Fabrikaları kim icat etti?

HWMakeStuff_layout_SON.qxp:Layout 1 02.05.2013 16:31 Page 2
Fabrikaları
kim icat etti?
(
^
1700 ve 1800’lerde insanlar bazı şeylerin fabrikaSu tezgâhı
larda atölyelerden daha hızlı ve daha ucuza
Richard Arkwright’ın su
yapılabileceğini fark ettiler. Endüstri
Buhar
gücüyle çalışan makinesi
Devrimi adı verilen bu dönemde
makines
i
bir seferde bir sürü pamuk
James W
gerçekleşen bir dizi buluş
a
t
t
,k
ipliğini eğirebiliyordu. Bu
sayesinde üretim
yakarak ç ömür
a
r
sayed
kları
e
giysi
üretimi
döndüren
yöntemlerimiz değişti.
Tavl
v
e
m
hızlandı ve ucuzladı.
çalıştıran akineleri Hen ama fırını
bir
ry
makinesi buhar çalışan Cort, kömü
ikalarda
ic
rle Fabr
at etti.
bir fır
ra
ya
isa
ilg
ı
n
b
şekille
an
genellikle
ndirm da demiri
Hergüngiysidengıdaya,kitapt tünbunlar
en
buldu.
çocuklar, uzun
Yavaş in yolunu
bü
i
ek
P
z.
ru
yo
nı
la
ul
y
k
ey
a
i
nşaat
vaş de
vardiyalarla,
birsürüş
m
m
e
a
sin
i
ce
r
lz
ön
l
,
yı
e
yüz
tehlikeli
ahşab mesi olara
neredengeliyor?Bundanbirkaç rdeyada
ı
k
n
e
y
d
d
e
rini ald
amma
koşullar altında
H
.
vle
1
e
le,
ler
et
n
al
ı
.
u
it
as
ls
b
o
ey
ı
ş
b
kadar,her
Ağaçları kese
ayakka
çalışırlardı.
r,
çift spor
Eşyanın Öyküsü
ekinleri biçeri
z.
den, fosil
Topraktan ma
çakıl gibi
yakıt, kum ve
rılır. Bu
maddeler çıka
bazıları
kaynaklardan
ğildir.
de
r
ili
sürdürüleb
Acaba
çöpümüzün
tamamı gerçekten
çöp mü? Yoksa bir
kısmıyla başka şeyler
yapabilir miyiz?
İlk motorlu arabayı Karl
Benz yaptı. Üç tekerlekli
olan bu araba benzinle
çalışıyordu.
Bazı ülkelerde bu malzemeler
yurtdışındaki geri dönüşüm
tesislerine gönderilir.
4. Kullanım
etlere
eyleri poş
Aldığımız ş
ririz.
ti
e
g
imize
koyar, ev
i zaman da
imiz bittiğ
Onlarla iş
çöpe
çoğunlukla
z
rı
ata .
Kâğıt, teneke kutu, cam ve
bazı plastik türleri geri
dönüştürülüp, bunlardan
yeni ürünler elde edilebilir.
Çöplerimizin büyük bir kısmı sonunda toprağa gömülür veya yakılır.
Çöp kutularımızdan çıkan çöp, çöplüklere ulaşan çöpün ancak küçük bir kısmıdır.
Geri kalanı, hammadde elde etme ve üretim süreçlerinde ortaya çıkan atıklardan oluşur.
Ampul
Joseph Swan
İngiltere’de, Thomas
Edison ise ABD’de
ampulü geliştirdi. Daha so
nra
makinelerde ve trenlerde
de
elektrik kullanıldı.
3. Alışveriş
Ürünler paketlenip, uçak, kamyon,
gemi veya trenle dünyanın çeşitli
yerlerindeki depolara ve
mağazalara gönderilir.
ELEKTRONİK
^l
Bugün hâlâ
n
zanaatkâr dene
n
becerikli işçileri
yaptığı bir sürü
eşsiz eşya var.
