docANADOLU ŞEHRİNİN GÜNLÜK HAYATINDA SU KÜLTÜRÜ
download 
Şikayet Transkript
ANADOLU ŞEHRİNİN GÜNLÜK HAYATINDA SU KÜLTÜRÜ
ANADOLU ŞEHRİNİN GÜNLÜK HAYATINDA SU KÜLTÜRÜ ANKARA, 2013 ANADOLU’DA SU MEDENiYETi ANKARA BÜYÜKŞEHİR BELEDİYESİ ASKİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ YAYINLARI YAYIN NO: 6 ANADOLU’DA SU MEDENİYETİ DİZİSİ: 3 ANADOLU ŞEHRİNİN GÜNLÜK HAYATINDA SU KÜLTÜRÜ Abdulbaki İşcan ISBN 978-9944-473-58-3 EDİTÖRYAL YAPIM TASARIM & BASKI SFN Televizyon Tanıtım Tasarım Yayıncılık Ltd. Şti. Cevizlidere Cad. 1237. Sok. No: 1/17 Balgat/ANKARA Tel: 0312 472 37 73 www.sfn.com.tr 2 anadolu ehrinin günlük hayatında su kültürü ASKİ Genel Müdürlüğünün kültür hizmetidir. Parayla satılmaz. İÇİNDEKİLER ÖN SÖZ İ. Melih GÖKÇEK. ................................................................................................................................................................................................................................................................... 4 SUNUŞ İrfan KAYA.................................................................................................................................................................................................................................................................................................... 6 Anadolu evlerinin kültür zenginliği: Ev Eşyaları........................................................................................................................................................................................ 17 Toprak kaplar........................................................................................................................................................................................................................................................................................................ Kilin suyla buluşması............................................................................................................................................................................................................................................................................. Çömlek yapımı................................................................................................................................................................................................................................................................................................. Anadolu'da maden sanatı ve atölyeleri. ...................................................................................................................................................................................................... Bakır ev eşyaları.............................................................................................................................................................................................................................................................................................. Karakteristik formlar............................................................................................................................................................................................................................................................................. Bakırı sanata dönüştüren eller........................................................................................................................................................................................................................................ Çekiç darbeleriyle gelen estetik. ............................................................................................................................................................................................................................... Süsleme sanatının maharetli elleri ...................................................................................................................................................................................................................... Cam eşyalar............................................................................................................................................................................................................................................................................................................ 22 26 28 35 39 44 46 54 57 61 Mutfakların vazgeçilmezi: Bakraç......................................................................................................................................................................................................................................... 69 Anadolu evlerinin demirbaşı bakraçlar........................................................................................................................................................................................................ Bir bakraç ayranın serinliği. .................................................................................................................................................................................................................................................... Bir bakraç yoğurdun ağırlığı................................................................................................................................................................................................................................................ Kalayın cazibesi............................................................................................................................................................................................................................................................................................... Geride kalan. ......................................................................................................................................................................................................................................................................................................... 72 74 75 78 79 Geleneğin izinde bir su kabı: İbrik. ....................................................................................................................................................................................................................................... 83 İbrik yapımı............................................................................................................................................................................................................................................................................................................... 102 Anadolu halk hekimliği örneği: Şifa Tası.................................................................................................................................................................................................................. 111 Nisan Tası...................................................................................................................................................................................................................................................................................................................... 123 Eski dönemlerden bir hatıra: Güğüm............................................................................................................................................................................................................................ 127 Maşrapa........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................... 134 Anadolu evlerinin küçük sarnıcı: Su Küpü........................................................................................................................................................................................................... 135 Testi........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................... 139 S ÖN SÖZ Su’dan başlayan, su içinde serpilen, su ile devam eden, su’dan mahrum kalınca sona eren, kısacası su etrafında şekillenen bir hayattır insanınki. Anadolu’da kurulan bütün medeniyetlere ev sahipliği yapan su hakkında tarih kitaplarının yaprakları; medeniyetlerin kurulması, gelişmesi ve hatta bazen de yok olmasında suyun çok önemli bir rol oynadığını yazmaktadır. Uygarlıkların beşiği kabul edilen Anadolu toprakları üzerinde tarih sahnesinden geçmiş pek çok medeniyet, su ile yoğrulan Anadolu şehirlerine çok sayıda eser bırakmıştır. Bu nedenledir ki, gerçek bir su medeniyeti olan Anadolu’ya kulak verdiğimizde duyduğumuz ilk ses “suyun sesi” olur. Bütün dinlerde ve felsefelerde hayatın en temel vazgeçilmezi olarak algılanan ve bir medeniyet olarak kabul edilen “su” ile ilgili bilinenler, bilinmeyenlere nispetle oldukça düşüktür. Özellikle Anadolu’da 4 anadolu ehrinin günlük hayatında su kültürü İ. MELİH GÖKÇEK / ANKARA BÜYÜKŞEHİR BELEDİYE BAŞKANI su medeniyeti ile ilgili belgelere dayalı, daha detaylı çalışmalara büyük ihtiyaç vardır. Bu bağlamda, su medeniyetimizi anlamayı ve tanıtmayı amaçlayan ve 6 kitaptan oluşan “Anadolu’da Su Medeniyeti” kitap serisi, bu konuda hazırlanacak birçok eserin oluşumuna da zemin hazırlayacaktır. Hayat kaynağını yaşatan bir kurum olma vizyonu, modern yönetim anlayışını benimseyen kurum olma misyonu doğrultusunda hızla ilerleyen ASKİ Genel Müdürlüğümüz, gelecek nesillere bilimsel eserler bırakmak amacıyla yayın faaliyetlerine de büyük önem vermektedir. Sahasında önemli bir boşluğu dolduracağına inandığımız bu kitap serisinin, akademik çalışmalar başta olmak üzere ilgili kurum ve kuruluşlar ile halkımıza faydalı olmasını temenni ediyorum. Millî kültürümüze ve eğitim dünyamıza kazandırılan bu seriyi yayına hazırlayan araştırmacı, yazar ve ilim adamlarımıza; basımında emeği geçen herkese ve şehrimizin tanıtımı için emek veren diğer gönüllü kuruluş ve kişilere teşekkür ediyor, bu değerli eserlerin Ankaralılara hayırlı olmasını diliyorum. anadolu ehrinin günlük hayatında su kültürü 5 S SUNUŞ Su, hayatın devam etmesi için insanoğluna bahşedilen en büyük nimetlerden biri... Türk kültürünün temel miraslarından birisini “su kültürü” oluşturmaktadır. Türkler, hem yazılı, hem de sözlü kaynaklarında suya önemli bir kutsiyet atfetmişler, büyük saygı göstermişler ve suya olan saygılarını günümüze kadar devam ettirmişlerdir. Suya değer vermişler, onu aziz bilmiş, onun hayat için ne kadar gerekli olduğunun farkında olmuş bir medeniyet kurmuşlardır. Su; şehirler, ülkeler ve kıtalar arasında yol alırken akıp geçtiği yerlerdeki kültürleri, insanları ve medeniyetleri birbirine taşır ve yakınlaştırır. İnsanoğlu suları vadilerden geçirmek için su kemerleri ve kanallar, suyun basıncını dengelemek için su terazileri, düzenli dağıtım için maksemler, suyu biriktirmek için havuzlar, kuyular, sarnıçlar ve bendler inşa etmişlerdir. Suya olan sevgiyi, saygıyı ve ona verilen kutsallığı Anadolu’nun birçok yerinde ortaya çıkan kalıntılardan anlamanız mümkün. Yol kenarlarına yapılmış çeşmelerde de görebilirsiniz, ince işlemeli bir ibriğin, bakracın, tasın, tabağın üzerinde de. Bir maşrapanın kulpunda ya da bir şifa tasında da görmeniz mümkün. Suyun dokunduğu hangi eşya olsa o da değerli görülmüş. Suyu bütün 6 anadolu ehrinin günlük hayatında su kültürü İRFAN KAYA / ASKİ GENEL MÜDÜRÜ canlıların temel ihtiyacı olarak bilmek, ortak bir nimet olarak görmek ne kadar güzelse, paylaşmak da o kadar güzel addedilmiş. Anadolu Toprakları üstünde, son dörtbin yıl boyunca gerçekleştirilmiş olan su mühendisliği eserleri, Türkiyeyi tarihî su yapıları açısından dünyanın en zengin ve ilgi çekici Açıkhava müzelerinden biri kılmaktadır. Günümüz dünyasında, hizmet anlayışları, yönetim sistemleri, teknolojik araçlar, beklenti düzeyleri ve kalite standartları hızlı biçimde değişmektedir. Bu değişim ve dönüşümün gerisinde kalmadan gelecekte var olabilmek ve sahip olunan kaynakları en rasyonel biçimde kullanabilmek her kurum için kaçınılmaz bir gerekliliktir. Genel Müdürlüğümüz bu anlayıştan hareketle geçmişin güzelliklerinden esinlenerek geleceği kurgulamakta ve bugünü en iyi değerlendirebilmenin gayretini yaşamaktadır. Başkentimiz Ankara’nın temiz ve atık su işlemlerini yürüten bir kurum olarak, yaptığımız işin bizler için bir övünç kaynağı olduğunun ve üstlendiğimiz sorumluluğun büyüklüğünün farkındayız. Geçmişi hatırlayarak geleceğe ışık tutmak amacıyla “Anadolu’da Su Medeniyeti” başlığı altında “Anadolu Şehrinin Su Yapıları”, “Ankara Hamamları ve Kaplıcaları”, “Anadolu Şehrinin Günlük Hayatında Su Kültürü”, “Anadolu’da Suyun İzi”, “Geleneksel Türk Sanatında ve Edebiyatımızda Su” ile “Ankara’da Su Altyapısı” başlıklarıyla altı kitaptan oluşan bir dizi kitap serisi hazırlattık. Kitapların yayın dünyasına, konuyla ilgilenen akademisyenler başta olmak üzere, belediyeler ile tüm resmî ve özel kurumlara faydalı olması dileklerimle… anadolu ehrinin günlük hayatında su kültürü 7 SUYUN İZİNDE BİR DÜNYA Birçok kültürün beşiği kabul edilen Anadolu’da insanlar tarafından kullanılan ev eşyalarının arasında yer alan ibrik, güğüm, maşrapa, cezve, testi, bakraç gibi mutfak malzemeleri, asıl işlevinin yanısıra suyla beraber hikâyelere, masallara destanlara da konu olmuş asırlar boyu. Ve birçoğu Anadolu insanının misafirperverliğinin dolaylı yoldan da olsa ifadesi olarak şekil ve desenler taşımış her parçasında. 