docŞanlıurfa Şehir Kimliği Çalıştayı Sonuç Raporu
download 
Şikayet Transkript
Şanlıurfa Şehir Kimliği Çalıştayı Sonuç Raporu
ŞANLIURFA ŞEHİR KİMLİĞİ ÇALIŞTAYI SONUÇ RAPORU ŞUBAT 2015 ŞANLIURFA ŞEHİR KİMLİĞİ ÇALIŞTAYI T.C. ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI VE ŞANLIURFA BÜYÜKŞEHİR BELEDİYESİ İŞBİRLİĞİ İLE 12.02.2015 TARİHİNDE DÜZENLENMİŞTİR. ÇALIŞTAY’A İLİŞKİN SONUÇ RAPORU HAZIRLANARAK BU ÇALIŞMA İLE İLGİLİLERİN VE KAMUOYUNUN HİZMETİNE SUNULMUŞTUR. © 2015, Her Hakkı Saklıdır ii HAZIRLAYANLAR İbrahim ACAR Koordinatör, T.C. Çevre ve Şehircilik Bakan Danışmanı Prof. Dr. Seyfettin ERDOĞAN Öğretim Üyesi, Akademik Kurul Başkanı Doç. Dr. Ayfer GEDİKLİ Öğretim Üyesi, Akademik Kurul Üyesi Yrd. Doç. Dr. Ahu ERGEN Öğretim Üyesi Yrd. Doç. Dr. Abdülkadir GÜZEL Öğretim Üyesi Arş. Gör. Fatma Pınar ARSLAN Öğretim Üyesi Arş. Gör. Mehmet Emin TENEKECİ Öğretim Üyesi Naciye Nalan GEBEŞ Uzman Tuğba TÜRK Uzman Yasemin Meltem NAMLI Uzman Mehmet KALAYCI Uzman Orhan SEZER Uzman Ender ATEŞ Uzman Erce EMEKLİ Uzman iii iv İÇİNDEKİLER HAZIRLAYANLAR ....................................................................................................... iii İÇİNDEKİLER ................................................................................................................. v TABLOLAR LİSTESİ..................................................................................................... ix RESİMLER LİSTESİ ...................................................................................................... xi GRAFİKLER LİSTESİ.................................................................................................. xiv KISALTMALAR ............................................................................................................ xv ÖNSÖZ ......................................................................................................................... xvii GİRİŞ ................................................................................................................................ 1 ÇALIŞTAY HAKKINDA GENEL BİLGİ ...................................................................... 3 BİRİNCİ BÖLÜM ............................................................................................................ 7 ŞEHİR KİMLİĞİNİN KAVRAMSAL VE TEORİK ÇERÇEVESİ ................................ 7 1.1. 1.1.1 1.2. ŞEHİR KAVRAMI ............................................................................................ 8 Sürdürülebilir Şehir ...................................................................................... 10 ŞEHİR KİMLİĞİ ............................................................................................. 11 1.2.1 Sosyokültürel Özellikler ............................................................................... 15 1.2.2 Sosyoekonomik Özellikler ........................................................................... 17 1.2.3 Fiziksel Ortam ve Çevre ............................................................................... 19 1.2.3.1 Şehrin Coğrafi Konumu ............................................................................... 21 1.2.3.2 İklim Yapısı .................................................................................................. 21 1.2.3.3 Şehre Özgü Hayvan Irkları ve Bitki Türleri ................................................. 22 1.2.3.4 Doğal Olmayan Çevre .................................................................................. 24 1.2.3.5 Tarihi Eserler ve Simgesel Yapılar............................................................... 26 1.3. ŞEHRİN KİMLİK EROZYONU ..................................................................... 27 1.4. ŞEHİR PAZARLAMA .................................................................................... 30 1.5. ŞEHİR MARKASI ........................................................................................... 32 KAYNAKÇA.................................................................................................................. 43 İKİNCİ BÖLÜM............................................................................................................. 49 ŞANLIURFA’NIN GENEL TANITIMI ........................................................................ 49 2.1 COĞRAFİ GÖRÜNÜM........................................................................................ 50 2.1.1 Dağlar ve Ovalar............................................................................................. 51 2.1.2 Akarsu ve Göller............................................................................................. 51 v 2.1.3 İklim ve Canlı Çeşitliliği ................................................................................ 52 2.2 ŞANLIURFA’NIN TARİHİ ................................................................................. 55 2.2.1 Milattan Önceki Uygarlıklar........................................................................... 56 2.2.2 Milattan Sonraki Uygarlıklar .......................................................................... 59 2.2.3 Tarihi Harran Okulu ve Önemi....................................................................... 62 2.2.3.1 İslamiyet Sonrası Harran .............................................................................. 63 2.2.4 Kurtuluş Savaşı ve Şanlıurfa .......................................................................... 65 2.3 TARİHİ VE KÜLTÜREL ZENGİNLİKLER ....................................................... 67 2.3.1 Balıklı Göl ve Çevresi .................................................................................... 67 2.3.2 Rıvzaniye Camii ve Halil-ür Rahman Gölü (Balıklı Göl) .............................. 68 2.3.3 Halil-ür Rahman Camii .................................................................................. 69 2.3.4 Ayn Zeliha Gölü ............................................................................................. 70 2.3.5 Mevlid-i Halil Camii Avlusu .......................................................................... 71 2.3.6 Hz. Eyüp, Hz. Rahime ve Hz. Elyesa Türbeleri ............................................. 71 2.3.7 Bediüzzaman Said Nursi Makamı .................................................................. 73 2.3.8 Selahaddin Eyyubi Camii ............................................................................... 74 2.3.9 Hasan Padişah Camii ...................................................................................... 74 2.3.10 Fırfırlı Cami .................................................................................................. 75 2.3.11 Ulu Cami ...................................................................................................... 76 2.3.12 Deyr-i Yakub (Yakub Manastırı) ................................................................. 76 2.3.13 Germuş Kilisesi ............................................................................................ 77 2.3.14 Halepli Bahçe ve Mozaikler ......................................................................... 79 2.3.15 Göbeklitepe................................................................................................... 80 2.3.16 Harran ........................................................................................................... 82 2.3.17 Arkeoloji Müzesi .......................................................................................... 85 2.3.18 Şuayb ve Soğmatar Antik Kentleri ............................................................... 86 2.3.19 Çarşı ve Pazarlar ........................................................................................... 88 2.3.20 Tarihi Şanlıurfa Evleri ve Sokakları ............................................................. 88 2.3.21 Halfeti ........................................................................................................... 89 2.3.22 Rumkale ........................................................................................................ 90 2.3.23 Savaşan (Beresun) Köyü .............................................................................. 90 2.3.24 Gölpınar Mesire Yeri .................................................................................... 91 2.4 ŞANLIURFA’NIN KÜLTÜRÜ ............................................................................ 92 2.4.1 Sıra Gecesi Geleneği ...................................................................................... 92 vi 2.4.2 Şanlıurfa Yemekleri........................................................................................ 93 2.4.3 Yöresel Kıyafetler .......................................................................................... 94 2.5 NÜFUS, DEMOGRAFİK YAPI VE YAŞAM ..................................................... 94 2.5.1 Nüfus, Nüfus Artışı ve Yoğunluğu ................................................................. 94 2.5.2 Kaba Doğum Hızı ve Anne Yaş Grubuna Göre Doğumlar ............................ 95 2.5.3 Sağlık İstatistikleri .......................................................................................... 96 2.5.4 İç Göç İstatistikleri ......................................................................................... 97 2.5.5 Eğitim İstatistikleri ......................................................................................... 98 2.5.6 Aile İstatistikleri ........................................................................................... 100 2.5.7 Mutluluk Göstergeleri .................................................................................. 103 2.5.8 Gelir ve Tüketim İstatistikleri ...................................................................... 104 2.6 ŞANLIURFA EKONOMİSİ ............................................................................... 107 2.6.1 İşgücü ve İstihdam ........................................................................................ 107 2.6.2 Üretim ve Sektörler ...................................................................................... 112 2.6.3 Dış Ticaret .................................................................................................... 113 2.6.3.1 Dış Ticaret Yapılan Ülkeler ................................................................... 115 2.6.3.2 Dış Ticarete Konu Olan Ürünler ............................................................ 117 2.7 SEKTÖRLER ...................................................................................................... 121 2.7.1 Tarım ............................................................................................................ 121 2.7.2 Sanayi ........................................................................................................... 123 2.7.3 Hizmetler ...................................................................................................... 123 KAYNAKÇA................................................................................................................ 125 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM ...................................................................................................... 133 ŞANLIURFA ŞEHİR KİMLİĞİ VE VİZYONUNA İLİŞKİN ÇALIŞTAY KATILIMCILARININ GÖRÜŞ VE ÖNERİLERİ ...................................................... 133 3.1 ŞANLIURFA’NIN BELİRGİN ÖZELLİKLERİ VE POTANSİYELİ ......... 133 3.1.1 Turizm ..................................................................................................... 133 3.1.1.1 Tarihi Değerler ve İnanç Turizmi .......................................................... 134 3.1.1.2 Kültürel Birikim ve Kültür Turizmi....................................................... 137 3.1.1.3 Doğal Güzellikler ve Doğa Turizmi ...................................................... 139 3.1.2 Üretim Faaliyetleri ve İnsan Kaynakları ................................................. 140 3.1.3 Ulaşım ..................................................................................................... 143 3.2 ŞANLIURFA’NIN SİMGELERİ........................................................................ 144 3.2.1 Dini Simgeler................................................................................................ 145 vii 3.2.2 Tarihi Simgeler ............................................................................................. 146 3.2.3 Sosyokültürel Simgeler ................................................................................ 146 3.2.4 Ekonomik Simgeler ...................................................................................... 147 3.2.5 Yöre Mutfağına İlişkin Simgeler .................................................................. 148 3.2.6 Doğal Zenginliklere İlişkin Simgeler ........................................................... 149 3.3 ŞANLIURFA’NIN TEMEL ÇEVRE SORUNLARI.......................................... 149 3.4 KENTSEL DÖNÜŞÜM VE GELİŞİM UYGULAMALARI............................. 152 3.5 ŞANLIURFANIN GÜÇLÜ VE ZAYIF YÖNLERİ İLE FIRSAT VE TEHDİTLERİNİN (GZFT) ANALİZİ ..................................................................... 156 A. Güçlü Yönler .................................................................................................. 156 B. Zayıf Yönler ................................................................................................... 156 C. Fırsatlar .......................................................................................................... 158 D. Tehditler ......................................................................................................... 158 SONUÇ ......................................................................................................................... 161 AKADEMİK HEYET................................................................................................... 169 KATILIMCILAR.......................................................................................................... 170 viii TABLOLAR LİSTESİ Tablo 1. Marka Kent Sürecinde Etkili Olan Faktörler ve Ağırlık Oranları ................... 33 Tablo 2. Küresel Ölçekte Marka Şehir Sıralaması ......................................................... 34 Tablo 3. Şanlıurfa ve Türkiye’de Doğum Yapan Annelerin Yaş Gruplarına Göre Oranı (%) ........................................................................................................................ 96 Tablo 4. Şanlıurfa ve Türkiye’de Doğuşta Beklenen Yaşam Süreleri (Yıl) (2013) . 96 Tablo 5. Şanlıurfa Ve Türkiye’de 15 Yaş Üzeri Nüfusun Eğitim Durumu (2013) .. 98 Tablo 6. Şanlıurfa’da Erkek ve Kadınların Karşılaştırmalı Eğitim Durumları (2013) ........................................................................................................................................ 99 Tablo 7. 2014 Öğretim Yılı Başında, Şanlıurfa’da ve Türkiye’de Net Okullaşma Oranları (%) ................................................................................................................. 100 Tablo 8. Şanlıurfa ve Türkiye’de Hanehalkı Büyüklükleri (2008-2014) ................ 101 Tablo 9. 2013 Yılında Şanlıurfa ve Türkiye’de 15 Yaşından Büyük Nüfusun Medeni Durumu ........................................................................................................... 101 Tablo 10. Şanlıurfa ve Türkiye’de Kadın ve Erkek İçin İlk Evlenme Yaşı Verileri (2001-2013).................................................................................................................. 102 Tablo 11. Şanlıurfa ve Türkiye’de Kaba Evlenme Hızı (2007-2013) (‰) ............. 102 Tablo 12. Şanlıurfa ve Türkiye’de Kaba Boşanma Hızı (‰) ................................... 103 Tablo 13. Şanlıurfa ve Türkiye’de Kendisini “Mutlu”, “Orta” ve “Mutsuz” Olarak Tarif Edenlerin Yüzdesi .............................................................................................. 103 Tablo 14. Şanlıurfa ve Türkiye’de Kendisini “Umutlu”, “Umutsuz” Olarak Tarif Edenlerin Yüzdesi ....................................................................................................... 103 Tablo 15. Şanlıurfa ve Türkiye’de Kaba İntihar Hızı (Yüzbinde) ........................... 104 Tablo 16. Şanlıurfa ve Diyarbakır’da, Gelirin Harcandığı Alanlar (%) .................. 105 Tablo 17. Şanlıurfa’da ve Türkiye’de İşsizlik Oranı ve İşgücüne Katılım Oranı (2011-2013).................................................................................................................. 108 Tablo 18. Şanlıurfa ve Türkiye’de, Cinsiyete Göre İşsizlik Oranı ve İşgücüne Katılım Oranı (2014) ................................................................................................... 108 Tablo 19. Şanlıurfa ve Diyarbakır’da İşsiz Olanların Eğitim Durumlarına Göre Sayısı (2014) ................................................................................................................ 109 Tablo 20. Şanlıurfa-Diyarbakır’da İstihdam Edilenlerin, İstihdam Edilen Kadın ve Erkeklerin İşyerlerindeki İstihdam Statüsü (2014) ................................................... 111 ix Tablo 21. Şanlıurfa’da Alanlara Göre Girişim Sayıları (2013) ............................... 113 Tablo 22. Şanlıurfa’nın En Fazla İhracat Yaptığı 25 Ülke ve İhracat Hacimleri (2014) ........................................................................................................................... 116 Tablo 23. Şanlıurfa’nın En Fazla İthalat Yaptığı 25 Ülke ve İthalat Hacimleri (2014) ........................................................................................................................... 117 Tablo 24. Şanlıurfa’nın En Fazla İhraç Ettiği Ürünler ve İhracat Hacimleri (2014) ...................................................................................................................................... 118 Tablo 25. Şanlıurfa’nın En Fazla İthal Ettiği Ürünler ve İthalat Hacimleri (2014) 119 Tablo 26. Şanlıurfa Tarım Alanlarının Kullanımları (2014) .................................... 121 Tablo 27. Şanlıurfa’da Organik Bitkisel Üretim (2009-2014) ................................. 122 x RESİMLER LİSTESİ Resim 1. Göbeklitepe Kalıntıları ...................................................................................... 9 Resim 2. Ayasofya Camii, İstanbul ................................................................................ 13 Resim 3. Big Ben Saat Kulesi, Londra ........................................................................... 14 Resim 4. Taç Mahal, Agra.............................................................................................. 14 Resim 5. Hong Kong’dan Bir Görünüm ........................................................................ 18 Resim 6. New York’dan Bir Görünüm .......................................................................... 18 Resim 7. Vlatava Nehri, Prag ......................................................................................... 19 Resim 8. Nevşehir, Kapadokya Peribacaları .................................................................. 20 Resim 9. Fethiye, Kelebekler Vadisi .............................................................................. 20 Resim 10. Belediye Logoları .......................................................................................... 23 Resim 11. İstanbul’da Laleler ........................................................................................ 