim ile ideoloji aras›nda net bir ayr›m yapmak imkâns›z olarak
görülmektedir.
SIRA S‹ZDE
Totalitaryanizm: Farkl›l›k ve
ço¤ulculu¤u redderek
hakikatin ne oldu¤unu
bildi¤ini iddia eden seçkin
kadronun tart›fl›lmaz
önderli¤inde toplumsal
yap›n›n her alan›na
SIRA nüfuz
S‹ZDE
etmeyi amaçlayan siyasi
anlay›fl. Nazi Almanya’s› ve
Stalin dönemi Rusya’s›
D Ü fi Ühayata
NEL‹M
totaliter ideolojinin
geçirilmeye çal›fl›ld›¤› iki çok
önemli örnektir.
S O R U
N N
‹deolojiler karmafl›k gerçekli¤i basite indirgeyerek dünyay› anlamam›za yard›mc› olurlar. ‹nsanlar sadece maddi gereksinimleri taraf›ndanAMAÇLARIMIZ
yönlendirilen varl›klar de¤illerdir. Yapt›¤›m›z ifllere, hayat›m›za, bir “anlam” da yüklemek zorunday›z.
‹deolojiler bize anlam sistemleri sa¤larlar. Bize neyin önemli neyin önemsiz olduK ‹ T A Pk›lan yol ha¤unu ifade ederler, karmafl›k sosyal olgular içinden elemeyi mümkün
ritalar› sunarlar. Bir insana liberal, sosyalist ya da muhafazakâr dedi¤imizde o insan›n siyasi duruflu hakk›nda belli ça¤r›fl›mlar uyan›r. ‹deolojiler, toplumsal yaflamT E L E V ‹ Z Y Osebeplerinin
N
da hep var olan suç, adaletsizlik, eflitsizlik, yoksulluk gibi olgular›n
neler oldu¤unu, bunlar›n nereden kaynakland›klar›n› basitçe ifade ederler.
‹deolojinin ikinci ifllevi insanlara, anlaml› yaflam›n mümkün oldu¤u “iyi toplum”un nas›l bir toplum olaca¤›, nas›l iflleyebilece¤ini göstermektir. Her ne kadar
‹NTERNET
bir ideoloji var olan düzeni meflrulaflt›rmaya ve onun kurulabilecek en iyi düzen
oldu¤unu iddia etmeye çal›flabilirse de ideolojiler genellikle düzeni elefltirip köklü
ya da küçük de¤iflikliklerle daha iyi bir düzen hâline getirmeye/ de¤ifltirmeye yönelik aray›fllar› ifade ederler.
‹deolojiler, insanlar› siyasal eyleme di¤er bir ifadeyle siyasete kat›lmaya ça¤›r›rlar. Esasen, ideolojinin asli ifllevlerinden biri so¤ukkanl›, objektif analiz ya da aç›klama ve öneriler sunmaktan ziyade, k›sa basit, anlafl›l›r bir biçimde s›radan insanlar›n duygular›na hitap etmektir. ‹deolojiler, üst düzey siyasal aktörlerin s›radan insanlar› siyasete çekebilmelerini kolaylaflt›r›rlar.
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
116
AMAÇLARIMIZ
N N
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Gerekli fieytan: Hiç
arzulanmayan ama
kaç›n›lmaz olarak katlan›lan
kifliler ya da kurumlar için
‹ngilizce ‘de kullan›lan bir
deyimdir .
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
Siyasal ideolojiler
daha detayl› bilgi için Andrew Heywood’un Siyasal ‹deolojiK ‹ T Ahakk›nda
P
ler, (Anahtar Yay›nlar›, 2007) kitab›n› okuyabilirsiniz.
Liberalizm
TELEV‹ZYON
Bir ideoloji olarak liberalizm, insan› öne ç›karan, ak›l ve bilim yoluyla insan›n do¤a ve kendi hayat› üzerinde kontrol kurabilece¤ini ve insanl›¤›n sürekli daha iyiye do¤ru ilerledi¤i varsay›mlar›na dayal› “ayd›nlanma” gelene¤inin bir parças›d›r.
‹ N T Eideoloji
R N E T bünyesinde güçlü bir ayd›nlanma elefltirisi de bar›nd›r›r. LiAncak liberal
beral gelenek içinde ak›lc›l›¤› ve ilerlemeyi öne ç›karan çizgi ile akl›n önemiyle
birlikte ilerleme düflüncesini de sorgulayan çizgi aras›nda bir mücadele vard›r.
Esasen bu özellik, farkl› liberalizmlerin ortaya ç›k›fl›nda etkili olan en önemli faktörlerden biridir.
Liberal ideolojinin öne ç›kard›¤› temel de¤er birey ve bireyin özgürlü¤üdür
(Yayla, 1993: 137). ‹nsanlar s›rf insan olmalar› dolay›s›yla baflka hiç bir flarta gerek
kalmadan, renk, ›rk, dil, din, soy gibi farkl›l›klar› bir kenara b›rakarak belli haklara sahip olmal›d›r. Liberaller özgürlü¤ü bireyin herhangi bir s›n›rlamaya tabi olmadan ve di¤er bireylerin özgürlü¤üne zarar vermeden istedi¤i flekilde hareket edebilmesi olarak tan›mlar. Bir birey ya da kurum, bir di¤er bireyi herhangi bir biçimde düflünmeye ya da davranmaya zorlayamaz. Bireyler kendileri için neyin iyi oldu¤unu bilme ve seçme potansiyeline sahiptir. Bu özgürlük anlay›fl›na “negatif özgürlük” de denilir. Liberal toplum, her bireyin kendi hayat anlay›fl›n› özgürce seçebildi¤i, bir kiflinin özgürlüklerinin s›n›r›n›n di¤erinin özgürlükleri oldu¤u bir toplumdur. Özgürlük, baflkas›na zarar vermedikçe diledi¤ini yapabilmektir. Bu ilkeye
zarar ilkesi de denilir.
Liberalizme göre, birey özgürlü¤üne en büyük tehdit devletten gelir. Ancak liberalizm devletsiz bir toplum düflünmez. Liberaller için devlet “gerekli fleytan”d›r.
Bir bireyin di¤eri üzerinde bask› yapmas›n› (zor kullanmas›n›) önlemek için
devlete ihtiyaç vard›r. Devlet; hayat, hürriyet ve mülkiyet haklar›n› koruyacakt›r.
Ayr›ca devlet, toplumu di¤er devletlere karfl› korudu¤u gibi, ülke içinde sözleflmelerin yerine getirilmesini de garanti alt›na al›r. Ancak liberaller, bireyi di¤er bireylere karfl› koruyan devletin kendisinin de özgürlüklere bir tehdit oluflturabilece¤inin fark›ndad›r. Bu nedenle, “güçlü” ve fakat “s›n›rl›” bir devletten yanad›r. Devlet;
hayat, hürriyet ve mülkiyeti koruyacak bütün bireylerin birbirlerine zarar vermeden dilediklerince yaflamalar›n mümkün k›lan genel hukuk kurallar›n› herkese eflit
flekilde uygulayacak, bunun d›fl›nda bireylere herhangi bir doktrin afl›lamaya çal›flmayacakt›r.
Liberalizm, ortak iyi ya da kamu ç›kar› kavram›n›n kapsam›n› olabildi¤ince daraltmaktan yanad›r. Liberalizmin ortak iyisi, her bir bireye en çok negatif özgürlük
alan› tan›yan bir toplumsal/siyasal örgütlenmenin kurulmas›d›r. Bunun ötesinde
bireyleri ortak amaçlar do¤rultusunda yönlendirmeye ya da flekillendirmeye yönelik politikalardan kaç›n›lmas› gerekti¤ini savunur. Liberaller, ortak iyi ad›na hareket etti¤ini iddia eden kamusal otoritelerin gerçekte belli özel ç›karlar› ortak iyi
maskesi alt›nda savunduklar›n› düflünür ve devlet müdahalecili¤inin en aza indirilmesi gerekti¤ini ifade eder.
Liberaller, bireylerin sahip olduklar› mallar ve sunabildikleri hizmetlerin karfl›l›kl› ç›kar temelinde de¤ifltirilmesine dayal› piyasa ekonomisinden yanad›r. Arz ve
talebe göre belirlenen fiyatlar, hiç kimsenin tekelinde olmayan bilgileri uzun dönemde herkesin yarar›na olacak flekilde toplumun menfaatleri için kullan›lmas›n›
5. Ünite - Siyaset
sa¤lar. Bir mal ve hizmetin fiyat›n›n düflük olmas›, onun be¤enilmedi¤ini gösterir
ve üreticileri daha iyi mal üretmeye ya da piyasadan tamamen çekilmeye zorlar.
Yüksek fiyatlar ise, talebin çoklu¤unu gösterir ve yeni oyuncular›n ayn› mal ve hizmeti üretmelerini teflvik eder. Belli bir doygunluk noktas›nda fiyatlar yeniden düfler ve böylece ihtiyaçlar merkezî planlaman›n beceremeyece¤i bir biçimde karfl›lanm›fl olur. Piyasa ekonomisi sa¤lad›¤› sinyallerle, birbirinden habersiz milyonlarca farkl› bireyin arzu ve taleplerini birbiriyle buluflturan bir araç olarak görülür.
Liberallerin piyasa savunusu, piyasan›n alternatifinin olmad›¤›na inanmalar› kadar, özgürlük idealinin de piyasalara asgari müdahaleyi gerektirdi¤ini düflünmeleriyle ba¤lant›l›d›r. Di¤er bir deyiflle iktisadi hayat›n devlet kontrolü alt›na girmesi
ya da devletin a¤›rl›¤›n›n artmas› temel hak ve hürriyetlerin korunmas›n› da zorlaflt›r›r. Gündelik hayatlar›n› sürdürmek için flu ya da bu flekilde devlete ba¤›ml› olan
insanlar, özgürlüklerine yönelik bir tehdit hâlinde devlete karfl› güçlü bir biçimde
hareket edemez.
Liberalizm ile demokrasi birbirinden farkl›d›r. Demokrasi, siyasal karar alma
mekanizmalar›nda ço¤unlu¤un ya da ço¤unlu¤un temsilcilerinin olabildi¤ince yer
almas› gerekti¤ini savunur. Demokrasi, liberalizm ya da di¤er ideolojiler gibi kapsaml› bir insan ve toplum anlay›fl›na sahip de¤ildir. Liberaller aç›s›ndan demokrasi, yöneticileri kans›z bir biçimde iflbafl›ndan uzaklaflt›rmaya yarayan vazgeçilemez
bir araçt›r (Popper, 1945: 123).
Siyasal kat›l›m ya da daha fazla demokrasi her zaman en iyi sonuçlar› do¤urmaz. Demokratik ço¤unluklar, ço¤unlu¤un tiranl›¤› da denilen, birey özgürlüklerine tehdit oluflturma potansiyeline sahiptirler. Bireylerin hiçbir demokratik ço¤unlu¤un dokunmamas› gereken hak ve hürriyetleri vard›r. Keza, demokratik ço¤unluk iktisadi süreçlere müdahale edilmesini de arzu eder. Bu da piyasada oluflmufl
bulunan dengeyi bozma potansiyeline sahiptir. Liberalizm kaynak da¤›l›m›n›n piyasa taraf›ndan gerçeklefltirilmesini savunur. Siyasal süreç kaynak da¤›l›m›na müdahaleden olabildi¤ince kaç›nmal›d›r.
Tüm bu elefltirilere ra¤men liberaller demokrasiden vazgeçmez. Zira hayat,
hürriyet ve mülkiyet haklar›n› koruyan bir diktatörün var olabilece¤ine inanmak
hayat›n ola¤an ak›fl›na ayk›r›d›r. Demokrasi, liberaller aç›s›ndan temel de¤er olan
hayat, hürriyet ve mülkiyet haklar›n› tehlikeye düflürebilir ancak faydas› potansiyel
zararlar›ndan daha fazlad›r. Demokrasinin alternatifi yoktur.
Liberalizme yönelik elefltirilerin bafl›nda, liberallerin bireyin arzu ettiklerini gerçeklefltirebilme potansiyeline -literatürde buna pozitif özgürlük de denilir- sahip
olup olmad›¤› sorusuna dikkat etmedikleri gelir. Liberaller, bireylerin pozitif özgürlüklerini art›rmaya yönelik önlemlerin, di¤er bireylerin negatif özgürlüklerini
zedeleyebilece¤ini iddia eder. Liberalizm her bir bireyin farkl› oldu¤unu, farkl› bireyleri ortak payda da eflitlemeye çal›flman›n hem mümkün olmad›¤›n› hem de baz› bireylerin özgürlüklerini zedeledi¤ine inan›r. Liberalizmin refah devleti karfl›tl›¤›n›n arka plan›nda yatan gerekçelerden biri de budur.
Bir di¤er elefltiri, liberalizm ve liberal de¤erlerin evrensel olmay›p Bat› kültürünün bir ürünü oldu¤u bu nedenle de Bat› d›fl› kültürler için fazlaca bir anlam ifade etmedi¤idir. Liberaller insana verilen de¤er, iktidarlar›n keyfiliklerinin s›n›rland›r›lmas› gibi iki temel liberal de¤erin sadece bat› kültürüne özgü olmay›p baflka
kültürlerde de bulunabildi¤ini belirtir. Bir ideolojinin de¤erinin onun nerede ç›kt›¤›ndan ba¤›ms›z olarak de¤erlendirilmelidir fleklinde bir baflka cevap da verilir.
117
118
Sosyalizm
Resim 5.2
Karl Marx (18181883)
Sosyalizm sosyo-ekonomik eflitlik, paylaflma, kardefllik, topluluk ve kolektif mülkiyet gibi de¤erleri öne ç›karan bir ideolojidir (Heywood 1998: 105-116). T›pk› liberalizm gibi sosyalizm de ayd›nlanma düflüncesinin bir ürünüdür. ‹nsan›n hem
do¤aya hem de sosyal dünyaya hakim olabilece¤ine inan›r. Sosyo-ekonomik eflitli¤in özlenilir olmad›¤› gibi, gerçeklefltirilemeyece¤ine de inanan liberallerden
farkl› olarak sosyalistler, hem özgürlük hem de eflitli¤in sa¤land›¤› bir düzenin
mümkün ve kurulabilir oldu¤unu belirtmifllerdir. Sosyalist düflünce, bireylerin tek
bafllar›na yaflayamayacaklar›n› belirterek beraberce üretmenin ve paylaflman›n
önemli oldu¤unu vurgular. Tarih boyunca sosyo-ekonomik eflitsizliklerin elefltirisi
hep var olmufltur. Bu anlamda sosyalist düflüncenin kökleri çok gerilere götürülebilir. Di¤er yandan, toplumu de¤ifltirmeye yönelik kapsaml› bir ideoloji olarak sosyalizmin ortaya ç›k›fl› Avrupa’da Endüstri Devrimi’nin yaratt›¤› iflçi s›n›f›n›n do¤uflu ile paralel seyretmifltir.
Karl Marx (1818-1883) sosyalizmin tarihinde bir dönüm noktas›d›r. Marx’tan
önce kaynaklar›n eflit bir biçimde da¤›ld›¤›, eflitsizliklerin olmad›¤› bir toplum hayalini kuran ütopyac› sosyalistler vard›. Bu isimler, eflitsizliklerin kaynaklar› konusunda kapsaml› bir aç›klama getirmedikleri gibi bu ideal toplumun nas›l kurulabilece¤i konusunda da gerçekçi öneriler getir(e)mediler. Kendi yaklafl›m›n› bilimsel,
di¤erlerininkiniyse ütopik ya da ideolojik olarak nitelendiren Marx, etkileyici bir
kapitalizm elefltirisiyle birlikte sosyalizmin kapitalizmin krizlerinin kaç›n›lmaz bir
neticesi olarak kurulabilece¤ini ileri sürdü.
Rus Marksisti Vladimir ‹lyiç Lenin
(1870-1924) sosyalist devrimin geliflmifl
kapitalist ülkelerde gerçekleflece¤ini ileri süren Marx’›n teorilerini gelifltirerek
devrimin emperyalizmin en zay›f halkas›nda gerçekleflebilece¤ini savundu. Rusya’da 1917 Ekim Devrimi ile iktidar› ele
alan Lenin ve arkadafllar› sosyalist toplumu infla etmeye soyundu. Bundan sonra
da baflta Do¤u Avrupa ülkeleri ve Çin
olmak üzere dünyan›n birçok yöresinde
sosyalizmi amaçlayan yeni rejimler kuruldu. Böylece insanl›k tarihinin en büyük sosyal mühendislik tecrübesi bafllam›fl oldu. Kendilerine sosyalist ad›n› veren bu ülkelerde altyap› yat›r›mlar› gerçeklefltirildi, belli bir iktisadi geliflme sa¤land›, okuryazarl›k ile kad›n/erkek eflitli¤i gibi konular olumlu geliflmeler gözlendi.
Di¤er taraftan, reel sosyalist rejimlerde insan hak ve hürriyetleri büyük ölçüde
ihlal edildi. ‹flçi s›n›f›n›n tamam›n› temsil etme iddias›yla devleti s›n›rland›ran mekanizmalar› reddeden sosyalist devletler, komünist parti mensuplar›n›n ayr›cal›kl›
bir s›n›f oluflturdu¤u di¤erlerininse yoksullukta eflitlendi¤i yeni bask›c› rejimlerin
koruyucusu hüviyetine büründüler. Sosyalist rejimler iktisadi kalk›nma sürecinin
k›smen kolay ilk aflamalar›nda gösterdikleri baflar›lar› tüketim mallar› üretiminde
gösteremediler. Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birli¤i (SSCB) 1991 y›l›nda da¤›ld›.
Di¤er büyük ülke Çin ise sosyalizm söylemini koruyarak h›zla kapitalist bir sisteme do¤ru evrilmeye devam etti.
5. Ünite - Siyaset
Reel sosyalizmin çöküflü sosyalizm ideolojisinde de büyük bir aray›fl sürecini
tetikledi. Bir k›s›m sosyalistler, sosyalizmin Marx taraf›ndan ifade edilen teorisinde
bir sorun olmad›¤›n› meselenin uygulamadan ve Marx’›n yanl›fl anlafl›lmas›ndankaynakland›¤›n› ifade etti. Bu görüflü savunanlar, seçmen düzeyinde anlaml› bir
baflar›ya ulaflamad›. Di¤er bir kesim ise, özellikle erken dönem sosyalistlerinin küçümsedi¤i temel hak ve hürriyetlerin sosyalist devlete karfl› da korunmas› gerekti¤i fikrini reddetmeyecek bir sosyalizm aray›fl› içine girdi (‹nsel, 2010). Merkezî
planlamaya dayal› bir iktisadi sistemin belli bafll› temel ihtiyaç maddelerini ancak
k›smen üretebilece¤i, hiçbir zaman kapitalist sistemin sahip oldu¤u verimlilik, esneklik ya da ürün çeflitlili¤ini sa¤layamayaca¤›n› iddia eden liberal tezleri ciddiye
alan baz› sosyalistler piyasa sosyalizmi kavram›n› tart›flmaya bafllad›.
Tart›flmalar daha uzunca bir süre devam edece¤e benziyor. Sosyalist olman›n
ne anlama geldi¤inin yeniden tan›mland›¤› bir dönemde oldu¤umuz söylenebilir.
Günümüzde kendilerini sosyalist olarak nitelendirenlerin önemli bir ço¤unlu¤u,
kapitalist sistemi bütünüyle reddetmeden daha fazla sosyo-ekonomik eflitli¤i sa¤lamaya yönelik önerilerle geliyor, refah devletini koruma ve güçlendirmeyle beraber, kapitalizmin elefltirdikleri yönlerini de törpülemeye çal›fl›yorlar. Sosyalistler,
eski s›n›f siyasetini sorguluyor, çevreci, etnik ve cinsiyet temelli siyasi hareketlere
yönelik daha hassas tutum ve davran›fllar, daha uluslararas› bir yönelim sergiliyor.
Kapitalist sisteme radikal bir meydan okuma olup olmad›¤› çok flüpheli bu tutum
ve davran›fl›n ne ölçüde sosyalist olarak nitelendirilebilece¤i tart›fl›labilir. Birçok
sosyalist bunun sosyalizm de¤il, bilindik sosyal demokrat siyasal çizginin devam›
oldu¤unu söylüyor.
Muhafazakârl›k
Muhafazakârl›k tan›mlanmas› en zor olan ideolojilerdendir. Var olan durumu koruma e¤ilimi olarak muhafazakârl›k -Samuel Huntington buna “durumsal muhafazakârl›k” der- insan do¤as›n›n temel özelliklerinden biri oldu¤u gibi hemen her
ideolojide bulunan bir özelliktir (Huntington, 1957: 455-6). Bu anlamda “sosyalist”
muhafazakârl›ktan, “bürokratik” muhafazakârl›ktan bahsedilebilir.
Di¤er taraftan liberalizm ya da sosyalizm kadar net olmasa da kapsaml› bir insan
ve toplum anlay›fl›na dayal› bir doktriner diyebilece¤imiz bir muhafazakârl›k da söz
konusudur. Muhafazakârlar, kendi yaklafl›mlar›n› genellikle bir ideoloji olarak görmez. Muhafazakârl›k olsa olsa çok temel bir iki de¤er/ilke d›fl›nda olmazsa olmazlar› olmayan bir pozisyon al›flt›r. Onlara göre liberalizm, sosyalizm ve milliyetçilik gibi
ideolojiler, ak›l yoluyla akl›n çizdi¤i plana göre toplumu de¤ifltirmeye yönelen toplumsal mühendislik projeleridir. Muhafazakârl›k tam da soyut prensipler ›fl›¤›nda
toplumu de¤ifltirmeyi amaçlayan bu tür projelere karfl› oldu¤u için kendisinin bir
ideoloji olmad›¤› iddias›n› dile getirir. Soyut prensiplerden ziyade, somut durumun
gereklerine göre tutum ve davran›fllar› ayarlamak politikalar› belirlemek gerekir.
Frans›z Devrimi ve onun arka plan›ndaki Ayd›nlanma felsefesinin sorgulanmas› Avrupa’da muhafazakârl›¤›n ortaya ç›k›fl›n› tetikleyen temel siyasal olgudur (Özipek, 2004: 5-6). Muhafazakârl›¤›n babas› say›lan Edmund Burke, tezlerini Frans›z
Devriminin elefltirisi üzerinden aç›klamaya çal›flm›flt›r. Muhafazakâr felsefe, Frans›z
Devrimini önceleyen toplumun soyut ilkeler ve ak›l yoluyla flekillendirebilece¤i,
toplumsal de¤iflimin h›zland›r›labilece¤i düflüncesini sorgular. Muhafazakârlara göre, insan akl›n›n gücü abart›lmamal›d›r. ‹nsan asla mükemmel olamayacak kusurlu bir yarat›kt›r, dolay›s›yla toplum da hiçbir zaman mükemmel ya da kusursuz olmayacakt›r.
119
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
120
AMAÇLARIMIZ
N N
K ‹ T A P
T E L E VResim
‹ Z Y O N 5.3
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
Muhafazakârl›¤›n
K ‹ T bir
A P ideoloji olarak nas›l ortaya ç›kt›¤›n› ve ne oldu¤unu kapsaml› bir biçimde ele alan Bekir Berat Özipek’in Muhafazakârl›k: Ak›l, Toplum, Siyaset, (‹stanbul:
Timafl Yay›nlar› 2011) çal›flmas›na bakabilirsiniz.
TELEV‹ZYON
Muhafazakârlara göre toplumu akl›n buldu¤u
ilkelere göre yeniden flekillendirme giriflimi, büyük bir baflar›s›zl›kla sonuçlanmaya mahkûmdur.
‹NTERNET
H›zl› toplumsal de¤iflme ve h›zl› siyasal de¤iflmenin bir örne¤i olarak “devrim” muhafazakârlar›n
hep elefltirdikleri bir olgudur. Keza muhafazakârlar her zaman her yerde uygulanabilecek olan kurallar›n var oldu¤u düflüncesini -evrenselcili¤i- sorgular. Sosyal dünya karmafl›kt›r, yerellik önemlidir, bir toplum için geçerli olan fley di¤eri için geçerli olmayabilir. Bu nedenle muhafazakârl›k her
toplumda çok farkl› biçimler alabilmekte; bu da
genel olarak muhafazakârl›k üzerine konuflmay›
güçlefltirmektedir.
Muhafazakâr felsefe, geleneksel de¤erleri koruma hedefi u¤runda de¤iflimi durdurmay› denemeyi düflünmez, onun kaç›n›lmaz oldu¤una inan›r. Önemli olan de¤iflimin h›z›d›r, madem de¤iflim kaç›n›lmazd›r bu tedrici/›l›ml›/yavafl bir toplumsal de¤iflim olmal›d›r. “Korumak için de¤iflmek” ya da de¤iflime
katlanmak birçok muhafazakâr›n benimsedi¤i bir slogand›r. Tedrici dönüflümlere
karfl› ç›k›lmamal›d›r aksi takdirde çok daha radikal ve h›zl› dönüflümün önüne geçilememifl olur. Muhafazakârlar, gideni yeniden geri getirmeyi, eskiyi geri getirmeyi amaçlayan reaksiyoner veya gerici gelenekten de ço¤u zaman ayr›l›r. Gelene¤i
koruyarak de¤iflmek temel muhafazakâr slogand›r.
‹nsan akl›na duyulan güvensizlik muhafazakârl›¤›n temel köfle tafllar›ndan birisidir. Dolay›s›yla, insan›n kendi hâline b›rak›l›rsa en iyiyi seçece¤i görüflü de sorgulan›r. ‹nsan ahlaken bozulmaya meyyal bir yarat›kt›r. Muhafazakâr felsefe din,
ahlak, aile ve baz› durumlarda devlet gibi kurumlar›n sosyalleflme süreciyle sosyal
düzenin sürdürülmesinde aktif rol almalar›n› ister. Bu kurumlar, do¤alar› itibar›yla
yanl›fl yapmaya meyyal bireyleri kontrol alt›nda tutmaya yard›m edebilecek kurumlard›r. Ne flekilde olursa olsun do¤ruyu yanl›fltan ay›rmam›z› kolaylaflt›ran bir
otorite flartt›r. Bu otorite her fleyden önce ailedir. Çocuk, önce aile içinde do¤ruyu,
yanl›fl› ve sayg›, sevgi kendini kontrol etme gibi de¤erleri ö¤renir. Din kurumu da
ayn› ifllevi yetiflkin hayat›nda yerine getirir.
Devlet tarafs›z olamaz. Bu felsefenin arka plan›nda insanlar›n eflit yarat›lmad›¤›
ve buna uygun olarak da eflit muameleye tabii tutulmas›n› savunan hiyerarflik toplum anlay›fl› yatar. Birçok muhafazakâr kanun önünde eflitlik ilkesini kabul eder.
Ancak yine de bu ilkeye liberaller gibi yaklaflt›klar›n› söylemek zordur. Muhafazakârlar, var olan geleneksel hiyerarflilerden, statülerden, rahats›zl›k duymaz. Herkesin haklar› ve sorumluluklar› vard›r. Bunlar›n yeni kuflaklara ö¤retilmesi ve uymayanlar›n uyar›lmas› gerekir. Gelenek, muhafazakârlar için çok önemlidir zira yüzy›llar›n tecrübesi içinden süzülüp gelmifltir. Gelene¤e sayg›, o tecrübenin kaybolmamas› ve yeni kuflaklara aktar›lmas›na yard›mc› olmaktad›r.
121
5. Ünite - Siyaset
Muhafazakârlar›n toplum anlay›fl› bir süreklilik içerir, toplum dün yaflam›fl olan
bugün yaflayan ve yar›n da yaflayacak olan kuflaklar aras›ndaki bir ba¤d›r ve tamamen ak›lc› ve sözleflmeci teoriler temelinde aç›klanamaz. ‹nsan›n geçmifli ve gelece¤i olan kurallar› bulunan bir toplulu¤a ait olma ihtiyac› vard›r. Toplum yaflayan
bir organizmad›r, farkl› gruplar birbirlerine ihtiyaç duyarlar; herkesin bu organizma içinde belli bir yeri ile birlikte görev ve sorumluluklar› da vard›r. Bu noktada
muhafazakârl›k milliyetçilik ile benzer bir pozisyondad›r. Ancak muhafazakârlar›n
önemli bir ço¤unlu¤u milliyetçili¤in de ak›lc›l›¤a dayanan sosyal mühendislik arzusundan fazlaca etkilenebilece¤inden de korkarak milliyetçilik ile araya belli bir
mesafeyi koymay› arzularlar.
Muhafazakâr felsefe için özel mülkiyet kutsal de¤ildir fakat çok önemlidir. Mülkiyet kiflinin kendisi ve ailesi için küçük ve özel bir dünya yaratmas›n› kolaylaflt›r›r, güvenlik hissi verir, keyfî siyasi müdahaleler söz konusu oldu¤unda s›¤›n›lacak
bir kale görevi görebilir. Özel mülkiyet savunusu muhafazakârlarla liberalleri birbirine yaklaflt›ran bir ortak noktad›r.
Liberallerden farkl› olarak muhafazakârlar, siyasi otorite ve devleti çok önemser, bunlar› liberaller gibi gerekli fleytan olarak görmez ancak bu devlete mutlak
güven anlam›na da gelmez. Devlet ço¤u zaman mistik anlamlar da yüklenen bir
mekanizmad›r. Devletin iktisadi hayata müdahalesi söz konusu oldu¤unda liberallere göre çok daha devletçi bir çizgiden yanad›r. Devlet, yoksullar› korumal›,
sosyal harcamalar› art›rmal›d›r, yoksa zengin yoksul uçurumu sistemin tamam›n›
tehdit edebilir. Üst s›n›flar›n da -haklar› kadar- sorumluluklar› vard›r. Ancak bu,
devletin iktisadi hayat› kontrol etmesini talep etme aflamas›na kadar gelmez.
“Liberal-Muhafazakârl›k” tutars›z bir ideolojik bileflim midir?
Milliyetçilik
SIRA S‹ZDE
2
D Ü fi Ü N Ebir
L ‹ M insan, topMilliyetçilik; liberalizm, sosyalizm ya da muhafazakârl›k gibi kapsaml›
lum ve siyaset anlay›fl›na dayal› temel ideolojilerden biri de¤ildir. Milli-devletlerin
hakim siyasi örgütlenme biçimi hâline dönüflmeleriyle beraber, her
flu ya da
S O ideoloji
R U
bu flekilde milliyetçilik ideolojisi ile yak›nlaflmak/hesaplaflmak durumunda kalm›flt›r. Milliyetçilik de ayn› flekilde, çok farkl› ideolojilerle yan yana gelebilmifltir.
D‹KKAT
Millet ya da ulus, kendisini di¤er milletlerden dil, soy, kültür, gelenek ve birlikte yaflama iradesinin varl›¤›-yoklu¤u aç›s›ndan farkl› gören kimselerin oluflturdu¤u
bir bütün olarak görülebilir. Milliyetçilik bir bilinç meselesidir.SIRA
E¤erS‹ZDE
insanlar, flu ya
da bu flekilde, bir milletin parças› olduklar›n› iddia ediyorlarsa bu iddia hayata geçirilebiliyorsa orada bir milletin var oldu¤unu düflünmek yanl›fl olmaz.
AMAÇLARIMIZ
‹deoloji olarak milliyetçilik, her milletin kendi devletine sahip olmas› gerekti¤ini
ifade eder. Devlet, hakim milleti temsil eden bir kurum olarak millî kimlik ile örtüflmelidir (Gellner 1991: 382). Milliyetçi ideolojiye göre, devletlerin
içinde
K ‹ T As›n›rlar›
P
mümkün oldu¤unca tek bir millet yaflamal›d›r. Millete ba¤l›l›¤›n di¤er tüm ba¤l›l›klar›n üzerinde olmas› gerekti¤i de milliyetçiler taraf›ndan savunulur. Bir ideoloji olarak milliyetçilik teorik tutarl›l›k aç›s›ndan en sorunlu olan ideolojilerden
biridir. ‹nTELEV‹ZYON
sanlar aras›ndaki din, cinsiyet, statü, sosyo-ekonomik köken gibi hayati farkl›l›klar›
bir kenara iterek sadece bir hayal edilen bir cemaat olarak millete ait olanlar ile o
milletin d›fl›nda kalanlar ayr›m›na indirgeme e¤ilimi içindedir. Keza, millet olma ölN T E R N E T hayata geçütlerinin ne oldu¤u ile milletlerin kendi kaderlerini tayin etme‹ hakk›n›n
çirilmesi konusunda milliyetçilik net ve tutarl› aç›klamalar getirmekten uzakt›r. Dünyan›n millî devletler taraf›ndan paylafl›ld›¤› düflünüldü¤ünde bir milletin kendi ka-
N N
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
122
Resim 5.4
Ressam Eugéne
Delacroix’un
Frans›z Devrimi’ni
temsil eden ya¤l›
boya tablosu
(1830).
Resim 5.5
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
derini tayin hakk› di¤er millî devletin
toprak kayb› anlam›na gelmektedir. Bu
da çat›flmalar› beslemektedir.
Milliyetçilik Frans›z Devrimi’nden
sonra yay›lmaya bafllam›flt›r. Mutlakiyetçi imparatorluklara karfl› meydan
okuyan yeni siyasi güçler, egemenli¤in
krala ya da hanedana de¤il soyut bir
kavram olarak millete ait olmas› gerekti¤ini ifade etmifllerdir. Bu anlamda milliyetçilik, anayasal idare ve insan hak
ve hürriyetlerinin tan›nmas› talebini de
içermekteydi. Erken dönem Avrupa milliyetçili¤i ile liberal talepler aras›nda önemli bir yak›nlaflma ve benzerlik vard›r. Bu nedenle birçok yorumcu buna liberal milliyetçilik der. Ayn› flekilde sömürge yönetimlerine karfl› ayaklanan millî ba¤›ms›zl›¤› savunan hareketler de liberal ideallerden esinlenmifllerdi.
Yurtseverlik, bir kiflinin ülke ya da yurduna duydu¤u sevgi ya da ba¤l›l›k anlam›na gelir. Yurtseverlik ile milliyetçili¤in ayn› fley oldu¤unu düflünenler yan›nda, insanlardan ziyade co¤rafyay› öne ç›karan yurtseverli¤in ›rkç›l›¤a meyletme potansiyeli
yüksek milliyetçilikten daha liberal bir anlay›fl› temsil etti¤ini söyleyenler de vard›r.
Di¤er taraftan milliyetçilik, rahatl›kla d›fllay›c›, otoriter ve genifllemeci bir e¤ilim
içine de kolayl›kla girebilmifltir. Milliyetçi ideoloji, ülke içindeki -sosyolojik anlamda- hakim millete ait olmayanlara yönelik bask›c› politikalara yönelimi kolaylaflt›rabilmektedir. Milliyetçili¤in millî ç›karlar›n di¤er bütün de¤erlerin üstünde tutulmas› talebi,
dili, dini, rengi, siyasi inançlar› ne olursa olsun
insan›n hiç bir biçimde ihlal edilemeyecek teSIRA S‹ZDE
mel hak ve hürriyetlere lay›k bir varl›k oldu¤u
düflüncesinin sorgulanmas›n› kolaylaflt›rmaktaD Ü fi Ü N E L ‹ M
d›r. Bizden olanlar ve olmayanlar ayr›m› bask›c› politikalara temel oluflturabilmekte, bizden
olmayanlar›n hayat hakk›n›n olmad›¤› noktas›S O R U
na kadar gidilebilmektedir. Milliyetçili¤in do¤as› gere¤i yapmak zorunda oldu¤u farkl›laflt›rma
D‹KKAT
d›fllamaya dönüflebilmektedir. Biz farkl›y›z noktas›ndan biz üstünüz noktas›na geçifl zor de¤ilSIRA S‹ZDE
dir. Millî devlet içinde sosyolojik anlamda az›nl›klara bask› fleklinde tezahür edebilen bu e¤ilim, uluslararas› siyaset arenas›nda yay›lmac›
AMAÇLARIMIZ
e¤ilimleri güçlendirmektedir.
N N
MilliyetçilikKve‹ milliyetçilik
kuramlar›na iliflkin elefltirel bir de¤erlendirme için Umut ÖzT A P
k›r›ml›’n›n Milliyetçilik Kuramlar›: Elefltirel Bir Bak›fl (Ankara: Do¤u-Bat› Yay›nlar›,
2008) kitab›na bakabilirsiniz.
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
5. Ünite - Siyaset
123
Sosyal Demokrasi
Sosyal demokrasi, liberalizm, sosyalizm, muhafazakârl›k gibi kapsaml› bir insan ve
toplum anlay›fl›na dayal› temel ideolojiler aras›nda say›lmaz. Sosyal demokrasi, geliflmifl kapitalist ülkelerde 19. yüzy›lda ortaya ç›kan ve iflçi s›n›f›n›n kapitalist düzeni devirmesini de¤il de sistem içinde kalarak demokratik mücadeleler yoluyla haklar elde etmesini savunan bir ideolojidir. Sosyal demokrasinin kayna¤›nda sosyalizme bar›flç› parlâmenter yollardan geçme fikri yatar. Marksist toplumsal analizden
esinlenen ve kendilerini sosyalist diye tan›mlayan ilk sosyal demokratlar, iflçi s›n›f›n›n oy hakk›n›n genifllemesine paralel olarak en az›ndan Avrupa’da iflçi s›n›f›n›n
parlâmenter yollarla iktidara gelebilece¤i, sosyalizmin bu flekilde kurulabilece¤ini
savundu. Ortodoks Marksistler Eduard Bernstein (1850-1932) ve Karl Kautsky
(1854-1938) gibi ilk sosyal demokratlar› revizyonist olmakla elefltirdi. Dünyan›n en
eski partilerinden Alman Sosyal Demokrat Partisi kendisini sosyalist bir parti olarak nitelendiriyor, sosyalizmi amaçlad›¤›n› belirtiyordu. ‹ngiliz ‹flçi Partisi, keza,
içeri¤i bulan›k b›rak›lm›fl bir sosyalizm hedefinden vazgeçmemiflti.
Her iki parti de iktidar olduklar›nda yüksek vergilendirme yoluyla toplumsal
eflitsizlikleri gidermeye çal›flt›, iflçi ve ücretli kesimin sosyal haklar›n› geniflletti, orta s›n›flara da güvence sa¤layan refah devleti kavram›n› gelifltirdi. Sosyal demokratlar, devletin aktif olarak üretim faaliyeti içinde yer almas›n› savundu. Sosyalizm
ile kapitalizmin en iyi yönlerini verimlilik sayesinde artan üretim ve artan zenginli¤in piyasa mekanizmas› taraf›ndan de¤il adil bir biçimde paylafl›lmas›- birlefltirme
iddias› dile getirildi.
Karma ekonomi söylemlerine ra¤men, kurulan düzen sosyalizm de¤ildi, alt s›n›flar lehine devlet müdahalecili¤ini öngören bir kapitalizmdi. Sosyalizmin gerçek
bir tehdit olarak alg›land›¤› so¤uk savafl y›llar›nda burjuvazi ya da kapitalistler iflçi
s›n›f›n› sistem içinde tutaca¤› gerekçesiyle yüksek vergilere, sosyal devlete fazlaca
itiraz etmedi. Sosyal demokrasi alt›n ça¤›n› savafl sonras› iktisadi genifllemesine tekabül eden 1950-1973 y›llar› aras›nda yaflad›. Petrol kriziyle birlikte Avrupa’n›n
belli bafll› ülkelerinde refah devleti uygulamalar› ve ekonomiyi uyarmak için kamu
harcamalar›n›n art›r›lmas›n› savunan Keynezyen iktisat sorgulanmaya
baflland›.
SIRA S‹ZDE
1970’lerin iktisadi krizinin etkisiyle devletin iktisadi alandan geri çekilmesini,
ekonomilerin d›fla aç›lmas›n› ve sermayenin serbestçe dolafl›m›n› sa¤lamay› hedefD Ü fi Ü N E L ‹ M
leyen neo-liberal iktisadi politikalar yeniden gündeme geldi. Bu politikalar, baflta
‹ngiltere ve ABD olmak üzere birçok ülkede uygulanmaya baflland›. Sosyalist sisS O R U
temlerin çöküflü ve sermayenin dolafl›m› önündeki engellerin azalt›lmas›,
devletlerin sermayeyi vergilendirme kapasitelerini de oldukça azaltt›. Zira iflçi s›n›f› rejime
bir tehdit olmaktan ç›km›flt› ve sermaye art›k daha düflük maliyetli
ülkelere yat›r›m
D‹KKAT
yapabiliyordu. Bu, bildi¤imiz anlamda sosyal demokrat politikalar›n savunulmas›
ve uygulanmas›n› da zorlaflt›rd›. Anthony Giddens taraf›ndan gelifltirilen ve ‹ngiliz
S‹ZDE
‹flçi Partisi’nce Tony Blair iktidar›nda uygulanan “üçüncü yol”SIRA
siyaseti,
sosyal demokrat ideolojiyi yeniden canland›rma çabalar›n›n en önemli örne¤i oldu (Giddens, 1998). Ancak seçim baflar›lar›na ra¤men “üçüncü yol” siyaseti,
birçok kifli taAMAÇLARIMIZ
raf›ndan kapitalizmin daha yumuflak bir biçimde sunulmas› olarak alg›land›.
N N
Anthony Giddens taraf›ndan gelifltirilen “üçüncü yol” siyaseti hakk›nda
K ‹ Tdaha
A P detayl› bilgi
için kuramc›n›n Üçüncü Yol: Sosyal Demokrasinin Yeniden Dirilifli (Birey Yay›nc›l›k,
2000) kitab›na bakabilirsiniz.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
124
Resim 5.6
‹flçi s›n›f›n›n nicel olarak zay›flamas›, kimlik
siyasetlerinin ortaya ç›k›fl›, devlet müdahalecili¤inin yaratt›¤› iktisadi sorunlar, Asya’n›n yükselifli vb. geliflmeler Avrupa’da bildi¤imiz anlamda
sosyal demokrasinin gelece¤inin parlak olmad›¤›n› düflündürüyor. Ancak günümüzde neo-liberal iktisadi politikalar›n çok sorguland›¤› göz
önüne al›nd›¤›nda, sosyal demokrat aray›fllar›n
hâlen önemini korudu¤u görülmektedir.
Faflizm
Faflizm, kitle mobilizasyonuna özel önem veren
belli bir ulus ya da ›rk›n üstünlü¤ünü vurgulayan, devleti öne ç›karan otoriter bir 20. yüzy›l
ideolojisidir. Düflünceden ziyade eylemi vurgulayan faflistler, sistematik bir ideolojik çerçeve
kayg›s› duymam›flt›r. Faflizm kendisini daha çok
karfl› oldu¤u fleyle tan›mlamaya çal›flan bir ideolojidir. Bu noktada, liberal de¤erler, demokrasi ve Ayd›nlanma düflüncesi karfl›tl›¤› öne ç›kar (Hoffman ve Graham,
2009: 287-9).
Bir siyasi hareket olarak faflizm, ‹talya ve Almanya baflta olmak üzere, 1930’lu
y›llarda doruk noktas›na ç›km›fl savafl sonras›nda ise k›smen marjinal bir hareket
olarak devam etmifltir. Üstün bir ulus ya da ›rk›n üstün olmayan di¤er uluslar üzerinde egemenlik hakk› oldu¤u fikri, flovenist milliyetçilik ya da ›rkç›l›¤a dayal› yay›lmac› ve sald›rgan d›fl politika anlay›fl›, bireyin tamamen üstün liderin kiflili¤inde
somutlaflan devlete tabi olmas›, devlet d›fl›ndaki ara kurumlara izin verilmemesi,
temel hak ve hürriyet kavram› ile parlâmenter demokrasinin reddi, fliddet, savafl ve
militarist de¤erleri öne ç›karan bir kültür savunusu, komünizm ve sosyalizm karfl›tl›¤›, faflist ideolojilerin neredeyse ortak diyebilece¤imiz temel özelliklerindendir.
Alman faflizmi, Yahudi aleyhtarl›¤›n› vurgular ve ›rkç› özellikler tafl›rken ‹talyan faflizmi devlet kültüne dayal› olmufltur. Her ikisi de sorgulanmayan üstün liderler
kavramlaflt›rmas›ndan yanad›r.
Faflizmi di¤er geleneksel otoriter rejimlerden ay›rt eden bafll›ca özellik, kitlenin
radyo gibi döneminin ça¤dafl iletiflim araçlar› kullan›larak harekete geçirilmesidir.
Faflist hareketler, topluma nüfuz etmeyi bir kitle temeli yaratmay› amaçlam›fllard›r.
Kesif propaganda ve ajitasyon faflizmin temel özelliklerindendir. Genellikle korkular›n› k›flk›rtarak harekete geçirdikleri s›radan insanlar› etkilemek için, büyük ve
gösteriflli mitingler, protestolar, yürüyüfller yapm›fllar, ifl yerleri ve okullarda örgütlenmeye gitmifllerdir.
Faflizm bazen askerî rejimlerle birlikte, yay›lmac› ya da ›rkç› niteli¤i öne ç›kmamakla beraber aç›kça otoriter olan di¤er rejimleri de ifade etmek için de kullan›labilmektedir. Bu kullan›m faflizmi, kendi aralar›nda birçok farkl›l›k ve çeflitlilik gösteren otoriter rejimleri ifade eden genel bir kavram hâline dönüfltürdü¤ü
için elefltirilmektedir. Faflizmin kendine has özelliklerinin gözden kaç›r›ld›¤› söylenmektedir.
Günümüzde geliflmifl ülkelerde, faflist hareketler daha çok ›rkç›l›k, yabanc› düflmanl›¤› ve ‹slamofobi temelinde güç toplamaya çal›flmaktad›rlar. Afl›r› milliyetçilikle faflizm s›n›rlar›nda dolaflan yasal örgütlenmelerin güç kazand›klar› hatta koalisyon orta¤› olarak hükümete girebildikleri görülebilmektedir. Keza, yabanc›lara yö-
125
5. Ünite - Siyaset
nelik d›fllama, ayr›mc›l›k ve fiziksel fliddet hareketlerinin yayg›nlaflt›¤› bir vak›ad›r.
Faflist hareketlerin gücü iktidara gelme ihtimallerinden ziyade, yabanc› karfl›t› bir
atmosfer yaratarak merkez partileri bu konuda daha milliyetçi bir çizgi izlemeye
zorlama gücüne sahip olmalar›nda yatar.
Feminizm
Genellikle klasik ideolojiler aras›nda say›lmayan feminizm, günümüz siyasal ve sosyal düzeninin erke¤in lehine kad›n›n aleyhine iflledi¤i düflüncesinden yola ç›kar.
Geliflmifl ülkelerde bile kad›nlar nüfusun yar›s›n› oluflturmalar›na ra¤men, toplumsal
zenginli¤in ancak ufak bir k›sm›n› kontrol etmektedir. Büyük flirketlerde, siyasette,
akademik dünyada üst pozisyonlarda yer alan kad›nlar›n oran› düflüktür. Keza, kad›nlar hem cinsel hem de cinsel kaynakl› olmayan fliddete maruz kalmaktad›r.
Feminizmin ilk ortaya ç›k›fl›, kad›nlar›n erkeklerle eflit siyasi haklara sahip olmalar›, yeni filizlenmekte olan kamusal alana girebilmeleri, erkeklerle eflit vatandafl olabilmeleri talepleriyle paralel geliflmifltir. ‹lk dalga feminizmi ya da liberal feminizm denen bu e¤ilim, kad›nlar›n kanun önünde eflitlik ilkesini özellikle de kad›nlar›n erkeklerle eflit seçme ve seçilme ve miras haklar›na sahip olmalar›n› amaçl›yordu. Bunun ötesinde kad›nlara yönelik pozitif ayr›mc›l›k talepleri söz konusu
de¤ildi (Heywood, 1998: 239-240).
1960’lardan sonra ise ikinci dalga feminizmi diyebilece¤imiz siyasal e¤ilim gündeme geldi. Buna göre, kanun önünde eflitlik yeterli de¤ildi. Seçme ve seçilme haklar›na sahip
olmak, bir ilerlemeydi ancak bu kad›nlar aleyhine iflleyen
ayr›mc›l›k düzenini de¤ifltirmeye yetmiyordu. Liberallerin
soyut insan haklar› savunusu, cinsiyet ayr›mc›l›¤›na dayal›
fiilî durumun gözden kaçmas›na sebep oluyordu.
‹kinci dalga feminizmi bünyesinde çok farkl› e¤ilimler
bar›nd›rmaktayd›. 1980’lere kadar etkili olan sosyalist feministler, kad›nlar›n yaflad›¤› sorunlar›n kapitalist sistemin gereklerinden kaynaklad›¤›n› belirtiyordu. Onlara göre kapitalist sistem ortadan kald›r›lmadan bu sorunlar›n düzelmesi
imkâns›zd›, kurtulufl ancak sosyalizm ile mümkün olacakt›.
Sosyalist blo¤un çökmesi ile sosyalist feminizm de ikinci
plana düfltü.
Radikal feministler, liberal ve sosyalist feministlerin “toplumsal cinsiyet” (gender) kavram›na gerekli önemi vermedikleri tespitiyle yola ç›kt› (Donovan, 2005:
268 vd). Toplumsal cinsiyet kavram›yla kad›nl›k ya da erkeklik gibi rollerin do¤al
biyolojik farkl›l›klardan kaynaklanmay›p erkeklerin egemenli¤ini sürdürmeye yönelik olarak üretildiklerini belirttiler. Kad›nl›k rolü ve hâllerinin tan›mlanmas› ve
belirlenmesi erkekler taraf›ndan yürütüldü ve erkek egemen düzenin devam›na
yönelik olarak gelifltirildi.
Radikal feministler, erkek egemen düzeni sembolize eden “patriyarki” (ataerkillik) kavram› yard›m›yla kad›n/erkek eflitsizli¤inin di¤er eflitsizliklerle benzer statüye sahip olmad›¤›n› belirtti. Onlara göre, insanl›k tarihî patriyarkal kültürün yeflermesi ve yerleflmesinin de tarihidir. Ekonomi, tarih, din, edebiyat, sanat gibi faaliyetler erkek-merkezli ve erkeklerin egemenli¤ini yeniden üretmeye yönelik bir
e¤ilim içinde flekillenmifllerdir. Aile, ataerkil de¤erlerin yeniden üretildi¤i en önemli kurumdur. Ataerkil düzenden hak talep etmek yetmez, onu tamamen dönüfltürmek gerekir.
=
Resim 5.7
Toplumsal cinsiyet
eflitli¤i sembolü
126
Feminizm klasik siyasi ideolojilerin ihmal etti¤i önemli bir çat›flma ekseni olan
kad›n/erkek eflitsizli¤ini gündeme getirerek çok önemli bir hizmette bulunmufltur/bulunmaktad›r. Farkl› ideolojik geleneklerden beslenen farkl› feminizmler, meselenin de¤iflik boyutlar›n› ortaya koymufllard›r. Feminizme yönelik elefltirilerin
bafl›nda, kad›n/erkek farkl›laflmas› d›fl›ndaki alanlarda feministlerin söylebildiklerinin s›n›rl› kald›¤› gelir. Kapsaml› bir ideolojinin karmafl›k çat›flma eksenlerini tek
bir boyuta indirgememesi gerekti¤i de öne sürülür.
Çevrecilik
“Çevrecilik” ço¤u zaman “ekolojizm” ile eflanlaml› olarak kullan›l›r. “Yeflil siyaset”
de her iki e¤ilimi ifade etmek kullan›lan bir di¤er kavramd›r. Çevrecilik ak›m›n›n
temel tezi, toplumsal siyasal hayat› mümkün k›lan do¤al dünyan›n, insanlar ve insanlar›n faaliyetleri neticesinde zarara u¤rad›¤›, tahrip oldu¤udur. Biyolojinin bir
alt dal› olarak geliflen ekoloji bilimi, do¤adaki tüm canl›lar›n hayatlar›n› sürdürmelerini mümkün k›lan kendi kendini yeniden düzenleyen/üreten bir do¤al mekanizman›n varl›¤›n› kabul eder. Ekolojizm bu mekanizman›n insan müdahalesiyle
bozuldu¤u varsay›m› üzerinden flekillenir. Dünyan›n böyle devam edemeyece¤i
vurgulan›r.
Çevrecilik denilen genifl ideolojik çerçeve içinde iki farkl› e¤ilimden bahsedilebilir. Birinci e¤ilim, meseleyi teknik bir sorun olarak ele al›r. Çevreyi korumak için,
hem çevre duyarl›l›¤›n›n art›r›lmas› hem de çevreyi kirleten faaliyetlerin azalt›lmas› ve çevreci teknolojilerin teflvik edilmesi merkezinde politikalar demeti önerilir.
Sosyalist çevreciler, çevre sorunlar›n›n kayna¤›nda kapitalizmin ve sistemin teflvik
etti¤i bitmek bilmez üretim ve tüketim ç›lg›nl›¤›n›n yatt›¤›n› söyler. Liberal çevreciler, çevreyi kirletmenin maliyetinin art›r›lmas› ilkesine dayal› serbest piyasa çözümleri önerir.
Meselenin teknik boyutunu öne ç›karanlar›, “gölge” ekolojist olmakla suçlayan
ve “derin ekoloji” de denilen ak›m ise çok daha radikal ve kapsaml› bir dönüflümün peflindedir. Bu ak›ma göre, son iki yüzy›ld›r bütün siyasi ideolojiler antroposantrik ya da insan merkezli olmufllard›r (Heywood, 1998: 266-7). Bu, insan›n bütün dünyan›n merkezî ve efendisi oldu¤u ve bütün do¤al yaflam›n da (tabiat ve
hayvanlar›n) insana hizmet etmek için var oldu¤u anlay›fl›d›r. Derin ekolojistlere
göre bu anlay›fl toptan reddedilip ekosantrik ya da do¤a-merkezli bir toplumsal siyasal örgütlenmeye gidilmedikçe sorun çözülmeyecektir.
Do¤al dünyaya ve insan d›fl›ndaki di¤er canl›lara ve gelecek kuflaklara karfl› sorumluluklar›m›z vard›r. Do¤a-merkezli bir siyasal örgütlenmeden ne anlafl›ld›¤› konusunda da farkl› görüfller söz konusudur. Fakat derin ekoloji dedi¤imiz ak›mlar›n
ortak noktas› sürekli daha fazla tüketimi teflvik eden kapitalist iktisadi düzenin reddedilmesi ya da zararl› oldu¤una inan›lan yönleri kontrol alt›nda tutacak bir otorite taraf›ndan kontrol edilmesidir. Örne¤in; ekososyalistler, klasik sosyalist gelene¤in üretimin art›r›lmas› hedefinden vazgeçilmesi gerekti¤ini belirterek do¤a-merkezli bir sosyalist anlay›fl› önerir. Ekofeministler ise kapitalizmle beraber “patriyarki”nin de reddedilmesi gerekti¤ini belirtir. ‹lk ikisi kadar güçlü olmasa da endüstri
kapitalizmi ile büyük flehir yaflam›n› reddeden basit, k›rsal hayat ile cemaatçi bir
toplumsal yap›lanmaya dönüflü arzulayan dinsel renkler tafl›yan “ekomuhafazakar”
bir çizgi de söz konusudur.
Derin ekolojistler, modern hayat› mümkün k›lan teknolojileri ve onun gerisindeki kapitalist sistemi reddettikleri için gerçekçi olmamakla elefltirir. Hangi e¤ilime
sahip olursa olsunlar, çevreci tezlerin, klasik siyasal ideolojileri çevre meselesini
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
127
5. Ünite - Siyaset
yeniden ciddi bir biçimde düflünmeye zorlad›klar› bir vak›ad›r. Çevre meselesinin
en öncelikli gündem meselesi olaca¤›ndan çok az kimse kuflku duymaktad›r. Bu
O R U
nedenle çevreci düflünce gelene¤inin canl›l›¤›n› sürdürece¤ini Ssöylemek
gerekir.
S O R U
Çevrecilik, klasik siyasal ideolojileri çevre meselesini yeniden ciddi bir
düflünmeKKAT
D ‹ biçimde
ye zorlamaktad›r
SIRA S‹ZDE
N N
DEMOKRAT‹K REJ‹MLERDE S‹YASAL KURUMLAR
(DEVLET‹N ÖRGÜTLENMES‹), DEVLET-TOPLUM
‹L‹fiK‹LER‹ VE S‹YASAL HAYAT
AMAÇLARIMIZ
Demokrasi Nedir?
D‹KKAT
K ‹ biçimlerinden
T A P
Demokrasi modern devleti idare etmekte kullan›lan siyasi rejim
biridir. Demokrasinin tan›mlay›c› özelli¤i nihai siyasi karar al›c›lar›n serbest seçimlerle iktidara gelmeleri ve siyasi iktidar›n s›n›rlar›n›n hukuki normlarla belirtilmifl -bu
T E L E V ‹daha
Z Y O N korunakl›
temel hak ve hürriyetlerinin demokratik olmayan rejimlere k›yasla
olmas› anlam›na gelir- olmas›d›r (Schmitter ve Karl, 1991: 76). Sosyo-ekonomik
eflitli¤e ya da seçimler d›fl›nda yurttafl kat›l›m›na özel bir yer vermeyen bu kavramlaflt›rmaya “minimalist” ya da “liberal demokrasi” de denilmektedir (Przeworski,
‹NTERNET
1999: 23-55).
Bu yaklafl›mda, dolays›z demokrasi idealini ifade eden, Cumhuriyetçi “halk›n
halk taraf›ndan halk için yönetimi” anlay›fl› gerçekçi bulunmaz, halk›n, halk›n seçti¤i -ve geri ça¤›rabilece¤i- temsilciler taraf›ndan halk için idaresi anlay›fl› savunulur. Demokrasi, as›l de¤er olan özgürlükleri korumak için bulunabilen en iyi sistem olmas› hasebiyle de¤erlidir.
Yönetilenlerin yönetime kat›l›mlar›, yönetilenlerin haklar›n›n tan›nmas›, kanun
önünde eflitlik ve siyasi eflitlik prensiplerinin kabulü, özerk birey kavram›yla birlikte gönüllülük temelinde örgütlenmelerin öne ç›kmas›, demokrasinin özelliklerindendir. Demokratik rejimler, devlet ayg›t›n›n ve bir bütün olarak tüm yöneticilerin hangi hâllerde güç kullanaca¤›n› ve gücün s›n›rlar›n›n ne olaca¤›n› aç›kça belirtmeyi amaçlarlar. Demokrasilerde askerî/sivil bürokrasi, seçilmifl siyasiler taraf›ndan belirlenmifl politikalar› uygulamakla mükelleftir. Seçimler, seçilmiflleri denetim
alt›nda tutman›n temel arac›d›r. Ancak demokrasi sadece seçimlerden ibaret de¤ildir. Seçilmifl otoriteler bütün eylem ve ifllemlerinde hukuka uygun davranmakla
yükümlüdür. Ba¤›ms›z yarg›, yurttafl giriflimleri, sivil toplum kurulufllar› ve medya
fleffafl›¤›n sa¤lanmas›nda hayati rol oynar.
Demokrasiler, toplumlara damgas›n› vuran çat›flma ve farkl›l›klar›, iktidar iliflkilerini ortadan kald›rma iddias›nda de¤ildir. Sadece bu farkl›l›k ve çat›flmalarla bir
arada yaflamaya, bunlar› belli kurallara tabii tutarak, düzenlemeye gayret gösterirler (Mouffe, 1993:146). Siyasal mücadelede neyin yap›l›p neyin yap›lamayaca¤›n›
belirlemeye/s›n›rland›rmaya çal›flarak siyasal hayata bir düzen vermek amaçlan›r;
siyasal mücadele ehlilefltirilmek istenir.
Demokratik rejim hem temel hak ve hürriyetlerin daha iyi korunabilmesine imkân verir, hem sosyo-ekonomik, kültürel, etnik ya da cinsiyet ayr›mlar›na dayal›
eflitsiz iliflkileri görünür k›larak düzeltme yönünde ad›mlar at›lmas›n›n önünü açar.
Ayr›ca yöneticilere de¤iflen derecelerde hesap sorabilmeyi de mümkün k›lar. Demokrasi bütün toplumsal ve siyasal çat›flmalar› çözecek sihirli bir anahtar olmad›¤› gibi, bu sorunlar çözülünce kurulabilecek bir siyasi rejim de de¤ildir. Toplumdan bahsetmek demek din, dil, ›rk, cinsiyet, statü ya da düflünce farkl›l›klar›yla k›t
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Cumhuriyetçilik: Siyasi
gücün kayna¤›nda hanedan
ya da monarflinin de¤il,
halk›n r›zas›n›n olmas›
gerekti¤ini söyleyen siyasi
ilke. Cumhuriyetçilik ilke
olarak liberal demokrasiyi
d›fllamaz. Ancak birey de¤il
topluluk öne ç›kar›l›r. Bu ilke
ayn› zamanda, iyi vatandafl
olman›n haklar yan›nda
sorumluluklar da yükledi¤ini
belirtir ve kamusal alan›n
güçlendirilmesini savunur.
128
kaynaklar›n eflitsiz da¤›l›m›ndan kaynaklanan sorunlar›n hep var olaca¤› gerçe¤ini
kabul etmek demektir. Demokrasi, bizatihi sorunlarla bir arada yaflaman›n, onlar›
yönetilebilir ve katlan›labilir hâle getirmenin en önemli yollar›ndan biridir.
Demokrasilerin düzeyi ya da kalitesi hakk›nda çeflitli ölçütler kullan›larak s›n›fland›rmalar yap›lmaktad›r (Munck, 2009). Bu s›n›fland›rmalar, çokça tart›fl›lsalar
da, herhangi bir demokratik rejimin nas›l alg›land›¤› konusunda fikir verirler. En
basit anlat›m›yla demokrasiler, bireylerin hak ve hürriyetlerini devlet ayg›t›na karSIRA S‹ZDEkamusal kararlara olabildi¤ince kat›l›m sa¤layabildikleri ve kafl› koruyabildikleri,
musal gücü kullananlara hesap sorabildikleri ölçüde “yüksek kaliteli” bunlar› yapamad›klar› ölçüde de “düflük kaliteli” demokrasi olarak nitelendirilebilirler (DiaD Ü fi Ü N E L ‹ M
mond ve Morlino, 2004). Hiç bir demokrasi mükemmel olmad›¤› gibi yüksek kaliteli demokrasilerin hep ayn› düzeyi tutturabileceklerini düflünmemeliyiz. DemokR U
S O rejimlerdir.
rasiler k›r›lgan
SIRA S‹ZDE
S O R U
Demokrasiler,
hak ve hürriyetlerini devlet ayg›t›na karfl› koruyabildikleri, kaD ‹ bireylerin
KKAT
musal kararlara olabildi¤ince kat›l›m sa¤layabildikleri ve iktidar› kullananlara hesap sorabildikleri ölçüde “yüksek kaliteli” olur.
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
S O R U
TELEV‹ZYON
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
‹NTERNET
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
N N
3
SIRA S‹ZDE
Serbest piyasa
ekonomisi
olmadan liberal demokrasi olabilir mi?
SIRA
S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
Seçimler ve Yasama Organ›
D Ü fi Ü N E L ‹ M rejimin olmazsa olmaz›d›r. Seçimler yoluyla halk›n temsilcileSeçimler demokratik
rini seçti¤i Kkabul
Kimlerin oy kullanabilece¤ine iliflkin ›rk, dil, din, mülkiyet,
‹ T Aedilir.
P
e¤itim düzeyi
ya
da
cinsiyet
temelinde oy hakk› s›n›rlamalar› modern dünyada orS O R U
tadan kalkm›flt›r. Genellikle 18 yafl ve üzerinde olma flart› ile vatandafll›k flart› d›fl›nda baflka
söz konusu de¤ildir. Kimlerin temsilci olabilecekleri koT E Lbir
E V ‹ s›n›rlama
ZYON
D‹KKAT
nusunda da genellikle yafl ve vatandafll›k s›n›rlamalar› d›fl›nda herhangi bir s›n›rland›rma getirilmez. Baz› ülkelerde kad›n temsilci kotalar› getirilmifltir.
SIRAile
S‹ZDE
Temsilciler
seçenler aras›ndaki iliflki bir emredici vekâlet iliflkisi de¤ildir. Se‹NTERNET
çilenler, seçmenlerin taleplerini arzular›n› dikkate alacaklard›r ancak temsilci seçmenin taleplerini harfiyen yerine getirmesi beklenen bir kifli de¤ildir. Zaten temsilAMAÇLARIMIZ
cilerin sadece seçildikleri bölgeyi de¤il, tüm ülkeyi temsil ettikleri parlâmenter sistemlerde özel olarak vurgulan›r.