8 anadolu ehrinin günlük hayatında su kültürü Anadolu insanının evinde mutfakların bir köşesinde gururlu bir şekilde yer alan suyun kullanım kapları, asırlar boyu kendini bir öncekinin üzerine inşa ederek varlığını devam ettirmiş ettirmesine de bugün teknolojinin gücüne karşı koyacak takati kalmamış doğrusu. Ne topraktan yapılanı, ne ahşaptan ne de bakırdan imal edileni... Şimdi sessiz ve bir o kadar da hüzünlü bir şekilde beklemekteler antikacıların tozlu raflarında... Kıymetleri anlaşılıp, tekrar mutfakların vazgeçilmezi olana kadar beklemeye devam edecekler sanki... anadolu ehrinin günlük hayatında su kültürü 9 SUYUNiZiNDE Suya değer vermiş, onu aziz bilmiş, onun hayat için ne kadar gerekli olduğunun farkında olmuş bir kültürün izleri... Yörelere göre farklı işlevler yerine getirmesi, farklı biçimler, farklı isimler alması pek de önemli değil. Çeşmelerden, sebillerden ya da testilerden su içmiş, insanlara, hayvanlara ve diğer canlılara suyu ulaştırmış ve onların suyla temasını, suya olan saygısını ve sevgisini izlemiş... İnsanların hayır dualarını almayı temel ilke, kutsal hizmet kabul etmiş bir kültür bahsettiğimiz. Suyu kutsal saymış bir kültürün izleri yani. Suya olan sevgiyi, saygıyı ve ona verilen kutsallığı Anadolu’nun birçok yerinde ortaya çıkan kalıntılardan anlamanız mümkün. Yol kenarlarına yapılmış çeşmelerde de görebilirsiniz, ince işlemeli bir ibriğin, bakracın, tasın, tabağın üzerinde de. Bir maşrapada ya da bir şifa tasında da görmeniz mümkün. Suyun dokunduğu hangi eşya olsa o da değerli görülmüş. Suyu bütün canlıların temel ihtiyacı olarak bilmek, ortak bir nimet olarak görmek ne kadar güzelse, paylaşmak da o kadar güzel addedilmiş. O kadar merhametli, o kadar insani ve o kadar gerekli. 10 anadolu ehrinin günlük hayatında su kültürü SUYUN YÜZÜ Ruhun güzelliği aşktan gelir, tıpkı su gibidir o, hayat verir. Üzerine yazı yazılabilse suyun, ince ince işlenebilse su ancak aşk kondurulurdu mutlaka her bir zerresine... Bir karıncanın ateşe kendince su taşıması gibi, ‘ateşin suyun deli dalgalarına sevdalanması’ gibi... ‘Ateşin yüreğini sadece su, suyun yüreğini sadece ateş alır’ der şair, suyun sevdalıların yüreğindeki ateşi söndürmeye çabalaması gibi... Ve su, bir damla da olsa merhamet abidesidir, maddi âlemden manevi âleme açılan merhamet kapısıdır, hiçbir zaman kapanmayan... SUYUN ELLERİ Suyun kenarında büyüdüm ben, Dicle’nin Fırat’ın kenarında çocukluğum geçti. Cennet kaynaklı bildim bütün suları ve suyun elleri Aden’in topraklarında büyüttü bedenimi. O yüzden suyun kenarında yaşamalıydım diye hayıflandım durdum ömrüm boyunca. Avuçlarımı doldurarak suyu kana kana içmeliydim her zaman. Var oluşun kaynağından beslenmeliydim devamlı. Suyun kenarında yaşlanmalıyım ben diye ümit ediyorum artık. Bütün ateşlerden uzak, sisten, dumandan ayrı, suyun saf ellerine teslim etmeliyim ruhumu. anadolu ehrinin günlük hayatında su kültürü 11 12 anadolu ehrinin günlük hayatında su kültürü anadolu ehrinin günlük hayatında su kültürü 13 ANADOLU’DA SU MEDENiYETi ANADOLU’DA SU MEDENiYETi ANADOLU’DA SU MEDENiYETi 16 anadolu ehrinin günlük hayatında su kültürü Anadolu evlerinin kültür zenginliği “EV EŞYALARI” Gerek topraktan, ağaçtan, gerekse bakırdan yapılan ve Anadolu insanının günlük hayatında tartışmasız önemli bir yer edinmiş olan suyun ayrılmaz parçaları, asırlar boyu hikâyelere, masallara, destanlara, şiirlere hatta resimlere suyla beraber konu veya ilham kaynağı olmuştur. K Köylerde, mahallelerde bulunan çeşmeler ve su kuyuları, su tesisatlarının olmadığı, su şebekelerinin henüz hizmete girmediği zamanlarda bu görevi yerine getiren en önemli su kaynaklarıydı. Çeşmelerden ve kuyulardan su ile doldurulan bakraçlar, güğümler ise mutfakların en elverişli köşelerine yapılan bölümlerde özenle yerini alır, kullanım için sırasını beklerdi. Bakraçlarla, güğümlerle getirilen buz gibi su, yine bakırdan imal edilmiş taslarla, maşrapalarla içilirdi. Mutfak eşyalarının başında gelen suyun kullanım kaplarının bakımları da ihmal edilmez, itina ile yapılırdı. Bakraçların, güğümlerin, maşrapaların, tasların içi daima kalaylı olur, su, bu kapların içinde daha temiz, daha berrak görünürdü. Maşrapayı her daldırışta bakraçtaki suyun dalgalı hareketinin uyandırdığı duygunun tarifi imkânsız gelirdi insana. Özellikle topraktan yapılan testilerin, bakır maşrapaların suya ayrı bir lezzet verdiğini daha içmeden, görüntüsünden anlardınız. Suyu içmek için maşrapayı ağzınıza götürdüğünüzde, dudaklarınızda bıraktığı tarifi imkânsız ferahlık, deyim yerindeyse bir ömre değerdi doğrusu. Aynı şekilde içerisindeki süte, ayrana, yoğurda... ayrı tat veren mutfak kullanım kapları, kavurucu sıcağın altında çalışanların imdadına yetişir, verdiği ferahlık ile âdeta cana can katardı. anadolu ehrinin günlük hayatında su kültürü 17 ANADOLU’DA SU MEDENiYETi Suyun ve kullanım kaplarının Anadolu insanının canına can katması, onları sadece temel ihtiyaçları için kullanmasından kaynaklanmıyordu elbette. Mesela suyun Anadolu köylerinde dolaylı yoldan da olsa evlenmek isteyen gençlerin taleplerine de tercüman olduğunu görürüz. Evlenme çağına gelmiş, ama bir türlü evlenemeyen gençler, evlenmek istediklerini farklı yollara başvurarak duyurmaya çalışmışlardır bizim adetlerimizde. Yörelere göre değişiklikler ortaya koyan bu âdetlere, evlenme yaşı gelen erkek gençlerin bardak çanak kırması veya babalarının abdest ibriğine biber atması örnek gösterilebilir. Yine Anadolu’nun bazı yörelerinde o evde yaşayan evlenecek kız sayısı kadar evin damına testilerin dizildiğini biliyoruz. Kızlar da gelin olduklarında testilerin sırayla kırılması ya da evlenmeden önce erkeğin evlenmek istediği kızın evinin bacasındaki testi boynunu sapanla kırması uzun yıllar uygulanan ve oldukça yaygın olan âdetlerden olmuştur. Genç kızların ise testileri ya da bakraçları alarak su doldurma bahanesi ile sık sık çeşme başına gitmeleri de yavuklusu olduğunu göstermesi bakımından kızlar tarafından etkili bir yöntem olarak uygulanmış uzun yıllar. (bkz. Doç. Dr. Mahmut Tezcan, Köy Gençlerinin Evlenme İsteklerine İlişkin Davranış Kalıpları) Bazı yörelerimizde yüzyıllardır çamurdan yapılan eşyaların teknolojiye direnmeye çabaladığı, bir zamanlar çamurdan testi, bardak ve benzeri eşyaları yapamayana kız verilmezken, şimdilerde bu sanatı yapacak çırağın dahi bulunamadığı acı bir gerçek. Bir gerçek daha var ki o da Anadolu’da yörelere göre farklılık gösteren ve uzun yıllar hatta yüzyıllar boyu uygulanan âdetler de giderek unutuluyor, kayboluyor. Gerek topraktan, ağaçtan, gerekse bakırdan yapılan ve Anadolu insanının günlük hayatında tartışmasız önemli bir yere sahip suyun ayrılmaz parçaları suyun kullanım kapları, asırlar boyu hikâyelere, masallara, destanlara, şiirlere hatta resimlere suyla beraber konu veya ilham kaynağı olmuş hiç şüphesiz. Bu ilham her durumda bir öncekinden azami derecede faydalanarak devam etmiş asırlar boyu. Cana can katması da bu yüzden belki de. Belki de bu yüzden mutfakların bir köşesinde sessizce yerini alırken, hikâyelerini de gücü yettiğince sessizce fısıldamış kulaklarımıza ve ruhlarımıza. Sesi soluğu kesilene kadar fısıldamaya da devam edecek. 18 anadolu ehrinin günlük hayatında su kültürü ANADOLU’DA SU MEDENiYETi anadolu ehrinin günlük hayatında su kültürü 19 ANADOLU’DA SU MEDENiYETi 20 anadolu ehrinin günlük hayatında su kültürü ANADOLU’DA SU MEDENiYETi anadolu ehrinin günlük hayatında su kültürü 21 ANADOLU’DA SU MEDENiYETi İ Toprak kaplar İnsanoğlunun evinde kullandığı özellikle mutfak aletlerinin, su kullanım kaplarının ortaya çıkışının uzun bir süreç aldığı tartışmasız. Anadolu’da kullanımı ise tahminlerimizden daha eskilere dayanıyor. İnsan yaratıldığından beri tabiatı, bilgisi düzeyinde her çeşit ihtiyacını karşılamak için en verimli şekilde kullanmaya çalışmış. İlk zamanlardan bu yana insanların öncelikli gereksinimlerini karşılayan en zengin kaynak olan toprak, taşıma araçlarından tutun da ev içindeki kullanım kaplarına hatta süs eşyalarına kadar birçok nesnenin imalinde kullanılmış. Pişmiş topraktan ilk kabın nerede yapıldığı kesin olarak bilinmemekle birlikte insanoğlunun sudan, topraktan ve ateşten faydalanarak kili şekillendirmeye başlaması, insanlık tarihi açısından önemli bir sanatın, seramik sanatının doğumu olarak görülmüş. Yapılan araştırmalar ortaya koyuyor ki M.Ö. 6000’li yıllar Anadolu’da, kilin ilk şekillendirildiği yıllar olmuş ve zengin toprakları ile Anadolu, tarih boyunca birçok medeniyeti bünyesinde beslerken, onların zengin kültürel medeniyetlerine de kucağını açmış, ev sahipliği yapmış. M.Ö. 8000-5500 arası dönem, insanların gezginci bir hayattan yerleşik hayata geçtikleri ve kültür tarihimizin en önemli aşamalarından birini oluşturduğu bir süreç olarak kabul edilir. İki dilime ayrılan bu dönemin seramiksiz olarak tanımlanan birincisinde kap kacaklar taş veya ahşaptan imal edilmiş, ikinci dönem olan seramikli dönemde ise kaplar, topraktan yapılan yiyecek-içecek kapları, pişirme, taşıma, depolama kapları olarak biçimlendirilmiş. Bu dönem mimarinin, sanatın geliştiği, değiştiği yeni buluşların ortaya çıktığı bir uygarlık süreci olarak görülür. Bununla birlikte zamanla toplumda mutfak kültürünün kendini yenileyerek gelişmesinin, ahşap kapların yanısıra farklı malzemelerden dayanıklı mutfak gereçlerinin ortaya çıkışını hızlandırdığını da söylemek mümkün. 22 anadolu ehrinin günlük hayatında su kültürü ANADOLU’DA SU MEDENiYETi anadolu ehrinin günlük hayatında su kültürü 23 Plastik, alüminyum, çelik gibi malzemelerden yapılan mutfak kaplarının hayatımıza girmesi, topraktan imal edilen kaplara ilgiyi azaltmış, yakın bir zamana kadar ülkemizde en revaçta mesleklerden biri olan çömlekçiliği unutturmuş, âdeta bitirme noktasına getirmiştir. ANADOLU’DA SU MEDENiYETi T Kilin suyla buluşması Topraktan yapılmış her türlü kap çömlek olarak isimlendiriliyor. Islandığı zaman kolayca biçimlendirilebilen, yumuşak ve yağlı toprak olan kilin suyla karıştırılması sonucu oluşan çamurun şekillendirilmesi ve yüksek ısılı fırınlarda sertleştirilmesiyle çanak çömlek elde ediliyor. Arkeolojik kazılar, Anadolu’da çömlekçiliğin geçmişinin oldukça eskilere dayandığını, yapımında ise Hititler döneminden beri de çarkların kullanıldığını ortaya koyuyor. İlk çanak çömleklerin elle biçimlendirildiği biliniyor. Önceleri kuruması için güneşe bırakılan çömlekler, daha sonra ilkel fırınlarda pişirilmiş, böylece yüksek ısıya maruz bırakılan çömleklerin sert ve suya dayanıklı olması sağlanmış. Çanak çömlek yapımındaki en önemli alet ise çömlekçi çarkı olmuş. Önceleri elle çevrilen çarkın yerini zamanla, kurulan bir düzenek aracılığıyla ayakla döndürülenleri almış, daha sonraları ise çanak çömlek üretiminde elektrikle çalışan çarklar kullanılmış. Günümüzde işlik denilen atölyelerde üretilen ve su testileri, su küpleri, kışlık yiyecekleri muhafaza etmek için saklama küpleri olarak isimlendirilen çanak çömlekler, önce güneşte, daha sonra da gölgede kurutulduktan sonra, fırınlarda yüksek dereceli ateşte pişirilerek elde ediliyor. Ve bu uygulama ufak tefek değişiklikler olsa da yüzyıllardır aynı şekilde devam ediyor. Yakın bir zamana kadar ülkemizdeki en revaçta olan sanatlardan biri olan çömlekçiliğin giderek unutulması ile birlikte, bir zamanlar evlerden eksik olmayan su küpleri, testiler, çömlekler de artık hatıralardaki yerlerini hüzünlü bir şekilde almış durumda. 26 anadolu ehrinin günlük hayatında su kültürü ANADOLU’DA SU MEDENiYETi anadolu ehrinin günlük hayatında su kültürü 27 ANADOLU’DA SU MEDENiYETi H Çömlek yapımı Hamur adı verilen ve kilin suyla karıştırılması sonucu elde edilen çamur, kullanılan kilin yapısına ve pişirme ısılarına karşı gösterdikleri tepkilere bağlı olarak değişik özellikler taşıyor. Çamurun çakıl ya da demir oksit gibi yabancı maddelerden arındırılması çömlek yapımında ilk basamak olarak kabul ediliyor ve ait olduğu yatağa göre silisli, killi, yumuşak, yağlı, sert veya gevşek olabilen çömlek çamurunun cinsi yapılacak kabın türünü belirliyor. İçine bazı organik maddeler ilave edilmiş hamur kıvamını bulması için teknelerde belli bir süre bekletilen çamurun daha sonra çıkrık adı verilen tezgâhlarda şekillendirme işlemine geçiliyor. 28 anadolu ehrinin günlük hayatında su kültürü ANADOLU’DA SU MEDENiYETi anadolu ehrinin günlük hayatında su kültürü 29 ANADOLU’DA SU MEDENiYETi Hamurun içine katılan organik karışımın yanması sonucu çömleklerde gözeneklerin oluşması, ürünün hem hafif hem de sağlıklı bir hale gelmesine neden oluyor. Çömlek hamurunda kullanılan kilin yağı da kum kullanmak suretiyle alınıyor. Hamurun yoğrulması işlemi ilk zamanlar elle veya tokmakla yapılmış olmasına karşın gönümüzde bu işlem makinelerin yardımıyla gerçekleştiriliyor. Ürüne istenilen biçim, çömlek hamuru parçasının oyularak el veya tokaçla, kalıplama ve çekme tekniği olmak üzere üç şekilde veriliyor. Bu işlemlerin en yaygın olanlarından çekme tekniğinde şekil verilecek olan çömlek hamuru, dönen bir çarkın üzerine yerleştirilerek el ve çeşitli aletler yardımıyla biçimlendiriliyor. Kendi hâlinde güneşsiz ortamda kurumaya bırakılan çömlekler daha sonra geniş ve derin küvetlere yerleştirilerek fırınlara istifleniyor. Çamurun türüne göre ısı ayarı yapıldıktan sonra yüksek sıcaklıkta çamur parçacıklarının birbirleriyle kaynaşmasıyla hamurun sertleşmesi sağlanmış oluyor. Çömleklerin soğuyana kadar fırında bekletilmesinin ardından sırlama işlemine geçiliyor. Kil, kireç, çakmak taşı, kurşun, reçine, emaye tozu gibi maddelerin karıştırılması sonucu elde edilen sulu karışım, pişmiş çömleğin üzerine sürülüyor. Sırlama işleminde, püskürtme, fırçalama ya da karışımın çanak çömleğin üzerine dökülerek yapıldığı kaplama yöntemi uygulanıyor. Çömlek üzerinde bir tabaka oluşturan bu sır, bir süre kurutulduktan sonra tekrar fırınlanıyor ve bu karışım eriyerek çömlekte ince cam gibi şeffaf bir yüzey meydana getiriyor. Önceleri kilin doğal olarak içerdiği oksitlerle renklendirme işlemi sınırlıyken, zamanla yeni oksitlerin üretilmiş olması veya aynı okside değişik ısıların uygulanması, renklendirme işleminin daha da gelişmesine neden olmuş. Kullanım yeriyle ilgili olarak sırlı veya sırsız biçimde yapılan ve üretildikleri yere göre farklı isimler alan çömleklerin ustaları günümüzde çalışmalarını bazı il ve ilçelerimizde dar bir çerçevede dahi olsa devam ettiriyorlar. Bununla birlikte hayatımıza giren plastik, çelik, emaye vb. malzemelerden yapılan su kaplarının, tencere, saklama kabı gibi mutfak kaplarının, doğal olarak topraktan üretilen ibriklere, kâselere, su testilerine, çanak-çömleklere tercih edilir olmasının, toprak kaplara olan talebi oldukça düşürdüğünü, hatta bitirme noktasına getirdiğini söylememiz mümkün. 