24 Resim 12. İstanbul’dan Bir Görünüm Ayasofya ve Sultanahmet .................................. 25 Resim 13. İstanbul, Maslak ............................................................................................ 26 Resim 14. Çanakkale’de Yer Alan Truva Atı ................................................................ 27 Resim 15. Moskova’dan Gece Görünümü ..................................................................... 28 Resim 16. Fransa, St. Tropez. ........................................................................................ 29 Resim 17. Sydey ............................................................................................................. 34 Resim 18. Dubai ............................................................................................................. 35 Resim 19. Amsterdam Ruks Müzesi ve "I amsterdam" Yazısı ...................................... 36 Resim 20. Paris Şehrinden Bir Görünüm ....................................................................... 37 Resim 21. İstanbul’a İlişkin Bazı Kurum ve Etkinliklerin Logoları .............................. 38 Resim 22. Gaziantep Kalesi ........................................................................................... 40 Resim 23. Doğu’nun İncisi Van’dan Bir Görüntü ......................................................... 40 Resim 24. Evliyalar Diyarı Kastamonu .......................................................................... 41 Resim 25. Afyonkarahisar Kalesi’nden Bir Görünüm ................................................... 41 Resim 26. Kara Elmas Diyarı Zonguldak ...................................................................... 42 Resim 27. Dadaşlar diyarı Erzurum ............................................................................... 42 Resim 28. Şanlıurfa Haritası ...................................................................................... 50 Resim 29. Atatürk Barajı ve Baraj Gölü ................................................................. 51 Resim 30. Birecik Köprüsü ........................................................................................ 52 Resim 31. Kelaynak Kuşu ........................................................................................... 53 xi Resim 32. Gazella Subgutturoza ............................................................................... 54 Resim 33. Urfa’nın Hıristiyan Misyonerler Tarafından Fotoğraflanmış 1921’deki Görünümü ................................................................................................. 55 Resim 34. Balıklıgöl’de Deve Kervanları ............................................................... 56 Resim 35. Akkad Kralı Naram-Sin’in Taş Anıtı ................................................... 57 Resim 36. Edessa Krallığı’na Ait Bronz Sikkeler (MS 180 civarı) .................. 59 Resim 37. Urfa Surlarının Kuşatılmasını Gösteren Bir Gravür (11.yy) .......... 60 Resim 38. Milli Mücadele’de Urfalılar ................................................................... 61 Resim 39. Eski Urfa’dan Bir Görünüm.................................................................... 61 Resim 40. Harran Üniversitesi Kalıntıları .............................................................. 64 Resim 41. Güllüzade Hacı Osman’ın Evi ................................................................ 66 Resim 42. Hz. İbrahim’i Ateş’e Atmak İçin Kullanıldığı Rivayet Edilen Mancınık Ayakları ...................................................................................................... 68 Resim 43. Rızvaniye Camii ve Balıklı Göl ............................................................. 69 Resim 44. Halil-ür Rahman Camii ............................................................................ 70 Resim 45. Ayn Zeliha Gölü ........................................................................................ 70 Resim 46. Mevlid-i Halil Camii Avlusu .................................................................. 71 Resim 47. Hz. Eyüp Peygamber’in Sabır Makamı ................................................ 72 Resim 48. Hz. Eyüp Peygamber Camii ve Türbesi ............................................... 72 Resim 49. Hz. Elyasa Türbesi .................................................................................... 73 Resim 50. Bediüzzaman Said-i Nursi Makamı ...................................................... 73 Resim 51. Selahaddin Eyyubi Camii ........................................................................ 74 Resim 52. Sultan Hasan Camii .................................................................................. 75 Resim 53. Halleri Fırfırlı Camii Yeni ve Eski ....................................................... 75 Resim 54. Ulu Cami ve Sekizgen Minaresi ............................................................ 76 Resim 55. Deyr-i Yakub Manastırı ........................................................................... 77 Resim 56. Germuş Kilisesi ......................................................................................... 78 Resim 57. Edessa’dan Çıkarılan Mozaikler ............................................................ 79 Resim 58. Göbeklitepe ................................................................................................ 80 Resim 59. Göbeklitepe’de Bulunan Sürüngen Kabartmaları .............................. 81 Resim 60. Göbeklitepe Kalıntıları ............................................................................ 82 Resim 61. Harran Kalesi ............................................................................................. 83 Resim 62. Harran Ulu Cami Kalıntıları ................................................................... 83 Resim 63. Harran Evleri .............................................................................................. 84 xii Resim 64. Balıklı Göl Heykeli .................................................................................. 85 Resim 65. Şuayb Antik Kenti Kalıntıları ................................................................ 86 Resim 66. Soğmatar’da Tanrı Kabartmaları ........................................................... 87 Resim 67. Gümrük Hanı .............................................................................................. 88 Resim 68. Halfeti .......................................................................................................... 89 Resim 69. Rumkale ....................................................................................................... 90 Resim 70. Savaşan Köyü ............................................................................................. 91 Resim 71. Gölpınar Mesire Yeri ............................................................................... 91 Resim 72. Sıra Gecesi .................................................................................................. 93 Resim 73. Kebap ve Köfte .......................................................................................... 93 xiii GRAFİKLER LİSTESİ Grafik 1. Şanlıurfa İli Nüfusu (2007-2014) ................................................................... 94 Grafik 2. Nüfus Artış Hızı (2007-2014) ........................................................................ 95 Grafik 3. Şanlıurfa’nın Net İç Göç Sayıları, 2007-2014 ............................................... 97 Grafik 4. Şanlıurfa ve Türkiye’de Konut Satışlarının Seyri ........................................ 106 Grafik 5. TRC2 bölgesinde ve Türkiye Genelinde İstihdamın Sektörler Arasında Dağılımı (2014)............................................................................................................. 109 Grafik 6. TRC2 Bölgesinde Kadın ve Erkek İstihdamında Sektörlerin Payları (2014) ...................................................................................................................................... 110 Grafik 7. TRC2 Bölgesinde ve Türkiye Genelinde GSKD’nin Sektörler Arasında Dağılımı (2011)............................................................................................................. 112 Grafik 8. Şanlıurfa’nın 2002-2014 Döneminde Yaptığı Yıllık Toplam İhracat ve İthalatın Değerleri ......................................................................................................... 114 Grafik 9. Şanlıurfa’nın Dış Ticaretinin Türkiye’nin Toplam Dış Ticareti İçindeki Payının Yıllara Göre Değişimi ..................................................................................... 114 xiv KISALTMALAR AVM : Alışveriş Merkezi GAP : Güneydoğu Anadolu Projesi GSKD : Gayri Safi Katma Değer Hz. : Hazreti km : Kilometre km2 : Kilometrekare m : Metre M : Miladi 2 m : Metrekare MÖ : Milattan Önce MS : Milattan Sonra s. : Sayfa ss. : Sayfalar STK : Sivil Toplum Kuruluşu T.B.M.M. : Türkiye Büyük Millet Meclisi T.C. : Türkiye Cumhuriyeti TÜİK : Türkiye İstatistik Kurumu vb. : Ve benzeri yy. : Yüzyıl xv xvi ÖNSÖZ İnsanın maddi ve manevi gelişimine etki eden unsurların başında sosyal, kültürel ve fiziki çevre gelmektedir. İnsan ve onu çevreleyen şehir arasında öylesine bir etkileşim vardır ki; olumlu ya da olumsuz her bir değişim insana, insanın yaşadığı deneyimler de çevreye, şehre yansır. Böylece; şehir ve insan birbirinin mazisinde, güncel hayatında, geleceğinde, mutluluğunda, hüznünde ve hâsılı kaderinde karşılıklı etkili olur. İnsan gibi şehirlerin de ruhu, kimliği ve kişiliği vardır. Tarihi, iklimi, coğrafyası, jeopolitiği, kültürü, sosyal ve etnik yapısı, ekonomisi ve diğer maddi ve manevi değerleri bir şehrin kimliğini oluşturan temel öğelerdir. Bu parametrelerden baskın ve öne çıkanlar veya onların bileşimi şehrin kimliğini ortaya koyar. Bazen bir sanat eseri veya tarihi eser, bazen hafızalarda, gönüllerde derin izler bırakan bir olay veya bir insan şehrin kimlik tanımlanmasında ön plana çıkar. Bazen insan şehre, şehir de insana ruh ve kimlik katar. Şehirlerin kimliğini doğru tanımlamadan, ne sorunlar doğru tespit edilebilir ne de köklü, isabetli çözümler üretilebilir. Sağlıklı gelecek kurgusu yapılabilmesi için de önce şehrin kimliğinin doğru tespit edilmesi gerekir. Bu çerçevede mekânsal planlama hayati değer taşıyan bir konudur. Ülke, bölge ve şehir bazında, her ölçekte yerleşim birimi için durum tespiti yapmak ve gelecek öngörüsünde bulunup; yerleşim, yatırım, üretim ve hizmet altyapılarını bu öngörülere göre kurgulamak, o bölgenin kimliğinin oluşması açısından hayati önem taşır. Bu nedenle, tüm illerimizin dâhil edildiği, ülke çapında stratejik mekânsal planlama çalışmalarını başlatmış bulunuyoruz. Bu çalışma ile bir yandan her bir yerleşim biriminin bireysel varlığı, kimliği ve özgün değerleri göz önünde bulundurularak öte yandan da diğer yerleşim birimleri ile olan ilişkilerini ve bütün içindeki yerini de doğru kurgulayarak kapsamlı bir ülke planlaması yapılacaktır. Bu planlama çerçevesinde mekânsal ilişkilerin yeniden tanımlanmasıyla insanımızın mutlu ve huzurlu bir şekilde yaşayabileceği şehirler planlayarak 2023, 2053 ve 2071 hedeflerimize emin adımlarla yürümek istiyoruz. xvii İşte bu noktalardan hareketle, Çevre ve Şehircilik Bakanlığı olarak, ülke çapında yapılacak stratejik mekânsal planlama çalışmalarımıza kaynak ve referans noktası oluşturmak için şehirlerimizin yukarıda belirtilen çerçevede kimliğini tespit etmek amacıyla çalıştaylar düzenlemeye karar verdik. Her şehrimize, o şehirde yaşayanların gözüyle ve gönlüyle bakmak istedik. Şehir Kimliği Çalıştayı’nda şehrimizdeki bilim adamlarımızı, iş adamlarımızı, gönüllü kuruluşlarımızı, belediye ve diğer kamu bürokrasisini, düşünce ve gönül adamlarımızı bir araya getiriyoruz. Şehir kimliğimizi belirleme adına, sosyal, kültürel ve ekonomik gelişme hedeflerimiz konusunda geniş katılımlı bir platform oluşturuyoruz. Burada ortaya çıkan bilgi birikimi ve çalıştay raporlarının ülkemizin geleceği için çok önemli kaynak ve referans olacağı inancındayız. Şehir Kimliği Çalıştayı’nın Sonuç Raporu olan, yani ortak aklın bir ürünü olan, bu eserin; Şehrimizin maddi ve manevi değerlerini tanıma, tanımlama ve tanıtma konusunda, Kentsel Dönüşüm, Kırsal Dönüşüm diye adlandırdığımız ülke çapında topyekûn yeniden inşa ve ihya faaliyetlerimizde, tarihi ve kültürel değerlerimizi koruyarak gelecek kurgumuza ve vizyon hedeflerimize uygun, modern teknoloji ve planlama ile yapılacak olan evler, mahalleler, şehirler, köyler gibi kentsel ve kırsal yerleşim birimleri inşa etme yolunda baş vurulacak önemli bir kaynak eser olmasını, aydınlatıcı bir rol oynamasını diliyorum. Çalıştaylarımıza tecrübeleriyle, bilgi birikimleriyle, heyecan ve motivasyonlarıyla katkıda bulunan tüm katılımcılara, çalışmalara ev sahipliği yapan belediye başkanlarımıza ve çalışanlarına, başarılı çalışmalarıyla moderatör ve raportörlük görevlerini yerine getiren akademisyenlere, başından sonuna süreç yönetimi sorumluluğunu üstlenerek organizasyonu gerçekleştiren danışman ve uzman arkadaşlarıma ve emeği geçen herkese teşekkür ve tebriklerimi bildiriyorum. İdris GÜLLÜCE T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanı xviii GİRİŞ Şanlıurfa Şehir Kimliği Çalıştayı’na yönelik olarak ilde öncelikle, 15 Ocak 2015 tarihinde tanıtım toplantısı düzenlenmiştir. Bu toplantıda çalıştayın amacı, mahiyeti, içeriği ve talep edilen katkıların şekil ve niteliği paylaşılmış ve katılımcılara hazırlık yapabilmeleri için gerekli bilgilendirme yapılmıştır. Tanıtım toplantısından yaklaşık bir ay sonra 12 Şubat 2015 tarihinde “Şanlıurfa Şehir Kimliği Çalıştayı” gerçekleştirilmiştir. Çalıştayda, 5 saati aşkın bir süre zarfında, katılımcılar yuvarlak masalar etrafında gruplara ayrılarak kendilerine 9 adet soru yöneltilmiştir. Her masada bir öğretim elemanı raportör olarak görev almıştır. Katılımcılara yöneltilen sorular aşağıdadır: 1. Şehrinizi kısaca nasıl tanımlarsınız? 2. Şehrinizi aşağıdaki parametreler açısından bir cümle ile değerlendiriniz. Tarihi: Kültürel Birikimi: Doğal Güzellikleri: Konumu: Ekonomik Gelişmişliği: 3. Şehrinize ait başlıca “simgeler” nelerdir? 4. Size göre şehrinizin en temel “çevre sorunları” nelerdir ve nasıl çözülebilir? 5. Şehrinizle ilgili “kentsel dönüşüm ve gelişim” politikaları hakkındaki tespitleriniz, teklifleriniz nelerdir? 6. Şehrinizin güçlü-zayıf yönler ile fırsatlar-tehditler (GZFT) analizini yapar mısınız? 7. Tespit ettiğiniz zayıf yönler veya tehditler için çözüm önerileriniz nelerdir? 8. Şehrinizin geleceğiyle ilgili “hayalleriniz” nelerdir? Kısa, orta ve uzun vadede nerede ve nasıl görmek istersiniz? 9. Yukarıda bir cümleyle ifade edemediğiniz düşündüğünüz ilave görüş ve önerileriniz nelerdir? 1 veya sorulmadığını Katılımcıların görüş ve önerilerini sunmaları için, her bir soruya belirli bir süre ayrılmıştır. Masa raportörleri bütün görüş, öneri ve değerlendirmeleri yazılı olarak ve dijital sistem ile kayıt altına almışlardır. Kayıtlar çözülerek sistematize edilmiş ve il moderatörüne teslim edilmiştir. Bu çalışmalar, Prof. Dr. Seyfettin Erdoğan başkanlığındaki akademisyenler heyeti tarafından bilimsel bir rapor haline getirilmiş, uzman arkadaşlarımız tarafından tashih ve redakte edilerek yayına hazırlanmıştır. Rapor üç bölümden oluşmaktadır: Birinci bölümde, şehir kimliğine ilişkin kavramsal ve teorik bilgiler yer almaktadır. Bu bölüm, Doç. Dr. Ayfer Gedikli ve Yrd. Doç. Dr. Ahu Ergen tarafından hazırlanmıştır. İkinci bölümde, Şanlıurfa’nın genel olarak tanıtılması hedeflenmiştir. Bu bölümün sorumluluğunu, Doç. Dr. Ayfer Gedikli, Araş. Gör. Fatma Pınar Arslan ve Yrd. Doç. Dr. Abdülkadir Güzel üstlenmiştir. İkinci bölümde Şanlıurfa’nın iktisadi, sosyal ve kültürel yapısı, coğrafi özellikleri ve potansiyel değerleri gibi konular ele alınmıştır. Üçüncü bölümde, katılımcılar tarafından ileri sürülen görüş ve öneriler tanzim edilmiş, mükerrer görüşler birleştirilerek akıcı ve tutarlı bir metin ortaya çıkarılmaya çalışılmıştır. Yrd. Doç. Dr. Abdülkadir Güzel ve Araş. Gör. Mehmet Emin Tenekeci raportörlerden gelen metinleri derleyerek nihai bir rapor haline getirmişlerdir. Sonuç bölümünde, Çalıştay’da öne çıkan görüş ve önerilere vurgu yapılarak rapor içeriği özetlenmiştir. 2 ÇALIŞTAY HAKKINDA GENEL BİLGİ 1. GEREKÇE 1.1 İnsanın ve onu kuşatan maddi-manevi, canlı-cansız tüm çevresinin, yaşadığı ortamların dün-bugün-yarın boyutlarıyla ele alınması gerekir. Geçmişin hatıra ve mirasının, bugünün gerçekleşenlerinin ve yarının hayal ve hedeflerinin birlikte değerlendirilmesi gerekir. 1.2 Ülke, bölge, şehir ve diğer alt birim yerleşim merkezleri bazında yapılacak tüm planlar, programlar; kazanılmış değerleri koruma, kaybedilmiş değerleri geri kazanma ve medeniyet yürüyüşümüzde bizi bir adım daha ileri, bir basamak daha yukarı taşıyacak yeni değerler üretme esasına göre yeniden yapılmalıdır. 1.3 Giderek yaygın bir anlayış ve işleyiş haline gelen çoğulcu-katılımcı demokrasi modeli de, yerinden yönetim metodu da; doğru tanımlama ve iyi planlama yapabilmek için, her yaşam biriminin tüm paydaşlarının ortak akıl ve ortak irade potansiyelini organize etmeyi gerektirmektedir. 1.4 İşte bu noktalardan hareketle; T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, ülke çapında tüm yerleşim birimlerine ilişkin gelecek vizyonunu ve altyapısını oluşturmak üzere mekânsal planlama sürecini yönetirken; şehre şehirlinin gözünden ve gönlünden bakmayı sağlayacak çalıştaylar organize etmeyi, zaruri bir ihtiyaç olarak görmüştür. 2. İÇERİK Çalıştay’ın içeriği, T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı bünyesinde gönüllülük esasına göre kurulan “Sempozyum ve Çalıştaylar Heyeti” tarafından belirlenmiştir. İçeriğin belirlenmesi sürecinde, bilim insanları, profesyoneller, bürokratlar, siyaset dünyası, basın, yerel idareler ve STK temsilcileri gibi kesimlerin görüş ve önerileri esas alınmıştır. İçerik üç temel ayak üzerine bina edilmiştir: 3 2.1 Şehir Kimliği: Şehrin insan kaynağının, iş gücü ve akademik potansiyelinin, tarihî, kültürel, ekonomik, sosyal, mimari, coğrafî, jeolojik, jeopolitik, yapısal, vb. açılardan sahip olduğu potansiyelin değerlendirilmesi; kısa, orta, uzun vadede olması ya da gelmesi gereken konumun, durumun öngörülmesi. 2.2 Çevre Bilinci: Şehrin havasının, suyunun, toprağının, güneşinin, bitki örtüsünün, hayvan türlerinin, kültür ve tabiat varlıklarının çevresel açıdan değerlendirilmesi; kısa, orta, uzun vadede olması ya da gelmesi gereken konumun, durumun öngörülmesi. 2.3 Mekânsal Plânlama: Şehir kimliği ve çevresel unsurlar da göz önünde bulundurularak, şehrin geleceğinin tasarlanması; bu tasarıya uygun olarak büyük, orta, küçük ölçekli mekânsal planların yapılması. 3. AMAÇ Bu Çalıştay’ın temel amacı, Türkiye’de 2002 yılından itibaren önem kazanan bütün toplumsal kesimlerin eşit oranda önemsendiği katılımcı yönetim anlayışına uygun olarak politika belirlemek ve uygulama süreçlerine bütün kesimlerin görüş, öneri ve katkılarını sağlamaktır. Bu çerçevede; 3.1 Türkiye genelinde; şehir, mahalle, ilçe, köy ve diğer yerleşim birimlerine yönelik olarak gelecek öngörülerinin orada yaşayanlarla birlikte belirlenmesinin teşvik edilmesi, 3.2 Ortaya çıkacak ana fikirlerin, temel sorunların, muhtemel çözümlerin bilimsel toplantılar aracılığıyla uzman kişi ve kurumlar tarafından değerlendirilmesinin sağlanması, 3.3 Ülke, bölge ve şehir bazında hazırlanacak sonuç raporlarının; ilgili birimlerin, politika yapıcıların ve uygulamacıların istifadesine sunulması, 3.4 Bu vesileyle; toplumda çevre ve şehircilik bilincinin oluşmasına, gelişmesine, olgunlaşmasına katkıda bulunulması hedeflenmektedir. 