Chromosome Changes

16
Kromozom Değişimleri
Ocak 2007
Bu çalışma EuroGentest, Avrupa Birliği FP6 tarafından
desteklenmiştir. Kontrat Numarası: 512148.
Çeviri; Dr. Türker BİLGEN, Akdeniz Üniversitesi, Tıp Fakültesi,
Tıbbi Biyoloji ve Genetik Anabilim Dalı 07059.
Resimler; Rebecca J Kent
www.rebeccajkent.com
[email protected]
Hastalar ve Aileler İçin Bilgiler
2
Kromozom Değişimleri
Bu broşürde kromozom değişimlerinin ne olduğu, nasıl kalıtıldığı
ve ne zaman bir hastalığa neden olabileceğinden bahsedilecektir.
Bu bilgiler genetik uzmanı ile yapacağınız görüşmeler sırasında
kullanılmak üzere düzenlenmiştir. Kromozom değişimlerini
anlamak için genler ve kromozomları tanımak faydalı olabilir.
Gen ve Kromozom nedir?
Vücudumuz milyonlarca hücreden oluşur. Hücrelerin çoğu
genlerin tamamını içerir. Genler büyümemizi ve vücudumuzun
nasıl çalışacağını kontrol eden bir yönergeler dizisi gibidir. Ayrıca
genler göz rengimiz, kan grubumuz ve boyumuz gibi birçok
özelliğimizin oluşmasından sorumludurlar.
Genler kromozom olarak tanımlanan ipliksi yapılar üzerinde
taşınırlar. Genellikle çoğu hücremizde 46 kromozom bulunur.
Kromozomlarımızı anne ve babamızdan alırız. 23 kromozomluk
bir takımı annemizden ve diğer 23 kromozomluk takımı
babamızdan alırız. Böylelikle 2 takım 23 kromozoma veya diğer
bir ifade ile 23 çift kromozoma sahip oluruz. Kromozomlar
genlerden oluştuğu için hemen hemen tüm genlerimizin iki
kopyasını, her biri bir ebeveynden gelecek şekilde anne ve
babamızdan alırız. Ebeveynlerimiz ile benzer özelliklere sahip
olmamızın altında yatan gerçek budur. Kromozomlar ve dolayısı
ile genler DNA ismi verilen bir kimyasal molekülden yapılmıştır.
15
14
Akdeniz Üniversitesi, Tıp Fakültesi, Tıbbi Biyoloji ve Genetik
Anabilim Dalı’ nın resmi web sayfasıdır. Genetik laboratuarlarında
yapılan testler ve bölüm hakkında detaylı bilgi bulmak
mümkündür.
Adres: Akdeniz Üniversitesi, Tıp Fakültesi, Tıbbi Biyoloji ve
Genetik Anabilim Dalı. Dekanlık Binası 3. Kat Kampus 07059ANTALYA
Tel: +90 242 2496970
Web: www.akdeniz.edu.tr/tip/genetik
Şekil 1: Genler, Kromozomlar ve DNA
3
Gülhane Askeri Tıp Akademisi’ nin resmi web sayfasıdır.
Address: Gülhane Askeri Tıp Akademisi, Askeri Tıp Fakültesi.
06018 – Etlik, ANKARA,
Web: www.gata.edu.tr
Ege Üniversitesi’ nin resmi web sitesidir. Genetikle ilgili konularda
kısa bilgiler veren ve genetik laboratuvarının güncel olarak hangi
hizmetleri verdiğini gösteren web sayfasıdır.
Adres: Ege Üniversitesi Tıp Fakültesi Tıbbi Genetik Anabilim Dalı,
Bornova, 35100-İZMIR, Türkiye
Tel: +90 232 390 4917
E-posta: [email protected]
Web: www.tibbigenetik.med.ege.edu.tr
Kromozomlar (Şekil 2’ ye bakınız) kadın ve erkeklerde 1 den 22’
ye kadar aynı şekilde numaralandırılır. Bunlar otozomlar olarak
isimlendirilir. 23’üncü çift kromozomlar kadın ve erkeklerde
farklıdır ve bunlar cinsiyet kromozomları olarak isimlendirilir. İki
çeşit cinsiyet kromozomu vardır. Birisi X kromozomu, diğeri ise Y
kromozomu olarak isimlendirilir. Kadınlar normalde iki X
kromozomuna (XX) sahiptir. Bir kadın bir X kromozomunu
annesinden alırken, diğerini babasından alır. Erkekler ise
normalde bir X ve bir Y kromozomuna sahiptir (XY). Bir erkek X
kromozomunu annesinden alırken, Y kromozomunu babasından
alır. Dolayısıyla Şekil 2, kromozomların son çifti XY olduğu için bir
erkeğin kromozomlarını göstermektedir.