30 anadolu ehrinin günlük hayatında su kültürü ANADOLU’DA SU MEDENiYETi Genç Tunç Çağı dönemine ait testiler, Panaztepe. anadolu ehrinin günlük hayatında su kültürü 31 ANADOLU’DA SU MEDENiYETi İlk Tunç Çağı, ilmek kulplu çanaklar. İlk Tunç Çağı, mutfak kapları. İlk Tunç Çağı, maşrapalar. 32 anadolu ehrinin günlük hayatında su kültürü ANADOLU’DA SU MEDENiYETi İlk Tunç Çağı, birleşik kaplar. İlk Tunç Çağı, gaga ağızlı testiler. İlk Tunç Çağı, gaga ağızlı testiler. anadolu ehrinin günlük hayatında su kültürü 33 ANADOLU’DA SU MEDENiYETi 34 anadolu ehrinin günlük hayatında su kültürü ANADOLU’DA SU MEDENiYETi A Anadolu’da maden sanatı ve atölyeleri Anadolu’da elde edilen eski çağlara ait kalıntılar, günlük yaşantıda hayatı kolaylaştıracak objeleri yapma çabalarının tüm toplumlar tarafından aralıksız bir şekilde sürdürüldüğünü ortaya koyuyor. İnsanların özellikle yerleşik hayata geçiş döneminde bu sürecin daha fazla hız kazandığı ve günümüze değin süregeldiği muhakkak. İnsanoğlunun günlük yaşantısı için gerekli olan eşyaları yapma hususunda başlangıçta daha kolay şekil verebileceği ağaçtan, daha sonraları taş ve pişmiş topraktan yararlandığı yine ele geçen kalıntılardan anlaşılıyor. Daha sonra çeşitli tekniklerle istenilen şekli alabilen bir madenin keşfi hayatın her alanında yer ediyor ve bu maddenin günlük yaşantıda sıklıkla kullanılması giderek yaygınlaşıyor. Ayrıca madenin sıcakta erimesi, ısıtılınca kolay şekil alması, soğuyunca katılaşmasının fark edilmesi metalürjideki en önemli buluş olarak kabul ediliyor. Arkeolojik veriler, Anadolu’da madenciliğin, günümüzden yaklaşık olarak 10 bin yıl önce başladığını gösteriyor. Veriler, ilk arıtılma işleminin, M.Ö. 7. bin yılda ilk üreticiliğe geçiş evresine ait önemli bir kültür merkezi olan Çatalhöyük’te yapıldığını da ortaya koyuyor. Arıtılan ANADOLU’DA SU MEDENiYETi madenlerin başında gelen ve tabiatta yaygın olarak bulunan bakır cevherini işlenir hâle getirme usûlünün ilk kez Anadolu insanı tarafından gerçekleştirildiği tahmin ediliyor. Aynı bölgede yapılan kazılarda bakırdan dövme tekniği ile yapılmış küçük el aletleri ile bazı süs eşyalarının da bulunması da bunu doğruluyor. Bakırın tarihini, metalürjinin tarihi olarak kabul etmek mümkün. Metalürji tarihinde en eski tekniği oluşturan dövme tekniği, pek çok eserin yapımında kullanılmış, yüzyıllar ilerledikçe hem dövme usulleri, hem de dövme aletleri geliştirilmiş. Taş aletlerin yerini tunç aletler, onların yerini çelik aletler almış. Yapılan araştırmalar, zengin maden cevheri yataklarına sahip Anadolu topraklarında zengin bakır cevheri yataklarının bulunduğunu, Anadolu’daki bakır cevheri yataklarının birçoğunun da Eskiçağ’dan beri işletildiğini gösteriyor. Anadolu’da gelişmiş maden sanatı atölyelerinin varlığı, hâlen mevcut çok sayıda eserden anlaşılıyor. Büyük Selçuklu devriyle birlikte, maden sanatında büyük bir gelişimin temelleri atılmış, kap yapım ve işleme teknikleri yüzyıllara yansıyacak biçimde başarılı bir şekilde uygulanmış. Osmanlı’dan beri çeşitli teknikler üzerinde başarılı bir şekilde çalışan geleneksel maden sanatı atölyelerinin bulunduğu yerler arasında Erzincan, Erzurum, Diyarbakır, Siirt, Cizre, Harput, Hasankeyf, Mardin, İstanbul, Edirne, Bursa, Trabzon, Tokat, Kayseri, Konya, Gaziantep, Kütahya, Balıkesir gibi iller geliyor. 36 anadolu ehrinin günlük hayatında su kültürü ANADOLU’DA SU MEDENiYETi anadolu ehrinin günlük hayatında su kültürü 37 ANADOLU’DA SU MEDENiYETi İlk Tunç Çağı, gaga ağızlı testiler. Urartu saray eşyaları. Orta Tunç Çağı, gaga ağızlı testiler. 38 anadolu ehrinin günlük hayatında su kültürü ANADOLU’DA SU MEDENiYETi B Bakır ev eşyaları Bakır madeni yataklarının yoğun olarak işletildiği ve bunun sonucunda madencilik çalışmalarının yüksek bir seviyeye ulaştığı Osmanlı döneminde, maden sanatı atölyelerinde tercih edilen madenlerin başında bakır gelir. Bu dönemde halk arasında yaygın olarak kullanılan çeşitli bakır ev eşyaları, oldukça iyi işçilik örnekleri sergiler. Anadolu’nun çeşitli bölgelerindeki atölyelerde yapılan bakır ev eşyaları üretiminin 17. yüzyılın ikinci yarısında yüksek bir seviyeye ulaştığı biliniyor. Özellikle ev aletlerinin çeşitliliği, kap türlerinin çokluğu, biçim zenginliği ve farklı yapım teknikleri, alan olarak oldukça geniş bir coğrafi bölgedeki farklı kültür etkilerinin biçimlendirdiği çok yönlülük olarak belirginleşir. Anadolu’da sağlamlığından ötürü “ölmez oğlu” denilen bakırdan, atölyelerdeki ustaların marifetli ellerinde büyük bir beceriyle yapılan ve bu zenginliğin içinde yer alan başta su kullanım kapları olmak üzere çeşitli ev aletlerinin üretiminde ise hem dövme, hem de kabartma tekniği başarılı bir şekilde uygulanmıştır. Bakır kap yapım tekniklerinden biri olan dövme tekniği, binlerce yıldan beri bilinen en eski tekniktir. Daha sonra bakır işçiliğinde farklı teknikler gelişmiş ve yakın dönemlere kadar başka usüllerle üretilen bakır eşyalar, mutfaklardaki yerini korumuştur. Sosyoekonomik yapının hayat tarzını hızla değiştirmesi sonucu, alüminyum, plastik gibi ucuz alternatif malzemelerin ortaya çıkması bakırcılığın gerilemesine neden olmuş ve bakır ev gereçlerinin kullanımını azaltmıştır. Ancak bakırcılık, geleneksel kültürün de etkisiyle zor da olsa devam etmiştir. Özellikle turizme yönelik olarak talebin el sanatlarına yoğunlaşması bakırcılığı da bir nebze olsun canlandırmış, fakat bu canlılık bakırdan üretilen mutfak malzemelerinden ziyade, süs eşyaları için geçerli olmuştur. Başta bakraç, ibrik, güğüm olmak üzere bir zamanlar Anadolu insanının mutfağından eksik etmediği bakır ev aletleri, giderek mutfaktan çekilmiş, bugün misafir odalarının süsü, antikacıların tozlu raflarının demirbaşı hâline gelmiştir. Bununla birlikte günümüze kadar Anadolu’nun birçok yerinde bakır atölyeleri varlığını sürdürmesini bilmiş, bu atölyelerde turistik amaçlı olarak bakırdan dövme ve sıvama tekniği ile yapılan ürünlerin üretimi devam etmiştir. Birçok bölgede çeşitli şekillerde uygulanan bakırcılık sanatını bugüne kadar canlı bir şekilde devam ettiren bazı atölyelerin ürettikleri, bölgelere özgü karakteristik formlara sahip olan bakraçları, ibrikleri, güğümleri, maşrapaları, mevcudiyetlerini devam ettirmeye çalışması, bir anlamda bu atölyelerin geçmişte sahip olduğu ününün yansıması olarak görmek mümkündür. anadolu ehrinin günlük hayatında su kültürü 39 ANADOLU’DA SU MEDENiYETi 40 anadolu ehrinin günlük hayatında su kültürü ANADOLU’DA SU MEDENiYETi anadolu ehrinin günlük hayatında su kültürü 41 ANADOLU’DA SU MEDENiYETi 42 anadolu ehrinin günlük hayatında su kültürü ANADOLU’DA SU MEDENiYETi Anadolu’nun birçok şehrinde yakın zamana kadar görülen el sanatları, aslında geniş ve derin tarihi sebebiyle büyük bir zenginliğe sahiptir. Aradan geçen onlarca asra rağmen zor da olsa günümüzde de çeşitli alanlarda birbirinden güzel eserler veren Anadolu ustalarının büyük emek ve sabırla sürdürdükleri çalışmaları, kaybolmaya yüz tutan Türk el sanatlarının ayakta kalma çabası olarak değerlendirmek gerekir. Anadolu’nun hangi beldesine giderseniz gidin, yüzlerce yıl şehrin ve hayatın merkezinde kendine yer edinerek varlığını devam ettirebilmiş ancak günümüzde günlük hayatın karmaşası içerisinde bir köşeye çekilerek gözden uzaklaşmış atölyelerin ve çarşıların, teknoloji karşısında tutunmaya çalışma çabalarına şahit olabilirsiniz. Yüzlerce yıldır bakırcılar, kalaycılar, demirciler diye isimlendirdiğimiz bu çarşıların her bir köşesinden duyulan sesler, mesela bakırla buluşan tahta veya demir çekiçlerin sesi şehirlerimizden yükselen bir feryat gibidir. Sanatın ve alın terinin şekillendirdiği ve bu feryadın ortaya koyduğu ibrikler, güğümler, maşrapalar, taslar, bakraçlar tek tek yeryüzünden çekilmeye mahkûm edilmiş olmanın telaşını ve ezikliğini yaşar sanki. Bir odun tokmağından, bir demir çekiçten, bir ateş kıvılcımından, bir körükten nasıl bu kadar güzel ses çıkar diye içinizden geçirmeden edemezsiniz. Dar sokakların, çıkmaz aralıklarında veya bir zamanlar hizmet görmüş ancak şimdilerde varlığını sürdürmeye gücü kalmamış caddelerin kenarında geçmişe uzanıp, yorulmadan, bıkmadan, usanmadan sabırla üretilen bu gereçlerin var olma çabasını izlemek hüzün verir ister istemez. Geleneksel el sanatlarımızdan olan ve Anadolu’nun birçok bölgesinde yüzyıllardan beri hayatımızın içerisinde yer edinen bakırcılık sanatı ile ilgili bugün için aynı şeyleri söylememiz mümkün değil. Birkaç bakır atölyesinde, bakırdan yapılan sofra takımlarının, su kullanım kaplarının yerini çelik, alüminyum, porselen, çinko ve plastik gibi maddelerden yapılan kap kacaklar almış artık. Bu nedenle bu sanatı devam ettirenlerin sayısının bitme noktasına geldiğini söylemek abartı olmayacaktır. Bugün sayıları parmakla gösterilecek kadar azalan atölyelerin ve bakır sanatkârlarının birçoğu, ayakta kalabilme mücadelesinin yolu olarak turizm amaçlı taleplere cevap verebilmek için süs eşyacılığına yönelmiş durumda. anadolu ehrinin günlük hayatında su kültürü 43 ANADOLU’DA SU MEDENiYETi Karakteristik formlar Ortaçağdan beri bazı bölgelerimizdeki zengin yataklardan elde edilen bakırın, atölyelerde işlenmesiyle geleneksel olarak bakır, bronz ve pirinçten mutfak kaplarıyla çeşitli eşya yapımına devam edilmiş, bazı illerimizde bakır, bronz ve pirinç üretimi en büyük sanayi kolunu oluşturmuştur. Yine bu illerimizdeki atölyelerde ustaların maharetli ellerinde büyük bir beceriyle bakır, bronz ve pirinçten yapılan mutfak kapları, birçok yerleşim yerinde hatta yurt dışında dahi geniş kullanım alanı bulmuş, üretilen bakır eşyalar, Trabzon gibi bazı liman şehirlerimizden denizyoluyla Karadeniz’deki diğer şehirlere de ihraç edilmiştir. Bazı illerimiz, atölyeleriyle bakırcılık sanatını günümüze kadar canlı bir şekilde devam ettirme başarısını gösterebilmişlerdir. Bu illerimizdeki sanatkârların ürettikleri bölgelere özgü karakteristik formlara sahip olan bakraçlar, ibrikler, güğümler, taslar, leğenler, tavalar, maşrapalar, vb. üretim yerlerinin ayırt edici özelliklerini sergilemişlerdir asırlar boyu. Bölgeden bölgeye farklılıklar ortaya koyan bu sergiler, yörelerin sanatsal yönünü de gözler önüne sermesi bakımından önemlidir. İşleme ustalarınca özel tasarlanan şekillerin oyma tekniği ile bakır üzerine çıkarılması işleminin yapıldığı Erzincan, bakır el sanatlarının başlangıcının çok eskiye dayandığı bir ilimizdir. Erzincan’da sonraki yıllarda bakırcılığın daha cazip hâle gelmesiyle turistik bakır süs eşyalarının üretimi giderek hız kazanmıştır. 44 anadolu ehrinin günlük hayatında su kültürü ANADOLU’DA SU MEDENiYETi anadolu ehrinin günlük hayatında su kültürü 45 ANADOLU’DA SU MEDENiYETi Bakırı sanata dönüştüren eller Bakır, hammadde olarak ocaklarda eritildikten sonra kalıplara dökülerek, üretilecek ürünün özelliğine göre istenilen kalınlık için silindirden geçirilir. Bu aşamada sertleşen bakır tekrar fırınlarda tavlanma işlemine tabi tutulur. Bakır üzerinde yapılan işlemlerle sertleştiğinden, her işlemden sonra tekrar tavının alınması gerekir. İstenilen ölçüye gelinceye kadar tekrar tekrar yapılan bu işlemden sonra levha hâline gelen bakır, daire makaslarında arzu edilen ebatlarda kesilerek kalıplara göre sıvama tezgâhlarında şekillendirilir. Parlatılmak üzere polisaj makinelerine alınan ürün, lehim ve kaynak işleminden sonra tekrar parlatılır ve sonrasında üzerindeki yağın temizlenmesi için yüksek ısılı deterjanlı suda yıkanır. İnce talaşla ovulup kurulandıktan sonra silinerek verniği ve boyası atılır. Boyanan ürün, kurutulma işleminin ardından işlemeye hazır hâle getirilir. Sanatkârın tasarımına göre işlenmesinin ve tercihe göre gümüş suyu denilen karışım ile yıkanmasının ardından kurulanır, oksitlenmenin önlenmesi için verniklenerek satışa sunulur. 