Chromosome Translocations

16
Kromozom Translokasyonları
İngiltere' deki Guy's ve St Thomas’ Hastanesi ve IDEAS Genetik
Bilgi Parkı tarafından hazırlanan broşürlerden kendi kalite
standartlarına uygun olarak uyarlanmıştır.
Ocak 2007
Bu çalışma EuroGentest, Avrupa Birliği FP6 tarafından
desteklenmiştir. Kontrat Numarası: 512148.
Çeviri; Dr. Türker BİLGEN, Akdeniz Üniversitesi, Tıp Fakültesi,
Tıbbi Biyoloji ve Genetik Anabilim Dalı 07059.
Resimler; Rebecca J Kent
www.rebeccajkent.com
[email protected]
Hastalar ve Aileler İçin Bilgiler
2
15
Kromozom Translokasyonları
Bu broşür kromozom translokasyonlarının ne olduğu, nasıl
kalıtıldığı ve ne zaman sağlık sorunlarına sebep olabilecekleri
konusunda bilgiler vermektedir. Bu broşür doktorunuzla
görüşmeniz sırasında sizin için önemli olan soruları sormanıza
yardımcı olabilmek amacıyla hazırlanmıştır.
Kromozom Translokasyonu nedir?
Kromozom translokasyonlarını anlamak
kromozomları tanımak faydalı olabilir.
için
genler
ve
Gen ve Kromozom nedir?
Vücudumuz milyonlarca hücreden oluşur. Hücrelerin çoğu
genlerin tamamını içerir. Genler büyümemizi ve vücudumuzun
nasıl çalışacağını kontrol eden bir yönergeler dizisi gibidir. Ayrıca
genler göz rengimiz, kan grubumuz ve boyumuz gibi birçok özelliğimizin oluşmasından sorumludurlar.
Genler kromozom olarak tanımlanan ipliksi yapılar üzerinde taşınırlar. Genellikle çoğu hücremizde 46 kromozom bulunur. Kromozomlarımızı anne ve babamızdan alırız. 23 kromozomluk bir
takımı annemizden ve diğer 23 kromozomluk takımı babamızdan
alırız. Böylelikle 2 takım 23 kromozoma veya diğer bir ifade ile 23
çift kromozoma sahip oluruz. Kromozomlar genlerden oluştuğu
için hemen hemen tüm genlerimizin iki kopyasını, her biri bir
ebeveynden gelecek şekilde anne ve babamızdan alırız.
Ebeveynlerimiz ile benzer özelliklere sahip olmamızın altında
yatan gerçek budur. Kromozomlar ve dolayısı ile genler DNA
ismi verilen bir kimyasal molekülden yapılmıştır.
14
Şekil 1: Genler, Kromozomlar ve DNA
3
Şekil 2: 23 çift kromozom büyüklüklerine göre
düzenlenmiştir. Kromozom 1 en büyük olandır. Son
iki kromozom ise cinsiyet kromozomlarıdır.
4
Kromozomlar (Şekil 2’ ye bakınız) kadın ve erkeklerde 1 den 22’
ye kadar aynı şekilde numaralandırılır. Bunlar otozomlar olarak
isimlendirilir. 23’üncü çift kromozomlar kadın ve erkeklerde
farklıdır ve bunlar cinsiyet kromozomları olarak isimlendirilir. İki
çeşit cinsiyet kromozomu vardır. Birisi X kromozomu, diğeri ise Y
kromozomu olarak isimlendirilir. Kadınlar normalde iki X
kromozomuna (XX) sahiptir. Bir kadın bir X kromozomunu
annesinden alırken, diğerini babasından alır. Erkekler ise
normalde bir X ve bir Y kromozomuna sahiptir (XY). Bir erkek X
kromozomunu annesinden alırken, Y kromozomunu babasından
alır. Dolayısıyla Şekil 2, kromozomların son çifti XY olduğu için
bir erkeğin kromozomlarını göstermektedir.