4
Şekil 2: 23 çift kromozom büyüklüklerine göre
düzenlenmiştir. Kromozom 1 en büyük olandır. Son
iki kromozom ise cinsiyet kromozomlarıdır.
13
Orphanet
Nadir hastalıklar, klinik denemeler, ilaçlar ve tüm Avrupa’daki
destek grupları hakkında bilgi sağlayan ücretsiz web sayfasıdır.
Web: www.orpha.net
EuroGentest
Genetik testler ve tüm Avrupa’daki destek grupları hakkında bilgi
sağlayan, ücretsiz web sayfasıdır.
Web: www.eurogentest.org
Ulusal genetik merkezler:
Bu web sayfası Hacettepe Üniversitesi tarafından yaygın genetik
hastalıklar hakkında kısa bilgiler vermek üzere hazırlanmıştır.
Adres: Hacettepe Üniversitesi, 06532 - ANKARA
Tel: +90 312 305 5000
Web: www.gen.hacettepe.edu.tr
Kromozom Değişimleri
Kromozomal materyale denge halinde sahip olmamız önemlidir.
Bu denge, vücudumuzdaki hücrelere yol gösteren genlerin
k ro m o z o m l a r
ü z e ri n d e
bulunmasının
sonucudur.
Kromozomlarımızın yapısı, sayısı ya da büyüklüğündeki her hangi
bir değişim genetik bilginin düzeni ya da miktarında bir değişim
anlamına gelir. Genetik bilginin düzeni veya miktarındaki bir
değişim çocukta öğrenme yeteneğinin kaybolması, gelişme
geriliği veya sağlık sorunlarına yol açabilmektedir.
Kromozomal değişimler anne ya da babadan aktarılabilir. Daha
yaygın olarak yumurta ya da sperm hücresi oluşturulurken veya
gebelik sürecinde meydana gelirler. Bu değişimler bizim
kontrolümüz dışında ortaya çıkarlar.
Dr. Zekai Tahir Burak Kadın Sağlığı Eğitim ve Araştırma
Hastanesi’ nin resmi web sayfasıdır. Genetik testler ve verilen
hizmetler hakkında bilgiler bulmak mümkündür.
Adres: Talatpaşa Bulvarı Samanpazarı / ANKARA
Tel: (0312) 306 50 00
E-posta: [email protected]
Web: www.ztb.gov.tr
Ankara Üniversitesi, Pediatrik Moleküler Genetik Bölümü’ nün
hazırladığı genetikle ilgili oldukça kapsamlı bilgiler veren resmi
web sayfasıdır.
Adres: KORU Mahallesi, 606. Sokak, UYUM Sitesi No: 19. 06530
Cayyolu, ANKARA,
FAX : 90-312-3620581 or 90-312-3201433
www.medicine.ankara.edu.tr/internal_medical/pediatrics/mol-gen
12
Kromozom değişiminin iki temel tipi vardır
5
Kromozom sayısındaki değişimler: Bir kromozomun alışılmış
kopya sayısından fazla ya da daha az olması durumudur.
Kromozomal değişiklikler hakkında daha fazla bilgiyi
nereden temin edebilirim?
Bu broşür kromozomal değişiklikler için hazırlanmış kısıtlı bilgi
içeren bir rehberdir. Daha fazla bilgi aşağıda verilmiş olan
adreslerden temin edinilebilir.
Unique - The Rare Chromosome Disorder Support Group in
the UK
PO Box 2189,
Caterham,
Surrey
United Kingdom
CR3 5GN
Telephone: + 44 (0) 1883 330766
E-posta: [email protected]
Web:www.rarechromo.org
Denge
Fiziksel ve/veya zihinsel yetersizlikleri bulunan çocuklara özel
eğitim veren bir merkezdir.
Adres:Yıldırım Beyazıt Cd. No: 112 Yenibosna / İSTANBUL
Tel: 0 212 654 37 36
E-posta: [email protected]
Web: www.dengerehabilitasyon.com
Kromozom yapısındaki değişimler: Bir kromozomdaki
materyalin her hangi bir şekilde bozulması veya yeniden
şekillenmesi durumudur. Bu tipteki değişimler, kromozomal
materyale ilave ya da kayıpları içerebilir. Bu broşürde
kromozomlardaki artışlar, eksilmeler, kromozomal materyalde
araya ilaveler ve yüzük (halka) şeklindeki kromozomlar ele
alınacaktır. Eğer kromozom translokasyonları hakkında bilgi
edinmek isterseniz lütfen ‘Kromozom Translokasyonları’ isimli
broşüre bakınız.