46 anadolu ehrinin günlük hayatında su kültürü ANADOLU’DA SU MEDENiYETi Anadolu bakırcılık sanatının gelişiminde ve pazarlanmasında önemli rol oynayan, dünyaya duyuran ve sevdiren merkezlerden biri de Tokat’tır. 16. yüzyılda Orta Karadeniz Bölgesi’nde zengin bakır yataklarına sahip Küre madenlerinden elde edilen bakır, diğer şehirlerdeki atölyelerde olduğu gibi Tokat atölyelerinde de işlenmiştir. Ayrıca, Orta Anadolu Bölgesi’nden gelen yollar, Tokat üzerinden Karadeniz’de bulunan liman kentlerine açılmaktaydı. Bölgede zengin olarak bulunan bakır yataklarından elde edilen bakır, Tokat’taki atölyeler tarafından işlendiğinden, bakırcıların oluşturduğu iş kolu büyük bir sanayi hâlini almıştı. Bu iş kolunun Orta Çağ’dan beri çalıştığı ve bakır kap-kaçağı geleneksel olarak ürettikleri tahmin edilen Tokat atölyelerinde büyük bir beceriyle yapılan bakraç ve taslarda hem dövme, hem de kabartma tekniği başarılı bir şekilde uygulanmıştır. Atölyelerde büyük bir ustalıkla yapılan ve yüzlerce yıldan beri üretilmesi sonucu özgün biçimini alan armut gövdeli Tokat ibrikleri ise, Orta Anadolu, Karadeniz ve Doğu Anadolu Bölgesi’ndeki atölyelerde üretilen ibriklerden farklılıklar sergiler. Tokat ibriklerinin gövdesi düz veya delikli olmasına karşın, kapağı diğer bölgelerde üretilen ibrik kapaklarından ayrılır. Tokat ibriklerindeki basık kapağın sarığa benzemesi, bölgede “Hoca İbriği” olarak anılmasının nedenidir. anadolu ehrinin günlük hayatında su kültürü 47 ANADOLU’DA SU MEDENiYETi 19. yüzyılın ikinci yarısına gelindiğinde ekonomik ve teknolojik gelişmelere paralel olarak, Tokat atölyeleri de eski faaliyetlerini devam ettirmede başarılı olamamış, atölyelerin yavaş yavaş kapanmasından sonra, kentin en büyük iş kolunu oluşturan bakır eşya üretimi de gerilemeye başlamıştır. Araştırmacılar tarafından büyük bir övgüyle anlatılan Tokat atölyelerini, eski bakırcılık geleneğini devam ettiren birkaç dükkânın haricinde artık günümüzde görmek mümkün değildir. Bununla birlikte Tokat bakırcılarının yapmış oldukları ibrik, bakraç ve kazanlar, bu bölgede hâlen yaygın olarak kullanılmaktadır. Son elli yıl öncesine kadar faal bir şekilde çalışması dolayısıyla Kastamonu atölyelerini diğerlerinden ayırmak doğru olacaktır. Bölgede bakır cevheri yüzlerce yıldan beri aynı teknikle kalıplara dökülmüş, kalıplardan çıkarılan külçe bakırlar, ocaklarda kızdırıldıktan sonra dövülerek farklı ağırlıklara sahip levhalar hâline getirilmiştir. Kastamonulu sanatkârların elinden çıkan ve Kastamonu üslubunu yansıtan çeşitli eşya ve mutfak kapları, özgün formları ile açık bir şekilde kendini belli etmektedir. Günümüzde birkaç bakırcı atölyesinin üretimi devam ettirdiği Kastamonu’da özellikle güğüm ve ibrikler, Kastamonu atölyelerinin karakteristik kaplarını oluşturmaktadır. Anadolu’da ibrik yapımında söz sahibi olmuş illerimizden biri de Giresun’dur. Bölgede yer alan diğer illerin birçoğunda güğüm yapımı ön plana çıkarken, Giresun’da ibrik, bakırdan yapılan en önemli eşyaların başında gelmektedir. Sap ve kapak tutamağı pirinç dökümden yapılan dövme bakır ibrikler, “Bakır Giresun İbriği” olarak anılmaktadır. Diğer birçok ilimizde olduğu gibi Giresun’da da bakır eşyalara olan talebin azalmasıyla bakırcılık sanatı gerilemeye başlamış, şehirde bu işle uğraşan dükkânlar teker teker kapanmıştır. Ülkemizde bakırcılık ve kalaycılıkla ilgili merkezlerden biri de Kavaklıdere’dir. Bölgede ata mesleği olarak kabul edilen bakırcılık ve kalaycılık ilçenin önemli gelir kaynaklarının başında 48 anadolu ehrinin günlük hayatında su kültürü ANADOLU’DA SU MEDENiYETi Mustafa Bektaşoğlu anadolu ehrinin günlük hayatında su kültürü 49 ANADOLU’DA SU MEDENiYETi 50 anadolu ehrinin günlük hayatında su kültürü ANADOLU’DA SU MEDENiYETi gelmektedir. Her türlü bakır mutfak eşyaları üreten ilçe, yakın zamana kadar Ege bölgesinin bakır mutfak eşyalarının büyük bir bölümünü karşılamıştır. Bakır işi ile uğraşanlar kendi aralarında konuşmak için, günümüzde dahi kullanılan bakırcılık dilini geliştirmişlerdir. Özellikle kalaycılar arasında konuşulan ve kökeni hususunda araştırmaların devam ettiği bu dile ‘kalaycı dili, palleci dili’ de denilmektedir. Kavaklıdere bakır ustaları, sanatlarını, Ahilik kültürünün etkisiyle usta-çırak ilişkisi içerisinde öğrenmişlerdir. Anadolu’da yaşayan Müslüman Türkmen halkın sanat, ticaret, ekonomi gibi çeşitli meslek alanlarında hem ekonomik hem de ahlaki yönden yetişmelerini sağlayan, çalışma hayatını iyi insan meziyetlerini esas alarak düzenleyen bir örgüt olan Ahiliğin kendine özgü kuralları gereği çıraklık-kalfalık-ustalık yani “peştamal takınma” merasimlerle yapılmaktadır. Ahilik kültüründe yer alan ustadan icazet alma ve şet kuşatma geleneği, Kavaklıdere yöresinde hâlen devam sürmektedir. Yörede el emeği göz nuru bakır ibrikler, bakır eşyalar, süs eşyaları, bakır sanatkârları tarafından işlenmeye devam etmektedir. Bakır eşyaların çok çeşitli form ve özellikte karşımıza çıktığı illerimizden birisi de Erzurum’dur. Erzurum’un zengin mutfak kültürü özellikle mutfak eşyası olarak kullanılan bakır kapların form ve fonksiyon çeşitliliğinde önemli bir etken olmuştur. Erzurum’da bakır kaplar dövme ve döküm tekniğinde yapılmış, tornada çekme ve reste basma yöntemleri bakırcılık sanatına sonradan girmiştir. Bakır kapların süslenmesinde bitkisel ve geometrik süsleme ve yazı daha çok ibrik, tas ve kildan gibi kaplarda karşımıza çıkmaktadır. Süslemelerin kazıma ve kabartma tekniği ile yapıldığı dikkati anadolu ehrinin günlük hayatında su kültürü 51 ANADOLU’DA SU MEDENiYETi çeker. Düz veya silindirik tabandan yukarıya doğru daralan silindir gövdeli, derin, kapaklı veya kapaksız, üstten hareketli kulplu taşıma kapları olan bakraçlar, su taşıma, saklama, el yıkama ve abdest alma amaçlı üretilen yuvarlak ve düz gövdeli ibrikler, su, süt, pekmez gibi sıvıları taşımak ve muhafaza etmek amacı ile kullanılan güğümler, Erzurum’da üretilmiş önemli kap formlarındandır. Geçmiş yıllarda değer verilen bir el sanat ve küçük sanayi kolu olarak sürekli gelişen bakırcılık; hızlı şehirleşme, ekonomik nedenler, teknolojik yenilikler ve özellikle mutfak eşyası yapımında başka maddelerin kullanılır olması ile önemini kaybetmiştir. Bakırcılık, bulunduğu şehirle birlikte ülke ekonomisini de yakından ilgilendiren bir iş ve sanat olarak kabul edilmiştir. Osmanlılar döneminde birçok Anadolu şehrinde bakırcı esnafının mesleğini icra ettiği yerler ‘Bakırcılar Çarşısı’ olarak isimlendirilmiş, Kahramanmaraş’ta da esnaf yaptığı ürünleri halka mekân olarak ‘Bakırcılar Çarşısı’nda pazarlamıştır. Bu çarşıda icra edilen bakırcılık sanatının başlıca özelliği ise dövme tekniği olmuştur. Günümüzde Kahramanmaraş’ta azımsanmayacak sayıda bakır eşya üreticisi, büyük oranda turistik amaçlı üretimlerine devam etmektedir. Şanlıurfa il sınırları içindeki höyüklerde yapılan arkeolojik kazılarda kalkolitik çağa ait bol sayıda bulunan bakır kaplar, Anadolu’da bakırcılıkla ilgili olarak oldukça önemli bilgiler vermektedir. Harran’da yapılan kazılarda, 11. yüzyıl sonu ve 12. yüzyıl Eyyûbiler dönemine ANADOLU’DA SU MEDENiYETi tarihlenen ve işlemeli çeşitli kaplardan oluşan nadide madeni eserler, bakırcılık sanatının bu bölgede ileri bir düzeyde olduğunu göstermektedir. Şanlıurfa bakır işleri, bakırcı ustalarının maharetlerinin tartışılmaz olduğu söylenen “dövme çekiç” tekniğiyle ün salmıştır. Ayrıca Şanlıurfa ve çevresi mutfağının zengin olması, bakırdan yapılan mutfak gereçlerinin zengin bir çeşitlilik göstermesine neden olmuştur. Bakırdan yapılan zengin mutfak gereçlerine örnek olarak abdest ibriği, sulaklık ibriği, şekerli kahve ibriği, su ve ayran sülehyesi, gümgüm ve cezveler, su ve çorba tasları, leğenler, sitiller, sahanlar sayılabilir. Şanlıurfa’daki tarihî geçmişi bu kadar eskilere dayanan bakırcılık sanatı önemini uzun yıllar korumuş, çok sayıda usta tarafından devam ettirilmiştir. Daha sonraki yıllarda fabrikasyon türü mutfak gereçlerinin piyasaya hâkim olması ile birçok ilimizde olduğu gibi Şanlıurfa’da da bu sanat önemini kaybetmiştir. ANADOLU’DA SU MEDENiYETi Çekiç darbeleriyle gelen estetik Bakırın bir sanat eseri hâline gelişi oldukça uzun, bir o kadar da zahmetli bir çalışmadan sonra olur. Gaziantep, bu sürecin en iyi örneklerinin sergilendiği yörelerimizin başında gelmektedir. Bakır, fabrikalarda işlenmesinin ardından bakıra şekil veren ustaların elinde çekiçlenmeye başlar. Çekiçlendikçe sertleşen bakır levha, ocaklarda tavlanarak yumuşatıldıktan sonra çekiçlenmeye devam edilir. Burada önemli olan bakır eşyaların tek parça olarak yapılmasıdır. Yani Antep bakır işlemesinin özelliği, yekpare olarak imal edilmesi, lehim ya da benzeri bir yolla birleştirme yapılmamasıdır. Bir bakır eşyanın değerinin belirlenmesinde vurulan çekiç sayısı da oldukça önemli bir rol oynamaktadır. Çekiç darbe sayısı da Antep bakır işçiliğinin başlıca özelliklerindendir. Santimetre kareye düşen çekiç darbe sayısının ise üçbine yakın olduğu sanatkârlar tarafından dile getirilmektedir. Gaziantepte üretilen Selçuk ibrikler, güğümler, yekpare vazolar, semaverler, cezve takımları, mırra kahvelikler, boğumlu saray vazoları, hamam tasları, sefer tasları, ustalarının hünerli ellerinden çıkan bakır eşyalardan bazılarıdır. Günümüzde kalaylı bakır kaplar ev, mutfak ve süs eşyası olarak bölgede yaygın bir şekilde kullanılmaktadır. Bakır mamullerinin işlenmesinde çakma ve çizme diye bilinen işleme yönteminin dışında, bir çekiç ve bir çelik kalemle yapılan işleme de Gaziantep yöresine aittir. Bu işleme tarzında bir parça ürünün işlenmesi bazen haftalarca hatta aylarca sürebilmektedir. 54 anadolu ehrinin günlük hayatında su kültürü ANADOLU’DA SU MEDENiYETi ANADOLU’DA SU MEDENiYETi 56 anadolu ehrinin günlük hayatında su kültürü ANADOLU’DA SU MEDENiYETi Süsleme sanatının maharetli elleri Çekiç ustalarının ellerinde şekillenen bakır eşyalar, işlenmek üzere nakışçılara gelir. Biçimine uygun olarak seçilen motifler bakırlara çini mürekkebi ile çizilir, çelik kalem ve çekiçle nakışlanır. Gaziantep yöresi bakır süsleme sanatında çeşitli teknikler kullanılmaktadır. Bu tekniklerden başlıcaları oyma, kabartma, delme, çakma, çizme-kazıma ve kaplama teknikleridir. Bakıra çizilmiş motif üzerinde belirli bir açıyı gözeterek çekiçle çelik kaleme vurularak yapılan işlemeye oyma tekniği; içerisi eritilmiş, daha sonra katılaşan kurşunla doldurulan ürünün, arzu edilen şekilde işlenmesi için çekiçlenme usûlüyle istenilen yerlerin kabartılması suretiyle şekil verilerek süslenmesine kabartma tekniği denir. Kurşunun eritilerek ürünün içerisine akıtılmasından sonra donması sonucu, motifli zımbalara çekiçle vurularak ürünün istenilen yerinin açılması delme tekniği; mühüre benzer uçlarında motifler bulunan zımbaların kullanılarak bakır üzerinin şekillendirilmesi çakma tekniği; boyanan bakırın üzerine çizilen motiflerin, ucu özel yapılmış keskin çelik kalemlerle kazınarak alttaki bakır rengin ortaya çıkarılması çizme-kazıma tekniği olarak bilinmektedir. Ayrıca çizme-kazıma tekniğinde olduğu gibi bakırlara yapılacak olan motiflerin bazı yerlerinin kalay, gümüş, altın kaplama yapıldıktan sonra süsleme tekniklerinden herhangi biriyle işlenmesine de kaplama tekniği denilmektedir. anadolu ehrinin günlük hayatında su kültürü 57 ANADOLU’DA SU MEDENiYETi Mustafa Bektaşoğlu 58 anadolu ehrinin günlük hayatında su kültürü ANADOLU’DA SU MEDENiYETi anadolu ehrinin günlük hayatında su kültürü 59 ANADOLU’DA SU MEDENiYETi Mustafa Bektaşoğlu 60 anadolu ehrinin günlük hayatında su kültürü ANADOLU’DA SU MEDENiYETi C Cam eşyalar Cam, binlerce yıldan beri bilinen, her medeniyette ayrı bir hikâyesi olan ve günümüze kadar ulaşan en saydam tabii malzemelerden biri kabul edilir. Gündelik hayatın içerisinde önemli bir yer edinen ve bir sanat alanı olarak Anadolu’da her dönemde kendini gösteren toprağın billur yüzü cam, göz kamaştıran özelliği ile gündelik kullanım için üretilen çeşitli eşyaların yanı sıra, mimariden mutfak gereçlerine kadar birçok alanda geniş ölçüde kullanım alanı bulmuş, kırılganlığına rağmen kolay şekil alabilmesi dolayısıyla çağlar boyunca en çok kullanılan malzemelerden biri olma özelliğini muhafaza etmiştir. Artuklular ve Selçuklular Devrinde güzel örneklerini görebileceğimiz cam sanatının Türkler için en parlak dönemi ise 16. yy. olarak bilinir. Camın sanata dönüşebilmesi için Osmanlı sanatkârının alın teri ve ellerinde yoğrulması, Osmanlı’nın kendine özgü üslubunu ortaya çıkarmış, cam işçiliğine farklı bir soluk kazandırmıştır. Osmanlı döneminde cam esnafının sağlam bir teşkilat çatısı altında faaliyet göstermesi de bu soluklardan biridir. Bu örgütlenme sayesinde üretilen camların kalitesi ve fiyatı kontrol altında tutulmuş, standartlara uymayanlar ise imha edilmiştir. Bununla birlikte aynı yüzyılda Avrupa’da da cam sanatı oldukça gelişmiş, Türk sanatçıları Avrupa’da üretilen örneklerden esinlenerek birçok ürün vermiştir. Osmanlı piyasası için Türk beğenisine uygun olarak yapılan eserler Avrupa’da “Türk Camı” diye adlandırılmıştır. Bu dönemde üretilen cam eşyalar, gördüğü ilgiyi günümüzde de devam ettirmiş, koleksiyoncuların gözdesi kabul edilmişlerdir. anadolu ehrinin günlük hayatında su kültürü 61 ANADOLU’DA SU MEDENiYETi Mustafa Bektaşoğlu ANADOLU’DA SU MEDENiYETi ANADOLU’DA SU MEDENiYETi İstanbul’da yerel özelliklere göre cam eşya yapan atölyelerin kendini belli ettiği dönem ise 19. yüzyıl olarak belirginleşir. İlki Beykoz civarında kurulan imalathanede değişik form ve desenlerde fincan, sürahi, vazo, reçellik, gülabdan gibi saydam olmayan mavi renkte bir cam hamurundan yapılmış ev eşyaları üretilmiştir. Camın içerisinde bulunan kumun özelliğinden dolayı olduğu tahmin edilen, ışığa tutulduğunda kırmızı renkte yansıma yapması, Beykoz cam ürünlerini Avrupa ürünlerinden ayıran özelliklerin başında gelmektedir. Ayrıca kulp ve ayaklarının yapıştırma şekilleri ve kesme çukuru denilen izlerin olması da Beykoz işlerinin ayırt edici özelliklerinden sayılmaktadır. Beykoz ürünlerinde hâkim olan desenler ise yaldızlarla bezenmiş bitkisel motifler, gül ve maydanozdur. Yine burada ince bir zevkin yansıması olarak üretilen opalin eserlerdeki altın yaldızlı süslemeler ve renkli cam boyalarla yapılmış dekorlar, cam sanatının en güzel örnekleri kabul edilir. Sultan Abdulmecit tarafından Beykoz’da kurulan cam fabrikasında İstanbul işi diye bilinen, Osmanlı sanatını mükemmel yansıtma özelliğiyle diğer cam eşyalar arasında hemen fark edilen cam ev eşyaları imal edilmiş, bu eşyalar arasında üzeri damarlı bardak, sürahi, vazo gibi cam eserler, ‘Çeşm-i Bülbül’ olarak meşhur olmuştur. Bülbül gözü anlamına gelen çeşm-i bülbülde dışta bulunan, lacivert, sarı yeşil, beyaz gibi renklerdeki cam çubukların kalınlığı eşit ve burkulmaların birbirine paralel olduğu fark edilir. Ürünün hafifliği ise çeşm-i bülbüllerin kalitesi açısından oldukça önemlidir. Üretilen parçanın hafifliği, ustanın işinde ne derece marifetli olduğunu göstermektedir. Sarayın maddi ve manevi desteğine rağmen Avrupa’dan ithal edilen cam eşyaların rekabeti ile zor dönemler geçiren Osmanlı cam sanatı, 19. yy.