Genler, kromozomlar üzerinde bulunduğu için doğru miktarda
kromozomal materyale sahip olmamız önemlidir. Kromozomun
her hangi bir bölgesinin kaybolması veya artışı çocukta öğrenme
güçlüğü, gelişme geriliği veya sağlık sorunlarına yol
açabilmektedir.
13
Adres: Akdeniz Üniversitesi, Tıp Fakültesi, Tıbbi Biyoloji ve
Genetik Anabilim Dalı. Dekanlık Binası 3. Kat Kampus 07059ANTALYA
Tel: +90 242 2496970
Web: www.akdeniz.edu.tr/tip/genetik
Gülhane Askeri Tıp Akademisi’ nin resmi web sayfasıdır.
Address: Gülhane Askeri Tıp Akademisi, Askeri Tıp Fakültesi.
06018 – Etlik, ANKARA,
Web: www.gata.edu.tr
Ege Üniversitesi’ nin resmi web sitesidir. Genetikle ilgili
konularda kısa bilgiler veren ve genetik laboratuvarının güncel
olarak hangi hizmetleri verdiğini gösteren web sayfasıdır.
Adres: Ege Üniversitesi Tıp Fakültesi Tıbbi Genetik Anabilim
Dalı, Bornova, 35100-İZMIR, Türkiye
Tel: +90 232 390 4917
E-posta: [email protected]
Web: www.tibbigenetik.med.ege.edu.tr
12
Orphanet
Nadir hastalıklar, klinik denemeler, ilaçlar ve tüm Avrupa’daki
destek grupları hakkında bilgi sağlayan ücretsiz web sayfasıdır.
Web: www.orpha.net
EuroGentest
Genetik testler ve tüm Avrupa’daki destek grupları hakkında bilgi
sağlayan, ücretsiz web sayfasıdır.
Web: www.eurogentest.org
5
Translokasyon nedir?
Translokasyon, kromozom yapısının normalden farklı olması
anlamına gelir.
a) Değişiklik, yumurta veya sperm hücresi oluşumu veya
döllenme sırasında meydana gelir.
b) Yapısı değişmiş bir kromozom ya anneden ya da babadan
aktarılır.
Ulusal genetik merkezler:
Resiprokal translokasyonlar
Bu web sayfası Hacettepe Üniversitesi tarafından yaygın genetik
hastalıklar hakkında kısa bilgiler vermek üzere hazırlanmıştır.
Adres: Hacettepe Üniversitesi, 06532 - ANKARA
Tel: +90 312 305 5000
Web: www.gen.hacettepe.edu.tr
Şekil 3: Resiprokal translokasyonlar nasıl oluşur?
Resiprokal translokasyon, iki farklı kromozomdan ayrılan
parçaların yer değiştirmesi sonucu meydana gelir. Bunu Şekil
3’de görebilirsiniz.
Dr. Zekai Tahir Burak Kadın Sağlığı Eğitim ve Araştırma
Hastanesi’ nin resmi web sayfasıdır. Genetik testler ve verilen
hizmetler hakkında bilgiler bulmak mümkündür.
Adres: Talatpaşa Bulvarı Samanpazarı / ANKARA
Tel: (0312) 306 50 00
E-posta: [email protected]
Web: www.ztb.gov.tr
Ankara Üniversitesi, Pediatrik Moleküler Genetik Bölümü’ nün
hazırladığı genetikle ilgili oldukça kapsamlı bilgiler veren resmi
web sayfasıdır.
Adres: KORU Mahallesi, 606. Sokak, UYUM Sitesi No: 19.
06530, Cayyolu, ANKARA,
FAX : 90-312-3620581 or 90-312-3201433
www.medicine.ankara.edu.tr/internal_medical/pediatrics/mol-gen
Akdeniz Üniversitesi, Tıp Fakültesi, Tıbbi Biyoloji ve Genetik
Anabilim Dalı’ nın resmi web sayfasıdır. Genetik
laboratuarlarında yapılan testler ve bölüm hakkında detaylı bilgi
bulmak mümkündür.
normal
kromozom çifti
iki kromozomdan
kopan parçalar….