Kullan›lan oylar›n parlâmentoya nas›l yans›yaca¤›n› seçim sistemleri vas›tas›yla
K ‹ T A P
buluruz. Seçim sistemleri, kullan›lan oylarla milletvekili say›lar› aras›nda orant›l› bir
temsili öngören nispi temsil sistemi ile en fazla oy alan parti ya da adaya avantaj
sa¤layan ço¤unluk sistemi olmak üzere ikiye ayr›l›r. Birinci sistem temsilde adaleTELEV‹ZYON
ti öne ç›kar›rken ikincisi hükümet kurabilecek ço¤unlu¤a sahip parlâmento kompozisyonu yaratmay› amaçlar. Seçim sistemleri ço¤u zaman her iki sistemden özellikler tafl›r.
‹ N T E R N Etemsilcilerin
T
Halk›n seçti¤i
oluflturdu¤u yasama organ› ya da parlâmento siyasal gücün topland›¤›, millet egemenli¤inin tezahür etti¤i esas odak noktas›d›r. Yasama organlar› tek ya da çift meclisli olabilir. ‹ktidar›n merkezî hükümet ile yerel
hükümet aras›nda paylafl›ld›¤› federal sisteme sahip ülkelerde genellikle çift meclis olur. Amerika Birleflik Devletleri ile Almanya buna örnektir. ‹kinci meclisler tamamen sembolik de olabilir. Birleflik Krall›k Lordlar Kamaras› bunun bir örne¤idir.
Yasama organlar›n›n ilk görevi -anayasa da dâhil olmak üzere- yasa yapmak, yasalar› kald›rmak ya da de¤ifltirmektir. ‹kinci bir görev ise yürütme organ›n› denetlemektir. Meclis araflt›rmas›, meclis soruflturmas›, soru ve gensoru yollar› denetimin
N N
5. Ünite - Siyaset
temel araçlar›d›r. Yasama organlar› ayn› zamanda halka aç›k ülkenin bütününü ilgilendiren sorunlar›n tart›fl›ld›¤› bir platform hüviyetindedir (Carey, 2006: 430-434).
Parlâmenter sistemlerde, baflbakan ve bakanlar kurulu parlâmento üyeleri aras›ndan seçilirler ve parlâmentonun güvenine mazhar olduklar› müddetçe iktidarda
kalabilirler. Di¤er bir deyiflle parlâmento güvensizlik oyu verirse herhangi bir hükümeti iktidardan düflürebilir. Baflkan›n, yasama organ›ndan ayr› olarak seçildi¤i
baflkanl›k sisteminde ise yasama organ› yürütme organ›n› güvensizlik oyu ile düflüremez. Baflkanl›k sistemi ile parlâmenter sistem aras›ndaki temel fark budur.
Yürütme Organ› ve Bürokrasi
Yürütme, yasalar›n ve al›nan kararlar›n hayata geçirilmesinden sorumlu olan devlet organ›d›r. Yürütme devlet ayg›t›n›n ilk planda görünen yüzü, temeli ve merkezidir. Yürütme organ› devleti temsil etti¤i gibi parlâmenter sistemlerde yürütme organ› bakan ve baflbakanlardan oluflan hükümet taraf›ndan oluflturulur. Buna k›saca kabine de denilir. Baflbakan hukuken di¤er bakanlardan farkl› bir statüde olmasa da eflitler aras›nda birinci konumundad›r. Cumhurbaflkan› ya da varsa Kral ya da
Kraliçe de yürütmenin sembolik bafl›d›r. Ancak ad› üzerinde herhangi bir sorumlulu¤a sahip olmad›¤› için kural olarak yetkisi de yoktur.
Baflkanl›k sisteminde ise belli bir süre için seçilen baflkan›n görevde kalmak
için meclisin onay›na ihtiyac› yoktur. Ancak yasa yap›m› ve yüksek bürokratlar›n
atanmalar› sürecinde baflkan meclisin deste¤ine ihtiyaç duyar. Baflkan ile yasama
organ›n›n karfl›l›kl› olarak birbirlerini etkileme olas›l›klar› bulunur. Baflkanl›k sisteminin yap›s› piramide benzer. Baflkan yürütmenin asli unsurudur. Baflkan taraf›ndan atanan bakanlar sadece baflkana karfl› sorumludur. Yar› Baflkanl›k sistemindeyse Baflkanl›k sisteminde oldu¤u gibi baflkan›n yasama organ›ndan ayr› seçildi¤i ancak parlâmentoya karfl› sorumlu ve parlâmento içinden gelmesi zorunlu bir
kabineyi de öngören karma bir sistem söz konusudur. Tipik örne¤i 1958 sonras›
Fransa’d›r.
Yürütme organ› hükümetin gündelik iflleyiflinden sorumludur. Kriz yönetimi de
yürütmenin sorumlulu¤undad›r. Yasama organlar›ndan farkl› olarak yürütme organlar› ortaya ç›kan kriz durumlar›na karfl› h›zl› ve kararl› bir biçimde müdahale etme flans›na sahiptir. Teorik olarak yürütme organ› yasama taraf›ndan yap›lan yasalar›n uygulanmas›n› gözetmekle sorumludur. Ancak disiplinli partiler sayesinde
parlâmenter sistemlerde yürütme organ›n›n yasama organ› üzerindeki etkisinin artt›¤› bir gerçektir. Özellikle de tek bafl›na iktidar olabilecek kadar bir ço¤unlu¤a sahip olan parti, yasama organ›na da hakim olacak, yasama neredeyse yürütme organ›na tabi hâle gelebilecektir. Büyük Britanya ve 2007 seçimleri sonras› Türkiye,
bu duruma örnektir. Yeni yasa önerilerinin büyük bir k›sm› s›radan milletvekillerinden de¤il, hükümet tasar›s› olarak meclise gelir ve tart›fl›l›r. Dolay›s›yla yürütme
organ›n›n yasa yapma konusunda da inisiyatifi ele alabildi¤i bir gerçektir.
Devlet, hizmetlerini yerine getirmek için sürekli memurlara ihtiyaç duyar. ‹ç ve
d›fl güvenlikten sorumlu olan ordu ve polis teflkilat›, vergi toplamadan sorumlu
maliye teflkilat›, yarg› teflkilat› bürokrasinin temelini oluflturur. Bürokrasi al›nan kararlar› hayata geçirir (Kettl, 2006: 366). Bürokrasi kelime anlam›yla bürokratlar›n
idaresi anlam›na gelir. Genifl anlamda yürütme denildi¤inde sadece hükümet, kabine ya da baflkan de¤il, bürokrasi de anlafl›l›r. Demokrasilerde bürokratlar ya da
atanm›fllar seçimlerle gelenlerin belirledi¤i politikalar› uygulamakla/hayata geçirmekle yükümlüdürler. Kendi bafllar›na siyaset belirleyemezler. Zira seçmenlere hesap vermek durumunda de¤illerdir. Ancak fiili durum ço¤u zaman farkl›d›r.
129
130
Bürokrasinin denetim ve kontrolünün çok zor oldu¤u, bürokrasinin belirlenen
politikalar› uygulamak yerine politikalar›n biçimlenmesinde merkezî rol oynad›¤›
elefltirileri s›kl›kla dile getirilmektedir. Bürokrasinin gücünün kayna¤›nda bürokrat›n hem kendi konusuna hâkimiyeti hem de devletin iflleyifline iliflkin hukuki/teknik bilgiye sahip olmas› önemli rol oynar. Bürokrat, siyasetçiyi önemsemeyen bir
siyasi zihniyeti benimsemifl olabilir. Keza, bürokrasi içi dayan›flma da önemlidir.
Seçilmifl otoritelere bilgi sa¤layanlar, uygulamaya iliflkin tavsiyeler de bulunanlar
ço¤u zaman bürokratlard›r. Bu, bürokratlar›n be¤enmedikleri proje ve programlar›n hayata geçirilmesine, eksik bilgi verme, hukuki engel yaratma, ifli uzatma gibi
yollarla sekte vurabilmelerini kolaylaflt›r›r. Bürokrasiyi kontrol alt›nda tutabilmenin
sihirli bir reçetesi bulunmufl de¤ildir.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
4
DemokratikSIRA
rejimin
istikrar› aç›s›ndan baflkanl›k sistemi mi, parlâmenter sistem mi tercih
S‹ZDE
edilmeli?
D Ü fi Ü N E L ‹ M ve Parti Sistemleri
Siyasi Partiler
Siyasi partiler seçimlerde halk›n oylar›n› alarak iktidara gelme amac›yla örgütlenmifl, genellikle
S O belli
R U bir ideolojik uyum gösteren örgütlerdir (Heywood, 2007: 272).
Siyasal partiler devlet ile toplum aras›ndaki temel ba¤lant› noktalar›ndan birini
temsil ederler. Siyasal partileri bir sarkaç gibi düflünebilmek mümkündür (Schwartz
KKAT
and Lawson,D ‹2005:
281). Partiler iktidara geldiklerinde devletin en üst karar alma
mevkilerini iflgal etmifl olurlar. Muhalefette olduklar›nda ise topluma yak›nlafl›rlar.
S‹ZDE topland›¤› bir havuz olan siyasal partiler bu talepleri birbirleToplumsal SIRA
taleplerin
riyle ba¤daflt›rmay› denerler.
Siyasi partiler, çeflitli kesimlerin arzu ve beklentilerini bir ayna gibi yans›tmazAMAÇLARIMIZ
lar. Toplumsal kesimlerle sürekli bir biçimde karfl›l›kl› etkileflim içindedirler. Ad›na toplumsal dedi¤imiz talepler de bu karmafl›k süreç içinde flekil al›r. Bu beklentiler partileri nas›l flekillendirirse partilerin de bir ölçüde bu talepleri ve daha genel
K ‹ T A P
düzlemde toplumsal tabanlar›n› biçimlendirebilme güçleri vard›r. Siyasi partiler,
gelece¤in siyasal elitinin de yetiflti¤i yerlerdir.
Siyasal Partiler, toplumsal talepleri dikkate al›r, bunlar› bir siyasi paket hâline döTELEV‹ZYON
nüfltürürler ve seçmenlerin karfl›s›na ç›karlar. ‹ktidara gelmeleri hâlinde, bu politikalar› uygulamaya çal›fl›rlar; durumun de¤iflen gereklerine göre de¤ifliklikler de yaparlar.
Geleneksel olarak siyasal partiler, kadro partileri ve kitle partileri olarak ikiye
ayr›l›rlar. Kadro
genellikle seçim zamanlar› aktif olan dar bir kadro ile fa‹ N T E R Npartileri,
ET
aliyet gösteren seçmen taban›n›n geniflletme ve dönüfltürme ifllevine öncelik vermeyen partilerdir. Kitle partileri ise üye say›lar›n› art›rmay› ve üyeleriyle her zaman
s›k› iliflki kurmay› hedefleyen partilerdir. Bir baflka ayr›m ise, k›smen net bir ideolojiyi yaymaya, belirli bir toplumsal kesime hitap etmeye çal›flan ve uzun dönemde iktidar olmay› amaçlayan partilerle daha belirsiz esnek bir ideolojiye sahip olup
tüm toplumsal kesimlere hitap etmeyi amaçlayan “hepsini yakala” (catch all) partileri aras›ndad›r.
Liberal demokrasilerde partilerin birbirleriyle etkileflimini ifade eden parti sistemleri de farkl›l›klar gösterir. ‹ki partili sistem, seçimlerin iki parti aras›nda geçti¤i ve bir
partinin iktidar›n›n di¤erinin muhalefette olmas› anlam›na geldi¤i sistemlerdir. Kazanan ve kaybedenler bellidir. Keza, partiler yapt›klar› ve yapamad›klar› için sorumlu
tutulurlar, sorumlulu¤u koalisyon ortaklar›na yükleyemezler. Il›ml› çok parti sisteminde, genellikle hiçbir parti tek bafl›na hükümet kuracak kadar oy alamaz ve koalisyonlar zorunluluk olur. Koalisyon iki ya da üç parti taraf›ndan kurulabilir.
N N
5. Ünite - Siyaset
E¤er iktidara gelebilmek için üç ya da daha fazla partinin ifl birli¤i yapmas› gerekli oluyorsa afl›r› çok partili sistemden söz etmek mümkün olacakt›r. Koalisyonlar› zorunlu k›ld›¤› için ›l›ml› ya da afl›r› çok partili sistemlerin siyasal istikrar› olumsuz etkiledikleri, her partinin baflar›y› kendilerine baflar›s›zl›¤› ise koalisyon ortaklar›na mal etmelerine imkân verdi¤i düflünülür. Di¤er taraftan, ›l›ml› ya da afl›r› çok
partili sistemlerin her siyasi görüfl ve toplumsal taleplerin bir biçimde iktidarda yer
almalar›na imkân vererek siyasal bütünleflmeye hizmet ettikleri de dile getirilmektedir. Parti sistemlerinin biçimlenmesinde o ülkenin siyasal çat›flma eksenleri rol
oynad›¤› gibi seçim sistemleri de rol oynar.
Günümüzde siyasal partilerin etkisinin azalmakta oldu¤u gözlemlenmektedir.
Üye say›lar› azalmakta, partilere duyulan ba¤›ml›l›k (partizanl›k) düzeyinde de zay›flama oldu¤u iddialar› dile getirilmektedir. Siyasal hayatta görselli¤in öne ç›kmas› kaç›n›lmaz olarak liderleri öne ç›karmaktad›r. Özü itibar›yla bürokratik bir yap›lanma olan siyasal partilerin bir siyaset s›n›f›n›n ç›karlar›n› gözetti¤i, yeni gruplara
ve onlar›n taleplerine yan›t vermedi¤i elefltirileri de yap›lmaktad›r. Siyasi partilerin
yeni siyaset yapma biçimleri karfl›s›nda yetersiz kalarak siyasetin oda¤›n›n siyasi
parti karfl›t› gruplar ve yeni sosyal hareketlere do¤ru kayd›¤› da ifade edilmektedir. Keza sosyalist ideolojinin krizi, refah devleti uygulamalar›n›n eskisi gibi sürdürülemeyece¤i anlam›na gelen dünya ekonomik sistemindeki de¤iflimler, partiler
aras›ndaki ideolojik ve siyasi farkl›l›klar›n azalmas›n› gündeme getirmifl bu da parti ba¤l›l›klar›n› zay›flatan bir di¤er etken olmufltur.
Bask› Gruplar› ve Sivil Toplum Kurulufllar›
Bask› gruplar› belli kesim ya da gruplar›n taleplerini siyasal alana tafl›may› amaçlayan genellikle s›n›rl› üye say›s›na sahip örgütlerden oluflan siyasi aktörler olarak
tan›mlanabilirler. Ancak flekli olarak örgütlenmemifl daha çok klik hüviyetini tafl›yan bask› gruplar› da söz konusu olabilir (Granados and Knoke, 2005: 287-289).
Bask› gruplar›n›n amac› iktidara gelmek de¤il, kendilerini ilgilendiren konularda
iktidardakileri etkilemeye çal›flmakt›r. E¤er toplumlar çok farkl› siyasi, ekonomik,
kültürel ç›karlar› bünyelerinde bar›nd›r›yorlarsa bu farkl› ç›karlar›n da temsil edilmeleri özlenilir. Siyasi partiler bu temsil için ço¤u zaman yeterli olmazlar. Burada
devreye bask› gruplar› girer.
Bir grup ya da kesimin a¤›rl›kl› olarak maddi ç›karlar›n› korumak ve geniflletmek isteyen gruplara örnek olarak iflçi ve iflveren örgütleri verilebilir. Bu türlü örgütler üyelerinin ço¤u zaman maddi menfaatlerini öne ç›kar›rlar. Bir ideali, bir fikri yaymak için kurulan bask› gruplar›na örnek olarak ise çevre ya da hayvanlar› koruma gruplar› ile beraber, herhangi bir dini ya da inanc› yaymak için kurulan gruplar verilebilir. Keza hemflehri dernekleri ya da kad›nlara yönelik fliddetin önlenmesi ya da yoksullara yard›m etmeyi amac› güden dayan›flma a¤lar›n› güçlendirmeye
yönelik gruplar da bu ikinci gruba girerler.
Siyaset bilimi literatüründe, bask› gruplar› yerine sivil toplum kurulufllar› kavram›n›n giderek daha fazla kullan›ld›¤› görülmektedir. Sivil toplum kurulufllar› devletten ba¤›ms›z olarak kamusal alan› etkilemek isteyen bireyler taraf›ndan oluflturulmufl, gönüllülük esas›na dayal› örgütlenmeler olarak tan›mlanabilirler. Her bask› grubu ayn› zamanda bir sivil toplum kurulufludur ya da bask› gruplar› sivil toplumun vazgeçilmez unsurlar›d›r. Ancak sivil toplum kurulufllar› denildi¤i zaman
çok daha genifl bir yelpazeyi kapsayan örgütlenme a¤lar› akla gelir. Örne¤in, cami
yapt›rma derneklerini ya da Anarflist Düflünce Toplulu¤u’nu siyasi iktidar› etkilemeye yönelik ve ücretli çal›flan nüfusun büyük bir k›sm›n› bünyesinde bar›nd›ran
131
132
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
büyük iflçi sendikalar› ile ayn› kefeye koyarak bask› grubu olarak nitelendirmek
yerinde olmayabilir. Ancak her ikisinin de sivil toplum kuruluflu olduklar› tart›flma
götürmez.
Bask› gruplar› ya da sivil toplum kurulufllar›, siyasal partiler taraf›ndan yeterince temsil edil(e)meyen ç›karlar› siyasal sistemin merkezine tafl›ma potansiyeline
sahiptirler. Zira siyasi partiler, çok küçük bir kesimi ilgilendiren ayr›nt›l› teknik meseleleri gözden kaç›rabilir ya da bilerek bir kenara itebilirler. Bu gruplar›n, siyasi
iktidarlar›n kendilerine yönelik uygulamalar›na karfl› ses ç›karmalar›, iktidarlar üzerinde bir bask› unsuru oluflturabilmektedir.
Bask› gruplar› ve sivil toplum kurulufllar›, devletin ezici gücü ile k›yasland›¤›nSIRA bireylerin
S‹ZDE
da zay›f kalan
sadece kendi ç›karlar›n› savunmalar›na de¤il, kendilerini
de devlete karfl› daha iyi korumalar›na da yard›m ederler. Örgütlenme düzeyi yüksek bir toplumda devlet kaynakl› hak ve hürriyet ihlallerine karfl› tepki göstermek
daha kolayd›r. Sendikal› bir iflçi, iflsizlik ihtimalinden daha az çekinir. ‹flveren sendikas›na üye bir iflveren, kendi iflletmesine yönelebilecek çeflitli siyasi bask›lara
S O R Ubir biçimde mücadele edebilir. Örnekler ço¤alt›labilir.
karfl› daha güçlü
Bask› gruplar›,
ezici gücü karfl›s›nda zay›f kalan bireylerin hem kendi ç›karlar›n›
D ‹ Kdevletin
KAT
savunmalar›na hem de kendilerini devlete karfl› daha iyi korumalar›na yard›m ederler.
N N
SIRA S‹ZDE
Bir ülkede sivil toplum kurulufllar›n›n say›s›n›n ya da genel olarak örgütlenme
düzeyinin yüksek olmas›n›n, yurttafll›k de¤erlerinin de geliflimine olumlu katk›da
bulundu¤uAMAÇLARIMIZ
genellikle kabul edilir. ‹nsanlar, örgütler yoluyla siyasete kat›ld›kça tahammül, baflkalar›n› anlama, sorunlar› diyalog yoluyla çözme gibi demokratik de¤erleri içsellefltirme ihtimalleri de artar. Di¤er taraftan örgütlü ve çok kuvvetli bask› gruplar›n›n
K ‹ Tzay›f
A P siyasi iktidarlar› etkileri alt›na alarak kendi lehlerine ve fakat
kamusal ç›karlar aleyhine kararlar almaya zorlayabildikleri de bir vak›ad›r.
Kamuoyu
T E L E Vve
‹ Z Y OMedya
N
Kamuoyu kavram› tart›flmal›d›r. Kelime anlam› olarak halk›n kanaatleri anlam›na
gelir. Kamuoyu böyle düflünüyor denildi¤inde ortak, herkesi ilgilendiren, kamuya
iliflkin meselelerde hakim olan fikirler akla gelir. Ancak, milyonlarca insan›n benNTERNET
zer fikirde ‹ olmas›
mümkün olmad›¤› gibi bir toplumda yaflayan herkesin o topluma iliflkin sorunlar›n tamam› hakk›nda fikir sahibi olmas›n› beklemek de gerçekçi
de¤ildir. O hâlde kamuoyu, daha çok örgütlü ve sesini duyurabilen kesimlerin
önemli gördükleri meseleler hakk›nda oluflturduklar› ve di¤erlerine benimsetmeye
çal›flt›klar› fikirler bütünü olarak görülebilir.
Bask› gruplar›, medya, siyasetçiler ve hatta bürokratlar önemli olduklar›n› düflündükleri meselelerde “kamuoyu” oluflturma çabas› içindedirler. Kamuoyu dedi¤imiz
fley hiç de öyle önemli bir ço¤unlu¤un arzular›n›n yans›mas› olmayabilir. Her örgütlü az›nl›k kendi fikirlerini kamunun fikirleriymifl gibi sunma çabas› içine girecektir.
E¤er demokrasi halk›n isteklerine uygun yönetim ise halk iradesinin yans›tt›¤›
düflünülen bir olgu olarak kamuoyu da önemli olacakt›r. Ancak hükümetlerin her
zaman kamuoyunu çok ciddiye ald›klar›n› söylemek kolay de¤ildir. Hükümetler,
kamuoyunun ço¤unlu¤un önemli bir k›sm›n›n iradesini yans›tmayabilece¤i ihtimalini bilirler. Kamuoyunun hükümetin ne yapaca¤›n› de¤il de neler yapamayaca¤›n› daha fazla etkileme potansiyeline sahip oldu¤u söylenmifltir. Di¤er bir deyiflle
kamuoyu kararlar›n al›nmas›nda fazla etkili olmasa bile hükümetlerin neleri yapamayacaklar›n›n belirlenmesinde etkili olur (Qualter, 1991: 511).
5. Ünite - Siyaset
Medya, kamuoyu oluflturma faaliyetinin en önemli unsurlar›ndan biridir. Zira,
a¤›rl›kl› olarak yaz›l› ve sözlü medya arac›l›¤›yla insanlar gündemden haberdar
olurlar. S›radan insan, ülke içi ve d›fl›nda neler olup bitti¤ini a¤›rl›kl› olarak medya
kanallar›yla ö¤renmektedir. Medya, var olan sosyal siyasal gerçekli¤i bir ayna gibi
yans›tmaz; onu önemli ölçülerde yeniden biçimlendirir ve bizlere sunar. Bir süzgeç
ifllevi görür. Medya neyin önemli olup olmad›¤›, hangi meselenin tart›fl›l›p hangilerinin tart›fl›lmayaca¤› konusunda çok etkili olabilecek bir güçtür. Hangi haberin ne
zaman ve ne flekilde verilece¤ini kararlaflt›rma gücünün önemi ihmal edilemez.
‹deal olarak medyan›n demokrasilerde hükümet ile bürokrasinin iktidarlar›n›
kötüye kullanmalar› ihtimallerine karfl› bir denetim ve bask› unsuru olabilece¤i düflünülür. Medya, iktidarlar›n bilinmesinin istemedikleri hak ihlallerini gündeme tafl›ma potansiyeline sahiptir. Medya ayr›ca, kamusal meseleler hakk›nda anlaml› ve
ciddi bir tart›flma platformu olma potansiyeline de sahiptir. Medyan›n ço¤u zaman
demokratik de¤erleri içsellefltirme seviyesinin yüksek olmamas›, iktidarlarla kurduklar› özel iliflkiler ve medyan›n kendi içinde fleffaf olmaktan uzak olmas›, bu rolün yerine getirilmesini güçlefltiren faktörler aras›nda say›lmaktad›r. Örne¤in; hükümete destek olmay› düflünen bir medya grubu, kötü ekonomik haberleri görmezden gelir ya da çok az yer verir, hükümete yönelik flikâyetlerden ya da protestolardan bahsetmeyebilir ya da tam tersi, hükümete sempatiyle bakmayan bir medya gurubu, olumlu geliflmeleri görmezden gelebilir, hükümete yönelik muhalefeti
gösteren haberleri öne ç›karabilir.
Büyük ifl dünyas›n›n medyaya giderek daha fazla girmesi ile birlikte kâr güdüsünün öne ç›kt›¤›, gazete yazar ve editörlerinin, ait olunan holdingin ç›karlar›n› zedeleyebilecek haberler yapmaktan kaç›nd›klar›na iliflkin elefltiriler giderek artmaktad›r. Medyan›n demokratikleflmeye hizmet eden bir yönü oldu¤u düflüncesi de giderek daha az taraftar bulmaktad›r (Dumitrescu ve Mughan, 2010: 490).
Siyasi iktidarlar›n medyaya yönelik ilgisi ise yeni de¤ildir. Diktatörlükler, kendi
kontrollerindeki medyay› etkin bir propaganda arac› olarak kullanm›fllard›r. Demokrasilerde de siyasi iktidarlar medya üzerinde etkili olmaya çal›flmaktan vazgeçemezler. Di¤er taraftan medyan›n gücünün abart›lmamas› gerekti¤ini söyleyenler
de vard›r. ‹nsanlar›n zaten kendi görüfllerine yak›n olan görüflleri dile getiren medya organlar›n› okuduklar› ya da izledikleri, medyaya olan güvensizli¤in orada ifade edilenlere karfl› kat› bir güvensizlik yaratt›¤›, medyan›n manipülatif faaliyetlerinin ters tepti¤i gibi iddialar dile getirilmektedir.
133
134
Özet
N
A M A Ç
1
N
A M A Ç
2
N
A M A Ç
3
Siyaset ve siyasal faaliyetin ne oldu¤u hakk›ndaki farkl› görüflleri aç›klamak.
‹nsanlar ancak toplum içinde yaflayabilir. Toplum içinde bir arada yaflamak demek, herkesi
ba¤layan, bir arada yaflamay› mümkün k›lan ortak kurallar› ve ortak kararlar alma mekanizmalar›n› gerekli k›lar. ‹flte siyaset en genifl anlam›yla bu ortak kurallar ve karar alma mekanizmalar›yla ilgilenen sosyal bilim dal›d›r.
Siyaset bilimi disiplininin temel kavramlar›n› tan›mlamak.
‹ktidar, bir kimsenin kendi istedi¤ini bu talebe
yönelik muhalefetin varl›¤›na ra¤men yapt›rabilme gücünü ifade eder. Devlet belli bir co¤rafi
alan ve alan üzerinde yaflayan nüfus üzerinde
fliddet kullanma tekeline sahip hiyerarflik bir örgütler bütünüdür. Modern devletler, genellikle
kendilerini bir ulus ile özdefllefltirirler. Devlet,
ulusun egemenli¤inin somut tezahürü olarak görülür. Hukuki anlamda egemenlik ve ülke s›n›rlar› içinde hakim olan kendisinde baflka s›n›rlama kabul etmeyen herkesi ba¤layan kararlar alan
en üstün gücün devlet oldu¤unu ifade eder. Egemenlik siyasal gücü ifade etmeye yarayan bir soyutlamad›r.
‹deoloji kavram› ile birlikte belli bafll› siyasal ideolojileri özetlemek.
Siyasal ideolojiler, bireylerin siyasal dünyay› yorumlama ve aç›klamalar›na yard›m etti¤i gibi daha iyi bir dünyan›n nas›l kurulaca¤›n› göstererek
insanlar› siyasal eyleme davet eden bir ölçüde
sistematik ve kendi içinde tutarl› düflünceler demetidir. Liberal ideolojinin öne ç›kard›¤› temel
de¤er birey ve bireyin özgürlü¤üdür. ‹nsan, s›rf
insan olmas› dolay›s›yla baflka hiç bir flarta gerek
kalmadan renk ›rk, dil, din, soy gibi farkl›l›klar›
bir kenara b›rakarak, belli haklara sahip olmal›d›r. Sosyalistler ise hem özgürlük hem de eflitli¤in sa¤land›¤› bir düzenin mümkün ve kurulabilir oldu¤unu belirtir. Muhafazakâr felsefe, toplumun soyut ilkeler ve ak›l yoluyla flekillendirebilece¤i düflüncesini sorgular. Muhafazakârlara göre insan asla mükemmel olamayacak kusurlu bir
varl›kt›r dolay›s›yla toplum da hiç bir zaman mü-
N
AM A Ç
4
N
AM A Ç
5
kemmel ya da kusursuz olmayacakt›r. ‹deoloji
olarak milliyetçilik, her milletin kendi devletine
sahip olmas› gerekti¤ini ifade eder. Devlet, hakim milleti temsil eden bir kurum olarak millî
kimlik ile örtüflmelidir. Milliyetçi ideolojiye göre
devletlerin s›n›rlar› içinde mümkün oldu¤unca
tek bir millet yaflamal›d›r. Faflizm, belli bir ›rk ya
da milletin üstünlü¤ünü öne ç›karan, fliddeti yücelten yay›lmac› bir otoriter ideolojidir. Çevrecilik ve feminizm, geleneksel ideolojilerden farkl›
olarak çevre ve kad›n/erkek eflitsizli¤ini vurgulayan ideolojilerdir.
Liberal demokrasi kavram›n› de¤erlendirmek.
Liberal demokrasinin tan›mlay›c› özelli¤i siyasi
karar al›c›lar›n serbest seçimlerle iktidara gelmeleri ve siyasi iktidar›n s›n›rlar›n›n hukuki normlarla belirtilmifl olmas›d›r. Demokratik rejimler,
devlet ayg›t›n›n ve bir bütün olarak tüm yöneticilerin hangi hâllerde güç kullanaca¤›n› ve gücün s›n›rlar›n›n ne olaca¤›n› aç›kça belirtmeyi
amaçlarlar.
Demokratik rejimlerde siyasal kurumlar›n neler
olduklar› ile birlikte bu kurumlar›n nas›l iflledi¤ine iliflkin temel bilgileri özetlemek.
Seçimler demokratik rejimin olmazsa olmaz›d›r.
Seçimler yoluyla halk›n temsilcilerini seçti¤i kabul
edilir. Seçim sistemleri, kullan›lan oylarla milletvekili say›lar› aras›nda orant›l› bir temsilî öngören
nispi temsil sistemi ile en fazla oy alan parti ya da
adaya avantaj sa¤layan ço¤unluk sistemi olmak
üzere ikiye ayr›l›r. Halk›n seçti¤i temsilcileri oluflturdu¤u yasama organ› ya da parlâmento siyasal
gücün topland›¤›, millet egemenli¤inin tezahür etti¤i esas odak noktas›d›r. Yasama organlar›n›n ilk
görevi -anayasa da dâhil olmak üzere- yasa yapmak, yasalar› kald›rmak ya da de¤ifltirmektir. ‹kinci bir görev ise yürütme organ›n› denetlemektir.
Yürütme, yasalar›n ve al›nan kararlar›n hayata geçirilmesinden sorumlu olan devlet organ›d›r. Siyasi partiler seçimlerde halk›n oylar›n› alarak iktidara gelme amac›yla örgütlenmifl, genellikle belli bir
ideolojik uyum gösteren örgütlerdir. Siyasal partiler devlet ile toplum aras›ndaki temel ba¤lant›
noktalar›ndan birini temsil ederler.
5. Ünite - Siyaset
135
1. Afla¤›dakilerden hangisi ideolojilerin ifllevlerinden
biri de¤ildir?
a. Siyasal eyleme ça¤r›
b. Siyasal olaylar› aç›klama
c. Siyaseti anlamland›rma
d. ‹yi toplumun nas›l olaca¤›n› gösterme
e. Siyasal ç›karlar›n temsili
6. Faflist ideoloji afla¤›daki görüfllerden hangisini benimser?
a. Bütün milletler eflittir.
b. fiiddet kullanmak yanl›flt›r.
c. Devlet gücü kontrol alt›nda tutulmamal›d›r.
d. Liderlik sorgulanmamal›d›r.
e. Sosyalizm kabul edilebilir bir ideolojidir.
2. Kamuoyu hakk›nda söylenilenlerin hangisi yanl›flt›r?
a. Hükümetler kamuoyuna ters düflen bir biçimde
davranamaz.
b. Kamuoyu ço¤unlu¤un görüflü anlam›na gelmez.
c. Kamuoyunun oluflumunda bütün siyasi güçler
eflit bir biçimde yer almaz.
d. Medya kamuoyu oluflturulmas›nda etkili bir araçt›r.
e. Hükümetler de kamuoyunu biçimlendirmeye çal›fl›rlar.
7. Milliyetçi ideoloji afla¤›daki önermelerden hangisini
savunmaz?
a. Her millet kendi devletine sahip olmal›d›r.
b. Her devlet kendi milletini yönetmelidir.
c. ‹nsan haklar› millet kavram›ndan önce gelir.
d. Millet bir hayali cemaat de¤ildir.
e. Baz› milletler di¤erlerinden üstündür.
3. Afla¤›dakilerden hangisi siyasal partilerin görevlerinden biri de¤ildir?
a. Siyasetçi yetifltirmek.
b. Farkl› ç›karlar› temsil etmek.
c. Kamusal meseleler hakk›nda görüfl bildirmek.
d. Üyelerinin siyasal sosyalleflmesine katk›da bulunmak.
e. Üyelerine maddi ç›karlar sa¤lamak.
4. Parti sistemleri hakk›nda afla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r?
a. Hâkim parti sisteminde hür seçimlere ra¤men
ayn› parti seçim kazan›r
b. Il›ml› çok partili sistemde hükümet kurmak için
iki ya da üç partili koalisyon gerekir
c. ‹ki partili sistemde kazanan ve kaybedenler bellidir
d. Afl›r› çok partili sistemlerde tek parti iktidar olabilir.
e. ‹ki partili sistemde koalisyon kurmak gerekli de¤ildir.
5. Feminizm ile ilgili olarak afla¤›dakilerden hangisi
do¤rudur?
a. Liberal feminizm kad›nlar ve erkeklerin kanun
önünde eflitliklerini savunur.
b. Bütün feministler erkek düflman›d›r.
c. Sosyalist feministler kapitalizmi sorgulamazlar.
d. Radikal feminizm liberal feminizmi tamamen
reddeder.
e. Feminizm 20. yüzy›lda ortaya ç›km›flt›r.
8. Sosyalist ideoloji hakk›nda afla¤›daki önermelerden
hangisi do¤rudur?
a. Sosyalistler özgürlük istemezler.
b. Sosyalistler her fleyin devlet kontrolü alt›nda olmas›n› isterler.
c. Sosyalistler rahatl›kla milliyetçi olabilirler.
d. Sosyalist ideoloji hem özgürlük hem eflitlik arzu
eder.
e. Kad›n/erkek eflitli¤i reddedilir.
9. Afla¤›dakilerden hangisi sivil toplum kurulufllar›n›n
özelliklerinden biri de¤ildir?
a. Gönüllülük
b. Devletten ba¤›ms›zl›k
c. Kamusal meselelere ilgi duyma
d. Siyasi iktidar› etkilemeye çal›flma
e. Siyasi iktidara gelmeyi hedefleme
10. Afla¤›dakilerden hangisi liberal demokrasinin olmazsa olmazlar›ndan de¤ildir?
a. Serbest seçimler
b. Ba¤›ms›z yarg›
c. Baflkanl›k sistemi
d. Medya
e. Yasama organ›
136
Okuma Parças›
Demokrasi Üzerine Bak›fl Aç›lar›
Liberaller, demokrasiyi, bireyci terimler çerçevesinde
oy sand›¤›nda ifadesini bulan r›za olarak görürler. Yani
demokrasi, düzenli ve rekabete aç›k seçimler ile ayn›
fleymifl gibi görülür. Demokrasi bir yandan iktidar›n kötüye kullan›m›n› engellemektir ama ço¤unlu¤un zorbal›¤›n›n engellenmesi ad›na, her zaman anayasal bir çerçevede iflletilmelidir.
Muhafazakârlar, liberal demokratik yönetimi benimsemektedirler ama bu demokrasi, mülkiyeti ve geleneksel kurumlar›, terbiye görmemifl “halk y›¤›n›”n›n iradesinden korunma ihtiyac›n› karfl›layacak nitelikleri bar›nd›rmal›d›r. Ancak yeni sa¤, temsili demokrasiyle afl›r›
müdahaleci yönetim ve iktisadi durgunluk meseleleri
aras›nda iliflki kurmaktad›r.
Sosyalistler, geleneksel olarak, halk›n kat›l›m›na dayal› radikal bir demokrasi fleklini benimserler. Kapitalist
demokrasi oldu¤u gerekçesiyle liberal demokrasiyi d›fllayan sosyalistler, iktisadi yaflam› kamusal denetim alt›na alma arzusu tafl›rlar. Ancak, flimdisi modern sosyal
demokratlar, liberal demokratik yap›lara sad›k kalmada
flüphe etmezler.
Anarflistler, do¤rudan demokrasiyi savunurlar ve süreklilik arz eden halkç› kat›l›mla beraber radikal adem-i
merkeziyetçilik vurgusu yaparlar. Temsili demokrasi,
seçkin tahakkümünü örtme ve kitleleri bask›ya boyun
e¤dirme teflebbüslerini gizleyen sahte bir görüntüden
baflka bir fley de¤ildir.
Ekolojistler, ço¤unlukla radikal ya da kat›l›mc› demokrasiyi desteklerler. “Koyu” yefliller, özel bir temsili
demokrasi elefltirisi gelifltirmifllerdir. Bu elefltiri temsili
demokrasiyi , mevcut kufla¤›n ( bu yönde oy hakk› olmaks›z›n) ç›karlar›n› gelecek kuflaklara, di¤er türlere ve
do¤aya bir bütün olarak dayatma arac› gibi tan›mlar.
Faflistler, totaliter demokrasi dairesindeki fikirleri benimserler. Hakiki bir demokrasinin mutlak diktatörlük
oldu¤u düflüncesini tafl›rlar. Çünkü önder, ideolojik
bilgeli¤i tekeline alabilir ve yaln›zca bu lider tek bir halk›n gerçek ç›karlar›n› dillendirebilir. Bu yüzden parti ve
seçim rekabeti, yozlaflm›fl ve kokuflmufltur...
Devlet Üzerine Bak›fl Aç›lar›
Liberaller, devleti toplum içinde rekabet ve mücadele
eden s›n›flar aras›nda sosyal düzeni sa¤lamak için gerekli, tarafs›z bir hakem olarak görürler. Klasik liberaller devleti gerekli bir kötülük olarak görürler ve minimal devleti överler, modern liberaller özgürlü¤ü geniflleten ve f›rsat
eflitli¤ini sa¤layan devletin pozitif rolünü vurgularlar.
Muhafazakarlar, devleti otorite ve disiplini sa¤layarak, toplumu kaos ve düzensizlikten koruma ihtiyac›yla ba¤lant›l› olarak gördükleri için geleneksel olarak
güçlü bir devleti tercih ederler. Geleneksel muhafazakârlar devlet ve sivil toplum aras›nda pragmatik bir dengeyi desteklerken, neo-liberaller bürokratik ifllemlerle
ekonomik baflar›y› engelledi¤i için devletin etkisinin
afla¤› çekilmesini benimserler.
Sosyalistler, devletle ilgili birbiriyle çat›flan görüfl aç›lar›na sahip olmufllard›r. Marksistler s›n›flar aras›ndaki
mücadeleyi düzenleyen devlet ve s›n›f sistemi aras›ndaki mücadeleyi düzenleyen devlet ve s›n›f sistemi aras›ndaki ba¤lant›y› vurgularlar. Di¤er sosyalistler devleti ortak faydan›n somutlaflm›fl hali olarak görürler ve
bu yüzden sosyalizmin hem sosyal demokrat hem de
devletçi-kolektivist flekli, devletin müdahalecili¤ini
onaylar.
Feministler, devleti; kad›nlar› kamusal ve siyasal ve
hayattan d›fllamaya veya bu alanda onlar› ikincil konuma itmeye yarayan ataerkil devletin, erkek ihtiyac›n›n
bir arac› olarak görürler. Liberal feministler yine de devleti, seçimlerde hayata geçirilebilecek reformlar›n bir
arac› olarak görürler.
Anarflistler, devletin gereksiz bir kötülük oldu¤unu
kabul ederler. Devletin hakim, bask›c› ve zorlay›c› otoritesi güçlü, ayr›cal›kl› seçkinlerin bask›s›ndan daha az
mas-um de¤ildir. Devlet do¤al olarak bask›c› ve zalim
oldu¤u için tüm devletlerin ayn› karakteri vard›r.
Faflistler, totalitarizme olan inançlar›ndan ötürü, özellikle ‹talyan gelene¤inde, devleti, ulusal toplulu¤un bütünlü¤ünü yans›yan üstün etik ideal olarak görürler.
Naziler devleti içinde ›rk ya da ulus bulunan bir damar
olarak görürler.
Dini Fundamentalistler, sosyal, moral ve kültürel yenilenmeyi getirecek araç olarak gördükleri devleti pozitif olarak de¤erlendirirler. Dini fundamentalist devlet,
dini otoritenin ve hikmetin siyasi manifestosu olarak
kabul edilir.
Kaynak: Andrew Heywood, Siyasi ‹deolojiler, Ankara: Adres Yay›nlar›, 2007, s. 56 ve 238
5. Ünite - Siyaset
137
1. e
2. a
3. e
4. d
5. a
6. d
7. c
8. d
9. e
10. c
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Siyasi ‹deolojiler” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kamuoyu ve Medya” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Siyasi Partiler ve Parti Sistemleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Siyasi Partiler ve Parti Sistemleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Feminizm” konusunu yeniden gözden geçiriniz
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Faflizm” konusunu yeniden
gözden geçiriniz
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Milliyetçilik” konusunu yeniden gözden geçiriniz
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sosyalizm” konusunu yeniden gözden geçiriniz
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bask› Gruplar› ve Sivil Toplum Kurulufllar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Demokrasi Nedir?” konusunu yeniden gözden geçiriniz
S›ra Sizde 1
Siyasetsiz bir toplum hayal edebilmek ancak insanlar›n
birbirlerini tam olarak anlayabildikleri, birbirlerinin hak
ve sorumluluklar›n›n neler oldu¤unu kendili¤inden bilip buna uygun davranabildikleri bir toplumda düflünülebilir. Bu toplumun düflman› da olmamal› ya da kendisini di¤erlerinden tamamen ay›rabilmelidir. Tüm bunlar
da yetmez. Böyle bir toplumun k›tl›k gibi bir sorun da
yaflamamas› gerekir. Ancak böyle bir toplumda ortak
kurallar ve kurallar› uygulayacak bir mekanizmaya gerek kalmaz.
S›ra Sizde 2
E¤er liberalizmden ak›l yoluyla insanl›¤›n sürekli daha
iyiye gidece¤ini varsayan ayd›nlanmac› liberalizm anlafl›l›yorsa bu türlü bir liberalizmin muhafazakârl›kla yan
yana bulunmas› mümkün de¤ildir. Ancak post modern
düflünce ikliminin de katk›s›yla ayd›nlanmac› liberalizmin liberal gelenek içinde giderek güç kaybetti¤i de
aç›kt›r. 20. yüzy›l liberalleri özellikle de Hayek, klasik
muhafazakâr tezlerden yak›ndan etkilenmifllerdir. Öte
yandan muhafazakârlar›n önemli bir k›sm› da liberallerin bireysel özgürlük vurgusuna her zamankinden daha
s›cak bakar hâldedir. Böylece liberalizm ile muhafazakârl›k aras›nda yak›nlaflma platformu do¤mufltur. Bu
meyanda, liberal muhafazakârl›k da daha az çeliflkili bir
görünüm alm›fl gibidir.
S›ra Sizde 3
Serbest piyasa ekonomisi ve bu sistemin dayand›¤› özel
mülkiyet rejimi olmadan liberal demokrasi de mümkün
olmaz. Özel mülkiyetin tan›nmad›¤› rejimlerde, kamu
otoritesine muhalif olabilmek çok zordur. Zira otoriteyle ters düfltü¤ünüz anda iflinizi de kaybedersiniz. Özel
mülkiyet ve serbest teflebbüsün varl›¤› sizin kamu otoritesine ba¤›ml›l›k düzeyinizi düflürür. Piyasa ekonomisi, muhaliflerin baflvurabilece¤i alternatif iktisadi güç
odaklar›n›n var olmas›na izin verir. Serbest piyasa ekonomisi olmadan liberal demokrasi olmaz demek, serbest piyasa ekonomisinin mutlaka liberal demokrasiyi
gerektirdi¤i anlam›na gelmez. Serbest piyasa ekonomisi otoriter rejimlerle de uyum gösterebilir.
S›ra Sizde 4
Siyaset bilimcilerin önemli bir ço¤unlu¤u demokratik
rejimin istikrar› aç›s›ndan parlâmenter sistemin tercih
edilmesi gerekti¤ini ileri sürmüfllerdi. Bu teze göre baflkanl›k sistemi sadece ABD’de de baflar›l› olmufl, uzlaflma kültürünün eksik oldu¤u di¤er ülkelerde sistemin
t›kanmas›na ve askerî darbelere yol açm›flt›r. Hükümetlerin kolayca kurulmas›na izin veren parlâmenter rejimin sistem d›fl› aray›fllar› da frenleyece¤i, çat›flmalar›
yumuflatabilece¤i de söylenmifltir. Bu tez giderek daha
fazla siyaset bilimci taraf›ndan sorgulanmaya bafllanm›flt›r. Zira tek ya da saf bir baflkanl›k ya da parlâmenter
sistem tipi yoktur. Çok farkl›, ara renkler tafl›yan sistemler de söz konusudur. Ayr›ca demokratik rejimin istikrarl› olup olmamas› etkileyen birçok faktör vard›r. Siyasal rejim bunlardan sadece biridir.
138
Kaynaklar
Aristotle (1948). Politics (yay. haz. E. Baker), Oxford:
Clarendon.
Carey, John M. (2006) “Legislative Organization”, The
Oxford Handbook of Political Institutions (der.
R.A.W. Rhodes, Sarah Binder, Bert A Rockman. Oxford), Oxford: University Press.
Donovan, Josephine (2005). Feminist Teori (çev. Aksu Bora ve di¤erler), ‹stanbul: ‹letiflim.
Dumitrescu Delia ve Anthony Mugan (2010). “Mass Media and Democratic Politics,” Handbook of Politics -State and Society in Global Perspective,
(der. Kevin T. Leicht ve J. Craig Jenkins), New York:
Springer.
Gellner, Ernst (1991). “Nationalism,” The Blackwell
Encyclopedia of Political Science, (der. Vernon
Bogdanor), Oxford: Blackwell.
Giddens Anthony, (1998).Third Way: the Renewal of
Social Democracy Cambridge: Polity.
Granados Fransisco, J ve David Knoke (2005). “Organized Interest Groups and Policy Networks”, The
Handbook of Political Sociology, (der. Thomas
Janoski ve di¤erleri, Cambridge), Cambridge: University Press,
Heywood, Andrew (1998). Political Ideologies, New
York, Palgrave.
Heywood Andrew, (2007). Politics, New York: Palgrave.
Hobbes, Thomas, (1968). Leviathan, (yay. haz. Christopher B. Macpherson), London: Penguin.
Hoffmann John ve Paul Graham (2009). Introduction
to Political Theory, London: Longmann Pearson.
Huntington, Samuel P. (1957). “Conservatism as an Ideology,” American Political Science Review, 51, 2,
s. 454-473.
‹nsel, Ahmet (2010). Sosyalizm. Esasa, Ufka ve Bugüne Dair, ‹stanbul: Birikim
Ketll, Donald F (2006). “Public Bureaucracies” The Oxford Handbook of Political Institutions, (der.
R.A.W. Rhodes, Sarah Binder, Bert A Rockman), Oxford: Oxford University Press.
Mouffe, Chantal (2005). “For an Agonistic public sphere,” Radical Democracy, Politics Between Abundance and Back, (Der. Lars Tonder and Lassa Thomassen, Manchester), Manchester: University Press.
Munck, Gerardo L (2009). Measuring Democracy. A
Bridge Between Scholarship & Politics, Baltimore: The Johns Hopkins University Press.
Özipek, Bekir Berat (2004). Muhafazakârl›k. Ak›l,
Toplum, Siyaset, Ankara: Liberte.
Özk›r›ml›, Umut (2009). Milliyetçilik Kuramlar›. Elefltirel Bir Bak›fl, Ankara: Do¤u Bat›.
Popper, Karl (1945). Open Society and Its Enemies,
vol 1, Plato, London: Routledge and Paul.
Przeworski, Adam (1999). “Minimalist Conception of
Democracy: A Defence,” Democracy’s Value, (Der.
Ian Shapiro & Casino Hacker Gordon, Cambridge),
Cambridge: University Press.
Qualter, Thomas H (1991). “Public Opoinion” The
Blackwell Encyclopedia of Political Science,
(Der. Vernon Bogdanor), Oxford: Blackwell.
Schmitter, C. Philippe ve Karl, Tery Lynn (1991). “What
Democracy is and is not,” Journal of Democracy,
2, 3, 1991,
Schwartz, Mildred A ve Kay Lawson, (2005). “Political
Parties: Social Bases, Organization, and Environment”, The Handbook of Political Sociology,
(Der. Thomas Janoski ve di¤erleri, Cambridge),
Cambridge: University Press.
Stiglitz, Joseph E. (2002). Globalization and Its Discontents, New York: London, Norton.
Weber, Max (1947). The Theory of Social and Economic Organization, (Çev.: A.M Henderson ve
Talcott Parsons), New York: Oxford University Press
Weber, Max, (1970). From Max Weber- Essays in Sociology, (Der. H.H. Gerth ve C. Wright Mills), Kegan Paul, London: Routledge
Yayla, Atilla, (1993). Liberalizm, Ankara: Turhan.
6
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
Toplumsal tabakalaflma ve eflitsizlik olgular›n› ve onlarla ilgili kavramlar› tan›mlayabilecek,
Tarih boyunca toplumsal tabakalaflma ve eflitsizli¤in de¤iflen biçimlerini aç›klayabilecek,
Toplumsal tabakalaflma ve eflitsizlik konusunda farkl› yaklafl›mlar› özetleyebilecek,
Günümüz toplumlar›nda toplumsal tabakalaflma ve eflitsizli¤e iliflkin yeni tart›flmalar› ve kuramlar› aç›klayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
•
•
•
•
•
Toplumsal Tabakalaflma
Toplumsal Eflitsizlik
Sosyal S›n›f
Sosyal Statü
Toplumsal Hareketlilik
•
•
•
•
Orta S›n›f
Kültürel Dönüfl
Yaflam Tarz›
Yoksulluk ve Yeni Yoksulluk
‹çindekiler
Sosyal Bilimlerde
Temel Kavramlar
Toplumsal
Tabakalaflma ve
Eflitsizlik
• G‹R‹fi VE KAVRAMSAL ÇERÇEVE
• TAR‹H ‹Ç‹NDE TABAKALAfiMA
• TOPLUMSAL TABAKALAfiMA
KURAMLARI
• TOPLUMSAL Efi‹TS‹ZL‹K VE
TABAKALAfiMADA YEN‹
TARTIfiMALAR & KURAMLAR
Toplumsal
Tabakalaflma ve Eflitsizlik
G‹R‹fi VE KAVRAMSAL ÇERÇEVE
Sosyolojide toplumsal tabakalaflma ve eflitsizlik kavramlar› toplumda bireyler veya
gruplar aras›nda var olan eflitsizlikleri tan›mlamak için kullan›l›r. Genellikle bu eflitsizliklerin kayna¤› olarak ekonomik gelir ve mülkiyet farkl›l›klar› düflünülürse de
toplumsal cinsiyet, yafl, farkl› etnik köken ve inançlarda toplumsal eflitsizliklere neden olabilir.
Toplumun üyeleri aras›nda ekonomik, siyasi ve sosyal f›rsatlara eriflim aç›s›ndan bir farkl›l›k bulunmad›¤›; kimsenin di¤erine göre daha az eflit olmad›¤›; sosyal
adaletin tüm bireyler aras›nda tümüyle sa¤land›¤› “eflitlikçi” bir toplum daima eriflilecek bir hedef olmufltur. Öte yandan en bafl›ndan beri en basit örgütlenmifl olandan en geliflmifl örgütlülü¤e sahip toplumlara kadar tüm toplumlarda toplumsal
eflitsizli¤in farkl› derece ve türlerine rastlamak mümkündür. Ancak toplumsal tabakalaflma ve eflitsizlik kavramlar›nda dönüm noktas› 1789 Frans›z Devrimi ve kapitalist toplumdur. Kapitalizm öncesi toplumlarda eflitsizlikler var olmakla beraber
bu eflitsizlikler “do¤al,” “kaç›n›lamaz” ve “mutlak” olarak kabul edilmifltir. Krallar
ve dinî otoriteler gibi çeflitli egemen güçler bu düflünceyi desteklemektedir. 1789’da
ilan edilen Fransa ‹nsan ve Yurttafl Haklar› Bildirisi’ne göre “‹nsanlar›n eflit do¤du¤u ve eflit yaflamas›”n›n gerekli oldu¤u belirtilmifltir. Daha önceki egemenlerin öne
sürdü¤ü dine ve soy sopa dayal› eflitsizliklerin yerine Frans›z Devrimi’nin insanl›¤a sundu¤u özgürlük, eflitlik ve kardefllik ilkeleri evrenselleflmifl ve kay›ts›z flarts›z
eflitlik çok önemli bir insanl›k de¤eri olarak meflruiyet kazanm›flt›r. Modern toplum
art›k krallar›n veya dinî otoritelerin yönlendirmesine ba¤l› olmayan, insan›n kendi
akl›n› kullanarak kendi kaderi ve gelece¤i üzerine karar verebilece¤i bir toplumdur. Bu toplumda insanlar aras›ndaki sosyal adaleti sa¤lamak için eflitli¤in olabilmesi ve bunun için gerekli ekonomik, siyasal, sosyal yap›sal mekanizmalar›n gelifltirilmesi gerekmektedir. Eflitsizlikleri ortadan kald›rmak için tüm bireylerin e¤itime, ifl gücüne, siyasi yaflama eflit bireyler olarak kat›labilmeleri ve kendilerini sosyokültürel düzlemde temsil edebilmeleri gereklidir.
Toplumsal tabakalaflma ve eflitsizlik konusunu daha iyi anlayabilmek için baz›
önemli kavramlar›n iyi aç›klanmas› gereklidir. Bu kavramlardan ilki farkl›laflmad›r.
‹nsanlar ve gruplar aras›nda fiziksel, biyolojik, psikolojik, ekonomik, kültürel ve
sosyal bir çok farkl›l›k bulunmaktad›r. Ancak ne zaman ki egemen de¤er yarg›lar›
ve normlara göre bu olas› farkl›l›klar› “normal - anormal”, “iyi - kötü”, “üst - alt”,
gibi bir de¤erlendirmeye, s›ralamaya sokmaya veya de¤erlendirmeye bafllar›z iflte
142
toplumsal tabakalaflma ve eflitsizlik o noktadan sonra bireyin yaflam›na girer ve
tüm yaflam›n› belirler. S›ralama yap›ld›¤›nda baz› farkl›l›klar daha üst bir de¤er al›rken baz›lar› daha alt bir de¤er al›rlar. Örne¤in, toplumda varl›kl› olmak üst bir de¤er ve olanaklar sa¤larken yoksul olmak alt bir de¤er al›r ve olanaklar› k›s›tlar. E¤itimli olmak üst bir de¤er alarak toplumda yükselmeye olanak tan›rken e¤itimsiz
olmak alt bir de¤er al›r ve bireyin toplumda yükselmesini olumsuz etkiler. Belli bir
gruba, s›n›fa ait olmak daha üst bir de¤er ve imtiyaz getirirken bir baflka bir gruba, s›n›fa aidiyet alt bir de¤er ve imtiyazs›zl›k olabilir. Dolay›s›yla toplumda daha
çok yap›sal olarak ortaya ç›kan farkl›l›klar bu anlam sistemi içinde bireyler ve
gruplar aras›nda çeflitli (ekonomik, siyasal, sosyal, kültürel) eflitsizliklere neden
olabilirler. Sosyolojide, toplumsal eflitsizli¤in sosyal s›n›f, statü ve güçiktidara göre
tan›mlanmas› ve bunlar›n neden ve sonuçlar›n›n çal›fl›lmas› en temel konulardan
biridir.
Di¤er bir kavram ise imtiyaz kavram›d›r. ‹mtiyaz toplumdaki insanlar›n elde etmek istedikleri, herkesin tercih edece¤i, özenilen ancak herkesin ulaflamayaca¤›
f›rsatlar› anlatmak için kullan›l›r. Ekonomik f›rsatlara ulaflabilen kifliler ayn› zamanda siyasi ve sosyal güce de ulaflabilir ve bu anlamda imtiyazl› olabilir. Ancak “prestij” kavram› toplumda önem verilen ve kültürel ve sosyal olarak anlaml› özelliklere iflaret etmektedir. ‹nsanlar›n yaflam stilleri, toplumsal konumlar›, liderlik yetene¤i, unvan, flan, fleref gibi özellikler prestij farkl›l›klar› yaratmaktad›r. Bu anlamda
prestij daha çok subjektif ve de¤erler sistemine ba¤l› bir farkl›l›kt›r. Örne¤in, zenginlik bir imtiyaz olabilirken her zaman prestij sa¤lamayabilir (Haralambos ve Holborn, 2004, s. 1).
Bunlar›n yan› s›ra Güç ve ‹ktidar kavram› da eflitsizli¤in sosyolojik analizinde
önemli bir kavramd›r. Güç ve iktidar bireylerin ve gruplar›n kendi iradelerini ve isteklerini baflkalar›na, onlar›n onaylar› olsun veya olmas›n, dayatabilmeleri anlam›na gelir.
TAR‹H ‹Ç‹NDE TABAKALAfiMA
Toplumsal tabakalaflma insanl›k tarihinin ilk aflamalar›ndan beri farkl› formlarda
görülen bir gerçekliktir. Bu anlamda tarihte dört farkl› toplumsal tabakalaflma sisteminden bahsetmek mümkündür:
• Kölelik sistemi
• Kast sistemi
• Feodalitede görülen toprak mülkiyetine dayal› sistem
• Sosyal s›n›flar
Kölelik Sistemi
Kölelik, bir insan›n di¤er insan üzerindeki mülkiyet hakk›n› tan›mlayan en afl›r›
eflitsizlik olarak kabul edilir. ‹nsanl›¤›n yerleflik düzene geçmesi ve özellikle insan
eme¤ine dayal› tar›m topluluklar›n›n geliflmesi ile bafllayan tarihsel süreçte ortaya
ç›km›flt›r. Kölelik daha çok do¤ufltan belirlenen ve babadan o¤ula geçen bir statüdür. Ancak tar›m›n temel üretim oldu¤u bu toplumlarda savaflta kaybeden taraftan
olan kiflilerde kölelefltirilerek tar›m ifllerinde ve askerî görevlerde kullan›l›rlar. Bu
toplumda insanlar ya köle olarak ya da köle sahibi olarak do¤ar.
Aristo’nun belirtti¤i gibi kölelerin de köle sahibi olanlar›n da bu konumlar›n›n
“olmas› gerekti¤i gibi oldu¤u” düflünülür. Tar›m iflinin yorucu ve hor görülen bir ifl
biçimi olarak köleler taraf›ndan yap›lmas› normal karfl›lan›r. Köle sahipleri ise yöneticilik, sanat ve kültürel etkinlikler gibi daha zor ve toplumda daha ‘üst’ görülen
143
6. Ünite - Toplumsal Tabakalaflma ve Eflitsizlik
görevleri yerine getirmektedir. Buradan görülebilece¤i gibi “beden ifli” ile “beyin
ifli”nin toplumlarda farkl› de¤erlendirilmeleri konusu çok eskilere dayan›r. Kölelik
çok kat› kurallar› olan bir sistemdir. Burada önemli bir farkl›l›¤a da de¤inirsek eski Yunan’da güvenilir ve ak›ll› oldu¤u görülen kölelere bazen kâhyal›k gibi görevler verildi¤i, baz› kölelerin de sadakatlerini ispat ederlerse serbest b›rak›ld›klar› görülse de Güney Amerika’da var olan kölelik bundan çok daha kat›d›r.
Resim 6.1
Steven Spielberg’in
yönetmenli¤ini
yapt›¤› ve konusu
yaflanm›fl gerçek bir
olaya dayanan
1997 tarihli
Amistad filmi
1839 y›l›nda siyahi
köleleri tafl›yan
ayn› adl› gemide
kölelerin ç›kard›¤›
isyan sonras›
yaflananlar konu
edilir.
Kast Sistemi
Kast Orta Ça¤’da, özellikle Hindistan’da geçerli olan ve Hindu felsefesi, din, töre,
gelenek ve mesleki ayr›mlara dayal› bir tabakalaflma biçimidir. Kast Hindistan’dan
baflka tüm Uzak Do¤u toplumlar›nda da görülebilen ve Asya’n›n kolonileflmesi s›ras›nda ‹spanyol gemicilerin bu toplumsal kuruma verdikleri isimdir. ‹spanyolca’da Kast “tür” veya “akraba grubu” anlam›na gelir. Di¤er taraftan, Hindistan’da
Sanskrit dilinde Kast kelimesinin karfl›l›¤› “varna”d›r ve “renk” anlam›na gelir.
Hindu toplumu dört temel Varna grubuna ayr›lm›flt›r: Brahmin (din adamlar›),
Kashtriya (askerler), Vaishya (tüccarlar) ve Shudra (iflçiler). Buradan görülece¤i gibi Varna sistemi din ve geleneklerin yan› s›ra toplumda bir ifl bölümü ve meslek bölünmesine de dayan›r. Her Varna grubuna üyelik do¤ufltan kazan›lan, kal›tsal bir
statüdür ve ortak bir soy ve bir atadan gelir. Kast konusunda çeflitli tan›mlar mevcuttur. M.N. Srinivas, kast sistemini, herbir kast grubunun kendi içinde alt kastlara
bölünerek toplumu kesitlere ay›ran bir mekanizma olarak görür. Bailey’e göre kast
üyelerinin ortak bir meslek, sosyal ve dinsel yaflam ve ortak kültürü takip etmeleri
gerekir. Bu da toplumda çok kat› bir hiyerarfli ve parçalanm›fll›k yarat›r. Kast üyelerinin ba¤l› bulunduklar› Kast grubunu de¤ifltirmelerine olanak yoktur. Ancak Hindu inan›fllar›na göre insanlar bu yaflamlar›nda ait olduklar› kast grubunun görevlerini yerine getirdi ve kurallara harfiyen uydu ise ikinci defa dünyaya geldiklerinde
bir üst kast üyesi olarak do¤ar ve bu flekilde ödüllendirilebilirler. Bu dört kast grubundan baflka birde herhangi bir kast üyesi olamayan kastd›fl› (dokunulamayan)
gruplar vard›r. Bu gruplar toplumda hayvan bak›c›l›¤› ve temiz olmad›¤› kabul edilen iflleri yaparlar. Kast üyelerinin, özellikler Brahmin olanlar›n, kastd›fl› gruptan birisinin sundu¤u bir hizmeti kullanmas› veya temas etmesi yasakt›r. Bu flekilde bir
temas olursa kast üyelerinin ar›nma töreninden geçmeleri gerekir.
144
Feodalitede Görülen Toprak Mülkiyetine Dayal› Sistem
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Feodalite’de topraklar kral taraf›ndan soylular aras›nda da¤›t›l›r. Bu topraklar›n büyüklü¤ü ve kullan›m haklar› yasal olarak tan›mlan›r. Her toprak parças› yasal hak
ve görevleri, yetkileri ve yükümlülükleri ile birlikte bir soyluya verilir. Bu toprak
da soylu derebeyi taraf›ndan üzerinde yaflamakta olan serf aileleri aras›nda topra¤›n ekilmesi amac› ile da¤›t›l›r. Bu sistem 9. yüzy›ldan 14 - 15. yüzy›la kadar bu flekilde devam eder. Ancak 15. yüzy›ldan sonra feodalite çeflitli faktörlere ba¤l› olarak çözülmeye bafllar ve 18. yüzy›ldan sonra Kapitalizme geçifl ile beraber bu sistem sona erer. Bu sistem içinde üç temel grup; soylular, serfler ve din adamlar›d›r.
Soylular bu toprak parças› üzerindeki üretimden, vergileri toplamaktan ve geSIRA S‹ZDE
rekti¤inde kral›n
hizmetine sunacaklar› bir ordu yetifltirmekten sorumludur. Serfler
ise toprakta çal›fl›p vergilerini ürün olarak vermek ve askerlik görevlerini yerine
getirmekleDsorumludur.
Öte yandan soylular serflerin do¤um, ölüm, pazar yeri giÜ fi Ü N E L ‹ M
bi sosyal gereksinimlerini karfl›lamak ve bir kurakl›k durumunda aç b›rakmamaktan sorumludur. Serfler ise kendi yaflamlar›n› sürdürebilmek için soylulardan üzeO R U
rinde üretimS yapabilecekleri
bir toprak parças›n› alabilmek hakk›na sahiptir.