ın sonlarına doğru kaybolmaya yüz tutmuştur. Birbirinden değerli çeşm-i bülbüller ise müzeleri ve meraklılarının koleksiyonunu süslemeye devam etmişlerdir. 64 anadolu ehrinin günlük hayatında su kültürü ANADOLU’DA SU MEDENiYETi anadolu ehrinin günlük hayatında su kültürü 65 ANADOLU’DA SU MEDENiYETi Z amanımıza kadar ulaşan en saydam tabii malzemelerden biri kabul edilen cam, yaşantı içerisinde önemli bir yer edinmesi ve göz kamaştıran güzelliği ile kırılganlığına rağmen kolay şekil alabilmesi dolayısıyla yüzyıllarca en çok kullanılan malzemelerden biri olma özelliğini korumuştur. 66 anadolu ehrinin günlük hayatında su kültürü Mustafa Bektaşoğlu ANADOLU’DA SU MEDENiYETi anadolu ehrinin günlük hayatında su kültürü 67 68 anadolu ehrinin günlük hayatında su kültürü Mutfakların vazgeçilmezi BAKRAÇ Anadolu evlerinde değişik büyüklüklerde, değişik kullanım alanları için çeşitli bakraçlar asırlar boyu mutfaklardaki yerini almıştır. Bakraçlar, günümüzde de hâlâ Anadolu’nun birçok yerinde farklı amaçlar için kullanılmaktadır. P Tarihî kalıntılarda bakraç izleri Patnos yöresinde ele geçirilen Urartulara ait kalıntılardan, saray ve tapınakların iç duvarlarını bezeyen boyalı duvar resimleri ile fildişi ve madeni eserler üzerindeki dini törenleri yansıtan sahnelerde karşılaşılan tunçtan yapılmış bakraçlar, oldukça dikkat çekicidir. Fazla oksitlenmeye uğramadan özgün formu ve üzerindeki bezemeleri ile günümüze kadar ulaşan bakracın dövme ve kazıma tekniği ile yapıldığı anlaşılmıştır. İyi bir işçilik örneği sergileyen silindirik yapıya sahip bakracın ağız kenarları dışa doğru kıvrılmış, diğer kısımlara göre daha kalın yapılmıştır. Urartu bakraçlarının form değişikliğini ve komşu kültürleri yansıtması bakımından oldukça değerli bir örnek olan bakracın ağız kenarının hemen altında kazıma tekniği ile yapılmış balık, kuş ve Urartu sanatında oldukça sevilen tomurcuk motifleri yer almaktadır. anadolu ehrinin günlük hayatında su kültürü 69 ANADOLU’DA SU MEDENiYETi Urartu sanatında yaygın olarak kullanılan bakraç taşıyan figürler ve hayat ağacı tasvirleri, madeni eserlerin yanı sıra duvar resimlerine ve mühürler üzerine de işlenmiştir. M.Ö. 7. yüzyıla ait tunç bir levha üzerindeki elinde bakraç tutan kadın tasviri de yine en dikkat çekici figürler arasında yer almaktadır. Başka bir levha üzerindeki resimde de kanatlı cin tasvirleri bakraç taşır şekilde görülmektedir. Form olarak da gerek Akad çağı gerekse Erken ve Orta Asur örneklerinden anlaşılacağı üzere bakraçlar daha çok silindirik bir şekil ve kavisli bir dibe sahiptirler. (Sait Başaran, Van Bölge Müzesinde İki Urartu Bakracı) 70 anadolu ehrinin günlük hayatında su kültürü ANADOLU’DA SU MEDENiYETi anadolu ehrinin günlük hayatında su kültürü 71 ANADOLU’DA SU MEDENiYETi A Anadolu evlerinin demirbaşı bakraçlar Anadolu’nun zengin mutfak kültürü özellikle mutfak eşyası olarak kullanılan bakır kapların şekil ve fonksiyon çeşitliliğinde önemli bir etken olmuştur. Bu nedenle geçmişten günümüze bakır eşyalar, Anadolu’nun birçok yerinde farklı form ve özelliklerde karşımıza çıkmaktadır. Çoğunlukla bakırdan yapılan küçük kova olarak tarif edebileceğimiz bakraç, bakır bir kap ve üzerindeki yine bakırdan yapılmış kulptan oluşan küçük bir kovaya benzer. Düz veya silindirik tabandan yukarıya doğru daralan silindir gövdeli, derin, kapaklı veya kapaksız, üstten hareketli kulplu taşıma kapları olarak bilinir. Farklı hizmetler için üretilen bakraçlar genellikle süt, yoğurt, yağ, pekmez gibi yiyeceklerin taşınması, süt sağılması ve kuyudan su çekilmesi gibi amaçlar için kullanılmaktadır. Bunların yanı sıra farklı boylardaki bakraçlar, eskiden bazı bölgelerimizde, çalışanlara yiyecek götürmek, gemilerde kömür taşımak veya yanmış kömürün kül ve cürufunu denize dökmek için kullanılabilmiştir. Bölgelere göre çeşitlilik gösteren ve yazı, çiçek gibi süslerle bezenen bakraç aynı zamanda bölgelere göre bakraç; pargaç, sitil, satıl, helke, helki, helgin gibi farklı isimlerle adlandırılmıştır. Asırlar boyu Anadolu evlerinde değişik kullanım alanları için, değişik büyüklüklerde çeşitli bakraçlar, vazgeçilmez olarak mutfaklardaki yerini almıştır. Bakraçlar, günümüzde de hâlâ Anadolu’nun birçok yerinde farklı amaçlar için kullanılmaktadır. Anadolu insanı diğer kullanım alanlarının yanı sıra sütü uzun süre muhafaza etmek için de bakır bakraçlar kullanmış, misafirlere cacık ikramında küçük bakraçlardan yararlanmıştır. Bugün de bazı yörelerimizde bakraç, verdiği lezzetten dolayı yoğurt mayalamak için tercih edilmektedir. 72 anadolu ehrinin günlük hayatında su kültürü anadolu ehrinin günlük hayatında su kültürü 73 ANADOLU’DA SU MEDENiYETi Bir bakraç ayranın serinliği 1100’lü yıllara dayanan bir geçmişe sahip olan Kızılcahamam’ın Taşlıca Köyünün en önemli özelliklerinden birisinin, burada bulunan her kaya ve taşın bin yılları aşan bir hikâyesinin olduğu söylenir. İşte bu hikâyelerden biri de Selçuklu Sultanı Alaaddin Keykubat ile Bâcıyan-ı Rum temsilcilerinden Kırmızı Ebe arasında geçer. Bu toprakları İslamlaştırmak ve Türkleştirmek için kendisinden önce başlatılan “gaza” seferlerini devam ettiren Selçuklu Sultanı Alaaddin Keykubat, sıcak bir yaz günü ordusuyla Kızılcahamam kazasına bağlı Taşlı Şeyhler Köyü’nde konaklar. Köy, Horasan Erenleri veya Gâziyan-ı Rum’un merkezlerinden biridir. Ancak onlar gazaya çıktıklarından köyde “Kırmızı Ebe” adında bir kadın eren vardır. Uzun yıllar Bizans Hristiyanları ile savaşan köylüler için orduyu ağırlamak kolay değildir. Onları “nasıl ağırlayacakları telaşı” almışken, sırtında yetim yavrusu Oruç sarılı olduğu hâlde Kırmızı Ebe, elinde bir bakraç ayranla çıkagelir. Çam sakızı çoban armağanı kabilinden, meşelerin arasındaki konaklama yerinde bulunan küçük bir taş oluğa elindeki bakraç ayranı döker ve başına oturur. Ordunun bütün neferleri sırayla gelip hem içerler hem de mataralarını doldururlar. Fakat bir bakraç ayran koca orduya yeter de artar bile. Askerler ayranı içerken ve mataralarını doldururken Kırmızı Ebe ile aralarında devamlı şu konuşma geçer: -Doldurun Gazilerim, -Doldur Ana, -Doldurun yavrularım, -Ana, dolu, Taş oluğu daima dolu gören askerler “ANA DOLU” diyerek buz gibi ayranla Ağustos’un kavurucu sıcağında serinlerler. Bu esnada askerlerin içini bir de şu duygu ve düşünce kaplamıştır: “Bu ülke, askerine sahip çıkacak, onu her yerde bir bakraç ayranıyla da olsa serinletecek ve Allah yolunda gazaya hazırlayacak “ANALARLA DOLU”. Derler ki, işte o günden sonra bu topraklara “ANADOLU” dene gelmiştir. (Prof.Dr. Seyfettin Erşahin, Tarihte ve Günümüzde KızılcahamamÇamlıdere Yöresi Ankara 1997) 74 anadolu ehrinin günlük hayatında su kültürü ANADOLU’DA SU MEDENiYETi Bir bakraç yoğurdun ağırlığı Halk arasında yaygın olarak anlatılan bir menkıbe de şöyledir: Osmanlı Devleti döneminde her padişah için, memleketinde herkesin istifadesine açık bir hayır kurumu yaptırmak en büyük ideal olmuştu. İşte bu düşünce ile Kanuni Sultan Süleyman, Süleymaniye Camiini yaptırmaya başlar. Ancak o, yaptıracağı eserin yalnız kendi defterine kaydolmasını arzu eder ve hiç kimsenin yardımını kabul etmek istemez. Onun için tüm çalışanlara sıkı sıkıya tenbihte bulunarak, “Kimseden yardım kabul etmeyin” der. Kanuni Sultan Süleyman Han, kendi parasıyla Süleymaniye adını verdiği camiyi yaptırır. Cami bitince namazlar kılınır. Sultan, hayırlı bir iş yaptığı için çok sevinçlidir. O gece bir rüya görür. Terazinin bir kefesinde Süleymaniye Camii, diğerinde ise bir bakraç yoğurt vardır. Sevab olarak, yoğurt tarafı daha ağır gelir. Uyanınca merak eder, rüyasını Ebussuud Efendiye anlatarak bu rüyanın tabirini sorar. Ebussuud Efendi gidip inşaatta çalışan işçilerle konuşur. Bir ihtiyar ninenin, çok sıcak bir günde soğuk bir bakraç yoğurt getirip, ‘Başka bir şeyim yok, Allah rızası için alın, ayran yapıp için’ dediğini öğrenir. Ebussuud Efendi, sultanın yanına gidip durumu anlatır. Sultan, ihtiyar kadının hâlis niyetine gıpta eder. anadolu ehrinin günlük hayatında su kültürü 75 ANADOLU’DA SU MEDENiYETi Mustafa Bektaşoğlu ANADOLU’DA SU MEDENiYETi ANADOLU’DA SU MEDENiYETi Kalayın cazibesi Özellikle mutfak eşyası olarak kullanılmasından dolayı bakırın oksitlenmesini önlemek için kalayla sırlanması gerekmiştir. Sağlıklı ve uzun ömürlü olması dolayısıyla tercih edilen kalaylı bakır kaplar yüzlerce yıl mutfaklarda yerini muhafaza etmiştir. Bakır gibi yumuşak ve kolay şekil verilebilir bir maden olan kalayın, hava ile teması sonrasında kolay oksitlenmemesi, korozyondan korunması gereken eşyalarda çokça başvurulmasında en önemli etken olmuştur. Kalaylanacak bakır kabın çekiç yardımıyla bozulan kısımları tamir edildikten sonra ezik yerleri düzeltilir, kırıklar ise kaynak yapılır. Tamir edilen bu kaplar, kum ve kömür parçaları ile temizlendikten sonra kararan yerleri parlayıncaya kadar ovulur. Temizlenen kap ocakta ısıtıldıktan sonra üzerine kalayın tutması için toz nışadır serpilir. Isınan ve üzerine nışadır sürülen kaba değdirilen kalay, kabın üzerinde erimeye başlar ve bir pamuk yumağı ile kabın her tarafına sürülür. Böylece bakır kaplar kalaylanmış olur. 78 anadolu ehrinin günlük hayatında su kültürü ANADOLU’DA SU MEDENiYETi Geride kalan Zamanın ilerlemesi, teknolojik gelişmeler pek çok şeyi etkilediği gibi bazı mesleklerin de unutulmasına hatta kaybolmasına neden oldu. Kalaycılık da bu mesleklerden biri, belki de en başta geleni. Daha düne kadar sokaklarımızın duvarlarında yankılanan ve hâlâ kulaklarımızda çınlayan ‘kalaycı’ sesiyle mahallenin hemen hemen bütün kadınları tatlı bir telaşın peşine düşer, pencerelerden başlarını uzatarak, kalaycıya beklemesini işaret ederlerdi. Kadınlar, onların geleceği günü bildiklerinden tamir edilmesi gereken, kararan, kalayı çıkmış bakır kapları biriktirir, geldiklerini duyunca hep beraber kalaycının başına üşüşürlerdi. Önce tatlı bir sohbet başlardı aralarında. Sanki günlerdir birbirlerini görmemiş gibi hal hatır sorar, çoluk çocuğun derslerinden konuşur, hayat şartlarının zorluğundan bahsederlerdi. Her seferinde aynı konuların konuşulması, aynı dertleri dinlemeniz, aynı yüzlerin aynı problemlerine ortak olmanız, kesinlikle sıkıcı olmazdı. Tabi çocuklar da bu hengamenin arasında kendilerine yer bulmakta zorlanmazlardı. Ya annelerinin bacaklarından tutunarak kalaycıyı her hâliyle görecek şekilde bir yer edinirler ya da kalabalığa aldırış etmeden bir kedi gibi kıvrak hareketlerle kadınların arasından kendilerine yer açarlardı. Mahalle mahalle, köy köy dolaşıp bakır mutfak kaplarını tamir ettikten sonra büyük bir özenle kalaylayan bu insanlar için işlerini yapmak her yerde mümkündü. Yeter ki ocaklarını kuracakları açık bir alan bulsunlar. Hemen oracıkta tezgahı kurar, ateşi yakar, işlerine koyulurlardı. Elleri hatta yüzleri âdeta simsiyah olmuş kalaycıların her hareketi, izleyiciler tarafından büyük bir dikkatle takip edilirdi. Bakır kapların kömürle veya kumla temizlenmesi, çocuklarda ayrı bir ilgi uyandırırdı. Kalaycının hemen yanıbaşına yerleşenler, ona çaktırmadan malzemelerle uğraşırdı. Kalaycı özellikle ateşi alevlendirmek için körüğü kullandığında çocuklar daha bir dikkat kesilir, âdeta gıkları çıkmadan körüğün marifetlerine şahit olurlardı. Çocuklar bir de ateşe tutulan bakır kabın üzerine tozun dökülmesini ve kalaycının pamuğu yumak hâlinde eline alıp kalayı sürmesini meraklı gözlerle beklerlerdi. Elleriyle silmeye çalıştıkları gözlerinin acımasına aldırış etmez, çıkan dumanı keyifle seyrederlerdi. Birçok anne baba yaramazlık yapan çocuklarını korkutmak için onları kalaycıya vereceklerini söylese de, bir gün kalaycı olmanın hayalini kuranlar hiç de az değildi. anadolu ehrinin günlük hayatında su kültürü 79 ANADOLU’DA SU MEDENiYETi ANADOLU’DA SU MEDENiYETi ANADOLU’DA SU MEDENiYETi 82 anadolu ehrinin günlük hayatında su kültürü Geleneğin izinde bir su kabı İBRİK Daha çok toprak ve tunçtan imal edilen kaplardan olan ibriğin ilk örneklerine milattan önce III. bin yıldan itibaren rastlanmaktadır. Bu kaplar arasında altın ve gümüşten yapılanlarının da bulunduğu, bu formdaki kapların sofrada ve özellikle dini törenlerde kullanıldığı yazılı belgelerden anlaşılmaktadır. S Su ve benzeri sıvıları koymaya yarayan, emzikli, kulplu ve birçoğunun boğazında kapağı bulunan su kaplarına ibrik denilmektedir. Genellikle kelimenin aslının Farsça “âbriz” su döken kelimesinin Arapçalaşmış şekli olduğu kabul edilmektedir. Yakın zamana kadar hanelerin asli ihtiyaç malzemelerinden biri olarak kullanılan ibrikler, sanat ve hayatın çoğunlukla iç içe olduğu Türk toplumunda zarif görünümüyle evlerdeki yerini almıştır. İlk örneklerine milattan önce III. bin yıldan itibaren bazı uygarlıklarda rastlanan ibriğin daha çok toprak ve tunçtan imal edildiği bilinmektedir. Bu kaplar arasında altın ve gümüşten yapılanlarının da bulunduğu, bu formdaki kapların sofrada ve özellikle dini törenlerde kullanıldığı yazılı belgelerden anlaşılmaktadır. Halen Torina müzesinde muhafaza edilen, bir mısır mezarlığında bulunmuş silindir şeklindeki bir kovanın ağzına oturtulmuş yuvarlak gövdeli, uzun boyunlu bir kabın el yüz yıkamada kullanılan ibriklerin mevcut en eski örneği olduğu kabul edilmektedir. anadolu ehrinin günlük hayatında su kültürü 83 ANADOLU’DA SU MEDENiYETi İbrik kelimesinin aslının Farsça olduğu görüşünü benimseyen bazı araştırmacılar, Arapların bu kabı İslamiyet’ten önce İran’dan aldıklarını söylemektedirler. Hz. Peygamber’in bazı hadislerinde altın ve gümüş ibriklerden bahsetmesi, ibriğin o dönemde de kullanıldığını göstermekte, hatta Hz. Osman’ın abdestini bir ibrikten aldığı, cenazesinin yıkanırken de bu ibrikten faydalanıldığı, ilk fetihlerden sonra özellikle İran’dan elde edilen ganimetler arasında birçok kıymetli Sasani ibriğinin olduğu bilinmektedir. Erken dönem İslam devri ibriklerinin Sasani örneklerine bağlı formları, İran’ın fethinden sonra da muhafaza edilmiş, bununla birlikte yeni bazı süsleme teknikleri de uygulanarak yeni ibrik formları ortaya çıkmıştır. Bu döneme ait tunç ve gümüş ibriklerin bir bölümünde bazı hayvan figürlerinin yer aldığı, bakır ve gümüş kakma tekniğinin bu ibriklerde kullanıldığı da görülmektedir. Topkapı Sarayı Hazineleri, 4 odada teşhir edilen eserlerden. 