Ancak satın
aldığımız çoğu
a,
şey, fabrikalard
fından
makineler tara
iliyor.
seri olarak üret
^l
rlar
Zanaatkâ
Motorlu araba
tim
2. Üre
Malz
ya
e
bükm pışkan meleri
l
yum
a
e
ştır
k
sağ
, pa
uş
m
karş lamlaş rlatma ak, se atmak,
t
r
ı
k
ı
tleş
,
r
koru
mak
bir r
esn
ti
m
,
olma enkleri ak, ha yangı ekleşti rmek,
na v
rme
tta
vey
sını
k,
sa
e
a
s
kimy ağlama hoş bi dece c suya
r ko
anlı
asa
k
i
ç
k
l kul
i
lanı n bir sü uları
lır!
rü
5. Geri dönüşüm
6. Çöp
tif
mo
o
Nikolaus Otto gazla çalışan
k
fi tı.
o
i
l
t
o
ı
bir içten yanmalı motor
arl lokom k yap k
h
u
B
Yü
rlı
hic
icat etti. Bu motor daha
uha Trevit tuttu.
b
İlk hard abuk k hem
sonra geliştirilip, benzinle
Ric çok ç aşıma landı.
çalışır hale getirilerek ilk
zlı
t
z
a
ı
g
n
a
h
v
e
n
a
H
och Tr insa hem
ma
arabalarda kullanıldı.
am Murd
e
li
ı
il
aydınlat
v
W
d
ı
y
a
a
zl
aydınlatm n fabrikalar, evler
ucu
e
Havagazlı
d
e
u
m
b
ç
e
Çok g
e edilen
geliştirdi.
karak eld
a
y
r
ü
m
ö
r, k
ydınlatma
ve sokakla tılır oldu. Bu yeni a amb
ınla
gazla ayd mumların ve yağ la
yöntemi,
ini aldı.
larının yer
^l
şyanın
İster bir
lefonu, e
e
t
p
e
c
r
madde
iste
aktan ham
r
p
o
t
a
im
r.
öyküsü da
ıyla başla
çıkarılmas
^l
en1769’da,
ufakatölyelerdeyapılırdı.Derk eticisi
kür
RichardArkwrightadlıbirperu Sonra
etti.
pamukeğirmemakinesiniicat çokişçinin
k
dabumakinelerikullanacakpe .İşteilk
tırdı
çalışacağıbüyükbirbinayap ikabuydu.
fabr
İçten yanmalı motor
Mahallemizdeki dükkânlarda
satılan ürünler bazen binlerce
kilometre öteden gelmiştir
SÜPERMARKET
HWMakeStuff_layout_SON.qxp:Layout 1 02.05.2013 16:31 Page 4
Et
Hamburgerinizin
içindeki et, çayırlarda
yaklaşık iki yıl
otladıktan sonra
mezbahaya
gönderilen bir
dananın eti olabilir.
Et bir işleme
tesisinde çekilip
paketlendikten sonra
sizin satın alacağınız
yere nakledilir.
n
e
r
r
e
l
e
r
d
e
e
n
g
r
g
u
e
b
l
m
i
r
a
?
H
Peynir
Karabiber, Hindistan
gibi tropikal
ülkelerde yetişen bir
bitkiden elde edilir.
Bitkinin meyveleri
elle toplanıp güneşte
kurutulur. İşte
bunlar karabiber
taneleridir.
rlalarda
Ekmeğin yapıldığı un geniş ta
ağı
yetişen buğdaydan gelir. Topr
n böceklerle
zenginleştirmek ve istenmeye
lara
otlardan kurtulmak için tarla
hasat
kimyasallar serpilir. Buğday,
.
makineleriyle toplanıp öğütülür
en ineklerin sütünden
en
sl
be
de
rin
le
lik
ft
çi
t
Peynir, sü
a tutulup ot, saman ve
rd
ılla
ağ
r
la
an
yv
ha
Bu
yapılır.
makineyle sağılırlar.
n
gü
r
he
ir;
en
sl
be
jla
sila
Turşu da değişik bölgelerde
üretilmiş olabilir. Ufacık çıtır çıtır
salatalıklar, tuzlu, baharatlı,
sirkeli suda bekletildikten
sonra bozulmamaları için hava
geçirmez kavanozlara konurlar.