…..ve tekrar
farklı
kromozomlara
yapışm
11
6
Robertsonyan translokasyonlar
Robertsonyan translokasyon, bir kromozomun başka bir
kromozoma tutunmasıyla meydana gelir. Şekil 4 iki kromozomun
işe karıştığı bir Robertsonyan translokasyonu göstermektedir.
Robertsonyan translokasyonlar nasıl oluşur?
Kromozomal değişiklikler hakkında
bilgiyi nereden temin edebilirim?
daha
fazla
Bu broşür kromozomal translokasyonlar için hazırlanmış kısıtlı
bilgi içeren bir rehberdir. Daha fazla bilgi aşağıdaki adreslerden
temin edinilebilir.
normal kromozom çifti
Robertsonyan
translokasyonu:
kromozom çiftinden
birisinin diğer bir
kromozom çiftinden
birisiyle birleşmesi
Unique - The Rare Chromosome Disorder Support Group in
the UK
PO Box 2189,
Caterham,
Surrey
United Kingdom
CR3 5GN
Telephone: + 44 (0) 1883 330766
E-posta: [email protected]
Web:www.rarechromo.org
Denge
Fiziksel ve/veya zihinsel yetersizlikleri bulunan çocuklara özel
eğitim veren bir merkezdir.
Adres:Yıldırım Beyazıt Cd. No: 112 Yenibosna / İSTANBUL
Tel: 0 212 654 37 36
E-posta: [email protected]
Web: www.dengerehabilitasyon.com
10
ailelerle sıkça karşılaşır ve diğer aile üyeleri ile bu durumu
konuşmanıza yardımcı olmayı teklif edebilirler.
Hatırlanması gereken noktalar
•
•
•
•
•
Dengeli translokasyona sahip kişiler genellikle
sağlıklıdır. Sadece çocuk sahibi olmak istediklerinde bu
durum problem yaratabilir.
Translokasyon anne ya da babadan aktarılır veya
döllenme sırasında oluşur.
Translokasyon düzeltilemez. Yaşam boyunca kalıcıdır.
Translokasyon bir insandan diğerine bulaşan bir durum
değildir. Dolayısıyla bir translokasyon taşıyıcısı kan bağışı
yapabilir.
İnsanlar ailede bulunan dengeli translokasyondan dolayı
kendilerini suçlu hissedebilir. Bu durumun oluşmasında
kimsenin bir kusuru olmadığı ve buna sebep olacak hiç bir
şey yapmadığını akılda bulundurmak önemlidir.
Translokasyonlar niçin oluşur?
7
Yaklaşık 500 kişiden 1’inde translokasyon görülmesine rağmen
translokasyonların niçin oluştukları halen anlaşılamamıştır.
Kromozomların yumurta ve sperm oluşumu veya döllenme
sırasında sık sık kırıldığını ve tekrar birleştiğini biliyoruz. Bu
değişimler bazen sorunlara yol açmaktadır ve bu değişimler
bizim kontrolümüz dışında oluşmaktadır.
Translokasyonlar ne zaman sorunlara yol açarlar?
İncelediğimiz her iki translokasyon tipinde de kromozomlar
yeniden düzenlenmektedir. Dolayısıyla kromozomal
materyalde artma veya azalma yoktur. Buna dengeli
translokasyon denir.
Dengeli translokasyon taşıyan bir kişi genellikle bundan
etkilenmez ve çoğu kez translokasyona sahip olduğunun
farkında değildir. Bu durum yalnızca çocuk sahibi olunacağı
zaman önem kazanır. Çünkü çocuk dengesiz translokasyon
olarak adlandırdığımız translokasyonu taşıyabilir.
Dengesiz translokasyonlar
Eğer ebeveynlerden birisi dengeli translokasyon taşıyor ise,
çocuğa bir kromozomdan fazladan parça içeren ve/veya diğer bir
kromozomun bir parçasının kaybolmuş olduğu dengesiz
translokasyon aktarılabilir.