84 anadolu ehrinin günlük hayatında su kültürü ANADOLU’DA SU MEDENiYETi M avi beyaz çin porselenleri Osmanlı Belgelerinde genellikle “fağfur” ya da “fağfuri” olarak isimlendirilmişlerdir. Mavi beyaz porselen ibrik anadolu ehrinin günlük hayatında su kültürü 85 O 86 smanlı toplumunda ibrik gibi evlerde sürekli kullanılan kapların maden olanları her zaman tercih edilmiştir. Halk arasında genellikle bakır, bronz ve pirinç ibrikler kullanılmıştır. anadolu ehrinin günlük hayatında su kültürü ANADOLU’DA SU MEDENiYETi Erken İslam dönemine ait formlarda kuş ve horoz şeklindeki ibriklerin yanı sıra, küre biçiminde gövdeli ibrik örnekleri de Nişabur ibriği olarak bilinmektedir. Bu dönemden itibaren süslemeleri kuş şeklinde olan ibriklerden başka, gövdenin tamamı kartal, güvercin, tavuskuşu şeklinde olan ibrikler de imal edilmiştir. Bunların günümüze ulaşan en güzel örnekleri kazıma tekniği ile süslemeleri yapılan ve daha çok XI ve XII. yüzyıllarda yapıldığı tahmin edilen Fatimilere ait ibriklerdir. Horasan bölgesinde yeni bir ibrik şeklinin ortaya çıkmaya başladığı XII. yüzyılın son çeyreğinde döküm ve dövme tekniği ile yapılan, kakmalarla süslenen ibriklere rastlanır. Bu ibriklerin silindir şeklinde yukarı doğru uzanan ve genişleyen gövdeleri üzerinde dikey yivler ve kaburgalar bulunur. XII. ve XIII. yüzyılın başına tarihlenen bu ve bazı ünlü mimari yapıları akla getiren ibriklerin üzerlerinde bakır ve gümüş kakmalar halinde astrolojik sembollerin de yer aldığı dikkati çeker. Ayrıca mimari eserleri hatırlatan bazı ibriklerin üzerlerine on iki burç işlenmiştir. Bu formdaki ibriklerin çini ve seramikleri de imal edilmiştir. Topkapı Sarayı Hazineleri, Hazine Mücevherli Necef-Altın ibrik 16.yy. anadolu ehrinin günlük hayatında su kültürü 87 ANADOLU’DA SU MEDENiYETi Yeni bir ibrik formunun oluşumuna, Moğol istilası sonrası Horasan’dan batıya göç eden ustaların ortaya koyduğu eserler öncülük etmiştir. XIII. yüzyıldan günümüze ulaşan ve daha önce bilinmeyen tekniklerin kullanıldığı pek çok madeni eserde yer alan imzalar ise, ustaların yetiştikleri ekolün bir göstergesi olmuştur. Yukarıya doğru genişleyen armut şeklindeki gövdenin üzerinde yer alan süslemeler, tasvirler, figürler, gümüş ve bakır kakmalar, bu eserlerin İran Horasan ekolünün devamı olduğunu gösterir. Anadolu Selçuklularından günümüze ulaştığı bilinen tek ibrik, Eskişehir Battal Gazi türbesinde bulunan ve bugün İstanbul Türk ve İslam müzesinde muhafaza edilen, dövme, altın ve gümüş kakmalarla süslü ibriktir. İbrik üzerindeki tasvir, figür ve oyun sahneleri ile birçok Selçuklu eserlerinde görüldüğü üzere farklı kültürlerden çeşitli unsurlar taşımaktadır. Osmanlı madeni ibriklerinden günümüze ulaşanları ise daha ziyade son asırlara ait olup, çoğunluğu tombaktır. Üzerinde batılılaşmanın etkisi görülen ve özellikle Abdulaziz, Abdulmecit ve Abdulhamit’in tuğralarını taşıyan ibriklerde gövde şekillerle, motiflerle süslenmiş, bazıları da gümüş üstüne özel bir biçimde kurşunla işlenen kara nakışlarla bezenmiştir. Bakır ibrikler 88 anadolu ehrinin günlük hayatında su kültürü E ski dönemlerde ibrikler, ustaları tarafından dip, emzik ve kulpları hariç olmak üzere büyük emek sarfedilerek tek parça hâlinde yapılırdı. Örslerde levha hâline getirilen bakır, daire biçiminde kesilir, beş altı çeşit çekiçle dövülerek, boğazdan dipe kadar yekpare olarak çıkartılırdı. 1870’ten kalma bir tombak ibrik ve leğen (Türk ve İslam Eserleri Müzesi). anadolu ehrinin günlük hayatında su kültürü 89 ANADOLU’DA SU MEDENiYETi 90 anadolu ehrinin günlük hayatında su kültürü ANADOLU’DA SU MEDENiYETi anadolu ehrinin günlük hayatında su kültürü 91 ANADOLU’DA SU MEDENiYETi Anadolu’da kullanılan ve hemen hemen hepsinin dövme tekniği ile dövme bakırdan imal edilen bakır ibrikler, aynı zamanda kendine özgü biçim ve büyüklüğü ile yörelere göre farklılıklar ortaya koymaktadır. Arkeolojik buluntular ve yazılı kaynaklara göre özellikle Fatımiler döneminde Mısır’da çok değerli cam ve kristal kapların, ibriklerin yapıldığı bilinmektedir. Darbelere karşı oldukça dayanıksız olmasına rağmen çok sayıda cam ve kristalden yapılan son asırlara ait Osmanlı ibrikleri de günümüze ulaşmıştır. Özellikle XIX. yüzyılda imal edilen Beykoz işi ibrikler, bugün çok sayıda müze ve özel koleksiyonu süslemektedir. Seramik ibrik örnekleri arasında özellikle XII ve XIII. yüzyıllarda İran’da yapılanları dikkat çeker. Sırlı ve sırsız örnekler arasındaki termos biçiminde ibriklerden bazılarının, içine konan sıvının sıcaklığını veya soğukluğunu muhafaza etmesi için çift cidarlı olarak imal edildikleri düşünülmektedir. Çini ibrik Kabartma çini ibrik 92 anadolu ehrinin günlük hayatında su kültürü ANADOLU’DA SU MEDENiYETi XVI. yüzyılda özellikle İznik ve Kütahya atölyelerinde imal edilen çini ibrikler, ibrik çeşitlerinin en güzelleri arasında yer alırlar. Gövdeleri dikdörtgen prizma, armut gibi değişik şekillerde tasarlanan bu ibriklerin, daha farklı formlarda yapılanları çeşitli müze ve koleksiyonlarda görülmektedir. XVI. yüzyılda yapılan Osmanlı çini ibriklerinden basık küre gövdeli, kalın boyunlu, gaga biçimli emzikleri ve oldukça zarif kulpları, boncuk şeklinde düğmeli kapakları olanları da ayrı bir ibrik grubunu oluşturmaktadır. Ayrıca Çin’de ve Avrupa’da Müslüman ülkelere mahsus, özellikle Osmanlı sarayı için çini ibriklerin imal edildiği bilinmektedir. Osmanlı toplumunda ibrik gibi evlerde sürekli kullanılan kapların maden olanları her zaman tercih edilmiştir. Halk arasında genellikle bakır, bronz ve pirinç ibrikler kullanılmış, bununla birlikte özellikle saraylarda ve konaklarda kullanılan ibriklerin ise daha gösterişli olmasına dikkat edilmiştir. Türk toplumunda çeşmelerden evlerde bulunan küplere taşınan veya hemen her bahçede bulunan kuyulardan çekilen sular, farklı ihtiyaçlar için farklı ibriklerde kullanıma hazır hâlde bekletilmiştir. Bununla birlikte ibrik, yalnızca suyun muhafazası için kullanılmamış, estetiği, kullanım kolaylığı ve taşınabilirliği ile de başta gelen ev eşyaları arasında yer almıştır. anadolu ehrinin günlük hayatında su kültürü 93 T ürk toplumunda, suya ve temizliğe verilen önemin bir göstergesi olarak da değerlendirilebilecek ibrikler, günümüzde eski işlevinden uzak, geçmişin anıları ile meraklılarının ilgi odağı olmaya devam ediyor. İşlemeli, bakır ibrik çeşitleri. 94 anadolu ehrinin günlük hayatında su kültürü ANADOLU’DA SU MEDENiYETi Tarih boyunca insanımızın, estetik ve zarafet katarak günlük hayatında kullandığı eşyalardan biri olan ibrik, özellikle eski İstanbul’da, kullanımı en yaygın ve en özel kaplardan biri olmuştur. Uzun, ince boyunları ve genellikle “S” biçimli olan uzun, çok ince akıtacakları ile diğer kaplardan kolayca ayırt edilmektedirler. Yavaşça su dökülen, el, yüz, ayak yıkama ya da özel olarak, abdest almak gibi işlerde kullanım için tasarlanmış gibidir. İbadete hazırlık olarak kullanılması bakımından abdest almak ve el yıkamanın yanı sıra şerbet, kahve ve çay ikramları için de kullanılan; gümüş, altın, bakır gibi metallerden, pişmiş topraktan, camdan yapılan ve çoğu zaman değişik değerli taşlarla bezenen, estetiği ve işlevi ile kendine hayran bırakan ibrik, Türk geleneklerine göre evlenecek kızların çeyiz eşyaları arasına da girmiş, ailenin maddi durumuna göre en az bir tane çeyiz sandığında bulundurulması âdet hâline gelmiştir. Ab-ı hayat sergisi arşivinden. Zarif yapısıyla süslemelerde, resimlerde ve hat sanatında motif olarak yer alan ibrik, bazı edebiyatlarda ceylana, balıkçıl kuşuna benzetilmiş, zaman zaman da teşbih sanatında kullanılmıştır. anadolu ehrinin günlük hayatında su kültürü 95 S ultan 3. Selim döneminde Beykoz cam atölyelerinde üretilmeye başlanan ve camların deseni bülbül gözüne benzetildiği için “Bülbül Gözü” olarak adlandırılmışlardır. Çeşm-i Bülbül ibrikler. 96 anadolu ehrinin günlük hayatında su kültürü L eğenli ibrikler genellikle kapalı mekânlarda bulundurulmuş, abdest almak veya el yüz yıkamak için kullanılmıştır. Bakır ibrik çeşitleri. anadolu ehrinin günlük hayatında su kültürü 97 ANADOLU’DA SU MEDENiYETi İbrikler, zamanla derin ve dışa çekik, geniş kenarlı olan leğenlerle birlikte üretilip, kullanılmaya başlanmışlardır. Bu leğenlerin içinde ayrıca “sabunluk” adı verilen ve süzgeç görevi gören delikli bir parça da bulunmaktadır. Sabunluklu özel leğenlerin olmadığı durumlarda, doğal olarak, bilinen basit leğenler kullanılmıştır. Özellikle varlıklı aileler evlerinde ibriklerin yanında mutlaka bu süzgeçli leğenleri de bulundurmuşlardır. Böylece ibrikten dökülen suyun etrafa sıçramaması ve leğende biriken suyun görünmemesi sağlanmıştır. Ellerin yıkanması gibi günlük hayatın bir parçası olan temizlik uygulamasında dahi, nasıl incelikli bir şekilde ve ayrıntılarına dikkat edilerek uygulandığını anlatan ve Türk toplumunda, suya ve temizliğe verilen önemin de bir göstergesi olarak değerlendirilebilecek ibrikler vasıtasıyla suyun en verimli şekilde kullanılması yönünde titizlik gösterilmiştir. İbrikler evlerde belli kaidelere bağlı olarak kullanılmış, ayrıca misafirler için de ayrı ibrik ve leğen bulundurulmuştur. Özellikle İstanbul gibi büyük yerleşim yerlerindeki konaklarda, hane halkının kullanmadığı, yalnızca misafirlere tahsis edilen odalarda, misafirin ihtiyaç duyabileceği her şey düşünülmüş, ibrikler de, bu odaların en önemli eşyalarından birisi olmuştur. Misafir odalarına bırakılan ibriklerin mümkün olduğu kadar yeni ve gösterişli olmasına da dikkat edilmiştir. İşlemeli tuğralı bakırdan imal edilmiş Söbe ibrik. 98 anadolu ehrinin günlük hayatında su kültürü Bakır ibrik D övme tekniğiyle yapılmış, Sultan II. Abdülhamid Tuğralı Süleymaniye işi kabartma tekniğiyle dilimli gümüş ibrikler. Tuğralı Gümüş Leğen İbrikler. anadolu ehrinin günlük hayatında su kültürü 99 ANADOLU’DA SU MEDENiYETi Osmanlı sarayları temizliğe verilen önemin bir göstergesi olarak ibrik hizmetlerinin en sistemli bir şekilde düzenlendiği mekânlar olarak belirginleşir. Saraylarda doğrudan padişahların leğen, ibrik ve su işlerini görmek üzere “İbrikdarbaşı” veya “Seribriki” unvanlı yüksek rütbeli ve maaşlı görevliler tayin edilmiş, yardımcılarına da “İbrikdar”, kıdemsiz olanlarına ise “İbrik Gulamı” adı verilmiştir. Türk toplumunda ibrik hizmeti İslam geleneği gereği bir saygı ifadesi olarak bilinmiştir. Küçüklerin ibrikle büyüklerin eline su dökmesi veya havlu tutma âdeti ailelerin çocuklarına öğrettikleri bir terbiye gereği olarak Anadolu’da halk arasında yer etmiştir. Arif Nihat Asya bunu şöyle dile getirir: “Biz abdest almayı tarifle veya okuyarak öğrenmedik, abdest alanlara su dökerek öğrendik.” Topkapı Sarayı’nda bulunan ve mutfak eşyaları arasındaki önemli bir grubu tombak kaplar oluşturur. Altına yakın bir renge sahip olan ve bakıra altın ve cıva alaşımı uygulanarak elde edilen tombak, Osmanlı kültüründe ancak 17. yüzyılda yaygın olarak kullanılmaya başlanmıştır. Topkapı Sarayı koleksiyonunda, 18 ve 19. yüzyıla ait tombak örneği olarak çok sayıda leğenibrik takımları, kahve ibrikleri bulunmaktadır. 12. yüzyıl Selçuklular dönemi su ibriği 100 anadolu ehrinin günlük hayatında su kültürü Bakır mineli tombak ibrik Beykoz opalin ibrik anadolu ehrinin günlük hayatında su kültürü 101 ANADOLU’DA SU MEDENiYETi İbrik yapımı Anadolu sanatında önemli bir yeri olan ve gelişimi çok eski tarihlere dayanan, süslemeye de çok elverişli bir maden olan bakır, ayrıca en çok kullanılan maden olmuştur. Birbirlerine çok benzeseler de ülkemizde yüzden fazla çeşidi üretilen ibrikler, genellikle bakırdan imal edilmişlerdir. İbrik ustalarının en çok kullandığı aletlerin başında çekiç ve örs gelir. İbrikler, ustaları tarafından dip, emzik ve kulpları hariç büyük bir emekle tek parça hâlinde yapılır. Örslerde levha hâline getirilen bakır, daire şeklinde kesilir, daha sonra farklı çekiçlerle dövülür ve dövülürken sertleştiği için de birçok kere tavlanma yoluna gidilir. Yorucu ve bir o kadar da zahmetli geçen saatlerin ardından gövde, boğazdan dibe kadar tek parça olarak çıkartılır. Hazırlanan dip, kapak ve emzik kısımları da gövdeye takılarak ibrik tamamlanır. İbrik gövdesini tek parça olarak yapmak çok zahmetli olduğu için, zamanla terkedilip gövdenin iki parçadan yapılması tercih edilir olmuştur. Gövdenin iki parçası kaynakla birleştirilerek diğer kısımlar sonradan eklenmiştir. Tamamlanan ibrikler de çeşitli tekniklerle süslenmiştir. İbriğin parçaları, aşağıdan yukarıya doğru, dip, çember, gövde, emzik, lüle, boğaz, kulp, kapak olarak adlandırılmıştır. 