Makalenin Devamını Okumak İçin Tıklayınız

Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü
TÜRKLERDE KURT TOTEMİ
2 sınıf Yüksek Lisans öğrencisi: Saya Gabbasova
Ankara, 2015
KURT TOTEMİ
Türkler dünyadaki en eski milletlerden sayılır. Aynı kökten yetişen Türk halkları ortak
özelliklere sahiptir. Çeşitli ülkelere, çeşitli coğrafi bölgelere yayılan Türkler, günümüze kadar o
ortak nitellikleri, özellikleri taşımaktadır. Asimilasyon süreciyle Türkler değişti, yeni özelliklere,
yeni nitelliklere sahip olmaya başladılar. Türklerin çeşitli bölgelere dağılmasına rağmen, Türk
memleketinlerinde o eski, ortak noktaları fark etmek mümkündür. Bu ortak özelliklerinden birisi de
«Kurt» totemidir.
Nasıl bir hayvan Türk milletlerinin günlük hayatında, yaşamında insanlar tarafından saygı ve
değere layık görülür ve neden?" - gibi soru hepimizi ilgilendirebilir.
Önce «Totem» kelimesinin manasına bakalım. Totem – çeşitli halkların, kabilelerin atası sayılan
hayvan ya da bitkiye verilen isimdir, dini veya felsefi görüşe göre Totemizm adını alır.
Türk Halkların totemist olduklarını ve özellikle kurdun hayatlarında önemli bir yeri işgal ettiğini,
kurganlarda bulunan kurt ile ilgili sanat eserlerini görerek emin olabiliriz.
Türk milletleri tarih boyunca çesitli inançlara sahip olmuşlardır ve şamanlık onlardan birisidir.
Şamanizm ve Gök Tanrı (Göktürklük) Türklerin inandığı en eski dinlerdir, kurt ise bu dinlerdeki
önemli bir nesnedir. “Kurt" kelimesi Türklerin eski yazıtlarında, Orhun Abidelerinde, Divan-ı
Lugat`it Türk`te "Bör" şeklinde geçmektedir.
Kurt ismi Türk dillerinde çeşitli şekillerde adlandırılır. Kazak dilinde: Kaskır, Kök Cal, Kök
Böri, dişi kurda kanşık, yavrusuna ise böltirik denir. Anadoluda; Gök Yele, Gök Kurt, Kaşkır
(Hırsız, katil kurt); Eski Türkçede Aşina (Bozkurt), Börteçine olarak geçmektedir. Eski dönemlerde
Türklerin bayraklarında kurt başı bulunuyordu. Günümüzde hala bazı ülkelerin ve kurumların
bayraklarında kurt resmi gözüküyor.
Kurt konusuyla ilgili önemli araştırmaları yapan bilim adamları L.Gumilev, Y.Kalafat,
L.Potapov, S.Kondıbay, R.Lipets v.b.dir.
Kurt kelimesi günlük dilde de bulunmaktadır. Kazakçada “Bölingendi böri ceydi”, Türkçede
“Kurt komşusunu yemez”, Özbekçe “Buri karisini-deidi, kari barisini-deidi” gibi deyimler ve bazı
gelenekler kurdun hayatımızda hala önemli bir yeri işgal ettiğinin kanıttır. Türklerin atası sayılan
Kurt, Türk mitolojisinin ilahıdır. Kurtla ilgili birçok unsuru destanlarda, geleneklerde, dinlerde
bulabiliriz.
Erken devir Türklerinde en önemli hayvan sembollerden birisi kurttur. Göktürklerin kurt
sembolü bayraklarda, elbiselerde bulunur ve gelenekleri gerçekleştirmekte kullanılan önemli bir
unsurdur. Kurt sembölü- Türkler için büyük bir anlam taşıyor. Kurt cesareti, özgürlüği, yiğitliği