Feodal sistem,
D ‹kral
K K A -T soylular - serfler aras›ndaki “karfl›l›kl› haklar ve sorumluluklara” dayanan bir sistemdir.
N N
SIRA S‹ZDE
Sosyal S›n›flar
Sosyal s›n›flar di¤er tüm toplumsal tabakalaflma sistemlerinden farkl› olarak kiflinin
içine do¤du¤u
mevkii/statüyü de¤ifltirebilme özelli¤ine sahip oldu¤u, bunu da
AMAÇLARIMIZ
kendi yetenekleri ve kazan›mlar› ile yapabilece¤i için de¤iflime ve dinamizme en
aç›k sistem olarak tan›mlan›r.
K ‹ T ekonomik
A P
Sosyal s›n›f›,
kaynaklara ayn› uzakl›kta veya yak›nl›kta olan, üyelerinin siyasi güç ve iktidara eriflebilirli¤i, toplumsal yaflam tarzlar› ve tercihlerinin birbirine benzedi¤i, büyük bir topluluk kesiti olarak tan›mlayabiliriz.
E L E V kavram›
‹ZYON
Sosyal Ts›n›f
sosyolojik çal›flmalarda çok çeflitli kuramlarla aç›klanmaktad›r. Bu kuramlara altta de¤inece¤iz. Öte yandan sosyal s›n›f sisteminin di¤er sistemlerden baz› farklar› vard›r (Giddens, 2001: 282). Bunlar:
1. Sosyal s›n›flar herhangi bir kanunla veya dinsel bir aç›klama ile yap›lanmaz.
‹NTERNET
Sosyal bir s›n›fa ait olma durumu aileden miras al›nan ve yasal veya geleneksel bir
temele oturmaz. Farkl› s›n›flar aras› evlilik daha yayg›n ve herhangi bir resmî veya
dinî k›s›tlanma yoktur.
2. Bir kiflinin sosyal s›n›f›, yine içine do¤ulan konum önemli olmakla beraber,
bir ölçüde de “kazan›lm›fl” bir konum olmaya izin verir. Tabakalar aras› yukar› ve
afla¤›, dikey ve yatay toplumsal hareketlilik olas›l›¤› vard›r.
3. Sosyal s›n›f kifliler aras›nda özellikle maddi kaynaklar›n mülkiyeti ve kontrolü gibi ekonomik temelli farkl›l›klara dayan›r. Ancak di¤er sistemlerde unvan, sayg›nl›k, geleneksel ve kültürel kurallar gibi ekonomik olmayan farkl›l›klar daha
önemlidir.
4. Sosyal s›n›flar daha çok formal iliflkiler içinde belirlenir. Örne¤in, çal›flma
yaflam›nda kifliler aras›nda ald›klar› ücret, çal›flma flartlar›, bilgi ve becerileri,
meslekleri aç›s›ndan farkl›l›klar vard›r. Buradan anlafl›laca¤› gibi çeflitli aç›klamalar olmakla beraber, sosyal s›n›flar daha çok “modern” ve sanayileflmifl toplumlarda ortaya ç›kt›¤› kabul edilen bir eflitsizlik biçimidir. Di¤er toplumsal tabakalaflma biçimlerinde ise eflitsizlikler daha çok bireyler aras› hak ve görev ilifl-
145
kilerine dayan›r (soylular ve serfler, veya köleler ve efendiler veya üst alt kastlara ait olan kifliler aras›ndaki gibi).
Sanayileflmifl ve ekonomik olarak geliflmifl toplumlarda genellikle üç sosyal s›n›ftan söz etmek mümkündür: Üst S›n›f - gayrimenkul ve menkul sahipli¤i, iflveren, sanayici veya üst düzey yönetici konumunda toplumda kaynaklara sahip veSIRA
S‹ZDE konumunya kontrol edebilen grup; Orta S›n›f - beyaz yakal›, masa bafl›
ifl yapan
da çal›flanlar, profesyonel mesleklere sahip olanlar, devlet görevlileri; Alt S›n›f mavi yakal›, genellikle imalatta çal›flan iflçiler, el eme¤i ile çal›flanlar,
D Ü fi Ü N E L ‹ Mdevlet görevinde daha alt ücretli ifllerde çal›flanlar. Bunlardan baflka sanayileflmekte olan ve
tar›m sektörünün hâlen güçlü oldu¤u toplumlarda birde köylülerden bahsetmek
S O R U
gerekmektedir. Do¤al olarak köylülü¤ün de kendi içinde toprak
sahibi olup olmama, sahip oldu¤u topra¤›n büyüklü¤ü, iflledi¤i ürün, pazarla bütünleflmifl olup
olmama, bölgesel farkl›l›k gibi birçok nedene ba¤l› olarak kendi
farkl›laflD ‹ K K içinde
AT
t›¤›n› da göz önünde bulundurmak gereklidir. Türkiye’de sanayileflme sürecinde
h›zla geliflmekte olan toplumlardan olup köylülükle geçinenSIRA
kitleler
giderek azalS‹ZDE
makta ve kentlere büyük oranlarda göçle beraber köyler boflalmaktad›r. Ancak
hâlen nüfusun % 25’i köylerde yaflamakta ve köy hem kentsel yaflam biçimlerini,
tercihleri, yaflam stratejilerini ve hem de de¤erleri, kültürel dönüflümleri
AMAÇLARIMIZ büyük ölçüde etkilemektedir.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
‹ T A P ‹stanbul ve
Türkiye’de s›n›flarla ilgili olarak daha ayr›nt›l› bilgi için KorkutKBoratav’›n
Anadolu’dan S›n›f Profilleri (‹stanbul:Tarih Vakf› Yurt Yay›nlar›, 1995, [Üçüncü bask›
2009]) kitab›n› okuyabilirsiniz.
TELEV‹ZYON
‹nsanl›k tarihi içinde kaç tabakalaflma sistemi sayabilirsiniz?
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
SIRA S‹ZDE
1
TOPLUMSAL TABAKALAfiMA KURAMLARI
‹NTERNET
Karl Marx (1818-1883) ve Max Weber (1864-1920) eflitsizlik üzerine birbirlerinin
yazd›klar›ndan etkilenmifller ancak kendi epistemolojik ve mant›ksal çerçeveleri
R U
içinde çok farkl› sonuçlara ulaflm›fllard›r. Daha sonra 1950’deS OAmerika
Birleflik
Devletleri’nde ilk kez akademik sosyoloji içinde flekillenen Yap›sal- ‹fllevselci okul
ve Çat›flma okulu içinde daha farkl› ele al›nm›flt›r. 1980 sonras›nda
ki eflitsizlik tarD‹KKAT
t›flmalar›nda ise “sosyal s›n›f” kavram›n›n toplumdaki geliflmeleri, de¤iflmeyi ve ortaya ç›kan yeni eflitsizlikleri anlamak için yeterli bir kavram olmad›¤› kuvvetle idSIRA S‹ZDE
dia edilmifltir. Art›k toplumlarda toplumsal cinsiyet, etnik köken,
›rk, tüketim farkl›l›klar› gibi farkl›l›klar›n, salt ekonomik analize dayal› sosyal s›n›f farkl›l›¤›n›n önüne geçti¤i düflüncesi önem kazanm›fl ve eflitsizli¤e tüketim AMAÇLARIMIZ
farkl›l›klar›, tercihler,
yaflam biçimleri üzerinden yap›lan tart›flmalar damgas›n› vurmufltur.
N N
Karl Marx
K ‹ T A P
Almanya’da do¤up yaflam›n›n büyük bölümünü ‹ngiltere’de geçirmesi Marx’› ‹ngiliz sanayileflmesini ve iflçi s›n›f›n›n do¤uflunu izleme flans› verilmifltir. Marx ayn› zamanda o dönem ‹ngiltere, Fransa ve Almanya’da ekonomikT Egeliflmelere
paralel
LEV‹ZYON
olarak yaflanan, liberalleflme ve bireysel özgürlük gibi konular› çözmeye çal›flan siyasi hareketler ve dönüflümlerin ço¤unun içinde bizzat yer alm›flt›r. Bu deneyimlerine ba¤l› olarak Marx, çal›flmalar›nda ‘sosyal s›n›flar’ ve ‘toplumsal eflitsizlik’
N T E R N E TMarx’›n soskavramlar›n› kuramlar›n›n bel kemi¤i olarak kullanm›flt›r. Öte ‹yandan
yal s›n›flar üzerinde yazd›¤› bir eser veya bölüm yoktur. En büyük eseri olan Kapital’in (Das Capital) üçüncü cildi üzerinde çal›fl›rken “Sosyal s›n›f nas›l oluflur?”
SIRA S‹ZDE
‹ NDTÜEfiRÜ NN EE LT ‹ M
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
146
Mülkiyet iliflkileri: S›n›flar›n
yaflamlar› sürdürmeleri için
üretim yapabilmelerini
sa¤layan üretim araçlar›n›n
sahipli¤i ve kontrolüne olan
yak›nl›k ve uzakl›¤› belirtir.
Üretim araçlar›: Sanayi
öncesinde toprak ve
topra¤›n ifllenmesi için
kullan›lan aletler, kapitalist
sanayileflme sonras›nda ise
topra¤a ilaveten,
fabrikalara, makinelere
sahip olan sermaye ve bu
sermayenin kontrolünde olan
emektir.
bafll›¤› at›ld›ktan sonra, eserin geri kalan k›sm› tamamlanamadan hayata veda etmifltir (Marx, 1974). Dolay›s›yla sosyal s›n›f kavram›n› nas›l anlad›¤›, tüm eserlerinin okunmas› ve incelenmesinden ortaya ç›kar›lan bir analize dayal›d›r. Bu da çeflitli analistler aras›nda tart›flmaya yol açabilmektedir (Giddens, 2001: 284).
Marx’a göre eflitsizlik toplumda birbiriyle z›t ve çeliflkili ç›karlara sahip iki sosyal s›n›f aras›ndaki kutuplaflmaya dayal› olarak oluflur. Öte yandan, Marx’a göre s›n›f eflitsizli¤inin oluflmas› toplumdaki s›n›flar mücadelesi içinde anlafl›lmal›d›r. Ayr›ca s›n›flar kendi ç›karlar› için di¤er s›n›flara karfl› mücadele verirken tarihi oluflturan tarihsel aktörlerdir. Marx’a göre sosyal s›n›flar basitçe gelir farkl›l›klar›na,
meslek gruplar›na, veya prestij farkl›laflmas›na göre tan›mlanmazlar. Tabakalaflma
yaz›n›nda s›k kullan›lan “üst s›n›f”, “orta s›n›f” ve “alt s›n›f” kavramlar› Marx’›n s›n›f tan›m› d›fl›ndad›r. Bu tür tan›mlar sadece bir tür kategorilefltirmedir. Hâlbuki
Marx’›n tan›mlad›¤› sosyal s›n›flar sosyal ve ekonomik yap›da ifl bölümündeki eflitsizliklere dayal› oluflan gerçek s›n›flard›r. Marx “gerçek s›n›flar” derken her s›n›f›n
kendi flartlar›nda bizzat yaflad›¤› deneyimleri kastetmektedir. Tarihsel süreçte s›n›f
ç›karlar› mücadelesi içinde oluflan s›n›flar bir yandan da kendi tarihlerini yazmakta ve kendi deneyimlerini yaflamaktad›rlar. Bu deneyimler sayesinde s›n›flar s›n›f
çeliflkisini yaflarlar (Marx, 1974).
Sosyal s›n›flar›n yap›sal temelini mülkiyet iliflkileri oluflturur. Mülkiyet iliflkileri içinde üretim araçlar›n›n mülkiyetini ve kontrolünü elinde tutan ancak üretici
olmayan s›n›f giderek birikimini art›r›r ve zenginleflirken üretim araçlar›n›n mülkiyetinden d›fllanan ancak üretici olan s›n›f sürekli kaybeden ve ancak geçimini sa¤layabilen bir durumda kalmaktad›r. Marx bir üretim tarz› içindeki sosyal s›n›flar› tan›mlamak için üç boyutun gerekli oldu¤u söyler. Ekonomik alt yap›, yasal, hukuksal üst yap› ve s›n›f bilinci. Bu üç düzey birbirleri ile diyalektik bir iliflki içindedir.
Üretim iliflkileri kavram› ise üretim sürecindeki ifl bölümüne dayal› olarak yarat›c› olan ve de¤er üreten s›n›f ile de¤erin üretimine katk› yapmayan, üretmeyen ancak üretilen de¤ere el koyan s›n›f› tan›mlar. Tarih boyunca tüm toplumsal aflamalarda üretimdeki ifl bölümüne göre üreten ve üretmeyen iki temel s›n›f vard›r. Tarihteki aflamalarda temel s›n›flar köle - efendi, soylu toprak sahibi - serf, sermaye
sahibi burjuva - emek gücünü oluflturan proletaryad›r. Üretim iliflkilerinin ve üretim araçlar› sahipli¤inin birbirleri ile olan bütünlü¤ü o tarihsel aflamadaki üretim
tarz›n› belirler. Bu iki kavram›n birbirleri ile olan çeliflkisi ise toplumlardaki dönüflümü belirleyen temel unsurdur. Ne zaman ki toplumda var olan üretim iliflkileri
üretim araçlar›n›n geliflmesine engel olur o zaman üretim iliflkilerinin çözülüp yeni bir üretim tarz›na geçifl gerçekleflir (Marx, 1974).
Max Weber
Marx gibi Weber’de Almanya’da do¤mufl, Almanya’daki güçlü Bismark dönemini
görmüfl ve Almanya tam kendi sanayileflme hamlelerini gerçeklefltirirken izlemek
flans›n› bulmufltur. Ancak Almanya’da sanayileflmeye karfl› ç›kan güçlü toprak sahiplerine karfl›n, sanayileflme devletin sanayicilere verdi¤i destek ile gerçekleflmifltir. Weber’in tabakalaflma konusundaki görüflleri de bu nedenle ekonomik temeli
de¤il üst yap›n›n etkisini, yani siyasi erkin belirleyici gücünü vurgular. Asl›nda
kendinden önce Marx’›n yapt›¤› analizin etkisinde kalsa da her iki düflünürün analize bafllama öncüleri çok farkl› oldu¤undan, Weber’in kuram› Marx’dan çok farkl› ve kendi yaflad›¤› deneyimleri daha iyi yans›t›r flekilde biçimlenmifltir.
Weber’le Marx aras›nda iki temel fark vard›r. Birincisi, Weber’de sosyal s›n›flar›n ço¤unlukla ekonomik temeller üzerinden belirlendi¤ini kabul etmekle beraber,
ekonomik faktörlerin sadece üretim araçlar›na uzakl›k üzerinden de¤il, vas›fl›l›k
derecesi, kifliler aras›ndaki bilgi beceri farkl›laflmas› gibi çok çeflitli faktörlere göre
de belirlendi¤ini söylemektedir. ‹kincisi ise Weber sosyal s›n›flar› tabakalaflman›n
sadece bir boyutu olarak görür. Dolay›s›yla Weber’in toplumsal tabakalaflma kuram› üç boyut üzerinden tan›mlanmaktad›r (Bendix ve Lipset,1967; Gerth ve
Mills,1948). Bunlar sosyal s›n›f, statü ve politik partidir (Kalayc›o¤lu, 2002: 300).
Kuramsal olarak bu üç boyut birbirinden ba¤›ms›z olarak belirlenir. Zengin olmak
otomatik olarak kifliye yüksek statü veya iktidar konumu sa¤lamaz.
Öte yandan Weber’in tabakalaflma kuram›nda önemli olan üç kavram önemlidir:
1. ‹ktidar-Güç; 2. Egemen ve üstün olma; 3. Toplumsal eylem. Güç bir grubun veya
kiflinin iradesini di¤er kifli ve gruplara ra¤men gerçeklefltirebilmesi olarak tan›mlan›r.
Gücün meflru olarak siyasi alanda kullan›m› otoriteyi oluflturur ve egemenli¤i sa¤lar.
Toplumsal eylem ise bir konuda benzer düflünen kiflilerin beraber bir eylem ortaya
koymalar›d›r. Bu üç kavram tabakalaflman›n üç boyutunun tan›m›nda kullan›lacakt›r. Örne¤in, statü gruplar› toplumsal eylemin içinde olabilecekler, politik partiye
üyelik egemenlik ve güç getirebilecektir. Marx’tan çok farkl› olarak Weber’de s›n›fa
ait olma bir güç veya siyasi egemenlik sa¤lamaz. Ancak bazen s›n›f partileri veya statü partileri olabilir. Bu durumda gücün bir s›n›f taraf›ndan kullan›m› olas› olur.
Sosyal S›n›f
Weber’in sosyal s›n›f tan›m›n›n üç önemli özelli¤i vard›r:
1. Ekonomik ç›karlara ve zenginli¤e ba¤l›d›r.
2. Sadece mal ve eme¤in karfl›l›kl› de¤ifliminin yer ald›¤› pazar iliflkileri içinde
tan›mlan›r.
3. Bireylerin yaflam f›rsatlar›n› (life chances) belirler. Weber’e göre, s›n›f konumu bireylerin piyasadaki ekonomik konumudur. Bireylerin s›n›f konumu bir
anlamda yaflam f›rsatlar›n› belirler.
Mülkiyete sahip olmak temel s›n›f farkl›l›¤›d›r. Mülkiyet ve mal sahiplerinin
eme¤e sahip olanlara göre aç›k bir imtiyaz fark› vard›r. ‹ki tür mal sahibi vard›r: 1.
Gayrimenkul sahipli¤i, rantiyer olmak ve sahip oldu¤u toprak veya gayrimenkulün
kiras›na sahip olmak. 2. Müteflebbis olmak ve ticari yat›r›m sermayesine sahip olarak bu yat›r›mlar›n kar›ndan yararlanmak. Her iki mülkiyet sahipli¤i de mülkü paraya dönüfltürerek imtiyaz ve üstünlük sa¤layabilecek güce sahiptir.
‹fl gücü pazar›na sa¤lad›klar› hizmet ile dâhil olan iflçiler mülk sahibi de¤ildir,
sa¤lad›klar› hizmet karfl›l›¤›nda ücret kazan›mlar› vard›r. ‹flçiler vas›fl›, yar›-vas›fl›,
vas›fs›z olarak hizmet sunarlar ancak bu gruplar aras›nda imtiyaz fark› vard›r. Ücretleri hizmetlerin de¤erine göre farkl› olur. Her iki grubun kazan›mlar›na göre yaflam standartlar› ve yaflam f›rsatlar› farkl›d›r. Ayr›ca her iki grubun sadece birbirlerine karfl› de¤il kendi içlerinde de farkl›l›klar› vard›r. Örne¤in, mal sahibi olan grup
kendi içinde sahibi oldu¤u mal›n kullan›m ve de¤iflim de¤erine göre daha üst imtiyazl› veya alt imtiyazl› gruplara ayr›l›rken iflçilerde sunduklar› hizmetin vas›f düzeyine ve ücretlerine göre daha üst veya alt imtiyaz gruplar›na ayr›l›r. Hizmet sunanlar mal sahiplerine göre daha az imtiyazl› yaflam f›rsatlar›na sahip olsalar da her
grup kendi içinde daha üst veya daha alt imtiyazl› ve ayr›cal›kl› gruplara ayr›l›r.
Weber’in bu görüflü, Marx’›n birbirine z›t ve aralar›nda s›n›f çeliflkisi bulunan iki temel s›n›f anlay›fl›ndan farkl› olarak çoklu s›n›f anlay›fl›n› temsil eder. Bu anlamda
s›n›f de¤iflkendir ve s›n›f çeliflkisi yaratacak bir aidiyet içermez (Weber, 1947).
147
148
Resim 6.2
‹fl gücü pazar›na
sa¤lad›klar› hizmet
ile dâhil olan iflçiler
mülk sahibi
de¤ildir,
sa¤lad›klar› hizmet
karfl›l›¤›nda ücret
kazan›mlar›
vard›r. Ücretleri
hizmetlerin
de¤erine göre farkl›
olur.
Sosyal Statü
Weber’in bu kavram› toplumda flan, fleref, unvan gibi prestij faktörlerine göre yap›lan ayr›flmaya karfl›l›k tan›mlanm›flt›r. Toplumlarda var olan kültürel kodlara göre baz› sosyal konumlara verilen de¤er ve tan›ma di¤er konumlardan üstündür.
Örne¤in, e¤itimli olmak üst bir de¤er iken e¤itimsizlik alt bir de¤erdir. Buna göre
e¤itimli olan›n toplumsal statüsü ve prestiji di¤erine göre daha üstündür. Toplumda dili kullanma, giyinme, davranma veya belli bir gruba ait olma gibi birçok statü konumu olabilir. Var olan dilin kullan›lan fliveleri aras›nda bir prestij farkl›l›¤›
olabilir. Örne¤in; Türkiye’de ‹stanbul flivesi, ‹ngiltere’de Oxford flivesi ile konuflmak üst bir statü kriteridir. Toplumlarda meslekler aras›nda da mesleklere verilen
de¤erler aras›ndaki farklara dayal› olarak statü farkl›l›¤› belirlenir. Günümüzde en
çok tüketim normlar›na ba¤l› olarak bu tür statü farkl›l›klar› yaflanmaktad›r. Yaflam
tarzlar› ve kültürel farkl›l›klara atfedilen de¤erlere göre statü farklar› ortaya ç›kmaktad›r. Öte yandan Weber’de önemli bir nokta zenginlik veya mülkiyet her zaman yüksek statü sa¤layacak diye bir kuralda yoktur. Zira statü kuramsal olarak
zenginlik veya ekonomik yaflam f›rsatlar›ndan ba¤›ms›z belirlenir.
Weber’de sosyal s›n›f objektif kriterlere göre ve ekonomik düzlemde belirlenirken sosyal statü subjektif kriterlere göre ve sosyal düzlemde ve tüketim içinde belirlenir. Sosyal s›n›f kifliye aidiyet sa¤lamaz iken kiflinin kendi statü grubuna aidiyeti beklenir. Sosyal s›n›flar toplumsal bir hareketin temelini oluflturamazken statüye ba¤l› toplumsal hareketler oluflabilir. Örne¤in, tüketiciler statü grubu olarak
artan fiyatlara karfl› ç›karlar (Weber, 1947).
Parti
Weber’de parti siyasi erke ve otorite konumlar›na yak›nl›k ve uzakl›¤› belirler. Yine s›n›ftan ba¤›ms›z bir boyuttur. Toplumda herkesin bir partiye üye olmas› düflünülmedi¤inden bu boyut sadece parti üyesi olanlar› kapsar. Bir partiye veya sendikaya, derne¤e üye olmak üye olan kiflilere toplu olarak baz› ayr›cal›klar sa¤lar.
En az›ndan bu kifliler karar mekanizmalar›na daha yak›nd›rlar ve al›nan kararlar›
kendi ç›karlar› için etkileme flans›na sahiptir.
149
Weber’in parti boyutu da bugün siyasi yönetimlerde “çok sesli demokrasi” kavram› ile anlat›lmak istenen ve toplumda ortak ç›kar, deneyim ve ilgi alanlar› olan kiflilere seslerini duyurabilecekleri bir platform olabilme ayr›cal›¤›n› sa¤lad›¤› için çok
kullan›lan bir kavramd›r. Dolay›s›yla bu tür bir parti, sendika veya dernek üyesi olamama daha az siyasi ayr›cal›k anlam›na gelmektedir (Kalayc›o¤lu, 2002: 301).
Marksist ve Weberyan S›n›f görüfllerini karfl›laflt›r›n›z.
SIRA S‹ZDE
Yap›sal-‹fllevselci Okul-T. Parsons, K. Davis ve W.E. Moore
2
Eflitsizli¤i anlatmak için toplumsal tabakalaflma kavram›n› kullanan ifllevselci okula göre toplum aynen jeolojide oldu¤u gibi farkl› katmanlara ayr›lm›flt›r. Ancak bu
S O R U
katmanlar birbirleri ile etkileflime geçen insan katmanlar›d›r. Tabakalaflma
görüflü
eflitsizli¤i tarihsel ba¤lam›ndan ba¤›ms›z sadece var olan toplumdaki bir farkl›laflma olarak görür. Bu yüzden tabakalaflma Marx’taki gibi dönüflüme
neden olmaz.
D‹KKAT
Dinamik de¤il statik bir bak›fl aç›s› söz konusudur. Ayr›ca tabakalaflma gelir, e¤itim, prestij ve statü gibi kavramlar› kullanarak alt s›n›ftan üst s›n›fa kadar toplumu
SIRA S‹ZDE
baz› katmanlara ay›r›r.
‹fllevselci okulun toplum analizi toplumun gereksinimleri kavram›ndan bafllar. Toplumun gereksinimlerine göre de toplumdaki ifllevlerAMAÇLARIMIZ
belirlenir. ‹fllevselci
okula göre toplumsal tabakalaflma, “toplumun gereksinimleri ile belirlenen ifllevler
aras›ndaki uyum ve bireylerin belirlenen ifllevler aras›nda kendi yetenekleri ve e¤itimlerine uygun olarak da¤›t›lmas›” sürecinde oluflur. Yap›sal ifllevselci
K ‹ T A P okul toplumu analiz ederken “bütünü oluflturan parçalard›r” mant›¤› ile hareket etti¤i için bu
ifllevlerin yerine getirilmesi ve gereksinimler aras›ndaki uyum çok önemlidir ve
toplumda düzeni sa¤lar. Bu mant›¤a ba¤l› olarak toplumsal tabaklaflma
T E L E V ‹ Z Y O N toplumda
eflitsizlik de¤il “do¤al” ve “kaç›n›lmaz” olarak ele al›nmas› gerekli bir farkl›laflma
ortaya ç›kar›r. Bu farkl›l›k toplum için olumlu ve gereklidir. Bu farkl›laflma sayesinde toplumda gerekli ifllevler liyakat’a (meritokrasi) dayal› bir biçimde yerine geti‹NTERNET
rilir ve toplumda istikrar ile düzen sa¤lan›r.
Davis ve Moore’a (1945) göre:
• Toplumlarda gereksinimlerin sa¤lanabilmesi, iflleyiflin düzenli olabilmesi
için her türlü bilgi, beceri, vas›f ve yetene¤e gereksinim vard›r. Tüm parçalar bütünü tamamlamak için gereklidir.
• Ancak toplumdaki baz› ifllevler di¤erlerinden daha önemlidir. Önemi yüksek olan bu ifllevler ya toplumun sürdürülebilmesi için büyük önem tafl›rlar
ya da gereksinim duyduklar› bilgi, beceri, vas›f düzeyleri yüksektir ve bu
bilgi becerilere sahip olabilen kifli say›s› azd›r. Dolay›s›yla tüm bilgi ve beceriler toplumun ifllevsel önceliklerine göre bir s›ralamaya tabi tutulur. Böylece ortaya en üstten en alta kadar toplumdaki ifllevleri ve karfl›l›¤›nda beklenen becerileri s›ralayan bir sistem ç›kar.
• Toplumda herkesin farkl› yetenekleri bulunur. Ancak toplumun ortaya ç›kan bu ifllevsel öncelikler s›ralamas›na göre bu yeteneklerin öncelikle bir
e¤itimden geçerek bilgi, beceri ve vas›f niteli¤ine dönüflmesi gereklidir. Buna liyakat sistemi denir.
• E¤itim ise kifli için bir anlamda uzun süreli ve masrafl› bir “fedakârl›k” anlam›na gelir.
• Buna ba¤l› olarak kifliler bu uzun ve masrafl› e¤itime ve fedakârl›¤a ancak
bu konumlara daha yüksek ödüller verilirse hevesli olabilirler. Bu masraf ve
fedakârl›¤› yapabilme durumuna göre kifliler toplumun kendilerine sa¤lad›-
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
N N
SIRA S‹ZDE
Toplumun gereksinimleri: O
toplumdaki ekonomik,
AMAÇLARIMIZ
teknolojik, siyasi,
sosyal ve
kültürel geliflme düzeyine
ba¤l› olarak verili bir
zamanda, toplumun devam›
ve düzenin sa¤lanmas›
K ‹ T AiçinP
gerekli olan ifllevlerdir.
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
150
¤› f›rsatlardan ne kadar yararlanabileceklerine karar verirler. Sonunda her
birey kendi karar› ve gerekli e¤itimi gerçeklefltirdi¤i ölçüde toplumda bir
konuma sahip olur. Örne¤in, lise mezunu olmak ile üniversiteye gitmek aras›nda herkesin raz› olamayaca¤› veya karfl›layamayaca¤› çok uzun, pahal› ve
farkl› yetenekler isteyen bir farkl›l›k varsa bireyler kendi durumlar›na göre
karar vererek bu e¤itime devam eder. Ancak sonunda toplumda o e¤itimin
sa¤layabilece¤i konuma ve bu konuma verilen ödüle raz› olurlar.
• Bu yüzden toplumlarda her toplumsal konumun e¤itim ve bilgi, beceri gereksinimine göre ve gerekli fedakârl›k ölçüsünde ödüller belirlenece¤i için
toplumda eflit olamayacak olan bir ödüllendirme sistemi olmak zorundad›r.
• Bu ödüllendirme sistemi üzerinde toplumun de¤erler sisteminde oluflmufl herkesin farkl› oldu¤u ve herkesin ayn› ifli yapamayaca¤› üzerine- bir uzlaflma (value consensus) vard›r ve bu durum eflitsizlik olarak de¤il farkl›l›k veya ifllevsel bir tabakalaflma olarak alg›lan›r. Bu durum bireylerde konumlar›na yönelik bir çeliflki, memnuniyetsizlik duygusu de¤il tam tersine bir bütünün parças› olma, topluma yararl› olma, toplumun devam›n› ve bütünlü¤ünü sa¤lama gibi duygular yarat›r.
Dolay›s›yla Davis ve Moore toplumsal tabakalaflman›n bu anlamda olumlu katk›lar› oldu¤unu öne sürer. Onlar için toplumsal tabakalaflma, toplumlar›n devam›
ve yeni konumlar›n gereklerini yerine getirecek ama toplumlarda az bulunan yetenekli kiflilerin bu görevleri kabul edebilmesi için gerekli ve kaç›n›lmazd›r. E¤er
toplumlarda kilit konumunda olan ve büyük sorumluluk isteyen görevleri dolduracak do¤ru insanlar› özendirecek bir ödül mekanizmas› yoksa o toplumlarda istikrar ve sa¤l›kl› bir toplumsal düzen sürdürülmesi olanakl› de¤ildir. Bu tart›flma
Türkiye’de ücret ve maafllar aras›ndaki dengesizlik tart›flmalar›n› veya “ifle göre
adam de¤il, adama göre ifl” uygulamas› elefltirilerini akla getirmektedir. Ayr›ca bu
kurama göre kifliye e¤itim verilmeli ve bu kiflinin de fedakârl›¤›n›n karfl›l›¤›n› almas› sa¤lanmal›d›r. Yine bu önerme Türkiye için özellikle üniversiteyi bitirip iflsiz
kalan gençler örne¤ini hat›rlatmaktad›r.
Davis ve Moore’un bu yaklafl›mlar› baz› yönleri ile elefltiriye aç›kt›r. Örne¤in;
toplumda baz› konumlar›n di¤erlerinden önemli oldu¤u fikrine, bu önem s›ras›n›n
objektif olarak yap›lamayaca¤› nedeni ile karfl› ç›k›lmaktad›r. Ayr›ca, toplumda
önemli konumlara uygun kifli say›s›n›n az oldu¤u düflüncesine de belki daha fazla say›da yetenekli kifli var ama ellerine f›rsat geçmedi¤i için ortaya ç›kam›yorlar
diyerek karfl›l›k verilmektedir (Kalayc›o¤lu, 2002:310).
E. O. Wright
Yeni say›labilecek tart›flmalardan olan 1980 sonras› daha çok önem kazanan bir
baflka görüfl ise E. O. Wright’›n sosyal s›n›flar›n günümüzde nas›l alg›lanmas› gerekti¤i üzerine yapt›¤› çal›flmalardan ç›km›flt›r. Wright ilk çal›flmas›nda 1979’da
Amerika’da tabaka/s›n›f analizlerinde kuram›n ihmal edildi¤i ve Marx’›n s›n›f analizlerinin bugünün ekonomik ve teknolojik flartlar›na uyarlanarak yeniden düflünülmesi gerekti¤ini savunmufltur. Wright farkl› s›n›flar› aralar›ndaki üretim, kontrol
ve mülkiyet, otorite ve ‘sömürü’ iliflkilerine göre tan›mlayarak Amerika için bir ‘s›n›f haritas›’ ortaya ç›karmakta ve bu kriterlerle her ülke için benzer bir çal›flman›n
yap›labilece¤ini savunmaktad›r (Wright, 1976; Wright, 1985). Wright, Marx’›n s›n›f
kuram›n› modern topluma uyarlarken ortaya ç›kan ara katmanlar› Marx’tan farkl›
olarak bir s›n›f olarak görmektedir. Örne¤in, Marx’›n iki s›n›fl› yap›s›na ilaveten,
küçük burjuva da kendi bafl›na s›n›f olma özelli¤i kazanm›flt›r. Ayr›ca Wright, bu
üçlü s›n›f yap›s› yan› s›ra mülkiyet, ifl konumu ve otoriteye yak›nl›k gibi kriterlere
göre bu s›n›flara kat›lamayacak ara s›n›flardan da (contradictory class locations)
bahsetmifltir.
Toplumsal Hareketlilik
Yap›sal - ifllevci okul ve Weberyan okulun toplumsal tabakalaflma konusuna yapt›klar› bir baflka katk› da “Toplumsal Hareketlilik” kavram›d›r. Her iki kuramda kapitalist toplumlar› inceledikleri, bu toplumlara özgü çoklu s›n›f konumlar›n› kabul
ettikleri ve kapitalist toplumun “tüm bireylere eflitlik de¤ilse bile f›rsat eflitli¤i sunan ‘aç›k toplumlar’” oldu¤u fikrinden hareketle farkl› toplumsal konumlar aras›ndaki geçiflkenli¤i, yer de¤ifltirmeyi toplumsal hareketlilik olarak adland›rm›fllard›r.
Toplumsal hareketlilik kavram› bireylerin ‘babadan o¤ula’ olarak tan›mlanan,
kiflinin babas›na göre toplumsal konumundaki de¤ifliklikleri aç›klamak için kullan›l›r. Toplumsal konum bireyin toplumda kendisine verilen f›rsatlar› de¤erlendirerek e¤itimle ve fedakârl›kla kazand›¤› (ascriptive) konumdur. Kapitalist toplumlarda bireyin bu kazan›mlar› ile babas›ndan (ailesinden) daha farkl› ve tercihen daha
üst bir konuma gelece¤i varsay›l›r ve aradaki farka bak›larak toplumdaki f›rsatlardaki yayg›nl›k, toplumdaki geliflmifllik düzeyi ölçülmeye çal›fl›l›r. Toplumsal hareketlilikte iki olas›l›k vard›r: Nesiller aras› yukar› dikey hareketlilik ve afla¤› dikey
hareketlilik. Ekonomik, sosyal ve siyasi aç›dan geliflmifl say›lan bir toplumda tüm
bireylerin bir evvelki nesile göre yukar› hareketlilik yapmalar› beklenir. Afla¤›ya
do¤ru hareketlili¤in daha yüksek olmas› ise o toplumda ekonomik geliflmenin eksik oldu¤u, yeni f›rsatlar›n yarat›lmad›¤›, f›rsatlar›n aç›k ve herkes taraf›ndan ulafl›l›r olmad›¤›, demografik yap› ile var olan toplumsal konumlar aras›nda uyumsuzluk oldu¤u (nüfus art›fl›n› karfl›layacak say›da pozisyon olmamas›, üniversite mezunu iflsizlerin yayg›n olmas› vb.), liyakat sisteminin (meritokrasinin) ifllemedi¤inin
göstergesi olarak kabul edilir. Bunlara ilaveten, toplumsal hareketlili¤in iki farkl›
formu vard›r. 1. Bir kiflinin yaflam süresi boyunca nesil içi (intragenerational), yani kendi ilk ifline bafllad›¤›ndan son ifline kadar yapt›¤› tüm kazan›mlar› anlatan hareketlilik 2. Bir kiflinin kendi ailesine k›yasla yapt›¤› kazan›mlar› anlatan, nesiller
aras› (intergenerational) hareketlilik.
Toplumsal hareketlilik ile ilgili ilk çal›flmalar, ‹ngiltere’de 1954’te D.V. Glass’›n
bafllatt›¤› ve bir hareketlilik analizi gelifltirme amac›na yönelik olarak bafllayan çal›flmalard›r (Glass ve Hall, 1963). Toplumsal hareketlilik çal›flmalar›nda daha çok
Weber’in statü, güç ve iktidar kavramlar› kullan›lmaktad›r. Buna göre beyaz yakal› iflçilik, masa bafl› ifl, kol eme¤i yerine kafa eme¤i kullanan, ücreti daha yüksek,
temiz ifl ve statüsü daha yüksek bir ifl konumu olarak yorumlanm›fl, ayr›ca yönetim ve karar verme kademelerine yak›nl›¤› ile de kol eme¤inin önüne geçmifltir.
Glass, ‹ngiltere’de yukar› hareketlili¤in oran›n› düflük bulmufl, ayr›ca üst tabakadan
ailelerin çocuklar›n› ayn› konumda tutamad›klar›n› ve bu çocuklar›n yaklafl›k %
50’sinin afla¤› hareketlilik yaparak babalar›na göre konum kaybettiklerini ortaya ç›karm›flt›r. Bunun nedeni ‹kinci Dünya Savafl› sonras›nda ortaya ç›kan savafl›n ekonomik etkilerinin insanlar›n yaflam›na ve kazan›mlar›na etkisidir.
Daha sonra 1980’de J. Goldthorpe’›n Oxford Toplumsal Hareketlilik Projesi’nde
mesle¤e endeksli bir s›n›f/tabaka çal›flmas› yap›lm›flt›r. Savafl›n etkileri geçti¤inden
ve toplumda ekonomik geliflme sa¤land›¤›ndan kol eme¤i ile çal›flan ve en alttaki
kategori olan hünersiz, yar›-hünerli iflçili¤in çok azald›¤›, öte yandan orta gruptaki
beyaz yakal› iflçilik ve teknisyen grubunun çok artt›¤› görülmüfltür (Goldthorpe,
1980). Bu da o toplumdaki ekonomik, toplumsal, teknolojik geliflmelerin toplum
151
152
katmanlar› üzerinde etkisini göstermektedir. Mavi yakal› babalar›n o¤ullar› art›k
yönetici kademelerine gelebilmektedir. Goldthorpe buradan devamla, özellikle geniflleyen orta s›n›flar›n/katmanlar›n siyasi görüfllerini, siyasi partilere ve sendikalara karfl› tutumlar›n› inceleyerek 1980’lerde Avrupa’daki sa¤ ve muhafazakâr partilere yöneliflin nedenlerini irdeler.
Sonuç olarak s›n›f/tabakalaflma ve hareketlilik analizlerinde bugün gelinen
noktada sadece meslek kategorilerinin kullan›ld›¤› görülmektedir. Mesle¤e dayal›
statü endekslerine en çok yöneltilen elefltiriler aras›nda mesle¤in kiflilerin ellerindeki sermaye, mal ve tafl›nmazlara ait mülkiyet konumlar›n› belgelemekten uzak
oluflu; toplumda her zaman aktif iflgücü içinde yer almayan ancak potansiyel ifl gücünü oluflturan gruplar› kapsam d›fl› b›rakmas›; özellikle hane reisinin meslek statüsü üzerine yo¤unlafl›p hanelerde art›k giderek önemli bir gelir getiren kad›n
eme¤ini yok saymas›d›r.
Türkiye’de toplumsal s›n›flar/tabakalaflma konusunda yap›lan çal›flmalarda daha çok 1960-70 döneminin özelli¤ini yans›tan tarihsel ve siyasi geliflmeler a¤›r
basm›flt›r. Bu çal›flmalar öncelikle Türkiye’nin iflçi s›n›f› tarihi’ni yazmaya yönelmifllerdir. 1970’de K›ray ve Hinderik’in çal›flmas› Çukurova’da dört köyü tabakalaflma aç›s›ndan karfl›laflt›rmaktad›r. Türkiye’nin tar›msal yap›s›na uygun olarak
Çukurova’daki 4 köyde karfl›laflt›rmal› olarak tar›mdaki toprak sahipli¤i, topra¤›n
verimlilik düzeyi, ekip biçilen ürünler, köylerin pazara aç›l›p aç›lmad›¤›, köyde
yaflayanlar›n geçimlerini kazanma biçimleri (tar›m iflçisi veya küçük toprak sahibi), köylerin suya ve yola yak›nl›¤› uzakl›¤› gibi birçok faktörü kullanarak yap›lan
çal›flma dört köydeki farkl› geliflme olanaklar›na ba¤l› olan toplumsal tabakalaflma biçimlerini anlatmaktad›r. 1995’te Boratav’›n çal›flmas› 1991-1992 aras›nda geliflen ekonomik koflullar›n toplumsal s›n›flar› nas›l etkiledi¤i sorusundan yola ç›karak önce k›rda ve kentteki s›n›flar› tan›mlamaktad›r. Daha sonra bu s›n›flar›n
ekonomik koflullara karfl› nas›l savunma stratejileri gelifltirdiklerini irdelemifltir.
Kentsel s›n›flar›n tan›mlanmas›nda en çok meslek ve meslekteki mevki, k›rsal s›n›flar›n tan›mlanmas›nda ise toprak mülkiyetlerinin flekli ve büyüklü¤ü ana kriterleri oluflturmufltur. Boratav’›n çal›flmas› ölçek gelifltirme yönünde ilk çal›flmad›r
(Kalayc›o¤lu, 2002: 313).
TOPLUMSAL Efi‹TS‹ZL‹K VE TABAKALAfiMADA YEN‹
TARTIfiMALAR VE KURAMLAR
Sosyal S›n›f, Etnik Köken ve Toplumsal Cinsiyet Kimlikleri
Aras›ndaki Kesiflme Modeli
1980’lerin bafllar›nda sosyal s›n›f tart›flmalar›nda yeni bir evreye girildi. 1980’lerle
birlikte çal›flma yaflam›n›n de¤iflmesi, fordist ifl süreçlerinin yerini fordizm sonras›
(post-fordist) ifl süreçlerine b›rakmas›, emek gücünün becerisinin ve dolay›s›yla iflyerinde inisiyatifinin almas›, kol eme¤inden kafa eme¤ine geçiflin gerçekleflmesi,
iflçiler aras›nda farkl›laflman›n oluflmas› (Sennett, 1998) ve benzer flekilde ifl dünyas›nda yönetim ile mülkiyet aras›nda bir bölünme yaflanmas› tart›fl›lmaya baflland› (Harvey, 2000). Öte yandan, siyasi yaflamda sosyal refah devletinden vazgeçilmesi ve toplumda herkesin kimseden destek almadan art›k kendi ayaklar› üzerinde durabilece¤i ve refah ödemelerinin zaten çok fazla büyümesi nedeniyle art›k
devlet taraf›ndan karfl›lanamayaca¤› savlar› da önemli bir dönüflüme neden oldu.
153
Resim 6.3
Günümüzde iflçilik
kol eme¤inden çok
belirli vas›f ve
beceri gerektiriyor.
Art›k günümüzde zenginleflen, becerisi artan ve dolas›yla yaflam standard› yükselen bir iflçilik var ve bu iflçilik Marx’›n zaman›nda bahsetti¤i kol eme¤inden çok
farkl› özellikler tafl›yor. Bir kere bu iflçilik art›k tüm zamanlar›n› ifl yerinde ve iflten
sonra ifl arkadafllar› ile geçirmek istemiyor. Yeni iflçilerin istedi¤i ifl sonras› vakitlerini ailesi ile veya farkl› kiflilerle geçirmek ve baz› yeni bofl zaman faaliyetlerine yönelmek. Bu bofl zaman faaliyetlerinin daha çok yöneldi¤i alan ise tüketim alan› olmufltur. Örne¤in, yeni markalar sat›n alarak giyim kuflam›na dikkat etmek, sa¤l›kl› yaflam için spor yap›p hep “fit” gözükmek, iyi bir restoranda yeme¤e gitmek, ev
eflyalar›n› yenilemek ve genelde ifl yaflam› d›fl›ndaki yaflama önem vermek tipik
davran›fl örnekleridir. Böylece 1980 öncesinin ifl yaflam› odakl› iflçili¤i gitmifl, yerine tüketim odakl› bir yeni toplum gelmifltir. Bu yeni toplumda ise art›k ekonomik
SIRA S‹ZDE
yaflam, siyaset ve sosyal yaflam de¤iflmek zorundad›r. Bu yeni toplumda eskiden
oldu¤u gibi ifl odakl› bir s›n›f kimli¤i insanlar aras›ndaki eflitsizlik ve farkl›l›klar› ortaya koymaya yeterli olmamaktad›r. Bu nedenle sosyal s›n›f kavram›na
D Ü fi Ü N E L ‹ M iliflkin tart›flmalarda bir dönüflüm geçirmifl ve toplumsal cinsiyet, etnik veya ›rka dayal› köken, yafl ve tüketim normlar›na dayal› yeni kültürel kimlikler s›n›f kimli¤inin yan›
S O R U
s›ra önem kazanm›flt›r.
1980’ler sonras›nda sosyal s›n›f kavram› iliflkin tart›flmalar bir dönüflüm
ve topD ‹ K Kgeçirmifl
AT
lumsal cinsiyet, etnik köken, yafl ve tüketim normlar›na dayal› yeni kültürel kimlikler s›n›f
kimli¤inin yan› s›ra önem kazanm›flt›r.
SIRA S‹ZDE
N N
Burada s›n›f tart›flmalar›nda önemli bir tart›flma ortaya ç›km›flt›r. Bir grup sosyal
s›n›f kimli¤inin hâlen geçerli oldu¤u ve terk edilmemesini savunurken
AMAÇLARIMIZ di¤er bir
grup ise s›n›f kimli¤i kavram›n›n tabakalaflma tart›flmalar›nda yetersiz kald›¤›ndan
ç›karak toplumda daha çok önem kazanan yeni kültürel kimliklere dayal› eflitsizK ile
‹ T kültürel
A P
likleri çal›flmaya yönelmifllerdir. Bir grup ise sosyal s›n›f kimli¤i
kimliklerin kesiflti¤i iddias› ile yeni tart›flmalar yürütmüfllerdir. 2000’lere gelindi¤inde art›k sosyoloji eflitsizlik ve tabakalaflma çal›flmalar›nda en çok a¤›rl›k kazanan tart›flmalar sosyal s›n›f, toplumsal cinsiyet ve etnik köken kimliklerinin
ile orT E L E Vkesiflmesi
‹ZYON
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
154
taya ç›kan eflitsizliklerdir. Burada önemli olan insanlar›n yaflam›nda bu kesiflmenin
ne gibi yeni eflitsizliklere neden oldu¤unu anlamakt›r. Örne¤in, siyah bir kad›n›n
ifl yaflam›nda kendi durumuna özgü yaflad›¤› eflitsizliklerin sadece iflçi olmaktan
de¤il, “kad›n” olmak ve “siyah” olmaktan da kaynakland›¤› ve hatta üçlü bir etki
yaratt›¤›n›n yeni kavramlarla gözlenmesi daha olas›l›kl› hâle gelmifltir (Anthias,
2005). Di¤er bir örnek, Avrupa’da göçmen iflçilerin sosyal yaflamdan d›fllanmas›n›n
ve çal›flma yaflam›nda en alt statüde ifller almalar›n›n nedeni sadece iflçi olmalar›
ile de¤il, göçmen ve farkl› etnik kimliklerden olmalar› ile anlafl›lmal›d›r (Kastoryano, 2004). Buradan anlafl›ld›¤› gibi art›k toplumsal eflitsizlik kavram› sosyal s›n›flar
anlay›fl› ile herkesi homojen oldu¤u varsay›lan tek bir s›n›fta toplamak yerine, daha rafine ve incelikli katmanlarda kad›n/erkek olman›n veya bir etnik kökene ait
olman›n sosyal s›n›f›n üstüne neler katt›¤›n› görebilmemizi sa¤lam›flt›r. Belli bir
toplumsal cinsiyet veya etnik veya ›rk kimli¤i insanlara var olan s›n›f eflitsizliklerinin üstünde ve onlar›n etkisini katlayan, daha derin eflitsizlikler ortaya ç›karmaktad›r. ‹nsanlar toplumsal cinsiyet veya etnik köken kimlikleri ile d›fllanmakta, toplumdaki en alt statüde, en alt ücretli ve güvencesiz iflleri yapmakta en alttakiler olmaktad›r. Bu nedenle eflitsizlik tart›flmalar›nda toplumsal cinsiyete dayal› eflitsizlikler çok önemli bir yer tutmaktad›r.
Toplumsal Tabakalaflman›n Yeni Aktörü: Orta S›n›f
Tüketim odakl› yeni toplum biçiminin ortaya ç›kard›¤› baflka bir kavram ise iflçili¤in esas faktör olarak çal›fl›ld›¤› dönemlerde fazla üzerinde durulmayan ancak
1980 sonras› toplumda temel aktör olarak öne ç›kan Orta S›n›ft›r. Orta s›n›f, s›n›f
analizlerinde kullan›lan meslek s›ralamalar›nda ve toplumsal tabakalaflma kategorilerinde “eme¤e dayal› olmayan” iflleri yapanlar, kafa eme¤i, yönetim ve büro ifllerini yapan beyaz yakal›lar (kol eme¤ine mavi yakal› dendi¤i gibi) fleklinde adland›r›l›r. 1980 sonras› teknolojinin geliflmesi ile ortaya ç›kan yeni ve profesyonel
meslek alanlar› (enformasyon teknolojileri, iflletmecilik, yöneticilik, reklamc›l›k, tasar›m ve grafik, medya ve iletiflim sektörü vb.) eski beyaz yakal› orta s›n›ftan çok
farkl›, üst düzey e¤itimli, profesyonel, inisiyatifi yüksek, otoriteye ba¤l› olmadan
çal›flabilen, çok vas›fl› bir gruptur.
Orta s›n›f kendini “iflçi” görmeyen, kendini iflçiden farkl›laflt›ran bir gruptur. Orta s›n›f›n en önemli özelli¤i iflçi s›n›f›ndan farkl› olarak kendi içinde heterojen olmas›d›r. Orta s›n›f› oluflturan bireyler çok farkl› özelliklere sahiptir ve bu farkl›l›klar›n› da özellikle öne ç›karmak yani bir birlerine benzememek isterler. Tüketim
odakl› bir dünyada bu farkl›l›klar özellikle tüketimde farkl› yaflam tarzlar›, stiller,
zevkler, marka kullan›m› olarak belirlenir. ‹maj ve kiflinin kendine bir “tarz” edinmesi gündelik yaflamda önemli bir faktör olur. ‹flçi s›n›f›n›n hiç bu flekilde bir davran›fl› yok iken orta s›n›f için gündelik yaflamda en önemli konu bu farkl›l›¤›n gösterimidir. Toplumlarda yeni yaflam, yeni aktör orta s›n›f taraf›ndan art›k farkl›l›klar›n tasarland›¤› bir gösteri dünyas› olarak yeniden yap›lanmaktad›r. Bu yeni toplumsal aktörün eski siyasi ve sosyal s›n›f örgütlenmelerine, toplu s›n›f davran›fllar›na, toplu kimliklere ve aidiyete karfl› olan tutumu kendi s›n›f›n›n özeliklerinden
kaynaklanmaktad›r. Zira orta s›n›f heterojen yap›s› nedeniyle bir araya gelemeyen,
tek tip olamayan hatta buna karfl› olan, bireysel özelliklerin ve her türlü bireysel
özgürlük ve temsillerin önem kazand›¤› bir yeni s›n›ft›r.
155
Resim 6.4
Orta s›n›f›
oluflturan bireyler
farkl›l›klar›n› öne
ç›karmak ister.
Tüketim odakl› bir
dünyada bu
farkl›l›klar özellikle
tüketimde farkl›
yaflam tarzlar›,
stiller, zevkler ve
marka kullan›m›
olarak belirlenir
Kültürel Dönüfl Tart›flmalar› ve Toplumsal Eflitsizlik
Geleneksel s›n›f teorilerini, çeflitli aç›lardan elefltiren ve s›n›f analizlerinde kuramsal ve kavramsal yenili¤in gereklili¤ine ça¤r› yapan yeni yaklafl›mlar sosyolojide
“kültürel dönüfl” (cultural turn) olarak isimlendirilmifltir. Bu yaklafl›mlar, yukar›da
aç›klad›¤›m›z geleneksel s›n›f teorilerine çeflitli elefltiriler getirmektedirler. Bu yeni
paradigmaya göre öncelikle geleneksel çal›flmalardaki k›s›tl›l›klar› aflmak için ekonomik alan ile sosyal alan›n karfl›l›kl› kurdu¤u iliflkiye odaklanarak kimliklerin ve
kiflilerin özel ilgilerinin, be¤enilerinin, farkl›l›klar›n›n yak›ndan araflt›r›lmas› gerekmektedir. Ancak toplumsal eflitsizliklerin derinleflerek devam etti¤i bir dönemde
s›n›f kimliklerinin net bir biçimde gözlemlenemiyor oluflu, bu yeni yaklafl›m›n günümüz toplumunu analizinde karfl›laflt›¤› en temel sorun olarak gösterilmektedir.
Savage`in ‹ngiltere`de s›n›f kimli¤i üzerine yapt›¤› çal›flmalar›ndan ç›kard›¤› sonuçlarda s›n›f›n de¤iflen deneyimlenme biçimine iflaret etmektedir. Savage’a göre, ‹ngiltere’de, kolektif hareketlerde somutlaflan geleneksel s›n›f tan›mlar›yla ölçüldü¤ünde s›n›f fark›ndal›¤›n› ve bilincini gözlemlemek mümkün de¤ildir çünkü toplumsal s›n›flar kolektif hareketler ve kümelenmeler arac›l›¤›yla somutlaflamamaktad›r. Ancak grup aidiyetlerinin temel kayna¤› olmaktan uzak ve salt ba¤lamsal bir
s›n›rl›l›k içinde olsa bile bireylerin kendilerini bir s›n›fa mensup olarak tan›mlad›klar› gözlemlenmifltir (Savage, 2000: 40).
‹flte bu tart›flma sonucunda Savage ve di¤er baz› akademisyenler “sosyal s›n›fa
ba¤l› kolektif bir bilinç oluflmuyorsa ve s›n›f kendi bafl›na kolektif bir bilinç yaratm›yorsa niçin hâlâ s›n›f `kültürel dönüfl` paradigmas› için aç›klay›c› bir de¤iflken
olarak önemlidir?” sorusunu sormaktad›rlar. Yeni paradigmaya göre s›n›flar araflt›rmac›lar taraf›ndan doldurulan nesnel ve bofl kategorilerden ziyade bireylerin sosyal pratikleri ve sembolik araçlar› arac›l›¤›yla infla olunan bir de¤iflkendir. Bir baflka deyiflle s›n›f›n izleri kolektif hareketlerde de¤il, gündelik yaflant›m›z›, al›flkanl›klar›m›z›, de¤erlendirme flemalar›m›z› içeren bireysel alanlarda aranmal›d›r. Bu yeni paradigma s›n›f kimliklerini kolektif olarak tan›mlamak yerine, bireysel kimliklerin s›n›f süreçleri ile nas›l flekillendi¤ini sorunsallaflt›rarak çal›flmalar›n odak noktas›n› kolektif s›n›f kimliklerinden s›n›flaflan bireysel kimliklere tafl›m›flt›r.
156
Pierre Bourdieu ve Yaflam Tarz›
Yukar›da belirtti¤imiz gibi 1980 sonras›nda sosyal bilimlerde uzunca bir süre ihmal
edilen tüketime olan ilginin artmas›, de¤iflen yaflam standartlar›, teknoloji ve sanayide ortaya ç›kan yenilikler s›n›f/tabaka terimlerinin ve tabakalaflma kavram›n›n
yeniden ele al›nmas› tart›flmalar›n› getirmifltir. Art›k s›n›f/tabaka terimlerinin sanayi sonras› toplumlardaki geliflmeleri aç›klamaktan yoksun oldu¤u, bunun yan›nda
veya alternatif olarak yafl, toplumsal cinsiyet, ›rk veya etnik kimlik gibi de¤iflkenlerin aç›klay›c›l›¤›na gereksinim oldu¤u belirtilmektedir. Bu tart›flmalara önemli bir
kuramsal katk›da P. Bourdieu’den (1989) gelmifltir. Bourdieu, günümüzde toplumsal s›n›flar›n belirlenmesinde yaflam tarz›, tüketim, hobiler, bofl zaman al›flkanl›klar› gibi farkl› zevklere hitap edebilen konular›n çal›fl›lmas› gerekti¤i üzerinde durmakta ve ekonomik sermaye (kiflinin elindeki maddi olanaklar); sosyal sermaye (kiflinin sosyal iliflki a¤lar›); kültürel sermaye (kiflinin eriflebildi¤i e¤itim, bilgi olanaklar›); sembolik sermaye (kifliyi etkileyen de¤erler, normlar) gibi dört yeni de¤iflkenin eski s›n›f analizlerindeki meslek, gelir, e¤itim de¤iflkenlerinin yerini almas› gerekti¤ini savunmaktad›r.
Toplumsal Tabakalaflma ve Yoksulluk
Göreceli mahrumiyet:
(relative deprivation) Alt
gelir gruplar›na ait
kesimlerin daha üst
konumda olan›n çok fazla
göz önünde olan yaflam
biçimlerinden etkilenmesini
ve karfl›laflt›rd›¤›nda kendini
mahrum hissetmesini
aç›klayan bir kavramd›r.
Tabakalaflma çal›flmalar› içinde yoksulluk konusu 1980 sonralar›nda yer almaya
bafllam›flt›r. Dünyada giderek sanayileflmifl ve ekonomik olarak geliflmifl ülkelerde
bile sosyal devlet kavram›ndan vazgeçilmesi, sanayileflmenin gerilemesi, iflsizli¤in
artmas› gibi nedenlerle yoksullu¤un nedenleri, boyutlar› ve sonuçlar› kavramlaflt›r›lmak istenmifltir. Yoksullukla ilgili en tart›flmal› konu yoksullu¤un nas›l tan›mlanmas› gerekti¤ine dairdir. Her çal›flma yoksullu¤u farkl› tan›m ve ölçeklerle çal›flmaktad›r. Bunlardan en yayg›n olan› yoksullu¤u mutlak yoksulluk (absolute poverty) veya göreceli yoksulluk (relative poverty) gibi iki kategoriye ay›rarak incelemektir.
Mutlak yoksulluk hanelerin veya bireylerin asgari geçim standard›n›n alt›na
düflmesini ve hesaplanm›fl yoksulluk s›n›r›n›n alt›na düflenleri tan›mlar. Mutlak
yoksulluk daha çok refah devleti politikalar›nda gelir da¤›l›m› ve tüketim harcamalar› hesaplamalar›na dayal› olarak somut ve ölçülebilen kriterlerle tan›mlanmakta
ve kullan›lmaktad›r. Öte yandan göreceli yoksulluk daha çok bir kiflinin veya grubun yaflam düzeyini, kendisinden daha yüksek yaflam standard›na ve f›rsatlara sahip bir referans grubu ile karfl›laflt›rmas› sonucunda ortaya ç›kan göreceli mahrumiyet olgusudur. Göreceli yoksullu¤u “maddi kaynaklar›n toplumda norm olmufl
veya en az›ndan özendirilen ve onaylanan normal etkinliklere kat›l›m›n, konfora
ve yaflam koflullar›na sahip olman›n olanaks›z veya son derece k›s›tl› hâle gelecek
kadar yetersiz kalmas›” fleklinde tan›mlamak da mümkündür. Göreceli yoksulluk
mutlak temel ihtiyaçlar›n› karfl›layabilen ancak f›rsat eflitsizlikleri yüzünden toplumun genel refah düzeyine, kaliteli e¤itime, insanca bir yaflam düzeyine ve toplumdaki sosyal temsile kat›lman›n engellenmifl olmas› durumunu içermektedir. Bu durumda daha yayg›n kullan›lan “mutlak yoksulluk” daha çok bireylerin fiziksel yaflamlar›n› sürdürebilme hedefine yönelikken “göreceli yoksulluk” bireylerin di¤er
kesimlere görece olarak yaflama standartlar›n› karfl›laflt›rmaktad›r.
Eflitsizlik ve yoksulluk iliflkisini anlamak için önemli olan bir baflka kavram ise
kent yoksullar› kavram›d›r. Birleflmifl Milletler Habitat Raporunda (1996) nüfusun
kentlerde yaflayan bir kesiminin, çeflitli nedenlerle tarihsel ve co¤rafik olarak belirlenmifl asgari bir geçim standard›n› sa¤layabilecek yeterli kaynaklara ve konuta
ulaflamamas›, bar›nma yoksullu¤u ile beraber davran›flsal ve toplumsal iliflkiler aç›s›ndan sorunlara yol açabilecek bir konumda olmas› durumunu anlatmaktad›r.
Bütün bu tan›mlar›n yan› s›ra 1990 sonras› literatüre giren s›n›f alt› ya da s›n›f
d›fl› (underclass) kavram› ise uzun süren iflsizlik çeken ve ifl bulma olas›l›¤› zay›f
veya art›k çal›flamayacak durumda olan kesime iflaret eder. Formel sektörden d›fllanm›fl ancak marjinal - enformel sektör iflleri de k›s›tlanm›fl olan, toplumdan ve
var olan kamusal veya sosyal olanaklardan d›fllanm›fl bir gruptur söz konusu olan.
Yeni Yoksulluk ve Tüketimden D›fllanm›fll›k
Yoksulluk çal›flmalar›nda yeni bir e¤ilim tüketim çerçevesinden sosyal yaflama bakarak yeni toplumsal kimliklerin ve farkl›l›klar›n, eskisinden farkl› olarak üretime
dayal› toplumsal s›n›f kimli¤i ile de¤il, bireylerin tüketim alan›nda benimsedikleri
tarzlar›, yaflam stilleri ve tüketime iliflkin be¤enileriyle olufltu¤unu öne süren çal›flmalard›r. Kültürel ve sosyal pratikler arac›l›¤›yla s›n›f süreçlerinin kimliklere nas›l
örtülü bir flekilde ifllendi¤ini araflt›ran farkl› ülkelerde farkl› yöntemlerle yap›lm›fl
çal›flmalar›n hepsine bu bölümde de¤inmemiz çal›flmam›z›n s›n›rlar› aç›s›ndan
mümkün de¤ildir. Ancak tüketim ve yoksulluk aras›ndaki iliflkiye vurgu yapan
Zymaunt Bauman’dan (1998) burada bahsetmek gereklidir.
Bauman’a göre içinde yaflad›¤›m›z toplumsal yap›da kat› modernlikten daha esnek ve de¤iflken bir moderniteye geçilmifltir. Bu yeni modernitede birey daha özgürdür. Bu özgürlük ise daha çok tercih yapabilme özgürlü¤ü, sat›n alabilme özgürlü¤ü, tüketim özgürlü¤ü ve yaflamdan haz alma özgürlü¤ü olarak tan›mlanmaktad›r. Toplum, üreticiler a¤›rl›kl› bir toplumdan tüketici a¤›rl›kl› bir topluma evrilmifltir. Bireyleri yaflamlar› da tüketim toplumu içinde parçal›, esnek bir hâl almaktad›r.
Bireylerin h›zla de¤iflen süreçlere adaptasyon yetene¤i onlar›n yaflamdaki baflar›s›n› belirlenmektedir. Birey yeni koflullara uygun olarak sürekli de¤iflen stratejiler yapabilmeli, belirsizlikler içinde sürekli kay›plar›n› ve kazançlar›n› hesap ederek yaflamal›d›r. Birey, yaflam›n›n yegâne sorumlusu olmufltur. Bireyin refah›nda ve baflar›s›nda toplumun sorumlulu¤u son derece azalm›fl, birey ise tüm yaflam›n›n sorumlulu¤unu üstlenmifltir. Toplumda tam istihdam olsa bile çal›flan yoksullar olabilece¤i, tüm sosyal hastal›klar›n ilac› olarak düflünülen ifl ve istihdam›n asl›nda yoksulluk problemini tam da çözmedi¤i bilgisi hayal k›r›kl›¤›na neden olmufltur.