102 anadolu ehrinin günlük hayatında su kültürü DÜĞME LÜLE KAPAK MENTEŞE EMZİK BOĞAZ KUŞAK KULP GÖĞÜS GÖVDE AYAK ÇEMBER DİP anadolu ehrinin günlük hayatında su kültürü 103 104 anadolu ehrinin günlük hayatında su kültürü anadolu ehrinin günlük hayatında su kültürü 105 ANADOLU’DA SU MEDENiYETi Y 106 üz yıllar boyu Anadolu insanının günlük hayatında oldukça önemli bir yere sahip olan, gerek topraktan, gerekse bakırdan yapılan suyun kullanım kapları, asırlarca hikâyelere, masallara, destanlara, şiirlere ilham kaynağı olmuş. Geçmişte kullanılan ve bazı yörelerimizde halen kullanılmaya devam edilen ibrik, testi, bakraç ve benzeri eşyaların üreticileri ise bugün parmakla sayılabilecek kadar azalmış durumda. anadolu ehrinin günlük hayatında su kültürü ANADOLU’DA SU MEDENiYETi Bir zamanlar Anadolu insanının evlerinden eksik etmediği mutfak eşyalarının başında gelen suyun kullanım kapları, bir yandan teknolojiye direnmeye çabalarken, bir yandan da hızlı bir şekilde antikacıların tozlu raflarında yer almanın sancısını yaşıyor gibi. anadolu ehrinin günlük hayatında su kültürü 107 ANADOLU’DA SU MEDENiYETi 108 anadolu ehrinin günlük hayatında su kültürü ANADOLU’DA SU MEDENiYETi anadolu ehrinin günlük hayatında su kültürü 109 ANADOLU’DA SU MEDENiYETi 110 anadolu ehrinin günlük hayatında su kültürü Ab-ı hayat sergisi arşivinden. Anadolu halk hekimliği örneği ŞİFA TASI İnsanların manevi bir destek ve moral kazanmaları için tesirlerini Allah’tan bekleyerek şifa tası kullanmaları, moral, motivasyon ve rahatlama kaynağı olmuştur. Özellikle ruhsal moral verici olarak kullanılan şifa taslarında dua mahiyetli, yardımın ancak Allah’tan olduğu, şifanın Allah’tan geleceği konulu ayet, hadis ve dualar bütün yüzeyi kaplar. G Günlük yaşantıda kendilerini farklı şekillerde korumanın yollarıyla ilgili her zaman bir arayış içerisinde olan insanın özellikle sağlık konusunda korunma başvurularında kültür belirgin bir şekilde kendini gösterir. Bütün toplumlar, bilimsel teknik tedavi yöntemlerinin yanısıra, hastalıkları tedavi için veya tedbir amacıyla çeşitli pratiklere başlangıçtan beri sürekli başvuragelmiştir. Yüzyılların birikimiyle ortaya konmuş bu korunma biçimleri arasında yer alan şifa tasları belki de en yaygını ve bir o kadar da sanatsal olanıdır. Arapça bir kelime olarak bedensel ve ruhsal bir hastalığın son bulması, hastalıklardan kurtulma, iyi olma gibi anlamlarda kullanılan şifa, maraz, tedavi ve inşirah manalarını da kapsar. Şifa kavramı kutsal kitaplarda da yer almıştır. Kur’an-ı Kerim’de şifa ile ilgili birçok ayet-i kerime bulunmaktadır: anadolu ehrinin günlük hayatında su kültürü 111 ANADOLU’DA SU MEDENiYETi Osmanlı dönemine ait pirinç şifa tası. 19. yüzyıla ait şifa tasının üzerinde Mühr-ü Süleyman, Arapça dualar ve ayetler yer almaktadır. (Ab-ı hayat sergisi arşivinden.) 112 anadolu ehrinin günlük hayatında su kültürü ANADOLU’DA SU MEDENiYETi Şifa kavramının geçtiği ayet-i kerimelere şunları örnek verebiliriz: “Ey insanlar! İşte size Rabbinizden bir öğüt, kalplere bir şifâ ve inananlar için yol gösterici bir rehber ve rahmet (olan Kur’an) geldi.” (Yunus Sûresi, 57. ayet) “Biz Kur’an’dan, mü’minler için şifa ve rahmet olacak şeyler indiriyoruz...” (İsra Suresi, 82. ayet) “Hastalandığımda da O bana şifa verir.” (Şuara Sûresi, 80. ayet) “... De ki: “O, inananlar için bir hidayet ve şifâdır. İnanmayanların kulaklarında bir ağırlık vardır ve Kur’an onlara kapalı ve anlaşılmaz gelir...” (Fussilet Sûresi, 44. ayet) “...Onda insanlar için şifa vardır. Şüphesiz bunda düşünen bir (toplum) için bir ibret vardır.” (Nahl Sûresi, 69. ayet) Şifa bulmak amacıyla Roma ve Bizans Döneminde kaplıca ve sıcak sulardan faydalanılırken, şifa taslarına benzer kâselerin dini ayinlerde kullanıldığı da bilinmektedir. Selçuklu dönemine ait pirinçten yapılmış şifa tası. anadolu ehrinin günlük hayatında su kültürü 113 ANADOLU’DA SU MEDENiYETi Şifa tasları, suyun iyileştirici etkisini, içerisinde bulunduğu kaptan alan ve Anadolu’da halk hekimliği olarak bilinen örneklerdendir. Şifa tasları kullanılarak, üzerine yazılan ayet ve duaların, içine konan su ile birlikte hastalara aktarıldığı kabul edilir. Anadolu’daki bu örneklerin asıl dokusunu İslam kültüründen aldığı bugün müzelerde ve bazı koleksiyonlarda sergilenen şifa taslarından anlaşılmaktadır. İnsanlar, şifa dilemek, zor zamanlarında sığınılacak bir güce teslim olmak, sıkıntılı anlarında sıkıntılarını gidermek gibi amaçlarla her zaman Allah’a dua yolu ile müracaat etmişler ve kendilerini böylece daha güvende hissetmişlerdir. Kutsal olarak kabul edilen eşyalara temasta bulunmak, sudan içmek, şifa tası kullanmak da Anadolu’da yaygın olarak görülen âdetlerdendir. Suyun şifa taslarının ayrılmaz bir parçası olduğu muhakkak. Dualardan, güzel sözlerden ve şifa tasından etkilenen suyun, insanın manevi olarak rahatlamasını sağladığı, pozitif etkileme gücüne sahip olmasından dolayı, bedensel olarak da yorgunluğu aldığı ve vücudun en doğal iyileştiricisi olduğu kabul edilmiş, zemzem de bu suların en önemlisi olarak görülegelmiştir. Osmanlı dönemi, 19. yüzyıl pirinç döküm şifa tası 114 anadolu ehrinin günlük hayatında su kültürü ANADOLU’DA SU MEDENiYETi Safavi dönemine ait pirinç şifa tası 18. yüzyıla ait şifa tasının üzerinde Arapça dua ve ayetler yer almaktadır. (Ab-ı hayat sergisi arşivinden.) anadolu ehrinin günlük hayatında su kültürü 115 ANADOLU’DA SU MEDENiYETi Osmanlı dönemine ait prinç şifa tası 18. yüzyıla ait şifa tasının iç yüzünde Ayet-el Kürsi , Felak ve İhlas Suresi bulunmaktadır. (Ab-ı hayat sergisi arşivinden.) 116 anadolu ehrinin günlük hayatında su kültürü ANADOLU’DA SU MEDENiYETi İnsanların manevi bir destek ve moral kazanmaları için tesirlerini Allah’tan bekleyerek şifa tası kullanmaları, aynı zamanda moral, motivasyon ve rahatlama kaynağı da olmuştur. Özellikle ruhsal moral verici olarak kullanılan şifa taslarında dua mahiyetli, yardımın ancak Allah’tan olduğu, şifanın Allah’tan geleceği konulu ayet, hadis ve dualar bütün yüzeyi kaplar. Yani şifa taslarının temelinde dua bulunmaktadır ve Anadolu halk hekimliğinde asırlar boyu kullanılan şifa taslarında duanın etkisi büyük ölçüde kendini göstermektedir. Oldukça eskilere dayanan, hatta İslamiyetin ilk yıllarına kadar uzandığı tahmin edilen şifa taslarında Allah’ın rahmetinden ümit kesilmeyeceği, Kuran-ı Kerim’in şifa ve rahmet verici olduğu, tasların yüzeylerine yazılmıştır. Anadolu işi olan şifa taslarındaki işlemelerde de tamamen Türk kültürüne ait yazı karakterleri ve semboller kullanılmıştır. Şifa taslarının en belirgin özelliklerinin başında iç ve dış yüzeylerinde kalem işçiliği ile kazıma tekniği kullanılarak yazılan dualar gelir. Tasların üzerinde yer alan metinlerde genellikle Allah (c.c.)’ın güzel isimlerinden (Esmaül Hüsna), Ya Şafii, Ya Muafi, Ya Kafi, Ya Settar, Ya Rezzak, Ya Rahman, Ya Rahim, Ya Hannan, Ya Mennan, Ya Burhan yazılıdır. Ayrıca Fetih Sûresi’nden bölümler, Felak ve Nas sûreleri, Fatiha Suresi, Ayet-el Kürsi, Ashab-ı Kehf (Yedi Uyurlar) ve dört büyük meleğin adı yer alır. Şifa taslarında bu yazıların dışında çeşitli semboller ve Osmanlı dönemi, 19. yüzyıl pirinç döküm şifa tası anadolu ehrinin günlük hayatında su kültürü 117 ANADOLU’DA SU MEDENiYETi tasvirler de kullanılmıştır. Tarihî süreç içerisinde, bulunduğu yöreye göre farklı isimler alan, üzerindeki bezeme ve tasvirlerle maden sanatının zengin örnekleri arasında yer edinen şifa taslarına insanlar, kendi gelenek, görenek ve inançları doğrultusunda şekiller vererek adeta sanata dönüştürmüşlerdir. Sembol olarak en çok Mezopotamya ve Anadolu’da yüzyıllardır gücün, bereketin, kuvvetin simgesi olan ve ‘Mührü Süleyman’ diye bilinen iç içe geçmiş iki üçgenden oluşan altı köşeli yıldız kullanılmıştır. Anadolu kökenli olmayıp İran ve Mezopotamya kökenli olan şifa taslarında ise bazen on iki burç tasviri yer almıştır. Şifa taslarında hayvanlardan korunmaya yönelik olarak yılan, akrep, zehirli örümcek, aslan ve köpek gibi hayvan figürlerini de görmek mümkündür. Dönemin mistik, sosyolojik hatta ekonomik anlamda sanata yansıyan canlı örnekleri olan halk hekimliğinin bu önemli araçları, bazı hastalıkların tedavisinde uzmanlaşmış, bu işle uğraşan bir aileye mensup veya bu aileden izin almış bu konularda bilgisi, belli özelliği ve yetkinliği olan insanlar tarafından kullanılabilmiştir. Anadolu’da şifa tasları kullanılırken niyet temizliği, su içerken kıbleye dönmek, kalbe şüphe düşürmemek, duaları belli sayılarda tekrarlamak, herhangi bir maddi beklenti içerisinde olmamak, şifa tasındaki suyu yere, günlük kullanım yerlerine dökmemek gibi hususlara oldukça dikkat edilmiştir. Pişmiş topraktan, ağaçtan, gümüşten, hatta istiridye kabuğundan imal edilmiş örnekleri de bulunan şifa tasları, genellikle halk arasında oldukça önemsenen bakır ve bronz, pirinç (sarı) ve tunç gibi bakır alaşımlarından yapılmıştır. 118 anadolu ehrinin günlük hayatında su kültürü ANADOLU’DA SU MEDENiYETi Osmanlı dönemine ait bronz şifa tası 18. yüzyıl sonuna ait şifa tasının iç yüzünde İsra Sûresi 82. ayet, “Ya Şâfi, Ya Kâfi, Ya Muâfi Billah” ibaresi, Ayet-el Kürsi ve Ashab-ı Kehf isimleri yazılıdır. (Ab-ı hayat sergisi arşivinden.) anadolu ehrinin günlük hayatında su kültürü 119 ANADOLU’DA SU MEDENiYETi Osmanlı dönemine ait prinç şifa tası. 19. yüzyıla ait şifa tasının içerisinde İhlas, Felak ve Nas sûreleri, Ayet-el Kürsî, Fatiha sûresi ve bazı şifa ayetlerinin yanısıra Yasin sûresi de yazılı olup, tabanında; “Allahümme Salli ala Mustafa, Aliyyül Murtaza El Hasan, El Hüseyin” yazılıdır. (Ab-ı hayat sergisi arşivinden.) 120 anadolu ehrinin günlük hayatında su kültürü ANADOLU’DA SU MEDENiYETi Pek çok sanat dalında olduğu gibi maden sanatında da kullanılan malzeme, teknik ve çeşitlilik bakımından parlak bir dönem kabul olarak edilen Osmanlı zamanında şifa taslarının yapımının diğerlerine göre daha yoğun olduğu fark edilir. Bununla birlikte şifa taslarında Selçuklu ve Memlûk etkilerinin devam ettiği açıkça görülür. Anadolu’da oldukça geniş bir alana yayılan şifa tasları, genellikle 15-20 cm çapında ve 5 cm yüksekliğindedir. Bölgelere göre karşılaşılan rahatsızlıklardan kaynaklandığı söylenebilecek farklı isimler almıştır. Örneğin Sivas, Gaziantep, Malatya ve Konya yörelerinde Tihtap tası, Çorum civarında Korku tası, Erzurum yöresinde Çiçek tası, Ankara ve çevresinde ise Botça tası olarak bilinmektedir. anadolu ehrinin günlük hayatında su kültürü 121 ANADOLU’DA SU MEDENiYETi Konya Mevlâna müzesindeki Nisan tasının üzerinde yer alan yazı ve motifler, Türk maden sanatının en görkemli eserlerinden biri kabul edilmektedir. 122 anadolu ehrinin günlük hayatında su kültürü ANADOLU’DA SU MEDENiYETi Nisan Tası Nisan tasları, bereketli ve şifalı olduğuna inanılan Nisan yağmurlarının toplandığı, yağmur yağarken dergâhların damlarına konan taslara verilen isimdir. Genellikle pirinç, bronz ve tunçtan yapılan tasların üzerinde Kur’an-ı Kerim’den ayetler ve dualar yer alır. Yağmurun en bol olduğu ve hububatın suya ihtiyaç duyduğu dönemde yağan Nisan yağmurları, Anadolu insanı için bolluk ve bereket anlamına gelir. Selçuklu İmparatorluğu’na başkentlik yaptığı dönemde Konya’da nisan yağmurlarının taslarda toplanarak insanlara şifa niyetine dağıtıldığı, yapılan yemeklerin içine katıldığı bilinmektedir. Mevlâna müzesinde bulunan Nisan tası, üzerindeki yazı ve motiflerle Türk maden sanatının en görkemli eserlerinden biri kabul edilmektedir. Üzerinde ayet ve duaların yazılı olduğu tasın, içerisine yağmur sularının birikmesi için Nisan ayında dergâhın avlusuna çıkarıldığı ve toplanan yağmur sularının dualar eşliğinde dergâhtakilere ve dergâh ziyaretçilerine şifa niyetiyle ikram edildiği bilinmektedir. İlhanlı hükümdarı Ebu Said Bahadır Han tarafından 14. yüzyılda Mevlâna Dergahı’na armağan edilen, 34 kg ağırlığındaki bronz üzerine altın ve gümüş kakmalı Nisan tasının kapak, gövde, bilezik ve kaide olmak üzere dört ayrı parçası vardır. Ortası sivri ve kubbe biçiminde olan kapağın üzerinde, kuyruğu kırılmış olan bir horoz figürü de yer alır. Kapak ve gövdesinde, Ebû Sa’îd Bahâdır Han için yazılmış övgü dolu şiirlerin bulunduğu Nisan tasının bedenindeki 6 adet örgülü madalyonlar içerisinde figürlü bezemeler oldukça dikkat çekicidir. Nisan tasında, altın ve gümüş kakma sanatı ile yapılmış geometrik ve nebatî motiflere, ördek, kuş, kurt, yaban keçisi, tavşan, at, deve, tazı gibi hayvanlara ve av sahneleri yanında, bazı tarihî olaylara, toplantı motiflerine de yer verilmiştir. anadolu ehrinin günlük hayatında su kültürü 123 124 anadolu ehrinin günlük hayatında su kültürü anadolu ehrinin günlük hayatında su kültürü 125 126 anadolu ehrinin günlük hayatında su kültürü Eski dönemlerden bir hatıra GÜĞÜM Ev kullanım malzemelerinin kökenleri itibariyle çok eski dönemlere kadar inen belirli formların, prototiplerin döneme uygun çeşitlemelerinden olan güğümler, ana ihtiyaçların başında sayılabilecek su temini hususunda taşıma ve dökme gibi amaçlar için tarih boyunca kullanılmışlardır. T Tarih içerisinde, gerek halk arasında gerekse yönetici kesim diyebileceğimiz devlet idarecileri arasında sürekli kullanılan kapların/malzemelerin, ilk bakışta büyük bir çeşitlilik sergiledikleri dikkati çeker. Bu kadar çeşitlilik ortaya koyan ve geçmişi itibariyle çok eski dönemlere kadar inen bu kapların, imal edildikleri ve kullanıldıkları dönemleri yansıtan, zamanın özelliklerini üzerlerinde taşıyan kullanım malzemeleri oldukları kabul edilebilir. Su kullanım kaplarından olan güğümler de, ana ihtiyaçların başında sayılabilecek su temini hususunda taşıma ve dökme gibi amaçlar için tarih boyunca kullanılmışlardır. Genel olarak daha fazla su alması amacıyla geniş