4 4. KAPSAM 4.1 İçerik açısından; tüm çevre ve şehircilik alanları ile alt birim ve bileşenleri, 4.2 Katkı ve katılım açısından; genelde tüm kamuoyu, özelde toplumsal paydaşların kurumsal temsilcileri, 4.3 Uygulama açısından; büyükşehir, il, ilçe, köy ve diğer kırsal alanlar. 5. KATILIM 5.1 Şehrin seçilmiş yöneticilerinden oluşan yerel ve genel siyaset temsilcileri, 5.2 Şehrin atanmış yöneticilerinden oluşan bürokrasi temsilcileri, 5.3 Şehrin adanmış yöneticilerinden oluşan sivil toplum temsilcileri, 5.4 İlgili bölümlerin yöneticilerinden ve öğretim üyelerinden oluşan üniversite temsilcileri, 5.5 Sanayi, ticaret ve meslek odalarının yöneticilerinden oluşan sektör temsilcileri, 5.6 Alanında uzman, usta, yönetici olmuş kültür-sanat-spor öncüleri, 5.7 Sosyal doku içinde kanaat önderi özelliği taşıyan seçkin kişiler, 5.8 Şehrin kamuoyu algısının oluşmasında etkili olan medya mensupları. 5 6. SÜREÇ 6.1 Şehrin tüm paydaşlarının özünü ve özetini oluşturacak katılımcılar nezdinde, “Tanıtım Toplantısı” yapılarak; Çalıştay süreci hakkında bilgi verilmiştir. 6.2 Tanıtım toplantısına davet edilen katılımcıların; kişisel, kurumsal, toplumsal çevrelerini organize ederek ön hazırlık yapmaları ve elde ettikleri sonuçları ön raporlar haline getirerek Çalıştay günü ilgililere teslim etmeleri önerilmiştir. 6.3 Tanıtım toplantısından iki hafta sonra yapılan Çalıştay’da, önceden katılımcılara iletilen metot ve usullerle gruplar halinde “beyin fırtınaları” yapılmış; elde edilen sonuçlar (görüş ve öneriler) sistematik bir rapora dönüştürülmüştür. 6.4 Çalıştay sürecine katkı ve katılım sağlayacağı düşünülen kişisel ya da kurumsal belge ve bilgiler toplanıp değerlendirilmiştir. 7. YÖNTEM 7.1 Çalıştaylarda, farklı toplumsal kesimleri temsil eden kişilerin görüş ve önerilerini almak üzere “müzakere” yöntemi uygulanmıştır. 7.2 Katılımcılar ortalama 10’ar kişilik gruplar halinde ve “yuvarlak masa” modeline göre toplanıp; Çalıştay konuları ve alt bileşenleriyle ilgili sorulara cevap vermek, sorunlara çözüm üretmek için masa moderatörleri eşliğinde “beyin fırtınaları” gerçekleştirmiştir. 7.3 Elde edilen sonuçlar, masa moderatörleri tarafından ara raporlar şeklinde düzenlenmiş ve ortaya çıkan sonuçlar, il moderatörü ve yardımcıları tarafında sonuç raporu haline getirilmiştir 7.4 Sonuç raporu, Şanlıurfa’nın genel tanıtımını, şehir kimliğine ilişkin kavramsal ve teorik açıklamaları ve son olarak Çalıştay’da ileri sürülen görüş, öneri ve değerlendirmelerin analizini ihtiva etmektedir. 6 BİRİNCİ BÖLÜM ŞEHİR KİMLİĞİNİN KAVRAMSAL VE TEORİK ÇERÇEVESİ Tarih boyunca insanoğlu tek başına çözemediği güçlükleri ve ortaya çıkan sorunları toplum içinde gerçekleştirilen ilişkilerle çözmek istemiştir. Korunma, barınma ve sosyal hayata yönelik ihtiyaçlar insanları ortak amaçlar kapsamında birlikte yaşamaya sevk etmiştir. Bunun sonucunda toplumsal ilişkiler ortaya çıkmış; toplumsal olarak bir arada yaşama zorunluluğu, yerleşik yaşamı ve yerleşik yaşamın doruk noktasını oluşturan şehirlerin ortaya çıkmasına yol açmıştır (Tuna, 2013, s.186). Şehir, fiziksel niteliğiyle bir mekân, sosyal ve kültürel niteliğiyle de bir ilişkiler bütününden oluşur. Dünyada şehir kelimesi farklı uluslarca farklı şekillerde ifade edilmektedir. İngilizcede “city” ve “urban”, İtalyancada “citta”, Fransızcada “cite”, İspanyolcada “ciudad” Almancada ise “stad” kelimeleri şehri ifade eden kavramlardır. Şehir, Yunancada ise “polis” olarak ifade edilir (Kaya, t.y., s.4.). Şehir kavramının Türk tarihinde zengin ve çeşitli boyutları bulunmaktadır. Türklerde “şehir” kelimesi (Farsça “şehr” kökeninden gelir) “şahar” ve “şar” olarak kullanılmakta olup büyük yerleşim yerlerini ifade etmektedir (Ergün, t.y.). Arapçada şehir kelimesinin karşılığı “medine” olarak kullanılmaktadır. Ayrıca Türkçede medeniyet olarak kullanılan kelime “medine” kelimesinden Osmanlı Türkçesi’nde türetilerek anlam bulmuştur. Medeniyet ve şehir kavramları birbirini tamamlayan iki unsurdur. Medeniyet kelimesi şehir hayatının ortak noktası olan sosyal, siyasal, entelektüel, kurumsal, teknik ve ekonomik alanlardaki birikim, düzey ve fırsatları ifade eder. Farabi İslam düşüncesinde “medine”, “medeni”, “medeniyye” kavramları arasındaki ilişkiyi temel bir felsefi disiplin içerisinde kuran İslam filozofu olmuştur (Yazıcıoğlu, 2013). İnsanlar birlikte yaşamakla iş bölümü ve iş birliği yaparak hayatı kolaylaştırıp mutlu bir hayat hedeflemektedir. Farabi’nin Siyaset Felsefesi’nde şehir, “bu mutlulukların gerçekleştiği en küçük toplumsal yapı” olarak tanımlanmaktadır (Yazıcıoğlu, 2013). 7 Türk Dil Kurumu (TDK) tarafından ise şehir, “nüfusun çoğu ticaret, sanayi veya yönetimle ilgili işlerle uğraşan, tarımsal faaliyetlerin yapılmadığı yerleşim birimi” olarak tanımlanmıştır. (TDK, t.y.) Bu tanımlamada tarımsal faaliyetlerin yapılmadığı, günümüz şehir kavramına daha yakın bir yerleşim yerinin vurgusu yapılmaktadır. Ancak, günümüzde kesin olarak üzerinde uzlaşılabilmiş bir şehir tanımı bulunmamaktadır. Maunier’ye göre şehir, “nüfusuna oranla coğrafi temeli dar olan ve aileler, meslek grupları, sosyal sınıflar, mezhepler gibi çeşitli heterojen grupları içine alan karmaşık bir yerleşme grubudur” (Yörükan, 2006, s.46.) Le Corbusier (1987) ise şehrin, insan tarafından oluşturulmuş bir “eser” olduğunu vurgular ve şöyle der: “Şehir, doğaya insan tarafından el konulmasıdır. İnsanın doğaya karşı eylemidir, insanın korunmaya ve çalışmaya yönelik organizmasıdır. Bir eserdir.” Bianchini (1999) de bu konuda kapsamlı bir tanımlama yapmıştır. Yazar şehri; a. Belirgin doğal karakterleri olan ve coğrafi olarak sınırları tanımlanmış, b. İnsan eliyle şekil verilmiş, alt yapı, bina, caddeler, meydanlar ve kamusal alanları ile yeni bir çehre edinmiş, c. Birbirleri ile sosyal ilişkiler kuran insan topluluklarına ev sahipliği yapan, d. Ekonomik ilişki ve aktivitelerin gerçekleştiği, e. Farklı politik aktörlerin etkileşimi neticesinde oluşan bir dizi ilke ve düzenleme ile yönetilen doğal çevre, inşa edilmiş alan, insan topluluğu ve ekonomiyi de içeren büyük yaşam alanları, olarak tanımlamaktadır. 1.1. ŞEHİR KAVRAMI Tarih boyunca insanoğlu topluluklar halinde yaşamayı tercih etmiştir. İnsanoğlunun ilk kez yerleşik hayata geçişi ile birlikte medeniyetin başladığı kabul edilir. Başlangıçta avcılığa dayalı bir yaşam sürdüren insanoğlunun sürekli yaşadığı mekânlar olmamıştır. Sonraki süreçte tarımın öğrenilmesi ile yerleşik hayata geçiş başlamıştır. (Pustu, t.y.) İnsanlık tarihinin en önemli sorularından biri yerleşik hayatın ne zaman başladığı olmuştur. Göbeklitepe’nin keşfi ile arkeologlar, insanlık tarihinde göçebe hayattan 8 yerleşik hayata geçilmesine ait bilinen en eski kanıtı bulmuştur. Göbeklitepe’nin geçmişi yaklaşık olarak MÖ 10000 yılına kadar dayanmaktadır. Yapılan arkeolojik kazılar sonucunda Göbeklitepe, Neolitik Devrim de denilen tarıma dayalı düzeni hazırlayan koşulları açıklayan bilimsel sonuçlar sağlamıştır (Schmidt, 2010). Resim 1. Göbeklitepe Kalıntıları Kaynak: Schmidt, 2010. MÖ 4000-3000 yılları arasında maden bilgisinin gelişmesi ile birlikte oluşum sürecine giren şehirler, nüfus birikiminin, uzmanlaşmanın, sanayileşmenin yoğun biçimde yaşandığı yerler olmuşlardır. Elde edilen bulgular, ilk kentlerin sulak alanların bol olduğu ve/veya nehirlerin geçtiği vadi üzerindeki verimli ovalar üzerinde kurulduğunu göstermektedir. İlk büyük şehir topluluklarının Nil Nehri Vadisi, Fırat ve Dicle nehirleri arasındaki vadiler ile İndus Nehri civarı ve Akdeniz kıyılarında kurulduğu ve daha sonra doğu batı yönünde yayıldığı görülmüştür. Batı medeniyetinde şehirlerin gelişim süreci ise Atina, Korent, Sirakuza ve Milet gibi eski Yunan kentlerinin ortaya çıkışı ile olmuştur (Ertürk ve Sam, 2011, ss.33-34). Zaman içinde önemi giderek artan ve medeniyetin timsali olan şehirler, özellikle 21. yüzyılda çok daha önemli bir konuma gelmiştir. Sasaki’ye (2004) göre, içinde bulunduğumuz yüzyıl “şehirler yüzyılı” olarak tanımlanmakla kalmayıp aynı zamanda 9 küresel şehir yapılanmasına aracılık etmektedir. Bu yüzyılda insanlar, şehirlere yaşanılan mekân olmanın yanında kültür, sanat ve ekonomik alanlarda fırsatlar sunma vazifesi vererek onların bu konularda küresel ölçekte emsali olan diğer şehirlerle rekabet edebilmesini beklemektedir. Mumford (1937) ise şehir deneyimini insan kültür ve kişilik gelişiminde önemli bir etken olarak değerlendirmektedir. Yazara göre, bir şehrin fiziksel tasarımı ve ekonomik fonksiyonu, onun doğal çevresi ve insani değerleriyle/manevi dünyasıyla olan ilişkisinden sonra, ikinci sırada gelmektedir. Günümüzde Mumford’un şehirlere dair görüşleri yeni nesil çevre planlamacılar tarafından yeniden keşfedilmektedir. Keleş’in (2012), şehirlerin hâlihazırdaki niteliklerinden yola çıkarak yaptığı şehir tanımında, ekonomik yaklaşım bulunmakla birlikte, sosyolojik yaklaşım daha baskındır. Ona göre şehir, “sürekli toplumsal gelişme içinde bulunan ve toplumun, yerleşme, barınma, gidiş geliş, çalışma, dinlenme, eğlenme gibi gereksinimlerinin karşılandığı, pek az kimsenin tarımsal uğraşılarda bulunduğu, köylere bakarak nüfus yönünden daha yoğun olan ve küçük komşuluk birimlerinden oluşan yerleşme birimleridir” Sonuç olarak şehir kavramına yönelik farklı görüş ve fikirler yer almakta olsa da, günümüz şehir kavramını bazı ortak ölçütlerde tanımlamak mümkündür. Bu ölçütlerin bazıları şöyledir; Nüfusa göre: Belli bir nüfus düzeyini aşmış olan yerleşim yerleri kent sayılmaktadır (Gürpınar, 1993, s.11). İdari statüye göre: Belli bir idari birimin sınırları içinde kalan yerler olarak tanımlanmaktadır (Altuğ, 1989, s.5). Ekonomik faaliyetlere göre: Yerleşim yerindeki ekonomik faaliyet türüne göre, sanayi, ticaret, hizmet faaliyetlerinin yapıldığı yerler olarak tanımlanmaktadır. Toplumbilimine göre: Belli bir nüfus yoğunluğu, iş bölümü, uzmanlaşma ve çeşitli seviyelerde örgütleşme unsurlarının olduğu yerler kentler olarak sınıflandırılmaktadır (Keleş, 2012). 1.1.1 Sürdürülebilir Şehir Alsaç (1993), “İnsan ve Kent” adlı eserinde, şehirlerin de tıpkı diğer canlılar gibi biyoloji yasalarına uyduğundan söz eder. Buna göre şehirler, ortaya çıktıktan sonra canlılar gibi gelişirler, değişirler ve ölürler. Söz konusu gelişme ve değişme, zamana göre farklı nitelikler taşır ve şehrin doğası gereği çoğunlukla sorunludur. Nitekim W. 10 Churchill, “Şehirlerimizi binalarla oluşturup şekillendirdik ve sonra binalar bizi şekillendirdi” derken bu sorunlu noktaya işaret eder (Kaplan ve Küçükerbaş, 2000, s.47). Gerçekten de özellikle Sanayi Devrimi sonrası tüm dünyada egemen olan modern şehir anlayışıyla birlikte şehirlerin sahipliği yitirilmiş, şehirler niteliksiz tasarımlara, ekonomik dağılmalara, toplumsal kutuplaşmalara ve motorlu trafiğin hâkimiyetine terk edilmişlerdir. 21. yüzyılın başı, teknoloji ve sanayideki gelişmelerin doruğa ulaştığı bir dönüm noktası olurken, ekolojik dengenin bozulması ve doğal kaynakların yok olması bu gelişmelerin bedeli olmuştur (Oktay, 2001, s.45). Şehirlerde ortaya çıkan bu tip sorunlar, şehrin hem fiziksel ve işlevsel niteliğinin hem de sosyokültürel yapısının bozulmasına yol açmaktadır. Son yıllarda ise başka türlü bir şehirleşme arayışı başlamış ve sürdürülebilirlik olgusu gündeme gelmiştir. Bu çerçevede sürdürülebilir şehir ve şehirleşme anlayışı ortaya çıkmıştır. Sürdürülebilirlik; toplum ve doğa gibi yaşayan sistemler arasındaki ilişkilerin uzun vadeli olarak sağlanabilmesini ifade eder. Sürdürülebilir şehirleşme, sürdürülebilir gelişmenin öğeleri olan çevresel, ekonomik, politik, sosyal, demografik, kurumsal ve kültürel amaçların şehir ölçeğinde yaşama geçirilmesini hedefler. 1.2. ŞEHİR KİMLİĞİ Kimlik, genellikle; doğadaki herhangi bir canlıyı veya objeyi diğer canlı ve objelerden ayıran, farklı duyularla algılanan benzersiz ve özgün yapı olarak tanımlanmaktadır (Prohansky vd., 1983). Kimlik kavramı, teklik ve özgünlük kavramlarını çağrıştırmaktadır. Canlıların kendine özgü özellikleri, kimlikleri ve kişilikleri olduğu gibi, şehirlerin de özgün kimlik ve kişiliklerinden söz etmek mümkündür. Buna göre şehir kimliği, “her şehirde farklı ölçek ve yorumlarla kendine özgü nitelikler taşıyan; fiziksel, kültürel, sosyoekonomik, tarihsel ve biçimsel faktörlerle şekillenen; şehirliler ve onların yaşam biçimlerinin oluşturduğu; sürekli gelişen ve sürdürülebilir şehir kavramını yaşatan; geçmişten geleceğe uzanan büyük bir sürecin ortaya çıkardığı anlam yüklü bütünlüktür” (Topçu, 2011, s.1052). Lynch (1972), şehir kimliğini tanımlarken hafızayı temel almış ve şehir kimliğini, “çevrenin özelliklerinin zaman içinde insan gruplarının hafızalarında bir amblem veya simge oluşturması” olarak açıklamıştır. Kısaca ifade etmek gerekirse, şehir kimliğini, bir şehri diğer şehirlerden ayırt eden belirgin özellik/özellikler olarak tanımlamak mümkündür. 11 Tarihsel gelişim sürecine bakıldığında her dönemde toplumların kendi yaşantı ve düşüncelerini mekâna yansıttıkları görülmektedir. Öyleyse; günümüz kent mekânlarında yaşanan, ekonomik ve teknolojik değişimle biçimlenen bir dizi değişim ve dönüşümü; birçok örnekte olumlu olmasa da günümüz kent kimliğinin bir parçası olarak değerlendirmek gerekmektedir (Topçu, 2011, s.1050). Benzer şekilde, Relph (1976), bir yerin kimliğinin ancak onun üzerinde yaşayan insanların karakter ve davranışlarıyla bütünleşerek ortaya çıktığını vurgulamıştır. Bir başka deyişle, yerin kimliği insanların gelenek, görenek, birbirleri ile iletişim kalıpları ve deneyimleri ile şekillenir. Yazar, aynı zamanda “bir şeyin kimliği” ile “bir şeyle birlikte kimlik olmak” kavramları arasındaki farkı vurgulamıştır. Yazara göre, bir şeyin kimliği değişmeyen aynılık olup diğerlerinden ayrılmasını sağlar. Bir şeyle birlikte kimlik sahibi olmak kavramı ise yerin kimliğinin üzerinde yaşayan insan grupları ile şekillenmesi ve onların deneyimlerinin, düşüncelerinin bu şekillenmenin yönünü belirlemesi olarak açıklanabilir. Carter vd. (2007) bir yerin kimliğinin çevrenin insanları etkilemesi ile daha güçlü bir anlam kazandığını belirtmişlerdir. Yazarlara göre, bireylerin davranışlarını büyük ölçüde dâhil oldukları sosyal grupların aldıkları kolektif kararlar belirler. Sosyal grupların kararlarını ise çoklukla içinde bulundukları maddi ve maddi olmayan çevre belirler. Buradan hareketle Stefanou (1992) bireyi etkileyen çevre faktörlerini şu şekilde açıklamıştır: i. Anlamlı olma, ii. Özgünlük, iii. Çağrışım oluşturabilme, iv. Mevcut çevreye uyum, v. Çevresel öğelerin birbirleri ile uyumu, vi. Çevresel öğelerin çeşitliliği, vii. İmaj oluşturabilme. Tüm bu faktörlerden etkilenerek şehir kimliği yıllara dayanan bir süreçte yerleşir ve değişime uğrar. Üstelik birçok büyük şehir, planlı olarak “büyük” olmak üzere kurulmamış, üzerinde yaşattığı insanların zaman içinde ona verdikleri önem ve anlam 12 sayesinde büyümüştür. Sürece dayalı olarak yaşanan sosyolojik ve toplumsal değişimler, değişen toplumun mekânlar üzerine etkisini belirlemekte, dolayısıyla şehir ve toplum birbirini girift şekilde etkilemekte ve dönüştürmektedir. Bu karşılıklı etkileşim şehir ve sakinleri bir arada oldukça devam eder. Etkileşimi ortaya çıkaran faktörler ise her şehir için farklıdır. İşte bir şehri özgün ve kişilik sahibi yapan da bu farklılıklardır. Bu açıklamayı destekleyen bir tanım yapan Krupat (1985), insanların içinde bulundukları çevrede gösterdikleri davranış ve verdikleri tepkilerin çevre kimliğini (imajını) oluşturduğunu, bu kimliğin kullanılması ve yorumlanmasıyla insanların davranışlarında değişiklik oluştuğunu belirtmiştir. Her ne kadar doğal ve beşeri unsurlar şehrin kimliğini oluştursa da esasen şehir kimliği, toplumsal olarak üretilen bir olgudur. Toplumsal olarak üretilen bu olgu, fiziki çevre ile içinde yer alan yaşam biçiminin bir bütünü olarak ortaya çıkar. Her dönemde toplumun oluşturduğu bu tanımlamalar, geçmişten öğeler, geçmişteki öğelerin yeniden yorumlanmaları ve tamamen yeni öğeleri içerir. İnsanlar, şehirlerdeki deneyimlerini birbirlerine aktararak ya da medya aracılığı ile şehir efsanelerini ortaya çıkarmaktadır. Eyfel Kulesi, Pisa Kulesi, Big Ben Saat Kulesi, Beyaz Saray, Kremlin Sarayı, Ayasofya Camii ve Taç Mahal gibi şehrin sembolü haline gelen anıtlarda, oradaki yaşam deneyiminden ve yapıyla ilişkilerinden çok bu yapı üzerinde kurgulanmış söylem ve kurulan efsane önem kazanır. Bunlar hem insanların algılamasını, hem de şehirlerin gelişimini etkiler (Tekeli, 1991, ss.82-83). Bu nedenle bir şehrin kimliğini yapıların sadece mimari değerinde ve doğal çevresinin özelliklerinde aramak doğru bir yaklaşım değildir. Bu olumlu özellikler ancak, içinde geçirilen yaşam deneyimleri ile anlam ve değer kazanmaktadır. Bu da “kültür” ve “gelenek” kavramlarının da şehir kimliğinin tanınmasında önemli olduğunu göstermektedir. Resim 2. Ayasofya Camii, İstanbul Kaynak: Özgün 13 Resim 3. Big Ben Saat Kulesi, Londra Kaynak: Özgün Resim 4. Taç Mahal, Agra Kaynak: Özgün Şehrin kimliği, şehirdeki değişik kesimlerin sağladığı imgeler mozaiğine göre kurulur. Mozaiğin her parçasının oluşmasına insan etkinliklerinin katkısı farklı düzeyde, farklı yoğunlukta ve nitelikte olur. Şehirde yaşayan farklı toplumsal gruplar, şehri farklı biçimlerde algılayacaklardır. Şehirde sürekli yaşayanlar ile şehri kısa süreliğine görenler farklı izlenimlere sahip olacaklardır. Şehir parça parça algılanıp bu algıların mozaiklerinin bir araya gelmesiyle bir imge oluşur (Tekeli, 1991, ss.82-83). Bu durum, kozmopolit yerleşim yerleri olan şehirlerin bir potansiyeli olmakla birlikte, halkın kültür düzeyi ve şehirdeki yaşam anlayışlarına göre değişiklik gösterebilir. Daha açık söyleyişle, bir şehrin kimliğinin oluşumunda o şehrin kozmopolit yapısı önemli bir potansiyel teşkil etmekle birlikte, kozmopolit yapının ortak bir şehir kültürü üzerinde uzlaşabildiği ölçüde bu potansiyel, şehir kimliği oluşumuna katkı sağlayabilir. Ortak bir şehir kültürü kurulamadığı durumda şehrin kozmopolitliği, kimlik oluşumuna katkı sağlamak şöyle dursun, karmaşıklığa ve sorunlara yol açacaktır. 