Karabiber
Danaların yediği otu yetiştirmek o kadar çok su gerektirir ki
1 kilo et elde etmek için 15.000 litre su harcanabilir!
Ekmek
Turşu
Susam
taneleri
Hamburger ekmeğinizin üzerindeki
susam taneleri sıcak ülkelerde
yetişen susam bitkisinden elde edilir.
Susam tohumu kapsülleri
olgunlaşınca kendiliğinden açılır.
Hasat
genellikle
elle
yapılır.
Açıl susam açıl!
Hamburgeriniziyerkenhiçiçindekioncamalzemeninnereden
geldiğinimerakettinizmi?Bunlardünyanınöbürucunda
yetiştirilip,uçakla,gemiyleyadakamyonlabinlerce
kilometreyolkatettiktensonratabağınızaulaşmışolabilirler
pekâlâ.Neden?Çünküensevdiğimizyiyecekleriyılboyu
mümkünolanendüşükfiyatasatınalabilmekistediğimiziçin
başkabaşkaülkelerdenithalederizdeondan.OscarWeber
Bilby1891’deOklahoma’dakiçiftliğindeilkhamburgeri
yaptığında,yıllarsonrayalnızcaABD’degünde40milyon
hamburgeryeniyorolacağınıaklınınucundangeçiremezdi!
1. Bir milyon y
ıl önce:
Avcı-toplayıc
ılar
İnsanlar yüz binl
erce yı
topluluklar halinde l boyunca ufak
, vahşi hayvanları
avlayarak, bitki
kökleriyle kabukl
u ve
kabuksuz yemişle
ri toplayarak
yaşadılar. Bugün
hâlâ eti
için avlanan hayv
anlara
örnek verebilir m
isiniz?
Belkide
hamburgeriniz...
İneklerin taze çayırlarda otladığı, toprağın tezekle
beslendiği, sebzelerin damla sulama yöntemiyle sulandığı,
ev yapımı turşunun kurulduğu, çalıların zararlı
böcekleri yiyen uğurböceklerine ev sahipliği
yaptığı bir çiftlikten geliyordur. Olamaz mı?
Domates ve marul
Bunlar hayata güneşli bir çiftlikte ekilmiş
tohumlar olarak merhaba demiş olabilirler.
Bitkilere suyu da, yabani otlara ve sebze
yiyen böceklere karşı koruyan kimyasalları
da makineler verir.
Çiftl
ik ev
i
HWMakeStuff_layout_SON.qxp:Layout 1 02.05.2013 16:31 Page 6
Ağaçta
Saf çikolatanın tadının
çok acı olduğunu
biliyor muydunuz?
Tatlı olmasının
sebebi, içine şeker
eklenmesidir.
.
çikolata
yetişir mi?
nemlitropikal
Aslınabakarsanız,yetişir!Çikolata,ılıkve yapılır.Bu
arından
ülkelerdeyetişenufakbirağacıntohuml kapsülleri,ağacın
ikakao
ağacınadıkakaoağacıdır.Meyveleri,yan ,içlerindeçikolataya
lar
gövdesindeveanadallarındayetişir.Bun urur.Dünyaçapında
ulund
dönüştürülecekolandeğerliçekirdeklerib
,kakaoüreticilerinin
için
k
me
tiş
ye
a
rın
kta
mi
a
lat
iko
ç
ilen
ket
tü
lamasıgerekir!Üstelik
top
ek
rd
eki
ç
zla
fa
n
da
ton
n
lyo
mi
3
da
yıl
lerindeelleyapılır.
bütünbuişler,genellikleufakaileçiftlik
lerde yetişir?
kao nereAmerika’nın
a
K
yağmur ormanlarında yetişen
İlk başta Orta ve Güney
Ağaçtan
fabrikaya…
e
4.Nakliy
Dünyanın en büyük
kakao üreticileri Fildişi
Sahili, Gana ve
Endonezya’dır.