taşıyan bir hayvandır. Özellikle eril kurt resimleri, kaya resimlerinde (petroglifler), şaman ve kam
aletlerinde ve elbiselerinin üzerinde yer almıştır. Dişi kurt resimleri de aynı maddi eşyaların üstünde
bulunmaktadır. Eril kurt cesaretin sembolu iken, dişi kurt resimleri nesilin anası ve kurtarıcısı
olduğunu göstermek amacıyla çizilmişti.
Kurt – Göktürklerin dininde, yani inançlarında kullanılmış kutsal bir hayvandır. Türklerin
düşünce ve inanışlarında bazı renkler kutsal, yani ilahi bir boyadır. Türkler özellikle mavi, gök
renklerine değer vermişler ve onu Tanrının rengi gibi görmüşlerdir. Eski inançlara göre bu renk
Tanrı rengidir. Hala günümüzde bayraklarda mavi rengi kullanmaktadır.
Kurt Türk dillerinde çeşitli şekillerde adlandırılmaktadır:
Kelime
Asena
Аşina
Börteçine
Çine
Gök börü
Gök ele
Kaşkır
Gurt
Haraşkır, büre
Kaşkar
Böre
Karışkır
Manası
Bozkurt
Bozkurt
Bozkurt
Kurt
Kurt
Кurt
Hırsız kurt
Kurt
Kurt
Kurt
Kurt
Kurt
Kullandığı bölge
Еski Türkçe
Eski Türkçe
Eski Türkçe (Moğolca)
Eski Türkçe (Moğolca)
Аnadoluda
Аnadoluda
Аnadoluda
Azerbaycan
Tatar
Çuvaş
Uygur
Kırgız
Пӱӱр (Puur)
Toyçıda
Бўри (Buri)
Börö
Gutça
Гёрге (Gerge)
Кёк бёрю (Gök börü)
Бёрю (Berü)
Canavar, gurt
Pere
Kurt
Kurt
Kurt
Kurt
Kurt yazvrusu
Kurt
Bozkurt
Bozkurt
Kurt
Kurt
Hakas
Altay
Özbek
Yakut
Karaçay-Balkar
Karaçay-Balkar
Karaçay-Balkar
Kumık
Gagauz
Dolgan
Üstelik bazı dillerde kurt kelimesinin birkaç eşdeğer karşılığı vardır. Örneğin en çok eş anlamlı
sözcük Kazak dilindedir:
Kazakça
Қасқыр (Kaskır)
Көкжал (Kökcal)
Арлан (Arlan)
Қаншық (Kanşık)
Бөлтірік (Böltirik)
Бөрі (Böri)
Көкбөрі (Kökböri)
Бері (Beri)
Шиі бөрі (Şi böri)
Құрт (Kurt)
Шене (Şene)
Итқұс (İtkus)
Ат тебіс (At tebis)
Ұлыма (Ulıma)
Altayca
Börü
Pörü
Pöri
Pürü
Püre
Möörö
Mörü
möre
Müri
Müre
Yakutça
Бери (Beri)
Боре (Bore)
Беру (Beru)
Бере (Bere)
Пере (Pere)
Мере (Mere)
Tatarca
Харашкыр (Harışkır)
Бүре (Büre)
Пөрө (Pörö)
Каршкыр (Karşkır)
Yukarıda yapılan listedeki kelimelerin hepsi tabudur, çünkü kelimelerin hepsi ana bör
kelimesinden oluşmaktadır. Tabu, insanlar tarafınan belli bir saygı ve değere sahip olan ve
söylenmesi yasak olan şeylerdir. Özellikle hayvanlar tabu olarak çokça kullanılmıştır. İnanışa göre,
eğer kurdun gerçek ismi olan «börü» kullanılırsa, o zaman börü hemen yanına gelir. Bu sebepten
dolayı her dilde kurda tabu olarak bir kaç farklı isim verilmiştir. Türk dilindeki kurt “kurtarmak” ya
da elma içindeki “kurtçuk” kelimelerinde bulunuyor. Kazak dilindeki “ulıma” kurt feryadı, “at
tebis” at çiftesi anlamnıda, “itkus” köpek-kuş anlamında kullanılıyor.
Daha evvel bahsedildiği gibi, kurt izi Türk dillerinde bulunan ortak deyimlerde ve
atasözlerinde:
Kurda konuk giden köpeğini yanında götürür (Türkçe)