14 Tüm bunların yanında, son tahlilde fiziksel bir mekân olan şehir, mimarisi ve şehirsel dokusu ile de teklik hakkına sahiptir. Zira şehir kimliğinin oluşmasında şehir mimarisi çok önemli bir yere sahiptir. Tıpkı diğer faktörlerde olduğu gibi şehir mimarisi de yaşayan bir durumu temsil eder ve zamana, içinde bulunulan siyasi/ekonomik/sosyal döneme göre değişir. Üstelik dönemin mimari özellikleri, bina yapımında kullanılan malzemeler, yerel yönetimlerin tutumu gibi faktörler de mimarinin şekillenmesinde başat rol oynarlar. Özgünlüğünü kaybeden veya değiştiren şehirler, kimliğin öz olan ve sonradan edinilen özellikleri arasında bir kimlik karmaşası yaşamaya başlarlar. Bu nedenledir ki, bir şehre girdiğimizde gördüğümüz yüksek katlı apartmanlar, onlara eşlik eden geniş caddeler ve her yerde görmeye alışık olduğumuz hiçbir mimari ayrıcalığı olmayan alışveriş merkezleri (AVM), şehirlerimizde kimlik sorununun giderek daha fazla hissedilmesine sebep olmaktadır. Şehir kimliğine yönelik farklı bakış açılarıyla yapılan bu tanımlamalardan sonra, şehrin kimliğini etkileyen faktörler aşağıda ayrıntılı olarak açıklanmıştır (İlgar, 2008, ss.1121): 1.2.1 Sosyokültürel Özellikler Toplumsal ilişkiler, çevre ve içinde bulunan yaşam biçimi ile birlikte bir bütünü oluşturur ve toplumsal olarak yeniden üretilerek, sürekli değişim ve gelişim içinde bulunularak şehir kimliğinin yeniden tanımlanmasına neden olurlar. Toplum içinde yaşanan her şey; deneyimler, görüşler, inanışlar, davranışlar toplumun sosyokültürel yapısını oluşturur. Kişinin toplum içindeki davranışlarını yönlendiren bu öğeler şehirsel kimliğin oluşmasını da büyük ölçüde etkiler. Bu nedenle, tamamen yeni veya geçmiş öğelerin yeniden yorumlandığı kültürel bir olgu olarak da tanımlanabilir. Şehri geçmişten geleceğe bir süreklilik içinde algılamak ve kavramak gerekir (Güvenç, 1991). Bir şehir, sosyal kimlik, toplumsal yapı, ekonomik yapı, siyasal yapı ve nüfus hareketleri olmak üzere dört temel faktörle belirginlik kazanır. Birbiriyle iç içe olan, birbirini etkileyen ve ayrılması mümkün olmayan bu faktörlerin etkileşimi ile şehrin sosyal kimliği oluşur. Ayrıca belli başlı kurum ve kuruluşlar ile topluma mâl olmuş fikir adamları, kanaat önderleri, bilim insanları, kültür-sanat erbabı ve ozanlar gibi 15 şahsiyetler şehrin kimliğini oluşturan değerlerdendir (Türk İdareciler Derneği, 2014, s.114). Benzer şekilde yöresel yemek kültürü de şehir kimliğiyle ilişkili bir unsurdur. Şehrin tasarımı, o şehrin sosyal yapısı ve niteliği hesaba katılmaksızın yapılmışsa kısa ve uzun dönemde pek çok olumsuzluk ortaya çıkması kaçınılmazdır. İnsan, şehri kurarken doğanın değişken etkenlerine belli bir biçim vermeyi amaçlamıştır. Bu düzenleme sürecinde insan sosyal yapıyı ve ekolojik sistemi göz ardı etmemelidir. Günümüzde artan nüfus, şehirlerin kimlik yapısında, başta konut biçimleri olmak üzere, sosyal ve kültürel olarak hızlı değişmelere yol açmaktadır. Özellikle kırsal kesimlerden şehirlere yönelik göçlerin artmasından sonra şehirlerin kimlik dokusunun önemli bir bileşeni olan kültürel yapı, hızlı bir değişikliğe uğramaya başlamıştır. Kimine göre “şehir kültürünün aşınması, bozulması” olarak, kimine göre de “şehrin kültürel mozaik kazanması” olarak nitelenen bu durumun, şehir kimliği üzerinde etkili olduğu kuşkusuzdur. Genellikle İstanbul örneği üzerinde sorgulanan bu durum, uzun zamandan bu yana köy kültürü-şehir kültürü ikilemi üzerinden değerlendirilmiş ve köy kültürel özelliklerinin zamanla şehir kültürüne evrileceği beklentisi oluşmuştur. Gelinen nokta itibariyle böyle bir evrilmenin gerçekleşmediği, her kültürün şehirde kendini bir şekilde yeniden ürettiği tespit edilmiştir. Bu nedenle, özellikle göç sürecine maruz kalan kozmopolit şehirlerde kimlik sorunsalı ele alınırken, tek bir şehir kültürü modeli yerine mevcut kültürel yapıların varlığını esas alan ve bunların karşılıklı etkileşimine açık bir kültürel mozaik modelinin hedeflenmesi, şehir gerçekliğine de uygun düşecektir. Kimliğin sürekliliğinin, “kolektif bellek ve ortak gelenekler, ortak ve yaşanmış bir tarih duygusu” ile sürdürülebileceğini savunan kimi yaklaşımlar (Morley ve Robins, 1997), kimliğin belli bir kültür birikimine dayandığına işaret eder. Kültür temelli yaklaşımlarda, bir yapının oluşturulmasında iklim ve teknoloji gibi çevresel etkenlerin yanında, kültürel etkenler de yer almaktadır. Yapı çevresini etkileyen kültürel etkenler içinde aile yapısı, akrabalık ilişkileri, alışkanlıklar, dil-din özellikleri, çevresel mahremiyet ve yoğunluk sayılabilir (İlgar, 2008, s.15). Şehirsel kimlik çerçevesi içinde yapay çevreden kaynaklanan kültür; şehirsel yaşam kalitesini ve değerlerini, şehirleşmeyi ve şehirli olma durumunu, şehirdeki yaşam şeklini de belirlemektedir (Güley, 2001). İşte bu yüzden, günümüzde göç alan şehirlerin kimlik oluşumunda, göç 16 süreci realitesinden hareketle, çoklu kültür yapılarını içeren bir yaklaşımın benimsenmesi önem taşır. 1.2.2 Sosyoekonomik Özellikler Toplumların siyasi yönetim şekilleri, o toplumların ekonomilerinin de nasıl yönetildiğinin bir göstergesidir. Liberal veya kolektivist ekonomi anlayışı ile ortaya çıkan yönetim farklılıkları, o toplumda yaşayan bireylerin çalışma koşullarını, gelecekle ilgili beklentilerini ciddi şekilde etkiler. Ayrıca ülkenin sahip olduğu güçlü ekonomi, yeni teknolojik imkânlardan istifade etme, yeni teknolojiler geliştirme fırsatı sağlar. Özellikle teknolojinin altın çağının yaşandığı günümüzde, yeni bilgi ve teknoloji üretemeyen toplumlar, gelişme ve zenginleşme yarışında geride kalmaya mahkûm görünmektedir. Öte yandan, teknoloji üretmek için de ciddi bir sermaye birikimine ihtiyaç vardır. Bir anlamda teknoloji, ülkelerin ekonomik gelişmişliğinin hem sebebi hem de sonucudur. Birçok gelişmekte olan ülkenin içinden çıkamadığı bu fasit daire, bu ülkelerdeki şehirlerin şekillenmesini de etkiler. Gerçekten de şehirlerin ekonomik yapıları ve gelişmişlik seviyeleri, o şehirde yaşayan bireylerin yaşam şekillerini etkiler. Ekonomik olarak gelişmiş toplumlar sosyokültürel değerlerini kentlere yansıtmak için “yerellik, gelenekselcilik ve korumacılık” anlayışını ön plana çıkartarak toplum içerisinde en üst düzeyde benimsenmesine yönelik projeler geliştirmektedirler. Örneğin, Venedik’in kanalları, Paris’in sarayları, tarihi müze yapıları, katedralleri ve Eyfel Kulesi tarihle bağları olan kentlere kimliklerini veren değerler olarak toplumun dikkatine sunulurken, Hong Kong ve New York’un gökdelenleri bulundukları kentlerin ekonomik açıdan önemli öğeleri olmalarının yanı sıra ana kimlik öğeleri olarak da ziyaretçilerin çekim odaklarını oluşturmaktadır (Ulu ve Karakoç, 2004). 17 Resim 5. Hong Kong’dan Bir Görünüm Kaynak: Özgün Resim 6. New York’dan Bir Görünüm Kaynak: Özgün Tarih boyunca teknoloji ve teknolojinin gelişmesi sonucu ortaya çıkan sanayileşme, büyük toplumsal değişimlere neden olmuştur. Tarımdaki makineleşme ile tarımsal nüfusun bir bölümü şehre göç etmiş ve şehirleşmeyi hızlandırmıştır. Bu durum, şehirlerin ekonomik yapılarını ve gelişmişlik düzeylerini değiştirmiştir. Sanayileşme ile aile yapısı, gelenek ve görenekler de değişime uğramıştır (Tezcan, 1984). Bu değişime paralel olarak ticaret, ziraat ve sanayi ile ilgili faaliyetlerin merkezi olmaları ile ortaya çıkan ekonomik işlevler, o şehrin farklı şekillerde gelişmesi ve özellik kazanmasına neden olmaktadır. Ticaretin ön plana çıktığı bir merkezde ulaşımın ön plana çıkması ya da diğer yerlerle olan ilişkisi şehri ticaret merkezi olmaya da itebilmektedir. Böylece tarım kentlerinde üreticilerin yoğun olduğu bir toplumla karşılaşıldığı gibi genelde şehir çevresinde küçük üretim yerleşmelerinin oluşması da doğal karşılanmaktadır. Sanayi şehirleri ise, üretim ve madencilik olarak farklı alanlarda gelişebilmektedir. (İspir ve Açma, 2005). 18 1.2.3 Fiziksel Ortam ve Çevre Fiziksel çevre, genel anlamda çevrenin bir parçasıdır ve nasıl ki çevrenin biçimlenmesinde her türlü ilişkiler ağı söz konusu ise fiziksel çevrenin oluşmasında da aynı durum söz konusudur. Fiziksel çevre, doğal ve yapay çevre olmak üzere iki temel ayrımda incelenebilir. Doğal çevre, oluşumunda insan faktörünün etkili olmadığı çevreyi temsil eder. Ancak insan faktörünün doğanın oluşumunda etkili olmaması, doğanın şekillenmesinde ve kontrol altına alınmasında etkili olmayacağı anlamına gelmez. Şehrin doğal yapısında insan eliyle ortaya konan fiziksel durumlar insanın doğayı kontrol altına alma ve kendi istediği gibi şekillendirme duygusuna yönelik çalışmalardır. Doğal çevre özellikleri yer şekilleri, iklim koşulları, su kaynakları, bitki örtüsü, varsa ormanlarının niteliği (orman yoğunluğu, ormanlarda yaşayan hayvan cinsi çeşitliliği, ağaçların çeşitliliği vb.) gibi faktörlerden oluşur. Bu öğelerin her biri içinde bulundukları şehre ayrı bir anlam katarlar. Örneğin Prag şehri içinden geçen Vltava Nehri, şehrin dünya çapında üne sahip bir güzelliğe kavuşmasına sebep olmuştur. Resim 7. Vlatava Nehri, Prag Kaynak: Özgün Benzer şekilde İstanbul da, iki yakası arasından deniz geçen bir şehir olarak olağanüstü bir güzelliğe sahiptir. Erzurum’un simgelerinden olan Palandöken Dağı; doğal güzelliği yanında kış sporları için uygun olan iklimi ve zemin yapısı ile Erzurum için önemli bir değerdir. Denizli’de yer alan Pamukkale travertenleri ve Nevşehir peribacaları ülke çapında turizme katkı sağlayan önemli doğal güzellikler arasında yer almaktadır. Ağrı Dağı, Balıkesir Kaz Dağları ve Rize Kaçkar Dağları milli park statüsünde yer almakta olup dağcılık ve diğer doğa sporları için tercih edilen yerler arasındadır. Adıyaman’ın simgelerinden olan Nemrut Dağı; bir yandan sabah kızıllığında ortaya çıkan olağanüstü güzelliği, diğer yandan da bağrında binlerce yıldır barındırdığı tarih hazineleri ile önemli bir değer ve gelir kaynağı oluşturmakta ve şehrine kimlik kazandırmaktadır. 19 Resim 8. Nevşehir, Kapadokya Peribacaları Kaynak: Özgün Ayrıca Türkiye, üç tarafı denizlerle çevrili bir ülke olması sebebiyle önemli kıyılara sahip bir ülke konumundadır. Çanakkale ve İstanbul boğazları Türkiye için tarih boyunca stratejik öneme sahip olmuştur. Bu iki boğaz, özellikle geçmişte bu yerleri elde etmek amacıyla yapılan savaşlarla tarihi öneme sahip olduğu gibi doğal güzellikleriylede ön plana çıkmaktadır. Alanya Kleopatra Plajı, Fethiye Kelebekler Vadisi ve Kumburnu Plajı yine başlıca doğal güzellikler arasında yer almaktadır. Antalya Konyaaltı sahili kıyı şeridi boyunca uzanan sahil hattı olup özellikle yurt dışından gelen turistlerin tercih ettiği bir yer olmuştur. Yer şekillerinin konumu, şehirlerin biçimlenmesinde ve gelişmesinde önemli rol oynar. Çok dağlık, engebeli araziye sahip bölgelerde ve şehir içinde doğal olarak var olan geniş su birikintilerinin olduğu durumlarda şehirler bu doğal durumdan oldukça etkilenir. Resim 9. Fethiye, Kelebekler Vadisi Kaynak: Özgün 20 Daha düz olan alanlarda ve dağların yamaçlarında binaların biriktiği, dolayısıyla şehir merkezinin buralarda yoğunlaştığı gözlenir. Karadeniz Bölgesi’nde şehirlerin yerleşim şekli bu duruma örnek gösterilebilir. Benzer şekilde büyük su birikintileri ve göllerin çevreleri yapılaşma ve şehirleşmenin yoğunlaştığı yerlerdir. Şehir ile yerleşim yeri arasında denge ne kadar tutarlı ise, şehirlerin kimlikleri de o derece özgün ve kalıcı olabilir. Bu noktada, doğal yeryüzü şekilleri kadar, deprem kuşağında veya fay hatları üzerinde bulunup bulunmaması, heyelan bölgesinde olup olmaması da şehir biçimlenmesinde önemli faktörlerdir. 1.2.3.1 Şehrin Coğrafi Konumu Şehrin bulunduğu coğrafi konum da şehir kimliği üzerinde önemli rol oynar. Ana arterlere ve limanlara yakınlık ile büyük şehirlere yakınlık yanında coğrafi konum da şehir kimliğinin oluşumunda etkilidir. Türkiye’nin özellikle sahil kentlerinde deniz ve denizcilik, şehirlerin kültürünü yakından etkilemiştir. Bu etki şehrin yöresel mutfağında, turizm potansiyelinde, ekonomisi ve yaşam kalitesi gibi alanlarda rahatlıkla gözlemlenebilir. İstanbul, İzmir, Antalya, Trabzon, Çanakkale, Zonguldak, Samsun ve Mersin, limanları ile deniz ticaretinde öne çıkan şehirler arasındadır. Türkiye’nin doğusunda genellikle ulaşım kara yolu ile sağlanmaktadır. Bölgede iklimin de etkisiyle genellikle hayvancılık ön plandadır. Hayvancılığın yaygın olarak yapılıyor olması Şanlıurfa, Gaziantep, Diyarbakır gibi şehirlerde önemli bir ekonomi oluşturmakta olup yine kültürel anlamda bu şehirleri farklılaştırmıştır. Öte yandan ulaşım imkânlarının gelişmiş olması ve sanayi tesislerinin varlığı Gaziantep üzerinde ayrı bir etkiye sahip olmuştur. Merkezde olması sebebiyle genellikle Eskişehir, Ankara, Konya, Kırıkkale gibi şehirler belirli bir gelir grubuna ve öğrencilere hitap etmektedir. 1.2.3.2 İklim Yapısı İklim özellikleri şehir kimliğinin oluşmasında hem fiziki ortamın şekillenmesi hem de üzerinde yaşayan insanların davranışlarını etkileme yoluyla önemli rol oynar. Binaların mimarisi, seçilen malzeme, yapıların renkleri ve birbirlerine göre konumları şehir dokularının farklılaşmasına sebep olur. 21 İklim koşulları nedeniyle binaların şekillenmesinde görülen bu farklılıklar, insanların davranışlarına da yansır. Soğuk iklim binaları birbirlerine yakın ve son derece yoğun olduğu için aile-akraba ve komşuluk ilişkileri daha sıkıdır. Uzun ve soğuk kış gecelerinde aileler daha fazla bir arada olmak ister. Her bir konutta çekirdek aile yanında ebeveyn ve akrabalarla birlikte yaşam da sık görülen durumlardır. Sıcak bölgelerde yapıların birbirinden ayrık ve geniş alana yayılmış olması bu ilişki yoğunluğunun zayıflamasına yol açar. Dış mekân aktiviteleri için daha müsait olan ılıman iklim bölgelerinde daha bireysel veya çekirdek aileye dönük yaşamlara daha sık rastlanır. İklim sadece insan ve insanın bulunduğu yerler üzerinde etkili olmaz, aynı zamanda o bölgede yaşayan tüm hayvanlar ve bitki örtüsü üzerinde de etkilidir. Daha yoğun yağış alan ve çok soğuk olmayan bölgelerin daha yeşillik ve ormanlık olduğu görülür. Ülkemizde Doğu Karadeniz Bölgesi buna en güzel örnektir. Tersine, gece gündüz sıcaklık farkının yüksek, kışların çok soğuk, yazların kurak geçtiği bölgelerde bitki örtüsünün kıraç ve bozkır olduğu görülür. İç Anadolu Bölgesi bu tasvire en çok uyan bölgemizdir. Yine iklimin etkisiyle Güney Marmara ve Ege bölgelerinde zeytin ağaçlarının, Akdeniz’de narenciye ve muz ağaçlarının, Karadeniz’de fındık ve çay bahçelerinin yoğunluğu göze çarpar. Bölgeler iklimleri gereği yoğun olarak yetişen bu ürünlerden şehrin kimliğini oluşturmada sıklıkla faydalanmaktadırlar. 1.2.3.3 Şehre Özgü Hayvan Irkları ve Bitki Türleri Şehirde yoğun olarak bulunan belli hayvan ırkları ve bitki türleri de şehir kimliği açısından ayırt edici bir özelliktir. Ankara ve Van kedileri ile Ankara tiftik keçisi bu şehirlerin simgeleri olmuşlardır. Günümüzde Ankara Büyükşehir Belediyesi, logosunda Ankara kedisini kullanılmaktadır. Benzer şekilde Denizli Büyükşehir Belediyesi logo olarak horozu kullanmayı seçerken, şehrinin en merkezi yerinde, şehrin önemli sembollerinden olan büyük bir horoz heykeli bulunmaktadır. Malatya Büyükşehir Belediyesi bölgede yetişen kayısıyı logo olarak kullanmaktadır. Bölgesel ürünlerin şehir logolarında kullanılmasının farklı örnekleri mevcuttur. Amasya Belediyesi elmayı logo olarak kullanırken, Giresun Belediyesi fındığı kullanmaktadır. 22 Resim 10. Belediye Logoları Şehirde yoğun olarak bulunan belli hayvan türlerinin de şehir kimliği açısından ayırt edici olarak kullanılması, özellikle ilçelerde, spor takımları ve derneklerde daha çok rastlanan bir durumdur. Yine şehir girişlerinde, kavşak, park ve bahçelerde bu tarz yöreye özgü hayvan heykelleri kullanılabilmektedir. Örneğin, Sivas’ın Kangal ilçesi, Kangal köpeği ile tanınmaktadır. Kangal köpeği heykeli ilçenin girişine yerleştirilmiştir. Özellikle koyunu ile tanınan Karaman ilinin hemen girişinde yakın zamana kadar bulunan büyük bir koyun figürü şehre gelenleri karşılamaktaydı. Ankara Keçiören ilçesi bir dönem Ankara keçisini futbol takımı logosu olarak kullanmıştır. Benzer şekilde bitki türleri de ilçe belediyelerine ait logo ve spor takımlarında yaygın olarak kullanılmaktadır. Bitkinin şehir kimliğindeki ayrıcalıklı yeri bize Osmanlı kültüründen mirastır. Osmanlı Dönemi’nde yeni kurulan bir yerleşim merkezine uzun ömrü sembolize eden çınar ağacı dikilir, çınarın yanına da büyükçe bir cami inşa edilirdi. Tüm şehir bu merkez çevresinde daire şeklinde büyürdü. Özellikle Söğüt bölgesinde yoğun olmak üzere, o dönemleri temsil eden çok sayıda tarihi çınar ağacı günümüze değin gelmeyi başarmıştır. Benzer şekilde Osmanlı Devleti’nde çiçeklerin de ayrı bir yeri olmuştur. Okaliptüs ve lale bu çiçeklerin başında gelmektedir. Dönemin anlayışına özgü olarak bahçelerde yetiştirilen farklı çiçek türleri, Osmanlıdan günümüze kadar ulaşmayı başarmıştır. Bu bitkilerden okaliptüs, Osmanlıda halk hekimliği ve bataklık kurutma gibi alanlarda sıklıkla kullanılmıştır. Lale motifi, işlemeler ve porselenler üzerinde yerini alırken, özellikle çinicilik ve oymacılık sanatında da önemli bir simge olarak kullanılmıştır. Lale, İstanbul için başlı başına şehrin sembolü olmuştur. Şehirde her yıl lale festivalleri düzenlenmektedir. Lale gibi nilüfer, nergis, leylak ve papatya da şehirlerin kimliğine çeşitlilik katan çiçekler arasında yerini almıştır. 23 Resim 11. İstanbul’da Laleler Kaynak: Özgün 1.2.3.4 Doğal Olmayan Çevre Doğal olmayan çevre, şehirde yaşayan insanların ihtiyaçlarından ortaya çıkan ve insan tarafından oluşturulan öğeleri ifade eder. Doğal olmayan çevre, uygulandığı dönemin bilgi, teknoloji, kültür ve değerlerini yansıtır. Şehirde bulunan tarihi ya da yeni yapılar, konutlar, yollar, köprüler tamamen yapay çevrenin birer yansımasıdır. “Camiler Şehri” olarak anılan İstanbul, fetihten itibaren günümüze kadar inşa edilen camiler neticesinde bu kimliğe sahip olmuştur. “Gece açan çiçek” tanımlaması ile de anılan İstanbul’a bu yakıştırma, şehrin önemli eserlerinde yapılan estetik ışıklandırmalarla ortaya çıkan görsel güzelliği neticesinde uygun görülmüştür. Bunun gibi Sivas da özellikle Selçuklular Dönemi’nde bugünkü eğitim kurumlarının görevlerini yapan medreseleri nedeniyle “Medreseler Şehri” olarak anılabilecek niteliktedir. Ankara, başkent olması sebebiyle Türkiye Büyük Millet Meclisi başta olmak üzere pek çok devlet kurumuna ev sahipliği yapmaktadır. Bu hali ile genel olarak Ankara bir memur şehri görünümü vermektedir. Eskişehir ise özellikle son yıllarda öğrenciler için cazibe merkezi olmuş bir şehirdir. 24 Resim 12. İstanbul’dan Bir Görünüm Ayasofya ve Sultanahmet Kaynak: Özgün Bahsedilen bu şehirler gibi diğer tüm şehirlerde günümüze kadar tarihi dokularını korumakla birlikte gelişmeye devam etmişlerdir. Bugün şehirlerin çevresel sorunlara karşı duyarlılığı ve ekonomik gelişmişlikleri, şehirlerin şekillenmelerine yeni bir anlayış getirmiştir. Artan enerji ihtiyacını azaltmaya yönelik binalarda güneş panellerinin kullanılması yaygınlaşmış, akıllı bina konsepti ile gündelik hayat kolaylaştırılmıştır. Bina tasarımlarında büyük değişikliklere gidilerek güneş ışığından daha uzun süre faydalanılacak tasarımlara geçilmiştir. Bu durum zaman içinde şehirlerin görünümünü ve şehirdeki yaşam tarzını da etkilemiştir. Yapı gruplarının şekli kadar yerleşimi ve görsel karakteri de şehir kimliğinin vurgulanmasında önemlidir. Yapıların yoğunluğu, aralarında bulunan mesafenin büyüklüğü, bitişik nizam olup olmaması, binaların büyüklüğü, yüksekliği ve sayısı göz önünde bulundurulmalıdır. Bu yapıların oluşturduğu form tamamen rastlantısal olabileceği gibi, planlama dâhilinde bilinçli olarak da yapılmış olabilir. Örneğin, İstanbul’un Sarıyer ilçesine bağlı Maslak gökdelenler semti halindeyken, Şile ilçesi alçak katlı ve birbirinden ayrık konutlarıyla bir sayfiye şehri görüntüsü vermektedir. Aynı şehrin farklı noktalarında birbirinden bu derece farklı yapıların ortaya çıkması, bir yandan gereksinimlerle, diğer yandan da tercihlerle açıklanabilir. Yapıların teknolojileri, inşaat teknikleri, kullanılan malzemelerin dayanıklılığı ve güvenilirliği yanında binaların hangi maksatla kullanıldıkları da şekillenmelerinde önemlidir. Üstelik tüm bu faktörler, içinde yaşayan ve onları kullanan insanların dünya görüşünü, yaşam şekillerini, estetik anlayışlarını, eğitim düzeylerini, inanç ve zevklerini kısaca kültürel kimliklerini ortaya koymaktadır. 