Ebeveynleri normal kromozoma sahip olsa bile, bazen çocuk
translokasyonla doğabilir. Buna ‘de novo’ (Latince’ den) ya da “ilk
kez ortaya çıkan” denir. Bu durumda ebeveynlerin aynı anormal
kromozom yapısına sahip başka bir çocuğa sahip olma ihtimali
çok düşüktür.
8
•
Hamilelik düşükle sonuçlanabilir.
9
Dolayısıyla, dengeli translokasyona sahip kişi sağlıklı çocuklara
sahip olabilir. Sorunun şiddeti translokasyonun tipine bağlı
olmakla birlikte, dengeli translokasyon taşıyıcısı bir bireyin belli
derecede de olsa sağlık sorunları olan bir çocuğa sahip olma
riski normalden daha yüksektir.
Kromozom translokasyonları için testler
Dengesiz translokasyona sahip bir çocukta öğrenme yeteneğinin
kaybolması, gelişme geriliği veya sağlık sorunları görülebilir.
Bunların şiddeti kromozomun kaybolan bölgesinin büyüklüğüne
ve yerine bağlıdır. Çünkü kromozomların bazı kısımları diğer
kısımlarından daha önemlidir.
Eğer ebeveynlerden birisi dengesiz translokasyona
sahipse, bunu her zaman çocuklarına aktarır mı?
Zorunlu olmamakla birlikte, her bir hamilelik için birçok olasılık
mevcuttur.
•
•
•
Çocuk tamamıyla normal kromozomları alabilir.
Çocuk ebeveyninki ile aynı olan dengeli translokasyonu
alabilir. Çoğunlukla çocuk bu translokasyona bağlı olarak
her hangi bir sağlık sorununa sahip değildir.
Çocuk dengesiz translokasyonu ebeyenlerinden alabilir ve
belli oranda da olsa öğrenme yeteneğinin kaybolması,
gelişme geriliği ve sağlık sorunları ile doğabilir.
Bir kişinin translokasyon taşıyıp taşımadığını öğrenebilmesi için
genetik testler mevcuttur. Basit bir kan testi ile yapılmaktadır.
Böylece kandaki hücreler kromozomal değişiklikler açısından
değerlendirilmektedir. Buna karyotip testi denir. Ayrıca hamilelik
sırasında bebeğin kromozom translokasyonu taşıyıp
taşımadığını değerlendirmek de mümkündür. Bu prenatal tanı
olarak isimlendirilir ve bu doktorunuzla konuşmak isteyeceğiniz
bir durum olabilir (Bu testler hakkında daha fazla bilgi CVS ve
Amniyosentez broşürlerinde mevcuttur).
Ailedeki diğer bireylerin durumları
Eğer ailenin bir üyesinde translokasyon bulunmuşsa, kişi bunu
ailenin diğer üyeleri ile konuşmak isteyebilir. Bu konuşma, ailenin
diğer üyelerine, istedikleri takdirde kan testi yaptırarak,
translokasyon taşıyıcısı olup olmadıklarını öğrenme şansı
verecektir. Bu özellikle şuanda çocuğu olan ya da çocuk sahibi
olma ihtimali olan aile üyeleri için önemli olabilir. Eğer
translokasyon
t a ş ı m ı y o rl a r s a
bunu
ç o c u k l a rı n a
aktarmayacaklardır, ama eğer kromozomal değişikliği taşıyorlar
ise kendilerine gebelik sırasında bebeğin kromozomlarının
kontrol edilmesi önerilebilir.
Bazı kişiler, ailenin diğer üyelerine bu kromozomal değişikliği
söylemekte zorlanabilirler. Ailede endişe yaratacaklarını
düşünebilirler. Bazı ailelerde, bireyler akrabaları ile olan
bağlantılarını kaybetmiş ve yeniden iletişim kurmanın güç
olduğunu düşünebilirler. Genetik uzmanları böyle durumdaki