Bauman’a göre yoksulluk sadece yokluk ve bedensel tehlike anlam›na da gelmemektedir. Yoksulluk ayn› zamanda sosyal ve psikolojik bir durumdur. Toplumda nezih yaflam standard› olarak kabul edilmifl ölçütlerde yaflayamamak bireyin öz sayg›s›n› yitirmesine de sebep olur. Ayr›ca “mutlu bir yaflam” tüketim toplumunda hayat›n sundu¤u f›rsatlardan yararlanma, zevk alma, yakalad›¤› f›rsatlar› kamusal alanda
gösterebilen tüketici bireyler olarak tan›mland›¤›nda, tüketim toplumu yoksullar›
mutlu yaflam flöyle dursun, normal yaflama bile eriflemeyen bireylerdir. Tüketim toplumu zevk ve haz üzerinden tan›mlad›¤› toplumsall›k ile yoksullar› sakat, ar›zal›, kusurlu, yetersiz olarak tan›mlayarak d›fllar. Bu yetersizlik öncelikle tüketici olarak yetersizliktir. Toplumda tüketici görevlerini yerine getirememenin güçsüzlü¤ü, onur k›r›c› durumdan tek ç›k›fl yolu tüketici yetersizli¤i ile bafl etmektir. Bauman’›n vurgulad›¤› gibi yeni yoksulluk anlay›fl› tüketim toplumunda “toplumda yayg›n kabul gören ve gösterisel biçimde tüketemeyenin yoksullu¤u” olarak tan›mlanmaktad›r.
Görüldü¤ü gibi yoksulluk toplumsal tabakalaflma ile yak›ndan ilgilidir ve flu s›ralar tabakalaflman›n en çok gündeme gelen konusudur. Toplumlarda ifl olanaklar› azald›kça kitleler giderek beklentilerinin alt›na düfltükçe ve sosyal devletin sa¤lad›¤› bir çok yard›m kesildikçe bireylerin kamu harcamalar›na kat›lmalar› anlay›fl›
egemen oldukça yoksullu¤un ve toplumdaki olumsuz etkilerinin artmas›ndan korkulmaktad›r. Buna karfl›l›k sivil toplum kurulufllar› arac›l›¤› ile bafllat›lan birçok sivil inisiyatif bu noktada çok önem kazanm›flt›r.
157
158
Özet
N
AM A Ç
1
N
A M A Ç
2
Toplumsal tabakalaflma ve eflitsizlik olgular›n› ve
onlarla ilgili kavramlar› tan›mlamak.
1789’da ilan edilen Fransa ‹nsan ve Yurttafl Haklar› Bildirisi’ne göre “‹nsanlar›n eflit do¤du¤u ve
eflit yaflamas›”n›n gerekli oldu¤u belirtilmifltir.
Frans›z Devrimi’nin insanl›¤a sundu¤u özgürlük,
eflitlik ve kardefllik ilkeleri evrenselleflmifl, kay›ts›z flarts›z eflitlik çok önemli bir insanl›k de¤eri
olarak meflruiyet kazanm›flt›r. Sosyolojide toplumsal tabakalaflma ve eflitsizlik konusunu daha
iyi anlayabilmek için önemli kavramlardan ilki
farkl›laflma’d›r. Bu kavram insanlar ve gruplar
aras›nda fiziksel, biyolojik, psikolojik, ekonomik,
kültürel ve sosyal bir çok farkl›l›¤a iflaret eder.
Ancak bu farkl›l›klar toplumdaki egemen de¤er
yarg›lar› ve normlara göre, “üst - alt” gibi bir de¤erlendirmeye tabi tutulduklar›nda toplumsal tabakalaflma ve eflitsizlik bireylerin yaflam›nda
önem kazanmaya bafllar. Belli bir gruba, s›n›fa
ait olmak daha üst bir de¤er ve imtiyaz getirirken
bir baflka bir gruba, s›n›fa aidiyet alt bir de¤er ve
imtiyazs›zl›k olabilir. Toplumda daha çok yap›sal, ekonomik ve kültürel nedenlerle ortaya ç›kan farkl›l›klar bireyler ve gruplar aras›nda çeflitli eflitsizliklere neden olabilirler.
Tarih boyunca toplumsal tabakalaflma ve eflitsizli¤in de¤iflen biçimlerini aç›klamak.
Tarihte dört farkl› toplumsal tabakalaflma sisteminden bahsetmek mümkündür. Bunlar; 1. Kölelik sistemi 2. Kast sistemi 3. Feodalitede görülen toprak mülkiyetine dayal› sistem ve 4. Sosyal
s›n›flar olarak kabul edilir. Kölelik bir insan›n di¤er insan üzerindeki mülkiyet hakk›n› tan›mlayan en afl›r› eflitsizlik biçimidir. Genelde do¤ufltan kazan›lan babadan o¤ula geçen bir statüdür.
Ancak savafllar sonunda da yenilen taraf›n kölelefltirilmesi mümkündür. Kast Orta Ça¤’da, özellikle Hindistan’da geçerli olan ve Hindu felsefesi, din, töre, gelenek ve mesleki ayr›mlara dayal›
bir tabakalaflma biçimidir. Dört temel kast (Varna) grubu vard›r: Brahmin (din adamlar›), Kashtriya (askerler), Vaishya (tüccarlar) ve Shudra (iflçiler). Bu gruplara üyelik do¤ufltan kazan›lan kal›tsal bir statüdür ve kast üyelerinin ba¤l› bulunduklar› kast grubunu de¤ifltirmelerine olanak
yoktur. Feodalite’de topraklar kral taraf›ndan soylular aras›nda da¤›t›l›r. Bu topraklar›n büyüklü¤ü
ve kullan›m haklar› yasal olarak tan›mlan›r. Bu
sistem içinde üç temel grup soylular; serfler ve
din adamlar›d›r. Sosyal S›n›flar ise di¤er tüm toplumsal tabakalaflma sistemlerinden farkl› olarak
kiflinin içine do¤du¤u mevki/statüyü de¤ifltirebilme özelli¤ine sahip oldu¤u, bunu da kendi
yetenekleri ve kazan›mlar› ile yapabilece¤i için
de¤iflime ve dinamizme en aç›k sistem olarak tan›mlan›r. Sosyal s›n›fa aidiyet aileden miras al›nmad›¤› gibi yasal veya geleneksel bir temele de
oturmaz.
N
AM A Ç
3
Toplumsal tabakalaflma ve eflitsizlik konusunda
farkl› yaklafl›mlar› özetlemek.
Sosyolojide Karl Marx ve Max Weber eflitsizlik
üzerine birbirlerinin yazd›klar›ndan etkilenmifller
ancak kendi epistemolojik ve mant›ksal çerçeveleri içinde çok farkl› sonuçlara ulaflm›fllard›r. Daha sonra eflitsizlik 1950’de ABD’de ilk kez akademik sosyoloji içinde flekillenen Yap›sal-‹fllevselci okul ve Çat›flma okulu içinde daha farkl› ele
al›nm›flt›r. 1980 sonras›ndaki eflitsizlik tart›flmalar›ndaysa sosyal s›n›f kavram›n›n toplumdaki geliflmeleri, de¤iflmeyi ve ortaya ç›kan yeni eflitsizlikleri anlamak için yeterli bir kavram olmad›¤›
yayg›n bir flekilde iddia edilmifltir. Art›k toplumlarda toplumsal cinsiyet, etnik köken, ›rk, tüketim farkl›l›klar› gibi farkl›l›klar›n, salt ekonomik
analize dayal› sosyal s›n›f farkl›l›¤›n›n önüne geçti¤i düflüncesi önem kazanm›fl ve eflitsizli¤e tüketim farkl›l›klar›, tercihler, yaflam biçimleri üzerinden yap›lan tart›flmalar damgas›n› vurmufltur.
Marx’a göre eflitsizlik toplumda birbiriyle z›t ve
çeliflkili ç›karlara sahip iki sosyal s›n›f aras›ndaki
kutuplaflmaya dayal› olarak oluflur. Ona göre s›n›f eflitsizli¤inin oluflmas› toplumdaki s›n›flar mücadelesi içinde anlafl›lmal›d›r. Weber’in toplumsal tabakalaflma kuram›ysa üç boyut üzerinden
tan›mlanmaktad›r. Bunlar; sosyal s›n›f, statü ve
politik partidir. Kuramsal olarak bu üç boyut birbirinden ba¤›ms›z olarak belirlenir. Yap›sal-‹fllevselci okula göre toplumsal tabakalaflma “toplumun gereksinimleri ile belirlenen ifllevler aras›ndaki uyum ve bireylerin belirlenen ifllevler
aras›nda kendi yetenekleri ve e¤itimlerine uygun
olarak da¤›t›lmas›” sürecinde oluflur. Bu da¤›lma
liyakat kural›na göre olmal›d›r. 1980 sonras›nda
E. O. Wright tabaka/s›n›f analizlerinde Marx’›n
s›n›f analizlerinin bugünün ekonomik ve teknolojik flartlar›na uyarlanmas›n› savunmufltur.
N
AM A Ç
4
Günümüz toplumlar›nda toplumsal tabakalaflma ve eflitsizli¤e iliflkin yeni tart›flmalar› ve kuramlar› aç›klamak.
1980’lerin bafllar›nda sosyal s›n›f tart›flmalar›nda
yeni bir evreye girildi. Çal›flma yaflam›n›n de¤iflti¤i, fordist ifl süreçlerinin yerini fordizm sonras›
ifl süreçlerine b›rakt›¤›, emek gücünün becerisinin artt›¤›, kol eme¤inden kafa eme¤ine geçiflin
gerçekleflti¤i, iflçiler aras›nda bir farkl›laflma yafland›¤›, bofl zaman faaliyetlerinin ve tüketim alan›n›n insanlar›n yaflam›nda daha çok yer tuttu¤u
bu yeni zamanlarda eflitsizlik tart›flmalar› da bu
yeni alanlarda oluflan eflitsizlikleri anlamaya do¤ru evrildi. Sosyal s›n›f kavram›na iliflkin tart›flmalar da bir dönüflüm geçirdi. Toplumsal cinsiyet,
etnik veya ›rka dayal› köken, yafl ve tüketim
normlar›na dayal› yeni kültürel kimlikler s›n›f
kimli¤inin yan› s›ra önem kazand›. 1980 sonras›
toplumda temel aktör olarak öne ç›kan Orta S›n›f, “eme¤e dayal› olmayan” iflleri yapanlar, kafa
eme¤i, yönetim ve büro ifllerini yapan beyaz yakal›lar (kol eme¤ine mavi yakal› dendi¤i gibi) gibi ifl ve meslekleri temsil eder. 1980 sonras› teknolojinin geliflmesi ile ortaya ç›kan yeni ve profesyonel meslekler (enformasyon teknolojileri,
iflletmecilik, yöneticilik, reklamc›l›k, tasar›m ve
grafik, medya ve iletiflim sektörü, vb.) ise eski
beyaz yakal› orta s›n›ftan çok farkl›, üst düzey
e¤itimli, profesyonel, inisiyatifi yüksek, otoriteye
ba¤l› olmadan çal›flabilen, çok vas›fl› bir grup
olarak yeni orta s›n›f› oluflturmaktad›r. Orta s›n›f›n tüketim odakl› bir dünyada farkl›l›klar› özellikle tüketimde farkl› yaflam tarzlar›, stiller, zevkler, marka kullan›m› olarak belirlenir. Bu yeni
toplumsal aktörün eski siyasi ve sosyal s›n›f örgütlenmelerine, toplu s›n›f davran›fllar›na, toplu
kimliklere ve aidiyete karfl› olan tutumu kendi s›n›f›n›n özeliklerinden kaynaklanmaktad›r. Zira
orta s›n›f heterojen yap›s› nedeniyle bir araya gelemeyen, tek tip olamayan ve buna karfl› ç›kan,
bireysel özelliklerin ve her türlü bireysel özgürlük ve temsillerin önem kazand›¤› bir yeni s›n›f-
159
t›r. Tabakalaflma çal›flmalar› içinde yoksulluk konusu 1980 sonralar›nda yer almaya bafllam›flt›r.
Dünyada sanayileflmifl ve ekonomik olarak geliflmifl ülkelerde bile sosyal devlet kavram›ndan
giderek vazgeçilmesi, sanayileflmenin gerilemesi, iflsizli¤in artmas› gibi nedenlerle yoksullu¤un
nedenleri, boyutlar› ve sonuçlar› kavramlaflt›r›lmak istenmifltir. Yoksulluk ve eflitsizlik aras›ndaki iliflki “mutlak yoksulluk,” “göreceli yoksulluk,”
“kent yoksullar›” ve “s›n›f alt›” gibi kavramlarla
anlat›lmaktad›r.
160
1. Eflitsizlik kavram›n›n toplumda dikkat çeken bir konuma gelmesi ve sorgulanmaya bafllanmas› için afla¤›da
verilen geliflmelerin hangisi en önemlidir?
a. Kapitalizmin geliflmesi
b. Modern toplum
c. Soy sopa ba¤l› eflitsizliklerin ortaya ç›kmas›
d. 1789 Frans›z Devrimi
e. 1789 Frans›z ‹nsan ve Yurttafl Haklar› Bildirisi
2. Afla¤›dakilerden hangisi bir toplumsal tabakalaflma
sistemi de¤ildir?
a. Kölelik sistemi
b. Statü gruplar›
c. Kast Sistemi
d. Sosyal s›n›flar
e. Feodalitede görülen toprak mülkiyetine dayal›
sistem
3. Tarihte kölelik sisteminin en afl›r› eflitsizlik olarak tan›mlanmas›ndaki temel neden afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Köleli¤in babadan o¤ula geçmesi.
b. Köleli¤in bir insan›n di¤er insan üzerindeki mülkiyet hakk› olmas›.
c. Kölelerin en yorucu ifllerde çal›flmas›.
d. Kölelerin özgürlüklerinin olmamas›.
e. Köleli¤in kat› kurallar› olmas›.
4. Kast sistemi toplumda uzun seneler yaflayabilmesin temelindeki meflruiyet afla¤›dakilerden hangisine dayan›r?
a. Hindu felsefesine ve ikinci hayat inan›fl›na dayan›r
b. Toplumun farkl› kast gruplar›na bölünmesine
dayan›r
c. Farkl› kastlar aras›ndaki ifl bölümüne dayan›r.
d. Toplumda kat› bir hiyerarfli olmas›na dayan›r
e. Kast sistemi d›fl›nda gruplar olmas›na dayan›r.
5. Sosyolojide Sosyal S›n›f kavram› daha çok hangi
amaçla kullan›l›r?
a. Soy sopa dayal› eflitsizlikleri ifade etmek için
kullan›l›r
b. Miras yolu ile kiflilere geçen vars›ll›k- yoksulluk
konumunu anlat›r
c. Toplumda k›t bulunan maddi kaynaklar›n mülkiyetine ulaflabilme yetkisini ifade eder
d. Kifliler aras›ndaki hak ve görev iliflkilerine dayan›r.
e. Modern toplumda çal›flma yaflam›ndaki iflbölümünde kazan›lm›fl bir statünün paylafl›ld›¤› bir
gruba ait olma durumunu ifade eder.
6. K.
a.
b.
c.
d.
e.
Marx için s›n›f çeliflkisi kavram› nas›l tan›mlan›r?
Toplumsal süreç içinde geçicidir
S›n›flar aras›nda z›tl›klar oluflturur
Toplumsal süreç içinde kal›c› ve çözülemezdir
Toplum düzeninin bozulmas›d›r.
Toplumsal uzlaflma ile çözülür.
7. Afla¤›dakilerden hangisi Sosyal statü kavram› için
do¤ru bir ifadedir?
a. T. Parsons’›n öne sürdü¤ü bir kavramd›r
b. K. Marx’›n öne sürdü¤ü bir kavramd›r
c. Siyasi gücü olan ile olmayan aras›ndaki farkl›l›¤a karfl›l›k gelir
d. Toplumda fleref, flan, unvan farkl›l›klar› ile belirlenir
e. Toplumdaki ekonomik farkl›l›klar ile belirlenir
8. Toplumsal hareketlilik toplumda bireylerin toplumsal konumlar aras›nda yukar›- afla¤› do¤u hareketlili¤inin afla¤›daki faktörlerden hangisine ba¤l› oldu¤una
iflaret eder?
a. Aile kökenine ba¤l› oldu¤unu
b. Bireyin do¤um yerine ba¤l› oldu¤unu
c. E¤itim sistemine ba¤l› oldu¤unu
d. Toplumdaki liyakat mekanizmas›na ba¤l› oldu¤unu
e. Bireyin babas›n›n konumuna ba¤l› oldu¤unu
Söyler.
9. Sosyal s›n›f tart›flmalar›nda 1980 sonras› en önemli
geliflme nedir?
a. S›n›f, toplumsal cinsiyet ve etnik köken gibi kimlikler aras›nda kesiflme ile ortaya ç›kan eflitsizlikler
b. Çal›flma yaflam›ndaki dönüflümler
c. Toplumsal cinsiyet kimli¤inin toplumda önem
kazanmas›
d. Yeni markalar›n ortaya ç›kmas›
e Toplumda güvencesiz ifllerin artmas›
10. Göreceli yoksulluk kavram›na afla¤›dakilerden hangisi karfl›l›k gelir?
a. Temel ihtiyaçlar›n› karfl›layamayan gruplar
b. Düflük ücretliler
c. Yafll›lar ve engelliler
d. Dezavantajl› gruplar
e. Genel refah düzeyine ve insanca bir yaflam düzeyine eriflmesi engellenmifl olanlar
161
Okuma Parças›
Kentte Yeni Yoksulluk ve Çöp ‹nsanlar›*
Küreselleflme ve buna ba¤l› olarak yeni ekonomi politikalar›ndaki (NEPs) yay›lma, tabaka ve s›n›f analizleri
konusunu revize etmemizi gerektirecek yeni analizlere
ihtiyaç duyurdu. 1980’leri izleyen y›llarda, “...k›r/kent
dengelerinde bozulmalar, kentsel yap›larda gerilemeler, göç, e¤itim sisteminde niteli¤in bütünsel olarak azalmas›, yeni iflkollar›n›n ortaya ç›kmas›, kentlere farkl› tabakalardan ve nedenlerden akan göç ve göçle birlikte
hareket eden iflgücü, bu yeni durumun göstergeleri olarak kabul ediliyor” (Payne & Payne& Hyde, 1996:1). Bu
göstergeler “göç”, “yoksulluk”, “k›rsal alan”, “kentsel
alanlar” ve “çal›flma” üzerinde yeniden düflünmemizi
gerektirdi. Bu dönüflümü “Küreselleflme” ve “ Post-Fordist üretim sistemlerin yayg›nlaflmas›” ve buna ba¤l›
olarak yoksullu¤un yayg›nlaflmas› ile birlikte alan görüfller (Jessop, 1993); imalat›n bu yolla üçüncü dünyaya yay›ld›¤›n› ve bu nedenle yoksullu¤un artt›¤›n› öne
sürenler (Brown & Scase, 1991) ve spesifik üretim normlar›n›n kapitalist pazar ekonomisini bu yolla yayg›nlaflt›rd›¤›n› iddia edenler (Lipietz, 1992), meslektafllar› taraf›ndan “ekonomistik” aç›klamalarla yetindikleri için
elefltirildiler (Burrows & Loader, 1994).
Yeni iktisadi yap›lanmalar›n yaratt›¤› etkiyi en iyi yeni
kentsel iflkollar› ve kentsel mekan da¤›l›mlar› ile çözebilece¤imiz aç›kt›r (Lash & Urry, 1994). Yeni kentsel s›n›flar›n ya da tabakalar›n ortaya ç›kmas›, “kentsel yeni
yoksulluk” kavram›n› da ortaya ç›karm›flt›r. Kentsel yeni yoksulluk kavram›, gerek zorunlu göç kapsam›ndaki
büyük yer de¤ifltirmelerin gerekse küreselleflmenin ortaya ç›kard›¤› düflük nitelikli iflgücünün kentlere ak›s›n›n bir ç›kt›s› olarak; yeni göç ve yeni kentli analizlerinde anahtar bir kavram olarak kullan›lmaya bafllanm›flt›r
(Bkz. Güvenç, (2000); Kaygalak (2001); Mingione
(1996)).
Marx’›n “Yedek iflgücü ordusu” (Marx, 1962) ya da E.O
Wright’›n Kapitalin bir fonksiyonu olarak s›n›f” kavramlar›ndan farkl› bir yeni aç›klama gerektiren bu yeni tabaka, göstergelerle u¤rasan akademisyenler kadar, sosyal hizmet uzmanlar›n›n da ilgi oda¤› olmaktad›r. Marx
için lümpen proleter:“...tüm suç ve h›rs›zl›k türlerine
bulaflm›fl, toplumun k›r›nt›lar›yla yetinen, belirli bir ifli,
ba¤lant›s›, olmayan... ordu art›¤› askerler, hapishane
kaçk›nlar›, kaçak köleler, cepçiler, tokatç›lar, t›rt›kç›lar, torbac›lar, tombalac›lar, kumarbazlar, genelev kap›c›lar›, çanta tafl›y›c›lar›, cahiller, sokak çalg›c›lar›,
çul-çaput toplayanlar, bileyciler, tenekeciler, dilenci-
ler...bu ayaktak›m›, süprüntü, tüm s›n›flardan kovulmufl art›klard›r (Marx, 1962:295).
Yoksullu¤un bu tabakas›n›n Marx’a göre tarifi moral bir
kavramlaflt›rma içermekteydi ve sonradan bu moral kavramsal analizle çal›flan birkaç sosyolog için de anahtar
olabildi. Ne yaz›k ki bu anahtar, yine moral bir tersine
çevirmeyle “Yeni sa¤” teorilerine, tehlikeli yeni s›n›f›n
(“S›n›f d›fl›”n›n, istenmeyen ve tehlikeli olan›n) analizleri yapmada da öncü olabilmifltir (Westergaard, 1992;
Jenks & Peterson, 1991).
Kentsel yeni yoksulluk tart›flmalar›; yoksullu¤un hangi
kategorilerle tan›mlanaca¤›, ayr›ca yeni iflkollar›n›n
kentte yaratt›¤› yoksulluk ve yoksullukla birlikte yaflama biçimlerine iliflkin çal›flmalarla birlikte ilerlemektedir. Kentsel iflgücünün yeni nitelikleri üzerine çal›flmalar, özellikle iflin ve çal›flman›n yeni biçimleri ve kentsel meslek ve ifl d›fl› alanlara iliflkin aç›klamalar bu çerçevede de¤erlendirilmektedir. Birleflmifl Milletler için
“Dezavantajl› gruplar”, Parkin için “non-labor”, Myrdal
için “underclass” (s›n›f d›fl›) kavramlar›yla aç›klanan bu
yeni yüzer-kategorileri tan›mlamada; öncelikle ‹ngiltere’de yap›lan çal›flmalar etken olmufltur. Pahl
(1984;1988), Payne (1987), Goldhorpe ve Marshall
(1992) yeni üretim sistemati¤i ve kentsel s›n›f analizlerinde “Halihaz›rdaki toplumda 2/3 istihdama karfl›l›k
1/3 iflsiz oran›n›” vurgulayarak, bunlar›n belirgin yaflam
stilleri ve tüketim kal›plar› aç›s›ndan ay›rt edilebilece¤ini gösterdiler. Granovetter, gelir ve statü iliflkisini, “‹kincil ‹flgücü Pazar›” kavram›yla tart›flt›¤› analizinde; bu
ba¤lant›n›n basit bir korelasyona dayanmad›¤›n› gösterir (Granovetter, 1999). Ona göre “‹nsan Kaynaklar› Teorisi”, “kendili¤inden ç›kar›n› maksimize eden insan”
temelinde, statü ile ifl aras›nda anlaml› bir korelasyon
oldu¤unu iddia ederken, tamam›yla sosyal ve sosyalpsikolojik eriflme ve edinme faktörlerini göz ard› etmektedir. Öte yandan “Yeni Endüstriyel Paradigma ve
Kurumsal Ekonomi” teorileri ise; analizlerinde ücret yap›lar›n› ve ifl gücü pazar›n› do¤rudan ekonomik pazar›n
birer ba¤›ml› de¤iflkeni olarak almaktad›r. “Oysa” der
Granovetter, “...’ikincil iflgücü pazar›’ aç›klamas›, iflin
süreklili¤i ve karakteristi¤i; ifli yapan kiflinin bireysel
karakteristiklerini ve ayr›ca ifle eriflme yollar›n›; iflin statüsünü ve iflçinin buna ba¤l› statüsünü etkileyen üç as›l
faktör olarak al›r” (Granovetter, 1999). Hareket kabiliyeti ve f›rsat›n› en az ele geçirebilenler, yani ikincil ifl
gücü pazar›n›n daimi oyuncular›: kad›nlar, siyahlar, kent
yoksullar›, 13-18 yas_ gruplar›d›r. Parkin, non-labor’un
162
üç kategori ile belirlenebilece¤ini belirtir: ›rk, cinsiyet
ve etnisite (Parkin, 2000). Treanor, yeni eflitsizlik kategorilerinin; salt etnisite, ›rk, gelir gibi eski kriterlerle
aç›klanamayacak yeni bir kast sistemine do¤ru evrildi¤ine dikkati çeker. Abelda (1999:725) yoksullu¤u, “ifl
ve kazanç olanaklar›na ve refah›n istihdam, aile yap›s›,
bak›m sözü ve kazanç konusundaki yükümlülüklerine
eriflmede yetersizlik” hali olarak tan›mlar.
Ancak bu aç›klamalar, kentsel yeni yoksullu¤u yine
de yap›salc› aç›klama çabalar› olmakla elefltirildiler
(Bauman (1998); Harris(1996); Scott(1994); Erder(1996;1997)). Bu çal›flmada, kentsel bir yoksul tipi
olarak “çöp toplay›c›l›¤›n” bir ifl ya da meslek kategorisi olarak ele al›n›p al›namayaca¤› tart›fl›lacak; bu yolla ‘çöp insanlar›’ araflt›rmas›, ‘yeni yoksulluk’ kavram›n› tart›flmak için arac› k›l›nacakt›r. Bir y›l arayla iki flehirde (Denizli ve Samsun) gerçeklefltirilen “Kentsel
Kat› At›k Projeleri”nde toplanan veriler ›fl›¤›nda, yeni
kent yoksulu profili; öncelikle küresel ekonominin
kentsel iflgücü üzerindeki mikro ve makro etkileriyle,
ikinci olarak çöpün ekonomik ve ekolojik de¤erleriyle birlikte ele al›nacakt›r. “Çöpte Yaflayanlar” ve “Çöpten geçinenler” kategorileri, kentsel yeni yoksulu tan›mlamada oldukça elveriflli kavramlard›r. Kentsel yeni yoksullu¤un, yoksullu¤un daha ileri ve a¤›r bir biçimi oldu¤una iliflin önermelerin tart›fl›lmas› ise son
k›sm› oluflturacakt›r.
*"Çöp ‹nsanlar›" terimi, kentsel alanda "Sokaktan çöp
toplayarak geçinen," "Çöpte çal›flan ve çöpte yaflayan"
ya da günlük deyimiyle "korsan çöp toplay›c›lar›"n› tan›mlamak için üretilmifl bir kavramd›r. Türkçe d›fl›ndaki karfl›l›¤› olan 'scavengers' ise, argoda 'lefl yiyen'
anlam›na gelmektedir.
Kaynak: Nefle Özgen, “Kentte Yeni Yoksulluk ve Çöp
‹nsanlar›,” Toplum ve Bilim, Say›: 89, s. 88-89. Makalenin
devam›n›/tamam›n› http://www.neseozgen.net/tr/yayinlar/7.pdf adresinden okuyabilirsiniz.
1. e
2. b
3. b
4. a
5. e
6. c
7. d
8. d
9. a
10. e
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Girifl ve Kavramsal Çerçeve” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Tarih ‹çinde Tabakalaflma”
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Tarih ‹çinde Tabakalaflma” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Toplumsal Tabakalaflma Kuramlar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Toplumsal Tabakalaflma
Kuramlar›” konusunun gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Toplumsal Hareketlilik” konusunun gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Toplumsal Eflitsizlik ve Tabakalaflmada Yeni Tart›flmalar, Kuramlar” konusunu gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Toplumsal Tabakalaflma ve
Yoksulluk” konusunu gözden geçiriniz.
S›ra Sizde 1
‹nsanlar›n edindikleri e¤itim ve mesle¤e dayal› bir gelir
elde etmeleri daha çok Weber’ci ve Yap›sal ‹fllevselci
kuramlar›n üzerinde durdu¤u do¤al, kaç›n›lmaz ama
toplum için geliflmeyi sa¤layan bir eflitsizliktir. Weber
toplumda s›n›fa dayal› eflitsizliklerin piyasa mekanizmas› içinde ortaya ç›kt›¤›n› kabul etti¤i için farkl› meslek gruplar›n›n farkl› e¤itim düzeylerine gereksinimleri
olaca¤› ve bu edinilen bilgi becerinin de iflçiler aras›nda farkl› gelir gruplar› yarataca¤›n› görmek mümkündür. Ayr›ca Weber pazara mal sunanlar ile hizmet sunanlar aras›ndaki temel eflitsizli¤i de yine gelir fark› olarak anlar. Yap›sal-ifllevsel okul ise toplumun gereksinimlerinden yola ç›karken farkl› meslekleri topluma yararl› farkl› ifllevler olarak kabul edip bu yararl› bilgi becerilerin elde edilme süresi (e¤itim) ve bu konuda yap›lan fedakârl›klar›n (zaman ve para harcama) ilerde
farkl› gelir düzeyleri olarak bir ödül sistemine dönüflmesini öngörür. Öte yandan, her iki okulda kapitalizmin “aç›k bir toplum” olarak insanlara eflit düzeyde f›rsatlar sundu¤unu ama insanlar›n bu f›rsatlardan yararlanmalar›n›n kendi kararlar› oldu¤unu söyler. Liberal
görüflün de temel fikri olan insan özgürlü¤ü bu anlay›fl›n temel dayana¤›d›r. Ancak Marx kapitalist sistemin
insanlara dayatt›¤› toplumsal ifl bölümü ile ortaya ç›kan
egemen s›n›f ve tabi olan s›n›f yap›s›nda böyle aç›k bir
toplum olamayaca¤›n› belirtir. ‹nsanlar kendilerine dayat›lan ekonomik, siyasal ve sosyal konumlar›nda kendileri seçmese de yaflamlar›n› sürdürmek zorundad›r.
Bu anlamda, günümüzde kalk›nma dendi¤inde ekonomistlerce ortaya at›lan kavram geliri art›rmak veya pastay› büyütmek olsa da sosyolojide ve eflitsizlik yaz›n›nda bu gelirin/pastan›n bölüflümü veya bu sistem içinde
kimlerin kendi toplumsal konumlar›n› seçme hakk›na
ne kadar sahip olabildikleri konusunda bir tart›flma vard›r. Dolay›s›yla kalk›nm›fl toplumlar bireylerinin kendi
toplumsal konumlar›n› görece özgür ve kendi tercihleri do¤rultusunda belirleyebildikleri toplumlard›r.
S›ra Sizde 2
Toplumsal hareketlilik toplumdaki geliflmelerin bireylerin refah›na, gelirine, e¤itimine yans›yarak daha gelifltirece¤i varsay›m›ndan yola ç›kar. Ayr›ca bu kavram
di¤er tabakalaflma kavramlar› için oldu¤u gibi eril bir
kavramd›r. Yani erkekler için tan›mlanm›fl, onlar›n ev
d›fl› faaliyetleri üzerinden tan›mlanm›fl bir kavramd›r.
Dolay›s›yla toplumsal cinsiyet kimli¤ine göre ayr›flm›fl
bir toplumda bu varsay›m tam da yerine gelmez. Öncelikle toplumsal cinsiyet rollerinin ö¤retisi kad›nla erke¤in farkl› rolleri oldu¤unu, kad›nlar›n ev içi emeklerinin daha önemli oldu¤unu vurgulad›kça kad›nlar toplumsal hareketlilikte bir konum almaktan geri b›rakt›r›lm›fl olurlar. Kad›n ev d›fl›nda bir e¤itim, kariyer edinebilece¤i bir ifl, toplumsal temsiliyet kazanamad›¤›ndan ve sürekli kocas›na, babas›na ba¤›ml› olarak yaflamak zorunda kald›¤›ndan toplumsal statüsünün yükselmesi de olanaks›z hâle gelir. Erkek ise toplumsal
konumunu e¤itimi, ifl gücüne kat›l›m› ve yükselen kariyeri ile sürekli yükseltebilir. Ayr›ca, toplumsal hareketlilik kavram›n›n öngördü¤ü liyakat ve kazan›lan toplumsal konumlar, toplumsal cinsiyet rollerine ba¤l› olarak kad›nlar için geçerli olmayan kavramlard›r. Ço¤u
durumda kad›n ailesinin statüsüne ba¤l› kalarak liyakat ilkesinden yararlanamamaktad›r.
Kaynaklar
Anthias,F. (2005). “Social Stratification and Social Inequality: Models of Intersectionality and Identity”
içinde Devine, F.; Savage, M.; Scott, J. ve Crompton,
R., (Eds.) Rethinking Class, New York: Palgrave
Macmillan.
Bauman,Z. (1998). Work, Consumerism and the New
Poor, Buckingham/ Philadelphia: Open University
Press.
Bendix, R. Ve Lipset,S.M., (ed.), (1967) Class, Status
And Power, Londra: Routledge.
Boratav, K. (1995) ‹stanbul ve Anadolu’dan S›n›f Profilleri, Türkiye Araflt›rmalar›, ‹stanbul: Tarih Vakf›
Yurt Yay›nlar›.
163
Bourdieu, P. (1989). Distinction : A Social Critique
of Judgement of Taste, London: Routledge
Davis, K. ve W.E. Moore (1945) “Some principles of
Stratification”, American Sociological Review,
cilt:10, syf. 242-249.
Glass, D.V. ve Hall, J.R. (1963). “Social Mobility in
Great Britain: A study of Intergeneration Changes
in Status” içinde Glass, D.V. (ed.) Social Mobility in
Great Britain, Londra: Taylor & Francis
Giddens, A. (2001). Sociology, 4. Bask›, Oxford : Polity
Gerth, H. ve Mills, C.W. (1948). From Max Weber: Essays in Sociology, Londra: Hutchinson.
Goldthorpe, J. (1980). Social Mobility and Class Structure in Modern Britain,
(2. bas›m), Oxford: Clarendon Press.
Haralambos, M. ve Holborn, M. (2004). Sociology: Themes and Perspectives, 6. Bask›, Londra : Collins.
Harvey, D. (2000). “From Fordism to Flexible Accumulation” içinde Nash, K., Readings in Contemporary Political Sociology, Blackwell.
Kalayc›o¤lu,S. (2002). “Toplumsal Tabakalaflma”, Sosyolojiye Girifl, (ed. ‹hsan Sezal), Ankara : Mart› Kitap ve Yay›nevi, s. 295-316.
Kalayc›o¤lu, S. (2011). “Toplumsal Eflitsizlikler, S›n›f
ve Yoksulluk” Toplumsal Tabakalaflma ve Eflitsizlik
kitab› içinde, Ünite 7, T.C. Anadolu Üniversitesi Yay›n› No: 2415, Eskiflehir : Aç›kögretim Fakültesi Yay›n› No: 1401.
Kastoryano,R. (2004). “Race and Ethnicity in France” in
Devine, F. ve Waters, M.C., (ed), Social Inequalities in Comparative Perspective, Londra: Blackwell, s. 66- 88.
K›ray, M. ve Hinderik, J. (1970). Social Stratification as
an Obstacle to Development : A Study in Four
Turkish Towns, New York : Praeger Publications
Savage, Mike (2000). “Class analysis and Social Transformation,” Open University Press, Londra.
Sennett, R. (1998). Corrosion of Character, New York:
Norton Marx, K. (1974). Capital, Cilt: 3, Londra: Lawrence Wishart
Walby, S. (1986). “Gender, Class and Stratification” içinde Crompton,R. ve Mann, M. (eds.) Gender and
Stratification, Polity Press.
Wacquant, L.J.D. (1996). “The Red Belt, Black Belt : Racial Division, Class Inequality and the State in the
French Urban Periphery and the American Ghetto”
içinde Mingione,E. (ed.) Urban Poverty and The
Underclass, Londra: Blackwell, s. 234-274.
Weber, M. (1947). The Theory of Social and Economic
Organization, NewYork: Oxford University Press
Wright, E.O. (1976). ‘Class Boundaries in Advanced Capitalist Societies’, New Left Review, no. 98.
Wright, E.O. (1985). Classes, London: Verso
Yuval-Davis, N. (2006). “Intersectionality and Feminist
Politics”, European Journal of Women’s Studies,
13 (3): 193-290
7
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
N
N
N
Günümüzün önemli toplumsal kurumlar›ndan biri olan medyan›n nas›l ele
al›nmas› gerekti¤ini aç›klayabilecek,
Medya araflt›rmalar›n›n tarihsel olarak nas›l dönemsellefltirdi¤ini saptayabilecek ve medya sosyolojisindeki egemen paradigmay› tart›flabilecek,
Ça¤dafl elefltirel yaklafl›mlar›n medyay› nas›l ele ald›¤›n› analiz edebilecek,
Medyaya ekonomi-politik yaklafl›mlar› ve dijital uçurum tart›flmas›n› özetleyebilecek,
Medya-küreselleflme iliflkisini de¤erlendirebilecek ve küreselleflme sürecinde
ortaya ç›kan “a¤ toplumu” kavram›n› tan›mlayarak yap›sal özelliklerini aç›klayabilecek,
Kitle toplumundan a¤ toplumuna geçiflin tarihsel temellerini saptayabilecek ve
a¤ toplumunun teknolojik, ekonomik, toplumsal niteliklerini tan›mlayabilecek,
Baflta ‹nternet olmak üzere “yeni medya”n›n ve “sosyal medya”n›n potansiyelini de¤erlendirebilecek ve a¤ toplumunda de¤iflen cemaat yap›lar›n› ve
sanal cemaatler kavram›n› karfl›laflt›rmal› olarak aç›klayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
•
•
•
•
•
•
•
•
•
A¤ Toplumu
Enformasyon/Bilgi Toplumu
Bilgisel Ekonomi
Dijital Uçurum-Dijital Bölünme
Etkileflimli Medya
‹nternet
‹zleyici
Küreselleflme
Medya Endüstrisi
• Medya ‹çeri¤i
• Medya’n›n Al›mlanmas›
• Medya’n›n Ekonomi-Politik
Yap›s›
• Sanal Cemaatler
• Sosyal Paylafl›m A¤lar› /Sosyal
Medya
• Yak›nsama
• Yeni Medya
‹çindekiler
• G‹R‹fi: ÖNEML‹ B‹R TOPLUMSAL KURUM
Sosyal Bilimlerde
Temel Kavramlar
Medya
OLARAK MEDYA
• MEDYA ARAfiTIRMALARININ TAR‹HÇES‹ VE
‹LK KURAMSAL YAKLAfiIMLAR
• MEDYA’YA ÇA⁄DAfi ELEfiT‹REL
YAKLAfiIMLAR
• MEDYA’NIN EKONOM‹-POL‹T‹⁄‹ VE
EKONOM‹-POL‹T‹K YAKLAfiIM(LAR)
• ÇA⁄DAfi KÜRESELLEfiME SÜREC‹NDE
MEDYA VE A⁄ TOPLUMU TARTIfiMALARI
Medya
G‹R‹fi: ÖNEML‹ B‹R TOPLUMSAL KURUM OLARAK
MEDYA
Günde ortalama kaç saatinizi TV izlemek ya da baflta farkl› sosyal a¤lar olmak üzere ‹nternet bafl›nda geçirdi¤inizi hiç düflündünüz mü? Kabaca bir hesap yapt›¤›n›zda muhtemelen sizi bile ürkütecek ya da en az›ndan düflündürecek bir zaman diliminde medya ile iç içe oldu¤unuzu fark edeceksiniz. B›rak›n on sene evvelini
an›msamay›, befl y›l öncesini göz önüne getirdi¤inizde bile, bugün medyan›n hayat›n›zda -”dün”e k›yasla- ne kadar çok yer ald›¤›na hayret edeceksiniz. 20. yüzy›ldan itibaren, özellikle içinde yaflad›¤›m›z 21. yüzy›l›n en önemli toplumsal kurumlar›ndan biri hâline gelen medyan›n “kapsama alan›” hayal gücümüzü zorlayacak
bir h›zla genifllemifl durumdad›r. Bu süreçte baflta ‹nternet olmak üzere yeni medya, di¤er iletiflim araçlar› içerisinde öne ç›kt›, sosyal a¤lar ya da yayg›n tabirle “sosyal medya” hayat›m›z›n her alan›n› sar›p sarmalad›. Günümüzde milyarlarca insan›n günlük yaflam›n›n en önemli parças›n› art›k medya oluflturuyor. Bireyler aras›
iletiflim bugüne dek hiç olmad›¤› kadar art›k etkileflimsel mecralarda sosyal a¤larda gerçeklefliyor. Sadece günlük hayat›m›zda de¤il sosyal, kültürel, siyasal ve ekonomik alanda da medyan›n çok önemli bir yeri oldu¤u uzun zamand›r tart›flmas›z
kabul görüyor. Toplumsal yaflam›n, kültürel alan›n ve siyasi arenan›n önemli bir
ögesi hâline gelen medya art›k hayat›m›z›n merkezindedir. Öyle ki epeydir “medya kültürü”nü (Kellner, 1995) soludu¤umuzu söyleyebiliriz. Medya, bugünün küresel dünyas›nda insan›n hayata, ülkeye ve dünyaya dair imgelerinin yegâne kayna¤› hâline gelmifltir. Toplumsal/siyasal yaflamda “gerçeklik”(ler)in ne(ler) oldu¤u
art›k önemli düzeyde medya dolay›m›yla infla edilmektedir.
Medyan›n toplumsal, siyasal ve kültürel alanda böylesine kritik bir rol oynuyor
olmas› üzerinde önemle durulmas› gereken bir durumdur. Çünkü önemi her geçen gün artan bir toplumsal kurum olan medyan›n, e¤itim kurumu hariç, di¤er
toplumsal kurumlardan farkl›laflt›¤› bir nokta söz konudur. Medya ayn› zamanda
devasa hacimde bir ekonomik sektördür. Di¤er bir deyiflle günümüzde medya kurumlar› kapitalist piyasa koflullar›nda ve kâr maksimizasyonu mant›¤›/hedefi ile faaliyet gösteren birer endüstridirler. 1980’lerde ivme kazanan neo-liberal politikalarla efl zamanl› gerçekleflen özellefltirme ve deregülasyon uygulamalar›yla medya kurumlar›n›n yap›s› ve ifllevi farkl›laflm›flt›r. Günümüzde medya kültürünü soluyan bireyler olan› biteni anlama, toplumsal dünyay› yorumlama sürecinde büyük
ölçüde medya’ya ba¤›ml› bir duruma gelmifl olduklar›ndan bu endüstrilerinin kapsaml› bir flekilde kavranmas› hayati önem arz eder.
Yeni (etkileflimli) Medya
Radyo, gazete, dergi ve
televizyon gibi ‘geleneksel’
medyadan farkl› olarak
kullan›c›lar›na etkileflimli
iletiflim imkân› sa¤layan cep
telefonlar›, tablet ve avuç içi
bilgisayarlar, oyun konsollar›
vb ‹nternet eriflimli iletiflim
ve enformasyon
teknolojilerinin genel ad›d›r.
Sosyal A¤(lar) ya da sosyal
paylafl›m a¤lar›,
kullan›c›lar›n bir a¤ ya da
site içinde bütün ‹nternet
kullan›c›lar›na aç›k (iste¤e
göre yar› aç›k veya kapal›)
bir profil oluflturmalar›na,
ayn› a¤/site içerisinde
iletiflim içinde olduklar›
di¤er kullan›c›lar›n
profillerini karfl›l›kl›
etkileflim içinde takip
etmelerini sa¤layan web
tabanl› servislerdir.
166
Deregülasyon, her ne kadar
“kurallar›n kald›r›lmas›”
demek olsa da esas olarak
1970’lerden itibaren kamu
yay›nc›l›¤› tekellerinin
ortadan kalkmas› ve özel
radyo/televizyon
yay›nc›l›¤›n›n yayg›nlaflmas›
yönünde kurallar›n
de¤ifltirilmesi sürecini
anlatmak için kullan›l›r.
Modern kitle iletiflim kurumlar›n›n, yani medya’n›n toplumsal ve ekonomik yaflamdaki yerinin ve öneminin genifllemesi, medyan›n daha çok mercek alt›na al›nmas›na neden olmufltur. Ayr›ca iletiflim ve enformasyon teknolojilerinde flahit oldu¤umuz bafl döndürücü geliflmeler medyaya iliflkin akademik tart›flmalarda da
yank›lanmaktad›r. ‹kinci nesil ‹nternet hizmetlerini, yani Web 2.0 tabanl› etkileflim
uygulamalar›n›, ak›ll› mobil (cep) telefonlar›, ak›ll› TV’leri, avuç içi bilgisayarlar›,
tablet bilgisayarlar› ve bu yeni iletiflim ve enformasyon teknolojileri aras›nda gerçekleflen yak›nsamay› göz önüne ald›¤›m›zda yaflanan sürecin çarp›c›l›¤›n› görebiliriz. ‹flte ikinci nesil ‹nternet hizmetleri, ak›ll› TV ve mobil telefonlar› ile bunlar›
bir arada kullanmam›z› mümkün k›lan yak›nsama televizyon ve gazete gibi geleneksel medyan›n ifllevlerini farkl›laflt›r›rken araflt›rmac›lar için de yeni inceleme
alanlar› oluflturmaktad›r. Böylelikle medya sosyolojisi, medya çal›flmalar›, kültürel
çal›flmalar, sinema-televizyon, gazetecilik vb. çok farkl› disiplinlerin bir araya geldi¤i disiplinleraras›, hatta disiplinler-üstü özellikler gösteren genifl kapsaml› çal›flmalar ortaya ç›km›flt›r.
Web 2.0: 2004 y›l›nda
gelifltirilen Web 2.0, ikinci
nesil ‹nternet hizmetlerini,
yani ‹nternet kullan›c›lar›n›n
ortaklafla ve paylaflarak
yaratt›¤› sistemi tan›mlar
Baflta Facebook ve Twitter
olmak üzere di¤er sosyal
a¤lar›n›n kendi üreticilerini
yine tüketicileri aras›ndan
oluflturabilmesine imkân
veren ‹nternet teknolojisinin
temelinde Web 2.0 tabanl›,
etkileflimli uygulama yatar.
Yak›nsama: Farkl› teknolojik
sistemlerin benzer görevleri
uyum içinde yerine
getirebilecek flekilde
gelifltirilmesidir.
Medya Nedir? Medya’y› Nas›l Ele Alabiliriz?
Türkçede kulland›¤›m›z medya kavram› ‹ngilizce’deki media’n›n karfl›l›¤› olup Latince araç, ortam, arac› anlamlar›na gelen mediumteriminin ço¤uludur. Birbirleriyle iletiflimi olmayan, iletiflim kuramayan iki düzlem ya da iki ba¤lam aras›nda iletiflimi sa¤layan araçlar medya olarak tan›mlanmaktad›r. Burada dikkat edilmesi gereken nokta medya teriminin ço¤ul olarak bu iletiflimi mümkün k›lan araçlara karfl›l›k geldi¤idir. Dolay›s›yla sözcü¤ü tekil, yani tek bir araç olarak görerek farkl› iletiflim araçlar›ndan söz edilirken “medyalar” denilmesi yanl›fl bir kullan›md›r. Medya terimini karfl›lamak üzere son döneme kadar kitle iletiflim araçlar› kavram› kullan›lm›fl olsa da özellikle son 20 y›ld›r medya sözcü¤ü yayg›n olarak kullan›lmaktad›r. Günümüzde kitle iletiflimi, kitle iletiflim araçlar› kavramlar›n›n yerine art›k sadece medya kavram› kullan›lmaktad›r. Bunun nedeni sadece medya kelimesinin
daha popüler olmas› de¤il, yeni nesil ‹nternet hizmetlerinin geliflmesiyle birlikte
“kitle iletiflimi” kavram›n›n karfl›l›kl› etkileflimin mümkün oldu¤u iletiflim ortamlar›n› yeterince tarif edemez hâle gelmesidir.
“Peki ilk kullan›m›yla kitle iletiflim araçlar› ya da bugün kulland›¤›m›z flekilde
medya dedi¤imizde hangi iletiflim araçlar›na iflaret ediyoruz?” En genifl anlam›yla
düflündü¤ümüzde kitap, gazete, dergi, broflür, bildiri, funzin, billboard, telefon,
mobil telefon, VCD, DVD, radyo, sinema, televizyon, ‹nternet gibi iletiflim araçlar›n› bu kavram›n s›n›rlar› içinde düflünebiliriz. Günümüzde toplumsal iletiflim büyük ölçüde bu amaçla gelifltirilmifl ileri teknoloji ürünü araçlarla gerçeklefltirildi¤inden bu ünitede medya denildi¤inde ço¤unlukla “kitle medyas›” yani kitlesel düzeyde eriflime ve/veya etkileflime olanak sa¤layan araçlar, özellikle radyo, gazete,
televizyon ve ‹nternet kast edilmektedir. Bir ç›rp›da sayd›¤›m›z iletiflim teknolojilerinden söz ederken sadece teknik araçlardan söz etmiyoruz elbette: Teknoloji onlar› ortaya ç›karan bilgi, alg›, tasavvur, üretim, de¤erler ba¤lam›n›n tümüne karfl›l›k gelir. Alman filozof Martin Heidegger’in (1889-1976) ünlü deyifliyle ifade edersek “teknoloji hiç teknik bir olgu de¤ildir.” Teknoloji, tekniklere dair bilgiyi içermekle birlikte as›l bunlar›n fikrini ve bu fikrin toplumsal meflruiyet kaynaklar›n›
içerir. Farkl› bir ifadeyle teknoloji, ça¤›n›n ruhunu, toplumsal iliflkilerini ve bunlara hakim olan iktidar yap›lar›na iliflkin ön-kabulleri de beraberinde getirir (Ergur,
2011: 13) ki bu anlamda ideolojik bir olgudur. Kald› ki “iletiflimin [de] öncelikle
teknik de¤il, kültürel ve politik bir olgu oldu¤unu” (Maigret, 2011:20) vurgulama-
7. Ünite - Medya
l›y›z. Teknolojinin ve iletiflimin “ideolojik” oldu¤u vurgusu ünitenin ilerleyen bölümlerinde ayr›nt›l› olarak karfl›m›za ç›kacakt›r.
Kuramsal bir bak›flla iletiflim sürecini ve ortam›n› anlarken öncelikle medyan›n
hitap etti¤i izler kitleden, yani izleyici/dinleyici/okuyuculardan; hitap ederken aktard›¤› içerikten ve söz konusu içeri¤i önemli ölçüde üreten kurumsal yap›dan söz
ediyoruz. ‹flte medyay› ve medya-toplum iliflkisini anlamak için bu üç boyutu
mümkün oldu¤unca birlikte düflünmemiz gerekir. Her ne kadar “izlemek” mastar›, seyretmeyi, görmeyi ifade etse de medya çal›flmalar›nda “izleyici” ya da “izler
kitle” sözcü¤ü, bütün medya tüketicilerine karfl›l›k gelecek flekilde kullan›lmaktad›r. Peki izleyici olmak, medya ne aktar›yorsa, ne gösteriyorsa onu oldu¤u gibi alSIRA medyan›n
S‹ZDE
mak, edilgin bir tutumla kabul etmek anlam›na m› geliyor? Peki
ifllevi
sadece bir noktadan di¤erine aktar›lan içeriklerle mi s›n›rl›d›r? Yoksa bu içerikler
bireyin toplumsal iliflkilerine katk›da bulunur mu? ‹zleyicilerin toplumsal dünyay›
yorumlamalar›nda medya nas›l bir rol üstlenir? Medya organlar›n›n genel olarak
kâr amac›yla iflleyen kurulufllar oldu¤unu ve büyük sermayedarlar›n elinde bulunO R U
du¤unu düflündü¤ümüzde medya içeriklerine sadece medya Sprofesyonellerinin
karar verdi¤ini söyleyebilir miyiz? Medyan›n yönetimi sadece ona sahip olanlar›n
kontrolünde midir? Devlet ayg›t›n›n ve siyasi iktidarlar›n medyaDüzerindeki
aç›k ya
‹KKAT
da örtük bask› ve müdahalesi yok mudur? Son olarak Türkiye’de RTÜK (Radyo-Televizyon Üst Kurulu) örne¤inde gördü¤ümüz denetleme/düzenleme kurulufllar›n›n
SIRA S‹ZDE
medyaya yönelik ne gibi yapt›r›mlar› söz konusudur? (Nalçao¤lu, 2003: 43-55).
fiimdilik cevaplardan çok sorular öne ç›km›fl durumda olsa da ilerleyen bölümlerde bu sorulara farkl› yaklafl›mlar ekseninde çok boyutlu bir AMAÇLARIMIZ
tart›flma içinde cevap
aranacakt›r.
N N
Bu üniteyi okurken kavramakta zorland›¤›n›z ya da hakk›nda daha ayr›nt›l›
almak isK ‹ T A bilgi
P
tedi¤iniz kavramlar için Erol Mutlu’nun ‹letiflim Sözlü¤ü’ne (Ankara: Ayraç Yay›nevi,
2008) ve/veya Hüseyin Köse’nin ‹letiflim Sosyolojisi: Temel Kavramlar Antolojisi’ne (‹stanbul: Yirmi dört Yay›nevi, 2006) baflvurabilirsiniz.
TELEV‹ZYON
MEDYA ARAfiTIRMALARININ TAR‹HÇES‹ VE ‹LK
KURAMSAL YAKLAfiIMLAR
‹ N Tak›fl›n›,
E R N E T di¤er yanKapitalist modernitenin geliflmesi, enformasyonun h›zl› ve etkili
dan kitlesel ve kamusal bir iletiflim ortam›n› gerekli k›lm›fl, modern kitle iletiflim
araçlar›n›n ortaya ç›k›fl› ile Bat› toplumlar›nda modernitenin belirmesi efl zamanl›
gerçekleflmifltir. Modernitenin ortaya ç›kard›¤› olgulardan birisi de kitle iletiflimi olmufl ve kitle medyas›n›n yayg›nlaflmas› sonucunda da kitle iletiflim (ya da medya)
araflt›rmalar› 20. yüzy›l›n bafllar›nda ortaya ç›km›flt›r.
20. yüzy›l bafl›ndan 1940’a kadar iki büyük dünya savafl› aras›ndaki y›llar› kapsayan ilk dönemde medyan›n çok güçlü ve ikna edici bir etkisi oldu¤una dair ortak bir görüfl egemen olmufltur. Savafl atmosferinin ve kitle toplumu paradigmas›n›n söz konusu oldu¤u bu döneme, kitle iletiflim araçlar›n›n çok güçlü propaganda kurumlar› olduklar›na ve insanlar›n bir anlamda beynini y›kad›¤›na dair bir
medya görüflü damgas›n› vurmufltur. Bu dönemin hakim yaklafl›m› olan Hipodermik fl›r›nga modeline göre medya mesajlar› insanlar›n beynine t›pk› bir fl›r›ngadan
ilac›n zerk edilmesi gibi veriliyordu. Kitlelerin çok güçlü oldu¤u kabul edilen medya taraf›ndan kolayca manipüle edildi¤i ve bylece kitle iletiflim araçlar›n› elinde
bulunduran ve iyi kullananlar›n kitlelere istediklerini yapt›rabilecekleri varsay›m›
bu döneme damgas›n› vurdu. Propaganda analizinde Harold Laswell, 1. Dünya
167
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
168
Foto¤raf 7.1
Paul Lazarsfeld
Savafl› sonras›ndaki olumsuz koflullar›n, büyük ekonomik bunal›m›n ve siyasal istikras›zl›¤›n insanlar›n psikolojisini kötü etkiledi¤ini ve medyan›n bir fl›r›nga i¤nesi gibi insanlar›n bilincine girip onlar› manipüle edebilece¤ini belirtti. 19. yüzy›lda
ortaya ç›kan propaganda olgusu yeni iletiflim teknolojileri sayesinde çok daha etkili bir ifllev kazand›. Kitle iletiflim araçlar›n›n 1. Dünya Savafl› s›ras›nda propaganda araçlar› olarak çok kritik bir rol oynad›¤›n› görüflü, 1930’larda Avrupa’da faflizm
ve Sovyetlerde Stalinizm gibi totaliter rejimlerin ivme kazanmas›yla zirveye t›rmand›. 2. Dünya Savafl› s›ras›nda ise kitle iletiflimi neredeyse propagandayla efl tutuluyordu (Curran vd., 1982: 230; Williams, 2003:23-31, Mutman, 1995: 27).
Kitle iletiflimi araflt›rmalar›n›n 1940-60’lar dönemini kapsayan ikinci evresinde
totaliter tehlikenin ve beraberinde kitle toplumu paradigmas›n›n ortadan kalkmas›yla ilk döneme damgas›n› vuran “her fleye gücü yeten medya” anlay›fl› da geçerlili¤ini önemli ölçüde yitirdi. Pasif ve atomize olmufl bireylerden oluflan, iktidar›n
tek bir merkezde bulundu¤u bir toplum tasavvuru yerine; zengin ve çok çeflitli
ba¤larla içi içe geçmifl, dayan›flman›n egemen oldu¤u, iktidar›n tek bir merkezde
olmad›¤› ve farkl› toplumsal gruplar›n temsil edildi¤i ço¤ulcu toplum görüflü medya çal›flmalar›nda da yank› buldu. Ampirik çal›flmalar etraf›nda flekillenen bu paradigmada medyan›n etkisi niceliksel bir araflt›rma konusuna; neyin, kimin üzerinde
ne kadar etkili oldu¤u sorunsal›na dönüfltürüldü. Ana ak›m ya da liberal/ço¤ulcu
olarak adland›r›lan çal›flmalar›n yeflerdi¤i
bu dönemde, ABD’de yap›lan Etki Araflt›rmalar› sonucunda medyan›n “s›n›rl› bir
etkisi” oldu¤una dair bambaflka bir yaklafl›m ortaya ç›kt›. Bu dönemin en önemli
isimlerinden Paul Lazarsfeld (1901-1976)
ve arkadafllar› 1940 y›l›nda ABD’de yapt›klar› araflt›rmada kitle iletiflim araçlar›n›n etkisinin “çok s›n›rl›” oldu¤u sonucuna vard›. Araflt›rmac›lara göre kitle iletiflim araçlar› arac›l›¤›yla gerçekleflen seçim
kampanyalar›, seçmenlerin oy verme davran›fllar› üzerinde çok fazla bir etkiye yol
açmam›flt›. Araflt›rman›n sonunda kiflileraras› ve iki aflamal› bir iletiflimin daha
çok etkisi oldu¤u, mesajlar›n grup içindeki ‘kanaat önderi’ne ulaflt›¤› ve onlar arac›l›¤›yla toplulu¤a aktar›ld›¤› vurguland›. Elihu Katz ve Paul Lazarsfeld’in Kiflisel Etki adl› çal›flmalar›nda yazd›klar› gibi kitle iletiflimi ak›fl›nda insanlar›n oynad›¤› rol ile ilgiliydiler.
Propagandan›n incelenmesinden vazgeçen ve fl›r›nga modelini ortadan kald›rmay› hedefleyen bu yaklafl›m genellikle kitle iletiflim araçlar›n›n hangi koflullar alt›nda izlerkitlenin tutum ve davran›fllar›nda de¤iflikli¤e yol açt›¤›n› anlamay› amaçlamaktayd›. ‹letiflim araçlar›n›n içeri¤inin sadece bireysel, ölçülebilir, k›sa vadeli ve
davran›flsal “etkileri”nin araflt›r›lmas› hedeflendi. Sadece kampanya türü mesajlara
bakan araflt›rmac›lara göre reklam ya da seçim kampanyalar› gözlemlenebilir davran›fllarda ölçülebilir etki yaratm›flsa medya etkilidir, yaratmam›flsa etkili de¤ildir.
Böylece ço¤unlukla medya endüstrileri ya da hükümetlere yap›lan profesyonel
araflt›rmalarda seçim ve reklam kampanyalar›n›n etkisi ölçülmeye çal›fl›ld›. Bu tür
kurumlar›n kendi yönetsel amaçlar› için anlaml› olabilecek ve bir kullan›m de¤eri
169
7. Ünite - Medya
olabilecek bu bak›fl aç›s›n›n, medyan›n toplumsal anlam›na dair sosyolojik bir de¤erlendirmeye katk›s› ise s›n›rl› olacakt›r. Lazarsfeld ve Robert K. Merton’un bu s›n›rl›l›¤›n fark›nda olmad›klar›n› söylemek elbette haks›zl›k olur. Zira birlikte yazd›klar› flu sat›rlarda medyaya dair çok daha sofistike bir yaklafl›m›n ipucu vard›r:
“Medyan›n gücü söyledi¤inden de¤il as›l söylemedi¤inden gelir çünkü bu araçlar
statükoyu onaylamay› sürdürmekle kalm›yor, ayn› zamanda toplumun yap›s›
hakk›nda temel sorular› sormay› baflaram›yor.” (Akt, Mutman, 1995: 30).
Söz konusu araflt›rmac›lar, elefltirel medya çal›flmalar›nda büyük ölçüde kabul
böyle bir argümana 1948 y›l›nda imza atm›fl olsalar da bu görüflü hem gelifltirmemifller hem de çal›flmalar›n› bu yaklafl›m çerçevesinde yapmam›fllard›r. Kendi dile
getirdikleri sorular› cevaps›z b›rakarak çal›flt›klar› kurumlarla uyum içinde, kendilerini “televizyon flebekelerine, piyasa araflt›rmas› flirketlerine ve siyasal adaylara
yararl› hâle getirmeyi” tercih etmifllerdir (Gitlin, 1978: 21). Medyan›n içinde yer ald›¤› kapitalist dinamikler ve devlet düzenlemelerinin denetiminde var olabilmesi,
medyan›n mülkiyet yap›s›n›n ve kontrolünün meflrulaflt›r›lmas›na da yol açt›. Ayr›ca mevcut kurumsal düzeni verili kabul ederek dikkati kitle iletiflim üretiminin daha genel toplumsal anlamlar›ndan uzaklaflt›rd›. Kitle iletiflim araçlar›n›n etkisinin
çok s›n›rl› oldu¤u görüflü iflte bu ba¤lam içinde düflünülmelidir. Yine de medya
sosyolojisinde egemen paradigman›n oluflmas›nda oldukça etkili olan Lazarsfeld
ve Merton kitle iletiflim araçlar›n›n etkilerine yönelik olarak öne sürdükleri ‘uyuflturma etkisi’ kavram› ile izlerkitlenin toplumsal sorunlara tepki vermek ve müdahale etmek yerine tepkisiz kalmas›n›n alt›n› çizmifllerdir. Araflt›rmac›lara göre bu
durumun sorumlulu¤u kitle iletiflim araçlar›d›r (Gitlin, 1978; Mutman, 1995; Williams, 2003; Curran vd., 1982; Mutlu, 1998).
Foto¤raf 7.2
Elihu Katz: Kullan›mlar ve Doyumlar Yaklafl›m›
Sosyolog Elihu Katz (1926-), ifllevselci bir bak›fl aç›s›yla gelifltirdi¤i “Kullan›mlar ve Doyumlar” yaklafl›m› ile izleyicilerin izlenilen
medya içeriklerini aktif bir flekilde de¤erlendirmelerinin ve medyay› farkl› amaçlar› için kullanmalar›n›n mümkün oldu¤unu
belirtti. ‹nsanlar›n “birey” olarak ne gibi beklenti ve amaçlarla
medyay› kulland›¤›n›n göz ard› edildi¤ini ifade eden Katz, medyan›n insanlara ne yapt›¤›n› de¤il, insanlar›n medyay› ne amaçla kulland›¤›na bak›lmas› gerekti¤ini vurgulad›. Medya izleyicisinin “verileni” oldu¤u gibi alan pasif bir tüketici konumunda oldu¤u görüflüne karfl› ç›kt›. Bu tespit, sonraki y›llarda artan bir ivmeyle medya araflt›rmalar› içinde yer bulacakt›r. “Kullan›mlar
ve Doyumlar” yaklafl›m›na göre izleyiciler günlük hayat›n s›k›nt›lar›ndan uzaklaflma, e¤lenme, yaln›zl›k duygular›n› hafifletme,
güncel geliflmelerle ilgili bilgi edinme, dünya olaylar›ndan haberdar olma gibi gereksinimlerini doyurmak amac›yla medyay› kullan›rlar. Özellikle 1960 ve 70’li y›llarda iletiflim çal›flmalar›nda
çok etkili olan bu yaklafl›m izleyicilerin medyay› farkl› flekillerde
de¤erlendirebilece¤i vurgusuyla önemli olsa da, iletiflim araçlar›n› ifllevsel bir etkene indirgemesi ve kitle iletiflim deneyimini “doyum” an›yla k›s›tlamas› nedeniyle elefltirilir (Mutlu, 1994:140141’den özetlenerek aktar›lm›flt›r).
Medya sosyolojisi alan›nda paradigmatik önem kazanan bu ampirik araflt›rma
gelene¤i topluma dair birbiriyle iliflkili iki teorinin eflli¤inde geliflmifltir. Bunlar ifllevselcilik ve ço¤ulculuktur. ‹fllevselcilik ve ço¤ulculuk, topluma ve siyasete büyük
ölçüde elefltirel olmayan iki yaklafl›md›r. ‹fllevselcilik ve ço¤ulculu¤a göre medya-
170
n›n temel rolü ve ifllevi istikrarl› bir toplumu koruyacak de¤erlerin aktar›lmas›d›r.