25 Resim 13. İstanbul, Maslak Kaynak: Özgün 1.2.3.5 Tarihi Eserler ve Simgesel Yapılar Şehir kimliğinin oluşmasında yukarıda sözü edilen insan ve çevre faktörlerinin devamı olarak, sokak dokusu ve tarihi/anıtsal yapılar da etkilidir. Tarihi doku yönünden binlerce yıllık geçmişe sahip Anadolu’da neredeyse her şehirde bulunan tarihi eser ve anıtlar bu şehirlerin kimliğinde önemli bir noktayı oluşturur. Öte yandan yapılar, toplumların ideolojilerini, tarihleri ile bağlarını, yönetim şekillerini ve inançlarını da ifade eder. Yapılarda kullanılan kimi semboller, mimari veya renkler siyasi rejimlerin özelliğini ifade etmek amacıyla da kullanılmaktadır. Şehirde yapıların tasarımında ve biçimlenmesinde kullanılan üslup, stil, malzeme, kullanılan yapı teknolojileri, imar ve koruma planları şehrin kimliğinin bir öğesidir. Safranbolu evleri bu anlamda yörenin önemli bir kimlik öğesini temsil eder. Benzer şekilde Kastamonu ilinde pek çok tarihi konak ve Amasya da tarihi Yalıboyu evleri bulunmakta olup bu yapılar şehir ile özdeşleşmiştir. Nevşehir ilimizde de yöresel olarak çıkartılan bir çeşit sarı taş kullanılarak yapılan binalar, şehir kimliğinin önemli bir unsurunu oluşturmaktadır. Tarihi bazı semboller sadece o şehir için önemli olmakla kalmamıştır. Dünya çapında üne sahip olan bazı eserler, Birleşmiş Milletler Eğitim, Bilim ve Kültür Örgütü (UNESCO) tarafından da koruma altına alınmıştır. Bu eserlerin gelecek nesillere sağlam bir şekilde aktarılması o yerin kültürel değerini koruyacağı gibi Türkiye’nin uluslararası çevrelerde de itibarını arttıracaktır. 26 Sivas’ta Divriği Ulu Camii ve Darüşşifası UNESCO tarafından dünya mirası olarak kabul edilen sembol eserlerdir. Denizli’de yer almakta olan Hierapolis antik şehri yine dünya mirası olarak kabul edilmiştir. Çatalhöyük Neolitik Sit Alanı, Bergama Çok Katmanlı Kültürel Peyzaj Alanı, Bursa ve Bursa Cumalıkızık UNESCO dünya kültür mirası listesinde yer almaktadır. Çanakkale’de yer alan Truva antik şehri de koruma altına alınan bir başka bölge olup özellikle Truva atı ile birlikte şehrin önemli sembollerinden birisi olmuştur. (UNESCO, t.y. ) Resim 14. Çanakkale’de Yer Alan Truva Atı Kaynak: Özgün Tarihi bir yapı olmamakla birlikte Kocatepe Camii de Ankara’nın önemli simgelerindendir ve şehre bir kimlik kazandırmıştır. Bu eserlerin tamamında ince bir zevk ve sanat yanında, üzerinde bulunduğu coğrafyanın kültürünü temsil eden çizgiler sıkça görülür. Benzer şekilde günümüzde pek çok yeni eser şehrin tarihi kimliğine uygun olarak yapılmaktadır. 1.3. ŞEHRİN KİMLİK EROZYONU Şehirler, farklı coğrafyalarda farklı karakterler taşısalar da kuruluş dinamikleri ve gelişmeleri bakımından 18. yüzyılda Avrupa’da gerçekleşen Endüstri Devrimi’ne kadar hemen hemen aynı niteliklere sahip olmuşlardır. Endüstri Devrimi ile birlikte sanayiye dayalı bir üretim artışı ortaya çıkmış ve şehirlerin asıl gelişmesi bundan sonra olmuştur. Endüstri Devrimi’yle birlikte şehirler, büyük endüstri merkezleri haline dönüşmüş, kırsaldan şehre doğru göçler hızlanmış ve hızlı bir şehirleşme ile büyük şehir tipleri 27 (metropol) ortaya çıkmıştır. Endüstrileşmeye bağlı olan ve bugün de devam eden bu süreç, 19. ve 20. yüzyılları şehir ve kentleşme çağı haline getirmiştir (Yörükan, 2006, s.35). Ekonomik, fiziksel ve kültürel şekillerde ortaya çıkabilen kimlik erozyonu; şehirlerin yaşadığı en önemli problemlerden biridir. Modern dünyada şehirlerin kimlik erozyonu farklı boyutlarda da olsa bütün ülkelerde yaşanan önemli bir problemdir. Ancak bazı ülkeler, bu konuda asgari düzeyde tavizler vererek kimlik erozyonu ile mücadele etmeye çalışmaktadırlar. Avrupa’nın en büyük başkentlerinden olan Paris ve Moskova, tüm değişen koşullara ve geçen zamana rağmen tarihi dokularını ve kimliklerini korumayı başarmış şehirler olarak isimlerinin zikredilmesini hak etmektedirler. Resim 15. Moskova’dan Gece Görünümü Kaynak: Özgün Benzer şekilde Akdeniz’in önemli turistik şehirlerinden olan St. Tropez, klasik şehir mimarisini yeni yapılarında da sürdürerek tarihten gelen şehir kimliğini korumaya devam etmektedir. 28 Resim 16. Fransa, St. Tropez. Kaynak: Özgün Yukarıda başarılı örnekleri ifade edilmekle birlikte, maalesef tüm şehirler kimliklerini koruyabilme konusunda aynı başarıyı gösterememektedir. Şehirler ya sahip oldukları kimliği kaybetmekte ya da yeni kimlikler üretememektedir. Anadolu’da birçok şehirde şehir kimliği erozyonu yaşanmaktadır. Kimlik erozyonu, şehirlerde parçalanma ve bölgeleşme durumunun da ortaya çıkmasına yol açabilmektedir. Bu durumda bireyler yaşadıkları şehri sadece belli bir iş için bulunulması gereken bir mekân olarak algılamaya başlar ve insan-şehir-mekân ilişkisi giderek anlamını kaybeder (İlgar, 2008). Özellikle 20. yüzyılın son çeyreğinden itibaren başlayan hızlı şehirleşme, hızlı bir çevre değişimi ile birlikte şehrin kimliğini belirleyen tarihi ve doğal dokunun bozulmasına sebep olmuş ve şehirleri gelişigüzel ve anlamsız bir büyümeye itmiştir. Sürekli yıkılıp yerine yenilerinin yapıldığı kişiliği olmayan yapılar nedeniyle, birbirini takip eden nesiller birbirlerine ve kültürlerine yabancı hale gelmişlerdir. Şehirlerin kimlik erozyonu sorununun çözümü uzun ve meşakkatli bir süreci gerektirir. Zira her şeyden önce şehre yeni yerleşen şehirlilere ve taşradan şehre göçüp şehirlileşmeye çalışanlara farklı bir şehir bilinci kazandırmak gerekir. Bu kazanım, şehrin sadece para kazanma, ulaşma, tüketme, okuma, ikamet etme yeri olmaktan çıkıp yaşama, yaşamı paylaşma ve kültürel bütünleşme ortamı olmasıyla mümkün olacaktır. Özetle kimlik erozyonu sorununun çözümlenmesi, şehir sakinlerinin üzerinde yaşadıkları şehirle bütünleşerek yeni bir kimlik ve aidiyet geliştirmesi ile mümkün görünmektedir. 29 1.4. ŞEHİR PAZARLAMA Şehir pazarlaması, esasen şehirlerin ekonomik bakış açısıyla nasıl daha cazip kılınacağına odaklı bir kavramdır. Küresel düzeyli ürün ve hizmet akışkanlığı, turizm alanında da rekabet ve yenilikçi yaklaşımları ortaya çıkarmıştır. Bu çerçevede turizm eğilimleri, günümüzde artık ülkelerin ve şehirlerin sahip oldukları her türlü değeri, bütüncül, birbiriyle uyumlu ve tamamlayıcı bir konsept içerisinde ve küreselleşen pazarda farklılaşmaya dayalı biçimde sunmalarını gerektirmektedir (Özdemir, 2012, s.1). Günümüzde turizm sektöründe artık ülkelerin bir bütün olarak pazarlanması yerine bölgelerin ve şehirlerin birer destinasyon olarak pazarlanması eğilimi baskındır (Kuruca, 2014, s.1). Turizmde önemli ekonomik hedefler güden ülkeler tarafından, özellikle kültürel ve tarihi değerler taşıyan şehirlerin bir konsept dahilinde çeşitli stratejilerle pazarlanmaya çalışılması ve böylelikle yeni cazibe merkezleri oluşturulması, makro düzeyde ülkeler arasında yaşanan turizm pazarlaması savaşının mikro düzeyde şehirler arasında yaşanması sonucunu doğurmuştur (Sezgin ve Ünüvar, 2011). Yukarıdaki gereklilikler çerçevesinde “şehir pazarlaması” kavramı ortaya çıkmıştır. Şehir pazarlaması, bir şehrin hedef odaklı geliştirilmesi ve pazarlanması yaklaşımını ifade eder. Bu yaklaşım, müşteri odaklıdır ve şehir halkının yaşam kalitesini yükselterek güvence altına almayı ve şehrin, rakip şehirler karşısında çekiciliğini artırmayı amaçlar. Şehir pazarlamasında etkili olan iç performans göstergeleri, coğrafi durum, eğitim altyapısı, doğal yapı, tarihi yapı, yerel yönetim kalitesi, merkezi hükümet karşısında şehrin temsil gücü, endüstriyel altyapı, güvenlik unsurları, yerel halkın sosyodemografik yapısı, yerel halkın turizme ve turiste bakış açısı ve vizyon birliğinden oluşur (Giritlioğlu ve Avcıkurt, 2011, ss.77-78). Şehir pazarlaması kavramı bir şehirdeki halkın yaşam kalitesinin yükseltilerek şehrin öne çıkan değerlerinin belirlenmesiyle ona yeni bir imaj çizilmesi, şehrin altyapı ve üstyapısının bu belirlenen imaj doğrultusunda düzenlenmesi çalışmalarıyla, hem yereldeki karlılığı arttırmayı hem de potansiyel ziyaretçileri memnun etmeyi hedeflemektedir (Kuruca, 2014, s.4). 30 Özellikle son yirmi yıldan bu yana yerel yöneticiler, şehir planlamacılar ve şehrin geleceği ile ilgili karar verici konumundaki kişiler, yöneticileri oldukları şehirlerin dünya çapında olumlu reklamını yapmak ve şehrin imajını arttırabilmek için son derece önemli girişimlerde bulunmaya başlamıştır. Bu kişiler, şehrin genel imajının çeşitli hedef gruplar için karar verme aşamasında önemli bir etken olduğunu düşünmektedir (Avraham, 2004 aktaran Giritlioğlu ve Avcıkurt, 2011, s.76). Günümüzde turizm sektöründe şehrin imajı ziyaretçiler açısından önemli bir rol oynamaya başlamıştır. Günümüzde birçok kişi yaşadığı yerden ayrılarak turistik seyahatini hiç bilmediği ya da merak ettiği bir şehirde geçirmek istemektedir (Limburg, 1998, s.475 aktaran Giritlioğlu ve Avcıkurt, 2011, s.76). Bu nedenle ülkeler açısından bir şehrin pazardaki herhangi bir ürün gibi pazarlanmasının ve rekabet edilebilirliğinin daha fazla dikkat çeken ve önem verilmesi gereken bir unsur olduğu görülür (Paddison, 1993, s.340 aktaran Giritlioğlu ve Avcıkurt, 2011, s.76). Şehirlerin turistik anlamda pazarlanması bir şehirde ekonomik, politik ve sosyal değişikliklere ve şehirlerin operasyonel çevrelerinde gelişmelere sebep olur. Bugün şehir pazarlaması sayesinde şehirler çekiciliklerini hızlı bir şekilde arttırırlarken, mobil kaynaklarını ve şirketlerin yatırımlarını, ziyaretçilerin ve yaşayanların faydalanacakları unsurlar haline getirmektedirler (Giritlioğlu ve Avcıkurt, 2011, s.77). Günümüzde turizm alanında ön plana çıkan şehirler incelendiğinde bu şehirlerden bazılarının kültürel ve tarihi mirası nedeniyle, bazılarının sahip oldukları deniz, orman, dağ gibi doğal çekim unsurlarıyla, bazılarının ise insan emeğine dayalı özgün eserler nedeniyle tercih edildiği görülmektedir. Şehirlerin turistlere etkin bir şekilde pazarlanabilmesi için hedef kitleye uygun ürün ve hizmetlerin kaliteli biçimde sunulması gerekmektedir. Bir şehrin genel olarak turistlere sunabileceği ürünler, genel hatlarıyla 4 grupta toplanmaktadır (Koçak ve Tandoğan, 2008, s.7): 1. Şehirlerdeki faaliyetler, tiyatrolar, gösteriler, müzeler, konserler, spor faaliyetleri ve festivaller, 2. Şehrin canlılığı, yerel gelenekler, folklor, diller, güvenlik, yerel halkın yaşamı, şehrin fiziksel ve sosyokültürel özellikleri, 31 3. Oteller, yeme içme işletmeleri, seyahat acenteleri, sahip olunan pazarlar ve alışveriş imkânları, 4. Şehre ulaşılabilirlik, enformasyon ve bilgilendirme ofisleri ve otopark olanakları. Şehirlerin pazarlaması konusunda, farklı cazibe noktaları oluşturulması eğilimi hâkimdir. Dünyada turistik bir şehir olarak kendisini pazarlayan şehirlerin bazıları tarihiyle, bazıları sportif etkinlik veya festivalleriyle, bazıları da eşsiz doğal güzellik ve manzaralarıyla kendisini pazarlamaktadır. Dünyada turizm alanında çekiciliklere sahip olan şehirlerin bir kısmı diğer şehirlere göre daha fazla ön plana çıkmakta ve hedef kitlelerin aklında daha yüksek oranda kalabilmektedir. Bu şehirlerin özelliği, şehir pazarlamasının en etkili stratejilerinden olan markalaşmayı sağlamış olmalarıdır. 1.5. ŞEHİR MARKASI Marka şehir olgusu, bir şehrin pazarlanma olanaklarını arttırma araçlarından birisidir. Yukarıda değinilen şehir pazarlaması konusunda, küresel düzeyde, şehirler arasında yoğun bir rekabet yaşanmaktadır. Bu rekabet ortamı içinde her şehir, hedef pazar için gerçekten eşsiz bir deneyim sunma çabası içindedir. Şehir markası, bir şehri sahip olduğu kültürel, tarihsel, doğal ve toplumsal özellikleriyle bütünleştirerek ve diğer yerlerden ayırt etmek amacıyla kendine özgü bir işaretle destekleyerek yaşama geçirdiği bir gelişim-tanınma-imaj projesidir. Şehir markası, söz konusu şehri ve onun savunduğu olanakları diğer şehirlerden ayıran, hem rasyonel hem de duygusal nitelikteki, özgün inançlar kümesidir. Şehrin marka imajı; kitlelerin şehrin ismini duyduklarında ne düşündüklerinin toplamını ifade eder (Kozak, 2009 aktaran Kaypak, 2013, s.345). Marka bir şehir olmak, bir bakıma şehrin daha cazip kılınması çabasıdır. Bu bakımdan şehirlerin markalaşması sürecinde onları farklı kılan, onları cazibe merkezi haline getiren şeylerin tespit edilmesi, her şehrin ruhunu oluşturan özelliklerin bulunması ve onların öne çıkarılması gerekir. Örneğin, İstanbul’un kültürel, Safranbolu’nun mekânsal, Trabzon’un folklorik, Hatay’ın dinsel-mistik özellikleri üzerinde yoğunlaşılması bundandır. Her şehrin kendine özgü koşulları bulunmaktadır. Ne kadar 32 büyük ve gelişmiş olursa olsun; dışarıdan yatırımcı ve turist çekemeyen bir şehir, markalaşmamış demektir (Kaypak, 2013, s.347). Küresel düzeyde önder bir marka değerlendirme şirketi olan Brand Finance’ın geliştirdiği etkili bir yönteme göre bir şehrin markalaşması sürecinde değer oluşturan her ana grup ve grupları oluşturan faktörlerin 100 üzerinden ağırlık oranları Tablo 1’de yer aldığı gibidir (İlgüner ve Asplund, 2011, ss.330-331). Tablo 1. Marka Kent Sürecinde Etkili Olan Faktörler ve Ağırlık Oranları Altyapı ve Yeterlilik %25 Ekonomi %25 Kalitatif (Niteliksel) Çalışma %50 • Küresel GSH Payı • Yaşam Kalitesi • Bilinirlik • Turizm Gelirleri • İşsizlik • Engeller • GSH Büyüme • Finansal Altyapı • Çekicilik • Kişi Başı GSH • Nüfus Yoğunluğu • Konumlandırma • Üretkenlik • Yaşayanlar • Hayat Pahalılığı • Potansiyel • Satın Alma Gücü Kaynak: İlgüner ve Asplund, 2011, ss.330-331. Bir şehir için marka oluşturma sürecinde yapılması gereken öncelikli işlerden birisi bir imaj oluşturmak ve sonrasında da o şehir için bir kimlik tanımlaması yapmaktır. Buna göre bir şehir markası oluşturmak, o şehri diğer şehirlerden ayırt eden başlıca özellikleri ön plana çıkararak bir kimlik oluşturma sürecini ifade eder. Buna göre kentsel marka; isim, logo, işaret, dizayn, sembol, slogan, kavramlarından birisi ya da bunların hepsiyle ifade edilir (Sezgin ve Ünüvar, 2011, ss.54-55). Bir şehrin marka imajı, diğer şehirlere göre daha etkin bir şekilde konumlandırıldığı iddiasını taşır. 2006 yılında yapılan şehirlerin küresel marka oluş sıralaması Tablo 2’de görülmektedir. Tablo 2’de de görüldüğü gibi, küresel ölçekte en güçlü marka imajına sahip olan ilk üç şehir Sydney, Londra ve Paris’tir. Yukarıdaki sıralama ilerleyen yıllarda da çok fazla değişmemekle birlikte, dünya çapındaki birçok şehir sahip oldukları çekiciliklerini ön plana çıkararak imajlarını güçlendirerek marka bir şehir olma yönünde önemli çalışmalar yapmaktadır. Günümüzde şehir pazarlaması alanında başarıya ulaşmış örnek şehirler ve bu şehirlerin pazarlama stratejileri aşağıda belirtilmiştir. 33 Tablo 2. Küresel Ölçekte Marka Şehir Sıralaması 1 Sydney 21 Münih 41 Rio de Janeiro 2 Londra 22 Tokyo 42 Buenos Aires 3 Paris 23 Boston 43 Beijing 4 Roma 24 Las Vegas 44 Seoul 5 New York 25 Seattle 45 Reykjavik 6 Washington DC 26 Stockholm 46 Budapeşte 7 San Francisco 27 Chicago 47 Şangay 8 Melbourne 28 Atlanta 48 Moskova 9 Barcelona 29 Dublin 49 Johannesburg 10 Cenevre 30 Edinburgh 50 Mexico City 11 Amsterdam 31 Philadelphia 51 Varşova 12 Madrid 32 Oslo 52 Havana 13 Montreal 33 Lisbon 53 Kudüs 14 Toronto 34 Prag 54 Bangkok 15 Los Angeles 35 Singapore 55 Kahire 16 Vancouver 36 Helsinki 56 Dubrovnnik 17 Berlin 37 Hong Kong 57 Mumbai 18 Brüksel 38 Dallas 58 Manila 19 Milan 39 New Orleans 59 Lagos 20 Kopenhag 40 St Petersburg 60 Nairobi Kaynak: Yaman, 2008, s.56. Resim 17. Sydey Kaynak: Özgün 34 Şehirlerin pazarlanması kapsamında incelenecek şehirlerin başında New York gelmektedir. New York sahip olduğu tarihi ve doğal güzellikleriyle şehirlerin pazarlanması açısından önemli bir yere sahiptir. Şehir pazarlama organizasyonları, bu şehrin doğal ve insan eliyle yapılan yapıtlarını ön plana çıkararak bu şehri etkin bir şekilde pazarlamaktadır. New York şehrinin pazarlanabilmesi için kendisini “I Love New York” ile ön plana çıkardığı görülmektedir (Giritlioğlu ve Avcıkurt, 2011, s.79). Şehirlerin pazarlanması konusunda uzak doğuda yer alan önemli bir örnek ise Hong Kong’tur. Hong Kong markası oluşturulmadan önce yaptırılan araştırma sonucunda bu şehri öne çıkaran özellikler Hong Kong’un sosyal, kültürel ve tarihsel altyapısı olmuştur. “Asya’nın Dünya Kenti” sloganıyla kendisini pazarlayan Hong Kong’un öne çıkardığı şehir pazarlama özellikleri ise ilerici, özgür, sarsılmaz fırsatlara açık ve kaliteli bir şehir imajıdır. Bu şehir geleneksel ejderha motifini albenili renklerle donatıp şehir logosu olarak da tescillemiştir (Türofed, 2008 aktaran Giritlioğlu ve Avcıkurt, 2011, ss.81-82). Şehirlerin pazarlanması konusundaki iyi örneklerden birisi de Dubai’dir. Dubai şehrinin marka olarak imajını kazanması yaklaşık 20 yıllık bir sürece dayanmaktadır. 20 yıl evvelki Dubai, bir liman kasabası konumundaydı. Hızla değişen Dubai, yabancı yatırımcıları ve çok sayıda turisti kendine çekmeye başlamıştır. Dubai günümüzde turistler açısından yüksek kaliteli ürünler, sıfır vergi gibi çekiciliklerle kendisini ön plana çıkmaktadır. Bu sayede Dubai gösteriş ve alışverişin marka şehri olarak algılanmaktadır (Bagaaen, 2007 aktaran Giritlioğlu ve Avcıkurt, 2011, s.81). Resim 18. Dubai Kaynak: Özgün 35 Küresel ölçekte önemli bir diğer marka şehir de Hollanda’nın Amsterdam şehridir. Amsterdam, sahip olduğu doğal güzellikleriyle, uluslararası iş çevrelerinin merkezi olmasıyla ve sahip olduğu kültür ile son yılların oldukça popüler şehirlerinden birisidir. Amsterdam’ın diğer bir çekiciliği ise bisikletin bu şehirde insanlar tarafından çok rahat bir şekilde kullanılmasından kaynaklanmaktadır. Bununla birlikte Amsterdam, alışveriş merkezleri, kanalları ve ticareti ile de alışveriş amaçlı olarak kendisini turistlere etkin bir şekilde pazarlayabilmektedir (Karavatzis ve Ashworth, 2007, s.16 aktaran Giritlioğlu ve Avcıkurt, 2011, s.79). Amsterdam şehrinin son zamanlarda öne çıkan sembolü ise turistlerin kendilerini ev sahibiymiş gibi hissetmelerini sağlayan “I amsterdam” logosudur (Giritlioğlu ve Avcıkurt, 2010, s.79). Resim 19. Amsterdam Ruks Müzesi ve "I amsterdam" Yazısı Kaynak: Özgün Avrupa’da en güçlü marka imajına sahip yerlerden birisi olan Paris ise kendisini hedef kitleye aşk, duygusallık ve romantizmin merkezi şeklinde pazarlamaktadır. Paris, bugün birçok kişi tarafından aşk ve romantizmin ön plana çıktığı şehir olarak algılanmakta ve kendini hedef kitleye bu çekiciliklerle konumlandırmaktadır. Paris’in ön plana çıkmasının diğer bir nedeni de yapıldığı yıllarda yıkılması için protesto ve kampanyalar gerçekleştirilen Eyfel Kulesi’dir. Bugün yaklaşık 20 milyon kişi sadece Eyfel Kulesi’ni görmek için Paris’i ziyaret etmektedir (Türofed, 2008 aktaran Giritlioğlu ve Avcıkurt, 2011, s.83). 36 Resim 20. Paris Şehrinden Bir Görünüm Kaynak: Özgün Öte yandan bazı şehirler ya da ülkeler kendilerine özgü yapılarıyla da pazarlanabilmektedir. Bu bağlamda, İtalya Pisa Kulesi’yle, İngiltere Tower Bridge ve özgün iki katlı otobüsleri ile öne çıkmaktayken, İspanya’da Barselona ve Madrid tarihsel dokularının yanı sıra futbol kültürü ile ön plana çıkmıştır. Özellikle Camp Nou stadyumu her yıl binlerce turist tarafından ziyaret edilmektedir. İspanya için yakın bir zamanda yasaklanan boğa güreşi arenaları da yine turistler tarafından ilgi gören yerlerin başında gelmektedir. Yapıların dışında kültürel faaliyetler ve festivaller de şehirlerin markalaşmasında önemli rol oynamaktadır. Türkiye’de pek çok etkinlik, şehirlerin markalaşmasına yardımcı olmuştur. Yerel tarihimize ve manevi değerlerimize özgü olarak Konya’da her yıl Aralık ayında düzenlenen Şeb-i Arus törenleri ve Kırşehir’de düzenlenen Ahilik haftası önemli etkinlikler arasında yer almaktadır. Her yıl Edirne’de düzenlenen Kırkpınar Yağlı Güreşleri ve Efes’te düzenlenen Deve Güreşi festivali bu şehirlerin tanıtımına katkıda bulunmuştur. 