karınlı, kullanımı kolaylaştırmak için kulplu ve akıtacaklı, devrilmesini engellemek maksadıyla da altları düz olarak imal edilen güğüm; yandan kulplu, boynu uzun, ağız kısmı geniş, kapaklı su kabı olarak tanımlanmaktadır. Güğüm, su taşıma ve ısıtmaya yarayan, şekil olarak testiye benzeyen, bakır ve alüminyumdan yapılan kaplara verilen isimdir. Bununla birlikte pirinçten, altından, gümüşten yapılanları da bulunmaktadır. anadolu ehrinin günlük hayatında su kültürü 127 128 anadolu ehrinin günlük hayatında su kültürü ANADOLU’DA SU MEDENiYETi Büyüklüklerine göre iki kısma ayrılan güğümlerin su taşımak için kullanılan küçükleri olduğu gibi, ocakta ve sobada su ısıtmak üzere kullanılan büyük tipleri de bulunmaktadır. Kullanılış amaçlarına bağlı olarak su, süt, salep, kahve, mürekkep güğümleri gibi çeşitleri de vardır. Bunların içerisinde su, salep, bozacı güğümleri büyük, diğerleri küçük tip olarak kabul edilmektedir. Çeşitli sıvıları muhafaza etmek ve taşıma maksatlı kullanılırlarsa da genellikle su taşımak ve depolamak için olanları yaygındır. Eskiden üzerleri kakma, kalem veya hat ile bazıları da cıva yaldızı ile süslenen pirinç, gümüş, bakır hatta altından dahi yapılan güğümler, Anadolu insanı tarafından yöresine göre kendine özgü şekilde, boyda, büyüklükte ve çeşitte farklı amaçlar için kullanılmıştır. Özellikle gümüş ve bakırdan yapılan ve işlemeleriyle göz dolduran güğümler, gelinlik kızların vazgeçemedikleri çeyiz eşyaları arasında yer almıştır. Çok eski zamanlardan beri çeşitli teknikler ile işlenen bakır eşyalar, günümüzde de hâlen birçok bölgede halk tarafından yaygın olarak kullanılmaktadır. Türk-İslam sanatının güzel örneklerinden kabul edilen ve bugün dünyanın pek çok yerinde müze ve koleksiyonları süsleyen güğümlerin günümüzde umumiyetle yaygın olarak kullanılanları, alüminyum ve galvanizli tenekeden imal edilen süt ve su güğümleridir. Ayrıca süt güğümlerinin paslanmaz çelik ve kromdan üretilenleri de yaygın bir şekilde kullanılmaktadır. Beypazarı yöresine ait su taşıma ve pekmez güğümleri, Tokat ve Trakya yöresinin süt güğümü, Urfa’nın kahve güğümü, Erzurum’un pekmez güğümü, ayrıca salep güğümleri, yörelere özgü güğüm çeşitleri arasında yer alır. anadolu ehrinin günlük hayatında su kültürü 129 ANADOLU’DA SU MEDENiYETi Küçük kaplara su doldurmak amacıyla kullanılan su güğümleri, genellikle daha kısa boyunludurlar ve ağız kısmında suyu düzgün akıtmak için basit bir oluk bulunur. Salep güğümleri, günümüzde de kullanılan, altında mangala oturtulmak için yeri olan güğümlerdir. Kahve ve pekmez güğümleri ise birbirine benzemektedir. Bu güğümlerin içinde yalnızca pekmez güğümlerinin ağzında oluk bulunmamaktadır. Kahve güğümleri, eskiden konaklarda kalabalık misafirlerin olduğu zamanlarda kahve ikramı için kullanılmıştır. Ayrıca kahvehanelerde de yaygın olarak birçok kişiye pişirilmesi gerektiğinde kahve, güğümle yapılmıştır. Osmanlı saray ve konaklarında misafirlere kahve ikramının bir tören havasında geçmesi, oldukça dikkat çekicidir. Yapılan ikramlarda tombak gümüş veya pirinçten yapılan stil takımlarından faydalanılmış, ayrıca bu takımlarda, ailenin varlık derecesine göre atlas veya kadifeden yapılan sırma sim pul hatta inci ve elmas işlemeli örtü kullanılmıştır. Kahvenin misafirlere soğumadan ikramı ise güğümün, ortasında ateşin kor hâlinde bulunduğu stile konması marifetiyle yapılmıştır. 130 anadolu ehrinin günlük hayatında su kültürü ANADOLU’DA SU MEDENiYETi anadolu ehrinin günlük hayatında su kültürü 131 ANADOLU’DA SU MEDENiYETi 132 anadolu ehrinin günlük hayatında su kültürü ANADOLU’DA SU MEDENiYETi Ayrıca mürekkep saklamak için, oluksuz kapaklı güğümler de imal edilmiştir. Mürekkebin kıvama gelmesi için çalkalanıp dövülmesi gerektiğinden mürekkep ile uğraşanlar, mürekkebi güğümlere koyarak ve sık sık çalkalayarak bunu gerçekleştirmişlerdir. Mürekkep güğümleri, su güğümüne benzemekle birlikte oluksuz biçimde ve kapağı sıkıca kapanacak şekilde tasarlanmışlardır. Ayrıca her tür mürekkebin kullanılmadığı elyazması mushaflar için mürekkepçiler birkaç güğüm ayırmışlar, bu güğümler her yıl Surre Alayı’na teslim edilerek Mekke’ye gönderilmişlerdir. Bugün de bazı yörelerimizde görülmekle birlikte güğümler, sobaların üstünden eksik edilmeyerek, gerek yemeklerde gerek temizlik işlerinde kullanılmak üzere gerekse yıkanma amaçlı olarak günün neredeyse her saati evlerde sıcak su hazır hâlde bulundurulmuştur. Güğümler, sobanın sıcaklığının geçmesi hâlinde bile içindeki sıcak suyu oldukça geç soğuttuğundan, âdeta kalorifer peteği gibi odanın sıcaklığını muhafazada yardımcı olmuşlardır. Günümüzde kullanım alanları daraldığından, kullananları oldukça azalsa da Anadolu’nun değişik yörelerinde katı yakıt ile ısınan evlerin çoğunluğunda su güğümleri, sobaların üstündeki yerini muhafaza etmeye devam etmektedir. anadolu ehrinin günlük hayatında su kültürü 133 Maşrapa Ağzı açık, kulplu küçük su kabı olarak tanımlanan maşrapanın tarihi oldukça eskilere dayanır. Günümüzde genellikle su içme kabı olarak kullanılan maşrapa, geçmişi itibariyle farklı kullanım alanları bulmuştur. Günlük hayatın içinde yaygın olarak kullanılmakla birlikte, tapınaklarda kutsal su ve kurban kanları, maşrapalar vasıtasıyla çevreye serpilmek amacıyla kullanılmış olması da dinî törenlerin önemli bir parçası olduğunu göstermektedir. Anadolu’nun eski evlerinde, tekkelerde, saraylarda ve konaklarda kullanılan maşrapalar toprak, bakır, altın, gümüş, saç, gibi değişik maddelerden yapılmış, bununla birlikte farklı ağaçlardan yapılan ve üzerleri kızgın demir çubuklarla yakılarak süslenmiş maşrapalar da mutfaklardaki yerini almıştır. Gelinlerin çeyiz eşyaları arasında görülen maşrapalar, biçim olarak farklı şekillerde imal edilmişlerdir. Alt kısmı kıvrık tablalı, karın kısmı şişkin ve yukarıya doğru daralan, sonra tekrar genişleyen maşrapaların ağız kenarları dudaklı ve sapları yarım daire biçimindedir. Değişik büyüklükte olan bu maşrapaların büyükleri su veya süt kabı olarak kullanılmaktadır. Farklı büyüklükteki maşrapalardan, ağız tarafı yukarı doğru kıvrılan silindir biçimli olanların haricinde, suyun akması için ağız kısmı kuş gagası biçiminde olanlar ve alt tablası, ağız kıyıları düz, karın ve boğaz kısmı göbekli, sapı kıvrımlı olanlar da maşrapa çeşitleri arasındadır. Yapıldıkları maddenin türüne göre şekillenen ve desenlenen maşrapaların, sucu, şerbetçi, sütçü, salepçi gibi değişik meslek sahiplerine yönelik imal edilmiş olmaları ve meslek sahibinin isteğine göre üzerinin süslenmesi, sahibinin adının yazılması, istediği desenin, bir ayet veya beytin işlenmesi, su kullanım kaplarının zenginliği açısından oldukça ilgi çekicidir. 134 anadolu ehrinin günlük hayatında su kültürü Anadolu evlerinin küçük sarnıcı SU KÜPÜ Küçük sarnıçlar olarak tanımlanabilecek su küpleri çok uzun yıllar evlerin su depoları olarak görev yapmışlardır. En eski yerleşim yerlerinden tutun da yakın tarihimize kadar bu durum büyük bir ölçüde hiç değişmeden devam etmiştir. S Su, pekmez, yağ vb. sıvıları veya un, buğday gibi tahılları saklamaya yarayan, geniş karınlı, dar ağızlı, dibi dar toprak kap olan küpler, Anadolu’nun birçok bölgesinde çok amaçlı bir şekilde tarih boyunca kullanılmıştır ve halk arasında halen kullanılmaya devam etmektedir. Anadolu’da, evin su ihtiyacını karşılamak amacıyla, suyu kullanıma hazır hale getirmek için büyük su küpleri kullanılmıştır. Şebeke suyunun olmadığı zamanlarda mahallelerde ve sokaklarda ortak olarak faydalanılan çeşmelerden, kuyulardan getirilen içme suyu, küçük sarnıçlar olarak tanımlanabilecek su küplerinde muhafaza edilmiş, bu küpler çok uzun yıllar evlerin su depoları olarak görev yapmışlardır. En eski yerleşim yerlerinden tutun da yakın tarihimize kadar bu durum büyük bir ölçüde hiç değişmeden devam etmiştir. Bazı bölgelerimizde mahallenin su ihtiyacı çeşmeler aracılığıyla karşılanırken, bazı yerlerde de küplerden yararlanılmıştır. Özellikle suyun geçtiği güzergâh yol zeminine göre yüksek değilse, yol kenarına yapılacak çeşmenin haznesine suyu depolamak mümkün olmadığından, bölgenin su ihtiyacı küplerle karşılanmıştır. Evlerde kullanılan anadolu ehrinin günlük hayatında su kültürü 135 ANADOLU’DA SU MEDENiYETi Ayasofya’da yer alan yekpare mermerden yapılmış küpler, Helenistik Döneme (MÖ. 330- 30) ait olup, Sultan III. Murad tarafından Bergama antik şehrinden getirilmiştir. Ortalama 1250 litre sıvı alabilen küplerin alt kısmında musluklar yer almaktadır. Su küpü olarak kullanımının haricinde, kandillerde ve bayram namazlarında bu küplerden şerbet dağıtılmıştır. 136 anadolu ehrinin günlük hayatında su kültürü ANADOLU’DA SU MEDENiYETi saklama küplerinden oldukça büyük, derin ve ağızları daha geniş olan bu küpler, kiremit toprağından yapılmışlardır. Sokaklarda uygun yerlere ve suyun geçtiği güzergâhta duvar diplerine, toprağın içerisine yerleştirilmişlerdir. Ağızları da yolla aynı seviyede tutulmuş ve sac kapakla kapatılmıştır. Yiyeceklerin taşınmasında ve saklanmasında kullanılan küpler genellikle kırmızı ve siyah renkte imal edilmişlerdir. Yapılan çeşitli kazılardan elde edilen kalıntılarda parlak ve perdahlı tek renk küplerin Anadolu’da geniş bir şekilde kullanıldığını göstermektedir. Pişmiş topraktan üretilen su küplerinin birçoğunda motif yer almamaktadır. Genellikle evlerin bahçelerinde toprağın üzerine konmuş ya da bir zeminin üstüne yerleştirilmişlerdir. Suyun kirlenmemesi için dar ağızlarını kapatmak üzere genellikle tahtadan yapılan bir kapak kullanılmıştır. Her zaman suyu soğuk tutabilen su küplerinin içi sırlı olanları ise yosun tutmazdı. Su küplerinden suyu çıkarmak için de genellikle bakırdan yapılan ve sadece bu iş için kullanılan büyük maşrapalar tercih edilmiştir. Su küpü, Şehzade camii, İstanbul anadolu ehrinin günlük hayatında su kültürü 137 ANADOLU’DA SU MEDENiYETi Eski Hitit dönemine ait gaga ağızlı küp 138 anadolu ehrinin günlük hayatında su kültürü ANADOLU’DA SU MEDENiYETi Testi Kulplu, geniş gövdeli, dar boğazlı, emzikli ya da emziksiz su kabı olarak tarif edilen testiler, cam, metal gibi maddelerle birlikte özellikle kil cinsi topraktan elde edilen balçık çamurundan imal edilmektedir. Farsça desti kelimesinden dilimize geçmiş olup, elle taşınan anlamına gelmektedir. Tarihi kazılardan elde edilen farklı şekillerdeki testiler ve bir çok bölgede görülen pişirme fırınları, Anadolu’da çok eski zamanlardan beri toprak kapların yapımının bilindiğini, bunun bir sanat hâline geldiğini ve testiciliğin de bu sanatın ayrılmaz bir parçası olduğunu ortaya koymaktadır. Evliya Çelebi, Seyahatname'de, zamanın en güzel testilerinin İstanbul’da özellikle Eyüpsultan’da yapıldığından ve bu testilerin içinde muhafaza ettiği suya güzel bir koku bıraktığından bahsetmektedir. Günümüzde de bazı yörelerimizde yapımına hâlen devam edilen testiler, Anadolu’da evlerin kuytu yerlerine konan testiliklere yerleştirilmiş, bu raflarda testiler içindeki suyu daha uzun süre soğuk bir şekilde muhafaza etmiştir. anadolu ehrinin günlük hayatında su kültürü 139 ANADOLU’DA SU MEDENiYETi Çamur çukuru denilen kuyuda dinledirilmiş killi çamurdan imal edilen testiler, çarkla dönen bir tabla üzerine konan çamura istenilen şekil büyük bir ustalıkla elle verilerek elde edilmekte daha sonra kulpu ve emzik kısmı yapıştırılarak kurumaya bırakılmaktadır. Testiler, normal hava şartlarında kuruduktan sonra fırınlanarak ocakta pişirilmekte ve piştikten sonra yavaş yavaş soğuması için bir gün fırında bekletilmektedir. Düşük dereceli ısıda pişirildiklerinden gözenekli olan testiler, içlerinde bulunan suyu bu sayede uzun süre serin olarak muhafaza edebilmektedirler. Anadolu’da imal edilen testiler genellikle tek kulplu ve emziklidirler. Boylarına ve içinde muhafaza edeceği ürüne göre yoz, moloz, budak, moduk; bal testisi, su testisi, yoğurt testisi gibi farklı isimler almaktadırlar. 140 anadolu ehrinin günlük hayatında su kültürü Müzelerde sergilenen çeşitli dönemlere ait testiler. anadolu ehrinin günlük hayatında su kültürü 141 142 anadolu ehrinin günlük hayatında su kültürü anadolu ehrinin günlük hayatında su kültürü 143 KAYNAKLAR: TDK Türkçe Sözlük Kaybolan Meslekler ve Son Ustalar, Mehmet Ali Diyarbakırlıoğlu T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Türkiye Kültür Portalı, maden sanatı Bakırcılık Sanatı, Türk-İslam Sanatları Hat Dergisi Nurettin Rüştü Bingül, Eski Eserler Ansiklopedisi, Tercüman 1001 Temel Eser, 1. Cilt, s. 38 Dr. Oktay BAŞAK, Yüzüncü Yıl Üniversitesi Taş Çağı’ndan Tunç Çağı’na Anadolu’da Maden Sanatının Gelişimi ve Kullanımı Temel Britannica Rehber Ansiklopedisi Dr. Gazanfer İltar, Dr. Sevinç Eren, Giresun’da Bakırcılık, Karadeniz Sosyal Bilimler Dergisi-4 Yrd. Doç. Dr. Nejla GÜNAY, Maraş’ta Bakırcılık Sanatı ve Ali Usta, Millî Folklor, 2009, Y›l 21, Say› 81 Zerrin Köşklü, Geçmişten Günümüze Erzurum’da Bakırcılık ve Bakır Kaplar Yrd. Doç. Buket Acartürk, Toprağın Binlerce Yıllık Macerası, Çevrimiçi Tematik Türkoloji Dergisi, Yıl IV, Sayı 1, Ocak 2012 Nebi Bozkurt, Selda Ertuğrul, İslam Ansiklopedisi, TDV Yayınları, İbrik maddesi, s. 372-376 Dr. Ercan Topçu, Şifa Taslarının Türk Tıp Folklorundaki Yeri, Sağlık Düşüncesi ve Tıp Kültürü Dergisi Sayı 16 Yrd. Doç. Dr. Şerife Tali, Kayseri Etnografya Müzesinde Bulunan Şifa Tasları ve Sanatı Üzerine, Turkish Studies Dergisi, Cilt 8, Sayı 8 Dr. Naci Bakırca, Nisan Tası, Asitane Mevlevi Kültür Dergisi, Nisan 2010 Safranbolu’da Su, ulukavak.net abihayatsergisi.com tokatturizm.gov.tr ekitap.kulturturizm.gov.tr kültürvarliklari.gov.tr kavaklidere.bel.tr/mermer-ve-bakircilik gugum.nedir.com 144 anadolu ehrinin günlük hayatında su kültürü