‹fllevselcilik, medyan›n demokrasinin ortak de¤erlerini insanlara özümseterek bir
görüfl birli¤i sa¤lamadaki rolüne dikkat çekerken ço¤ulculuk, medyan›n toplumdaki farkl› gruplar›n›n kendilerini duyurabilmesi için gerekli oldu¤unu vurgular.
Toplumlar› canl›lara ve toplumu oluflturan birimleri de canl›lar›n organlar›na benzeten, toplumun “sa¤l›¤›” için de bütün “organlar›n›n” uyumlu bir biçimde ifllemesi gerekti¤ini ifade eden bu yaklafl›ma göre toplumsal düzen, bireyler birbirinden
izole oldukça bozulmakta ve “kolektif bilinç”in çökmesi toplumsal sorunlara ve felaketlere neden olmaktad›r. ‹fllevselci yaklafl›m iflte bu ba¤lamda medyan›n sosyal
düzen ve yap›n›n korunmas›ndaki rolü üzerine yo¤unlaflm›flt›r. ‹fllevselci yaklafl›m›n açmaz› ise bir ifllevin ne oldu¤unun tamamen tan›mlanamamas›, hangi ve ne
tür bir medya aktivitesinin toplum düzeni için ifllevsel olup olmad›¤›n›n belirli ve
sabit olmamas›d›r (Williams, 2003: 47-49).
‹fllevselcili¤in siyasal manifestosu olarak görülebilecek ço¤ulculuk, toplumu,
hiçbir grubun tam olarak egemenlik kuramad›¤›, birbiriyle sürekli rekabet hâlindeki gruplar ve ç›karlar karmas› olarak görür. Bat› toplumlar›nda güç/iktidar, hiçbiri
tek bafl›na hakim olmayan çeflitli gruplar›n elindedir. Bu gruplar aras›ndaki rekabet gücün/iktidar›n tek bir merkezde toplanmadan da¤›l›m›n› sa¤larken medya kurumlar› da -gruplar aras› bu rekabette hakem rolünde olarak görülen- devletten, siyasal partilerden ve di¤er bask› gruplar›ndan özerk bir yap›ya sahiptir. Medya, yasama, yürütme ve yarg› güçlerine ek olarak dördüncü güç konumundad›r (Curran,
1990:330). Liberal-ço¤ulcu yaklafl›ma göre medya içeri¤ini belirleyen, medyan›n
mülkiyet sahipleri de¤il, tüketiciler/izleyiciler ve onlar›n istekleridir. Liberal demokrasi teorisinin merkezinde yer alan ço¤ulculuk, liberal demokrasinin bugünden yar›na var olabilmesi ve geliflmesi için medyan›n “olmazsa olmaz” oldu¤unu
vurgular (Williams, 2003: 50-51). Liberal/ço¤ulcu yaklafl›ma göre medya kurumlar›n›n topluma, haber medyas› kurumlar›n›n da toplumsal gerçekli¤e ayna tutmas›
gerekti¤ini ve istenirse ayna tutulabilece¤ini belirtir. Demokratik sistemin sa¤l›kl›
iflleyebilmesi için “4. Güç” payesiyle haber medyas› kurumlar›na çok önemli bir
misyon yüklenir: Kamu, yani halk ad›na gözetim yapmak ve serbest düflünce pazar› oluflturmak. Çünkü yurttafllar oylar›yla yasama, yarg› ve yürütme gücünü teslim ettikleri erk sahiplerinin sahip olduklar› iktidar› suiistimal edip etmediklerini,
bu gücü toplumun ç›karlar› lehine kullan›p kullanmad›klar›n› ancak -onlar ad›na
bu güç odaklar›n› gözetleme/denetleme görevi verilmifl olan- haber medyas› sayesinde ö¤renebilir. Bundan dolay› haber medyas› kurumlar›, yani kamusal iletiflim
üzerinde do¤rudan ya da dolayl› her türlü hükümet ve/veya devlet sansürü ve müdahalesi olmamal›d›r. Ayr›ca, yurttafllar›n do¤ruyu ve “gerçe¤i” ö¤renebilmesi için,
haber medyas› da yay›nlar›nda tarafs›z ve nesnel olmal›d›r. Bu paradigman›n epistemolojik arka plan›na bak›ld›¤›nda ise k›saca pozitivist bir yaklafl›m söz konusudur. Bu çerçevede dil, içinde yaflan›lan dünyay›, var olan “d›fl gerçekli¤i” nesnel bir
biçimde yans›tan/yans›tabilen bir araç olarak görülür. Medyan›n topluma, haber
medyas›n›n ise toplumsal gerçekli¤e “ayna” tutan bir ifllevle tan›mlan›yor olmas›;
medyan›n toplumsal/siyasal alan›n d›fl›nda ve bu d›flsal konumu nedeniyle de toplumsal› yans›tabilen bir araç olarak kabul edilmesi ile iç içedir. Ancak bu düflünce,
haber medyas›n›n yanl›l›¤›na iliflkin gözlemlerle sars›l›p liberal/ço¤ulcu literatürde
bile önce yanl›l›¤› sergileyen çal›flmalara, sonras›nda ise “temsil” kavram› ile medyay› ele alan elefltirel araflt›rmalara b›rakm›flt›r (Hall, 1997; Hackett, 1985; ‹nal,
1996; ‹rvan, 1996; Gökalp, 2009).
171
7. Ünite - Medya
MEDYA’YA ÇA⁄DAfi ELEfiT‹REL YAKLAfiIMLAR
Frankfurt Okulu
Amerikan medya sosyolojisinin hakim oldu¤u “s›n›rl› etkiler” döneminde iki yaklafl›m, egemen paradigman›n yan›nda yeterince etkili olamad›. Bu yaklafl›mlar birbirlerinden farkl› olsalar da, her iki yaklafl›mda Frankfurt Okulu olarak adland›r›lan ça¤dafl elefltirel gelenek bünyesindeki üç önemli kuramc›dan gelir: Adorno,
Horkheimer ve Benjamin. 1920’lerin bafllar›nda Frankfurt Üniversitesinde kurulan
Sosyal Araflt›rmalar Enstitüsü, sosyal bilim literatüründe k›saca Frankfurt Okulu
olarak bilinmektedir. Frankfurt Okulu yaklafl›m›, literatürde yayg›n olarak Elefltirel
kuram ya da Elefltirel teori olarak da adland›r›l›r. Özellikle Theodor W. Adorno
(1903-1969), Max Horkheimer (1895-1973), Walter Benjamin (1892-1940), Leo Lowenthal (1900-1993) ve Herbert Marcuse’un (1898-1979) kültür, ideoloji ve kitle
iletiflim araçlar›na dair analizleri oldukça önemlidir. Bu okulun temsilcileri 2. Dünya Savafl›’ndan sonraki dönemde bilhassa faflizm, otorite, bürokrasi, teknoloji, kitle iletiflimi, kültür endüstrisi ve sanat konular›nda önemli çal›flmalar yapm›fllard›r.
Adorno ve Horkheimer, sanayileflme sonras› modernleflme sürecinin 20. yüzy›lda geldi¤i noktay› ve bu süreçte tan›k olduklar› kültürel dönüflümü, kültür endüstrilerinin bir sonucu olarak analiz ettiler. Kuramc›lara göre kültür endüstrilerinin
ürettikleri kültür, kendili¤inden geliflmeyen, en genifl kitlelere ulaflmay› hedefleyen, bu nedenle de standartlaflt›r›lm›fl ve metalaflt›r›lm›fl bir kültürdür. Bu yapay ve do¤al olmaktan uzak kültürün tüketicisi ise kültür endüstrilerinin en sad›k tüketicisi olan modern bireyden
baflkas› de¤ildir. Kültürün temelsizleflmesi ve basitleflmesi olarak tan›mlanabilecek bu durum, ayn› zamanda kitle kültürü olarak da adland›r›l›r.
Kuramc›lara göre kültür endüstrisi sayesinde kitle kültürüne indirgenen kültür ürünleri rasyonel
tekniklerle standartlaflt›r›l›p da¤›t›lmakta, reklam
endüstrisi arac›l›¤›yla da bireylerin sat›n alma güdüleri harekete geçirilip sürekli olarak tüketime
yönlendirilmektedir. K›saca, “kültür endüstrisi”
kavram› televizyon flebekeleri gibi önemli ölçüde
modern kültürü kontrol edip denetleyen rasyonel olarak örgütlü-bürokratik yap›lara iflaret etmektedir. Geliflmifl kapitalizmdeki kültürel üretimin yap›lanmas› her fleye damgas›n› vuran bir tekdüzelilik sorunu yaratm›flt›r.
Adorno ve Horkheimer’in (1944:7) kendi sözleriyle; “Bugün kültür her fleyi birbirine benzetiyor. Filmler, radyo ve dergiler bir sistem oluflturuyor. Her alan kendi
içinde ve di¤erleriyle bir sistem oluflturuyor.” Bu dönüflüm sürecinin dinamiklerine
küreselleflme ve a¤ toplumu tart›flmalar›n›n yer ald›¤› bölümünde yeniden dönece¤iz. K›saca, art›k farkl› co¤rafyalarda yer alan modern toplumlar kültür endüstrisinin süzgecinden geçmek zorunda b›rak›lm›flt›r. Adorno ve Horkheimer’in bu yaklafl›m› ekseriyetle ilk dönem medya kuram› içinde de¤erlendirildi. Onlara göre
medya, birilerinin manipülasyonu ya da teknolojinin kendinden menkul gücü sonucu bireyleri etkilemesi sorunu de¤il, sitemin iflleyiflinin tam da kendisiydi (Adorno ve Horkheimer,1944: Ritzer, 1996; Mutman, 1995).
Foto¤raf 7.3
Theodor W. Adorno
172
Foto¤raf 7.4
Walter Benjamin
Resmî olarak hiçbir zaman Enstitünün üyesi olmayan Walter Benjamin (18921940) özellikle Adorno ile düflünsel etkileflimi sonucu okulla iliflkili olmufl, erken
ölümünden sonra da bütün eserleri kurumun katk›lar› ile yay›nlanm›flt›r. Bundan
dolay› Frankfurt Okulu kuramc›lar›yla birlikte
an›lan Benjamin Mekanik Yeniden Üretim Ça¤›nda Sanat Yap›t› (1936) adl› önemli makalesinde, mevcut teknolojik yeniliklerin ve popüler
sanat›n potansiyeli konusunda iyimser bir bak›fl
aç›s› sergiler. Benjamin’in çal›flmas›, fotografik
ve sinematografik teknolojinin devreye girmesiyle alg›n›n nas›l de¤iflti¤ini ortaya koymas› aç›s›ndan oldukça önemlidir. Teknolojik geliflme
ve mekanik yeniden üretim yeni alg› biçimlerini beraberinde getirmifltir. Benjamin medyan›n
etkili olup olmad›¤›ndan ziyade fotografik ve sinematografik alg›lama tarzlar›n›n nas›l farkl›laflt›¤›n› göstermifltir. Ona göre foto¤raf ya da sinema basitçe birer kay›t arac› olmaktan çok dünyay› belli bir biçimde alg›lama ve kurmay› ima
ediyorlard›. K›saca, Benjamin medyay› sorgulamaya yönelerek onu basitçe bir araç olarak de¤il,
bafll› bafl›na bir kültürel biçim olarak görüyordu. Ünlü kültür kuramc›s› Raymond
Williams da (1921-1988) 1974 tarihli önemli çal›flmas› Televizyon: Teknoloji ve Kültürel Biçim de teknolojiyi bir kültürel biçim olarak ele almay› önerecektir. Williams’a göre özellikle televizyon basitçe bir araç olmaktan çok toplumsal formasyonu belirleyen bir kültürel biçimdir (Benjamin, 1936; Mutman, 1995).
Medya, ‹ktidar, ‹deoloji
1950’lerden 60’lara kadar süregelen toplumsal istikrar›n ve refah döneminin 60’lar›n ikinci yar›s› siyasal kargafla ve çat›flmalara b›rakmas›, medya teorisinde Marksizm’in güçlenmesine neden olmufltur. Klasik Marksist bak›fl aç›s›na göre medya
egemen kapitalist s›n›f›n ç›karlar›n› bugünden yar›na koruyan, meflrulaflt›ran ve
pekifltiren bir iflleve sahiptir. Medyada izlediklerimiz, okuduklar›m›z ve duyduklar›m›z bizi içinde yaflad›¤›m›z toplumsal sistemin ve dünyan›n do¤al, normal ve kaç›n›lmaz oldu¤una ikna etmeye çal›fl›r. Neo-Marksist teoriler aras›nda önemli farkl›l›klar olmas›na ra¤men hepsinin ortak noktas›, medyan›n hakim s›n›f›n görüflünü,
ç›karlar›n› ve gücünü meflru k›lmak için çal›flan ideolojik bir ayg›t oldu¤udur. Tart›flmalar ve görüfl farkl›l›klar› ise medyan›n bunu nas›l ve ne düzeyde gerçeklefltirdi¤i üzerinedir. Yine de savafl sonras› dönemde bu düflüncenin ciddi de¤iflikli¤e
u¤rad›¤› da unutulmal›d›r. Özellikle, Marks’›n ideoloji ve kültürü toplumun ekonomik alt-yap›s›n›n belirledi¤ini süren klasik modelinden, ideolojinin görece özerkli¤ini vurgulayan Yap›salc› yaklafl›mlara geçilmesi önemlidir. Ekonomik belirlenimci bir yorumdan uzaklaflarak medyan›n belirli egemen görüflleri nas›l yeniden üretti¤i sorusuna yo¤unlaflan kuramc›lardan birisi Louis Althusser’dir (1918-1990). ‹deoloji ve Devletin ‹deolojik Ayg›tlar› (1970) adl› çal›flmas›nda Althusser, devletin bask› ayg›tlar› ve ideolojik ayg›tlar› aras›nda ayr›m yapar. Ordu ve polis gibi fliddet
kullanarak müdahalede bulunabilecek unsurlar› devletin “bask› ayg›tlar›”n› olufltururken e¤itim, din ve medya gibi kurumlar devletin ideolojik ayg›tlar›d›r. Klasik
Marksist görüflten farkl› olarak Althusser, medyan›n -di¤er ideolojik ayg›tlarla bir-
7. Ünite - Medya
likte- egemen s›n›f›n do¤rudan kontrolünden görece özerk oldu¤unu belirtir. Ona
göre medyan›n ideolojik rolünü oynayabilmesi ancak görece özerk ve ba¤›ms›z
görülmesi sayesindedir. Althusser’in “toplumsal faillere kendini zorla dayatan görünmez bir yap›” olarak kavrad›¤› ideoloji olgusunu yeniden de¤erlendirmesi çok
önemli bir u¤rakt›r (Williams, 2003:52-53).
Antonio Gramsci’nin (1891-1937) ise özellikle hegemonya teorisi Britanya Kültürel Çal›flmalar Okulunun medya analizinde oldukça önemlidir. Gramsci, egemen
s›n›f›n kendisini sadece fliddet ve güç kullanarak devam ettirmedi¤ini, egemen s›n›f›n›n iktidar›n› bugünden yar›na sürdürebilmesinde yönetimin ikna ya da r›zaya
dayand›rmas›n›n da önemli oldu¤unu belirtir. Hegemonya bu anlamda, bir rejim,
sosyal sistem ya da siyasi iktidar›n bask›dan çok genifl toplum kesimlerinin ona r›za göstermesi sonucu ortaya ç›kan egemenlik biçimidir. Mevcut iktidar biçimi içselleflti¤inde ve do¤al-normal görüldü¤ünde tam bir hegemonyadan söz edilebilir.
K›saca hegemonya kavram›, egemen s›n›flar›n ba¤›ml› s›n›flar üzerinde zor ve ikna yöntemleri kullanarak bütünlüklü bir otorite/egemenlik kurulmas›n› sürecine
iflaret eder. R›zan›n kazan›lmas› veya ço¤unlu¤un ikna edilmesi ise esas olarak e¤itim, aile, medya, dinî kurumlar vb. üst-yap› kurumlar› arac›l›¤›yla gerçekleflir. Bu
sürecin sonunda, egemen s›n›f(lar)›n ç›karlar›n› sürdüren ve meflrulaflt›ran fikirler
ve de¤erlerin önemli bir bölümü “tarafs›z,” “kaç›n›lmaz” ya da “evrensel” fikirler ve
de¤erler olarak kabul edilir. K›saca kültürel alan oldukça önemli bir hegemonik
mücadele alan›d›r. Medyan›n kültürel alan içindeki “kapsama alan›” göz önüne al›n›rsa kitle iletiflim araçlar›n›n hegemonik ifllevinin muazzam oldu¤u kuflku götürmez (Edgar ve Sedgwick, 2007: 157; Smith, 2001:62-64; Edles, 2002: 50-52).
Do¤rudan medya üzerine çal›flmalar› olmasa da Michael Foucault (1926-1984)
özellikle iktidar olgusunu yeniden ele al›fl› ve söylem kavram› ile dikkat çekmifltir.
Post-yap›salc› bir düflünür olarak görülen Foucault, bireyin bilincinin, dünya alg›s›n›n biyolojik ya da s›n›fsal faktörlere dayand›¤› görüflünü reddederek kendimizin
ve içinde yaflad›¤›m›z dünyaya bak›fl›m›z›n söylemler taraf›ndan flekillendirildi¤ini
belirtir. Marx’a benzer flekilde bilgi ve ideolojinin toplum içindeki güç/iktidar iliflkilerini yans›tt›¤›n› söyleyen Foucault, bunlar›n ekonomik dinamiklerin kontrolüne ba¤l› oldu¤u görüflüne ise kat›lmaz. Bilginin kitleleri kontrol etmek için bir iktidar biçimi olarak kullan›ld›¤›n› belirtir. (Stevenson, 2002: 233-235;Williams, 200360-61). Roland Barthes (1915-1980), ideolojinin yeniden üretiminde medyan›n oynad›¤› rolün anlafl›lmas›na yönelik önemli bir di¤er kuramc›d›r. Dilbilimci Saussure’den etkilenen Barthes, medyan›n bir ideolojiyi insanlara kabul ettirmede göstergelerin, simgelerin ve mitlerin kullan›m›n›n büyük bir önemi oldu¤unu belirtmifltir. Ça¤dafl Söylenler (1957) adl› kitab›nda arkas›nda kapitalist ç›karlar›n oldu¤u
düflünme biçimlerinin nas›l mitler hâline dönüflerek do¤allaflt›¤›n› inceler. Barthes,
mitleflerek do¤allaflan ve herkese aitmifl gibi gösterilen anlamland›rma biçimleri sayesinde ideolojinin iflledi¤ini belirtir.
Britanya Kültürel Çal›flmalar Okulu
Birmingham Üniversitesinde kurulan Ça¤dafl Kültürel Araflt›rmalar Merkezi Britanya Kültürel Çal›flmalar Okulu olarak an›ld›¤› gibi k›saca Birmingham Okulu
olarak da bilinir. Uzun y›llar Stuart Hall’un (1932- ) direktörlü¤ünü yapt›¤› bu okula göre iletiflim, “anlamland›rma” mekanizmas› içinde çal›fl›r. Bundan dolay› bu
mekanizmay› çözümlemek için ideoloji, dil, anlam, temsil, iktidar olgular› ürerinde durulmal›d›r. Bu yaklafl›m ‹nflac› dil/temsil modeline dayan›r. Bu modelde dil,
kendi d›fl›nda var olan anlam›n fleffaf tafl›y›c›s› olan bir iletiflim ayg›t› de¤ildir, aksine anlam, dil içinde ve dil dolay›m›yla infla edilir. Nesnel, saf bir flekilde d›fl dün-
173
174
Foto¤raf 7.5
Stuart Hall
yada duran bir toplumsal anlam yoktur. Anlam, sabit ve verili de¤il, tersine
oluflturulan bir fleyse bu durumda ayn›
olaylara farkl› anlamlar atfedilebilir. ‹flte medya anlam›n bu flekilde toplumsal inflas› sürecinde önemli bir rol oynar. Yani medya, “gerçekli¤i” yaln›zca
yeniden üretmemekte daha önemlisi
onu tan›mlar. Medyan›n topluma, hayata ve dünyaya dair anlam›n oluflmas›nda rol oynamas› onun ideolojik bir
ifllevi yerine getirdi¤ini gösterir. Medya; modern toplumlarda, egemen söylemler
içinde “dünyay› s›n›fland›rmak” gibi önemli bir ideolojik/hegemonik ifllevin yerine
getirilmesine hizmet eder (Hall, 1979; 1997; 1984; Hardt,1989).
Hall’un elefltirel medya çal›flmalar›na önemli bir katk›s› da medya metinlerinin
al›mlanmas›na, yani izleyiciler taraf›ndan nas›l okundu¤una iliflkindir. Medya içeriklerini oldu¤u gibi kabul eden pasif izleyici modelinden önemli bir kopufl gerçeklefltiren çal›flmas›nda Hall, izleyicilerin üç farkl› biçimde medya içeriklerini
okuyabilece¤ini öne sürmüfltür. 1- Egemen okuma: Metinde oluflturulan anlam› kabul ederek okumad›r. Stevenson (2002: 77-78) der ki, haberlerde tüm üniversite
hocalar›n›n maafllar›nda bir kesintiye olaca¤› söyleniyor ve ikna oluyorsam bu egemen bir okumad›r. 2- Müzakereci okuma: ‹zleyici/okuyucu burada metindeki anlam›n bir bölümüne ikna okurken bir bölümüne de olmaz. Ücret kesintisinin olabilece¤ini ancak bir kere geçerli olmak üzere ve sadece yüksek maafll› hocalar ile
s›n›rl› kalmas› gerekti¤i düflünüldü¤ünde bu müzakereli okumad›r 3- Muhalif ya
da karfl›t okuma: Metindeki anlama tamamen karfl› ç›k›larak okunmas›d›r. Yani,
flayet üniversite hocalar›n›n ücretlerinde herhangi bir kesinti yap›lmas›n› kabul edilemez görüyorsam bu karfl›t bir okumad›r. ‹zleyicilerin medya metinlerini nas›l
okuyacaklar›/yorumlayacaklar› yafl, toplumsal cinsiyet, s›n›f, etnisite, e¤itim, siyasi
düflünce ve medya e¤itimi/okur-yazarl›¤› gibi de¤iflkenlere ba¤l›d›r. Ancak Hall
(1980:135) metinde belirli anlam(lar)›n oluflturulmas›n›n, okumalar› s›n›rland›r›c›
bir etkiye sahip oldu¤unu belirtmifltir (Gökalp, 2009).
Feminist Yaklafl›mlar
Feminist yaklafl›mlar, medya çal›flmalar›nda ve medya sosyolojisi alan›nda da her
geçen gün artan bir etkiye sahiptir. Farkl› feminist yaklafl›mlar olmakla birlikte,
medyada kad›nlar›n “eksik” ve/veya “sorunlu” temsil edilmesi en temel elefltiri
noktas›d›r. Ayr›ca medya, geleneksel toplumsal cinsiyet rollerini destekleyerek ataerkilli¤i yeniden üretmekle sorumlu tutulur. Kimi feminist çal›flmalar, kad›n sorununa yer vermeyen medya çal›flmalar›ndaki eksiklikler ve medyadaki kad›n imaj›n›n çarp›kl›klara dikkat çeker. Medyadaki kad›n imaj›n›n ya da kad›n temsillerinin,
kad›n› bask› alt›na tutan hayat pratikleriyle iliflkisi sorgulan›r.K›saca, feminist yaklafl›m ataerkil hegemonyan›n bugünden yar›na devam›nda medyan›n önemini vurgular. Mine Gencel Bek taraf›ndan 2006 y›l›nda Medya ve Toplumsal Kat›l›m bafll›¤›yla Türkiye’de yap›lan araflt›rma sonuçlar›na göre kad›nlar erkeklere oranla daha az temsil edilmekle beraber, bütün “ötekiler” aras›nda “öteki” olarak medyada
en fazla temsil edilenlerdir. Bütün bu rakamlar kad›nlar›n toplumsal olarak u¤rad›klar› ayr›mc›l›k ve eflitsizlerin medyada yeniden üretildi¤ini göstermektedir (Alankufl, 2007: 37-39).
175
7. Ünite - Medya
Post-Modern Yaklafl›m
Post-modern düflünce son dönemde medya çal›flmalar›n› da oldukça etkilemifltir.
Jean Baudrillard (1929-2007), medyan›n imge/gösterge ve gerçeklik aras›ndaki fark› siliklefltirdi¤ini vurgulamaktad›r. ‹mgeler gerçekten simgeledikleri fleylerden ayr›lm›fl, post-modern dönemde imgenin gerçeklikle hiçbir ba¤› kalmam›flt›r. Haber
ve e¤lence aras›ndaki fark›n belirsizleflmesi gibi medya içeri¤inde bir bulan›kl›k
söz konusudur. Baudrillard’a göre bireyler günümüzde bir imge/gösterge bombard›man› alt›nda olmas› insanlar›n gerçekli¤i de¤il, oradaki imgeyi görmesine ve hemen ard›ndan gelen yeni imgeyle bir öncekini unutmas›na neden olmaktad›r. S›radan insanlar medyan›n say›s›z ve anlams›z mesaj› karfl›s›nda pasif bir durumda
olsalar da bu durum izleyiciye, mesajlar› reddetme ve özümsememe gücü vermektedir (Williams, 2003-63-64).
Baudrillard, McLuhan’›n çal›flmalar›ndan etkilendi¤ini her zaman dile getirmifltir. Marshall McLuhan (1911-1980), özellikle 1962’de yay›nlad›¤› The Gutenberg
Galaxy (Gütenberg Gökadas›) bafll›kl› kitab›nda iletiflim teknolojileri sayesinde insanlar ve toplumlar aras›ndaki zaman ve mekân engellerinin yok oldu¤unu, farkl›l›klar›n ortadan kalkt›¤› ve benzerliklerin öne ç›kt›¤› küresel ölçekte bir köy olufltu¤unu belirtir. Kuramc›, di¤er bir deyiflle baflta televizyon olmak üzere elektronik
medyan›n dünyay› küresel bir köye dönüfltürdü¤ünü öne sürer. Ünlü The Medium
is the Massage: An Inventory of Effects (Arac› Masajd›r: Etkiler Envanteri) adl› kitab›nda (1967) ise bir sözcük oyunundan yola ç›kan McLuhan mesaj ve masaj sözcükleri aras›ndaki fonetik benzerlikten yararlanarak arac›n›n (medium, kitle iletiflim arac›) insan duyular› üzerinde masaj gibi bir etki yapt›¤›n› belirtecektir. Böylece alg›lar› dönüfltürerek kendi varl›¤›n› meflrulaflt›rd›¤›n› öne sürer. Bundan dolay›
kitab›n ad› olan önerme (arac› masajd›r), yayg›nl›kla ‘arac› iletidir’ (medium is the
message) fleklinde benimsenmifltir. Medyan›n yayd›¤› iletilerin (mesaj), düflünüldü¤ü gibi sadece anlam tafl›y›c› olan de¤er-yüksüz (nötr) araçlar olmad›¤›n›, tam tersine, asl›nda tafl›d›¤› en önemli iletinin kendi meflruiyeti oldu¤unu ifade etmekteydi. Bu bak›fl aç›s›, iletinin anlam›n› çözmeye yönelik çabalar› da büyük oranda geçersiz k›l›yordu çünkü as›l anlam, medium’un kendisiydi (Williams, 2003:65-66; Ergur, 2012).
Foto¤raf 7.6
Marshall McLuhan
176
MEDYA’NIN EKONOM‹-POL‹T‹⁄‹ VE EKONOM‹POL‹T‹K YAKLAfiIM(LAR)
Medya kurulufllar›n›n kapitalist piyasa koflullar›nda faaliyet göstermesi, büyük sermayenin mülkiyetinde olmas› ve medya endüstrisindeki tekelleflme e¤ilimine tarihsel olarak özellikle ekonomi politik yaklafl›mlar hassasiyet göstermifllerdir. Medya içeriklerinin/ürünlerinin üretimi flüphesiz medya kurulufllar›n›n yap›s› ile yak›ndan iliflkilidir. Herman ve Chomsky (1988), propaganda modeli ad›n› verdikleri
yaklafl›mlar›nda devlet ve özel sektörün propaganda ifllevinin medyan›n bütün hizmetleri içinde çok önemli bir yer tuttu¤unu belirtirler ve özel mülkiyet alt›ndaki
medya kurumlar›n› s›n›f tahakkümünün araçlar› olarak nitelendirirler. Egemen seçkinlerin mülkiyetinde olan medya do¤rudan onlar taraf›nda kontrol edilmektedir.
Böylelikle halk›n neyi görece¤ine, duyaca¤›na ve düflünece¤ine karar verme ve
düzenli propaganda kampanyalar›yla kamuoyunu yönetme gücüne sahiptirler.
Medyan›n mülkiyetine sahip olanlar›n medya ve medya içerikleri üzerinde do¤rudan bir kontrole sahip oldu¤unu belirten araçsalc› yaklafl›mlar medyada mülkiyet ve yönetimin do¤rudan birbirine ba¤l› oldu¤unu belirtirler. Medya patronlar›
hangi fikirlerin kitlelere ulaflt›r›laca¤› konusunda tart›flmas›z söz sahibidir. Benzer
gelenek içindeki yap›sal yaklafl›ma göre ise ekonomik yap›, medya sahiplerinin,
medya yöneticilerinin ve çal›flanlar›n›n etkinliklerini flekillendirir. Ekonomik yap›n›n bask›s› maksimum kâr için hareket etmeyi ve bunun için daha fazla rekabeti
gerektirdi¤inden, bu yaklafl›ma göre mülkiyet sahiplerinin niyetinden çok, medya
profesyonellerine yönelik bu yap›sal bask› ve s›n›rlamalar daha belirleyicidir (Williams, 2003: 83-84).
Medyan›n ard›ndaki kapitalist dinamikler ve ekonomik ç›karlar ihmal edilerek
analiz edilemeyece¤ini vurgulayan elefltirel ekonomi politik yaklafl›m, medya endüstrilerinde görülen tekelleflme ve denetimin yo¤unlaflmas›na odaklan›r. Peter
Golding ve Graham Murdock gibi bu yaklafl›m›n temsilcilerine göre medya içerikleri, büyük sermaye sahiplerinin ç›karlar›n›n “basit bir yans›mas›” olarak görülmemelidir. Medyada bir dizi mesleki kodlar a¤› içinde belirli kiflisel ve/veya toplumsal amaçlar do¤rultusunda çal›flan medya profesyonellerinin tamamen olmasa da
görece özerkli¤i vard›r. Bu nedenle yukar›da de¤inilen yaklafl›mlar› “k›smen hakl›” olsalar da “sistemdeki çeliflkileri gözden kaç›r›r” zira “medya sahipleri her zaman dilediklerini yapamazlar” (Golding ve Murdock, 1991: 55). Yine de medya
sektöründe alan›n en büyü¤ü olan flirketlerin toplumsal, kültürel ve siyasal yaflam
üzerinde de kontrol gücüne sahip olabilecekleri tehlikesine dikkat çekilir. Neo-liberal politikalar›n start ald›¤› 1980’li y›llarda bafllayan özellefltirme uygulamalar›
sonucunda bugün “büyük” medya kurumlar›n›n tamam› büyük ölçüde finans ve
endüstriyel sermaye alan›ndaki büyük holdingler taraf›ndan sat›n al›nm›flt›r. Medya endüstrilerindeki kapitalistleflme pazara girifli engellemekte ve egemen ekonomik güçlerin ayr›cal›kl› bir konuma sahip olmalar›na neden olmaktad›r. Mülkiyet
yap›s›ndaki de¤iflim ayr›ca medyan›n siyasi iktidarla da iliflkisini de¤ifltirmifltir.
Medya kurulufllar›n›n hükümetlerle kamu ad›na gözetim iliflkisi büyük ölçüde kendi maddi ç›karlar›n› koruma iliflkisine dönüflmüfltür. Artan özellefltirme politikalar›
sonucunda tekelleflme e¤ilimi tek seslili¤i beraberinde getirmektedir (Murdock,
1990:6-10). Sorun sadece sahip olduklar› birçok büyük flirketle birlikte çok say›da
medya kurumuna da sahip olan büyük sermayedarlar›n medya üzerinde do¤rudan
denetimleri de¤ildir. Ayn› zamanda reklam verenlerin, gerekirse reklam vermeme
yoluyla medya içeri¤ini do¤rudan etkileyebilme potansiyelleri söz konusudur ve
7. Ünite - Medya
bu potansiyel, medya sahiplerinin reklam verenlerin beklentilerine ve (ideolojik) ç›S‹ZDE
karlar›na uygun yay›n politikalar› ve bu yönde bir oto-kontrolSIRA
gelifltirmelerine
neden olabilir (Curran, 1992: 147-148,155-164, Gurevitch ve Blumler, 1990:215-216).
Kapitalist endüstrilerin genelinde oldu¤u gibi medya endüstrisindeki üretim de
piyasa koflullar›nda gerçekleflir ve kâr merkezlidir. Daha çok kâr için daha çok reklam almak, daha çok reklam almak için de daha çok izlenme oran› ve/veya tiraja
S O R U gibi, Türkisahip olmak gerekir. Günümüzde dünyan›n birçok ülkesinde oldu¤u
ye’de de büyük bir “reklam pastas›” vard›r. 2011 y›l›nda Türkiye’de reklam pastas›n›n büyüklü¤ü yaklafl›k T3.8 milyar (yaklafl›k 2.2 milyar $) olmufltur.
D ‹ K K A T Medya kurumlar› daha çok reklam geliri elde etmek için kamusal fayda ve toplumsal sorumluluk ilkelerinden s›yr›larak giderek “e¤lence medyas›” hâline dönüflmüfltür. GüSIRA S‹ZDE
nümüz medyas›n›n büyük bir k›sm›n› oluflturan “e¤lence medyas›, yurttafll›k erdemlerini gelifltirmekten ziyade özel zevkleri gelifltirmeye hizmet etmekte, insanlara yurttafl olarak seslenmekten çok tüketici olarak seslenmeyiAMAÇLARIMIZ
tercih etmekte” olufludur (Golding ve Murdock, 1991:74; Gökalp, 2009)
N N
Türkiye’de Medya Endüstrisi ile ilgili daha ayr›nt›l› bilgi için Gülseren
TürkiK ‹ TAdakl›’n›n
A P
ye’de Medya Endüstrisi: Neoliberalizm Ça¤›nda Mülkiyet ve Kontrol ‹liflkileri, (Ankara: Ütopya Yay›nevi, 2006) kitab›n›, dünden bugüne Türkiye’de Medya sektörünün dönüflümüyle ilgili de D. Beybin Kejanl›o¤lu’nun Türkiye’de Medyan›n Dönüflümü
‹mT E L E V ‹ Z Y O(Ankara:
N
ge Kitabevi, 2004) adl› kitab›n› okuyabilirsiniz.
‹letiflimin “Yeni” S›n›rlar›: Dijital Uçurumlar, Bölünmeler
‹NTERNET
Elefltirel ekonomi politik yaklafl›m›n uzun y›llar geleneksel medyaya
dair dile getirdi¤i kayg›lar, yeni medyan›n yerküre üzerinde beklenmedik bir h›zla yay›lmas›yla birlikte, bir ölçüde bu teknolojiler için de geçerli hâle geldi. Dünya üzerinde dijital teknolojilere ulaflacak maddi güce sahip olmayan, belirli bir medya okuryazarl›¤› becerisi kazanamayan, dil, kültürel s›n›rlar, sansür ve bask› mekanizmalar› gibi etkenler nedeniyle yeni medya üzerinden özgür bir iletiflim kuramayan kesimler ile bu olana¤› etkili biçimde kullanabilen toplum kesimleri aras›nda gün geçtikçe artan bir uçurum gözlemlenir oldu. 1990’lar›n sonunda ABD’de Ulusal Telekomünikasyon ve Enformasyon ‹daresi (NTIA), ‹nternet’e eriflim ve kullan›mda genel
olarak toplumsal cinsiyete, yafla, gelire, ›rka ve konuma ba¤l› eflitsizliklerden söz
eden bir rapor haz›rlad›. “A¤’dan Düflmek” bafll›kl› rapor, toplumun farkl› kesimleri aras›nda bir uçurum oluflmaya bafllad›¤›na dikkat çekiyor ve bu sorunu ilk kez
dijital uçurum (digital divide) ya da dijital bölünme olarak tan›ml›yordu. Raporun
haz›rland›¤› 1990’l› y›llarda ileri kapitalist ülkeler birer bilgi toplumu olarak öne ç›karken dünya nüfusunun % 80’i yaflamlar› boyunca bir kez bile herhangi bir telefondan çevir sesi duymam›flt›. 1999 y›l›na gelindi¤inde Tayland’da kullan›lan mobil telefon say›s›, bütün Afrika k›tas›ndaki mobil telefon say›s›ndan fazlayd›; benzer biçimde ABD’de de bütün dünyadaki bilgisayarlardan fazlas› bulunuyordu
(Creeber ve Martin, 2009: 123-125).
Öte yandan son on y›lda yeni iletiflim teknolojilerindeki geliflmeler ve ucuzlama e¤ilimi, dünyan›n en yoksul bölgelerinde bile ‹nternet, mobil telefon gibi teknolojilerin yayg›nlaflmas›na neden oldu. Gelinen durum, iletiflim teknolojilerine
eriflim aç›s›ndan dijital bölünmenin giderek kapand›¤› ya da en az›ndan eskisi kadar büyük bir sorun olmad›¤› izlenimi yaratabilir. Oysa dijital bölünme “teknolojiye do¤rudan eriflim olana¤› bulanlar” ile “bu olanaktan yoksun olanlar” aras›ndaki uçurumdan ibaret de¤ildir. Söz konusu bölünmeyi besleyen e¤itime dayal› so-
177
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
178
runlar, kültürel, politik ve co¤rafi s›n›rlar bulunuyor ve bu sorunlar basit bir teknolojik altyap› politikas› ya da en yak›ndaki ‹nternet ba¤lant›s› üzerinden dijital dünyaya eriflmekle afl›lam›yor.
Bireylerin iletiflim teknolojilerinden etkili biçimde yararlanabilmeleri için ‹nternet’in sundu¤u s›n›rs›z say›daki dijital içeri¤i eleyebilecek, çözümleyebilecek ve
kendi yaflamlar›nda etkin biçimde kullanabilecek düzeyde e¤itim alm›fl olmalar›,
bu teknolojilerin sundu¤u olanaklardan ve s›n›rl›l›klardan haberdar olabilecek kadar teknoloji okuryazar› olmalar›; dahas› kendi s›n›fsal, kültürel, sosyo-ekonomik
sorunlar›n› tarif edebilecek ve bu koflullar›n oluflumunda etkili olan süreçlerle ve
kurumlarla mücadele edebilecek bir bilince sahip olmalar› gerekiyor. Bütün bu sorunlar›n yan› s›ra toplumlar›n bar›nd›rd›¤› bir ucu ekonomik-s›n›fsal koflullara, toplumsal cinsiyete, e¤itim düzeyine ve demokratik de¤erlere dayanan köklü uçurumlar, kad›nlar›n, çocuklar›n, az›nl›klar›n, yoksullar›n, engellilerin ve toplum içerisinde marjinallefltirilen di¤er kimliklerin ‹nternet ortam›nda temsilini sorunlu hâle
getirirken söz konusu teknolojilere eriflimi de demokratik olmaktan ç›kar›yor. Benzer biçimde dünyada üretilen dijital içeri¤in büyük k›sm›n›n ‹ngilizce olmas›, bu
içerikleri anlayabilenlerin say›s›n› önemli ölçüde s›n›rlarken yerel diller ‹nternet ortam›nda giderek marjinallefliyor (Creeber ve Martin, 2009: 124).
Özetlemek gerekirse dijital bölünme kavram› teknolojiye sahip olmak ya da olmamak sorununa indirgenemeyecek kadar karmafl›kt›r; alt bafll›klara ayr›lmal›, di¤er uçurumlarla ve bölünmelerle iliflki içinde tart›fl›lmal›d›r. Ulusal, bölgesel, küresel eflitsizliklerden beslenen ve dünyay› farkl› bölgelere ay›ran co¤rafi uçurumlar,
›rk, s›n›f, e¤itim, toplumsal cinsiyet, yafl ve gelir gibi sosyo-demografik engellerin
yaratt›¤› toplumsal uçurumlar, bilgi ak›fl›n›, politik sürece ve eylemlere etkin kat›l›m› s›n›rlayan rejimlerin yaratt›¤› (anti)demokratik uçurumlar giderilmeksizin bireyler ve toplumlar aras›ndaki dijital makas›n daralt›lmas› mümkün gözükmüyor.
ÇA⁄DAfi KÜRESELLEfiME SÜREC‹NDE MEDYA VE A⁄
TOPLUMU TARTIfiMALARI
Küreselleflmeyi yaflama geçiren en önemli dinamiklerden biri, sermayenin dünya
üzerinde ulusal s›n›rlar› aflarak ola¤anüstü ak›flkanl›k kazanmas› ve böylece dünyay› bir ortak pazar hâline getirmesi ise bir di¤er önemli dinamik de yeni enformasyon ve iletiflim teknolojilerinin tüm dünyay› sar›p sarmalayarak küresel imgelerin, göstergelerin tafl›y›c›l›¤›n› yapmas›d›r. Bugün uydu, ‹nternet ve dijital iletiflim
araçlar›n›n küresel düzeyde bireysel ve toplumsal yaflama etkilerinden söz edilebilir. Bu teknolojilerle birlikte bireyin zaman ve mekân alg›s› radikal de¤iflimlere u¤ram›flt›r. Yeni iletiflim ve enformasyon teknolojileri sayesinde dünya, fiziksel olarak de¤il ama alg› olarak daha önce hiç olmad›¤› kadar küçülmüfl durumdad›r. Bugün milyarlarca insan uydu ve ‹nternet teknolojisiyle düne kadar sahip olmad›klar› bir dizi kültürel ve sosyal deneyimi yaflayabiliyor.
Ça¤dafl küreselleflme sürecinin kendinden önceki dönemden belirgin biçimde
ayr›lmas›nda belirleyici rol oynayan elektronik ve dijital teknolojiler sayesinde ulusal s›n›rlar, bir anlamda geçersizleflmifl, metaforik olarak ulus-devletin s›n›rlar› afl›lm›flt›r. Baflta ‹nternet olmak üzere küreselleflme sürecinin en önemli tafl›y›c›lar› olarak yeni iletiflim teknolojileri, ulusal s›n›rlar›n afl›larak ulus-ötesi kamusall›klar›n
oluflmas›n› mümkün k›lmaktad›r. Böylece, ulus-devletlerin türdefl ve d›fla kapal›
ulusal kültürleri korumalar›n› oldukça zorlaflm›flt›r. Küresel kapitalizm sadece küresel ekonomi-politi¤i yap›land›rmakla kalmamakta; bu süreç içinde, kapitalizminin ve tüketim kültürünün de¤erlerini ve yaflam felsefesini tafl›yan ticarileflmifl
179
7. Ünite - Medya
medya ürünlerinin da¤›t›m yoluyla küresel kültürü de belirlemektedir. Gerçekten
de günümüz tüketim kültürünün ve tüketimcilik ideolojisinin yeniden üretiminde
medyan›n çok önemli bir rolü vard›r.
Öte yandan tek yönlü -sadece geliflmifl kapitalist ülkelerden, daha az geliflmifl
ülkelere- ve tek tip bir küreselleflmeden söz etmek elbette mümkün de¤ildir. Bugün dünyan›n farkl› bölgelerinde mikro/bölgesel küreselleflmelerin yafland›¤›n›,
etkileflimin tek yönlü de¤il karfl›l›kl› oldu¤unu biliyoruz. Küresel kültür bir yandan
benzeflme/homojenleflme e¤ilimini körüklerken bir yandan da çeflitliklerin ve farkl›l›klar›n alt›n› çiziyor, farkl› kültürel kimlikler yeniden keflfediliyor. Appadurai’›n
(1996) dile getirdi¤i üzere ça¤dafl küreselleflme sürecinde dünya, etnik, teknolojik,
ideolojik, finansal son derece karmafl›k bir ak›fllar uzam›na dönüflmüfltür ve medya bu sürecin en önemli aktörlerinden biridir. Yeni medyan›n olanaklar›ndan yararlanabilen bireyin kürenin herhangi bir bölgesiyle iletiflime geçebilmesi ve ortak
bir deneyim yaflayabilmesi için, ‹nternet ba¤lant›s› olan bir bilgisayar›n ya da telefonun klavyesinde birkaç tufla basmas› yetebiliyor. Bugün okuma yazmay› ö¤renmeden bilgisayar teknolojisini kullanabilen çocuklar›n bile kolayca üstesinden gelebildikleri bu “basit” iletiflim süreci, gerçekte küreselleflme sürecinin geldi¤i en
son ve karmafl›k toplumsal örgütlenmelerden birine, a¤ toplumunun yükselifline
iflaret ediyor. Dünya; toplumsal, kültürel, ekonomik etkileri aç›s›ndan kendinden
önceki dönemlerden farkl›laflan, yeni bir toplumsal yap›n›n, a¤ toplumunun inflas›na tan›kl›k ediyor.
A¤ Toplumu Kavram›
‹lk kez Manuel Castells taraf›ndan 90’l› y›llarda gelifltirilen kavram, 20. yüzy›l›n
sonlar›nda enformasyon ve iletiflim teknolojileri alan›nda yaflanan radikal geliflmeleri ve bu geliflmelerin yaratt›¤› toplum modelini tan›mlamak amac›yla kullan›l›yor
(2010: XVI). Castells’e göre ikinci milenyum sona ererken yaflanan sosyal, teknolojik, ekonomik ve kültürel dönüflümün do¤urdu¤u yeni toplum biçimi karfl›s›nda
20. yüzy›l boyunca kullana geldi¤imiz “endüstri toplumu”, “sanayi-sonras› toplum”
ya da “bilgi toplumu” gibi tan›mlamalar yetersiz kal›yor. Bat›l› toplumlardan bafllayarak yayg›nlaflt›¤› ileri sürülen bu yeni toplumsal model, her ne kadar kendinden
önceki toplum modellerini miras alsa da bugüne kadar tan›k olmad›¤›m›z baflka
nitelikler ve yenilikler de tafl›yor. Kuramc›ya göre “a¤ toplumu” kavram›, bu yeni
toplumsal örgütlenmeyi aç›klamakta bize yard›mc› olabilir.
Foto¤raf 7.7
Kent sosyolojisi,
enformasyon toplumu ve
iletiflim alan›ndaki
tezleriyle ve etkili
çal›flmalar›yla tan›nan
Manuel Castells, “a¤
toplumu”nun
kavramsallaflt›r›lmas›na
öncülük etmifltir
Kaynak: http://4.bp.blogspot.com/_mVKuDt3Xp3A/R4dr3o-Y_zI/AAAAAAAAAHw/YTvaxpHTxJA/s400/castells.jpg
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
180
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
Manuel Castells’in
K ‹ T AA¤P toplumunun Yükselifli Enformasyon Ça¤›: Ekonomi, Toplum ve
Kültür (‹stanbul Bilgi Üniversitesi Yay›nlar›, 2008) kitab›nda tart›flmam›za temel oluflturan geliflmeleri ayr›nt›l› biçimde bulabilirsiniz.
TELEV‹ZYON
A¤ toplumu, medya çal›flmalar› alan›n›n oldukça yeni kavramlar› aras›nda yerini alsa da asl›nda kavram›n iflaret etti¤i toplumsal dönüflüme yabanc› say›lmay›z.
Bizzat içinde yafl›yoruz bu dönüflümün, gündelik hayat›m›zda yans›malar›n› gide‹NTERNET
rek daha fazla hissediyoruz. Özellikle ileri kapitalist toplumlarda iletiflim teknolojilerinde yaflanan ve h›zla dünyan›n kalan›na yay›lan geliflmeler, gün geçtikçe a¤lara olan ba¤l›l›¤› art›r›yor. ‹letiflimin de¤iflen do¤as› bizi alabildi¤ine özgürlefltiriyor, yeteneklerimizin s›n›rlar›n› geniflletiyor. Giderek ucuzlayan ve yayg›nlaflan ‹nternet, cep telefonu ve di¤er dijital teknolojiler sayesinde ulaflabilece¤imiz ve paylaflabilece¤imiz bilginin miktar› art›yor, co¤rafyas› geniflliyor. Öte yandan ayn› geliflmeler bugüne dek yaflamad›¤›m›z ölçüde bir ba¤›ml›l›k ve kontrol gerçe¤ini de
beraberinde getiriyor. Sayd›¤›m›z iletiflim araçlar›n›n kitlelerin kullan›m›na sunulmas›n›n üzerinden henüz bir çeyrek yüzy›l bile geçmedi; oysa bu araçlar›n olmad›¤› bir hayat› art›k düflünemiyoruz. Günlük yaflam›m›zda bu araçlar› kullanarak
gerçeklefltirdi¤imiz her türlü iletiflimde kontrol ve kay›t alt›na al›nmam›za neden
olabilen izler b›rak›yoruz. K›sacas›, bir çeliflki gibi görünse de yeni iletiflim teknolojileri sayesinde hiç tan›k olmad›¤›m›z bir özgürlü¤ü, yine tan›k olmad›¤›m›z bir
ba¤›ml›l›k deneyimiyle bir arada yafl›yoruz.
Küreselleflmenin toplumsal ve bireysel yans›malar›n›n en somut biçimde gözlemlenebildi¤i bir dönemden geçiyoruz ve bu süreçte yeni medya sayesinde sosyalleflme pratiklerimiz de alabildi¤ine de¤ifliyor. Kendi özel alan›m›zdan yerel, küresel kamusal alanlara aç›lman›n yepyeni yollar›yla tan›fl›yoruz. Bir iflveren, iletiflim
teknolojilerinin getirdi¤i olanaklardan yararlanarak yerel bir co¤rafyaya ba¤l› kalmadan üretim gerçeklefltirebiliyor. Bir ürünün tamamlanmas› birden fazla iflçinin
küresel efl güdümüyle gerçekleflebiliyor. Bireyler do¤rudan bir flirkete ba¤l› olmadan, hatta evlerini terk etmeden çal›flma imkân›na eriflebiliyor. Böylece esnek
emek, esnek istihdam rejimleri h›zla yayg›nlafl›yor. Küresel düzlemde bireyler ve
gruplar iletiflim teknolojilerini kullanarak ortak ç›karlar› ve ilgileri do¤rultusunda
ülkelerinin politik s›n›rlar›n› aflabiliyor, etnik, kültürel, dinî, politik, s›n›fsal yeni
topluluklar kurabiliyor. Çevreci hareketler, hak temelli oluflumlar, küreselleflme
karfl›t› gruplar söz konusu sürecin somut örnekleri aras›nda yer al›yor. Böylece
farkl› kültürlerden gelen bireyler, yeni iletiflim teknolojilerinin genifl olanaklar›ndan yararlanarak ortak kültürel de¤erlere ba¤l›l›k gösterebiliyor, küresel bir yurttafll›k kavram›n›n da temellerini at›yor (Stevenson, 2003). Bu de¤iflimlere ba¤l› olarak daha önce de de¤indi¤imiz üzere uzak, yak›n, h›zl›, yavafl, yerel, bölgesel, ulusal ya da uluslar aras› sözcükleri eski önemlerini h›zla yitirirken, efl zamanl›l›k, gerçek-zaman (real-time), yersiz yurtsuzlaflma (deterritorialization), yak›nsama (convergence), ulus-afl›r›l›k ve küresel ak›fl kavramlar› öne ç›k›yor.
Küresel eksende bak›ld›¤›nda ise giderek artan say›da bireyin ve grubun iletiflim teknolojilerini kullanarak ülkelerin politik s›n›rlar›n› aflabildi¤ini etnik, kültürel, dinî, politik, s›n›fsal yeni topluluklar kurabildi¤ini, ortak ç›karlar ve ilgi alanlar› do¤rultusunda bir araya gelebildi¤ini gözlemliyoruz. ‹nternet üzerinden pekifltirilen yatay ve etkili bir örgütlenme modeliyle hiyerarflik iktidar yap›lar› ve diktatör-
181
7. Ünite - Medya
lükler afl›n›yor. Çevreci hareketler, hak temelli oluflumlar, küreselleflme karfl›t›
gruplar söz konusu sürecin somut örnekleri aras›nda yer al›yor. Yeni medyan›n
olanaklar›n› etkili biçimde kullanan bu oluflumlar, afla¤›dan küreselleflmenin
(Kellner, 2002) çarp›c› örnekleri aras›nda say›l›yor. Yine ayn› teknolojiler sayesinde, finans merkezî konumunda olan New York, Londra, Tokyo gibi küresel kentlerin kendi aralar›nda kurduklar› iletiflim a¤lar› ve bu yolla gerçekleflen ekonomik
etkinlikler, bu kentlerin ait olduklar› ülkelerin gücünü afl›yor; yaratt›klar› dalgalanmalar, dünyan›n kalan›n› yak›ndan ilgilendiriyor (Sassen, 2001).
Afla¤›dan küreselleflme kavram›n› anlafl›l›r k›lmak için küresel düzeyde
SIRAbaflka
S‹ZDEörnekler verebilir misiniz?
Kitle ‹letifliminden A¤ Toplumuna
Afla¤›dan küreselleflme:
Küreselleflme sürecinde
ekonomik ve politik iktidar
sahiplerinin ç›karlar›
korunurken iktidara uzak
bireylerin ve toplumlar›n
y›k›c› etkilere maruz
kald›klar›n› ileri sürenler,
ulusafl›r› örgütlenmeler
yoluyla afla¤›dan
küreselleflme ad› verilen
toplumsal hareketleri
bafllatm›fllard›r.
1
Bat›l›, sanayileflmifl toplumlar 20. yüzy›l›n ilk yar›s›nda hiyerarflik, dikey bir örgütlenmeye anlay›fl›na tan›k oldu: Fordist üretim anlay›fl›. ModelS ad›n›
O R U Amerikal› ifl
adam› Henry Ford’dan al›yor. Ford, otomobil üretiminde gelifltirdi¤i üretim modelinde bir otomobile ait parçalar›n fabrikada bir bant üzerinde hareket etmesini önD‹KKAT
görüyordu. Band›n çevresinde bulunan iflçiler ve uzmanlar, bant hareket ettikçe
önlerine gelen parçalar üzerinde sadece kendi görev tan›mlar›na uygun olan iflleS‹ZDE
ri, belirli bir sürat ve beceriyle yapmakla sorumluydu. H›zla SIRA
yayg›nlaflan
bu yeni
üretim anlay›fl›nda maliyetleri düflürmek ve üretimi h›zland›rmak için büyük ölçekli, rasyonel ve kitlesel üretim biçimi benimsendi.
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
N N
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Kaynak: http://www.boston.com/news/local/breaking_news/2011/01/daniel_bell_not.html)
Uzun y›llar baflar›l› olan ve ekonomik ve toplumsal etkileri aç›s›ndan 20. yüzy›l›n en önemli geliflmeleri aras›nda say›lan Fordist üretim modeli, 1960’lara gelindi¤inde kriz sinyalleri vermeye bafllad›: Ücret politikalar›, sosyal politikalar, yüksel
maliyetli altyap› çözülmesi güç ekonomik sorunlara yol açt›. Bu y›llarda Bat›l› toplumlarda, Daniel Bell gibi önde gelen düflünürlerin öngörülerini hakl› ç›karacak
baz› geliflmeler yafland›: Yaflanan kriz karfl›s›nda hizmet sektöründe çal›flanlar›n say›s› düzenli olarak artarken tar›m, madencilik sektörünün yan› s›ra ikincil endüstrilerde çal›flanlar›n say›s› azalma e¤ilimi gösterdi. Ulus-temelli Fordist üretim biçimi
verimli olmaktan uzaklafl›rken yerini dünyan›n farkl› bölgelerine yay›lan parçal› ve
esnek üretim modellerine b›rak›yordu. Böylesine karmafl›k bir üretim sürecinin yö-
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
Foto¤raf 7.8
Amerikal› sosyolog
Daniel BellK (1919‹ T A P
2011), 1970’li
y›llarda endüstrisonras› topluma
dair çok önemli
TELEV‹ZYON
gözlemlerde
bulunmufl, bilgi
toplumu ve a¤
toplumu
‹NTERNET
tart›flmalar›na
kaynakl›k edecek
nitelikte öngörüler
gelifltirmeyi
baflarm›flt›r.
182
netilebilmesi, bilgi ve iletiflim teknolojilerine olan gereksinimi de kaç›n›lmaz olarak art›r›yordu. Bu yeni toplumsal yap› içerisinde üretim araçlar›na sahip sermayedarlar›n iktidar› h›zla zay›flarken bilgi ve enformasyonu kontrol edebilenler (Örn.
B‹T uzmanlar›, araflt›rmac›lar, teknokratlar vb.) giderek güçleniyordu.
Foto¤raf 7.9
Ünlü ‹ngiliz
yönetmen ve
komedyen Charles
Spencer Chaplin
(bilinen ad›yla,
Charlie Chaplin),
Modern Zamanlar
(1936) filminde,
bireyin kapitalist
üretim sisteminde
bir makinenin
de¤ersiz bir
parças›na
dönüflümünü
alayc› bir tonda
elefltirir.
Kaynak: http://modcool.com/watson-jeopardy-and-11-other-man-vs-machine-battles-of-epic-proportions/
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
20. yüzy›lda sinema, televizyon, radyo, gazete gibi iletiflim araçlar›n›n, genifl
halk kesimlerine ulaflmay› hedefleyen “kitlesel iletiflimi” ve Frankfurt Okulu’nun
elefltirilerini yöneltti¤i “kitle kültürü” anlay›fl›n›n flekillendirdi¤i medya sektörü, 21.
yüzy›l›n ilk y›llar›nda bu yeni toplumsal örgütlenmeye uyum göstermek zorunda
kald›. Kitle iletiflimi modeli, ciddi bir otorite yitimine u¤ruyordu. Bu geliflmenin sonuçlar›n› bugün ç›plak gözle izleyebiliyoruz. Her ne kadar televizyon merkezî yerini koruyor gözükse de özellikle 15-24 yafl aras›nda yer alan genç kesimin bilgisayar temelli teknolojilerle iletiflimi bafl döndürücü bir h›zla art›yor; televizyon flirketleri yeni nesle ulaflabilmek için onlar›n tercih etti¤i medya ortamlar›nda var olmaya çal›fl›yor, dönüflüyor. K›saca belirtmek gerekirse geleneksel medya elbette
yok olmuyor ancak yeni teknolojilere uyum göstermek zorunda kal›yor. Bu yeni
iletiflim ortam›n› tan›mlarken “kitle iletiflimi” terimini kullanmak, gerek tek yönlü
bir ak›fl› benimsedi¤i için gerekse yeni dünyada bireyin etkin rolünü görmezden
geldi¤i için, yeterince aç›klay›c› gözükmüyor. Medyaya ça¤dafl elefltirel yaklafl›mSIRA S‹ZDE
lar bölümünde
de¤indi¤imiz üzere kitle iletiflimi, genifl halk kesimlerinin öne ç›kt›¤›, üretim ve da¤›t›m politikalar›n›n bu genifl pazara göre ayarland›¤›, yukar›dan
afla¤› yap›lanan bir iletiflim modelini betimlerken bugün bireylerin diledikleri gibi
geniflletip daraltabildikleri, iletiflim sürecine etkin olarak kat›labildikleri, ülkelerinin s›n›rlar›na ba¤l› kalmadan küresel iletiflime eklemlenebildikleri, medyan›n yalS O Rde¤il,
U
n›zca tüketicisi
üreticisi de olabildikleri bir iletiflim ortam›ndan söz ediyoruz.
A¤ toplumu kavram›n›n,
t›pk› kitle toplumu, kitle kültürü, kitle iletiflimi, bilgi toplumu, tüD‹KKAT
ketim toplumu ya da web toplumu kavramlar› gibi oldukça tart›flmal› bir kavram oldu¤unu ve yaflanacak yeni dönüflümlerin ard›ndan yerini farkl› kavramlara b›rakaca¤› gerçe¤iSIRA S‹ZDE
ni akl›m›zda tutmal›y›z.
N N
‹flte buAMAÇLARIMIZ
dönüflümler, bir yandan sanayi sonras› toplumlar›n temel özellikleri aras›nda say›l›rken bir yandan da 1970’li y›llarda “bilgi toplumu” ya da “enformasyon
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
7. Ünite - Medya
toplumu” olarak adland›r›lacak olan dönüflümün ayak sesleri olarak kabul edildi.
Bir bak›ma “sanayi-sonras› toplum” kavram›, bilgisayar teknolojisi ve di¤er ileri
teknolojilerin dönüfltürücü gücüne vurgu yapan yeni parametrelerle yeniden tan›mlan›yordu. Bu aç›dan bak›ld›¤›nda ekonomik etkinliklerin enformasyon/bilgi
ak›fl›na s›k› s›k›ya ba¤l› oldu¤u ilk toplumsal yap›lanman›n da sanayi sonras› toplumlar oldu¤unu görüyoruz. Dolay›s›yla sanayi-sonras› topluma atfedilen pek çok
niteli¤in, büyük ölçüde bilgi/enformasyon toplumuna ve a¤ toplumuna da miras
kald›¤›n› ileri sürebiliriz. A¤ toplumunun kurulufluna öncülük eden ve çok say›da
araflt›rmac› taraf›ndan bilgi/enformasyon ça¤› olarak adland›r›lan bu dönemin arkas›nda 1950’li y›llarda mikro-elektronik alan›nda yaflanan devrim niteli¤indeki geliflmeler yat›yor. ‹lk kez Amerika Birleflik Devletleri’nde Silikon Vadisi’nde ortaya
ç›kan geliflmeler, bilgi ve iletiflim teknolojilerini yap›sal olarak dönüfltürdü ve h›zla dünyan›n kalan›n› etkisi alt›na ald›.
Böylece kapitalist üretim iliflkilerinde enformasyonun ve enformasyon teknolojilerinin yaflamsal önem kazand›¤›, bilgisel (enformasyonel), küresel ve a¤larla birbirine ba¤l› yeni bir toplumsal yap› görünür hâle geldi. Enformasyonun yine bir
baflka enformasyonla üretildi¤i bu dönüflümlü üretim ortam›nda somut olarak dokunamad›¤›m›z ama piyasada de¤iflim de¤eri tafl›yan bu ekonomik ürünü, bir baflka ifadeyle “enformasyonu” kullanma, depolama, iflleme ve yayma teknolojileri de
ekonominin çekici gücünü oluflturuyor. Enformasyon odakl› bu ekonomik yap›da
farkl› birimler, farkl› co¤rafyalarda efl güdümlü çal›flabilir hâle geldi. Hiyerarflik yap›lanma yerini, esnek, parçal›, yatay bir örgütlenme modeline b›rakt›. Kimi kuramc›lar taraf›ndan kapitalizmin bu yeni aflamas›, yüksek teknolojiye olan ba¤›ml›l›¤›
nedeniyle teknokapitalizm olarak adland›r›ld›.Böylesine karmafl›k bir örgütlenmeSIRA en
S‹ZDE
nin çökmeden ayakta kalabilmesi için, daha esnek, belirsizlikleri
aza indirebilen, üretilen bir ürüne pazar bulmak yerine var olan pazar›n taleplerine göre üretimi benimseyen, küresel ve efl zamanl› iletiflimi mümkün k›lan
çok merkezli, çok
dü¤ümlü bir iletiflim modeli gerekiyordu. Üretim/tüketim iliflkilerini dönüfltüren bu
yeni örgütlenme biçimi, bireysel, toplumsal, yerel, küresel iliflkilerin bir arada buS O R U
lundu¤u a¤ toplumunun da temel mimari özelli¤ini oluflturuyor.
Nilüfer Timisi, Yeni ‹letiflim Teknolojileri ve Demokrasi (Dost, 2003)
yeni
D ‹ K K Akitab›nda
T
medyan›n demokratik kat›l›m süreçlerindeki yans›malar›n› ayr›nt›l› biçimde irdeliyor.
Nurcan Törenli’nin Yeni Medya, Yeni ‹letiflim Ortam› (Bilim ve Sanat, 2005) kitab›nda da
SIRA S‹ZDE
geleneksel iletiflim araçlar›ndan, yeni medyaya geçiflin arka plan›n› ve haber medyas›na
yans›malar›n› bulabilirsiniz.
AMAÇLARIMIZ
Etkileflimli Medya
N N
An›msayaca¤›n›z üzere bu bölümün giriflinde “medyan›n ifllevi sadece bir noktaK ‹ T A hemen
P
dan di¤erine aktar›lan içeriklerle mi s›n›rl›d›r?” sorusunu yöneltmifl,
ard›ndan da bu içeriklerin bireyin toplumsal iliflkilerine ne tür katk›larda bulundu¤u sorusunu sormufltuk. Metin boyunca yeri geldikçe bu sorulara yan›t vermeye çal›flt›k.