2011 yılında Dünya Üniversiteler Kış Oyunları, Erzurum’da düzenlenmiş olup şehrin tanıtımına büyük katkı sağlamıştır. Kültür sanat alanında ise Antalya, Uluslararası Antalya Film Festivali (Altın Portakal) ile ön plana çıkmaktadır. Bir başka önemli film festivali ise Adana’da düzenlenen Altın Koza Film festivali olmuştur. Balıkesir’de her yıl düzenlenen Zeytinli Rock Festivali özellikle gençler tarafından büyük ilgi görmektedir. Tarihimizin önemli savaşlarından birine ev sahipliği yapan Çanakkale ise her yıl çeşitli törenlerle yurt dışından gelen Avusturya ve Yeni Zelandalı turistlere ev sahipliği yapmaktadır. Yine 37 tarihimizde önemli bir yere sahip olan Sarıkamış Harekâtı her yıl Kars’ta düzenlenen etkinlikle pek çok üniversiteli genç tarafından anılmaktadır. Ülkemizde şehirlerin pazarlanması kapsamında incelenebilecek en dikkat çekici şehir ise İstanbul’dur. İstanbul kendisini geçmişten günümüze sahip olduğu tarihi ve kültürel dokusuyla tanıtmaktadır. Bu özellikleri ön plana çıkararak kendisini, şehir turizmi kapsamında pazarlayan İstanbul 2010 Avrupa Kültür Başkenti seçilmiştir. Aynı şekilde özellikle son yıllarda düzenlenen uluslararası kongrelere ev sahipliği yapman bir şehirdir. İstanbul gerçekleştirilen Formula 1 İstanbul Park yarışı ile kendisini etkin bir şekilde pazarlamaya çalışmıştır (Giritlioğlu ve Avcıkurt, 2011, ss.83-84). Resim 21. İstanbul’a İlişkin Bazı Kurum ve Etkinliklerin Logoları Şehirlerin pazarlanması son derece önemli ve geniş kapsamlı bir konudur. Şehirler, genellikle kendilerini, sahip oldukları tarihi ve kültürel çekicilikleriyle ve bazı durumlarda ev sahipliği yaptıkları organizasyonlarla da pazarlayabilme yolunu izlemektedirler. Bu kapsamda gerçekleştirilen başlıca organizasyonların olimpiyatlar, sportif karşılaşmalar, sanatsal ve kültürel etkinlikler olduğu görülmektedir. 1.5.1 Türkiye’de Şehirlerin Kişiliği ve Lakapları 1 Şehirler birçok açıdan insanlara benzemekte olup onların da insanlar gibi birer kişiliği vardır. Kişilik şehirleri birbirinden ayırt eder. İnsan ömründe bebeklik, çocukluk ve Bölüm Yrd. Doç. Dr. Alpaslan ALİAĞAOĞLU’nun LAKAP VE LOGOLARDA TÜRKİYE ŞEHİRLERİ: ANLAMLARIN COĞRAFYASI isimli makalesinden alınmıştır. 1 38 yetişkinlik evreleri olduğu gibi şehirlerinde bir yaşam döngüsü vardır. Şehirler de aynen insanlar gibi zamanla kişilik kazanırlar. Nasıl ki insanların kişiliği doğal olarak var olan ve sonradan kazanılma ile oluşuyorsa şehirler içinde durum böyledir. Bu kapsamda şehrin kişiliği doğal özellikler ile insan neslinin zamanla meydana getirdiği düzenlemelerin bileşkesidir. Şehirlerin kişiliği olduğu gibi lakapları da mevcuttur. Bu durum şehrin kişiliğinde yer alan baskın özelliklerinden birinin öne çıkmasından kaynaklanır. Türkiye kültürel açıdan pek çok zenginliğe sahip olduğundan bu özelliğini şehir lakaplarına da aktarmaktadır. Bu manada ülkemizde öne çıkanlardan biri, bir dönem milyonlarca kişi tarafından umut şehri olarak görülen “Taşı toprağı altın İstanbul” lâkabıdır. Lâkap İstanbul’un ülkemiz için istihdam anlamında ne kadar önemli olduğunu gösteren, algısal nitelikli bir lâkaptır. Yine şehrin ekonomik gücü bu lakap ile yansıtılmıştır. Yerleşmelere ait sit ve situasyon özelliklerini de yine lâkaplardan çıkarmak mümkündür. Bu açıdan Hakkâri “Dağlar Kenti” iken, Bitlis “Tarihin Buluştuğu Minareler Şehri” veya “Vadideki Güzel Şehir” dir. Osmaniye, “Tarihten Günümüze Yolların Buluşma Noktası” ve “Kaleler Şehri” dir. “Suların Surlara Vurduğu Kent” ise Sinop’tur. Milli Mücadelede önemli başarılar göstermiş şehirlerimiz ise övünç, kahramanlık ifade eden lâkaplara sahiptir. Bu lakaplar Milli Mücadele Dönemi sonrasında şehirlerin başına eklenmiştir. Gaziantep, Kahramanmaraş ve Şanlıurfa şehirleri bu lâkapların haklı onurunu elde etmişlerdir. Yine Türkiye Cumhuriyeti’nin kurucusu Ulu Önder Atatürk, bazı şehirlerimizin lâkaplarında yer alarak onlara onur vermiştir. Bu noktada Samsun “Atatürk’ün şehri” iken, Tekirdağ “Üç Kemaller Şehridir; Mustafa Kemal, Namık Kemal ve Yahya Kemal Beyatlı”. Yine “Cumhuriyet Şehri” olmak gibi bir lâkap, bu dönemde kurulup gelişen bir şehirle, yani Karabük’le ilgilidir. 39 Resim 22. Gaziantep Kalesi Kaynak: Özgün Bölgesel olarak kullanılan lakaplardan bazıları ise; Kayseri için “Orta Anadolu’nun parlayan yıldızı”, Artvin için “Karadeniz’in İncisi”, Kocaeli için “Avrupa Kenti”, Antalya için “Dünya Kenti”, İzmir için “Ege’nin İncisi”, Eskişehir için “Avrupa Kentleri Seviyesinde Anadolu Kenti”, Çanakkale için “Asya’nın En Batısındaki Uygar Kent” olmuştur. Van ise “Doğunun İncisi ve Güneş Şehri ” olarak nitelenmektedir. Resim 23. Doğu’nun İncisi Van’dan Bir Görüntü Kaynak: Özgün Manevi yönü ve tarihi ile öne çıkan şehirlerimizden Şanlıurfa aynı zamanda “Peygamberler Şehri” olarak anılır. Manevi yönüyle öne çıkan bir diğer şehir ise “Evliyalar Diyarı” Kastamonu olmuştur. Ardahan, “Serhat Şehridir”. 40 Resim 24. Evliyalar Diyarı Kastamonu Kaynak: Özgün Başkent lakabı da şehirlerimizde sıklıkla kullanılmaktadır. Giresun, “Kiraz ve Fındığın Başkenti”, Afyonkarahisar, “Sucuk, Mermer, Kaymak ve Termalin Başkenti”, Ordu, “Fındığın Başkenti”, Karaman, “Türkçenin Başkenti”, olmuştur. Lâkaplar bazen bir ülkede yerleşmenin tarihi gelişimi hakkında ipucu verebilmektedir. Anadolu’nun Türkleşmesi ile Malazgirt Savaşı arasında yakın bir paralellik mevcuttur. Bu açıdan Muş, “Anadolu’nun Kapısı” lâkabına, dolayısıyla kimliğine sahiptir. Resim 25. Afyonkarahisar Kalesi’nden Bir Görünüm Kaynak: Özgün Becerileri ortaya koyan şehir lâkaplarına en güzel örnek Kütahya’dır. Şehir kendini “Çiniler Diyarı” olarak tanımlamaktadır. Kuşkusuz “Çiniler Diyarı” olma sadece beceriyi ortaya koymamakta, övünç nedeni de olabilmektedir. Bu konuda bir başka örnek ise Zonguldak ve Bilecik şehirleridir. Zonguldak “Kara Elmas” diyarıdır. Bilecik, 41 “Taşı Mermer, Toprağı Seramik, Yaprağı İpek, Tarih Şehri, Şeyh Edebali Diyarı” olarak nitelenmiştir. Resim 26. Kara Elmas Diyarı Zonguldak Kaynak: Özgün Yine yaşayan halkın becerileri sayesinde kendine lakap bulan illerden biri olan Bolu “Aşçılar Diyarı” olarak anılmaktadır. Burada bir bakıma uzak geçmişle ilgili bir vurgu vardır. Aynı vurgu Amasya’da da görülmektedir. Amasya “Şehzadeler Şehri” dir. Lâkaplarla ilgili örnekleri çoğaltarak vermek mümkündür. Kullanılan lâkaplarda şehirde yaşayan halka vurgu da yapılmaktadır, “Dadaşlar Diyarı” Erzurum, “Efeler Diyarı” Aydın ve “Gakkoşlar Diyarı” Elazığ bu şehirler arasında öne çıkmaktadır. Yozgat “ Yiğidin Harman Olduğu Yer” olarak nitelenmektedir. Resim 27. Dadaşlar Diyarı Erzurum Kaynak: Özgün 42 KAYNAKÇA 1. Aliağaoğlu, A., t.y. Lakap ve Logolarda Türkiye Şehirleri: Anlamların Coğrafyası. Doğu Coğrafya Dergisi. Sayı:17, ss.263-290. 2. Alsaç, Ü., 1993. Türk Kent Düzenlemesi ve Konut Mimarlığı. İstanbul: İletişim Yayınları. 3. Altuğ, F., 1989. Kent Ekonomisi İlkeleri. Bursa Uludağ Üniversitesi Yayınları, Bursa. 4. Bianchini, F., 1999. Cultural planning for urban sustainability, City and Culture, ed. Louise Nyström (Karlskrona: Swedish Urban Environment Council. [Elektronik doküman] Erişim: <http://users.skynet.be/brusselskunstenoverleg/bianchini.pdf >, [Erişim Tarihi: 02.03.2015]. 5. Carter, J., Dyer, P. & Sharma, B., 2007. “Dis-Placed Voices: Sense Of Place And Place-Identity On The Sunshine Coast”, Social&Cultural Geography,8(5). 6. Ergün, M., t.y. Türk Eğitim Tarihi. Erişim: <http://www.egitim.aku.edu.tr/tet00.htm>, [Erişim Tarihi: 20.01.2015]. 7. Ertürk, H. & Sam, N., 2011. Kent Ekonomisi, Güncellenmiş 4.Baskı, Bursa: Ekin Basım Yayın Dağıtım. 8. Giritlioğlu, İ. & Avcıkurt, C., 2011. Şehirlerin Turistik Bir Ürün Olarak Pazarlanması, Örnek Şehirler ve Türkiye’deki Şehirler Üzerine Öneriler. Adıyaman Üniversitesi SBE Dergisi. S:4, Haziran, ss.74-89. 9. Güley, K., 2001. Kent Kimliği Değişim Sürecinin Gazimağusa Örneğinde İncelenmesi. Yüksek Lisans Tezi. Mimar Sinan Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü. İstanbul. 43 10. Gürpınar, E., 1993. Kent Ve Çevre Sorunlarına Genel Bir Bakış. İstanbul: Der Yayıncılık. 11. Güvenç, B., 1991. Kentlerin Kimliği ve Antalya Üzerine Notlar. Öneriler, Örnekler, Mimarlık Dergisi, S: 1, ss.19-28. 12. İlgar, E., 2008. Kent Kimliği ve Kentsel Değişimin Kent Kimliği Boyutu: Eskişehir Örneği. Anadolu Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi. Eskişehir. 13. İlgüner, M. & Asplund, C., 2011. Marka Şehir. İstanbul: Markating Yayınları. 14. İspir, E. G. & Açma, B., 2005. Kentleşme ve Çevre Sorunları. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayını. No:1645. 15. Kaplan, A. & E. V. Küçükerbaş, 2000. Kentsel Tasarımda Peyzaj Mimarlığının Yeri ve Kentsel Peyzaj Tasarımı. Peyzaj Mimarlığı Kongresi. 19-21 Ekim. Ankara. 16. Kaya, E., t.y. Kentleşme ve Kentlileşme. [Elektronik doküman]. Erişim: <http://erolkaya.com/wp-content/uploads/kitaplar/kentlesme-vekentlilesme.pdf> [Erişim Tarihi: 20.01.2015]. 17. Kaypak, Ş., 2013. Küreselleşme Sürecinde Kentlerin Markalaşması ve Marka Kentler. C.Ü. İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi. Cilt:14, S:1. 18. Keleş, R., 2012. Kentleşme Politikası. İmge Kitabevi, Ankara. 19. Koçak, N. & Karakaş Tandoğan, G., 2008. Kent Turizmi Kapsamında Fuar ve Sergilerin İzmir Turizmine Olası Etkileri: Expo Örneği. Soid Seyahat ve Otel İşletmeciliği Dergisi. S:2, ss.6-15. 20. Krupat, E.,1985. People in Cities. The Urban Environment and Its Effect. Cambridge: Cambridge University Press. 44 21. Kuruca, C. K., 2014. Şehir Pazarlaması. Ondokuz Mayıs Üniversitesi SBE Yüksek Lisans Çalışması. Samsun. 22. Le Corbusier, 1987. Şehirciliğin Şiarları. Çev: İ. Bilgin. Defter. Ekim-Kasım. 23. Lynch, K.,1972. What Time is This Place. Cambridge: MIT Press. 24. Morley, D. & Robins, K., 1997. Kimlik Mekânları. Çev: E. Zeybekoğlu. İstanbul: Ayrıntı Yayınları. 25. Mumford, L., 1937. What is a city. Architectural Record, 82. 26. Oktay, D., 2001. Kentlerimiz, Yaşam Kalitesi ve Sürdürülebilirlik. Mimarlık. S: 302, ss.45-49. 27. Özdemir, N., 2012. Kent Kültürü, Yerel Medya ve Kültür Ekonomisi Yerel Medyanın Kent Kültürü Ekonomisi ve Yönetimi Açısından Önemi. Samsun Sempozyumu. C: 2, ss.67-82. 28. Prohansky, H. B., Abbe, K. F. & Kaminof, R., 1983. Place Identity, Physical World Socialization of the Self., Journal of Environmental Psychology, 28. 29. Pustu, Y., t.y. Küreselleşme Sürecinde Kent “Antik Site’den Dünya Kentine” [elektronik doküman] Erişim:< http://dergi.sayistay.gov.tr/icerik/der60m7.pdf> [Erişim Tarihi: 05.06.2015]. 30. Relph, E., 1976. Place and Palacelessness. Pion Limited, London. 31. Sasaki, M., 2004. The Role of Culture in Urban Regeneration. Fòrum Universal de les Cultures - Barcelona 2004. [elektronik doküman] Erişim: http://www.barcelona2004.org/www.barcelona2004.org/esp/banco_del_conocim iento/docs/PO_22_EN_SASAKI.pdf [Erişim Tarihi: 05.02.2015] 45 32. Schmidt, K., 2010. Göbeklitepe – the Stone Age Sanctuaries. [Elektronik doküman] Erişim: < http://arheologija.ff.uni-lj.si/documenta/pdf37/37_21.pdf>, [Erişim Tarihi: 05.06.2015]. 33. Sezgin, M. & Ünüvar, Ş., 2011. Sürdürülebilirlik ve Şehir Pazarlaması Ekseninde Yavaş Şehir. Konya: Çizgi Kitabevi. 34. Stefanou, J., 1992. Environmental Iconolgy. A Toolfor Analysis for the Qualitative Improvement and Touristic Development of Places, in Tourism and the Environment. Eds. Briassoulis, H. And Straaten J.V.D., Kluwer. Academic Publishers, London. 35. TDK, t.y., Güncel Türkçe Sözlük. Erişim: < http://ww3.ticaret.edu.tr/bgur/files/2013/05/saitaz%C4%B1c%C4%B1o%C4%9Flu_ders_notu.pdf>, [Erişim Tarihi: 04.06.2015]. 36. Tekeli, İ., 1991. Kent Planlaması Konuşmaları. TMMOB Mimarlar Odası Yayınları. Ankara. 37. Tezcan, M., 1984. Sosyal ve Kültürel Değişme. Ankara: Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Yayınları. No:129. 38. Topçu, D. K., 2011. Kent Kimliği Üzerine Bir Araştırma: Konya Örneği. Uluslararası İnsan Bilimleri Dergisi, 8, (2), ss.1049-1072. 39. Tuna, K., 2013. Şehir Teorileri. İstanbul: İz Yayıncılık. 40. Türk İdareciler Derneği, 2014. İdarecinin Sesi Dergisi. Ahi Evran-ı Veli ve Ahilik. Mart-Nisan/2014, s.109-114. [elektronik doküman] Erişim: <http://www.tid.web.tr/ortak_icerik/tid.web/160/28%20T%C3%BCrk%C3%BClerin%20Kaynayan%20P%C4%B1nar%C4%B1,% 20Her%20K%C3%B6%C5%9Fesi%20T%20arih%20%C5%9Eehir.pdf>, [Erişim Tarihi: 09.02.2015]. 46 41. Ulu A. & Karakoç İ., 2004. Kentsel Değişimin Kent Kimliğine Etkisi.Planlama Dergisi. TMMOB Şehir Plancıları Odası Yayını, 3(28). 42. UNESCO Türkiye Milli Komisyonu, t.y. Dünya Kültür Mirası Listesi. Erişim:<http://www.unesco.org.tr/?page=15:64:1:turkce> , [Erişim Tarihi: 16.06.2015]. 43. Yaman, G., 2008. Marka Kent Olmanın Turizmde Önemi: Sakarya Örneği. Kültür ve Turizm Bakanlığı Dış İlişkiler ve AB Koordinasyon Dairesi Başkanlığı Uzmanlık Tezi. Ankara. 44. Yazıcıoğlu, M.S., 2013. Medeniyet Kavramı Üzerine Bazı Düşünceler. Erişim: <http://ww3.ticaret.edu.tr/bgur/files/2013/05/saityaz%C4%B1c%C4%B1o%C4%9Flu_ders_notu.pdf>, [Erişim Tarihi: 01.06.2015]. 45. Yörükan, A., 2006. Şehir Sosyolojisinin ve İnsan Ekolojisinin Teorik Temelleri. Der: T. Yörükan 47 48 İKİNCİ BÖLÜM ŞANLIURFA’NIN GENEL TANITIMI 2 Güneydoğu Anadolu bölgemizde yer alan, 19.020 km2’lik yüz ölçümü ile Türkiye yüz ölçümünün %3’üne sahip, Fırat Nehri’nin geçtiği illerden biri olan Şanlıurfa, tarih boyunca birçok medeniyete ev sahipliği yapmıştır. Şanlıurfa, zengin su kaynaklarına sahip olması ve ticaret yolları üzerinde bulunması sebebiyle tarih boyunca farklı medeniyetleri bünyesinde barındırmış ve bu sayede zengin bir tarihi birikime sahip olmuşur. Şanlıurfa topraklarında ilk yerleşimlerin tarihi, günümüzden 11000 sene öncesine kadar gitmektedir. Şanlıurfa topraklarına birçok medeniyet yerleşmiş, birçok devlet bu topraklara sahip olmak için savaşmıştır. Bu nedenle il sınırları içinde birçok medeniyetin izlerine rastlanabilir. Şanlıurfa’da bulunan tarihi eserler, taşıdıkları dini ve tarihi önem nedeniyle ilgi görmektedirler. Şehrin sınırları dâhilinde, dünyanın en eski tapınağı bulunmaktadır. Göbeklitepe adı verilen bu ören yeri, son yıllarda yapılan arkeolojik çalışmalarla gün yüzüne çıkarılmıştır. Tarihi MÖ 10000 yılına kadar gitmektedir. Şanlıurfa Arkeoloji Müzesi de, Türkiye’nin en büyük arkeoloji müzelerinden biridir. Şanlıurfa, peygamberler kenti olarak da bilinmektedir ve önemli kutsal yerleri sınırları içinde barındırmaktadır. Özellikle Hz. İbrahim’in doğduğu ve onunla ilgili efsanelerin geçtiği yer olan Balıklıgöl ve çevresindeki camiler dini ve tarihi önemi fazlaca olan ve ziyarteçisi eksik olmayan yerlerdir. Şanlıurfa, nüfusun hızla arttığı bir ilimizdir. Bir yandan göç alırken diğer yandan da Türkiye’de doğum oranının en yüksek olduğu ildir. Ancak, sosyal göstergeler açısından, henüz gelişmiş illerimizden biri olduğunu söylemek mümkün değildir. Okullaşma oranı gibi sosyal göstergeler de Türkiye ortalamasının altında kalmaktadır. Şehir, ekonomik gelişme bakımından da, Güneydoğu Anadolu Bölgesi’ndeki diğer illerimiz gibi, Türkiye ortalamasının gerisindedir. Ancak, Güneydoğu Anadolu Projesi 2 Kaynakçası belirtilmeyen görseller, Google Görseller’den alınmıştır. 49 ile birlikte, tarımsal üretim ve enerji üretiminde önemli gelişmeler sağlanmıştır. Ayrıca, sanayi üretimi bakımından, Şanlıurfa’nın faydalanabileceği birçok avantaj da söz konusudur. Şanlıurfa’da üretim, halen tarım ağırlıklıdır. İhraç edilen ürünlerin başında da tarım ürünleri gelmektedir. Atatürk Barajı’nın yapılmasından sonra tarım ürünlerinin çeşitliliği de artmıştır. Bunun yanında makine imalatı gibi, önemli sanayi dallarında da gelişmeler görülmektedir. 2000’li yıllarda ihracat hızla yükselmiştir. Şehrin, turizm potansiyeli de değerlendirilmeyi beklemektedir. Arkeolojik çalışmalar, özellikle Göbeklitepe ve çevresinde çok değerli tarihi bulguları ortaya koyarak kültür turizmini geliştirme imkânına sahip görülmektedir. Diğer yandan, yöreye özgü tatların uluslararası bilinirliğe ulaşmasıyla, Şanlıurfa’nın turizm potansiyeli de artacaktır. 2.1 COĞRAFİ GÖRÜNÜM Şanlıurfa, Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde bulunan, Mardin, Diyarbakır, Adıyaman ve Gaziantep şehirleriyle ve Suriye ile komşu olan bir ildir. Şehir, Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nin “Orta Fırat” olarak adlandırılan alt bölgesinde yer almaktadır. Şanlıurfa’nın ilçeleri, Karaköprü, Haliliye, Eyyubiye, Akçakale, Birecik, Bozova, Ceylanpınar, Halfeti, Harran, Hilvan, Siverek, Suruç ve Viranşehir’dir. Resim 28. Şanlıurfa Haritası 50 2.1.1 Dağlar ve Ovalar Karacadağ, Şanlıurfa’nın kuzeydoğusunda bulunan sönmüş bir yanardağ olup şehrin en yüksek noktasıdır. Bunun yanında Şanlıurfa’nın kuzeyinde, Toroslar’ın devamı olan sıra dağlar bulunmaktadır. Şehirde bulunan diğer dağlar ise Tektek, Takırtukur, Yılanlı, Susuz, Germuş, Nemrut, Şebeke ve Arat Dağları olarak sıralanabilir (Şanlıurfa İl Çevre Durumu Raporu, 2010, s.3). Şehrin kuzeyinde bu sıradağlar varken, güney kısımlar daha alçak ve düzdür. Güneyde, büyük ovalar yer almaktadır. Şanlıurfa sınırları dâhilinde Ceylanpınar, Harran, Viranşehir, Halfeti ve Suruç ovaları bulunmaktadır (Şanlıurfa İl Çevre Durumu Raporu, 2010, s.4). 2.1.2 Akarsu ve Göller Şanlıurfa’dan Fırat, Habur ve Culap gibi birçok önemli nehir geçmektedir. Fırat Nehri, Urfa dâhilinde Çam ve Şehit çayları ile birleşmektedir. GAP kapsamında yapılan Atatürk Baraj Gölü, Halil-ür Rahman ve Ayn Zeliha Gölleri de ilde bulunan önemli göllerdir. Resim 29. Atatürk Barajı ve Baraj Gölü 51 Fırat Nehri üzerinde, enerji üretimi ve sulama amacıyla yapılan Atatürk, Birecik ve Karkamış barajları bulunmaktadır. Atatürk Barajı, Türkiye’nin en büyük baraj gölüdür. Fırat Nehri’nden yararlanarak bir baraj yapılması kararı 1958 yılında verilmiş, 1960’da proje başlamıştır. 1991’de Atatürk Baraj’ında su tutulmaya başlanmıştır. Haziran 1992’de ise elektrik üretimine geçilmiştir. Tamamı Türk mühendisleri tarafından gerçekleştirilen Atatürk Barajı, dünyanın en verimli arazilerinden biri olan Harran Ovası’nı sulamaya başlamış, yılda bir kez ürün alınan topraklardan 2-3 kez ürün alınmaya başlanmıştır (Şanlıurfa Belediyesi, t.y.a.). Birecik Köprüsü ise, yapıldığı dönem itibarıyla, ülkenin en uzun betonarme köprüsüdür. Tüm köprüler arasında, yine Fırat Nehri üzerinde yapılmış olan Karkamış Çelik Demiryolu Köprüsü’nden sonra gelmektedir (İMO, 2006, s.76). Resim 30. Birecik Köprüsü 2.1.3 İklim ve Canlı Çeşitliliği Şanlıurfa’da karasal iklim etkindir. Sıcaklık ortalaması yüksektir. Gece-gündüz sıcaklık farkları da yüksektir. Yazlar çok kurak ve sıcak, kışlar ılıman ve yağışlı geçmektedir. İklim yarı-kurak olarak nitelendirilir. Kar ve don görülmez. İklim özellikleri nedeniyle 52 bitki örtüsü zayıftır. Orman ve mera varlığı azdır. Güneydoğu Anadolu Bölgesi, orman varlığı açısından Türkiye’nin en fakir bölgesidir (Şanlıurfa İl Çevre Durum Raporu, 2010, s.15). Şanlıurfa’nın florası; fırat kavağı, söğüt, çınar, elder çamı, kızılçam, kızıl servi, okaliptüs, akasya, kavak vb. bitkilerden oluşur. Fırat kavağı, bölgenin endemik bir bitkisidir. Bu nedenle, Fırat Nehri kıyısında bu bitkinin yetiştiği yerler 1. derece sit alanı olarak korunmaktadır (Şanlıurfa İl Çevre Durum Raporu, 2010, s.15). Bölgenin faunasında ise kelaynak, çizgili ishak kuşu, yeşil arıkuşu, serçe, kaya güvercini, peçeli baykuş, sığırcık, sakarmeke, yeşilbaş, balıkçıl, karabatak, ebabil ve diğer kuş türleri öne çıkmaktadır. Resim 31. Kelaynak Kuşu Kaynak: Trakus, 2012. Kelaynak ise, bölgeye özgü ve soyu tükenme tehlikesi altında olan, göçmen bir kuştur. Kelaynak kuşlarının sayısı, 1950’lere kadar, özellikle Birecik’te oldukça fazlaydı. Daha sonra, tarım alanlarının yok olması, zirai ilaçlama ve avcılık nedeniyle sayıları tükendi. Ancak, göçmüş olan kelaynaklardan bazılarının geri döndüğü görülünce, 1977’de Birecik Üretme İstasyonu kuruldu. Birecik, bu kuşların doğal üreme yeri olduğundan sayıları zaman içinde arttı. Birecik’teki kelaynaklar, her kış Afrika’ya göç edip baharda tekrar Birecik’e dönmeye devam ediyorlar. Bazı kuşlar ise, Üretme İstasyonu’nda koruma altında tutuluyor ve besleniyor (Özalp Konyar, 2008). 