Börünen dost olsan, itin yanında olsun (Kırım Türkçesi)
Kurda mihman bolsan, köpünin yanında bolsun (Türkmen)
İt bilen yoldaş bolsan kolindin tayak çüşmisun (Uygur)
Kurdun adı kötü, arada tilki var, baş keserler (Türkçe)
Şagal bar başını iyer, gurdun adı yamandır (Türkmen)
Tilki var baş koparır, kurdun adı pislige çihib (Doğu Azerbaycan)
Kurdun ağzı yese de kan yemese de kandır (Тürkçe)
Börinin auzı jese de kan, jemese de kan (Kazakça)
Börinin yesa ham oğzi kan, yemese ham ağzi kan (Özbekçe)
Başkırdın avızı yesen de kan, yemesen de kan (Nogay)
Kurdun oğlu kuzu olmaz (Türkçe)
Börinin balası böri bolur (Kıpçak)
Kurt eniği köpek olmaz (Bulgar)
Böriden eçki pütpes (Altay)
Kurt/İt ağzından kuzu/kemik alınır mı? (Тürkçe)
Kaşkar savarençen surah kayalla tuhas suk (Çuvaş)
Canavar azından kuzu alınmaz (Gagauz)
Suskici huçanan peerisçen me (Hakas)
Kurt zayıflığını ite bildirmez dişini gösterir (Тürkçe)
Börü arıklığın bildirmes itke tişin ircaytır (Аltay)
Börü kartlığın belletmez itke tişin akşaytır (Karaçay)
Böri arığın bildirmez üçün itge tügün çüyre aylandıra erdi (Karaçay)
Et örör, bure yörör (Başkurt)
Bure balahn burekke halhan da, urmanga karay (Başkurt)
Keturen ulna surah kaşkar kulli pulat (Çuvaş)
Bürege arıklıgın beldermi, et te sırtın kabarta (Таtar)
Avıl ete talaşır, büre kilse yaraşır (Таtar)
Büre balasın bürekke salsan da, urmanga karıy (Таtar)
Ovul iti ola bulsa, buri kelsa birikar (Özbekçe)
Kurt komşusunu yemez (Türkçe)
Türk boylarının günlük hayatında başka hayvanın değil de, kurdun önemli bir yeri işgal etmesi
ilginç bir meseledir ve bunun nedenlerini öğrenmek için birkaç bilgilere bakalım:
1. Kurdun sadece bir ailesi var ve o aileye bağlıdır; çocuğu sağlam büyütmek eril ve dişi
kurdun görevidir; aile koruyucusudur.
2. İnatçılık, vahşilik, acıma, özveri, kararlılık, avcılık, zulüm, güzellik, gizem ona aittır.
3. Mensubu olduğu sürüye sadıktır.
4. Bir kurt totem olarak bize saygıyı, gerçek aile bağlarını ve yavrulara olan sevginin nasıl
olduğunu öğretir.
5. Kurt – savaşçıdır, Allah`ın yerdeki gölgesidir.
6. Kurtlar özgürlüğü takdir ederler ve bu özelliği sayesinde tüm diğer hayvanlardan öne
çıkmaktadır.
Türk mitolojisinde bu hayvan kutsal ve ulusal bir sembol, hep kurtarıcı, yol gösterici, hatta
bütün neslin atasıdır. Türk mitolojisinde kurt “Bozkurt” ismi ile geçiyor. Bozkurt Gök Tanrının oğlu
olarak gökyüzünü temsil eder.
Kurtla ilgili birsürü efsane vardır, ancak bütün Türk boylarında ortak olan, Türklerin doğuşunu
anlatan altıncı yüzyıla ait Bugut taş anıtında bulunan Aşina efsanesi önemlidir. Efsanenin genel olayı
şudur: Düşmanlar tarafından bir Türk boyu yok edilir. Hayatta sadece bir çocuk kalır. Askerler onun
küçük olmasından dolayı öldürmeye kıyamaz ve ayaklarını keserek ormana bırakırlar. Orada bir dişi