E L E iki
V ‹ Z soruyu
YON
‹flte bu bölümde ele alaca¤›m›z “etkileflimli medya” kavram›, Ther
da ayn› anda kesen bir noktada duruyor. Açmaya çal›flal›m: “Etkileflimlilik” (interactivity), dijital a¤lar›n ve yeni iletiflim teknolojilerinin içeri¤ini ve s›n›rlar›n› yeniden
tan›mlad›¤›, son derece önemli toplumsal yans›malar› olan ve a¤ toplumu tart›flma‹NTERNET
lar›nda öne ç›kan kavramlar aras›ndad›r. Dijital temelli teknolojilerden, hatta daha
da s›n›rlayarak söyleyelim, ‹nternet’den önce gerçek anlamda “etkileflimli medya”
kategorisinde say›labilecek tek iletiflim arac› telefondur. Uzak mesafelerdeki birey-
183
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
184
leri efl zamanl› olarak ayn› iletiflim ortam›nda buluflturabilme niteli¤i sayesinde telefon, iletiflim tarihi içerisinde özel bir konuma sahiptir. Bugün “etkileflimli medya”
kavram›n› ‹nternet ve di¤er dijital teknolojilerin sa¤lad›¤› olanaklar aç›s›ndan düflündü¤ümüzde, geleneksel telefonlar›n sa¤lad›¤› “etkileflimin” son derece dar ve
s›n›rl› kald›¤›n› görüyoruz. Çok gerilere gitmemize gerek yok: 1980’li y›llara ad›m
att›¤›m›z dönemde telefon, kendi tarihi içerisinde önemli aflamalar kat etmifl, bir
postane ya da santral yard›m› olmadan da ulaflabilece¤imiz hane içi bir teknolojiye evrilmiflti. Yine de ayn› y›llarda Türkiye’de “milletleraras›” bir telefon görüflmesi yapabilmek için bir santral numaras›n› çevirmeniz, uzun bir bekleyiflin ard›ndan
bir santral memuruna ba¤lanabilmeniz, aramak istedi¤iniz numaray› söyledikten
sonra telefonunuzu kapatman›z, sizden önce numara yazd›ranlar›n konuflmalar›n›
bitirmelerini sab›rla bekledikten sonra da ayn› santral memurunun sizi arayaca¤› o
mutlu an›n bir an önce gelmesini dilemeniz gerekiyordu. Bugün birkaç saniyede
gerçeklefltirebildi¤iniz bu “basit” etkileflimli iletiflim hizmeti, bu denli karmafl›k ve
pahal› olunca baflka ülkelerde yaflayanlar› tan›d›klar›m›z› aramak da ancak özel
günlerde katlan›labilecek bir zahmete dönüflüyordu. Dolay›s›yla bireyler aras›nda
“etkileflim” diledi¤iniz her an gerçeklefltirebilece¤iniz bir iletiflim etkinli¤i olmaktan
oldukça uzakt›.
Bugün, telefon sayesinde ilk kez tan›flt›¤›m›z etkileflimli iletiflim, ‹nternet ve dijital teknolojiler sayesinde yeni bir “ilk”le daha tan›flt›: Etkileflimli kitlesel iletiflim.
Farkl› co¤rafyalardan say›s›z bireyin ayn› içerikle buluflmas›n› ve geribildirimde
bulunabilmelerini sa¤layan bu yeni iletiflim ortam›, pek çok etkileflimli iletiflim arac›n›n bir arada ayn› a¤ içerisinde uyumlu biçimde çal›flabilmesiyle mümkündür. Etkileflimin s›n›rlar›n› yeniden tan›mlayan ve daha önce bir benzeriyle karfl›laflmad›¤›m›z bu yeni iletiflim ortam›, bireysel ve toplumsal iletiflimin s›n›rlar›n›n da geçirgenleflmesi, hatta giderek a¤’laflmas› anlam›na geliyordu. Birey, bir iletiflim arac›n›n dü¤mesine basarak kendisine sunulan içeri¤i tüketmek zorunda olmaktan tümüyle kurtuluyor; zaman›n›, içeri¤ini ve s›kl›¤›n› kendisinin seçti¤i, iletiflime geçmek istedi¤i kitlenin büyüklü¤üne kendisinin karar verebildi¤i bir iletiflim ortam›yla tan›flm›fl oluyordu. Bu iletiflim ortam› bireysel oldu¤u ölçüde kitlesel de olabiliyordu. Video oyunlar›ndan e-forumlara, sohbet odalar›ndan haber sitelerine, bloglara ve finansal etkinliklere kadar etkileflimin geniflleyen s›n›rlar›, geleneksel yay›nc›l›¤›n kal›plar›n› da zorlad›: ‹zleyicisine farkl› kanallarda, farkl› zaman dilimlerinde genifl bir içerik yelpazesi sunan ve tüketmek istedi¤i içeri¤i diledi¤i gibi seçebilme olana¤› veren televizyon yay›nc›l›¤›na da böyle bir sürecin sonunda ulafl›ld›
(Hodkinson, 2011).
Yak›nsama Kültürü
A¤ toplumunun niteliklerini anlamaya çal›fl›rken teknolojinin ekonomik, toplumsal ve kültürel yap› üzerindeki dönüfltürücü etkisine odaklanman›n kaç›n›lmaz oldu¤unu belirtmifltik. Bu etkileri tan›mlarken de¤inmemiz gereken kavramlardan
biri de yak›nsamad›r. Farkl› teknolojilerin birbirleriyle uyumlu çal›flabilmelerine
olanak tan›yan dijital ve elektronik teknolojiler, teknolojik yak›nsama ad› verilen
olguyu yarat›yor. Ancak tahmin edilece¤i gibi yak›nsama, yaln›zca teknolojik boyutla s›n›rl› bir olgu de¤il. Uzun y›llar farkl› yasal düzenlemelere ba¤l› olarak çal›flan medya organlar›n›n ve telekomünikasyon endüstrilerinin bu yeni birlikteli¤e
uyum gösterebilmeleri için, hükümetlerin ve düzenleyici kurulufllar›n da ortak
ad›m atmalar› zorunlu hâle geldi. Baflka ABD olmak üzere çok say›da geliflmifl ülkede telekomünikasyon endüstrisi, 1980’lerde bafllayan ve 1990’l› y›llarda h›zlanan
185
7. Ünite - Medya
çok say›da de¤iflime tan›k oldu. Bu geliflmelere uyum sa¤layabilmek ve rekabetçi
bir iletiflim ortam› yaratabilmek amac›yla 1996 y›l›nda Amerika Birleflik Devletleri,
1998 y›l›nda ise Avrupa Birli¤i, birer Telekomünikasyon Yasas›’n› yürürlü¤e koydular.
Bu süreç sonunda medyada sahiplik yap›lar›n› yeniden düzenleyen, telekomünikasyon alan›nda yayg›n olan devlet tekelini ortadan kald›ran, bu alanda faaliyet
gösteren endüstrilerin yerel-ulusal-küresel düzeydeki zorlu rekabet ortam›nda
ayakta kalabilmelerini sa¤layan, merkeziyetçi bürokrasinin s›n›rland›¤› bir dizi yasal de¤ifliklik gerçeklefltirildi. Düzenleyici yak›nsama (regulatory convergence) ad›
verilen olgu, ‹nternet gibi medya, bilgi ifllem ve telekomünikasyon alanlar› aras›ndaki geleneksel s›n›rlar›n silikleflti¤i yeni medya ortam›n› düzenleyen, iletiflim ve
telekomünikasyon endüstrisini bir arada ele alan bir anlay›fla dayan›yor ve yeni geliflmelere ba¤l› olarak kendini ayn› h›zla yeniliyor.
Bu konuda çok say›da örnek verilebilir: Söz gelimi bir medya içeri¤inin (bu bir
video, ses kayd› ya da bir metin olabilir) üretildikten sonra çok farkl› iletiflim araçlar›nda dolafl›ma girebilmesine olanak sa¤layan teknolojik geliflmeler, bu içeri¤i
üreten, da¤›t›m›n› gerçeklefltiren ve tüketen kiflilerin yasal düzenlemeler çerçevesinde yeniden tan›mlanmas›n› da gerekli k›l›yor. Ancak ‹nternet gibi tüketicinin ayn› zamanda üretici rolü de üstlenebildi¤i, say›s›z bilgi ak›fl›n›n dünyan›n her yerinde ayn› anda gerçekleflti¤i, bilgi paylafl›m yöntemlerinin s›n›rs›z boyutlara ulaflt›¤›
yeni ve etkileflimli bir medya ortam›, hak temelli baz› konular› (telif hakk›, vb.) daha da karmafl›k hâle getirebiliyor. Özel ve kamusal alan aras›ndaki s›n›rlar›n silikleflti¤i bu dijital dünyada mahremiyetin, gizlili¤in, suçun ve suçlunun tan›mlar›n›
da yeniden yapmam›z gerekebiliyor. Yan› s›ra Linux benzeri kolektif olarak üretilen, aç›k kodlu bilgisayar yaz›l›mlar›n›n ya da Wikipedia gibi ortaklafla bir emekle
yarat›lan ortamlar›n nas›l düzenlenece¤i sorular› yeni yan›tlar bekliyor.
fiekil 7.1
Pek çok iletiflim
arac›n›n
birbirlerine uyumlu
biçimde
çal›flabilmesi,
yak›nsama
kültürünün de
temelini
oluflturuyor.
Kaynak: http://www.flickr.com/ photos/pforret/152500052/ Eriflim: 4 Temmuz 2011)
186
Sosyal A¤lar, Sanal Cemaatler
90’l› y›llardan bugüne bireylerin, toplumlar›n ve kurumlar›n yeni medyayla iliflkileri kestirilemez ölçüde geliflti. Facebook, Twitter, Friendfeed gibi sosyal paylafl›m
siteleri, kurulduklar› y›llarda s›n›rl› say›da üyeye hizmet verirken 2011 y›l›na gelindi¤inde yaln›zca Facebook’a üye olan aktif kullan›c›lar›n say›s› 750 milyona ulaflt›
(Facebook, 2011). Bu devasa toplulu¤un üyelerinin kifli bafl›na ortalama 130 sitearkadafl›na sahip oldu¤unu ve site üzerinde harcanan zaman›n ayda toplam 700
milyar dakikaya eriflti¤ini de an›msatal›m. Böyle bir dönemde küçük, büyük flirketlerden bürokrasinin en üst kademelerine kadar pek çok kurum ve kifli, hedef kitlelerine bu siteler üzerinden ulafl›yor, ayn› a¤ üzerinde bulunan di¤er üyeler taraf›ndan “takip ediliyor”.
Yak›n dönemde yaflanan bu geliflmeler, kitlesel oldu¤u ölçüde bireysel olabilen bir iletiflimi öne ç›kar›rken “cemaatleflme-bireyselleflme” ve “gerçek dünya-sanal dünya” gibi karfl›tl›klar›n geçerliliklerini de sorgulan›r hâle getirdi. Yüz yüze
SIRA
S‹ZDE yak›nl›¤›n belirleyici oldu¤u ve Tönnies’in Gemeinschaft olailetiflimin ve
fiziksel
rak kavramsallaflt›rd›¤› cemaat ideali karfl›s›nda (Day, 2006), Anderson’›n (1991)
“hayali cemaatler” kavram›n› an›msatan, üyelerinin ço¤u yüz yüze iletiflim kurmaD Ü fi Ü N E L ‹ M
yan ama birbirlerinin varl›klar›ndan haberdar olan, daha çok tahayyüle dayal› dijital topluluklar olufluyordu. Bu sosyal a¤lar›n üyeleri, a¤ toplumunun kurucu özneS O R U
leri hâline geliyordu.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
‹ngilizce “virtual
kavram›n›n karfl›l›¤› olarak kullan›lagelen “sanal cemaat”
D ‹ K K Acommunity”
T
tan›mlamas›, ilk bak›flta “farazi, sadece zihinde var olan cemaatler” anlamlar›n› akla getirse de bu yeni cemaat modelinin bireysel ve sosyal yaflamdaki alg›sal, duygusal ve maddi
SIRA S‹ZDE
uzant›lar› “sanal” olamayacak kadar sahicidir.
N N
Foto¤raf 7.10
AMAÇLARIMIZ
Sosyal medya
tart›flmalar›nda
K s›kl›kla
‹ T A Pörnek
gösterilen Facebook
girifliminin ortaya
ç›k›fl öyküsünü
T Ekonu
L E V ‹ Zedinen
YON
“Sosyal A¤” filmi
(yönetmen David
Fincher), yeni
cemaat yap›lar›n›n
‹ Noluflumu
T E R N E T ve
mimarisi hakk›nda
fikir veriyor.
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Kaynak:http://thefilmnest.com/wp-content/uploads/2010/10/alg_social-network_2.jpg, son
eriflim tarihi: 24 A¤ustos 2011 )
Howard Rheingold’un ilk kez 1993 y›l›nda kulland›¤› “sanal cemaatler” (virtual
communities) kavram›, bir yandan cemaat kavram›n›n do¤as›na yak›n özellikler
bar›nd›r›rken bir yandan da kavram›n geleneksel tan›mlar›ndan uzaklaflan bir topluluk modelinin do¤makta oldu¤unun iflaretlerini veriyordu. Yazar, kendi gözlemlerinden yola ç›karak bu yeni cemaatleflme modelinin arkas›nda ça¤dafl toplumlar-
187
7. Ünite - Medya
da bireyin yitirmeye bafllad›¤› cemaat ruhuna duyulan açl›¤›n bulundu¤unu ileri
sürüyordu. Reingold’a göre bu ruh, al›flverifl merkezlerinin, ayaküstü yemek zincirlerinin, birey-merkezli ça¤dafl kent yaflam›n›n ve dönüflen kamusal mekân›n dayatmalar› karfl›s›nda yok olmaya yüz tutmufltur. ‹flte bireyleri birbirlerine yak›nlaflt›ran, bir bak›ma sosyal bir tutkal ifllevi üstlenen, daha güvenilir, daha s›n›rlar› belli
bir toplumsal modelin etkinli¤ini yitirdi¤i bir dönemde ‹nternet temelli teknolojiler, a¤ toplumunun özünü oluflturan yeni bir cemaat modeli önermektedir.
Sanal cemaat kavram›na olumlu yaklaflanlara göre ‹nternet üzerinden kurulan
cemaatler, d›flar›daki/gerçek dünyada çözülmekte olan informal iliflkilerin yerini
almaya adayd›r; bireyler sohbet odalar›, blog’lar, e-forumlar, e-gruplar vb. yoluyla
giderek zay›flayan birliktelik ve cemaat ruhunu yeniden güçlendirebilecekleri bir
ortam yaratmaktad›r. Sanal olmakla elefltirilen cemaatler do¤rudan bireylerin kiflisel seçimleriyle olufltu¤u için geleneksel cemaat yap›s›na göre daha gerçek ve sahicidir (Miller, 2011: 190-192).
Sanal cemaatler kavram›na olumlu yaklaflanlar›n görüfllerinden yola
SIRAç›karak
S‹ZDE “çevrimiçi
a¤lar bireyi gerçek dünyadan yal›t›yor” görüflü hakk›nda ne söylenebilir?
2
D Ü fi Üdurum
N E L ‹ M oldukça
Kavrama elefltirel ve mesafeli yaklaflan araflt›rmac›lar içinse
farkl›d›r. Çevrimiçi topluluklar söz konusu oldu¤unda s›kl›kla an›lan ve yüceltilen
“bireysel seçme özgürlü¤ü”, “yerellikte soyutlanma”, “s›k›flt›r›lm›fl
S O R Ubir zaman ve
uzamda iletiflim hâlinde olma” gibi nitelikler, asl›nda büyük ölçüde bireyselleflmeden ve tüketim kültüründen beslenen ça¤dafl küreselleflme sürecinin ve kapitalizD‹KKAT
min vazgeçilmez unsurlar›d›r. Birey; belirli kurallarla iflleyen, belirli s›n›rlara ve de¤erlere sayg› duyulmas›n› ve çat›flmadan kaç›n›lmas›n› gerektiren bir yerellikten
SIRA S‹ZDE
koparken, asl›nda küçük bir az›nl›k taraf›ndan iflletilen, birliktelik
ilkesi geçici ve
zay›f bir cemaati seçmektedir. Ayr›ca sanal cemaatleri olumlarken dile getirilen özgürleflim potansiyeli, sosyal medyaya ve arkas›ndaki ekonomi-politik mekanizmaAMAÇLARIMIZ
lara (Adakl›, 2011: 39) gün geçtikçe daha da ba¤›ml› hâle geldi¤imiz gerçe¤ini görmezden gelmektedir.
S O R U
D‹KKAT
N N
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
fiekil K7.2‹ T A P
Bu bir kütüphane
tatl›m... World
T E L Ebir
V ‹ Ztür
YON
Wide Web’in
eski sürümü.
‹NTERNET
Kaynak: http://webucation1.blogspot.com/2007/09/where-do-students-obtain-their-support.html
‹NTERNET
188
Özet
N
A M A Ç
1
N
A M A Ç
2
Günümüzün önemli toplumsal kurumlar›ndan
biri olan medyan›n nas›l ele al›nmas› gerekti¤ini aç›klamak.
Medya, etimolojik anlam› itibar›yla birbirleriyle
iletiflimi olmayan, iletiflim kuramayan iki nokta
ya da düzlem aras›nda iletiflimi sa¤layan araçlara
karfl›l›k gelir. Bu kavram›n yerine önceleri kitle
iletiflim araçlar› kavram› kullan›lsa da son dönemde medya terimi yayg›n olarak kullan›lmaktad›r. Toplumsal iletiflim art›k büyük ölçüde bu
amaçla gelifltirilmifl ileri teknoloji ürünü araçlarla
gerçekleflti¤inden bu tart›flmada medya ço¤unlukla “kitle medyas›” yani kitlesel düzeyde eriflime ve/veya etkileflime olanak sa¤layan araçlar
ve ortamlar olarak düflünülmelidir. ‹letiflim teknolojilerinden söz ederken sadece birtak›m teknik araçlar akla gelmemelidir. Teknoloji, onlar›
ortaya ç›karan bilgi, üretim, de¤erler ba¤lam›n›n
tümüne karfl›l›k geldi¤i ölçüde ideolojik bir olgudur. Bu ba¤lamda iletiflim de öncelikle teknik
de¤il, kültürel ve politik bir olgudur. Bununla
birlikte kuramsal bir bak›flla medyay› anlamak
için medyan›n hitap etti¤i izlerkitle hitap ederken aktard›¤› içerik ve söz konusu içeri¤i önemli ölçüde üreten kurumsal yap› birlikte de¤erlendirilmelidir.
Medya araflt›rmalar›n›n tarihsel olarak nas›l dönemsellefltirdi¤ini saptamak ve medya sosyolojisindeki egemen paradigmay› tart›flmak.
Medya araflt›rmalar›n›n ortaya ç›kt›¤› 20. yüzy›l›n
bafllar›ndan 1940’a kadar süregelen ilk döneme,
medya organlar›n›n çok güçlü propaganda kurumlar› olduklar› ve insanlar›n beynini y›kad›klar›na dair görüfl damgas›n› vurdu. Medya araflt›rmalar›n›n, 1940-60’lar dönemini kapsayan ikinci
evresinde Bat›l› toplumlarda totaliter tehlikenin
bertaraf olmas› ve kitle toplumu paradigmas›n›n
önemini yitirmesiyle “çok güçlü medya” anlay›fl›
yerine medyan›n “s›n›rl› bir etkisi” oldu¤u görüflü hâkim oldu. Propagandan›n incelenmesinden
vazgeçen ve fl›r›nga modelini geçersiz k›lmay›
hedefleyen egemen paradigma, sadece kampanya türü mesajlara odaklanarak, reklam ya da seçim kampanyalar› gözlemlenebilir davran›fllarda
ölçülebilir etki yaratmad›¤› ölçüde medyan›n etkisinin “çok s›n›rl›” oldu¤unu ileri sürdür . Ço¤unlukla medya endüstrileri ya da hükümetler
N
A M A Ç
3
N
A M A Ç
4
ad›na gerçeklefltirilen profesyonel araflt›rmalarda
seçim ve reklam kampanyalar›n›n etkisi ölçüldü.
Bu kurumlar›n yönetsel amaçlar› için anlaml› olabilecek ve bir kullan›m de¤eri olabilecek bu bak›fl aç›s›n›n medyan›n toplumsal anlam›na dair
sosyolojik bir de¤erlendirmeye katk›s› ise s›n›rl›
oldu.
Ça¤dafl elefltirel yaklafl›mlar›n medyay› nas›l ele
ald›¤›n› analiz etmek.
Frankfurt Okulu kuramc›lar›na göre medya, birilerinin manipülasyonu ya da teknolojinin kendinden menkul gücü sonucu bireyleri etkilemesi
sorunu de¤il, sitemin iflleyiflinin tam da kendisiydi. Bu okulun kurucular› medyay›, basitçe bir
araç olarak de¤il, bafll› bafl›na bir kültürel biçim
olarak de¤erlendirdi. Althusser, ekonomik belirlenimci bir yorumdan uzaklaflarak medyan›n belirli egemen görüflleri nas›l yeniden üretti¤i sorusuna yo¤unlaflan önemli kuramc›lar aras›ndad›r.
Gramsci’nin hegemonya kuram› ise özellikle Kültürel Çal›flmalar okulunun medya analizinde merkezî önemdedir. ‹deolojinin yeniden üretiminde
medyan›n oynad›¤› rolün anlafl›lmas›na yönelik
önemli bir di¤er kuramc› da Barthes’d›r. Kültürel
Çal›flmalar okuluna göre ise medya anlam›n toplumsal inflas› sürecinde aktif bir rol oynar ve egemen söylemler içinde “dünyay› s›n›fland›rmak”
gibi önemli bir ideolojik/hegemonik ifllevi yerine getirir. Feminist yaklafl›mlar, medyada kad›nlar›n “eksik” ve/veya “sorunlu” temsil edil biçimlerini ortaya ç›kart›r. Baflta Baudrillard olmak üzere post-modern kuramc›lar ise medyan›n imge/gösterge ve gerçeklik aras›ndaki fark› siliklefltirdi¤ini vurgular.
Medyaya ekonomi-politik yaklafl›mlar› ve dijital
uçurum tart›flmas›n› özetlemek.
Medya kurulufllar›n›n kapitalist piyasa koflullar›nda faaliyet göstermesi, büyük sermayenin mülkiyetinde olmas› ve medya endüstrisindeki tekelleflme e¤ilimi tarihsel olarak ekonomi politik
yaklafl›mlar›n üzerinde durdu¤u konulard›r. Klasik ekonomi-politik yaklafl›mlara göre medyan›n
mülkiyetine sahip olanlar medya ve medya içerikleri üzerinde do¤rudan bir kontrole sahiptir.
Medya endüstrilerinde görülen tekelleflme ve denetimin yo¤unlaflmas›na odaklanan elefltirel eko-
7. Ünite - Medya
nomi politik yaklafl›m, genel olarak medyan›n
mülkiyet yap›s› ve/veya kapitalist dinamikler ile
sorunsallaflt›r›larak analiz edilmesi gerekti¤ini
vurgular. Elefltirel ekonomi politik yaklafl›m›n geleneksel medyaya iliflkin dile getirdi¤i kayg›lar,
yeni medyan›n yerküre üzerinde beklenmedik
bir h›zla yay›lmas›yla birlikte bu teknolojiler için
de geçerli olmufltur. 1990’lar›n sonunda ABD’de
haz›rlanan “A¤’dan Düflmek” bafll›kl› rapor, toplumun farkl› kesimleri aras›nda bir uçurum oluflmaya bafllad›¤›na dikkat çekerek, sorun ilk kez
dijital uçurum ya da dijital bölünme olarak tan›mlanm›flt›r.
N
AM A Ç
5
N
A M A Ç
6
Medya-küreselleflme iliflkisini de¤erlendirmek ve
küreselleflme sürecinde ortaya ç›kan “a¤ toplumu” kavram›n› tan›mlayarak yap›sal özelliklerini aç›klamak.
Küreselleflmeyi oluflturan en belirleyici dinamik,
sermayenin dünya üzerinde ulusal s›n›rlar› aflarak ola¤anüstü ak›flkanl›k kazanmas› ve böylece
dünyay› bir ortak pazar hâline getirmesi ise bir
di¤er önemli dinamik de tüm dünyay› kuflatan
yeni enformasyon ve iletiflim teknolojilerinin küresel imgelerin, göstergelerin tafl›y›c›l›¤›n› yapmas›d›r. Küreselleflme sürecinin geldi¤i son toplumsal dönüflümü betimlemek için kullan›lan a¤
toplumu, bilgi ve iletiflim teknolojilerinde yaflanan geliflmelerin ileri kapitalist toplumlar›n toplumsal örgütlenme biçimleri üzerindeki yans›malar›n› betimlemek amac›yla kullan›lan bir kavramd›r. Daha önce var olan toplumsal modellerden radikal biçimde ayr›lan bu yeni toplum yap›s›, bireylerin, kurumlar›n ve toplumlar›n a¤larla
birbirlerine ba¤l› olduklar›, yatay bir örgütlenme
modeline dayan›r. A¤ toplumunun aktörleri sosyal, kültürel ya da ekonomik etkinliklerini fiziksel uzakl›klar›n geçerli olmad›¤› bir uzamda gerçeklefltirmekte; çal›flma koflullar› küresel düzeyde de¤iflirken esnek emek ve esnek istihdam rejimleri yayg›nlaflmaktad›r. A¤ toplumu, sa¤lad›¤›
say›s›z özgürlü¤ün yan› s›ra karfl›l›kl› ba¤›ml›l›¤›n ve gözetimin de yolunu açmaktad›r.
Kitle toplumundan a¤ toplumuna geçiflin tarihsel temellerini saptamak ve a¤ toplumunun teknolojik, ekonomik, toplumsal niteliklerini tan›mlamak.
Üretimde uzmanlaflmay›, rasyonelleflmeyi, standartlaflmay›, büyük ölçekli kitlesel üretimi ve kitlesel tüketimi benimseyen bu üretim modeli,
189
1960’lara gelindi¤inde ücret politikalar›nda ve
sosyal politikalarda ortaya ç›kan sorunlar nedeniyle kriz belirtileri gösterdi. Fordist üretimin ulus
merkezli üretim stratejisi, yerini üretimin dünyan›n farkl› bölgelerine yay›ld›¤›, parçal› ve esnek
bir modele b›rakt›. Bu süreçte kitle toplumu ve
kitle kültürünün yerini ise bireyselleflmifl, daha
parçal› bir toplum yap›s› ald›. Kitle iletiflim modeli, yeni medyan›n giderek artan a¤›rl›¤› karfl›s›nda otorite yitimine u¤rad›. A¤ toplumuna atfedilen özelliklerin önemli bir bölümü bilgi toplumundan miras kalm›flt›r. Kapitalist üretim iliflkilerinin flekillendirdi¤i ve bilgisel ekonominin merkezî rol oynad›¤› a¤ toplumu, küresel ve a¤larla
birbirine ba¤l› yeni bir toplumsal yap› üzerinde
kurulur. Bilginin yine bilgiyle üretildi¤i bu enformasyonel/bilgisel üretim ortam›nda ekonomik
bir de¤er olarak bilginin kullan›m›, depolamas›,
ifllenmesi ve da¤›t›m›, ekonominin de temelini
oluflturdu. Farkl› co¤rafyalarda ve efl güdümlü
çal›flman›n öne ç›kt›¤›, parçal› ve yatay bir örgütlenme modelinin geçerli oldu¤u bu kapitalist model, kimi kuramc›lar taraf›ndan yüksek teknolojiye olan ba¤›ml›l›¤› nedeniyle teknokapitalizm
olarak adland›r›ld›. Bu süreçte yeni iletiflim teknolojileri, sosyalleflme biçimleri üzerinde etkili
olurken toplumun üzerine kuruldu¤u örgütsel
yap› bir a¤›n özelliklerini tafl›maya bafllad›.
N
A M A Ç
7
Baflta ‹nternet olmak üzere “yeni medya”n›n ve
“sosyal medya”n›n potansiyelini de¤erlendirmek
ve a¤ toplumunda de¤iflen cemaat yap›lar›n› ve
sanal cemaatler kavram›n› karfl›laflt›rmal› olarak aç›klamak.
‹nternet temelli teknolojiler, toplumlar›n yaflam›nda geri çevrilemez bir dönüflüme neden olurken, cemaat yap›lar›n› da radikal olarak de¤ifltirdi. Temelde kullan›c›lar›n kiflisel seçimlerinin belirleyici oldu¤u dijital iletiflim ortam›, yerel özellikler gösteren ve yüz yüze iletiflime dayanan geleneksel cemaat yap›s›n›n zay›flamas›na neden
oldu. Yerine, medya dolay›m›yla kurulan, küresel
özellikler tafl›yan ve geleneklerden uzak sanal cemaatler güç kazanmaya bafllad›. Kimi araflt›rmac›lar sanal cemaatlerin çözülmekte olan informal
iliflkilerin yerini ald›¤›n› ve zay›flayan cemaat ruhunu böylece güçlendi¤ini ileri sürerken elefltirel
yaklaflanlar, bu yeni cemaat yap›s›n›n özünde kapitalist sisteme hizmet etti¤ini, uzlaflmac› toplumsal de¤erlerde gerilemeye ve politik kutuplaflmaya neden oldu¤unu savunmaktad›r.
190
1. Kullan›c›lar›n bir a¤/ site içinde bütün di¤er kullan›c›lar›na aç›k bir profil oluflturmalar›n› ve ayn› a¤/site
içerisinde iletiflim içinde olduklar› di¤er kullan›c› profillerini karfl›l›kl› etkileflim içinde takip etmelerini sa¤layan web tabanl› servisleri ne ad verilir?
a. Blog
b. Wikipedi
c. Sosyal a¤
d. Hayali cemaat
e. Yeni medya
2. ‹nsanlar›n medyay› farkl› amaçlarla kulland›¤›n› ileri
süren yaklafl›m afla¤›dakilerden hangisidir?
a. S›n›rl› etkiler yaklafl›m›
b. Kullan›mlar ve Doyumlar yaklafl›m›
c. Güçlü etkiler yaklafl›m›
d. Propaganda analizi
e. A¤ toplumu
3. Afla¤›dakilerden hangisi Frankfurt Okulu kuramc›lardan biri de¤ildir?
a. Adorno
b. Horkheimer
c. Marcuse
d. Hall
e. Lowenthal
4. Afla¤›dakilerden hangisi Propaganda Modelinin bir
temsilcisidir?
a. Golding
b. Chomsky
c. Hall
d. Murdock
e. Merton
5. ‹nternet’e eriflim ve kullan›mda toplumun farkl› kesimleri aras›nda bir uçuruma iflarete eden kavram afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Tabakalaflma
b. S›n›f çat›flmas›
c. S›n›f fark›
d. Netsizlik
e. Dijital uçurum
6. “A¤ toplumu”nu ilk kez kavramsallaflt›ran sosyolog
afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Bell
b. Miller
c. Castells
d. Hardt
e. Negri
7. Yeni bilgi ve iletiflim teknolojilerinin, bireylerin sosyalleflme sürecinin her aflamas›nda önemli hâle geldi¤i,
bireylerin, kurumlar›n ve toplumlar›n yatay bir örgütlenmeyle birbirlerine ba¤l› olduklar› toplum yap›s› afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Endüstri-sonras› toplum
b. A¤ toplumu
c. Modern toplum
d. Kitle toplumu
e. Kapitalist toplum
8. Yeni medya ortam›n›n gerektirdi¤i yasal çerçevenin
haz›rlanabilmesi amac›yla, iletiflim ve telekomünikasyon endüstrisinin bir arada ele al›nd›¤› düzenlemelere
ne ad verilir?
a. Teknolojik yak›nsama
b. Düzenleyici yak›nsama
c. ‹çerme-d›fllama
d. Yak›nsama kültürü
e. Teknokapitalizm
9. Afla¤›dakiler kavramlardan hangisi, iletiflim teknolojilerine eriflimde ›rk, s›n›f, e¤itim, toplumsal cinsiyet,
yafl ve gelir durumu gibi farkl›l›klara ba¤l› olarak karfl›lafl›lan eflitsizlikleri tan›mlamak için kullan›lmaktad›r?
a. Teknokapitalizm
b. Afla¤›dan küreselleflme
c. Dijital uçurum
d. Demokratik uçurum
e. Teknolojik yak›nsama
10. Bireylerin yeni medya ve sosyal a¤lar yoluyla iletiflime geçtikleri, fiziksel uzakl›¤›n önemini yitirdi¤i, kiflisel seçimlerin belirleyici oldu¤u ve kü-yerel kimliklerin
öne ç›kt›¤› cemaat yap›lanmas›na ne ad verilir?
a. Hayali cemaatler
b. ‹letiflim toplumu
c. A¤ toplumu
d. Sosyal medya
e. Sanal cemaatler
7. Ünite - Medya
191
Okuma Parças›
Tarihsel bir e¤ilim olarak, Enformasyon Ça¤›’nda bask›n olan ifllevler, süreçler giderek a¤lar etraf›nda örgütlenmektedir. A¤lar toplumlar›m›z›n yeni sosyal morfolojisini oluflturur; a¤lar oluflturma mant›¤›n›n yay›lmas›
da üretim, deneyim, iktidar ve kültür süreçlerindeki iflleyifli, sonuçlar› ciddi biçimde de¤ifltirir. Toplumsal örgütlenmenin a¤ biçiminde olmas›, baflka zamanlarda,
baflka uzamlarda gerçekleflmifl olsa da, yeni teknolojik
paradigma, toplumsal yap›n›n tamam›na yay›lmas› için
gerekli maddi zemini de sa¤lar. Ayr›ca bu a¤lar oluflturma mant›¤›n›n, a¤lar üzerinde ifade edilen özgül toplumsal ç›karlardan daha yüksek düzeyde bir toplumsal
belirleyicili¤i oldu¤unu savunuyorum: Ak›fllar›n iktidar›, iktidar›n ak›fllar›n›n önüne geçer. A¤da yer almak ya
da almamak, her a¤›n karfl›s›ndaki dinamikleri, toplumumuzda bask›n olman›n ve de¤iflimin bafll›ca kaynaklar›d›r: Bu yüzden de a¤ toplumu dememiz yerinde olur
bu topluma; sosyal morfolojinin sosyal eyleme üstün
olmas›n›n damgas›n› vurdu¤u bir toplumdur bu (2008:
621).
A¤, birbiriyle ba¤lant›l› dü¤ümler dizisidir. Dü¤üm bir
büklümün kendi kendini kesti¤i noktad›r. Daha aç›k
konuflacak olursak, dü¤ümün ne oldu¤u, hangi somut
a¤lardan bahsetti¤imize ba¤l›d›r. Küresel finansal ak›fllar a¤›nda dü¤ümler, menkul k›ymetler piyasas›d›r. Avrupa Birli¤i’ni yöneten siyasi a¤da ise ülkelerin bankalar konseyleri ve Avrupa komisyonu üyeleridir. Dünya
çap›nda ekonomilere, toplumlara, devletlere nüfuz eden
uyuflturucu kaçakç›l›¤› a¤›nda, koka ve haflhafl laboratuvarlar›, gizli laboratuvarlar, gizli havaalanlar›, sokak
çeteleri, para aklayan finansal kurumlard›r. Enformasyon Ça¤›’nda kültürel ifadenin, kamuoyunun köklerinde yer alan yeni medyan›n küresel a¤›nda ise bu dü¤ümler, televizyon sistemleri, e¤lence stüdyolar›, bilgisayar grafi¤i ortamlar›, haber ekipleri, sinyaller üreten,
gönderen, alan seyyar ayg›tlard›r. A¤lar›n tan›mlad›¤›
topoloji, iki nokta (ya da sosyal konum) aras›ndaki
uzakl›¤›n (ya da etkileflim yo¤unlu¤u ve frekans›n›n)
bu iki noktan›n ayn› a¤daki dü¤ümler olmas› hâlinde,
ayn› a¤da bulunmayan iki nokta aras›ndaki uzakl›¤a k›yasla daha k›sa olmas›n› (ya da daha s›k ya da daha yo¤un) belirler. Di¤er yandan belli bir a¤ içinde dü¤ümler aras›ndaki ak›fllarda bir mesafe yoktur ya da ayn›
mesafe korunmaz. Dolay›s›yla belli bir a¤ içinde dü¤ümler aras›ndaki ak›fllar aras›nda bir mesafe yoktur ya
da ayn› mesafe korunmaz. Dolay›s›yla belli bir noktan›n ya da konumun mesafesi (fiziksel, sosyal, ekono-
mik, siyasi, kültürel) s›f›r ile (ayn› a¤daki herhangi bir
dü¤üm için) sonsuz (a¤›n d›fl›ndaki bütün noktalar için)
aras›nda de¤iflir. A¤lar›n kapsamas›/d›fllamas›, a¤lar aras›ndaki iliflkilerin ›fl›k h›z›nda iflleyen enformasyon teknolojilerine dayal› mimarisi, toplumlar›m›zda bask›n
olan ifllevleri ve süreçleri yap›land›r›r.
A¤lar, s›n›rs›z biçimde geniflleyebilen, a¤ çerçevesinde
iletiflim kurabilmeleri, aç›kças› ayn› iletiflim kurallar›n›
(örne¤in de¤erler ya da performans hedefleri) paylaflmalar› hâlinde yeni dü¤ümlerle bütünleflen aç›k yap›lard›r. A¤a dayal› bir toplumsal yap›, dengesini bozmaks›z›n yeniliklere gidebilecek, son derece dinamik,
aç›k bir sistemdir. A¤lar, yenili¤e, küreselleflmeye, merkezsiz yo¤unlaflmaya dayal› bir kapitalist ekonomi için;
esneklik ve uyarlanabilirli¤e dayal› ifl, iflçiler ve flirketler için; sonu gelmez bir y›k›m ve yeniden yap›lanma
kültürü için; yeni de¤erlerin, kamunun ruh halinin an›nda ifllenmesine ayarlanm›fl bir politika için; uzam›n yeniden edilmesini, zaman›n bertaraf edilmesini amaçlayan bir toplumsal örgütlenme için çok uygun araçlard›r. Ancak a¤›n morfolojisi, ayn› zamanda, iktidar iliflkilerinin anlaml› bir biçimde yeniden örgütlenmesinin de
kayna¤›nda yer al›r. A¤lar› birbirine ba¤layan makaslar
(örne¤in siyasi sonuçlar› etkileyen medya imparatorluklar›n› kontrol alt›na alan finansal ak›fllar gibi), ayr›cal›kl› iktidar ayg›tlar›d›r. Dolay›s›yla makasç›lar da iktidar
sahipleridir. A¤lar çok oldu¤undan, a¤lar aras›ndaki iç
iflleyifl kurallar› ile makaslar, toplumlar›n flekillendirilmesinin, yönlendirilmesinin bafll›ca kaynaklar› hâline
gelmifllerdir. Toplumsal evrim ile enformasyon teknolojilerinin uyumlu hâle gelmesi, sosyal yap› çerçevesindeki etkinliklerin geçeklefltirilmesi için somut bir zemin
haz›rlanm›flt›r. A¤lar hâlindeki bu somut zemin, bask›n
toplumsal süreçlere damgas›n› vurur, böylece toplumsal yap›n›n kendisini flekillendirir.
Kaynak: Manuel Castells, A¤ toplumunun Yükselifli Enformasyon Ça¤›: Ekonomi, Toplum ve Kültür. ‹stanbul
Bilgi Üniversitesi Yay›nlar›: ‹stanbul, (2008), s. 621-23.
192
1. c
S›ra Sizde 1
Ekonomik ve politik iktidarlar›n küreselleflme sürecinde uygulad›klar› yay›lmac› politikalar karfl›s›nda elefltirel bir tutum sergilenmesi gerekti¤ini ileri süren ve küreselleflme karfl›t› söylemleriyle bilinen çeflitli toplumsal
hareketler bulunmaktad›r. Seslerini küresel düzeyde
duyurmay› baflaran hareketler aras›nda Küresel Adalet
Hareketi (Global Justice Movement), Dünya Sosyal Forumu (World Social Forum) ya da Halklar›n Küresel
Hareketi (Peoples’ Global Movement) say›labilir.
2. b
3. d
4. b
5. e
6. c
7. b
8. b
9. c
10. e
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Girifl: Önemli Bir Toplumsal Kurum Olarak Medya” konusunu yeniden
gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Medya Araflt›rmalar›n›n Tarihçesi ve ‹lk Kuramsal Yaklafl›mlar” konusunu
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Medyaya Ça¤dafl Elefltirel
Yaklafl›mlar” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Medya’n›n Ekonomi-Politi¤i ve Ekonomi-Politik Yaklafl›m(lar)” konusunu
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “‹letiflimin “Yeni” S›n›rlar›:
Dijital Uçurumlar, Bölünmeler” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “A¤ Toplumu Kavram›na Genel Bak›fl” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “A¤ Toplumunun Mimarisi”
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yak›nsama” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹letiflimin ‘Yeni’ S›n›rlar›”
Yan›t›n›z yanl›fl ise “A¤ Toplumunun Aktörleri”
S›ra Sizde 2
Sanal cemaatler, ça¤dafl dünyada hayat›n y›k›c› ak›fl› ve
zaman›n bölünmüfllü¤ü içerisinde kendini toplumsal
iliflkilerin d›fl›nda ya da k›y›s›nda bulan bireyin yal›t›lm›fll›ktan kurtulmas›na olanak sa¤lamaktad›r. Üstelik
birey içine do¤du¤u iliflkiler a¤›na ba¤l› kalmak zorunda olmadan da üyesi olmak istedi¤i grubu ve iliflki biçimini kendi amaçlar› do¤rultusunda seçebilir ya da diledi¤inde bu cemaatin üyeli¤inden ayr›labilir.
7. Ünite - Medya
193
Kaynaklar
Adakl›, Gülseren (2006). Türkiye’de Medya Endüstrisi. Neoliberalizm Ça¤›nda Mülkiyet ve Kontrol
‹liflkileri, Ankara: Ütopya Yay›nevi
Adakl›, Gülseren (2011). “Sosyal Medyan›n ‘Devrimci’
Gücü Üzerine Genel bir De¤erlendirme”. KAOSGL,
119, 38-41.
Adorno, W. Theodor (1975). “Kültür Endüstrisini Yeniden Düflünmek.” Cogito, Say›: 36, Yaz 2003, s. 7683
Adorno, W. Theodor ve Max Horkheimer (1944). “Kültür Endüstrisi: Kitlelerin Aldat›lmas› OlarakAyd›nlanma,” T. W.Adorno ve M. Horkheimer, Ayd›nlanman›n Diyalekti¤i, ‹stanbul: Kabalc› ,1996, s.7-62.
Alankufl, Sevda (2007). “Önsöz: Neden Kad›n Odakl›
Habercilik,” S. Alankufl (Der.) Kad›n Odakl› Habercilik (‹stanbul: IPS ‹letiflim Vakf› Yay›nlar›), s.
25-66.
Anderson, Benedict (1991). Imagined Communities:
Reflections of the Spread of Nationalism.
Londra: Verso.
Appadurai, Arjun (1996). Modernity at Large, :
Minneapolis: University of Minnesota Press
Bagdikian, Ben (2004). The New Media Monopoly.
Boston: Beacon Press.
Bell, Daniel (1973). The Coming of the Post
Industrial Society: A venture in social
forecasting. Penguin: Harmonsworth.
Bilton, Tony ve di¤erleri (2003). Sosyoloji. (Çeviri Editörü. K. ‹nal), Ankara: Siyasal Kitabevi, 2008.
Castells, Manuel (2010). The Rise of the Network
Society, The Information Age: Economy,
Society and Culture-1. 2. Bask›. Blackwell: Oxford,
UK.
Castells, Manuel. (2008). A¤ toplumunun Yükselifli
Enformasyon Ça¤›: Ekonomi, Toplum ve Kültür. ‹stanbul: ‹stanbul Bilgi Üniversitesi Yay›nlar›:.
Castells, Manuel. (2009). Communication Power.
Oxford University Press: USA.
Creeber, Glen ve Royston Martin (2009). Digital
Cultures: Understanding New Media. London:
Open University Press.
Curran, James vd. (1982). “‹letiflim Araçlar› Üzerine Bir
Çal›flma: Kuramsal Yaklafl›mlar,” (Çev., Meral Özbek), ‹LEF Y›ll›k, 1993, s. 228-253.
Curran, James (1990). “Kitle ‹letiflim Araflt›rmas›nda Yeni Revizyonizm: Bir Yeniden De¤erlendirme Çabas›,” (Der.) Mehmet Küçük Medya, ‹ktidar, ‹deoloji
(Ankara: Ark Yay›nevi) içinde, s. 329-356.
Day, Graham (2006). Community and Everyday Life.
Routledge.
Dursun, Ç. (2001). TV Haberlerinde ‹deoloji. Ankara:
‹mge yay›nevi.
Edgar, Andrew ve Peter Sedgwick (2007). Kültürel Kuramda Anahtar Kavramlar, Çev. M. Karaflahan,
‹stanbul: Aç›l›m Kitap
Edles, Laura Desfor (2002). Uygulamal› Kültürel Sosyoloji, Çev. C. Atay, ‹stanbul: Babil Yay›nlar›, 2006
Ergur, Ali (2012).”Medya Dünyalar› ve Toplumsal Dönüflüm,” Yay›nlamam›fl Çal›flma, s. 1-26
Facebook (2011). www.facebook.com/press/info.
php?statistics. (Son eriflim tarihi: 18 A¤ustos 2011).
Gitlin, Todd (1978). “Medya Sosyolojisi: Egemen Paradigma,” ‹letiflim Çal›flmalar›nda K›r›lmalar ve
Uzlaflmalar, Der. Sevilay Çelenk (Ankara: DeKi Yay›nlar›, 2008), s. 19-65.
Golding, Peter ve Graham Murdock (1991). “Kültür, ‹letiflim ve Ekonomi Politik,” (Der.) Süleyman ‹rvan,
Medya, Kültür, Siyaset, Ankara: Ark yay›nevi,
1997, s. 49-78.
Gökalp, Emre (2009). “Medya, Kitle ‹letiflimi ve Toplum,” (Der.) Nadir Su¤ur, Sosyolojiye Girifl. Eskiflehir: Anadolu Üniversitesi AÖF Yay›nlar›, s. 268301.
Gurevitch, M. ve Blumler, J. (1990). “Siyasal ‹letiflim Sistemleri ve Demokratik De¤erler,” S. ‹rvan (der.)
Medya, Kültür, Siyaset, Ankara: Ark yay›nevi,
1997, s. 199-219.
Hackett, Robert (1985). “Decline of a Paradigm? Bias
and Objectivity in News Media Studies,” (Der.) M.
Gurevitch& M.R. Levy, Mass Communication
Review Yearbook, (5), 1985, s. 251-274.
Hall, Stuart (1979). “Kültür, Medya, ‹deolojik Etki,”
(Der.) Mehmet Küçük, Medya, ‹ktidar, ‹deoloji
(Ankara: Ark yay›nevi, 1994) içinde, s. 169-209.
Hall, Stuart (1980). “Encoding/Decoding.” Culture,
Media, Language. (Der.) Stuart Hall ve di¤.. New
York: Routledge, s. 128-138.
194
Hall, Stuart (1984). “‹deolojinin Yeniden Keflfi: Medya
Çal›flmalar›nda Bask› Alt›nda Tutulan›n Geri Dönüsü,” (Der.) Mehmet Küçük, Medya, ‹ktidar, ‹deoloji (Ankara: Ark yay›nevi, 1994) içinde, s. 57-103.
Hall, Stuart (1997). “The Work of Representation,” (Der.)
Stuart
Hall,
Representation:
Cultural
Representations and Signifying Practices,
Londra: Sage, 1997, s. 13-74.
Hardt, Hanno. (1989). “‘Elefltirelin Geri Dönüflü ve Radikal Muhalefetin Meydan Okuyuflu: Elefltirel Teori,
Kültürel Çal›flmalar ve Amerikan Kitle ‹letiflim Araflt›rmas›,” (Der.) Mehmet Küçük (der.) Medya, ‹ktidar, ‹deoloji, (Ankara: Ark yay›nevi, 1994), s.1-55.
Hodkinson, Paul (2011). Media, Culture and Society:
An Introduction. Sage: London.
‹nal, Ayfle (1996). Haberi Okumak. ‹stanbul: Temuçin
Yay›nevi.
‹nal, Ayfle (2003). “Roland Barthes:Bir Avant-Garde Yazar›.” ‹letiflim Araflt›rmalar›,1(1): 9-38
‹rvan, Süleyman (Der.) (1997). Medya, Kültür, Siyaset. Ankara: Ark Yay›nevi.
Kaya, Raflit (2009). ‹ktidar Yuma¤›. Medya-SermayeDevlet. Ankara: ‹mge Yay›nevi
Kellner, Douglas (2002). “Theorizing Globalization,”
Sociological Theory, 20: 3, 285-305.
Kellner, Douglas (1995). Media Culture. Londra:
Routledge.
Jenkins, Henry (2006). Convergence Culture: Where
Old and New Media Collide. New York University
Press: New York.
Maigret, Éric (2011). Medya ve ‹letiflim Sosyolojisi.
‹stanbul: ‹letiflim yay›nlar›.
Miller, Vincent (2011). Understanding Digital
Culture. Londra: Sage
Mutman, Mahmut (1995). “Televizyonu Nas›l Sorgulamal›?,” Toplum ve Bilim, No:67, s. 26-71
Murdock, G. (1990). “Redrawing the Map of the
Communications Industries: Concentrationand
Ownersip in theEra of Privatization,” Public
Communication. The New Imperatives,” Londra:
Sage, s. 1-15.
Mutlu, Erol (1994). ‹letiflim Sözlü¤ü, Ankara: Ark Yay›nevi
Nalçao¤lu, Halil (2003). “Medya ve Toplum ‹liflkisini
Anlamak Üzere Bir Çerçeve,” (Der.) Sevda Alankufl,
Medya ve Toplum, ‹stanbul: IPS ‹letiflim Vakf› Yay›nlar›, s. 43-57.
Rheingold, Howard (1993). Virtual Communities:
Homesteading on the Electronic Fronties.
Massachusetts: Addison Wesley.
Sassen, Saskia (2001). The global city: New York,
London, Tokyo. Princeton University Press.
Smith, Philip (2001). Kültürel Kuram, Çev. S. Güzelsar›
ve ‹. Gündo¤du, ‹stanbul: Babil yay›nlar›, 2005.
Stevenson, Nick (2003). “Media, Cultural Citizenship
and the Public Sphere.” Cultural Citizenship
Cosmopolitan Questions. Open Uni. Press.
Stevenson, Nick (2002). Medya Kültürleri. Sosyal Teori ve ‹letiflim, Çev. G. Orhon ve B.E. Aksoy, Ankara: Ütopya Kitabevi.
Timisi, Nilüfer (2003). Yeni ‹letiflim Teknolojileri ve
Demokrasi. Ankara: Dost Yay›nevi
Trowler, Paul (2008). “Communication and the Media,”
Haralambos, M. ve M. Lolborn. Sociology. Themes
and Perspectives, Londra: Collins, s. 710-741.
Törenli, Nurcan (2005). Yeni Medya, Yeni ‹letiflim
Ortam›. Ankara: Bilim ve Sanat.
Van Zoonen, Liesbet (1991). “Medyaya Feminist Yaklafl›mlar,” (Der.) S. ‹rvan, Medya, Kültür, Siyaset,
Ankara: Ark, 1997, s. 301-335.
Williams, Kevin (2003). Understanding Media
Theory, Londra: Arnold
8
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
Farkl› toplum felsefeleri ve sözleflme teorilerinin toplum anlay›fllar›n› ve bireyin do¤as› ve toplum aras›ndaki iliflki konusundaki görüfllerini aç›klayabilecek,
Klasik sosyal teorinin kurucular› olan Karl Marx, Émile Durkheim, Max Weber ve Georg Simmel’in toplum teorilerinin temellerini ve aralar›ndaki farkl›l›klar ve benzerliklerini ay›rt edebilecek,
Modern sosyal teorilerden yap›salc›l›k, erken dönem ifllevselcilik, yap›sal-ifllevselcilik ve çat›flmac› yaklafl›m›n temel özelliklerini ve toplum konusundaki
görüfllerini karfl›laflt›rabilecek,
Mikro veya bireysel etkileflim temelli toplum anlay›fllar›n›n topluma genel
yaklafl›m biçimlerini aç›klayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
•
•
•
•
•
•
•
Toplum Felsefesi
Toplumsal Sözleflme
Muhafazakâr Sosyoloji
Organizmac›l›k
Evrimcilik
Klasik Teorileri
Modern Teorileri
•
•
•
•
•
Yap›salc›l›k
Erken Dönem ‹fllevselcilik
Yap›sal-ifllevselcilik
Çat›flma Teorisi
Mikro veya Bireysel Etkileflim
Temelli Toplum Anlay›fllar›
‹çindekiler
Sosyal Bilimlerde
Temel Kavramlar
Toplum
• TOPLUM NED‹R?
• TOPLUM FELSEFELER‹
• KLAS‹K DÖNEM TOPLUM
TEOR‹LER‹: MARX, DURKHE‹M,
WEBER VE S‹MMEL
• MODERN DÖNEM TOPLUM
TEOR‹LER‹
• M‹KRO VEYA B‹REYSEL ETK‹LEfi‹M
TEMELL‹ TOPLUM ANLAYIfiLARI
Toplum
TOPLUM NED‹R?
‹nsanlar›n tarihte uzun bir zamand›r toplum hâlinde ve farkl› toplum biçimleri içinde yaflad›klar› söylenir. Ancak, birçok sosyal bilimci ve sosyolog bunu söylerken
bak›fl aç›lar›na ba¤l› olarak toplum kavram›na farkl› anlamlar yüklemektedir. Bu
nedenle “toplum” olgusunu anlayabilmek için farkl› yaklafl›mlarda toplumun nas›l
ele al›nd›¤›n› görmek önemlidir. Tarihsel bir perspektifle önce felsefi yaklafl›mlara
bakal›m.
TOPLUM FELSEFELER‹
‹nsanlar en bafl›ndan beri içinde yaflad›klar› toplumlar› anlamaya ve tan›mlamaya
çal›flm›fllard›r. Örne¤in, Antik Ça¤’da Platon (M.Ö. 427- M.Ö.347) ve Aristoteles
(M.Ö. 384- M.Ö.322), baflka yaz›lar›n›n yan› s›ra s›ras›yla özellikle Devlet ve Politika adl› kitaplar›nda bir toplum tan›m› yapmaya çal›flm›fl ve bu tan›mlar günümüzdeki sosyologlar ve sosyal bilimcileri farkl› biçimlerde etkilemifltir. ‹kisi de toplumu bütüncü (holistik) bir temelde, parçalar›n bütüne zorunlu olarak ba¤l› olduklar› bir ‘organizma’ biçiminde tan›mlam›fllard›r.
Platon, parçalar› bütüne tabi olmalar› çerçevesinde tan›mlayarak özellikle toplumsal düzenin birli¤ini vurgularken Aristoteles toplumu, ayr› unsurlar›n hem bütüne katk›da bulunduklar› hem de ondan ba¤›ms›z olarak kald›klar›, farkl›laflm›fl bir
yap› olarak kavrar. Böylece toplumsal yap›n›n ifllevler ve toplumsal zenginlik temelinde ayr›flm›fl toplumsal gruplardan (üreticiler, savaflç›lar, tüccarlar, zenginler, yoksullar, orta s›n›ftan) olufltu¤unu kabul eder. Ayr›ca, Platon, toplumu ifl bölümü ve
toplumsal eflitsizlik etraf›nda yap›lanm›fl ‘birleflik’ bir sistem olarak ele al›r. Toplumun sa¤l›¤›n›n, yani toplumsal düzenin, bütünün ç›karlar›n›n tek tek parçalar›n ç›karlar› karfl›s›nda önceli¤e sahip oldu¤u “ak›lc› yasalar”›n ürünü olarak görür.
Aristoteles; karmafl›k, farkl›laflm›fl bir yap› olan toplumsal bütünün, yani toplumun bireylerden de¤il gruplardan olufltu¤una inan›r. Toplumun kökeninde insan
do¤as›n›n yatt›¤›n› düflünen Aristoteles, insanl›¤›n do¤as› gere¤i toplumsal ve politik özellikler tafl›d›¤›n› belirtir. ‹nsanlar›n bu yüzden topluluklar hâlinde, baflkalar›yla birlikte yaflamaya mahkûm olduklar›n› öne sürer. Toplumsal kurumlar›n bireyleri gruplar ve birlikler oluflturmaya yöneltip insan›n asli do¤as›n› gelifltirmesini
sa¤layan cinsel arzu gibi iç güdülerden türedi¤ini düflünür. Dolay›s›yla toplumun
bu iç güdünün doruk noktas›n› oluflturan toplumsal iliflkilerde içkin bir sosyalli¤in
ifadesi oldu¤unu kabul eder.
Toplum felsefesi: Toplumun
bilimsel yöntemler ve
araflt›rmalarla de¤il, salt
soyut ve varsay›msal
özelliklerine göre sadece ak›l
yoluyla aç›klanmas›n›
öngören felsefedir.
Bütüncü (holistik) yaklafl›m:
Her varl›¤›n içinde
bulundu¤u ortamla ve/veya
kendini oluflturan unsurlarla
bütünlü¤ü içinde
aç›klanmas›. Bu yaklafl›ma
göre, bütünün hem kendisi
hem unsurlar› di¤er
parçalar›yla karfl›l›kl› iliflki
içindedir ve di¤erlerinden
ba¤›ms›z olarak
aç›klanamaz.
198
Toplumsal Sözleflme Teorileri ve Toplum
Toplumsal sözleflme:
‹nsanlar›n asosyal bir
durumdan ç›kmak için
aralar›nda farkl› nedenlerle
sözleflme (anlaflma)
yapt›klar› ve kendilerini
ba¤layan bu sözleflme
temelinde toplum hayat›na
geçtikleri düflüncesi.
Do¤a durumu: ‹nsanlar›n
toplum hayat›na geçmeden
önce do¤ayla uyumlu, daha
çok fizyolojik ve biyolojik
varl›klar olarak yaflad›klar›
bir dönemin bulundu¤u
görüflü.
Kaba materyalizm:
Materyalizm her fleyin
kayna¤›nda maddenin
oldu¤unu veya maddenin
farkl› biçim kazanm›fl hâlleri
oldu¤unu öne sürerken kaba
materyalizm her fleyin salt
maddî oluflumlarla veya
onlar›n basit yans›malar›
olarak aç›klanabilece¤ini
öne sürer.
‹ndirgemecilik: Evrende,
do¤ada veya toplumdaki
belirli oluflumlar veya
süreçleri sadece belirli bir
faktöre dayand›rarak
aç›klama e¤ilimi.
‹stikrarl›, kolay de¤iflmez ve ebediymifl gibi görünen Orta Ça¤’›n kurumlar›n›n
yaflanan köklü dönüflümler sonucunda y›k›lmas› ve yeni bir toplumun ortaya ç›k›fl› insanlar› bu h›zl› de¤iflimleri, bunlar›n yaratt›¤› alt üst olufllar ve ciddi sosyal
problemleri aç›klamaya itmifltir. Bu de¤iflimler keflifler ve icatlar, yo¤un bir sermaye birikimi sonucunda oluflan ticarî ve mali burjuvazi, bilginin ve bilimsel bilgilerin teknolojiye dönüfltürülmesiyle ortaya ç›kan sanayi toplumunun (ve kapitalizmin) üretti¤i sanayi burjuvazisinin ve bütün bu ekonomik dönüflümler neticesinde büyük ölçüde daha önce topra¤a ba¤l› serflerin dönüflmesiyle ortaya ç›kan iflçi s›n›f›n›n (proletaryan›n) ortaya ç›kmas›d›r. Baflka de¤iflimlerin yan› s›ra,
Ayd›nlanma’n›n ve önceki de¤iflimlerin hem bir sonucu olan hem de onlar› yeniden dönüfltüren iki büyük olay Frans›z Devrimi ve Sanayi Devrimi de insanlar›n toplumu anlama, onu yeniden tan›mlama çabalar›n›, bu yöndeki aray›fllar› daha acil hâle getirmifltir.
Orta Ça¤’›n ‹lâhi Yasa ve dinsel egemenlik anlay›fllar›n› reddeden alternatif bir
dünya görüflü olarak geliflen Ayd›nlanma’yla birlikte toplumun kökenleri sözleflmeye dayal› yükümlülüklerin ve karfl›l›kl› toplumsal iliflkilerin temel oldu¤u bir yap›da aranmaya bafllam›flt›r. Burada toplum insanlar›n tarihin bafllar›nda içinde yaflad›klar› varsay›lan do¤a durumu ve dolay›s›yla bir ‘insan do¤as›’ fikri etraf›nda
aç›klanmaya çal›fl›l›r.
Bunlardan Thomas Hobbes (1588-1679), kendi kaba materyalist ve indirgemeci yaklafl›m›ndan hareketle olaylar›n nedeni olan nesnenin hareket yasalar›n›n
insan davran›fllar› alan›nda oldu¤u kadar toplumsal olaylar alan›nda da geçerli oldu¤unu belirtir.
‹nsan›n toplum içindeki davran›fllar›n›n temelinde “hayat›n› sürdürmek amac›”
veya bunun uzant›s› olan ‘güvenlik iste¤i’ ve ‘bencillik’ yatt›¤›n› düflünen Hobbes’a
göre birey aç›s›ndan aslolan kendi ç›karlar›d›r ve toplum bireysel ç›karlar›n gerçeklefltirilme arac›d›r. Ayr›ca, bu ‘do¤a durumu’nda güvenlik iste¤i insan do¤as›n›n
temel ihtiyac›d›r. Öteki insanlar aras›ndaki bir insan, onlar üzerinde egemenlik
kurmad›kça kendini güvenli hissetmeyece¤i için bu istek toplum içinde uyguland›¤›nda ‘iktidar arzusu’na dönüflür. Bu yüzden, bir insan›n öteki insanlarla ilgilenmesinin bir nedeni kendi güvenli¤iyle ilgili kayg›lar›d›r.
Do¤al koflullar›n daha çok bar›fl›, iyi niyeti ve karfl›l›kl› iliflkileri yans›tt›¤›n› düflünen John Locke’a (1632-1704) göre toplumsal çat›flmalar›n ve uzlaflmaz ç›karlar›n kayna¤› özel mülkiyet ve toplumsal eflitsizli¤in artmas›d›r. Ona göre insanlar
hazza, mutlulu¤a yönelip elemden kaçt›klar› için herkesin kendi zevkleri ve mutlulu¤u yönünde davranmas›n›n sa¤lanmas› gerekir. Locke için do¤a durumu insan›n insan›n kurdu oldu¤u, herkesin herkesle savafl içinde oldu¤u bir durum de¤ildir. O, do¤a durumunun insanlar›n kimseden izin almadan ve baflkas›n›n iradesine tabi olmadan, do¤a yasas›n›n s›n›rlar› içinde davran›fllar›n› düzenlemek konusunda mükemmel bir özgürlük ve eflitlik içinde olduklar› bir durum oldu¤unu düflünür. Do¤an›n sa¤lad›¤› imkânlardan herkes eflit olarak yararland›¤› için mülkiyetin ortak oldu¤unu kabul eder. Ancak ona göre do¤a durumunda herkes kendine
zarar vereni cezaland›rma, yani hem davac› hem de yarg›ç olma hakk›na sahip oldu¤u için bu durum, intikam›n da etkisiyle toplumsal kargaflaya yol açabilir. ‹nsanlar, do¤a durumunda özgür, eflit ve bar›fl içinde olmalar›na ra¤men, kiflinin kendine zarar vereni cezaland›rma hakk› ‘savafl durumu’ yarataca¤› için bu savafl durumundan kurtulmak amac›yla do¤a durumunu terk edip topluma girmifllerdir.
8. Ünite - Toplum
199
Bireylerin do¤aya ba¤›ml› olduklar› ve ‘insanlar’›n sadece basit fiziksel ihtiyaçlara sahip olduklar› toplum-öncesi bir “do¤a durumu”ndan söz eden Jean-Jacques
Rousseau (1712-1778) da ‘do¤a durumu’nda tüm evrende insanlar›n arzulad›klar›
fleylerin sadece besin, cinsellik vb., yani do¤al dürtüler oldu¤unu ifade eder. ‹nsanlar›n karfl›l›kl› iliflkilerinin oldukça s›n›rl› oldu¤unu ve birbirlerine fazla muhtaç
olmad›klar›n› belirten Rousseau’ya göre toplum tar›m›n keflfi, metalürjinin geliflimi
ve di¤er olaylar sonucunda ortaya ç›km›flt›r. Rousseau insanl›¤›n bu geliflmelerin
yaratt›¤› olumsuzluklardan kurtulman›n ‘do¤a durumu’nun temel ilkelerinin modern dünyan›n, günün koflullar›na uygun biçimde uyarlanmas›yla mümkün oldu¤unu düflünür.