53 Ayrıca, Şanlıurfa’nın güneybatısında 20.420 Hektar’lık bir alanda, Kızılkuyu Yaban Hayatı Geliştirme Sahası’nda da, türü tehlike altında olan ceylanlar (gazella subgutturoza) için bir üretme istasyonu bulunmaktadır (Şanlıurfa İl Çevre Durumu Raporu, 2010, s.16). Ceylan üretme istasyonunda üretilen ceylanlar burada doğal ortamlarına bırakılmaktadırlar. Bu alan aynı zamanda soyu tehlikede olan Toy (otis terda) için de konaklama yeridir ve diğer birçok hayvana da ev sahipliği yapmaktadır. Ceylanpınar’a benzer şekilde Merkez ile Harran ve Akçakale ilçeleri sınırları arasında kalan Tektek dağları da bulunmaktadır. Ayrıca il sınırları içinde bulunan ve 19.335 Hektar’lık alanı kaplayan Tektek Dağı Milli Parkı 2007 yılında milli park ilan edilmiştir (Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüğü, 2011, s.17). Resim 32. Gazella Subgutturoza 54 2.2 ŞANLIURFA’NIN TARİHİ Şanlıurfa’nın bilinen tarihi, 11000 yıl önceye gitmektedir. Şanlıurfa toprakları, İpek Yolu üzerindeki ilk yerleşim yerlerinden biridir (İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, 2013, s.1). Verimli hilal olarak adlandırılan bölgenin tam ortasında bulunan Şanlıurfa, yüzyıllar boyunca birçok uygarlığa ev sahipliği yapmıştır. Kent bu nedenle, oldukça otantik bir görüntüye sahiptir. Resim 33. Urfa’nın Hıristiyan Misyonerler Tarafından Fotoğraflanmış 1921’deki Görünümü Kaynak: Kürkçüoğlu, 2011. Şanlıurfa topraklarında Sümer, Babil, Hitit, Asur, Pers, Makedon, Roma ve Bizans başta olmak üzere birçok medeniyet hüküm sürmüştür. Selçuklular döneminde Türk hâkimiyetinin başladığı Urfa’da, Memlukler, Timur devletinden sonra, Beylikler Dönemi’nde Dulkadiroğulları Beyliği hâkim olmuştur. Osmanlı Devleti 1517’de Urfa’yı topraklarına katmıştır (Şanlıurfa İl Çevre Durum Raporu, 2010, s.1). Bu uzun tarih boyunca Şanlıurfa, çeşitli isimler almıştır. Urhay, Callirhoe, Esessa ve Ruha bu isimlerden bazılarıdır (Güzel, 2009, s.109). Urfa’nın olumlu iklim koşulları ve tatlı su kaynaklarına sahip olması, korunaklı bir bölge olması ve ekonomik faaliyetlerin 55 canlı olması tarih boyunca yerleşmek için tercih edilmesine neden olmuştur. Şanlıurfa’nın tarih boyunca birçok devletin ilgilendiği ve fethetmeye çalıştığı bir yer olmasının başlıca nedenlerinden biri de Anadolu ile Suriye arasında, özellikle Halep’e giden ticaret yolunun üzerinde olmasıdır. Tüm bu süreçlerde kent, uzun yıllar boyunca ticaretin merkezi olmuş, birçok kervanlar bu yollardan Anadolu’nun içlerine geçiş yapmışlardır. Resim 34. Balıklıgöl’de Deve Kervanları 2.2.1 Milattan Önceki Uygarlıklar Şanlıurfa tarihi, MÖ 9000 yılına, diğer bir deyişle, Cilalı Taş Devri’ne kadar gitmektedir. Şehrin doğusunda bulunan Göbeklitepe’de yakın zamanda yapılan kazılar, bilinen en eski tapınağın Şanlıurfa toprakları içinde bulunduğu göstermiştir (Kürkçüoğlu vd., t.y.). Şanlıurfa’da milattan önceki yüzyıllarda çeşitli krallıklar hüküm sürmüştür. Bunlardan bilinen en eski krallık Ebla Krallığı’dır ve tarihi, MÖ 25. yüzyıla dayanmaktadır. Ebla Krallığı, Suriye’nin Halep şehri yakınlarında kurulmuştur. Ebla Krallığı’ndan kalan çivi 56 yazılarında, Harran’dan bahsedilmektedir. Urfa çevresinde daha sonra, Akkad Krallığı etkili olmuştur. Bir Mezopotamya devleti olan Akkad Krallığı, şimdiki Güneydoğu Anadolu Bölgesini de kapsamıştır. Hem Diyarbakır’da hem de Şanlıurfa’da bu uygarlığa ait yazıtlar bulunmuş, bunun yanında Şanlıurfa’da yapılan kazılarda, bu krallığa ait alfabenin bulunduğu tabletlere rastlanmıştır. Akkad Krallığı, MÖ 21. yüzyılda yıkılmıştır (Kürkçüoğlu vd., t.y.). Resim 35. Akkad Kralı Naram-Sin’in Taş Anıtı Kaynak: Bozbay, 2013. Harran’da, milattan önceki uygarlıkların önemli bir tapınağı olan Sin Tapınağı da bulunmaktaydı. Ancak bu tapınaktan kalıntılar günümüze kadar ulaşamamıştır (Özalp Konyar, 2008). Birçok kaynak, Hz. İbrahim’in hicret etmeden önce Harran’da yaşadığından bahsetmektedir. Yine bu kaynaklara göre Hz. İbrahim’in yaşadığı 57 Güneş’e, Ay’a ve yıldızlara tapılan dönemde, Enam Suresi’nde zikredilen Hz. İbrahim’in “Batanları sevmem” diyerek putlarını parçaladığı tapınak, Harran’daki Sin (Ay Tanrısı) tapınağıdır. Resimde, Akkad Kralı Naram-Sin’in Güneş, Ay ve Venüs tanrı simgeleri altında zaferini temsil eden taş anıt görülmektedir. Kabartmalarda tercih edilen hiyerarşi, Naram-Sin’in en önemli konumda olduğunu göstermektedir. Anıtta bulunan diğer tüm figürler Naram-Sin’e ve güneşlere bakmakta, onun tanrısal ve görkemli hali dağın tepesine konumlandırılarak vurgulanmaya çalışılmaktadır. NaramSin’in başında bulunan boynuzlu miğfer yine onun tanrısal özelliğini pekiştirmek için kullanılmıştır (Victory Stele of Naram-Sin, t.y.) Akkad Krallığı’ndan sonra bölgede Sümer ve Eski Babil Krallığı hâkim olmuştur. Bu krallıkların yıkılmasından sonra, Hurriler, Urfa’da yaşamışlardır. Bu halkın, Urfa’daki mağaralarda yaşamış olduğu düşünülmektedir. Urfa daha sonra, Orta Anadolu’da kurulmuş bir devlet olan Hititler’in saldırılarına sahne olmuştur. Bölge bir süre Hititler’in eline geçse de, Hurriler tekrar bölgede egemen olmuştur (Kürkçüoğlu vd., t.y.). Mittani Krallığı, bugünkü Hatay’ın Ceylanpınar ilçesini merkez alan bir krallıktır. Bu krallık bir süre Harran ve Urfa’yı hâkimiyeti altına almış ve Mısırlılarla karşı karşıya gelmiştir. Ancak MÖ yaklaşık 1400 civarında, Mısır kralları Urfa bölgesini ele geçirip bir süre ellerinde tutmuşlardır. Bölgede Mısır, Hitit ve Mittani arasındaki çekişmeler bir süre daha devam etmiştir. Mittani Krallığı bölünüp yenildikten sonra, Hititlere bağlı bir krallık olarak yeniden kurulur (Kürkçüoğlu vd., t.y.). MÖ 1279 civarında Mittani Krallığı yıkıldığında, bölge, önce Aramilerin sonra Asur Krallığı’nın hâkimiyetine geçmiştir. Urartu Krallığı ile Asur Devleti arasındaki çekişmelerden Urfa bölgesi de etkilenmiştir. MÖ 600 civarında Asur Krallığı’nın yıkılmasıyla önce Medler’in, sonra Keldanilerin hâkimiyetine geçen Urfa topraklarında daha sonra Persler hüküm sürmüştür. Bu karışıklıklardan sonra, bölgede Seleukoslar hâkim olmuştur. Bu dönemde Urfa, “Edessa” adını almıştır. Daha sonra, Süryaniler, Urfa’ya özgü bir krallık olan Edessa Krallığı’nı ilan etmişlerdir (MÖ 132). Bu krallık MS 244 yılına kadar hâkimiyetini sürdürmüştür. Krallığın başkenti, Urfa’dır (Kürkçüoğlu vd., t.y.). 58 Resim 36. Edessa Krallığı’na Ait Bronz Sikkeler (MS 180 civarı) Krallık zamanla Roma Ordusu’nun saldırılarına uğramaya başlamıştır. Hıristiyanlığın giderek yaygınlaşması ile putperest bir toplum olan krallık, Hıristiyanlık inancını kabul etmiştir. 2.2.2 Milattan Sonraki Uygarlıklar MS 244 yılına kadar hüküm süren Edessa Krallığı’nda, Hıristiyanlığı ilk kabul eden kişi Kral V. Abgar’dır. Efsaneye göre Kral Abgar, cüzzam hastalığına yakalanmıştır. Hasta Kral Kudüs’te bulunan Hz. İsa’ya bir elçi göndererek Urfa’ya davet eder. Hz. İsa, Urfa’ya gelmez ancak yüzüne sürdüğü bir mendili elçiye verir. İnanışa göre bu mendile, Hz. İsa’nın silueti çıkmıştır. Hz. İsa’nın ayrıca, cevaben yazdığı mektupta, Edessa kentini kutsadığına inanılır. İnanışa göre, bu mendil kralı sağlığına kavuşturur. Söz konusu mendil, kentin girişinde sergilenir. Daha sonra, bu mendil, Hıristiyan dünyasında kutsal sayılan uğruna savaşılan bir nesne olacaktır. Urfa Hıristiyan inancı açısından bu nedenle önem taşımaktadır. Edessa Krallığı zaman içinde, Roma İmparatorluğu’na yenik düşerek yıkılmıştır. Krallıkta yaşayan Hıristiyanlardan bazıları Romalılar tarafından öldürülmüş ve diğer bir kısmı da sürgün edilmiştir. Roma İmparatorluğu’nun bölünmesiyle Urfa, Bizans egemenliğine girmiştir. Bizans egemenliğindeki Urfa topraklarında Sasaniler ile Bizans arasında çatışmalar yaşanmış ve bölge sık sık el değiştirmiştir (Kürkçüoğlu vd., t.y.). 59 Şanlıurfa (aynı zamanda Harran kenti de) Hz. Ömer zamanında İslam topraklarına katılmıştır. Bu dönemde bölge, Harran, Urfa, Suruç ve Rakka’dan oluşan bir vilayettir. Emevi ve Abbasiler döneminde İslam hâkimiyetinde kalan şehir, MS 1000 yılı civarında Nûmeyroğulları ve Mervânîler hâkimiyetinde kalmış, sonra tekrar Bizans İmparatorluğu’na geçmiştir; 1031 ile 1087 yılları arasında Bizans hâkimiyetinde kalmıştır (Kürkçüoğlu vd., t.y.). Resim 37. Urfa Surlarının Kuşatılmasını Gösteren Bir Gravür (11.yy) Kaynak: Kürkçüoğlu, 2011. Büyük Selçuklu Sultanı Urfa’yı kuşatmış ancak Bizanslılardan almayı başaramamıştır. 1087 yılında, Alparslan’ın oğlu Melikşah yönetimindeki Büyük Selçuklu Devleti Urfa’yı ve Harran’ı almış ve bölgede Türk hâkimiyeti başlamıştır. Selçuklu Devleti’nin parçalanmasıyla, Suriye-Filistin Selçukluları Dönemi’nde kent korunamaz hale gelmiş ve bir Haçlı Kontluğu kurulmuştur. Anadolu Selçukluları Dönemi’nde, Sultan I. Kılıçarslan, Urfa’yı kuşatmış ancak fethedememiş sadece, Harran’ı almayı başarmıştır. (Kürkçüoğlu vd., t.y.). Haçlı Kontluğu önce Musul Atabeyliği’ni yıkmış, ardından Selahaddin Eyyübi, şehri ele geçirmiştir. Eyyübiler Dönemi’nde Anadolu Selçukluları Urfa ve yöresini kısa bir süre ele geçirseler de, Eyyübiler tekrar egemen olmuşlardır. Daha sonra Memluklerin kısa egemenliği altında kalan bölge, önce Timur’a bağlı Akkoyunlular’ın, sonra Karakoyunlular’ın eline geçmiştir. Urfa 1504’te Dulkadiroğulları Beyliği’nin sınırlarına dahil edilmiştir (Kürkçüoğlu vd., t.y.). 60 Osmanlı Devleti 1517’de kenti almış, Birinci Dünya Savaşı’na kadar egemen olmuştur. Ancak, Mısır Valisi Kavalalı Mehmet Ali Paşa’nın ayaklanması sırasında bölge dört sene Mısırlıların egemenliğinde kalmıştır (Kürkçüoğlu vd., t.y.). Resim 38. Milli Mücadele’de Urfalılar Dünya Savaşı sırasında kentte açlık ve salgın hastalık yaşanmıştır. Mondros Mütarekesi’nin imzalanmasından sonra, Mart 1919’da, şehir İngilizler tarafından işgal edilmiştir. Kent daha sonra, 30 Ekim 1919’de, İngiltere ile Fransa arasında yapılan bir anlaşmaya göre, Fransızlara bırakılmıştır. Ancak, Milli Müdafaa hareketleri, Urfa’da da örgütlenmeye başlamıştır. Bu hareketlerin sonucunda Urfa, 11 Nisan 1920’de Fransız işgalinden kurtulmuştur. Bu tarih, Urfa’nın işgalden kurtuluş yılı olarak kutlanmaktadır. Urfa’ya, işgalden kurtuluş için verdiği mücadeleden dolayı, 22 Haziran 1984 tarihinde TBMM tarafından “Şanlı” unvanı verilmiştir (Kürkçüoğlu vd., t.y.). Resim 39. Eski Urfa’dan Bir Görünüm Kaynak: Rehavi Sanat, t.y. 61 2.2.3 Tarihi Harran Okulu ve Önemi Şanlıurfa’nın Harran ilçesi, yüzyıllar boyunca önemli bir merkez olmuştur. Harran; Yunan, Roma, Hıristiyan ve İslam medeniyetlerine ev sahipliği yapmıştır. Kimi bilimsel metinlerde bahsedildiği şekliyle, bilimsel ve kültürel gelişimin merkezi önce İskenderiye iken, dini tartışmalar ve savaşlar sonucunda daha sonra Antakya’ya, sonra da Harran’a taşınmıştır. Esasında, şu an Batı medeniyetinin üzerinde durduğu Yunan kültürü ve mirası, Ortaçağ’da Antakya ve Harran’da korunmuştur. Harran Ortaçağ’da oldukça kozmopolit bir şehir olmuştur. Kentte Hıristiyan ve Zerdüşt okullarının dışında, bir de putperest okulu bulunmuştur. Şehirde, Yunan putperestliği, Hıristiyanlık, Zerdüştlük ve eski Babil dinleri yaşanmıştır. Harran, Helenizm ile Sabii inancının yaşadığı bir şehirdir. İslamiyet öncesi dönemde, Mezopotamya’nın Urfa, Nusaybin ve Re’sül-Ayn başta olmak üzere çeşitli şehirlerinde, Helen kültürü ve felsefesi öğretilmeye devam ediliyordu. Bu bölgede bulunan Süryani kiliselerinde, Antik Yunan eserleri tercüme ediliyor ve öğretiliyordu. Aynı zamanda, Pagan toplulukların etkisi, Hıristiyanlık döneminde de devam etti. Bu felsefi ve dini kültürün kökleri, MÖ 3000’li yıllara, Asur ve Babil Krallıkları’nın hâkim olduğu döneme kadar gitmektedir. Pagan kültürün kökenleri oldukça eskiye dayanmaktadır. Süryani dili de, aynı geçmişe sahiptir (Demirci, 2006, ss.200-203). Harran’ın Yunan eserleri ve felsefesi ile tanışması, Büyük İskender’in MÖ 300’lü yıllarda yaptığı Doğu Seferi’yle gerçekleşmiştir. Bu dönemde, Harran’a Makedonyalı bir nüfus göç etmiştir (Atalay, 2006, ss.224-226). Hıristiyanlığın ilk yıllarında Harran nüfusu, Süryaniler, Makedonyalılar, Yunanlılar ve Araplardan oluşmuştur (Tanrıverdi, 2006, s.182). Helenistik kültürün etkisi, Hıristiyanlığın bölgede yayılmasından sonra da devam etmiştir. Hıristiyanlığın bölgede yayılması, Roma İmparatorluğu’nun Hıristiyanlığı kabul etmesiyle ilgilidir, çünkü Harran o dönemde Roma hâkimiyetindedir. Ancak Hıristiyanlık, yöneticiler arasında yayılsa da Harranlılar Pagan inancına bağlı kalmıştır. Bu nedenle Harran’a “Helenepolis” denmiştir. Bu anlamda Harran, Urfa’dan farklılaşmıştır çünkü Urfa, Hıristiyanlığı kabul etmiştir (Demirci, 2006, s.201). 62 Süryaniler İslamiyet’ten önce Nasturi, Yakubi ve Sabii dinlerine mensup insanlardır. Önce Yunancayı öğrenerek bu kültürün bilgilerini almışlardır. Harran’ın koruduğu Pagan inancında, yıldızlar ve gezegenlere tapınılmıştır. Milattan önceki dönemde adına büyük tapınaklar yapılan ve Asur yazıtlarında adı geçen Sin (Ay) Tanrıçası’na tapılmaya, milattan sonraki dönemde de devam edilmiştir (Demirci, 2006, s.201). Harran Sabiileri, kendi dini geleneklerini, İdris ve Şit peygamberlere kadar götürürler. Sabiiler, gezegenlerin kutsal olduğuna inanmışlardır. Harran’ın mimari yapısına bakıldığında, dairesel bir yapılanması olduğu görülür. Bu yapılanma, Mezopotamya geleneklerine uygun bir yapılanmadır. Ortada ise, Sin (Ay) tapınağı bulunmaktadır. Bu yapılanma, evrenin merkezinde Dünya’nın bulunduğu inancına uygun bir yapılanmadır. Mezopotamya inancına göre, insanlar kentlerindeki tapınakların, evrenin merkezi olduğuna inanırlar (Akkaş, 2006, s.276). Yukarıda bahsedildiği gibi Harran’ın, antik Yunan kültürünün merkezi olmasından önce, İskenderiye ve Antakya bu rolü üslenmişlerdi. İskenderiye, Yunan kültürünün Doğu’ya aktarılmasının ilk merkezlerinden biri olmuştur. Yunan felsefesinin Doğu’ya aktarılması ihtiyacının sebebi, Avrupa topraklarındaki siyasi ve dini çatışmalar ve Yunan kültürünün buralarda etkisini yitirmesidir. Mısır’ın İslam devletince fethedilmesinden sonra, İskenderiye önemini kaybetmiş, buradaki kültürel ve felsefi faaliyetler Antakya’ya taşınmıştır. Antakya Okulu, MS 800’lü yıllarda etkin oldu. Daha sonra bu okulun temsilcileri Harran’a taşınmıştır (Tanrıverdi, 2006, s.181). Harran’ın böylesine bir merkez olmasını sağlayan özelliği, diğer kentlerden farklı olarak, belli bir dini ağırlığın olmamasından ve düşünce çeşitliliğinin çok geniş olmasından kaynaklanmıştır. 2.2.3.1 İslamiyet Sonrası Harran Harran, Hz. Ömer Dönemi’nde, İslam Devleti’ne katılmış, Emevi halifesi II. Mervan Dönemi’nde ise Emevi Devleti’nin başkenti yapılmıştır (Atalay, 2006, s.226). 63 Burada bulunan Süryaniler, Arapçayı öğrenerek Arap kültürünü de benimsemişlerdir. Bu nedenle, Yunan eserlerinin Arapçaya çevrilmesi mümkün olmuş; bu kültürel ve bilimsel miras korunabilmiştir. Harran’ın dünya tarihine en büyük katkısı, bu tercüme faaliyetidir. Harranlı mütercimlerin hem Yunancaya hem de Arapçaya hâkimiyetleri, başka yerlere göre daha üstündür; bu nedenle onların yaptıkları çevirilerin üstünlüğü o dönemde de kabul edilmiştir (Atalay, 2006, s.229). İslam’ın dini felsefesi Harran felsefesinden oldukça etkilenmiştir (Atalay, 2006, s.231). Önemli İslam bilginlerinden Farabi’nin eğitim aldığı yerlerden biri de Harran’dır. Harran, tıp, astronomi ve matematik bilimlerinin de gelişmiş olduğu bir yerdir. Örneğin, İbni Nedim’in yazdığına göre, usturlap aleti (Yıldızların uzaklığını ölçmeye yarayan alet) Harran’da kullanılmıştır. Ayrıca, Kura b. Kanuta el-Harrani de aynı dönemde bir dünya haritası yapmıştır (Atalay, 2006, s. 227). Resim 40. Harran Üniversitesi Kalıntıları Öte yandan Harranlı bilginlerin tercüme faaliyetleri Emevi Dönemi’nde başlamakla birlikte, sistemli bir hale gelmesi Abbasi Dönemi’nde gerçekleşmiştir. Özellikle Halife Mansur Dönemi’nde bu çabalar artmış ve Bağdat bir bilim merkezi olarak öne çıkmıştır. 64 Harran’da İslamiyet sonrası dönemde kültür ve tercüme çalışmalarının en önde gelen bilginlerinden biri Sabit bin Kurra’dır. Pagan bir ailenin çocuğu olan Kurra, Abbasi Devleti’nin başkenti olan Bağdat’ta eğitim gördükten sonra burada tercüme çalışmaları yapmıştır. Tercüme ettiği eserler arasında Öklid, Arşimet, Apollonius, Thedosius, Batlamyus, Eutocios’un da eserleri bulunmaktadır. Sabit bin Kurra’nın eserleri konu bakımından da oldukça çeşitlidir; eserler matematik, astronomi, ahlak, felsefe ve tıp gibi birçok konuyu kapsar. Sabit b. Kurra ayrıca, Sabiilik dininin esaslarını anlatan bir eser de yazmış ve çalışmasını Arapçaya çevirmiştir (Atalay, 2006, s.231). Harranlı bir diğer ünlü bilgin olan el-Battani, o dönemin astronomi otoritelerinden biridir. Sabit Kurra dışında Harranlı Sabiiler de, bu tercüme geleneğini devam ettirmişlerdir. Bu kişiler arasında Ali bin İsa, Sabit bin İbrahim bin Zehrun, Ebu Said Cabir, Yunus el-Harrani, İbrahim bin Zehrun el-Harrani, İbn Vasif el-Harrani sayılabilir. Bu kişiler, Abbasi Dönemi’nde Bağdat merkezli olarak gelişen İslam aydınlanmasını sağlayan, Harran Okulu mensubu bilginlerdir (Tanrıverdi, 2006, s.184). Yunan matematiği, tıbbı ve astronomi bilgileri bu tercümeler sayesinde İslam Devleti tarafından öğrenilmiş ve anlaşılmıştır. Bu eserlerin daha sonra Batı dillerine çevrilebilmesi de, önce Arapçaya çevrilmiş ve böylece kaybolmamış olmaları sayesindedir. Harran merkezli bu çeviri kültürü, Antik Yunan eserlerinin kaybolmamasını sağlamıştır (Demirci, 2006, s.214). Harranlı bilginlerin Bağdat’ta çalışma yapmalarının yanında, Müslümanlar arasından da Harran’a gelip burada eğitim alan çok sayıda bilim insanı olmuştur. 2.2.4 Kurtuluş Savaşı ve Şanlıurfa Şanlıurfa, Mondros Mütarekesi’nin imzalanmasından sonra, mütarekede Müttefik Devletleri’ne tanınan haklara dayanılarak 24 Mart 1919 günü İngilizler tarafından işgal edilmiştir. Osmanlı askerinin kenti terk etmesi sağlanmıştır. Erzurum Kongresi’nin toplanmasından sonra, tüm Anadolu’da Müdafaa-i Hukuk cemiyetleri kurulması kararını öğrenen ve bu kararları değerlendirerek örgütlenme faaliyetine girenler olmuştur. Şanlıurfa’da bulunan Jandarma Komutanı Ali Rıza Bey ile ilişki kuran esnaf ve aydınlar, 4 Eylül 1919 gecesi toplandıkları bir evde, Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti 65 oluşturmak kararı almışlardır (Akalın ve Kürkçüoğlu, 2012). Onikiler olarak bilinen bu grup içinde eski yöneticiler, askerler ve eşraf bulunmaktadır. Şanlıurfa’da kurulan cemiyetin varlığı, Sivas’taki Heyet-i Temsiliye’ye bildirilmiştir (Kürkçüoğlu vd., t.y.). Yukarıdaki fotoğraf, Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti’nin ilk toplantısının yapıldığı, Güllüzade Hacıosman’ın evidir. 15 Eylül 1919’da İngilizler ile Fransızlar arasında yapılan bir anlaşmayla, Urfa toprakları dâhil olmak üzere Suriye ve Kilikya bölgesinin işgal hakkı Fransızlara verilmiştir. Ekim ayı sonunda İngilizler Urfa’dan ayrılmış, Fransız işgali başlamıştır (Kürkçüoğlu vd., t.y.) Resim 41. Güllüzade Hacı Osman’ın Evi Müdafaa-i Hukuk hareketinin örgütlenişi sırasında başta Ali Rıza Bey olmak üzere birçok kişi, Fransızlar tarafından cezalara çarptırılmış, Ali Rıza Bey firar etmek zorunda kalmıştır. Fransızlara karşı yapılan bazı ayaklanma planları, Fransız istihbaratınca öğrenildiğinde iptal edilmek zorunda kalınmıştır. 1920 yılının Ocak ayında, önce Suruç’ta Fransızlara karşı ayaklanma başlamış, tren yolları tahrip edilmiştir. Şubat ayı başında aşiret kuvvetlerinin de desteğiyle Siverek’ten Urfa merkeze harekât başlamış ve 66 9 Şubat’ta şehre girilmiştir. Şubat ayı boyunca Fransızlar kentin belli yerlerinde sıkıştırılmışsa da, şehir tamamen geri alınamamıştır. Birkaç ay daha devam eden çatışmalarda, Fransızların erzak ve su sıkıntısı baş göstermiş ve sonuçta 11 Nisan günü Fransız işgali sona erdirilmiştir (Kürkçüoğlu vd., t.y.). Fransız işgaline kahramanca direnen Urfa halkı, 1984’te TBMM tarafından çıkarılan bir kanunla Şanlıurfa ismini almıştır (Şanlıurfa İl Çevre Durum Raporu, 2010, s.1). 