^l
^l
Gana
%19’u da
Asya’da
yetişir.
Endonezya
Dünyada üretilen
kakaonun %70 gibi
büyük bir oranı
Afrika’da yetişir.
Endüstri bitkisi
Kakao, başka ülkelere satmak için yetiştirilir; yani bir
kazancı,
“endüstri bitkisi”dir. Kakao çiftçilerinin çoğunun günlük
tek bir paket çikolatanın fiyatından azdır.
uzun
arı, inde
l
ç
a
lges
o ağ
Kaka ların göişir.
ç
t
ağa iyi ye
Çiftçiler olgunlaşmış meyveleri
dikkatle seçip, pala gibi büyük
bir bıçakla koparırlar.
Meyvelerin kabuğunu
yardıktan sonra çekirdeklerini elle toplarlar.
^l
Dünyada üretilen
kakaonun
yaklaşık %11’i
Orta ve Güney
Amerika’da
yetişir.
çikolataya dönüştürülür.
1.Toplama
kakao ağaçları, artık Afrika ve Asya’da da yetiştirilmektedir.
Fildişi
Sahili
olata fabrikası
ÇikKakao
çekirdekleri burada enfes
Kakao ağacının
bilimsel ismi
Theobroma
Cacao’dur.
“Theobroma”
Yunanca’da
“Tanrıların
yiyeceği”
anlamına gelir.
2.Mayalama
sarılıp bir hafta
Çekirdekler muz yapraklarına
eyen bakteriler
kadar bekletilir. Gözle görülm
gerçekleşen
yardımıyla çekirdeklerin içinde
çikolata tadı elde
kimyasal tepkimeler sonucu
rmantasyon) denir.
edilir. Bu işleme mayalama (fe
tan
rülüp tartıldık
tü
ö
g
re
e
fl
ti
ra
koope
miyle,
Çekirdekler
Sonra da ge
r.
lu
ru
u
ld
o
d
ra
ka’da
sonra çuvalla
Kuzey Ameri
ve
a
p
u
vr
A
çoğu
kalara
bulunan fabri
gönderilir.
Çikolatayı kim
icat etti?
Çekirde
ezildiği z kler
a
ortaya ç man
ık
kakao ya an
ğ
kozmetik ı,
yapımında
kullanılır.
Çikolatanın sırrı bundan yaklaşık 2.500 yıl
önce Mayalar ve onlardan sonra da Orta
Amerika’da Aztekler tarafından
biliniyordu. Aztekler, kakao çekirdeklerinden acı bir çikolata içeceği
yapıyordu. 1528’de kâşif Hernán
Cortés kakao çekirdeklerini
İspanya’ya getirdi. Yavaş yavaş
Avrupalı kraliyet mensupları ve
Aztek sıcak çiko
asiller arasında çikolata içmek
latası
Nasıl yapılır?
1. Kakao çe
yaygınlaştı. On dokuzuncu yüzyılda İngiliz
ki
rd
e
kl
3.Kurutma
e
ri
ni kavurup
çekerek to
Joseph Fry kalıp halindeki ilk çikolatayı yaptı.
2. Tozu sıcaz haline getirin.
k
su
da eritin.
Çekirdekler bambudan yapılmış büyük masalara
3. Karışımı,
Yen
i
mak
inele
oluşana kadaüzerinde kalın bir köpük
rin
icad
ıyla
birli
kte
bun
ları
yayılıp yaklaşık on gün güneşte kurutulur. İçlerindeki
4. Vanilya r tahta bir çırpıcıyla katabakası
kırmızı biberve bal ekledikten sonra rıştırın.
su yavaş yavaş çekildikçe çekirdekler de küçülür. Eşit üretmek hem kolaylaştı hem de ucuzladı.
ekleyin.
bir tutam
olarak kurumaları için sık sık karıştırılırlar.
Hımm, nefis!
J