kurt onu sütü ile besler, etle büyütür. Kurt büyüyen çocuktan hamile kalır ve on güçlü erkek doğurur.
Yetişen on çocuğun her biri bir soy sahibi olur ve bu soylardan Türkler oluşur.
Türk inançlarında da kurdun önemli bir yeri vardır. Şamanizmin en önemli nesnelerinden olan
kurt – kurtarıcı, yardımcıdır. Türk dünyasında kurtla ilgili birsürü inançlar, adetler, gelenekler vardır.
Bu gelenekler eskiden başlayarak günümüze kadar devam etmektedir.
Erzurum’da, Güney Doğu Anadolu’da, Karaçay topraklarında hamile kadınlar yanlarında kurt
dişini veya derisini taşırlar. Çocukları, eve gelen yeni gelini nazardan, hastalıklardan korumak için
başına nazarlık olarak kurt kemiği, boynuna kurt dişi, kurt muskası takılır ve bu gelenek hala devam
etmektedir. Azerbaycan Türklerinin inancına göre eğer iki insan arasında bir ihtilaf varsa, onu
sonlandırmak için kurt yağı sürülür. Evde kurt derisinin bulunması zenginlik nesnesidir. Eskiden
evlenen iki gencin ellerine aileleri, hayatta sağlam şekilde birbirine sadık olmaları için kurt kanı
sürmüşlerdir, çünkü kurt – ailesine en çok sadakat besleyendir.
Kurt efsanevi bir hayvandır. Yüzyıllar boyunca, insanlarla aynı çevre koşullarında yaşayan bir
varlıktır. Kurt simgesi Türklerin günlük hayatında en önemli unsurlardan birisi olarak kabul
edilmiştir ve hala bazı Türk geleneklerinde görülmektedir.
Kurt cesur bir hayvandır. Eğer kurtta güç eksikliği varsa, cesaret, çeviklik veya dayanıklılık
yerini basar. Kurt mücadeleyi kaybederse, ses çıkarmadan, sessizce ölür, ve düşmana bunu
göstermez. Ve her Türk kurt ile karşılaştırıldığında bunla gurur duyar. (A. Harçenko)
Kurt totemi eski ve her zaman konuşulan, aktüel, tartışılan bir konudur. Hala kurtla ilgili
inançları, atasözleri, destanları unutmuyoruz, çünkü bu bizim kültürümüz, tarihimizdir.
Günümüzde bir sürü Türk toplulukları yok olma tehlikesine maruz kalmaktadır. Nüfüs azlığı,
bağlı oldukları ülkelerin etkisiyle dillerinin, kültürlerinin unutturulması bu tehlikenin temelini
oluşturmaktadır. Kültürümüzün unutulmaması için, onları geliştirip, dünyaya yaymak bizim
görevimizdir.
KAYNAKÇA

http://www.bilinmeyenturktarihi.com/turklerde-kurt-ile-ilgili-inanislar.html

Y. KALAFAT, “Türk Halk İnançlarında Kurt Ağzı Bağlama”

A. R. GÖNÜLLÜ, “Türk Halk İnançlarında Kurt Motifi”, Türk Dünyası Tarih Dergisi. Ocak
1993 S. 73

“Türk Dünyası Karşılaştırmalı
Araştırmaları, Ankara 2000, 96-97 s.

R.S. LİPEC, “Obraz volka blagoslovenno”, Sovetskaya Etnografya. №1.1981.

Y. KALAFAT, B. ÖGEL “Yaşayan Eski Türk İnançları İtibariyle “Türk Mitolojisi”,
Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 2 / 8. 2009. - 219 s.

http://elar.urfu.ru/bitstream/10995/18798/1/iurg-2011-96-14.pdf
Türkmen
Halk
İnançları”,
Sosyal
Antropoloji