Muhafazakâr Tepki ve Toplum
Bu Ayd›nlanmac›, bireyci, ilerlemeci toplum ve insan anlay›fllar›na tepki olarak
Orta Ça¤’a veya modern koflullarda Orta Ça¤’›n ilkelerine dönmeyi öneren muhafazakâr toplum felsefeleri ortaya ç›km›flt›r.
Muhafazakâr felsefenin en önemli temsilcilerinden biri olan Louis de Bonald
(1754-1840) ç›k›fl noktas› olarak bireyi de¤il toplumu, “do¤rudan Tanr›’n›n yaratt›¤› toplum”u esas al›r. Toplumun kayna¤› Tanr› oldu¤u için akl›n geleneksel
inançlardan üstün görülemeyece¤ini öne süren Bonald’a göre, Tanr› toplumu yaratt›¤› için, insanlar›n onun ifllerine kar›flmamalar› ve kutsal bir varl›¤› de¤ifltirmeye çal›flmamalar› gerekir. Bonald, bireyin toplumu de¤il, toplumun bireyi biçimlendirdi¤ini kabul eder. Ona göre toplumsal hayat›n temel amac›, bireysel özgürlük de¤il, otorite olmal›d›r. Çünkü insanlar ancak aile, yerel topluluk, kilise ve
loncan›n otoritesi alt›nda refaha ulaflabilir. Ona göre toplumsal ba¤lar›n özü hiyerarflidir, eflitlikten söz etmekse aylakl›k ve günahkârl›kt›r. ‹nsan ancak toplum için
varolur; toplum onu kendi amaçlar› do¤rultusunda biçimlendirir. Birey kendi bafl›na çaresizdir, hiçbir katk›da bulunamaz. “‹nsan hayat› toplum onu nas›l yapm›flsa ancak o olabilir.”
Muhafazakâr toplum anlay›fl› sonraki dönemlerde birçok toplum felsefesi ve
yaklafl›m›n› farkl› biçimlerde etkilemifltir. Bunlardan biri de muhafazakâr yan› a¤›r
basmas›na ra¤men, toplumu dönemin ‹ngiliz iktisatç›lar›, örne¤in Adam Smith gibi tan›mlayan, yani liberal kapitalist bir toplum anlay›fl›n› benimseyen Georg
Wilhelm Friedrich Hegel (1770-1831) dir.
Aile, toplum ve devlet olmak üzere üç ahlakilik dünyas› oldu¤unu düflünen, di¤erlerini de zorunlu olarak görse de devleti en üste yerlefltiren Hegel’e göre toplum kendine özgü kanunlara sahip bir yap›d›r. Toplum olarak an›lan oluflum son
derece rasyonel bir iktisadi topluluk, do¤rudan bir piyasa ve mübadele toplumudur. Toplum insan ihtiyaçlar›n›n, ifl bölümünün, birikmifl iktisadi mallar›n fiyat mekanizmas› arac›l›¤›yla da¤›t›m›n›n do¤al olarak düzenlenmesi sistemi, bir tür ekonomik maddî iliflkilerdir. Toplumun yap›sal kanunu, bireylerin aile birli¤indeki organik ba¤l›l›klar›ndan ayr›lm›fl, sadece bireyler olarak birbirleriyle sat›c› ve al›c›, iflçi ve iflveren, arz eden ve talep eden olarak belirli ç›karlarla karfl›laflmas› esas›na
dayan›r. Toplum içinde bireyler sadece bu münasebetle birbirlerine yanafl›r ve
ba¤lan›r. Her birey sadece kendi bireysel ç›kar›n›n, bireysel amaçlar›n›n peflindedir. Genele dâhil oldu¤u hâlde, bireyin kendisinin d›fl›ndakiler onun için hiçbir anlam ifade etmez.
Tekil bireyler sadece kendi amaçlar› peflinde koflarken esas maddi iliflkiler kanununa uyarak di¤er bireylerin ve genelin ç›karlar›na uygun davranmak zorundad›r. Ayn› zamanda, insanlar›n kendi bencillikleri genel ihtiyaçlar›n doyurulmas›-
Ayd›nlanmac›l›k: Ortaça¤›n
son döneminde yaflanan
büyük çapl› ekonomik,
toplumsal, siyasal ve
kültürel geliflmeler
sonucunda ortaya ç›kan,
gelenekler, din, otorite,
hiyerarfli gibi geleneksel
de¤erler ve yaflam
biçimlerini ak›l ve bilim
arac›l›¤›yla dönüfltürmeyi ve
bilimsel ilkeler üzerine yeni
bir toplum kurmay›
hedefleyen düflünceler
bütünü.
Bireycilik: Bireyin kiflisel
haklar›, ç›karlar› ve
de¤erlerini toplumun genel
ç›karlar› üzerinde tutan,
toplumlar›n bu ilkeler
üzerine kurulmas›
gerekti¤ini öne süren
anlay›fl.
Liberal kapitalizm:
Bafllang›çta ‘serbest
rekabetçi kapitalizm’ olarak
da adland›r›lan, bireyci
de¤erlerin ve piyasa
ilkelerinin egemen oldu¤u,
devletin bireylerin ekonomik
ve di¤er giriflimlerine hiçbir
müdahalede bulunmamas›
gerekti¤inin; mal ve
hizmetlerin arz-talebinin ve
fiyat oluflumunun piyasada
kendili¤inden
flekillenece¤inin
düflünüldü¤ü ekonomik
sistem.
200
‹ç dinamikler: Toplumun
yap›s›, iflleyifli ve de¤ifliminde
etkili olan içsel faktörler.
na dönüflür ve bireylerin özel ç›karlar› peflinden koflmalar›yla genel ç›kar geliflir.
‹flte ‘toplum’, esas itibariyle organik bir oluflumdan ziyade bir mekanizmad›r. Bu
mekanizmay› düzenleyen kanunlar de¤iflmez ve bir tür do¤a kanunlar›d›r. Hegel,
toplumun belirli evrim geçirdi¤ini kabul etse de bu evrimden köklü ve yap›sal bir
de¤iflimi de¤il, farkl›laflmay›, ifl bölümünün daha geliflkin hâle gelmesini anlar.
Toplumun kanunlar›n›n do¤al kanunlar oldu¤unu belirten Hegel’e göre toplum
esas yap›s›nda de¤iflmezdir, devletin aksine, toplum zemininde tarihsel evrim yoktur. Bu toplum anlay›fl› sonraki birçok düflünür ve sosyal bilimciyi farkl› derecelerde etkilemifltir.
Sosyal fizyoloji: SaintSimon’un toplumun bir
organizmaya benzedi¤ini ve
onun gibi incelenebilece¤ini
belirtmek için gelifltirdi¤i
kavram.
Sosyal s›n›f: Meslekleri,
çal›flma koflullar›, gelir ve
yaflam düzeyleri, tüketim
al›flkanl›klar› ve genel
düflünce tarzlar› bak›m›ndan
birbirine benzer koflullar ve
özelliklere sahip insanlar
toplulu¤u veya kategorisidir.
Marx’a göre bireylerin sosyal
s›n›flar›n› üretim araçlar›n›n
özel mülkiyetine sahip olup
olmamalar› belirlerken
Weber’e göre bireylerin
s›n›fsal konumlar›n›n
belirlenmesinde mülkiyetin
yan› s›ra statü ve güç de
etkilidir.
Sosyal statik: Comte’a göre,
sosyolojinin toplumun düzenli,
istikrarl›, kal›c›, uzun süreli
özelliklerini, yani onun nas›l
belirli bir düzen içinde ve
düzenli olarak iflledi¤ini
araflt›ran k›sm›.
Sosyal dinamik: Comte’a göre
sosyolojinin toplumun nas›l ve
hangi süreçlere göre ve hangi
ilkeler (veya yasalar)
temelinde de¤iflti¤ini ve
evrimleflti¤ini araflt›ran k›sm›.
Pozitivizm: Genelde,
toplumun do¤an›n bir
parças› ve uzant›s›,
dolay›s›yla do¤a yasalar›na
tabi oldu¤u için sosyal
bilimlerin yöntem olarak
do¤a bilimlerini kendine
model almas› gerekti¤ini
savunan pozitivizm, somut
olarak gözlenemeyen,
araflt›r›lamayan ve
s›nanamayan iddialar›n
temelden yoksun metafizik
önermeler olduklar›n› öne
sürer.
Organizmac›l›k: Toplumun
canl› bir organizmaya
benzedi¤i ve onun gibi
iflledi¤i düflüncesi.
Sosyal Darwinizm: Darwin’in
do¤ada canl› türleri
aras›nda ifllerlikte oldu¤unu
iddia etti¤i yasalar veya
ilkelerin toplumlarda da
geçerli oldu¤u düflüncesi.
Sosyolojik Toplum Teorisinin Temelleri: Saint-Simon,
Comte ve Spencer
Toplum felsefesi düzeyinde kalmalar›na ra¤men daha bilimsel ve sosyolojik toplum anlay›fllar›n›n temelleri Saint-Simon (1760-1825) ve Auguste Comte (17981857) taraf›ndan farkl› biçimlerde at›l›r. Hem toplumsal düzeni hem de de¤iflmeyi
aç›klamaya çal›flan bu sosyologlar hem muhafazakâr hem de yenilikçi toplum anlay›fllar›n›n s›k›nt›l› bir kar›fl›m›n› savunur. Saint-Simon, toplumsal gerçekli¤i aç›klay›c› unsurlar›n bu gerçekli¤in, yani toplumun (somut) oluflumunda bulundu¤unu öne sürer. Toplumun iç dinamiklerinin önemini vurgulayan Saint-Simon’a göre bir toplumdaki yap›lar, kurumlar ve inançlar tarihsel süreç içerisinde sürekli dönüflüm hâlindedir. Bu yüzden sosyolojinin, onun deyimiyle ‘sosyal fizyolojinin,
temel görevi, toplumu hareket ve dönüflüm hâlinde incelemektir. Saint-Simon,
toplumlar›n evrimine yön veren güçlerin toplumsal gruplar veya sosyal s›n›flar
aras›ndaki çat›flmalar oldu¤unu düflünür.
Saint-Simon’dan farkl› olarak toplumlar›n evriminin asl›nda özellikle insanl›¤›n
dünyaya bak›fl aç›s›n›n, zihniyetin bir evrimi oldu¤unu düflünen Comte toplumun
statik ve dinamik yanlar› oldu¤unu öne sürer.
Bütün toplumlar›n ortak bir evrim çizgisinden geçmeleri gerekti¤ini düflünen
Comte, toplumun kendi do¤al evrimi içinde daha iyiye gidece¤ini düflündü¤ü için
devrimci de¤iflmeler önermez, sürece yard›mc› olacak reformlar›n gerekli oldu¤unu belirtir. Saint-Simon toplumun bilimini ‘sosyal fizyoloji’ olarak nitelerken Comte bafllarda sosyoloji yerine ‘sosyal fizik’ terimini kullan›r. Bu ve benzeri bütün pozitivist ve evrimci anlay›fllarda Spencer’da da görece¤imiz gibi toplum do¤ayla
özünde ayn› yasalara tabi bir varl›k, do¤an›n bir uzant›s› veya onun en geliflmifl düzeyi olarak görülür.
Bir Organizma Olarak Toplum: Spencer
Charles Darwin’in düflüncesini sosyal bilimlere, toplum alan›na uyarlamaya çal›flan
Herbert Spencer (1820-1903) organizmac› toplum anlay›fllar›n›n örnek temsilcisi
olarak görülebilir. Spencer, Sosyal Darwinist bir bak›fl aç›s›yla toplumlar›n t›pk›
do¤a gibi do¤al ay›klanma, hayatta kalma ve adaptasyon süreciyle iliflkili belirli ‘temel yasalar’a göre gelifltiklerini öne sürer.
Spencer, biyolojik organizmalar gibi toplumlar›n da basit yap›lardan karmafl›k yap›lara do¤ru gelifltiklerini belirtir. O, toplumlar›n bir içsel farkl›laflma ve
bütünleflme süreciyle çevrelerine uyum sa¤lad›klar›n› ve homojenlikten heterojenli¤e do¤ru ilerlediklerini ifade eder. Farkl› bir ifadeyle insan topluluklar›n›n,
yal›n ve homojen ilkel kabile gruplar›ndan, geliflmifl ve farkl›laflm›fl modern sosyal sistemlere do¤ru evrimlefltiklerini düflünür. Darwin gibi Spencer da toplumu
201
8. Ünite - Toplum
birçok bak›mdan organizmaya benzetir. Ayr›ca Comte gibi, toplumsal düzenin
merkezini temel bir konsensüs, temel de¤erler ve ahlak konusunda do¤al bir
uzlaflman›n oluflturdu¤una inan›r. Spencer bu görüflleri (i) do¤al ay›klanma
veya kendi deyimiyle “en uygunun hayatta kalmas›”; (ii) her sosyal sistemin
do¤as›na içkin istikrars›zl›k fikirleri etraf›nda bir toplumsal evrim teorisi içinde harmanlar.
Spencer’a göre toplumsal düzen ve istikrar, t›pk› do¤adaki gibi do¤al bir denge gerektirir. Toplumsal de¤iflme bu denge hâlinin, toplumsal yap›n›n çeflitli parçalar› aras›ndaki veya toplumla çevresi aras›ndaki dengenin bozulmas›ndan kaynaklan›r. Bir istikrar döneminin ard›ndan yeni bir toplumsal düzen, yeni bir denge, yeni bir ahlakî konsensüs ortaya ç›kar ve giderek farkl›laflan toplumsal parçalar aras›nda yeni bir iliflki oluflur. Böylece, do¤adaki türler gibi insan topluluklar›
da yal›n kabile birimlerinden günümüzün karmafl›k yap›lar›na do¤ru evrimleflirler.
Uyum sa¤layamayanlar, uygun olmayanlar daha geliflmifl ve sald›rgan topluluklar›n rekabeti karfl›s›nda yavafl yavafl ortadan kaybolurlar. Bu ‘toplumsal orman
yasas›’ sayesinde sadece en uygun toplumlar hayatta kal›r ve insan toplumlar› bu
toplumsal evrim yasas› sayesinde ‘ilerlemifllerdir’.
Evrendeki bütün varl›klar›n hareketleri, varl›klar›n› sürdürmeleri, de¤iflmeleri ve ortadan kalkmalar›n› belirleyen bir ‘genel evrim teorisi’ gelifltirmeye çal›flan Spencer, toplumsal evrimin temel dinami¤i olarak özellikle nüfus gelifliminin yaratt›¤› bask›lar› görür. Evrendeki tüm sistemlerin denge, dengelenme ihtiyac› içinde oldu¤unu düflünen Spencer’a göre, genel evrim yasalar› bulundu¤unda insanlar onlara itaat etmeli ve siyasal yasalar arac›l›¤›yla bu yasalara ayk›r› toplumsal formlar› oluflturmaktan vazgeçmelidir. Adam Smith ve Hegel gibi
piyasa ilkelerine dayal› liberal kapitalist bir toplum anlay›fl›n› savunan Spencer’a
göre hiçbir fley, hatta hükümetler bile toplumun do¤al iflleyifline müdahale etmemeli, zay›flar› koruyarak toplumun do¤al ilkesi olan do¤al ay›klanma yasas›na ters düflmemelidir.
Spencer’›n toplumun yasalar›n› orman yasalar›na, dolay›s›yla toplumsal
alan› türler araSIRA S‹ZDE
s›ndaki mücadeleye benzeten; devletin sadece bu süreçlerin düzgün bir biçimde ifllemesine yard›mc› olmas›, ekonomik ve sosyal alana müdahale etmemesi gerekti¤ini savunan
Ü fi Ü N Euzant›lar›
L‹M
Sosyal Darwinist yaklafl›m›n›n insanlar aras› iliflkilere ve toplumsal Dhayata
sizce
neler olabilir?
KLAS‹K DÖNEM TOPLUM TEOR‹LER‹:
MARX, DURKHE‹M, WEBER VE S‹MMEL
S O R U
D‹KKAT
Klâsik dönemde dört temel kurucunun toplum anlay›fllar› ve tan›mlar› öne ç›kar.
Bunlardan ilk ikisi Marx ve Durkheim daha yap›salc› bir e¤ilim içinde do¤rudan
SIRAve
S‹ZDE
toplum (ve yap›) temelli aç›klamalar yaparken di¤er ikisi Weber
Simmel ise bireysel eylem temelli aç›klamalar yapar.
Karl Marx
AMAÇLARIMIZ
En uygunun hayatta
kalmas›: Do¤al ortam ve
koflullara en uygun olan
veya uyum (adaptasyon)
sa¤layabilen bireyler veya
türlerin hayatta
kalabilecekleri, bu sayede
bunu sa¤layamayanlardan
birçok bak›mdan üstün
olduklar› düflüncesi.
Temel konsensüs: Toplumun
üyelerinin temel de¤erler ve
kurallar konusunda fikir
birli¤i içinde olmalar›.
‹çkin istikrars›zl›k:
Toplumun veya
organizman›n do¤as›n›n
veya içyap›s›n›n
özelliklerinin kendili¤inden
bir dengesizlik, karars›zl›k,
düzensizlik yaratma e¤ilimi.
1
SIRA S‹ZDE
Toplumsal orman
D Ü fi Üyasas›:
NEL‹M
Vahfli do¤ada oldu¤u gibi
bir anlamda toplumda güçlü
olanlar›n hayatta kald›klar›
S O Rzay›f
U
ve egemen olduklar›,
olanlar›n ortadan kalkt›klar›
veya güçlünün egemenli¤i
alt›na girmek zorunda
D‹KKAT
olduklar› düflüncesi.
Toplumsal evrim yasas›:
SIRA S‹ZDE
Toplumlar›n canl› ve cans›z
bütün varl›klar› ba¤layan
zorunlu evrim yasalar›n›n
yan› s›ra, evrende
ve
AMAÇLARIMIZ
do¤adaki di¤er varl›klardan
farkl› ortak evrim yasalar›
oldu¤u fikri.
N N
Karl Marx (1818-1881), toplumu ve toplumsal süreçleri aç›klamaya çal›fl›rken hareket noktas› olarak gündelik etkinliklerimizi, geçimimizi sa¤lama,
yetifltirK ‹ T besinler
A P
me ve mamul mallar üretme biçimlerimizi al›r. Toplumu bir organizmadan daha
çok “kompleks bir düzenleme” olarak gören Marx, bu yap›n›n ekonomik temelinin di¤erlerinden daha önemli oldu¤unu düflünür. Farkl› bir ifadeyle
ekonomik teTELEV‹ZYON
‹NTERNET
Do¤al ay›klanma: Belirli bir
ortam veya çevrede yaflayan
canl› türleri aras›nda
mevcut s›n›rl› kaynaklar
etraf›nda bir hayatta kalma
mücadelesi oldu¤u, ortama
veya ortamdaki
de¤iflikliklere uyum
sa¤layamayan, mevcut veya
de¤iflen koflullara ayak
uyduramayan bireyler veya
türlerin zamanla
ay›klanacaklar›, koflullara
adapte olanlar›n yeni
özellikler gelifltirerek ve
evrimleflerek varl›klar›n›
sürdürecekleri tezi.
K ‹ T A P
Genel evrim teorisi:
Evrendeki bütün canl› ve
cans›z varl›klar›n ayn› evrim
ilkeleri veya Tyasalar›na
E L E V ‹ Z Yba¤l›
ON
olduklar› görüflü.
‹NTERNET
202
Resim 8.1
Karl Marx
(Ekonomik) temel: Marx
‘temel’ biçiminde kulland›¤›
‘altyap›’n›n, yani üretici
güçler ve üretim iliflkilerinin
‘üstyap›’ ad›n› verdi¤i kültür,
e¤itim, ahlak, din, ideoloji,
hukuk, siyaset, aile vb.
kurumlar› belirledi¤ini, daha
do¤rusu önemli ölçüde
flekillendirdi¤ini öne sürer.
Üretici güçler ve üretim
iliflkileri: Belirli bir tarihsel
dönemde üretimin niteli¤i
veya karakteristik üretim
biçimi anlam›na gelen üretim
tarz›n›, Marx’a göre, üretici
güçler, yani emek gücünün
kullan›m› ve üretim araçlar›
(örne¤in, âletler, araçlar,
binalar, teknolojiler ve üretim
materyalleri) belirler. Üretim
iliflkileri üretim araçlar›n›n
özel mülkiyeti arac›l›¤›yla,
ço¤unlukla yasalarla
sa¤lanan, toplumun üretici
de¤erlerini yönlendiren güç ve
kontrol iliflkileri, ifl bölümü
iliflkileri, insanlar ve nesneler
aras› iliflkiler ve sosyal
s›n›flar aras› iliflkilerdir.
‹liflkisel yaklafl›m: Bir yap›
veya sistemin parçalar›,
unsurlar› ve özelliklerinin, tek
bafllar›na de¤il de bütünle
di¤er parçalar, unsurlar ve
özellikleriyle iliflkileri temelinde
aç›klanmas›. Bu yaklafl›ma
göre her unsur sahip oldu¤u
kimli¤i, özellikleri di¤er
unsurlarla iliflkileri içinde
kazan›r. Örne¤in, bir bireyin
kiflisel nitelikleri onu bir köle
k›lmaz ve özel bir makinenin
yap›s›ndaki hiçbir fley o
nesneyi bir sermaye unsuru
yapmaz. Bu unsurlar
kimliklerini sadece bir
sistemin parças› olarak yani
köle sahipli¤i veya kapitalist
üretim düzeninin bir parças›
olarak kazan›rlar.
melin bir ölçüde di¤er parçalar›n varolufllar›n› koflulland›rd›¤›na ve en
az›ndan orada olup bitenleri belirledi¤ine inan›r. Marx’ta insanlar›n yaflant›lar›n› meydana getiren görünür
etkiler ve eylemleri yöneten üretici
güçler olarak temel bir toplumsal yap› fikrine rastlan›r.
Bu temelde Marx, ilk olarak toplumu bir sosyal yap› veya sistem, yani bütünsel bir birlik oluflturan s›n›flar, toplumsal kurumlar, kültürel de¤erler vb. gibi karfl›l›kl› iliflkili parçalara sahip fleyler olarak görür. Bu
yüzden araflt›rmac›n›n topluma bak›fl aç›s›n›n önemli oldu¤unu düflünür. Bu bak›fl aç›s› iliflkiseldir: toplumun bir
parças› içinde yer ald›¤› bütünle ve di¤er parçalar›yla iliflki içinde ele al›nmal›d›r. Söz gelimi, tabakalaflma yap›s›n›n unsurlar› aras›ndaki ba¤lant›lar› araflt›r›rken burjuvazi proletaryayla iliflki içinde ele al›nmal›d›r. Zira iki s›n›f aras›nda asli bir iliflki vard›r, biri olmadan di¤eri olamaz, k›saca onlar bütünlüklü bir yap›
veya sistemin parçalar›d›r. Benzer flekilde, üretim ve tüketim süreci tabakalaflmayla daha genel düzeyde s›n›fsal iliflkiler ekonomi, akrabal›k, hastal›k ve t›bbi
tedavi, suç, din, e¤itim ve yönetim gibi hayat›n tüm alanlar›yla iliflki içinde ele
al›nmal›d›r.
‹kinci olarak insanlar sürekli artan ihtiyaçlar›n› karfl›larken tarihi yapt›klar› için,
toplumsal de¤iflmenin tüm toplumlar›n ayr›lmaz bir parças› oldu¤unu söyler. Fakat
bu en temel de¤iflimin kayna¤›n›n d›flar›s› de¤il, daha çok toplumlar›n iç dinamikleri oldu¤unu savunan iç-dinamikçi (veya içsel) bir toplumsal de¤iflme teorisini benimser. Bu de¤iflme teorisi esasen toplumun bütün parçalar›n›n, karfl›l›kl› iliflki
içinde olmakla kalmay›p ayr›ca karfl›tlar›n›n geliflimine yol açacak içkin ‘çeliflkiler’
bar›nd›rd›¤› ilkesine dayan›r. Her toplum biçimi, onun deyimiyle ‘üretim tarz›’ kendi içinde kaç›n›lmaz olarak yeni bir toplum biçimine (üretim tarz›na) yol açacak
toplumsal iliflkileri bar›nd›r›r. Marx kendi evrimci toplum teorisinde bütün toplumlar›n tarihin bafl›ndan itibaren, do¤alar›, yani iç dinamikleri gere¤i ‘ilkel-komünal’,
‘köleci’, ‘feodal’, ‘kapitalist’, ‘sosyalist’ evrelerden geçerek ‘komünist’ evreye do¤ru
ilerlediklerini varsayar.
Üçüncü olarak toplumlar›n de¤ifliminin bu evreler temelinde öngörülebilir bir
yönde ilerledi¤ini, zira bir çiçe¤in bir tohumun do¤as›nda içkin olarak bulunmas›
gibi daha karmafl›k bir toplumsal yap›n›n, söz gelimi kapitalizmin tarihsel gelifliminin daha az karmafl›k bir yap›n›n, örne¤in feodalizmin do¤as›nda içkin olarak bulundu¤unu belirtir. Tarihin yönünün ihtiyaç yaratma örüntüsünün etkisiyle daha
az karmafl›k olandans daha karmafl›k olana do¤ru oldu¤unu kabul eder.
Dördüncü olarak kendi gelifltirdi¤i praksis kavram› temelinde, özgürce eylemde bulunan insanlar›n her toplumda geliflen öngörülebilir karfl›tl›k ve s›n›f çat›flmas› örüntüleri ›fl›¤›nda tarihin yönünü biçimlendirdiklerini baflka ifadeyle “tarihi, ancak kendi seçmedikleri koflullarda yapt›klar›”n› düflünür.
Ancak bireylerin içinde eylemlerini flekillendirdikleri toplumun farkl› ç›karlar ve f›rsatlara sahip s›n›flar temelinde, bu karfl›tl›klar›n kendini gösterdi¤i bir
8. Ünite - Toplum
tabakalaflma yap›s› içinde anlafl›labilece¤ini öne sürer. S›n›f çat›flmas› bir tercih meselesi olmasa da eylemde bulunan tarih de¤il insanlar oldu¤u için, hangi
koflullarda insanlar›n s›n›fsal ç›karlar›n›n bilincine vard›klar›n›, güçlerini birlefltirdiklerini ve bir devrime yol aç›laca¤›n› belirlemenin önemli oldu¤unu vurgular. Bu toplum anlay›fl›nda tarihsel ve yap›sal zorunluluklar›n dayatt›¤› koflullar
ve bu koflullar› kendi (daha ziyade ortak) ç›karlar› etraf›nda dönüfltürmeye çal›flan, ç›karlar›n›n bilincinde olan ve ona göre davranan insanlar aras›ndaki karfl›l›kl› etkileflim vurgulan›r.
Marx, tüm toplumlar›n dört temel özellik sergiledi¤ini vurgular. ‹lk olarak, insanlar, di¤er hayvanlardan farkl› flekilde varl›klar›n› sürdürebilmek ve böylece ‘tarihi yapmak’ için çevreden yararlanarak üretim yapabilir. ‹nsan “hayat› baflka fleylerden önce beslenme, bar›nak, giyim ve di¤er birçok [maddî] fleyi gerektirir”. Bu
ihtiyaçlar çevreyi bir ölçüde toplumsal olarak düzenlemeyi mümkün k›lan teknoloji sayesinde karfl›lan›r. Bu yüzden sosyal teori, maddî ihtiyaçlar›n› üreterek karfl›lamak zorunda olan “yaflayan insan bireylerin mevcudiyeti”yle temellendirilmeli,
insanlar›n “kendi geçim araçlar›n› nas›l ürettikleri”ni aç›klamal›d›r.
‹kinci olarak Marx’a göre üretim (veya çal›flma), her zaman farkl› türden araçlar kullanmay› ve bu araçlar›n daha fazla ve daha iyi tüketim mallar› üretmek için
sürekli iyilefltirilmesini gerektirdi¤i için yeni ihtiyaçlar yarat›r. Üretim ve tüketim
süreçleri her zaman birikimli olarak yani bir ihtiyaçlar bütünü doyuruldu¤unda
yenileri ortaya ç›kacak biçimde birbirlerini besler. Bu anlamda üretim ve tüketimi birbirinden ayr› düflünmek imkâns›zd›r. ‹nsan tarihinin daha az karmafl›k toplumsal yap›lardan daha karmafl›k olanlara do¤ru evrimci bir örüntü sergiledi¤ine
ve de¤iflmenin bizzat toplumun içinden kaynakland›¤›na inanan Marx için, ihtiyaç yaratma süreci sadece daha iyi besin, giyim ve bar›nak arzusunu de¤il, hayat›n farkl› nimetlerine arzuyu da gerektirir. ‹nsanlar, hayatlar›n› sürdürebilmek
için gerekli asgari koflullar›n ötesindeki mallar› (lüks mallar›) üretir ve tüketirken
di¤er türlerden farkl› kendilerine has insani özellikler gelifltirebilmeleri anlam›nda ‘uygarlafl›rlar’. Zira üretim faaliyeti fiziksel ihtiyaçlar›n doyurulmas›n›n yan› s›ra insan›n kendine has yarat›c›l›¤›n› ifade etmesini, kapasitelerini gerçeklefltirmesini mümkün k›lar; bu yüzden, di¤er hayvanlar sadece ‘do¤rudan fiziksel ihtiyaçlar’›n› karfl›lamaya çal›fl›rken “insanlar fiziksel ihtiyaçlar›ndan kurtulduklar›nda
bile ve sadece gerçekte bu ihtiyaçlardan kurtulmalar› nedeniyle üretirler”. Fakat
o ço¤u insan›n çal›flarak kendi insani potansiyelini ifade imkân›n›n ifl bölümüne içkin sömürü ve yabanc›laflman›n yaratt›¤› güçlükler nedeniyle engellendi¤ini belirtir.
Üçüncü olarak Marx, toplumlarda üretimin ifl bölümüne dayal› oldu¤unu, ancak ifl bölümünün her zaman sömürü ve yabanc›laflmay› içeren bir hiyerarflik tabakalaflma yap›s›n› ifade etti¤ini ve tüm toplumlarda bunun temelinde toprak veya sermayenin, kendi ifadesiyle üretim araçlar›n›n özel mülkiyetinin yatt›¤›n› öne
sürer. Ona göre, üretim araçlar›n›n özel mülkiyeti, egemen bir mülk sahipleri grubu ile onlar›n alt›nda yer alan farkl› ölçülerde yabanc›laflm›fl ve sömürülen di¤er s›n›flardan oluflan bir tabakalaflma yap›s› üretir. Mülksüzler, yapt›klar› ifli veya emekleriyle yaratt›klar› ürünleri kontrol edemedikleri için sömürülür ve yabanc›lafl›rlar.
Bu ba¤lamda yabanc›laflma, insanlar›n sadece hayvan benzeri ihtiyaçlar›nda (söz
gelimi, yeme, içme ve cinsel iliflki esnas›nda) kendilerini gerçekte özgür hissettikleri fantastik bir y›k›m biçimini al›r; onlar, süreci veya sonucu kontrol edemedikle-
203
Praksis: Marx’›n bireylerin
basitçe yap›n›n ürünleri,
kuklalar›, etkileri olmay›p
kendileri yaratmasalar da
tarihsel koflullar›
yorumlayabilecek,
de¤erlendirebilecek ve
bilinçli eylemleriyle
dönüfltürebilecek bir
kapasiteye sahip olduklar›n›
anlatmak için gelifltirdi¤i,
“aktif, yarat›c› eylem”
anlam›na gelen bir kavram.
S›n›f çat›flmas›: Marx’a göre
tarihte s›n›flara ayr›flm›fl
bütün toplumlarda karfl›l›kl›
uzlaflmaz ç›karlar söz
konusu oldu¤undan s›n›flar
aras›nda mücadeleler ve
çat›flmalar olmas›
kaç›n›lmazd›r.
‹fl Bölümü: Toplumda farkl›
ekonomik, kültürel, siyasal
vb. faaliyet alanlar›n›n ve
ifllerin kendi içlerinde
ayr›lmas›, uzmanlaflmas› ve
farkl› insanlar veya birimler
taraf›ndan yerine
getirilmesi.
Yabanc›laflma: Hayat›n
ekonomi, gündelik iliflkiler,
din, siyaset, kültür vb.
alanlar›nda yaflanan
yabanc›laflma sürecinde,
bireylerin kendi iflleri,
ürettikleri ürünler ve üretim
süreci, yaratt›klar› farkl›
türden eserler üzerindeki
kontrollerini yitirip onlar›n
egemenlikleri ve kontrolleri
alt›na girmeleri.
204
Kolektif mülkiyet: Marx’a
göre bir toplumdaki herkesi
SIRA S‹ZDE
ilgilendiren
üretim
araçlar›n›n özel bireylerin
(kapitalizmde burjuvazinin)
elinden ç›k›p tüm toplumun
eflit kullan›m›na aç›k hâle
gelmesi.
ri için çal›flma gibi özellikle insani görevlerinde kendilerini insan olarak hissetmezler. Kapitalizmde “hayvan insana ve insan hayvana dönüflür”. Ona göre iflbölümü,
paradoksal olarak proleterlerin kendilerini kölelefltiren kapitalizmi sürekli yeniden-üretmeleri
anlam›na gelir. Sonuç olarak, sömürü ve yabanc›laflma, farkl› biSIRA S‹ZDE
çimlerde, üretim araçlar›nda özel mülkiyetin oldu¤u her toplumda ortaya ç›kar, yani egemen s›n›f üyelerinin yarar›na mallar üretmeyi sürdürebilmek için alt s›n›flaD Ü fi Ü N E L ‹ M
r›n daima emek güçlerini satmak zorunda kald›klar› her toplumda bir tabakalaflma
yap›s› vard›r. Marx söz konusu sorunlar›n sadece kolektif mülkiyetle çözülebileS O R U toplumu’ anlay›fl›na sahiptir.
ce¤i bir ‘gelece¤in
S O R U
Marx’a göre kapitalist
D ‹ K K A T toplumlarda yabanc›laflma, emek sömürüsü ve toplumsal tabakalaflma sürekli ve kaç›n›lmazd›r.
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
N N
Statüko(culuk): Mevcut
D Ü fi Ü Noldu¤u
E L ‹ M gibi veya
durumu
özünde de¤ifliklikler
AMAÇLARIMIZ
yapmadan sürdürme e¤ilimi
S O R U
‹deoloji: Marx’a göre,
ideoloji
K ‹ T egemen
A P s›n›flar›n
bask› ve sömürüsünü
D
‹
K
K
T s›n›fsal
gizlemek, Aözel
ç›karlar›n› tüm toplumun
veya bütün insanl›¤›n genel
Tç›karlar›ym›fl
E L E VS‹ZDE
‹ Z Y Ogibi
N göstermek
SIRA
için kendi ayd›nlar›
arac›l›¤›yla gelifltirdikleri
de¤erler ve düflünceler
AMAÇLARIMIZ
sistemleridir.
‹NTERNET
Dördüncü olarak Marx toplumdaki düflünceler ve de¤erlerin kayna¤›n›n ifl böÜ fi Ü N E L ‹ M geçimlerini sa¤lama, ihtiyaçlar yaratma ve birlikte çal›flmaya
lümü, yaniD insanlar›n
AMAÇLARIMIZ
yönelik somut
çabalar› oldu¤unu öne sürer. Ancak bu düflünceler ve de¤erlerin
genellikle statükoyu,
yani mevcut eflitsiz, sömürücü ve yabanc›laflt›r›c› durumu
S O R U
meflrulaflt›ran ‘egemen s›n›f›n ideolojileri’ olduklar›n› öne sürer. Marx’a göre dinK ‹ T A P
sel ö¤retiler
ve siyasal de¤erlerde somutlaflan ‘ideolojiler dünyan›n nas›l olmas›
D‹KKAT
gerekti¤i hakk›ndaki görüfllerdir. Kapitalist toplumlarda dinsel ve siyasal inançlar
bireylerin toprak ve sermaye edinme hakk›na sahip olduklar›n› ifade ederler; biT SIRA
E L E V S‹ZDE
‹ZYON
reyler üretim
araçlar›n› ortak ç›karlardan ziyade kendileri için kullanma hakk›na
sahiplerdir. Düflünceler ve de¤erlerin kayna¤›n›n ifl bölümü olmas› ona göre, hem
egemen düflüncenin
AMAÇLARIMIZ yap›sal kaynaklar›na hem de bu inançlar›n insanlar› etkileme
derecesine‹ Nodaklanmay›
gerektirir.
TERNET
N N
KapitalizmleK ilgili
‹ T Adaha
P ayr›nt›l› bilgi için Anthony Giddens’›n Kapitalizm ve Modern Sosyal Teori (Çev. Ü. Tatl›can, ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›, 2009) adl› kitab›n› okuyabilirsiniz.
K ‹ T A P
T ESIRA
L E V ‹S‹ZDE
ZYON
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
2
‹fllevselcilik: Bir toplum
‹içindeki
N T E Rkurumlar,
NET
de¤erler,
kurallar vb.nin toplumsal
S
O
R
U
bütüne ifllerli¤ine katk›lar›n›
vurgulayan sosyolojik
yaklafl›m.
D‹KKAT
Kolektif bilinç/vicdan: Bir
toplumdaki insanlar›n
olaylara
ortak bak›fl aç›lar›,
SIRA S‹ZDE
ortak düflünsel ve duygusal
tepkileri, onlar› birbirine
ba¤layan, ço¤u kez ahlâkî
de¤er yarg›lar›.
AMAÇLARIMIZ
T ESIRA
L Eyaklafl›m›nda
V ‹S‹ZDE
ZYON
Marx iliflkisel
kapitalizmi hangi faktörler temelinde ve nas›l aç›klar?
Émile Durkheim
Marx’tan oldukça farkl› bir bak›fl aç›s›na, pozitivist bir yaklafl›ma sahip olan Émi‹NTERNET
le Durkheim (1858-1917), ifllevselci bir toplum teorisi gelifltirir. Ona göre topS O bir
R U parçalar sisteminden oluflan di¤er organizmalar gibi ifller. Anlum, ba¤›ms›z
cak ekonomi, aile, yönetim v.b nedenlerden oluflan bu parçalar› bir arada tutan
fley, temel bir
sistemi, yani bir ahlaki konsensüs veya kolektif bilince
D ‹ Kde¤erler
KAT
dayanan, normlar ad› verilen bir toplumsal k›lavuzdur. Bu normlar topluma sadece genel bir çerçeve kazand›r›p istikrar kayna¤› oluflturmakla kalmaz, ayr›ca
SIRA S‹ZDE
toplumun kendi bireylerini kontrol alt›na al›p yönlendirmesi aç›s›ndan da hayati
bir öneme sahiplerdir.
ToplumAMAÇLARIMIZ
kavram›n› toplumsal olgular kavram› üzerinden tan›mlayan ve ço¤u kez iki kavram› ayn› anlamda kullanan Durkheim, sosyolojinin felsefeden
ba¤›ms›z ayr› bir bilim kimli¤i kazanmas› için konusunu toplumsal olgularla s›n›rland›rmas›
düflünür. Toplumsal olguyu (toplumu) bireye d›flsal
K ‹ gerekti¤ini
T A P
olan ve onu kontrol alt›nda tutan zorlay›c› güce sahip eylem, düflünme ve hissetme biçimleri olarak tan›mlar. Böylesi bir tan›mla davran›fllar, düflünceler ve
N N
Norm: Genelde kabul gören
de¤erler çerçevesinde bir
toplumdaki
ve
K ‹ T A tutumlar
P
eylemlerini düzenleyen,
ba¤lay›c›l›¤a ve ahlakî ve
hukuki yapt›r›m gücüne
sahip davran›fl kurallar›.
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
205
8. Ünite - Toplum
duygular› tamamen sosyolojinin alan› içine dâhil eder. Durkheim’a göre,
insan›n istekleri s›n›rs›z ve doyurulmas› imkâns›z oldu¤u için, bir toplumsal düzen veya uygarl›k biçimi var olabilmek için- bunlar› kontrol
alt›na almak zorundad›r. K›sacas› bireyin, kendi kiflisel mutlulu¤u için bu
tutkular›n› kontrol alt›na almaya, ahlâkî rehberli¤e ihtiyac› vard›r, aksi
takdirde soyutlanacak ve köksüz kalacakt›r. Bu yüzden Durkheim’a göre, bireyin istekleri ile toplumun düzen ve kontrol ihtiyaçlar› aras›nda
temel bir çat›flma veya gerilim her zaman var olacakt›r.
Durkheim, düflüncelerini Comte ve
Spencer taraf›ndan gelifltirilen evrimci
bir çerçeve içinde konumland›r›r ve
analizlerinde belirgin biçimde biyolojik analojiler ve kavramlar kullan›l›r.
Sa¤l›kl› bir toplum dayan›flman›n yüksek oldu¤u ve hastal›kl› bir toplum da
anominin kargaflaya yol açt›¤› ve toplumsal düzenin iflleyiflinin bozuldu¤u
toplumdur. Ona göre, devlet görevlilerinin rolü doktorunkine benzer: “‹yi hijyen koflullar› sa¤layarak hastal›¤›n ortaya
ç›kmas›n› engellemek veya hastal›k ortaya ç›kt›¤›nda onu tedavi etmeye çal›flmak”.
Bu yüzden, Durkheim’›n yaklafl›m›n›n temel bir hedefi, sosyolojik düflünceleri içinde yaflad›¤› dönemde Fransa ve Avrupa’daki krizler ve ç›kmazlara pratik olarak uygulamakt›r. Özelde o dinin ve geleneksel düzenin zay›flamas› karfl›s›nda ahlâkî bir
reform gelifltirmeye çal›flm›flt›r.
Durkheim, organizmac› ve evrimci yaklafl›m› çerçevesinde iflbölümü kavram›
temelinde bir toplumsal evrim teorisi gelifltirir. Ona göre, toplumlar zamanla daha
kompleks ve farkl›laflm›fl hâle geleceklerdir. Geleneksel toplumlarda topluluklar
veya gruplar içindeki iliflkiler yüz yüze veya mekaniktir. ‹flbölümü çok basittir, insanlar›n ço¤unlu¤u genellikle ayn› ifli yapar (örne¤in, avc› veya çiftçidir). Ortak bir
hayat tarz›, herkes taraf›ndan bilinen ve uygulanan ortak âdetler ve ritüeller vard›r. Kolektif bilinç/vicdan güçlüdür. Toplumu bir arada tutan fley ‘mekanik dayan›flma’, yani inançlar ve duygular benzerli¤ine dayal› bir iç bütünlük biçimidir.
Toplumsal farkl›l›klar çok azd›r ve bireyselli¤e çok az yer vard›r. Özel mülkiyet neredeyse hiç bilinmez ve bu yüzden uyum/itaat hem ‘do¤al’d›r hem de sosyalleflmeyle ve aile, din gibi temel toplumsal düzenlemeler arac›l›¤›yla sa¤lan›r. Sapmalar fliddetle ve kollektif olarak cezaland›r›l›r.
Toplumlar geliflip modernleflirken sanayi ekonomileri ve karmafl›k iflbölümleri
geliflir ve insanlar k›rdan kente göç ederken sonuçta mekanik dayan›flma topluma dar gelmeye bafllar. Farkl› meslekler, hayat tarzlar› ve alt-kültürlerin ço¤almas›
ve yasall›k kazanmas›yla benzerlik yerini farkl›laflmaya, homojenlik yerini heterojenli¤e b›rak›r. Kollektivizm yerine bireycilik, ortak mülkiyet yerine özel mülki-
Resim 8.2
Émile Durkheim
Toplumsal olgular:
Durkheim’a göre, toplumsal
olgular bireye d›flsal olan ve
onu kontrol alt›nda tutan
zorlay›c› güce sahip eylem,
düflünme ve hissetme
biçimleridir.
D›flsall›k ve zorlay›c›l›k:
Durkheim’a göre, toplum
veya toplumsal olgular
bireylerden önce geldikleri,
onlar› d›flardan belirledikleri
veya yönlendirdikleri için
‘d›flsal’; onlar üzerinde
iradelerine ra¤men bask›,
zor ve yapt›r›m uygulad›klar›
için ‘zorlay›c›’d›rlar.
Anomi: Durkheim’a göre,
anomi daha ziyade
toplumlar›n geçifl veya kriz
dönemlerinde yaflanan bir
düzensizlik ve zihin
kar›fl›kl›¤› hâlidir. Anomik
durumlar genellikle daha
önceki geleneksel de¤erler
ve yaflam biçimleri
y›k›lmas›na ra¤men henüz
yeni de¤erler ve yaflam
biçimlerinin flekillenmedi¤i
geçifl toplumlar›nda yaflan›r.
206
Ritüel: Ayn› de¤erler ve
yaflam tarzlar›na ba¤l›
bireylerin genelde kutsal
say›lan mekânlarda (ve
zamanlarda) benzer biçimde
tekrarlad›klar›, al›flkanl›k
hâline gelmifl ve kutsall›k
yükledikleri davran›fl
biçimleri, törenler, ayinler.
yet geçmeye bafllar. Yüz yüze iliflkiler ve resmî olmayan sosyal kontroller art›k
toplumu bir arada tutamaz; güç ve otorite aile ve kiliseden hukuk ve devlete geçer. T›pk› do¤ada oldu¤u gibi bu farkl›laflma ve karmafl›klaflma toplumsal dayan›flma için yeni bir temel -yani organik dayan›flmay›- gerektirir. Modern toplumlar›
sadece ‘organik dayan›flma’, yani toplumu oluflturan unsurlar›n karfl›l›kl› ba¤›ml›l›¤› ve iflbirli¤ine dayal› bir iç bütünlük bir arada tutabilir.
Durkheim’a göre, modern toplumlar›n temelini, karfl›l›kl› ekonomik ba¤›ml›l›¤›n yan› s›ra, karfl›l›kl› ç›kar, hayatta kalabilmek ve baflar› sa¤layabilmek için karfl›l›kl›l›k ve ifl birli¤i oluflturur. Ancak o, ekonomik ç›karc›l›¤›n tek bafl›na uygar
toplumlar› birlefltirebilece¤i ve istikrarl› k›labilece¤ini öne süren faydac› argümanlara, özellikle Herbert Spencer’in bu konudaki tezlerine karfl› ç›kar. Ona göre, ç›karc›l›k tek bafl›na toplumsal çat›flma ve kaos üretecektir. Geliflmifl sanayi toplumlar›n›n sözleflmelerinin temelini baz› ahlak biçimleri, bir güvenlik ve adalet sisteminin üzerine kurulabilece¤i genel kabul gören ilkeler, normlar ve de¤erlerle iliflkili
baz› ahlak kurallar› oluflturmak zorundad›r. ‹nsanlar özgeci olduklar› kadar açgözlü de olabilirler, toplumun rolü de bu insani özellikleri kendi özel evrimci geliflim
evresine göre mümkün oldu¤u ölçüde s›n›rlamaya çal›flmakt›r. Durkheim, bu yüzden, insan do¤as›n›n ikili¤i fikrini gelifltirir: hepimiz iki bilince, biri ç›karc›l›¤a dayal› kiflisel, di¤eri toplumsal ç›karlara dayal› toplumsal bilince sahibiz. Ayr›ca, mekanik toplumlarda birey ve kollektif bilinç gerçekte ayn› fleyi anlat›rken organik
toplumlarda ikisi birbirinden ayr›, ba¤›ms›z ve ço¤u kez çat›flma içindedir. Resmi
sosyal kontroller, bu yüzden, organik toplumlarda mekanik toplumlara göre daha fazla gerekli hâle gelir.
Sa¤l›kl› bir toplum temel de¤erlerin ve normatif rehberli¤in kurumsallaflmas›na
ba¤l›d›r. Bu ba¤lay›c› de¤er kal›plar› ve normlar olmadan toplumsal ve siyasal hayat düzensizlik içinde olacakt›r. Ancak anomi sadece geçici bir evredir. Sosyoloji
modern topluma uygun de¤erler ve normatif kurallar›n uygulanmas› konusunda
katk›da bulunabilir.
Durkheim’›n toplum anlay›fl›nda özetle 3 ilkeye rastlan›r. (1) ‹fllevselci ‹lke: Genel toplumsal ihtiyaçlar kavram›. Toplumlar de¤erlere ve paylafl›lan de¤erlere ihtiyaç duyarlar. (2) Organizmac› ‹lke: Toplumsal sa¤l›k farkl› parçalar›n bütünle ifllevsel olarak iliflkili olma derecesine ba¤l›d›r. (3) Evrimci ‹lke: Durkheim’›n toplumsal ve biyolojik analojilerle ilgilenmesi ve onun evrim teorisinde farkl›laflma
düflüncesinin merkezi rolü.
K›saca, Durkheim’a göre, toplumun kendi bütünlü¤ü içinde anlafl›lmas› gerekir. Toplum bileflenlerinin bir toplam› olarak görülemez, kendini meydana getiren
bireylerin basit bir toplam›ndan daha fazlas›d›r. Toplumlar bütünleflme veya düzenlenme ihtiyac›na sahip varl›klard›r. Ona göre sosyolojik analizin toplumun parçalar›n›n bu merkezî ifllevleri nas›l yerine getirdiklerini belirlemesi gerekir.
Mekanik ve organik
dayan›flma: Durkheim’a göre,
mekanik dayan›flma daha çok
az nüfuslu, küçük, basit, yüz
yüze iliflkilerin egemen oldu¤u,
herkesin büyük ölçüde her
bak›mdan birbirine benzedi¤i,
iflbölümünde farkl›laflman›n
oldukça s›n›rl› kald›¤›
toplumlardaki s›k› dayan›flma
biçimiyken organik dayan›flma
büyük, kalabal›k, informel
(resmi) iliflkilerin egemen
oldu¤u, birbirlerinden
meslekleri, yaflam tarzlar›,
kiflilikleri bak›m›ndan büyük
ölçüde farkl›laflt›klar›,
uzmanlaflma ve iflbölümünün
oldukça karmafl›k hâle geldi¤i
toplumlardaki daha gevflek,
ço¤u kez ç›kar temelli
dayan›flmalard›r.
Kollektivizm: Bireysel de¤il
genel, toplumsal ve kollektif
ç›karlar›n önde tutulmas›.
Sosyal kontrol: Bireyler ve
gruplar›n davran›fllar›n›
düzenleyen, mevcut bir
toplum, devlet veya toplumsal
grubun kurallar›na uyum ve
itaati sa¤layan resmî ve resmî
olmayan kurallarla iflleyen
genel toplumsal süreçler ve
mekanizmalar.
Resmî ve resmî-olmayan
sosyal kontroller: Resmî
sosyal kontroller hukuk
kurallar› ve yasalar gibi
yöntemlerle ve mahkemeler,
cezaevleri gibi resmî
kurumlar arac›l›¤›yla
sa¤lan›rken, resmî olmayan
sosyal kontroller toplumda
kendili¤inden, düzensiz ve
yüz yüze iliflkiler içinde
sa¤lan›r.
Rasyonelleflme: ‹nsanlar ve
organizasyonlar›n gündelik,
mesleki ve örgütsel
faaliyetlerini, duygulardan
uzak bir biçimde, ak›lc›,
rasyonel temellerde
sürdürmeleri.
Max Weber
Max Weber (1864-1920), modern sanayi toplumunun temel özelliklerini belirlemeye ve Bat› kapitalizminin temel ruhu ve dinami¤ini kavramaya çal›fl›r. Sanayi toplumlar›n›n temel özelli¤inin rasyonelleflme e¤ilimi, yani mant›kl›, rasyonel ve hesapl› düflünce, eylem ve planlama biçimlerinin geliflimi oldu¤unu öne sürer.
Weber’e göre, modern toplumlarda güç rasyonel bir temele sahiptir. Modern
toplumun temelini hukuki otorite oluflturur. Farkl› bir ifadeyle insanlardan ziyade yasalar ve düzenlemeler taraf›ndan yönetilme, gücün gelenek ya da kiflisel
8. Ünite - Toplum
207
karizmadan çok r›za ve görevin gerektirdi¤i otorite arac›l›¤›yla meflrulaflt›r›lmas›
esast›r. Bürokrasi bu düzenleyici yönetimin, kiflisel olmayan ve tarafs›z gücün
bir örne¤idir.
Ona göre, her türden modern sanayi toplumu düzgün iflleyebilmek için oldukça etkin örgütsel yap›lara gerek duyar. Bürokrasi, kesinlikle insanlara de¤il kurallara, bir kiflisel iliflkiler a¤›na de¤il bir görevler hiyerarflisine dayand›¤› için en etkili ve teknik bak›mdan en üstün organizasyon biçimidir.
Weber’in güç ve otoriteye, devlet ve bürokrasiye hayranl›¤›n›n ard›nda siyasal
yönelimi, modern toplumu yönlendiren ve düzenleyen güçlü bir ulus-devlete inanc› yatar. Ancak bütün bunlara ra¤men, özgürlükçü demokrasiye inan›r fakat do¤rudan demokrasiyi veya halk iradesi düflüncesini tamamen reddeder.
Weber’e göre, modern toplumu geçmiflteki toplumlardan ay›ran temel dinamik ve temel bir özellik rasyonalitedir; yani rasyonel, mant›kl› düflünme ve organizasyon biçimidir. Önceki toplumlar din, gelenek veya kiflisel karizma gibi irrasyonel inançlar veya düflünce sistemlerine dayan›rken modern toplum mant›¤a ve kendi düflünce ve
örgütlenme sisteminin as›l temeli
olarak akla baflvurmaya dayan›r. Modern bilim ve teknoloji, modern hukuk ve ifl hayat› rasyonalitenin, onun
geliflmeyi sa¤layacak biçimde ve h›zda modern topluma uygulanma biçiminin örnekleridir.
En temel düzeyde toplumun güç
mücadeleleriyle iliflkili organizasyonuna bakan Weber’e göre Marx gibi, toplumsal yaflam birçok toplumsal eflitsizlik biçimiyle doludur. Mevcut bir durumda eflitsizlik mutlaka ekonomik bir
eflitsizlik de¤ildir. Ekonomik eflitsizlik
önemli olmas›na ve ço¤u kez önde geSIRA S‹ZDE
len bir rol oynamas›na ra¤men sadece
bir eflitsizlik türüdür. Gruplar›n organizasyonlar›n›n temelini eflitsizlikler oluflD Ü fi Ü N E L ‹ M
turur ve eflitsizlikler üzerindeki mücadele gruplar aras›nda oldukça yayg›nd›r.
S O R U
Bu nedenle, Weber’in toplum aç›klamas›ndaki anahtar bir unsur tabakalaflmad›r.
Güç ve otorite: Weber’e göre,
güç baflkalar›n›n direnifline
ra¤men arzulanan sonuçlara
ulaflma kapasitesiyken otorite
insanlar›n zorlay›c› olmaktan
ziyade meflru olarak
gördükleri güçtür.
Bürokrasi: Formel olarak
tan›mlanm›fl uzman görevlere
sahip çok say›da birim içeren,
bu ifllerin istikrarl› ve sistemli
bir biçimde yerine getirilmesi
için gerekli bir otorite yap›s›na
ve görevler hiyerarflisine
sahip, çal›flanlar›n birimlere
yar›flma s›navlar›yla genel
kurallara göre yerlefltirildi¤i
organizasyonlar.
Resim 8.3
Max Weber
SIRA S‹ZDE
S O R U
D ‹ K K A T düflünür.
Weber de, Marx gibi, toplumsal yaflam›n farkl› eflitsizliklerle iç içe oldu¤unu
Ona göre tabakalaflm›fl bir sistemde eflitsizlikler üç boyutta
ancak
SIRAdüzenlenir
S‹ZDE
onlar›n hepsi bir güç/iktidar biçimidir. Güç istedi¤iniz fleyi di¤erlerinden gelen direnifllere ra¤men yapabilme kapasitesidir. Örne¤in, ekonomik zenginlik kiflinin arAMAÇLARIMIZ
zulad›¤› fleyleri almas›n› sa¤layan bir güç biçimidir. Bütün eflitsizlik
biçimleri güç
eflitsizlikleridir. Gücün üç boyutu; (1) ekonomik güç, (2) prestij ve (3) ç›plak güçtür. Onlar karakteristik olarak farkl› gruplaflma biçimlerinin, yani s›n›f, statü grubu
‹ Tülkenin
A P
ve partinin temelleridir. Bu üç grup türü güç üzerinde toplumK ve
gelece¤i
konusunda belirleyici olma mücadelesi verirler.
D‹KKAT
N N
SIRA S‹ZDE
Do¤rudan demokrasi:
Bir
grup, örgüt, toplum veya
ülkeyi ilgilendiren kararlar›n
ilgili tüm üyeler veya
vatandafllar›nAMAÇLARIMIZ
kat›l›mlar› ve
oylar›yla al›nd›¤› ve
uyguland›¤› demokrasi
biçimi.
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
208
Beklenmedik sonuçlar:
Weber’e göre, bütün insanlar
(kendilerince) belirli
amaçlarla hareket eden
varl›klar olsalar bile onlar›n
eylemleri beklenmedik,
niyetlenmedikleri sonuçlara
sahip olabilir.
SIRA S‹ZDE
3
AMAÇLARIMIZ
SIRA
S‹ZDE toplumlarda hem ekonomik hem idari bürokrasi niçin merkezî bir
Weber’e göre,
modern
öneme sahiptir?
Georg Simmel
Temel ve genel etkileflim
biçimleri:
S O R ‹nsanl›k
U
tarihindeki bütün toplum
türlerinde yer alan genel ve
zorunlu etkileflim biçimleri.
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
Weber, “bir güç mücadelesi olarak toplum” anlay›fl›na ra¤men, hayat›n bütün
alanlar›n›n temelinde çat›flman›n yatt›¤›n› söylemez. Thomas Hobbes’un aksine,
insanlar aras›ndaki bütün iliflkilerin ‘herkesin herkese karfl› savafl›’ fikrindekine
benzer bir üstünlük sa¤lama mücadelesi içerdi¤ini düflünmez. Aksine, büyük insan
kitlelerinin genelde daha pasif olduklar›n›, güç direnifl üzerinde bile sonuçlar sa¤lamas›na ra¤men, güç konumunu elinde tutanlar›n ço¤u kez nispeten az direniflle
karfl›laflt›klar›n›, güçlünün emrine ço¤u kez kolayca itaat edildi¤ini kabul eder.
Güç ço¤u kez meflrudur, yani baz› insanlar liderler veya komutanlar olarak görülür ve di¤erlerinden emirlerine itaat etmelerini bekleme hakk›na sahip olduklar›
kabul edilir. Böylece güç bir otoriteye dönüflür.
Bu tür meflru egemenlik iliflkileri genelde üç flekildedir; karizmatik, geleneksel
ve rasyonel hukuki egemenlik. Herbiri itaat temelleri bak›m›ndan birbirinden ayr›l›r. Karizmatik otorite ba¤l›l›k ve itaat afl›layan s›ra d›fl› kiflisel yetenekler arac›l›¤›yla meflrulaflt›r›lan güç, geleneksel otorite uzunca süredir yerleflik kültürel örüntülere sayg›yla meflrulaflt›r›lan güç, rasyonel-hukukî otorite yasal olarak uygulanan kurallar ve düzenlemeler arac›l›¤›yla meflrulaflt›r›lan güçtür.
Weber’de birey ve toplum iliflkisinin aç›klanmas›nda beklenmedik sonuçlar
kavram› büyük bir öneme sahiptir, zira bireyler ve gruplar›n eylemleriyle niyetlendikleri fleylerin ço¤u kez onlar›n niyetlerinden farkl› sonuçlara yol açt›¤›na inan›r.
Bu aç›dan, Weber’in insanlar›n toplumsal yap›lar› yaratt›klar› ancak bu yap›lar›n
yarat›c›lar› üzerinde, s›n›rl› düzeyde müdahale edebildikleri kendilerine ait ba¤›ms›z bir varl›k kazand›klar›n› düflündü¤ü söylenebilir. Buna göre insanlar üzerlerinde kontrol gücüne sahip olmad›klar› için yap›lar oldukça çeflitli tamamen beklenmedik yönlerde geliflebilirler.
Geliflmekte olan sosyoloji disiplini için tek uygun konunun temel ve genel etkiS O R Uoldu¤unu öne süren Georg Simmel’e (1858-1918) göre, “Topleflim biçimleri
lum... bu özel etkileflimler bütününün sadece bir sentezidir veya ona verilen genel
isimdir... Toplum
bu iliflkilerin özet toplam›yla ayn› fleydir”. Ona göre, “Toplum”,
D‹KKAT
“insanlar aras›ndaki etkileflim” -bu insanlar birbirlerini karfl›l›kl› etkileyecek ve
kendilerini gruplar veya di¤er toplumsal birimler içinde organize edecek biçimdeyeterli s›kl›kSIRA
ve S‹ZDE
yo¤unlukta ortaya ç›kt›¤›nda var olur. Toplumsal organizasyon kal›b› olan toplum kavram› “sadece” nispeten “sürekli etkileflimler”i anlat›r. Daha
özelde, ‘toplum’dan
AMAÇLARIMIZsöz etti¤imizde devlet ve aile lonca ve kilise sosyal s›n›flar ve
ortak ç›karlar üzerine kurulu organizasyonlar gibi sabitlik kazanm›fl tan›mlanabilir,
sürekli yap›lar benzeri etkileflimler akl›m›za gelir. Simmel’in toplumu bu flekilde tan›mlamas›n›n
K ‹ nedeni,
T A P toplumsal organizasyon kal›plar›n›n temel etkileflim süreçlerinden kuruldu¤unu kabul etmesidir.
Ona göre sosyoloji “insanlar›n, tüm do¤alar› ve tüm görünümleriyle di¤er insanlarla etkileflim
yaflad›klar› koflullar taraf›ndan belirlendikleri kabulü” üzeT E L E V ‹ Z Yiçinde
ON
rine kuruludur. Akademik bir disiplin olarak sosyoloji “insanlar›n yaflad›klar› olaylar› ve hangi kurallara göre davrand›klar›n› sorar”. Toplumu aç›klamak için, geometriden esinlenerek biçim ve içerik ayr›m› gelifltiren Simmel toplumsal yap›la‹ N T E R N E sergileseler
T
r›n, farkl› içerikler
bile benzer formlara sahip olabileceklerini ve bu temelde toplumsal etkileflim hakk›nda “zamanla s›n›rl› olmayan yasalar” gelifltirme-
N N
Biçim ve içerik ayr›m›:
K ‹ T Anesnelerin
P
Geometrik
biçimlerinin, yani genel ve
evrensel özelliklerinin sahip
olduklar› özel, kendilerine has
olarak
Tiçeriklerinden
E L E V ‹ Z Y Oba¤›ms›z
N
incelenebilmesi gibi toplumun
da ayn› flekilde
incelenebilece¤ini öne sürmek
için Simmel’in gelifltirdi¤i
ayr›m.
‹NTERNET
209
8. Ünite - Toplum
nin mümkün oldu¤unu düflünür. Simmel, makro düzeyde çal›flma e¤iliminde olan ifllevselcilik ve Marksizmin aksine duygular›, ruhu, gündelik
hayat ve iliflkilerin ayr›nt›lar›n› yakalayan bir saf sosyoloji oluflturmaya
çal›fl›r. Gerçekli¤i hayat›n temel ‘biçim’i ve içeri¤ine göre yorumlayabilecek bir sosyoloji oluflturmaya çal›flan Simmel’in yaklafl›m›, “toplumun
sadece di¤er insanlarla iliflkiler içindeki bireylerin zihinlerinde var oldu¤u” düflüncesine dayan›r. Simmel, bu
yüzden, toplumsal etkileflimler ve iliflkilere, gündelik toplumsal hayat›n sosyal sistemi meydana getiren büyük toplumsal kurumlar›n temelini
oluflturan- ince ayr›nt›lar›na ve bireylerin toplumsal etkinli¤i (yeniden) yorumlama
biçimlerine odaklan›r.
Ona göre bireysel güdüler, tutkular, duygular ve h›rslar hayati önemde olsalar bile, sadece özel iliflkiler a¤›, özel formlar içinde somutlafl›r, maddileflirler.
Gündelik hayat -çal›flma, beslenme, sosyal etkinlikler gibi- bir toplumsal formlar silsilesi içerir. Formdan yoksun hiçbir toplum yoktur. Simmel’in ifadesiyle
SIRA S‹ZDE
“Bilinen her toplumda bizi bir arada tutan, yani sosyallefltiren
birçok farkl›
form vard›r... hiçbir formun olmad›¤› düflünüldü¤ünde toplum var olmayacakt›r”. Aile ve hukuk gibi toplumsal kurumlar, sevgi ve yabanc›laflma gibi kavramD Ü fi Ü N E L ‹ M
lar insanlar›n onlara yükledikleri anlamlardan ba¤›ms›z olarak var olmazlar. Bu
yüzden, belirli bir kültür veya çevrede yaflayan birey gruplar›n›n gündelik haS O fley
R U yoktur. Anyatlar› ve toplumsal etkileflimlerinden ba¤›ms›z toplum diye bir
cak bilimsel soyutlamaya bu vurgu Simmel’i toplumu fleylefltirmeye, onu üyelerinin üzerinde ve ötesinde bir ‘form’ olarak görmeye itmez.DO,
insan
‹ K Ktoplumu
AT
ürünü bir yarat› olarak görür çünkü toplum “sadece birçok birey etkileflimde
bulundu¤unda var olur”.