Kromozom sayısındaki değişimler
Genellikle bir insanın vücudundaki hücrelerin neredeyse
tamamında 46 kromozom vardır. Bununla birlikte bebek bazen
fazla ya da eksik kromozomla doğabilir. Dolayısıyla bebek
normalden fazla ya da az gen veya direktifleri taşıyacaktır.
Fazla kromozomun neden olduğu
genetik hastalıklara verilen en
yaygın örneklerden birisi Down
sendromudur. Bu hastalığa sahip
olan bir kişi 46 yerine 47
kromozoma sahiptir. Bu durum, 21
numaralı kromozomun iki yerine üç
kopyası olmasından kaynaklanır.
6
Şekil 3: Down sendromlu bir kız çocuğunun
kromozomları (kromozomların son çifti XX). 21
numaralı kromozomun iki yerine üç kopyası var.
Hatırlanması gereken noktalar
•
Bir kromozomal değişiklik ebeveynlerden aktarılabileceği
gibi, gebelik sırasında da ortaya çıkabilir.
•
Kromozomal değişiklikler düzeltilemez – yaşam boyunca
kalıcıdır.
•
Bir kromozomal değişiklik diğer insanlardan bulaşabilen bir
durum değildir. Bu nedenle bir taşıyıcı kan bağışı yapabilir.
•
•
Kromozom yapısındaki değişimler
Bir kromozom herhangi bir şekilde kırıldığında ve yeniden
düzenlendiğinde kromozomun yapısında değişiklikler meydana
gelir. Bu yapısal değişiklik kromozomal materyalin artışına veya
kaybına neden olabilir. Bu olay aşağıda tartışıldığı gibi birçok yolla
meydana gelebilir.
Kromozom yapısındaki değişiklikler laboratuvarda bilim
adamlarının belirleyemeyeceği kadar küçük olabilir. Yapısal bir
değişiklik bulunsa bile çocukta nasıl bir etkiye sebep olabileceğini
tahmin etmek çoğu zaman zordur. Bu durum çocuklarının
geleceği hakkında mümkün olduğu kadar çok bilgi edinmek
isteyen ebeveynler için moral bozucu olabilir.
11
İnsanlar ailede bulunan bir kromozomal değişiklikten dolayı
kendilerini suçlu hissedebilirler. Bu durumun oluşmasında
kimsenin bir kusuru olmadığı ve buna sebep olacak hiç bir
şey yapmadığını akılda bulundurmak önemlidir.
Dengeli kromozomal değişikliği taşıyanların
çoğunluğu sağlıklı çocuklara sahip olabilmektedir.
büyük
10
Kromozomal değişiklikler için testler
Bir kişinin kromozomal değişiklik taşıyıp taşımadığını
öğrenebilmek için genetik testler mevcuttur. Basit bir kan testi ile
yapılmaktadır. Böylece kandaki hücreler kromozomal değişiklikler
açısından değerlendirilmektedir. Ayrıca hamilelik sırasında
bebeğin kromozom yapısını değerlendirmek de mümkündür. Bu
prenatal tanı olarak isimlendirilir ve bu doktorunuzla konuşmak
isteyeceğiniz bir durum olabilir (Bu testler hakkında daha fazla
bilgi CVS ve Amniyosentez broşürlerinde mevcuttur).
Ailedeki diğer bireylerin durumları
Eğer ailenin bir üyesinde kromozomal bir değişiklik bulunmuşsa,
bunu ailenin diğer bireyleri ile konuşmak isteyebilirsiniz. Bu ailenin
diğer bireylerine istedikleri takdirde kan testi yaptırarak, bu
kromozomal değişikliği taşıyıp taşımadıklarını öğrenme şansı
verecektir. Bu, özellikle şuanda çocuğu olan ya da çocuk sahibi
olma ihtimali olan aile bireyleri için önemli olabilir.
Eğer ebeveynler kromozomal değişikliği taşımıyorlarsa, bunu
çocuklarına aktarmayacaklardır. Eğer kromozomal değişikliği
taşıyorlarsa, kendilerine gebelik sırasında bebeğin
kromozomlarının kontrol edilmesi önerilebilir.
Bazı kişiler, ailenin diğer üyelerine bu kromozomal değişikliği
söylemekte zorlanabilirler. Ailede endişe yaratacaklarını
düşünebilirler. Bazı ailelerde, bireyler akrabaları ile olan
bağlantılarını kaybetmiş ve yeniden iletişim kurmanın güç
olduğunu düşünebilirler. Genetik uzmanları böyle durumdaki
ailelerle sıkça karşılaşır ve diğer aile üyeleri ile bu durumu
konuşmanıza yardımcı olmayı teklif edebilirler.
7
Translokasyonlar
Translokasyonlar hakkında bilgi edinmek için lütfen “Kromozom
Translokasyonları” isimli broşüre bakınız.
Delesyonlar
Kromozom
delesyonu
terimi,
kromozomun bir parçasının kaybolması
veya eksilmesi anlamını taşır. Delesyon
herhangi bir kromozomun herhangi bir
bölgesinde meydana gelebilir. Delesyon
herhangi bir büyüklükte olabilir. Eğer
vücut için önemli bilgiler içeren genler
kaybolursa, bu kişi öğrenme güçlüğü,
gelişme geriliği ya da sağlık sorunlarına
sahip olabilir. Sorunların şiddeti
kromozomun kaybolan bölgesinin yeri ve
büyüklüğüne bağlıdır.
Duplikasyonlar
Kromozom duplikasyonları terimi, bir
kromozoma ait parçanın aynı
kromozom üzerinde birden fazla
kopyasının bulunması anlamını taşır.
Do l a y ı s ı y l a n o r ma l d e n f a z l a
kromozomal materyal bulunur. Bu
ilave kromozomal materyal vücut
fonksiyonları için normalden fazla
direktiflerin bulunması anlamına
gelebilir. Bunun sonucunda çocukta
öğrenme güçlüğü, gelişme geriliği ve
sağlık sorunları görülebilir.
8
İnsersiyonlar
İnversiyonlar
Kromozom insersiyonu terimi, bir
kromozoma ait bir parçanın aynı
kromozomda farklı bir bölgeye
veya başka bir kromozom içine
yerleşmesi anlamı taşır. Eğer
kromozomal materyalde eksilme
veya artma yok ise, bu kişi
genellikle sağlıklıdır. Bununla
b i rl i k t e e ğ e r k ro m o z o m a l
materyalde eksilme veya artma
var ise bu kişi öğrenme güçlüğü,
gelişme geriliği ve sağlık
sorunlarına sahip olabilir.
Ring (Yüzük, Halka) Kromozomlar
Ring (yüzük, halka) kromozomu, bir
kromozomun uçlarının kopması ve
halka şeklinde birleşmesi sonucu
meydana gelir. Bu durum genellikle
bir kromozomun her iki ucundaki
bölgelerin kaybolması sonucu oluşur.
Kromozomun geri kalan uçları
y a p ı ş k a n d ı r v e h al k a ş e kli ni
oluşturacak biçimde birleşir. Bunun
kişiye olan etkisi, ring kromozomu
oluşurken kromozomda kaybolan
bölgenin büyüklüğüne, dolayısıyla
içerdiği bilgiye bağlıdır.
9
Kromozom inversiyonu,
kromozomun bir parçasının ters
dönerek
aynı
bölgeye
yerleşmesidir, böylelikle kromozom
üzerindeki genlerin sırası kısmen
değişir. Bu durum vakaların büyük
çoğunluğunda herhangi bir sağlık
sorununa neden olmaz.
Eğer ebeveynlerden birisi normal olmayan
kromozom yapısına sahipse, bunu her zaman
çocuklarına aktarır mı?
Zorunlu olmamakla birlikte, her bir hamilelik için birçok olasılık
mevcuttur.
• Çocuk tamamıyla normal kromozomları alabilir.
• Çocuk ebeveyndeki ile aynı olan değişmiş (yeniden
düzenlenmiş) kromozomu alabilir.
• Çocuk öğrenme güçlüğü, gelişme geriliği ve sağlık
problemleri ile doğabilir.
• Hamilelik düşükle sonuçlanabilir.
Dolayısıyla, değişmiş (yeniden düzenlenmiş) kromozom yapısına
sahip bir kişi sağlıklı çocuklara sahip olabilir. Her bir kromozom
değişikliği kendine özgü olduğu için taşıyıcılar kendi özel
durumlarını doktorları ile konuşmalıdırlar. Ebeveynleri normal
kromozoma sahip olsa bile, bazen çocuk anormal kromozom
yapısına sahip olarak doğabilir. Buna ‘de novo’ (Latince’ den) ya
da “ilk kez ortaya çıkan” denir. Bu durumda, ebeveynlerin aynı
değişmiş (yeniden düzenlenmiş) kromozom yapısına sahip başka
bir çocuğa sahip olma ihtimali çok düşüktür.