SIRA S‹ZDE
Marx gibi çat›flman›n toplumda her yerde ve sürekli var oldu¤unu düflünen
Simmel, ondan farkl› olarak toplumsal yap›y› (toplumu) bir tahakküm ve ba¤›ml›l›k yap›s› olarak de¤il, daha çok gerçek hayatta ayr›lmas› imkâns›z
biçimde iç içe
AMAÇLARIMIZ
geçmifl birlefltirici ve ay›r›c› güçler olarak görür.
Resim 8.4
Georg Simmel
Makro ve mikro sosyoloji:
Makro sosyoloji toplumsal
olaylar ve süreçlere en genel,
yap›sal ve kurumlar düzeyinde
bakarken mikro sosyoloji
kifliler aras› yüz yüze
etkileflimlere ve bu etkileflimle
ilgili temel süreçler ve
oluflumlara odaklan›r.
SIRA S‹ZDE
Saf sosyoloji: Simmel’in
bütün toplum türlerinin genel
ve evrensel biçimleri ve
düzenlerini içinde
D Ü fiyer
Ü Nald›klar›
EL‹M
tarihsel koflullardan ba¤›ms›z
olarak araflt›rmak için gerekli
oldu¤unu düflündü¤ü sosyoloS O R U
ji türü.
Sosyalleflme: Bir topluma
yeni kat›lan bireylerin,
D ‹ Kçocuklar›n
KAT
genelde yeni do¤an
zamanla toplumun mevcut
de¤erleri, tutumlar›, yaflam
biçimi ve davran›fl
SIRAkurallar›n›
S‹ZDE
ö¤renmeleri, içsellefltirmeleri
ve kifliliklerinin bir parças›
hâline getirmeleri sürecidir.
N N
Simmel ile ilgili daha ayr›nt›l› bilgi için Sosyolog, Sanatç›, Düflünür:
K ‹Georg
T A PSimmel (Ankara: Do¤u-Bat› Yay›nlar›, 2011) kitab›n› inceleyebilirsiniz.
MODERN DÖNEM TOPLUM TEOR‹LER‹
TELEV‹ZYON
Ça¤dafl sosyolojiye hakim olan daha makro ve yap›sal toplum anlay›fllar›ndan (yap›sal) ifllevselcilik ve çat›flma teorisi oldukça etkili olmufltur. Bafllang›çta büyük ölçüde ‹ngiliz antropologlar taraf›ndan gelifltirilen ifllevselcilik, Amerikan sosyoloji‹NTERNET
sinde Parsons’›n etkisinde ve önderli¤inde yap›sal-ifllevselcili¤e
dönüflür. Bir di¤er
egemen yaklafl›m yap›salc›l›kt›r.
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
fieylefltirme: ‹nsanlar›n
kendi ürettikleri, yaratt›klar›
fleylerin kendi d›fllar›nda,
onlar› yönlendiren,
boyunduru¤u ‹alt›na
N T E Ralan
N E ve
T
büyük ölçüde do¤allaflt›r›lan
ve kutsallaflt›r›lan güçler
hâline gelmesi.
210
Yap›salc›l›k
Artzamanl› ve eflzamanl›
analiz: Artzamanl› analiz bir
yap›n›n, toplumun veya
organizasyonun zaman
içindeki tarihsel geliflimini
araflt›r›rken eflzamanl›
analizde tarih içinde belirli
bir zaman dilimindeki
iflleyifline, yani belirli bir
düzen içinde nas›l iflledi¤ine
odaklan›l›r ve unsurlar›
aras›ndaki karfl›l›kl›
iliflkilerin, deyim yerindeyse
foto¤raf› çekilir.
Eflbiçimlilikler: Belirli bir
ortamda yer alan ve
ifllerlikte olan toplumlar,
örgütler veya kurumlar›n
yap›lar› ve iflleyiflleri
aras›ndaki benzeflmeler veya
paralellikler.
Kökleri dilbilimde olan bir toplumsal ve kültürel analiz modeli olan yap›salc›l›k,
en genel düzeyde “en ilkelinden en geliflmifline kadar insan hayat›n›n her düzeyinde ifllerlikte olan evrensel ve de¤iflmez insanl›k yasalar›”n› arama giriflimi olarak tan›mlanabilir. Durkheim’›n totem ve göstergeler analizini dilbilime uyarlamaya çal›flan, onun bir bilimin araflt›rma-nesnesinin nesnel olarak gözlenebilen somut oluflumlara dayanmas› gerekti¤i görüflünden hareket eden Ferdinand de Saussure’›n
dil ve söz ayr›m›ndan etkilenen yap›salc›l›k toplumun bir dil yap›land›¤›n› kabul
eder. Saussure ‘konuflma’n›n öznel, konuflmay› mümkün k›lan bir kurallar sistemi
olan ‘dil’in nesnel oldu¤unu, bir sistem (veya yap›) olarak dilin artzamanl›, yani
tarihsel de¤il, eflzamanl›, yani belirli bir zamanda karfl›l›kl› iliflkileri içinde kavranabilece¤ini öne sürer.
Frans›z yap›salc›l›¤›n›n en önemli temsilcilerinden biri Claude Lévi-Strauss’tur
(1908-2009). Bütün insan toplumlar›nda insan zihninin biyolojik ve kimyasal do¤as› gere¤i ayn› ilkeler temelinde iflledi¤ini öne süren Lévi-Strauss ‘ilkel’ ve ‘geliflmifl’
toplumlar aras›ndaki fark›n sadece zihnin içinde iflledi¤i koflullardan kaynakland›¤›n›, bu yüzden bütün toplumlar›n insanlar›n ikili karfl›tl›klar temelinde kurduklar›
iliflkiler çerçevesinde yap›land›¤›n› öne sürer. Lévi-Strauss, Durkheim aksine zihnin toplumsal üzerindeki önceli¤ini vurgular.
Ona göre, yap› (toplum) sistematik özelliklere sahiptir, yani hiçbiri bütün di¤erleri etkilemeden de¤iflemeyecek baz› unsurlardan oluflur. Bu unsurlar (örne¤in;
akrabal›k, ekonomi, siyaset, mit) aras›ndaki iliflkiler bir di¤erine dönüfltürülebilir.
Baflka deyiflle toplumsal hayat›n bu farkl› düzlemleri aras›nda eflbiçimlilikler vard›r. Unsurlar aras›ndaki iliflki empirik olarak belirlenebilir, yani kifli unsurlardan biri de¤iflti¤inde yap›n›n nas›l tepki verece¤ini öngörebilir. Bir yap›n›n varl›¤› toplumsal hayat›n bütün unsurlar›n›n prensipte anlafl›labilir olduklar› anlam›na gelir.
‹fllevselcilik
Erken Dönem ‹fllevselcilik
Genel toplumsal ihtiyaçlar:
Bir toplumun, t›pk›
organizmalar gibi sistemin
devaml›l›¤› için
karfl›lanmas› gereken
zorunlu ihtiyaçlar› oldu¤u
fikri.
‹fllevsel mant›k: Her toplum
veya organizman›n
iflleyiflinin kendine ait bir iç
mant›¤a, bir iç düzenlili¤e,
iflleyifle, kurallar ve ilkelere
sahip oldu¤u ve bütünün
tüm özellikleri ve
hareketlerinin bunlara göre
flekillendi¤i düflüncesi.
Temel nedensellik: Bir
bütünün yap›s›, hareketleri
ve süreçlerinin
flekillenmesinde rol oynayan
faktörlerden baz›lar›n›n en
temel olduklar› düflüncesi.
‹fllevselci hareketin öncüleri genel toplumsal ihtiyaçlar kavram›n› kullanm›fllard›r. Onlara göre sosyal sistemlerin sa¤l›kl› olmalar› veya en az›ndan varl›klar›n›
sürdürebilmeleri için belirli ihtiyaçlar›n karfl›lanmas› gerekir. Sosyolo¤un görevi,
bu ihtiyaçlar› belirlemek ve ihtiyaçlar›n›n karfl›lanmas› için toplumu yönlendirmeye yard›mc› olmakt›r.
Toplumlar› bütünler olarak kavraman›n önemli oldu¤unu belirten erken dönem
ifllevselcilere göre bir toplumsal unsurun anlam› onun söz konusu toplumda hâlihaz›rda kullan›mda olan di¤er unsurlarla iliflkisine ve bir bütün olarak topluma katk›s›na (yani, ifllevine) ba¤l›d›r. Hem yeni bir topluma aktar›lan kültürel ürünler içsellefltirilir ve yeni ba¤lam›n gereklerine uydurulur hem de toplumsal unsurlar›n kökenlerine bakmak imkâns›zd›r ve bunu yapmak söz konusu unsurlar›n günümüzdeki ifllevsel mant›¤›n› göz ard› etmektir. Bu, eflzamanl›-ve-bütüncü mant›k sadece günümüzde ifllerlikte olan tüm kültürü kapsaml› olarak anlamakla mümkün olur.
Erken dönem ifllevselcilerden Malinowski toplumun psikolojik ve biyolojik
özelliklere sahip bireylerden olufltu¤unu kabul eder. Ancak Malinowski’ye göre
toplumu ona psikolojik veya biyolojik mekanizmalara temel nedensellik yükleyerek aç›klamak hata olacakt›r. Ona göre, her toplumda üç tip temel ihtiyaç vard›r. (1) Bireylerin hayatta kalabilmeleri için karfl›lanmas› gereken beslenme ve doyum ihtiyac› gibi ‘temel biyolojik ihtiyaçlar’›. (2) ‹fl birli¤i ve dayan›flma ihtiyac› gi-
211
8. Ünite - Toplum
bi ‘toplumsal ihtiyaçlar’. Temel ihtiyaçlar›n doyurulabilmesi için bu toplumsal ihtiyaçlar›n karfl›lanmas› gerekir. (3) ‘Toplumun bütünlü¤üyle ilgili ihtiyaçlar’.
Di¤er erken dönem bir ifllevselci Raddcliffe-Brown, toplumun indirgenemez bir karmafl›kl›¤a sahip oldu¤unu, onun alt düzeyde iflleyen mekanizmalarla veya biyolojik mekanizmalarla de¤il, toplumsal mekanizmalarla aç›klanabilece¤ini ve psikolojik olgular
toplam› olarak görülemeyece¤ini öne sürer. Raddcliffe-Brown’a göre, toplumun istikrar› bütünün ‘ifllevsel birli¤i’ne yani farkl› parçalar›n karfl›l›kl› uyumuna ba¤l›d›r.
Yap›sal-‹fllevselcilik
‹fllevselcili¤e ‘yap›’ kavram›n› sokan Talcott Parsons (1902-1979) toplumu, Durkheim gibi kendi üyelerinin üstünde ve ötesinde kendine ait bir hayata ve yap›ya
sahip yaflayan bir varl›k olarak görür.
‹fllevselci yaz›larda toplum belirli bir
çevrede varl›¤›n› sürdürebilmek için
adapte olmaya ve evrimleflmeye,
‘denge’sini korumaya ve kendi bedeninin her parças›n›n düzgün flekilde
ifllerli¤ini sa¤lamaya çal›flan bir organizmaya benzetilir. Yap›sal-ifllevselcilik toplumsal olgular›n incelenmesinde toplumun hem yap›s›n› hem de ifllevlerini göz önünde bulundurur.
Bir sistem modeli kullan›larak unsurlar›n sistemin devaml›l›¤›na katk›s›n›n vurguland›¤› ifllevsel aç›klamalarda toplum birbirleriyle iliflkili unsurlar›n oluflturdu¤u bir sistem olarak
tan›mlan›r. Sistem kendini oluflturan
unsurlar ve bu unsurlar›n aralar›ndaki
iliflkileri içine alan bir bütündür ve sistemi oluflturan unsurlar sistemin bütünlü¤ünden ba¤›ms›z olarak anlafl›lamaz. Sistemin herhangi bir k›sm›nda görülen de¤iflme sistemde dengesizli¤e neden olur ve bu dengesizlik de sistemin di¤er k›s›mlar›nda de¤iflmeye yol açar. Bu
aflamada, de¤iflim bir ölçüde bir bütün olarak sistemin yeniden organizasyonuyla
sonuçlan›r.
Sistemler hayatlar›n› devam ettirebilmek için, insan organizmas›n›n hayat›n›
sürdürebilmek için g›da ve oksijene muhtaç olmas› gibi çevresel kaynaklara ihtiyaç duyarlar. Yine bu sistemler hayatlar›n› sürdürebilmek için alt-sistemlere, yani ifllevleri özelleflmifl unsurlar›n kompleks iç denetimine muhtaçlard›r. Bu flekilde
örgütlenmifl bir sistem için ifllevler sistemin çevreye uyumu ve kendi kendini denetimiyle ilgilidir.
Bireyler ve toplumsal yap› (veya sistem) aras›ndaki ba¤lant›y› sa¤layan ve toplumun gündelik hayattaki özünü oluflturan toplumsal rollerin gerçeklefltirilmesiyle
insanlar›n özel ihtiyaç ve güdüleri toplumsal düzenlemeler sayesinde karfl›lan›r.
Topluma kendine özgü karakterini kazand›ran kültürel de¤erler ve normlar insanlar›n yaflant›lar›na toplumsal roller sistemi arac›l›¤›yla girerler.
Erken dönem ifllevselciler gibi toplumlar› canl› organizmalara benzeten Parsons’a göre de besin ve su gibi belirli gerekler karfl›lanmad›¤› ve bunlar› enerjiye
Resim 8.5
Talcott Parsons
Alt sistemler: Genel bir
sistemin içinde yer alan,
genele ba¤l› olmas›na
ra¤men hem genelden hem
de di¤er parçalardan belirli
ölçüde özerk bir iflleyifl ve
düzene sahip olan sistemler.
212
dönüfltürecek (sindirim ifllemi gibi) baz› mekanizmalar olmad›¤›nda organizman›n
sonunda ölmesi gibi sosyal sistemlerin de iyi ve sürekli bir iflleyifl içinde kalmak
için karfl›lamalar› gereken ‘ihtiyaçlar’› vard›r.
Parsons bir sistemin, hangi düzeyde olursa olsun, varl›¤›n› sürdürebilmesi
için dört temel ihtiyaç› karfl›lamas› gerekti¤i düflüncesini -ilgili sözcüklerin ‹ngilizce bafl harflerinden oluflturdu¤u- AGIL fiemas›’yla aç›klar. Bunlar A=Adaptasyon; G=Amaca ulaflma; I=Bütünleflme; L=Varl›¤›n› sürdürme biçiminde s›ralan›r.
S›ras›yla aktar›rsak (1) her toplum kendi üyelerinin g›da, giyim ve bar›nma ihtiyaçlar›n› karfl›lamak zorundad›r. Bu yüzden kendi kaynaklar›n› üretmek, da¤›t›mlar›n› yapmak ve d›fl çevreye uyum sa¤lamak için ekonomik sisteme ihtiyaç
duyar. Adaptasyon, ayr›ca çevreden ustaca yararlanacak ekonomik metalar ve
zenginliklerin üretimiyle ilgilidir. Adaptasyon’u karfl›layan kesim, ekonomi ve
ekonomiyi güdüleyen kaynak parad›r. (2) Her toplum kendi amaçlar›n› oluflturmak, kararlar vermek ve organizasyonlar yapmak zorundad›r ve bu yüzden bir
siyasal sisteme ihtiyaç duyar. Örne¤in, siyasal kesim, faaliyetleri gücün meflru
kullan›m›yla koordine ederek hedeflere ulaflmaya çal›fl›r. (3) Her toplum bir aidiyet, topluluk/cemaat duygusu ve ortak bir kimlik yaratmak zorundad›r. Bir
toplum toplumsal bölünmeler ve çat›flmalar› engellemek zorundad›r, aksi takdirde çözülmeye u¤rayacakt›r. Bu yüzden, yerleflik davran›fl kurallar› (din), iletiflim
(medya) ve sosyal kontrole (hukuk, mahkemeler, polis ve hapishaneler) ihtiyaç
duyar. (4) Di¤er bütün türler gibi her toplum kendini meydana getiren üyelerin
sürekli ölmesi ve onlar›n yerine yenileri gelmesine ra¤men, bizzat varl›¤›n› sürdürmeye çal›fl›r. Kendi kurallar›n›, âdetleri ve kültürünü kuflaktan kufla¤a aktarmaya çal›fl›r ve bu örüntü/kal›p devaml›l›¤›, esas olarak akrabal›k sistemine, çocu¤unu sosyallefltiren aileye ba¤l›d›r. Bu süreç okul, medya, din ve hukuk gibi
di¤er toplumsal kurumlarla pekifltirilir.
Çat›flma Teorisi
Ç›kar gruplar›: Belirli ortak
ç›karlar› ve görüfllerini
gerçeklefltirmek için bir
araya gelen ve kimi zaman
örgütlenmifl ve örgütlü
mücadele veren insan
topluluklar›.
Konsensüs teorileri:
Toplumlarda genelde uyum,
denge, istikrar ve bütünlük,
toplumun de¤erleri ve
kurallar› konusunda bir
genel fikir birli¤i oldu¤unu
öne süren, uyumsuzluk,
dengesizlik, istikrars›zl›k ve
çat›flma gibi olgular›n geçici
durumlar oldu¤unu
varsayan sosyoloji teorileri
Farkl›l›k yarat›c› otorite
da¤›l›m›: Bir örgütteki
otorite da¤›l›m›n›n farkl›
konumlar ve mevkilerdeki
bireylere daha afla¤›
konumda olanlara göre
farkl› güç, imkânlar ve
ayr›cal›klar sa¤lamas›.
Çat›flma teorisi üç temel ve birbiriyle iliflkili kabul üzerine kurulur. (1) ‹nsanlar›n
baz› temel ‘ç›karlar’›, istedikleri ve elde etmeye çal›flt›klar› fleyler vard›r (2) ‘Güç’
toplumsal iliflkilerin özünü oluflturur, sadece k›t ve eflitsiz olarak da¤›lm›fl, belirli
ç›kar gruplar›n›n tekelinde yo¤unlaflm›fl bir fley ve bu yüzden sadece bir çat›flma
kayna¤› de¤il, özünde zorlay›c›/bask›c› bir fleydir. (3) De¤erler ve düflünceler, bir
toplumun kimli¤i ve hedeflerini tan›mlayan bir araçtan ziyade, farkl› gruplar›n
amaçlar›na ulaflmak için kulland›klar› silahlard›r.
Çat›flma teorisinin kurucular›ndan Ralf Dahrendorf (1929-2009) toplumun konsensüs ve çat›flma olmak üzere iki yüzü oldu¤unu vurgular. ‹fllevselcili¤in toplumun bir yan›yla yani toplumun süreklili¤ine katk›da bulunan ve onu dengede tutan yap›lar ve süreçlerle meflgul oldu¤u için, toplumun eksik bir resmini sundu¤unu belirtir. Ona göre, bu resmin tam olabilmesi için ifllevselci ve çat›flmac› toplum
modellerine gerek vard›r. Dolay›s›yla sosyolojinin yani çat›flma ve konsensüs teorileri olarak iki k›sma ayr›lmas› gerekti¤ini öne sürer. Konsensüs teorisyenleri
toplumda ‘de¤er bütünleflmesi’ni, çat›flmac›lar›nsa ‘ç›kar çat›flmalar›’n› ve toplumu
bir arada tutan ‘bask›’y› incelemeleri gerekti¤ini belirtir. Ona göre, birbirlerini karfl›l›kl› gerektiren çat›flma ve konsensüs olmadan toplumlar da var olamaz.
‹fllevselciler sosyal sistemi bir arada tutan fleyin gönüllü/iradi ifl birli¤i, çat›flmac›larsa ‘bask›’ oldu¤unu öne sürerler. Bu da toplumdaki baz› konumlar›n di¤erlerinden daha güçlü olmas› ve böylece farkl›l›k yarat›c› otorite da¤›l›m›n›n her zaman sistematik toplumsal çat›flmalar›n belirleyici faktörü hâline gelmesi anlam›na gelmektedir.
8. Ünite - Toplum
Güç sahibi gruplar ç›karlar›n› sürdürebilirken güçten yoksun konumdakiler bunu baflaramad›klar› için, toplumdaki bu iki grubun ç›karlar› zorunlu olarak farkl›d›r ve bu yüzden, güce dayal› bu iliflkinin yaratt›¤› denge, güçlülerin konumlar›n›n
çok sabit oldu¤u toplumlarda bile, ç›kar farkl›l›klar›n›n yaratt›¤› ‘çat›flma’ veya ‘çat›flma potansiyeli’ nedeniyle er veya geç bozulma e¤ilimindedir. Dolay›s›yla, hem
çat›flma insan tarihinin yarat›c› gücüdür hem de toplumdaki veya konum içindeki
güç da¤›l›m› toplumsal yap›n›n temel belirleyicisidir.
Ayr›ca, güç kullanma bask› ve zorlamay›, dolay›s›yla yapt›r›mlara baflvurmay›
gerektirir. Ancak insanlar boyun e¤mekten hofllanmad›klar› için ç›kar çat›flmalar›
kaç›n›lmazd›r. Dolay›s›yla, genel toplumsal normlar toplumsal konsensüsü yans›tmaz veya konsensüs sonucunda oluflmaz. Bu normlar güçlüler taraf›ndan oluflturuldu¤u ve sürdürüldü¤ü için, onlar›n özü en iyi flekilde güçlünün ç›karlar›na göre aç›klanabilir ve neticede yerleflik normlar yönetici normlardan baflka bir fley de¤ildir. Bu yüzden ‘toplumsal düzen’i otorite iliflkileri yaratan süreçler ayakta tutar.
Güç ve otorite hem alt gruplar›n güç iliflkileri içinde üzerinde rekabet ve mücadele ettikleri kaynaklar› hem de böylece de¤iflmenin ve çat›flman›n kurumsallaflm›fl temel kaynaklar›n› oluflturur.
Sosyal sistemlerin (toplumun) devaml›l›¤›nda çat›flman›n olumlu ifllevlerini vurgulayan Lewis Coser (1913-2003) bu görüfllerinde sosyolojinin kurucular›ndan
Simmel’in düflüncelerinden oldukça etkilenmifltir. Coser’›n toplum imgesine göre
(i) toplumsal dünya iliflkili farkl› parçalardan oluflan bir sistem olarak görülebilir,
(ii) her sosyal sistem farkl› iliflkili parçalar aras›nda dengesizlik, gerilimler ve ç›kar
çat›flmalar› sergiler, (iii) sistemi meydana getiren parçalar›n kendi içlerindeki ve
aralar›ndaki süreçler, farkl› koflullarda sistemin bütünlü¤ü ve adaptasyonunu sa¤layacak, de¤ifltirecek, art›racak veya azaltacak biçimlerde ifller; (iv) fliddet, fikir ayr›l›klar›, sapma ve çat›flma gibi genellikle sistem için y›k›c› oldu¤u düflünülen ço¤u süreç, belirli koflullar alt›nda sistemin bütünleflme temeli kadar çevreye adaptasyonunu da güçlendirici bir temeli olarak görülebilir.
Coser, toplumsal düzenin bir ölçüde, mevcut düzenlemeler üzerinde konsensüsle sürdürüldü¤ünü ve çat›flman›n yaratt›¤› “düzensizli¤in” bu konsensüs zay›flad›¤›nda veya düzenin meflrulu¤u azald›¤›nda ortaya ç›kt›¤›n› öne sürer. Coser’a
göre, çat›flma toplumsal yap›n›n oluflumu, bütünlü¤ü ve devam› aç›s›ndan araçsal
bir süreç görevi yüklenebilir. Di¤er taraftan çat›flma, mevcut normlar› güçlendirmenin yan› s›ra, hem mevcut normlar›n daha belirgin hâle gelmesini sa¤lar hem de
yeni koflullara uygun normlar›n oluflumuna katk›da bulunabilir.
‹fllevselcilerin ve Çat›flmac›lar›n Toplum Anlay›fllar›
1. ‹fllevselciler toplumlar ve toplumsal kurumlar›, bütün parçalar› birbirine ba¤›ml› olan ve denge sa¤layacak bir biçimde iflleyen sistemler olarak görürken
çat›flma teorisinde toplum gruplar›n güç mücadelesi verdikleri bir arena, yani “rekabet hâlindeki gruplar veya ç›karlar sistemi” olarak görülür.
2. ‹fllevselciler kurumlar› toplumsal bütünleflmeyi art›rman›n bir arac› olarak
görürken çat›flma teorisyenleri baz› gruplar›n di¤erleri aleyhine fayda sa¤lad›klar› belirli bir düzeni tan›mlama ve desteklemenin bir yolu olarak düflünürler.
3. Toplumsal düzen, ifllevselcilere göre genelde normlar, de¤erler ve ortak bir
ahlak temelinde sa¤lan›rken çat›flma teorisine göre düzen, hangi türde olursa olsun, üst konumlardaki üyelerin di¤er baz› üyeler üzerinde kurduklar›
bask›dan kaynaklan›r.
213
Güç da¤›l›m›: Bir toplum
veya örgüt içinde güç ve
otoritenin eflitsiz da¤›l›m›.
Çat›flman›n
kurumsallaflmas›: Modern
toplumlarda farkl› s›n›flar
veya toplumun farkl›
kesimleri aras›ndaki ç›kar,
güç ve de¤er çat›flmalar›n›n
toplumda genel kabul gören
yasalaflm›fl kurallar ve
demokratik ilkeler
çerçevesinde gerçekleflmesi.
214
4. Düzenin devam›nda, ifllevselciler paylafl›lan toplumsal de¤erlerin yaratt›¤› içbütünlü¤e vurguda bulunurken çat›flma teorisi gücü vurgular.
5. ‹fllevselcilere göre toplumdaki her unsur istikrara katk›da bulunurken çat›flma teorisine göre genel toplumsal unsurlar›n ço¤u çözülme ve çat›flmaya
katk›da bulunur.
6. ‹fllevselciler düzene vurguda bulunurken çat›flma teorisi sosyal sistemin her
noktas›nda anlaflmazl›klar ve çat›flmalar oldu¤unu vurgular.
7. ‹fllevselciler toplumdaki her unsurun statik veya en az›ndan hareketli bir
denge hâlinde oldu¤unu vurgularken çat›flma teorisinde toplumlar›n sürekli
de¤iflme hâlinde olduklar› kabul edilir.
M‹KRO VEYA B‹REYSEL ETK‹LEfi‹M TEMELL‹ TOPLUM
ANLAYIfiLARI
Araflt›rma konusu olarak gündelik hayattaki yüz yüze etkileflimleri alan bu tür yaklafl›mlar ço¤u kez do¤rudan bir toplum tan›m› yapma gere¤i duymad›klar› için onlar›n toplum anlay›fllar› genellikle yaz›lar›ndan ç›kart›labilir.
Sembolik etkileflimcili¤in fikri ve bilimsel temellerini atan George Herbert Mead (1863-1931) toplum konusunu tart›flt›¤›nda Marx, Weber ve Durkheim’› önemli
ölçüde ilgilendiren büyük ölçekli yap›lar hakk›nda yok denecek kadar az fikre sahiptir. Mead için toplum, zihin ve benli¤in içinde olufltu¤u toplumsal organizasyondan daha fazla bir fleyi ifade etmez. Benzer flekilde kurumu ortak tepkiler bütünü olarak görür. Mead’in toplum anlay›fl›nda önemli olan fley toplumun bireyden
önce gelmesi ve zihinsel süreçlerin kayna¤›n›n toplum olmas›d›r.
Mead’in ö¤rencisi ve ‘sembolik etkileflimcilik’ okulunun isim babas› olan Herbert Blumer’e (1900-1987) göre toplum makro yap›lardan oluflmaz. Toplumun özü
aktörler ve eylem içinde bulunabilir: “‹nsan toplumunun eyleyen insanlardan ve
toplumsal hayat›n da onlar›n eylemlerinden olufltu¤u düflünülebilir. ‹nsan toplumu
eylem; grup hayat› ise “süregiden kompleks bir etkinliktir”. Ancak, toplum birbirinden ba¤›ms›z bir dizi edimden oluflmaz. Birbiriyle iç içe geçmifl eylem ve etkileflim kal›plar› gruplar ve toplumlar› meydana getirir.
Fenomenolojik sosyolojinin kurucusu Alfred Schutz (1899-1959) toplumu, üyelerin kendi yorumlama prosedürleriyle sürdürdükleri toplumsal yap› anlam›nda
bir kaynak olarak görür. Fenomenolojik e¤ilimi nedeniyle kendine amaç olarak
öznel yönelimlerin nesnel yap›s›n›n betimlemesini al›r. Bu yaklafl›mdan hareketle
toplumun nesnel özelliklerinin bu evrensel öznel temele dayand›¤›n› düflünür.
Etnometodolojinin kurucusu Harold Garfinkel (1917-2011) ise toplumsal dünyay› (toplumu) süregiden pratik bir icraat olarak görür. ‹nsanlar›n rasyonel olduklar›n›, ancak kendi hayatlar›n› sürdürmek için “pratik ak›l yürütmeler”e baflvurduklar›n› düflünür. Ona göre toplumsal gerçeklik özneler-aras› bir meseledir. Yani, bir
toplumu meydana getiren bireyler sadece kendilerine ait, kiflisel, ba¤›ms›z bir zihin dünyas›na sahip de¤illerdir, aksine (perspektiflerin ayarlanmas›n› mümkün k›lan) bir ve ayn› gerçeklik içinde yer al›rlar. Özetle toplumsal dünya içindekiler taraf›ndan ortaklafla bilinen bir fleydir.
SIRA S‹ZDE
4
SIRA
S‹ZDE topluma hangi düzeyde bakar ve genelde hangi özellikleri vurguMikro toplum
anlay›fllar›
larlar?
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
8. Ünite - Toplum
215
Özet
N
A M A Ç
1
Farkl› toplum felsefeleri ve sözleflme teorilerinin toplum anlay›fllar›n› ve bireyin do¤as› ve toplum aras›ndaki iliflki konusundaki görüfllerini aç›klamak.
Toplumu bilimsel yöntemler ve araflt›rmalarla de¤il, salt soyut ve varsay›msal özelliklerine göre,
sadece ak›l yoluyla aç›klanmaya çal›flan ilk giriflimler Antik Ça¤ felsefesinde Platon ve Aristoteles’e, Ayd›nlanma Dönemi’nde ‘toplumsal sözleflme teorileri’ne ve onlar› kesinlikle reddeden
muhafazakâr tepkiye, Ayd›nlanmac› ve muhafazakâr görüfllerin farkl› ve bazen s›k›nt›l› bileflimlerini içeren Hegel’e ve en belirgin biçimde Comte, Saint-Simon ve sosyolojik evrimcili¤in temsilcisi Spencer’a aittir. Toplumu bütüncül bir temelde aç›klayan Platon ve Aristoteles hem toplumun
unsurlar› olan kurumsal birli¤ini hem de kendi
içindeki farkl›laflmalar› farkl› biçimler ve derecelerde vurgulayarak günümüzdeki ifllevselci ve
çat›flmac› sosyolojik teorilere öncülük etmifllerdir. Toplumsal sözleflme teorileri, ilerlemeci ve
Ayd›nlanmac› bir temelde, insanlar›n tarihte topluma geçmeden önce bir ‘do¤a durumu’nda yaflad›klar›n›, farkl› nedenlerle bu durumdan uzaklaflmak zorunda kald›klar›n› vurgulam›fl, bu ba¤lamda farkl› ‘insan do¤as›’ ve birey-toplum iliflkisi anlay›fl› ortaya koymufllard›r. Daha bireyci olan
bu anlay›fllara karfl› tam tersine toplum ve birey
karfl›s›ndaki önceli¤ini vurgulayan, bireyi neredeyse yok sayan bir ‘muhafazakâr sosyoloji’ geliflmifltir. Bu iki karfl›t yaklafl›m özellikle sosyolojinin kurulufl dönemindeki felsefi ve sosyolojik
yaklafl›mlar› farkl› biçimler ve düzeylerde etkilemifl, ikisi aras›nda kalan görüfller gelifltirmelerine
yol açm›flt›r. Hegel devleti en üste koyan bir görüfl gelifltirirken toplumu daha bireyci, serbest
piyasac› yaklafl›m içinde temellendirmifltir. Toplumdaki hem de¤iflmeyi hem istikrar›, baflka deyiflle ‘düzen ve ilerleme’yi birlikte aç›klamaya çal›flan Saint-Simon ve Comte, toplumun bileflimi,
temeli ve iflleyiflini farkl› biçimlerde konumland›rsalar da evrimci ve reformcu bir geliflme anlay›fl› gelifltirmifllerdir. Spencer ise bu vurguyu evrimci, do¤al ay›klanma, adaptasyon ve en uygunun hayatta kalmas› ilkeleriyle ve (bireysel ve
toplumsal) türler aras›ndaki bir mücadele fikriyle tamamlar.
N
A M A Ç
2
Klasik sosyal teorinin kurucular› olan Karl Marx,
Émile Durkheim, Max Weber ve Georg Simmel’in
toplum teorilerinin temellerini ve aralar›ndaki
farkl›l›klar ve benzerlikleri ay›rt etmek.
Marx ve Durkheim, bireyin etkisini yok saymasalar da toplumun, toplumsal yap› ve koflullar›n insanlar›n eylemleri üzerindeki a¤›rl›kl› etkisini vurgularlar. Weber ve Simmel ise birey temelli bir
toplum anlay›fl› gelifltirerek sosyolojinin bireylerin çevreleri ve eylemlerine yükledikleri anlamlara ve bu anlamlar temelinde kurulan ‘toplumsal etkileflimler’e dikkat çekerler. Marx toplumlar›n temeline üretim araçlar›n›n özel mülkiyeti,
üretici güçler ve üretim iliflkileri, iflbölümünün
yol açt›¤› eflitsizlik ve tabakalaflma, sömürü ve
bask›y›, bunlar›n meflrulaflt›r›lmas›n› sa¤layan
ideolojileri yerlefltirir. ‹fllevselci ve evrimci bir
toplum teorisi gelifltiren Durkheim bir sistem olarak toplumun ifllevsel bütünlü¤ünü, parçalar› aras›ndaki uyum ve bütünlü¤ü, toplumsal dayan›flmay› ve onun bozan etkenleri, ortak kültürel de¤erleri, yani ‘toplumsal konsensüs’ü vurgular.
Weber ise Marx gibi üretim araçlar›nda özel mülkiyetin tabakalaflman›n ve sosyal s›n›flar›n ortaya
ç›k›fl› ve flekillenmesinde etkili oldu¤unu kabul
etmesine ra¤men, sadece sosyal s›n›flara dayal›
bir yaklafl›m›n indirgemecilik olaca¤›n›, statü ve
gücü de dikkate alan çok yönlü aç›klamalar gelifltirilmesi gerekti¤ini öne sürer. Weber, di¤erlerinden farkl› olarak modern kapitalizmin ve modern dünyan›n geliflmesinde rasyonelleflme ve
bürokrasinin önemini ve içerebilece¤i tehlikeleri, güç ve otorite iliflkilerinin temellerini ve toplumlar›n yap›laflmalar› ve de¤iflimlerindeki rollerini ortaya koymaya çal›fl›r. Toplumun bireylerin
eylemleri ve onlara yükledikleri anlamlardan hareketle aç›klanabilece¤ini kabul eden Weber ve
Simmel, bireylerin yüz yüze karfl›laflmalardaki
toplumsal etkileflimlerini sosyolojinin konusu
olarak kabul ederler. Ancak Simmel sosyolojinin
tarihteki bütün toplumlarda özel ‘içerikler’inden
ba¤›ms›z olarak ortaya ç›kan evrensel “temel ve
genel etkileflim ‘biçim’leri” araflt›rmas› gerekti¤ini vurgularken Weber “genel tarihsel evrim”den
ve yasalardan söz edilemeyece¤ini, her olgunun
kendi özel tarihsel ve toplumsal koflullar›, ba¤lamlar› içinde araflt›r›lmas› gerekti¤ini iddia eder.
216
N
AM A Ç
3
Modern sosyal teorilerden yap›salc›l›k, erken dönem ifllevselcilik, yap›sal-ifllevselcilik ve çat›flmac› yaklafl›m›n temel özelliklerini ve toplum konusundaki görüfllerini karfl›laflt›rmak.
Modern toplum teorilerinden yap›salc›l›k, erken
dönem ifllevselcilik, yap›sal-ifllevselcilik toplumu
bir yap› veya sistem olarak gören, bu sistem veya yap›n›n içindeki bireylerin davran›fllar›n› belirledi¤ini kabul eden, genelde toplumsal kurumlar, iflleyiflleri ve aralar›ndaki iliflkiler ve etkileflimlere odaklanan makro düzey yaklafl›mlard›r.
Genellikle Frans›z yap›salc›l›¤› olarak an›lan yap›salc›l›¤›n kayna¤›nda Durkheim’›n toplum analizi, dilbilimci Ferdinand de Saussure’›n “konuflma ve dil analizi” ve Claude Lévi-Strauss’›n yap›salc› mit analizleri yatar. Toplumun bireyden, yani yap›n›n (dilin) eylemden (sözden) önce geldi¤ini ve onlar› mümkün k›ld›¤›n› öne süren yap›salc› teoride bir bütün oluflturdu¤u varsay›lan yap›n›n (toplumun) bileflenleri aras›ndaki karfl›l›kl›
(yap›n›n belirleyici konumda oldu¤u) etkileflimlerle ilgilenilir. Lévi-Strauss, di¤erlerinden farkl›
olarak tarihteki bütün insanlarda ayn› biçimde
var oldu¤unu ve dolay›s›yla evrensel oldu¤unu
düflündü¤ü “insan zihninin yap›s›”n›n belirleyici
faktör oldu¤unu kabul eder ve bu ortak yap›lar›
araflt›r›r. Erken dönem ifllevselciler, organizmalar
gibi toplumlar›n da genel toplumsal ihtiyaçlar›
oldu¤unu, içinde bulunduklar› toplumsal ortamda varl›klar›n› sürdürebilmek için bu temel ihtiyaçlar› karfl›lamak zorunda olduklar›n› öne sürer. Yap›sal-ifllevselcili¤in kurucusu olan Parsons
toplumu bir tür organik sistem olarak tan›mlar.
Evrimci bir toplum anlay›fl›na sahip olan Parsons,
bir sistem olarak toplumun hem çevresiyle etkileflimini hem de kendi içyap›s›n›n iflleyiflini düzenleyen temel süreçler, ilkeler, yasalar ve kurallar› belirlemeye ve bir sosyal sistemin temellerini
ortaya ç›karmaya çal›fl›r. Parsons, toplumun devaml›l›¤› için ortak ‘beklentiler’ setinin, yani ilgili toplumu oluflturan bireyler aras›ndaki konsensüsün önemini vurgular. Çat›flmac› yaklafl›m ifllevselcili¤in ve Parsons’›n toplumsal uyum, denge, istikrar› esas alan, çat›flmay› bir patoloji (hastal›k) ve ortadan kald›r›lmas› gereken bir fley olarak gören yaklafl›m›n› elefltirmek ve bütünlüklü
bir sosyolojik analizin toplumun di¤er yüzünü
de yani uyumsuzluk, dengesizlik, istikrars›zl›k ve
çat›flmay› da araflt›rmas› gerekti¤ini vurgulamak
için ortaya ç›km›flt›r. Dahrendorf toplumsal çat›flmay› büyük ölçüde örgütsel ba¤lamda, güç ve
otorite iliflkileri ve da¤›l›m› ba¤lam›nda ele al›r.
Her organizasyonun, büyük veya küçük, otoritenin eflitsiz da¤›l›m› nedeniyle bir çat›flma potansiyeli içerdi¤ini belirtir. Çat›flmalar›n ifllevselli¤ini
vurgulayan Coser gerçek toplumlar›n konsensüs,
karfl›l›kl› ba¤›ml›l›k, bir arada yaflayabilme ve zorlama sayesinde var olabildiklerini vurgular. Ona
göre, çok önemli bir olgu olan çat›flma toplumsal hayat›n sadece bir yan›n› oluflturur ve konsensüsten daha ‘temel’ de¤ildir. Coser, çat›flman›n toplumsal yap›n›n oluflumu, bütünlü¤ü ve
devam› aç›s›ndan araçsal bir süreç görevi yüklenebilece¤ini öne sürer.
N
AM A Ç
4
Mikro veya bireysel etkileflim temelli toplum anlay›fllar›n›n topluma genel yaklafl›m biçimlerini
aç›klamak.
Mikro veya bireysel etkileflim temelli toplum anlay›fllar› araflt›rma konusu olarak gündelik hayattaki yüz yüze etkileflimleri ald›klar› için, ço¤u
kez do¤rudan bir toplum tan›m› yapmazlar. Bunlardan sembolik etkileflimcili¤in kurucusu Mead
toplum zihin ve benli¤in içinde olufltu¤u bir toplumsal organizasyon, toplumsal kurumlar› ortak
tepkiler bütünü olarak tan›mlar. Mead’in ö¤rencisi ve ‘sembolik etkileflimcilik’ okulunun isim
babas› olan Blumer, toplumun makro yap›lardan
oluflmad›¤›n›, toplumun özünün aktörler ve eylem içinde bulunabilece¤ini öne sürer. Fenomenolojik sosyolojide toplum, üyelerin kendi yorumlama prosedürleriyle sürdürdükleri toplumsal yap› anlam›nda bir kaynak olarak görülür.
Toplumun nesnel özelliklerini bireylerin öznel
yönelimlerinin oluflturdu¤u kabul edilir. Etnometodolojide toplumsal dünya (toplum) süregiden pratik bir icraat olarak görülür. Bu yaklafl›ma göre, insanlar rasyonel varl›k olmalar›na ra¤men, hayatlar›n› sürdürmek için “pratik ak›l yürütmeler”e baflvururlar.
8. Ünite - Toplum
217
1. Afla¤›dakilerden hangisi bütün toplumsal sözleflme
teorilerinin ortak bir özelli¤idir?
a. Bir ‘do¤a durumu’ varsay›m›na dayanma.
b. Toplumsal sözleflmeyi güvenlik iste¤iyle aç›klama.
c. Toplumsal çat›flmalar›n kayna¤›n›n özel mülkiyet oldu¤unu savunma.
d. ‹nsan› do¤ufltan bencil bir varl›k olarak görme.
e. Medeniyetin insan› gelifltirdi¤ini kabul etme.
2. Afla¤›dakilerden hangisi muhafazakâr sosyolojik e¤ilimlerin ortak bir özelli¤i de¤ildir?
a. Birey üzerinde topluma öncelik tan›ma.
b. Geleneklere büyük önem ve de¤er yükleme.
c. Toplumun bireyi kendi amaçlar› do¤rultusunda
biçimlendirdi¤ini savunma.
d. Kiflisel haklar ve özgürlükleri vurgulama.
e. Toplumsal ba¤lar›n özünün hiyerarfli oldu¤unu
düflünme.
3. Afla¤›daki kavramlardan hangisi Spencer’›n evrimci
yaklafl›m›n›n tamamlay›c› bir özelli¤i olamaz?
a. Farkl›laflma ve uzmanlaflma.
b. Do¤al ay›klanma.
c. Toplumsal konsensüs.
d. Sistemin içkin istikrars›zl›¤›.
e. Türlerin eflitli¤i.
4. Afla¤›daki görüfllerden hangisi hem Marx hem de
Weber’e aittir?
a. Bütün toplumsal eflitsizliklerin kayna¤›nda özel
mülkiyet vard›r.
b. Sosyal s›n›flar bir toplumun temel bir bileflenidir.
c. Eflitsizlik, sömürü ve bask›n›n temel nedeni iflbölümüdür.
d. Modern toplumun belirleyici özelli¤i rasyonelleflmedir.
e. Toplumun temeli bireylerin eylemlerine yükledikleri anlamlard›r.
5. Afla¤›dakilerden hangisi Durkheim’›n temel vurgular›ndan biridir?
a. S›n›f çat›flmas›.
b. Temel ve genel etkileflimler.
c. Kapitalist ruh
d. Toplumun ifllevsel bütünlü¤ü.
e. Statü ve gücün önemi.
6. Afla¤›dakilerden hangisi erken dönem ifllevselcili¤in
temel görüfllerinden biri de¤ildir?
a. Bir kültürel unsur ilk ortaya ç›kt›¤› koflullara göre aç›klanabilir.
b. De¤iflen koflullar ayn› bir kültürel unsura yüklenen anlamlar› de¤ifltirebilir.
c. Gerçek sosyal analizler artzamanl› de¤il, eflzamanl› analizlerdir.
d. Ayn› görünen iki pratik farkl› koflullarda farkl›
ifllevleri yerine getirebilir.
e. Bir toplumsal pratik mevcut kültürel ba¤lam›
içinde anlafl›labilir.
7. Parsons’a göre, afla¤›dakilerden hangisi bir sosyal
sistemin temel ihtiyaçlar›ndan de¤ildir?
a. Üyelerinin temel ekonomik gereklerini karfl›lamak
b. ‹nsanlar› belirli ortak amaçlar temelinde yönlendirmek.
c. Bireylere ortak bir kültürel kimlik sunmak.
d. Varl›¤›n› nesiller boyu sürdürmek.
e. Toplumsal çat›flmalar›n kurallar›n› düzenlemek.
8. Afla¤›dakilerden hangisi Dahrendorf’un temel görüfllerinden biri de¤ildir?
a. Çat›flma ortadan kald›r›lmas› gereken bir hastal›kt›r.
b. Daha güçlü olanlar statükoyu korumaya daha
fazla e¤ilimlidir.
c. Toplumlarda çat›flma potansiyeli her zaman vard›r.
d. Uyumsuzluk, dengesizlik ve istikrars›zl›k da toplumun do¤al bir parças›d›r.
e. Çat›flmalar›n temel kayna¤› toplumdaki eflitsiz
güç da¤›l›m›d›r.
9. ‹fllevselci ve çat›flmac› teorilere iliflkin afla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r?
a. ‹fllevselciler kurumlar› toplumsal bütünleflmeyi
art›rman›n arac› olarak görürler.
b. Çat›flma teorisi sürekli de¤iflme hâlinde toplum
fikrini benimser.
c. ‹fllevselciler toplumdaki her unsurun istikrara
katk›da bulundu¤unu öne sürer.
d. Çat›flma teorisi normlar, de¤erleri toplumun genelde paylaflt›¤› fleyler olarak görür.
e. ‹fllevselciler düzenin devam›nda paylafl›lan toplumsal de¤erlerin yaratt›¤› iç-bütünlü¤ü vurgularlar.
218
Okuma Parças›
10. Afla¤›dakilerden hangisi mikro veya bireysel etkileflim temelli toplum anlay›fllar›n›n özelliklerinden biri
de¤ildir?
a. Yüz yüze etkileflimler ve karfl›laflmalara odaklanma.
b. Toplumun özünü onun kurumlar› ve yap›s› içinde arama.
c. Bireylerin öznel yönelimlerini dikkate alma.
d. Toplumu süregiden pratik bir icraat olarak görme.
e. Toplumsal kurumlar› ortak tepkiler bütünü olarak tan›mlama.
KLÂS‹K SOSYOLOJ‹K TEOR‹N‹N M‹RASI
Ço¤u yüksek okul ve üniversitede, sosyoloji ö¤rencileri sosyal teori derslerinde Karl Marx, Max Weber ve
Emile Durkheim’dan metinler okurlar. 19. yüzy›l Avrupal› sosyal teorisyenlerinin sosyolojinin temel teorik konular›n› formüle ettikleri düflünülür. Fakat bu
klâsiklerin yorumlar› asla aç›k de¤ildir. Onlar›n yaz›lar›n›n anlam›yla ilgili tart›flmalar bafl›ndan beri sosyolojik teoriyi beslemifltir. Ça¤dafl toplumsal dünyay›
etkileyen temel toplumsal de¤iflimler sonucunda, art›fl tart›flmalar ço¤u kez bu teorisyenlerin ça¤dafl toplumlar›n anlafl›lmas› aç›s›ndan önemlerine odaklanmaktad›r. Giddens ço¤u sosyolo¤u, ilk kez Kapitalizm ve Modern Sosyal Teori’de (1971) klâsik sosyolojik teorinin do¤as› ve miras› üzerine gelifltirdi¤i yorumlar›ndan hareketle ele al›r... Klâsik figürlerin oldukça soyut veya polemik yorumlar› olarak gördü¤ü
düflünceleri elefltiren Giddens Marx, Durkheim ve
Weber’i ilgili dönemin toplumsal ba¤lam›na yerlefltirir; o bu üç teorisyenin modern toplumun do¤as› hakk›nda elefltirel bir perspektif yaratt›klar›n› düflünür,
ancak bu yaklafl›mlar›n modern dünyay› anlamam›z›
sa¤layacak biçimde yeniden formüle edilebileceklerini vurgular....
Marx, Weber, Durkheim ve modernitenin do¤usu
Marx, Weber ve Durkheim’›n teorileri sosyolojik gelene¤in çekirde¤ini oluflturur. Onlar sosyolojiye çok
özel yönelimler ve güçlü düflünceler sa¤lam›fllard›r.
Üç düflünür de ortak fikri bir giriflime, Collins’in ‘toplumun keflfi’ ad›n› verdi¤i fleye katk›da bulunmufltur.
Onlar 19. yüzy›lda ve 20. yüzy›l bafl›nda, Bat› toplumun ortaa ç›k›fl› ve dönüflümü dâhil, ortak bir ba¤lama farkl› tepkiler vermifllerdir. Frans›z Devrimi, ard›ndan sanayi devrimi ve piyasan›n ortaya ç›k›fl› toplums al, ekonomik ve kültürel imkânlara ve -(kapitalizm ve sosyalizm gibi) yeni, daha kompleks organizasyon biçimlerinden (gelenekten ziyade rasyonelli¤e, toplumsal kat›l›m ve bireycili¤e dayal›) yeni bir
kültür tipine kadar-önceden akla gelmeyecek birçok
soruna yol açm›flt›r. Marx, Weber, ve Durkheim, modern dünyada ortaya ç›kan ve demokraside cisimleflen rasyonalite ve insan özgürlü¤üyle ilgili imkânlar
görür, ancak onlar ca¤dafl toplumlara içkin problemlerin varl›¤›n› da kabul ederler: Marx’ta yabanc›laflma, Weber’de bürokratik ak›lc›l›¤›n demir kafesinde
anlam›n kayb› ve Durkheim’da an›mi. Marx’ta tarih-
8. Ünite - Toplum
sel materyalizmi kapitalizm ve sanay›leflmenin oluflum sürecini vurgular. Marx ideoloji ve devlek konusunda oldukça ileri görüfller gelifltirse de, teorisi insanlar›n maddî varolufllar›n› belirleyen emek sürevi
içinde hayatlar›n› nas›l sürdükleri ve yeniden ürettiklerine odaklan›r. Toplumsal hayat›n maddî üretimi
birbirleriyle çat›flma içindeki s›n›flar›n mevcudiyetiyle iliflkilidir, çünkü tüm tarih s›n›f mücadeleleri tarihidir. Marx’a göre, modern s›n›f çat›flmalar› kapitalizmin temel çeliflkisinden, yani proletaryan›n (iflçi s›n›f›) gerçeklefltirdi¤i üretimin toplumsal do¤as› ile kapitalist s›n›f›n elinde yo¤unlaflan ve eme¤in ürünlerinin gasp edildi¤i özel mülkiyet aras›ndaki çeliflkiden
kaynaklan›r. Sosyalizm ve ard›ndan gelecek komünizm üretimin kollektif mülkiyeti ve yönetimi anlam›na gelir ve bu temel çeliflkinin afl›lmas›n› mümkün
k›lar. Weber’e göre, modern toplumlar› önceki toplumsal organizsayon biçimlerinden ay›ran fley yeni
s›n›f mücadelesi biçimleri de¤il, rasyonalitenin ortaya ç›k›fl›d›r. Kapitalizm ve demokrasinin ortaya ç›k›fl›yla gündelik hayat rasyonelleflir ve büflüsü bozulurken, dünya bilim ve akl›n etkisiyle gizemli ve büyüsel niteliklerini yitirir. Kapitalizmin ortaya ç›k›fl›yla ilgili bir faktör olan protestan ahlâk›ndan modern dünyada bürokrasinin hâkimiyetine ve bilimin sayg›nl›¤›na kadar, rasyonalite modern insanlar›n yaflam biçimlerine kurumsal ve öznel düzeyde kök salar. Weber’e göre, bu rasyonellefltirici genel e¤ilimlerine ra¤men, toplumsal hayat›n kompleksli¤i sosyal bilimlerin onu tamamen kavramas›n› engeller... Durkheim
modern dünyay›, Weber gibi, büyüsü bozulmufl bir
fley olarak görmez; daha ziyade, toplumsal dayan›flman›n yarat›lmas›nda paylafl›lan, kutsal inançlar›n
merkezili¤ini vurgular. Durkheim için, toplum bir organizma gibi ifller, de¤iflti¤inde yeniden denge haline dönme e¤ilimindedir. Ancak bu süreç otomatik
olarak ifllemez. ‹nsanlar›n toplumsal davran›fllar› onlar›n ininad›r›c› ve cazip bulmalar› gereken kurallar
ve inanaçlara ittaatlerine dayan›r. Toplumsal kurallar
insanlara anlam ve istikrar sa¤lar; etkili olmalar› için
bu kurallara kutsal bir özün atfedilmesi gerekir. Toplum, de¤erlerine sayg› gösterilmesi ve periyodik olarak canl› tutulmas› gereken kutsal, ahlâkî bir evrendir. Ritüeller ve seremoniler, modern organik dayan›flman›n ifl bölümünde ve progesyonel ve mesleki
gruplar içinde kök sald›¤› toplumsal hayat› anl› tutma araçlar›d›r. Organik dayan›flma insanlar›n içinde
yaflad›klar› temel gruplar›n yarat›lmas›na demokratik
ve rasyonel kat›l›mlar›na dayanmal›d›r. Aktif kat›l›-
219
m›n yoklu¤u insanlar›n toplumsal hayat›n ahlâkî faydalar›n› paylaflmad›klar› anomi ve bencilli¤in karakterize etti¤i anlams›z bir toplumsal varolufla yol açabilir.
Kaynak: Kenneth Tucker, Jr., Anthony Giddens and
Modern Social Theory, Sage Publications, 1998, s. 1415, Çeviren: Ümit Tatl›can
http://www.umittatlican.com/files/Klasik%20Sosyolojik%20teorinin%20Mirasi%20%20(Kenneth%20Tucker,%20Jr.-1998).pdf
1. a
2. d
3. e
4. b
5. d
6. a
7. e
8. a
9. d
10. b
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Toplum Sözleflmesi Teorileri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Muhafazakâr Tepki” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sosyolojik Toplum Teorisinin Temelleri” ve “Spencer” konular›n› yeniden
gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Karl Marx” ve “Max Weber”
konular›n› yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Émìle Durkheim” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Erken Dönem ‹fllevselcilik”
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yap›sal ‹fllevselcilik” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Çat›flma Teorisi” konusunu
Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹fllevselcilerin ve Çat›flmac›lar›n Toplum Anlay›fllar›” konusunu yeniden
gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Mikro veya Bireysel Etkileflim Temelli Toplum Anlay›fllar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
220
S›ra Sizde 1
Toplumun do¤adaki di¤er canl›lar gibi bir organizma,
ayn› zamanda orman yasalar›na tabi bir fley olarak görülmesi toplumun di¤er toplumlarla iliflkisi ve kendi
içindeki bireylerin birbirleriyle iliflkileri olmak üzere iki
düzeyde sonuca sahip olabilir. Di¤er toplumlarla iliflkilerde, toplumlar aras›ndaki k›yas›ya savafllar› do¤al ve
bu savafllarda galip gelenleri di¤erlerinden üstün varl›klar olarak görürüz. Toplum içindeki iliflkileri de benzer
biçimde, daha güçlü ç›kma, daha güçlü ç›kan›n daha
üstün ve de¤erli olmas› mücadelesi olarak görürüz. Bu
bir anlamda toplumdaki mevcut ayr›mlar›, eflitsizlikler,
ayr›cal›klar› ve dolay›s›yla statükoyu do¤allaflt›rmaya
hizmet edecektir. Zay›f durumda olanlar› koruyacak
ekonomik ve sosyal önlemleri almad›¤›m›zda onlar›
güçlünün eline ve insaf›na teslim eder, toplum içindeki
çat›flmalar› azaltmak yerine art›r›r›z.
S›ra Sizde 2
Marx bir sistem olarak kapitalist toplumlar› öncelikle
üretici güçler ve üretim iliflkileri faktörleri temelinde
aç›klar. Bu üretici güçler ve üretim iliflkileri kapitalist
toplumun ekonomik temelini (altyap›s›n›) oluflturur ve
üstyap›y› belirler veya onlara damgas›n› vurur. Marx
üretim araçlar›nda özel mülkiyetin ve iflbölümünün
aralar›nda eflitsiz ve sömürüye dayal› iliflkiler olan sosyal s›n›flar› (burjuvazi ve proletarya) ve bir tabakalaflma yap›s›n› yaratt›¤›n› öne sürer. Ona göre, mevcut sistemden kazançl› olanlar statükoyu sürdürme; zarar görenlerse onu de¤ifltirme, devrimci bir mücadeleyle y›kma e¤ilimindedirler. Bu da uzlaflmaz ç›karlara sahip
olan sosyal s›n›flar aras›nda s›n›f mücadeleleri veya çat›flmalar›na yol açar. Statükodan kazançl› olanlar durumlar›n› do¤allaflt›rmak ve meflrulaflt›rmak, sömürü ve
bask›y› gizlemek için kendi ç›karlar›na uygun olan de¤erleri ve inançlar›n› belirli bir ideoloji alt›nda tüm insanl›¤›n evrensel de¤erleriymifl gibi sunmaya çal›fl›rlar.
Kapitalist sistemin ortadan kald›r›lmas› gerekti¤ini düflünen Marx’a göre bunun çözümü üretim araçlar›nda
özel mülkiyetin kald›r›lmas› ve kollektif mülkiyetin geçirilmesi, yani bunlar›n herkesin eflit yararlanmas›na
aç›k olmas›d›r.
S›ra Sizde 3
Weber’e göre, modern sanayi toplumlar› düzgün iflleyebilmek için oldukça etkin örgütsel yap›lara gerek duyarlar. ‹nsanlara de¤il bürokratik kurallara, bir kiflisel iliflkiler a¤›na de¤il bir görevler hiyerarflisine dayanan bürokrasi, en etkili ve teknik bak›mdan en üstün organizasyon biçimidir. Modern bir ekonomik iflletmenin veya
kamu bürokrasisinin düzenli, etkili ve verimli bir biçimde iflleyebilmesi için, ilk olarak ifllerin keyfî uygulamalara de¤il, sabit, standart ilkeler ve kurallara dayanmas›
gerekir. ‹kinci olarak ifllerle ilgili e¤itimi alm›fl ve gerekli becerilere sahip uzmanlar›n çal›flt›r›lmas› gerekir. Bu
yüzden, üçüncü olarak iflbölümünün ilgili kurumun
amaçlar›na uygun biçimde kesin tan›mlanm›fl ilkeler ve
kurallar temelinde düzenlenmesi, bir görevler ve otorite
hiyerarflisinin oluflturulmas› gerekir. Dördüncü olarak
çal›flanlar›n ilgili birimlere yar›flma s›navlar›yla genel kurallara göre yerlefltirilmesi ve yapt›klar› ifle uygun bir ücret sistemine ba¤l› olmalar› gerekir. Beflinci olarak görevlilerin eflit, iflin gereklerine göre ve tarafs›z olarak
davranmalar›, bu kamusal rasyonel davran›fl alan›n› özel
hayatlar›ndan kesinlikle uzak tutmalar› gerekir. Bütün
bu modern yönetim sistemi modern devleti, para ekonomisini ve rekabet esasl› uzmanlaflm›fl e¤itimin temelini oluflturan bir genel e¤itim sistemini, ayr›ca bürokratik faaliyetler için istikrarl› bir yasal ortam sunacak bir
rasyonel hukuk sistemini gerektirir. Sonuç olarak oldukça karmafl›k modern toplumlarda birçok farkl› faaliyetin birbirleriyle uyumlu, koordineli, kapsaml›, h›zl›,
etkili, verimli ve objektif bir biçimde yürütülebilmesi
toplumdaki kurumlar›n büyük ölçüde bürokratikleflmesini zorunlu k›lm›flt›r.
S›ra Sizde 4
Mikro toplum anlay›fllar› topluma yüz yüze iliflkiler ve
insanlar›n gündelik hayattaki davran›fllar› ve karfl›laflmalar› ba¤lam›nda bakarlar. Bu yaklafl›mlar bireylerin,
do¤al ve toplumsal dünyay› ve gündelik hayattaki davran›fllar› ve karfl›laflmalar›n›, alg›lama, yorumlama, de¤erlendirme, s›n›fland›rma biçimleri ve bunlar temelinde ald›klar› kararlar› vurgularlar. Toplumu bireylerin d›fl›nda, karfl›s›nda hiçbir fley yapamayacaklar› d›flsal bir
fley olarak de¤il, kendi yorumlar›, tan›mlar›, kararlar› ve
eylemleri içinde flekillendirebilecekleri süreçler ve oluflumlar olarak görürler.
8. Ünite - Toplum
Kaynaklar
Baert, Patrick. (2010). Sosyal Bilimler Felsefesi: Pragmatizme Do¤ru (Çev. Ü. Tatl›can), ‹stanbul: Küre
Yay›nlar›.
Benton, T. ve I. Craib (2008). Sosyal Bilim Felsefesi :
Toplumsal Düflüncenin Felsefi Temelleri (Çev.:
Ü. Tatl›can), ‹stanbul: Sentez Yay›nlar›.
Bilton, Tony vd. (2008). Sosyoloji, Ankara: Siyasal Kitabevi
Collins, Randall (1994). Four Sociological Traditions,
Oxford University Press.
Coulon, Alain (2010). Etnometodoloji (Çev. Ü. Tatl›can), ‹stanbul: Küre Yay›nlar›.
Craib, Ian (1992). Modern Social Theory: From Parsons to Habermas, Harvester Wheatsheaf, 1992
Cuff, E.C., Sharrock, W.W. & Francis, D.W. (1990). Perspectives in Sociology, Routledge, 3rd Edition
Freyer, Hans (2012). Sosyoloji Kuramlar› Tarihi (Çev.
Tahir Ça¤atay; Yay›na haz. Rami Ayas), Ankara: Do¤u Bat› Yay›nlar›
Giddens, A. (2009). Kapitalizm ve Modern Sosyal Teori (Çev. Ü. Tatl›can), ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›.
Layder, D. (2006). Sosyal Teoriye Girifl (Çev.: Ü. Tatl›can), ‹stanbul: Küre Yay›nlar›.
Macions, John J. and Plummer, Ken. (1997). Sociology,
A Global Introduction, Prentice Hall Europe,
Ritzer, George, Goodman Douglas J. (2004). Classical
Sociological Theory, The McGraw-Hill, 4th edition.
Ritzer, George, (2008). Sociological Theory, The
McGraw-Hill, 8th edition.
Slattery, Martin. (2007). Sosyolojide Temel Fikirler
(Yay›na Haz. Ü. Tatl›can, G. Demiriz), Bursa: Sentez
Yay›nlar›, (4. Bask›, 2011).
fienel, Aladdin. (1995). ‹lkel Topluluktan Uygar Topluma, Ankara: Bilim ve Sanat Yay›nlar›, 6. Bask›.
fienel, Aladdin. (2004). Siyasal Düflünceler Tarihi,
Ankara: Bilim ve Sanat Yay›nlar›, 11. Bask›.
Tatl›can, Ümit. (2011). Sosyoloji ve Sosyal Teori Yaz›lar›, Bursa: Sentez Yay›nlar›.
Turner Jonathan H. (1991) The Structure of Sociological Theory, Wadsworth Puplishing Company, 5th
edition.
Turner Jonathan H., Beeghley, Leonard, Powers, Charles H. (2010). Sosyolojik Teorinin Oluflumu (Çev.
Ü. Tatl›can), Bursa: Sentez Yay›nlar›.
Turner, S. P. (2008). Sosyal Teori ve Sosyoloji: Klasikler ve Ötesi (Der. Ü. Tatl›can), ‹stanbul: Küre
Yay›nlar›.
221

sosyal b‹l‹mlerde temel kavramlar

Transkript

Benzer belgeler

rcnelim:

buroşürü indirmek için buraya tıklayın