2.3 TARİHİ VE KÜLTÜREL ZENGİNLİKLER Şehirler, kültürün oluşmasında önemli bir yere sahiptirler (Şahinalp, 2005, s.66). Şanlıurfa şehri, uzun tarihi sayesinde, önemli bir kültüre sahiptir. Tarihi ve dini öneme sahip eserler ve yapıların yanında, güncel alanlar da, bu kültürü oluşturan yapılardır. Şanlıurfa, üç semavi dinin inananları tarafından kutsal addedilen yerlerden biridir. Şanlıurfa, kutsal kitaplarda isimleri geçen Hz. İbrahim ve Hz. Eyüp’ün doğum yeri olarak kabul edilir (TÜİK, 2014, s.XI). Kentin tarihi dokusunu var eden başlıca özelliklerden biri, bu dini değerlerdir. 2.3.1 Balıklı Göl ve Çevresi Halil-ür Rahman ve Ayn Zeliha Gölleri ile Dergâh adı verilen Balıklı Göller bölgesi, dini açıdan önem taşıyan yerlerdir. Balıklı Göllere, üç semavi dinin inananları tarafından bir kutsallık atfedilmekte, bu nedenle burası bir ilgi odağı olmaktadır. Ayrıca, yine Dergâh alanının yakınında bulunan ve MÖ 2. yüzyıldan kalma bir yapı olan Şanlıurfa Kalesi de, önemli bir tarihi zenginliktir (Şahinalp, 2005, ss.68-69). Urfa, yüzyıllar boyunca çeşitli saldırılara maruz kalmıştır. Bu nedenle Urfa Kalesi oldukça eski bir zamanda şehri korumak için inşa edilmiştir (Özalp Konyar, 2008). İlk yapım tarihi tam bilinmemekle birlikte, 9. yüzyılda yeniden inşa edildiği düşünülen kalenin etrafında, derin bir hendek de bulunmaktadır. Surların önemli bir bölümü günümüze ulaşmamıştır. Ancak, Bey Kapısı ve Harran Kapı günümüze ulaşabilmiştir. Şanlıurfa Kalesi’nin bazı bölümlerinde Süryanice yazıtlar bulunmaktadır. Halil-ür Rahman Gölü, yani Balıklı Göl, Şanlıurfa’nın en bilinen tarihi ve dini mekânlarının başında gelmektedir. Rivayete göre, tapınaktaki putları kıran Hz. 67 İbrahim’i cezalandırmak için çok büyük bir ateş yakılır. Ateşin ısısı o kadar yüksektir ki Hz. İbrahim ateşin içine yüksek bir noktadan mancınıkla atılır. Aşağıdaki fotoğrafta Hz. İbrahim’in ateşe atıldığı rivayet edilen bölge gösterilmektedir. Resim 42. Hz. İbrahim’i Ateş’e Atmak İçin Kullanıldığı Rivayet Edilen Mancınık Ayakları Kur’an’da Enbiya/69. Ayette “Ey Ateş! İbrahim’e karşı serin ve selamet ol” denerek, Hz. İbrahim’in Nemrut tarafından içine atıldığı ateşten muhafaza edildiği ve günler sonra sapasağlam çıktığı anlatılır. Rivayete göre, Hz. İbrahim’in ateşe atıldığı yer göle, onu yakmak üzere tutuşturulan odunlar balığa dönüşür. 2.3.2 Rıvzaniye Camii ve Halil-ür Rahman Gölü (Balıklı Göl) Halil-ür Rahman Gölü’nün kuzeyinde bulunan ve 1700’lü yıllarda yaptırılan Rızvaniye (Rıdvaniye) Camii şehrin önemli dini mekânlarından kabul edilir. Osmanlı mimarisini yansıtan Rızvaniye Camii, Bizans Dönemi’nde inşa edilen bir kilisenin yerine yapılmıştır. Yanında bir medresesi bulunmaktadır. 68 Resim 43. Rızvaniye Camii ve Balıklı Göl 2.3.3 Halil-ür Rahman Camii Halil-ür Rahman Gölü’nün güneybatısında bulunmakta olup yanında medrese ve mezarlık da bulunmaktadır. Halil-ür Rahman Cami’nin önemi, inanışa göre buranın Hz. İbrahim’in ateşe atıldığı yer olmasıdır. Evliya Çelebi, Seyahatname’sinde camiyle ilgili olarak “Tekkenin içinde bir kaynak vardır ki, Nemrud’un Hz. İbrahim’i atmak için yaktırdığı ateşin olduğu yerden çıkmıştır” yazar (Kürkçüoğlu, 2013). Caminin minaresi kare şeklindedir. Bu cami, MS 504 tarihinde, Bizans Dönemi’nde yaptırılmış olan Meryem Ana Kilisesi’nin üzerine inşa edilmiştir. Bu nedenle minaresi, önceden çan kulesi olan bir yapıdır. Taş Minare üzerinde yazılı olan kitabeye göre caminin, Eyyübiler Dönemi’nde, 1211 civarında yaptırıldığı düşünülmektedir. Cami, 1810’da büyük bir bakım ve yenileme geçirmiştir. 69 Resim 44. Halil-ür Rahman Camii 2.3.4 Ayn Zeliha Gölü Halil-ür Rahman Gölü’nün yakınında, güney bölgesinde ve Urfa Kalesi’nin önünde yer alır. Alanı 150 m2 olan gölün balıkları, buranın kutsallığına olan inanç nedeniyle yenmez. Rivayete göre, Hz. İbrahim’e inanan Nemrut’un kızı Zeliha, Hz. İbrahim Nemrut tarafından ateşe atıldığında, üzüntüsünden kendini ateşe atar. Zeliha’nın düştüğü yerde adına Ayn Zeliha (Zeliha Pınarı/Gölü) denilen bir göl oluşur (Şanlıurfa Turizm Geliştirme Derneği, t.y.). Resim 45. Ayn Zeliha Gölü 70 2.3.5 Mevlid-i Halil Camii Avlusu Hz. İbrahim’in doğduğuna inanılan mağara ve bu mağaranın yanında inşa edilen Mevlid-i Halil Camii de, dergâh yöresinde bulunur. Hz. İbrahim’in doğduğuna inanılan mağaraya “İbrahim Makamı” da denmektedir. Mağaranın yanında yer alan Mevlid-i Halil Cami’nin, Urfa’nın Osmanlı hâkimiyetine girmesinden hemen sonra, 1520 civarında inşa edildiği düşünülmektedir (Kürkçüoğlu, 2013). Resim 46. Mevlid-i Halil Camii Avlusu 2.3.6 Hz. Eyüp, Hz. Rahime ve Hz. Elyesa Türbeleri Şehirde Hz. Eyüp’ün, eşi Hz. Rahime’nin ve Hz. Elyesa’nın türbeleri bulunmaktadır. Bu türbeler, IV. Murat’ın Irak seferi sırasında, yola revan olduklarında rüyasında Eyüp Peygamber’i görmesi üzerine bizzat padişah tarafından tespit edilmişlerdir. Türbeler, geçmişte karayolu ile hacca giden hacı adaylarının uğramadan geçmedikleri en önemli ziyaret mekânlarıdır. Türbeler oldukça geniş bir alana yayılmıştır. Rivayete göre Hz. Elyasa, Hz. Eyüp’ü görmek için Şam’dan yaya olarak yola çıkar fakat ömrü vefa etmez. Elindeki asasını yere batırdığı anda vefat eder. Yere batırdığı asa, türbesinin başında ağaç olur, yeşerir. 1990’lara kadar yeşil olan ağaç, kuruyunca kütük olarak türbenin içine konulmuştur. Sabır peygamberi olarak bilinen Hz. Eyüp’ün hayatı çilelerle geçmiştir. Çok zengin ve çocukları varken kendi kavmine peygamber olmuş, tüm malını 71 kaybetmiş, çocukları da bir bir vefat etmişlerdir. Tüm bu acılar yanında, çok ağır hastalıklar da yaşamış ama asla sabırdan ve kulluktan vazgeçmemiş; eşi Hz. Rahime de onu hiç yalnız bırakmamıştır. Hastalığının iyice ağırlaştığı bir zamanda Allah’a hakkıyla kulluk edememekten duyduğu acı ile yaptığı duaya karşılık ayağını vurduğu yerden çıkan su ile yıkanmış ve şifa bulmuştur. Bugün halen gelen ziyaretçiler bu suyu içerek şifa bulmayı ümit etmektedirler (Mahir, 2007). Resim 47. Hz. Eyüp Peygamber’in Sabır Makamı Resim 48. Hz. Eyüp Peygamber Camii ve Türbesi Kaynak: Atlas Dergisi, t.y. 72 Resim 49. Hz. Elyasa Türbesi 2.3.7 Bediüzzaman Said Nursi Makamı Risale-i Nur Külliyatı’nın yazarı ve Nur Cemaatinin ilk lideri olan Said Nursi, 31 Mart İsyanı sonrasında tutuklanmış, serbest bırakıldıktan sonra Van’a yerleşmiştir. Şeyh Said isyanı ile bir ilişkisi olamamasına rağmen sürgün edilerek Barla’ya gönderilmiş, bundan sonra ömrünün geri kalanını çeşitli şehirlerde sürgün yaşayarak geçirmiştir. Defalarca hapse atılmış, idamla yargılanmış; ancak beraat etmiştir. 23 Mart 1960’da Şanlıurfa’da vefat ettiğinde Halil ür-Rahman Dergâhı’nda defnedilmiştir. 27 Mayıs darbesiyle birlikte mezarı bilinmeyen bir yere nakledilmiştir (Şanlıurfa Kültür Envanteri, t.y. s.28). Resim 50. Bediüzzaman Said-i Nursi Makamı 73 2.3.8 Selahaddin Eyyubi Camii Vali Fuat Bey Caddesi’nde bulunmakta olan Selahaddin Eyyubi Camii (Aziz Johannes Prodromos Addai Kilisesi) de kentin diğer bir önemli tarihi ve dini mekânıdır. 457 yılında Piskopos Nona tarafından yaptırılan kilise üzerine, 19. yüzyılda yeniden inşa edilmiştir. İlk kilise olduğu dönemde Selahaddin Eyyubi tarafından camiye çevrilen yapı, zamanında adalet sarayı olarak da kullanılmıştır. 1993 yılında yapılan onarımla yeniden ibadete açılan cami, Selahaddin Eyyübi’nin hatırasına bu isimle anılmaya başlanmıştır (Şanlıurfa Kültür Envanteri, t.y., s.2). Resim 51. Selahaddin Eyyubi Camii 2.3.9 Hasan Padişah Camii 1926 tarihli Urfa Salnamesi’ne göre ana yapısı Uzun Hasan tarafından yapılan caminin önünde bulunan tek kubbeli bölüm Tokdemir isimli bir Türk Beyi tarafından yaptırılmıştır. Evliya Çelebi de bu yapıdan söz ederken “Sultan Hasan Camii” adıyla bahsetmiştir. Akkoyunlu egemenliğinin şehirde hüküm sürdüğü dönem olan 1404-1514 yılları arasında yapıldığı tahmin edilmektedir (Şehr-i Urfa, t.y.). 74 Resim 52. Sultan Hasan Camii 2.3.10 Fırfırlı Cami Ali Fuat Bey Caddesi’nde bulunan cami, Oniki Havari Kilisesi olarak da tanınmaktadır. Eser üzerinde bulunan rüzgâr gülüne benzer semboller nedeniyle halk arasında “Fırfırlı Kilise” olarak da adlandırılmaktadır. Hıristiyanlık için önemli olan Varak Hacı, 1092 yılında Van’da bulunan Varak Manastırı’ndan alınıp buraya getirilmiştir. Camide bulunan kitabeden anlaşıldığına göre 1956’da camiye çevrilmiş ve “Fırfırlı Cami” adıyla anılmaya başlanmıştır (Şanlıurfa Kültür Envanteri, t.y., s.1). Kilisenin eski ve günümüzdeki halleri aşağıdaki fotoğraflarda gösterilmektedir. Resim 53. Halleri Fırfırlı Camii Yeni ve Eski 75 2.3.11 Ulu Cami Şanlıurfa merkezde bulunan Ulu Cami, eski bir sinagog iken, MS 400’lü yıllarda kiliseye çevrilmiş bir yapıdır. Kırmızı renkteki mermer sütunları nedeniyle “Kızıl Kilise” olarak adlandırılan bu kilisenin yerine, daha sonra cami inşa edilmiştir. Yapı bir kilise iken çan kulesi olarak kullanılan sekizgen kule, daha sonra minare olarak kullanılmıştır ve halen ayaktadır. Eserin, MS 1100’lü yıllarda, Zengiler veya Artuklular zamanında yapıldığı düşünülmektedir (Kürkçüoğlu, 2013). Resim 54. Ulu Cami ve Sekizgen Minaresi Kaynak: Kürkçüoğlu, 2013. 2.3.12 Deyr-i Yakub (Yakub Manastırı) Şehir merkezine 10 km mesafede bulunan Deyr-i Yakub’un, Kral Nemrud’un sayfiye mekânı olarak kullandığına inanılmaktadır. Bu nedenle bu bölgeye halk arasında Nemrud’un Tahtı da denmektedir. 76 Resim 55. Deyr-i Yakub Manastırı 2.3.13 Germuş Kilisesi Germuş Köyü’nde yer alan Germuş Ermeni Kilisesi’nin 19. yüzyılda inşa edildiği tahmin edilmektedir. İki katlı ve taştan yapılan kilise büyük ölçüde zarar görmüştür (Şanlıurfa Kültür Envanteri, t.y., s.36). Şehirde yukarıda sözü edilen cami ve diğer tarihi değerler dışında Narıncı Cami, Hz. Ömer’in hilafeti döneminde yaptırıldığı belirtilen Eski Ömeriye Camii, Yeni Ömeriye Cami, Sultan 2. Selim döneminde yapılan Dabakhane Camii, 1500’lerden kalma olduğu tahmin edilen Kıbrıs Mescidi (Mescid-i Hacı Mihman), 18. yüzyılda Urfalı Mevleviler için inşa edilen Mevlevihane Camii, 1500’lü yıllarda Urfa sancakbeylerinden Nimetullah Bey tarafından yaptırılan Nimetullah Camii (Ak Cami), yapım yılı bilinmeyen Çarhoğlu Camii, 1552’de Kara Musa isimli bir kişi tarafından yaptırılan Kara Musa Camii, Tuzeken Camii, Hacı Yadigar Camii, 1728 yılında Urfa Valisi olan Hüseyin Paşa tarafından yaptırılan Hüseyin Paşa Camii, Hekim Dede Camii, Hz. Abbas Camii, 1710 yılında Urfa-Rakka Valisi olan Yusuf Paşa tarafından yaptırılan Yusuf Paşa Camii, Peygamber Camii, 1909 yılında yaptırıldığı tahmin edilen Şehbenderiye Camii, Kadığoğlu Camii, Kutbeddin Camii, İmam Sekkai Camii, 1587 yılında Emir 77 Sultan Ahmed Bey tarafından yaptırılan Sultanbey Camii, 1743 tarihinde Muhammed Fazıli Efendi tarafından yaptırılan Arabi Camii, 1585 tarihli Behramlar Camii, Hayrullah Camii, Hacı Lütfi Camii, Çakeri Camii, Hızanoğlu Camii ve Miskinler mescidi diğer tarihi cami ve ibadethanelerdir (Şanlıurfa Kültür Envanteri, t.y., s.1). Resim 56. Germuş Kilisesi Bunlar yanında Hz. Muhammed (SAV) ile savaşlara katılan, Peygamber Efendimiz’in vefatından sonra Şam’ın fethinde bulunan ve savaşta vücudunun bir uzvu kopması üzerine, uzvun gömüldüğü yere cami ve türbe yapılmış ve Cabir El-Ensar Camii ve Türbesi olarak adlandırılmıştır. Kadiri tarikatına bağlı Şazeli kolundan olan Şazeli Ali Dede Türbesi, Hz. Muhammed (SAV)’in soyundan gelen Şeyh Dede Osman Avni Türbesi, devrinin büyük din âlimi ve mutasavvıflarından olan Abdülkadir Erbili Türbesi, Nebih Efendi Türbesi, Seyyid Maksud Oğlu Seyyid Hacı Ali Türbesi, Nakşibendi tarikatının Halidiye koluna mensup olan Şeyh Müslüm Hafız Türbesi ve Şeyh Mesud Türbesi diğer önemli ziyaret mekânlarıdır. 78 2.3.14 Halepli Bahçe ve Mozaikler Halil-ür Rahman Gölü yakınında bulunan Halepli Bahçe’de, yaklaşık 2000 yıllık tarihe sahip mozaikler bulunmuştur. Yapılan kazılarda buranın, Edessa antik kenti olduğu anlaşılmış ve alan, 1. derece sit alanı ilan edilmiştir. Edessa şehri, Süryanilerin hâkimiyeti altındaki bir krallığın başkentidir. Şehir, daha sonra Büyük İskender tarafından fethedilmiştir. Şehrin kalıntılarına henüz tam ulaşılamamış olmakla beraber, çok sayıda önemli mozaik ortaya çıkarılmıştır. Bu mozaiklerde, savaşçı kadınlar, diğer bir deyişle, Amazonlar, resmedilmiştir. Ayrıca, birçok hayvan da, çok detaylı bir şekilde bu mozaiklere işlenmiştir. Mozaiklerin bir diğer özelliği de, çok küçük taşlarla yapılmış olmalarıdır (Özalp Konyar, 2008). Mozaiklerde, Fırat nehrinin taşları kullanılmıştır (İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, 2014). Resim 57. Edessa’dan Çıkarılan Mozaikler Kaynak: Şanlıurfa Valiliği İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, 2015. 79 2.3.15 Göbeklitepe Şanlıurfa’nın en önemli kültürel miraslarından biri, ilin kuzeydoğusunda bulunan Göbeklitepe’dir. Göbeklitepe, tarihin en eski tapınağı olarak bilinmektedir (İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, 2013, s.13). Resim 58. Göbeklitepe Kaynak: Arkeolojihaber, t.y. Göbeklitepe, günümüzden 12.000 yıl öncesine tarihlenen “Dünyanın En Eski Arkeolojik Tapınağı”dır. 80 dönümlük alana sahip olan ören yeri, Kültür ve Turizm Bakanlığı’nca 2005 yılında 1.Derece arkeolojik sit alanı ilan edilmiştir. Ağırlıkları 40 ila 60 ton arasında değişmekte olan insanları tasvir eden T biçimindeki sütunların, ilkel el aletlerinden başka bir aletin olmadığı bu dönemde nasıl taşındığı ve dikildiği arkeologlar tarafından henüz çözülememiştir. İnsanlığın avcı toplayıcı döneminde yerleşim ve tarım kavramlarından çok uzak olduğu 12.000 yıl öncesinde bu yapıların nasıl tasarlandığı sorusu da henüz cevaplanamamıştır. Kimilerine göre, tüm bu soruların cevapları bulunduğunda insanlık tarihi yeniden yazılacaktır (Göbeklitepe, t.y.). Göbeklitepe’de ortaya çıkarılan ilginç buluntular arasında çöl varanı, sürüngen kabartmaları, ağzı açık ve dişleri korkunç bir şekilde betimlenen kurt kafaları, yaban domuzları, turna, leylek, tilki, ceylan, yabani eşek, yılan, akrep, yabani koyun, aslan 80 örümcek ve kafası olmayan insan kabartması, erkeklik organı abartılı olarak tasvir edilmiş erkek heykelleri vb. yer almakta, olup 12.000 yıl öncesinin inançları ve yaşam biçimlerine ışık tutmaktadır (Şanlıurfa Belediyesi, t.y.b). Resim 59. Göbeklitepe’de Bulunan Sürüngen Kabartmaları Ortaya çıkarılan yapılar da, buranın günlük yaşama ait değil, bir toplanma ve tapınma yeri olduğunu göstermektedir. Bu eserlerin, yerleşik hayata geçişten hemen sonra yapılmış olduğu ve o dönemin inançlarını yansıttığı kabul edilmektedir. Yine bölgede yapılan araştırmalar, bu bölgenin MÖ 8000 yılı civarında terk edildiğini, en azından bu tarihten sonra anıtsal amaçlarla kullanılmadığını göstermektedir. Bu nedenle bölge, avcı-toplayıcı yaşamın sonlarına denk gelen ve sadece bu dönemi yansıtan bir tarihi alandır (Şanlıurfa Belediyesi, t.y.c.). Bazı dikilitaşlarda ise, daha karışık sahneler yer almaktadır. Göbeklitepe’deki kalıntılar ortaya çıkarılmadan önce, söz konusu dönemde bu kadar önemli bir mimarı gelişmenin başarılmış olduğu bilinmiyordu. Oysa bu kalıntılar, yetkin bir taş işçiliğine ve zengin bir içeriğe sahiptir. Göbeklitepe’de ortaya çıkarılan buluntular, o döneme dair bilimsel görüşlerin değiştirilmesine neden olmuştur (Şanlıurfa Belediyesi, t.y.c.). 81 Resim 60. Göbeklitepe Kalıntıları Kaynak: National Geographic, 2011. 2.3.16 Harran Şanlıurfa’nın güneydoğusunda bulunan Harran, binlerce yıllık bir geçmişe sahiptir. Hz. İbrahim’in burada doğduğu ve Filistin’e gitmeden önce burada yaşadığı rivayet edilir (Kürkçüoğlu, 2011). Bölge, özellikle Asurlular zamanında önemli bir ticaret kenti olmuştur. Harran ilçesinde, İlkçağ’da kurulmuş olan Harran Üniversitesi’nin kalıntıları bulunmaktadır. (Önceki bölümlerde ayrıntılı şekilde anlatıldığından tekrardan kaçınmak adına, bu bölümde Harran’a ait diğer özellikler açıklanacaktır.) Harran Kalesi ve şehir surları bölgenin diğer tarihi değerleridir (Şanlıurfa Valiliği, 2015a). 82 Resim 61. Harran Kalesi Harran Ulu Cami ise şimdi sadece bazı duvar kalıntıları kalmış olsa da oldukça büyük ve tarihi açıdan önemli bir camidir. Resim 62. Harran Ulu Cami Kalıntıları 83 Buranın aslında Sin (Ay) Tapınağı olduğu, Hz. Ömer zamanında 640 yılında şehir İslam devletinin eline geçince cami yapıldığı düşünülmektedir. Daha sonra, Emeviler Dönemi’nde 750 yılı civarında eski caminin üzerine, kalıntıları bugüne kadar ulaşan daha büyük bir cami inşa edildiği tahmin edilmektedir. Ulu Cami’nin diğer çağdaşı eserlerden ayrılan en önemli özelliği, Anadolu’da inşa edilen ilk büyük ve zengin süslemeli cami olmasıdır (Kürkçüoğlu, 2013). Günümüzde Harran’la ilgili olarak dikkat çeken özellik, Harran Evleri’dir. Kubbeli Harran Evleri, Mezopotamya’da görülen bir ev biçimidir ve Harran’da halen kullanılmaktadır. Bu evlerin kışın sıcak yazın ise serin olması nedeniyle tercih edildikleri bilinmektedir. Harran’ın kubbe evleri arkeolojik ve kentsel sit alanı olarak kabul edilmiş ve koruma altına alınmıştır (Kürkçüoğlu, 2011). Resim 63. Harran Evleri 84 2.3.17 Arkeoloji Müzesi Şanlıurfa Arkeoloji Müzesi, 1969 yılında ziyarete açılmıştır (İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, 2014). Türkiye’nin en büyük beşinci müzesi olan bu müzede 74 bin eser bulunmaktadır. Dünyanın en eski heykeli olduğu belirtilen Balıklı Göl Heykeli, bu müzede sergilenmektedir. Resim 64. Balıklı Göl Heykeli Müzede, Balıklı Göl heykelinden daha yeni olmakla beraber yine binlerce yıl öncesine tarihlenen birçok heykel bulunmaktadır. Bunlar, “idol” adı verilen tanrı heykelleridir. Ayrıca, insan ve hayvan figürleri de vardır. Göbeklitepe’den çıkarılan birçok hayvan ve insan figürü, müzede sergilenmektedir. Ayrıca, Harran bölgesinden de birçok tarihi eser çıkarılmıştır. Babil Kralı Nabonid’in çivi yazılı kitabesi (MÖ 5. yüzyıla ait) bunlardan biridir. Müzede, günümüze daha yakın tarihi eserler, Hristiyan inancını simgeleyen eserler ve Osmanlı eserleri de görülebilir (Şanlıurfa Valiliği, 2015b). 85 2.3.18 Şuayb ve Soğmatar Antik Kentleri Harran ilçesine bağlı Özkent köyü yakınlarında bulunan Şuayb şehri harabeleri şehrin diğer önemli tarihi değerlerinden birisidir. Antik kentin, Roma Dönemi’ne ait olduğu tahmin edilmektedir. Şuayb antik kentinde arkeolojik kazılar henüz istenilen düzeye ulaşmamıştır. Ancak, mevcut mimari yapıların Roma Dönemi’ne ait olduğu düşünülmektedir (Kürkçüoğlu vd., t.y.). Oldukça geniş bir alana yayılmış olan antik kentte sur kalıntıları da bulunmaktadır. Kent merkezinde çok sayıda kaya mezarı üzerine kesme taşlardan yapılar inşa edilmiş ancak, bu binalardan pek azı günümüze kadar ulaşmayı başarabilmiştir. Şuayb Peygamberin bu kentte yaşadığına inanılmakta ve onun yaşadığı düşünülen bir mağara ziyaret edilmektedir (Harran Kaymakamlığı, t.y.). Resim 65. Şuayb Antik Kenti Kalıntıları Şanlıurfa’nın Yağmurlu köyünde bulunan Soğmatar Antik Kenti ise, Pagan inancı için önemli merkezlerden biri olmuştur (Özalp Konyar, 2008). Kutsal Tepe olarak adlandırılan açık hava tapınağının, MÖ 400 yılından kalmış olduğu düşünülmektedir. Soğmatar’ın, Pagan inancındaki baş tanrı Marelaha’nin merkezi olması buranın önemini artırmaktadır. Kutsal Tepe’de kayalara oyulmuş olan Süryanice yazılar bulunmaktadır (Kürkçüoğlu vd., t.y.). Anıt sütunlar ve sunaklarda, baş tanrı Marelahe’ye ithafen 86 yazılar vardır. Ayrıca, insan şeklinde iki tanrı kabartması da bulunmaktadır. Bu kabartmalar, Güneş Tanrısı Şamaş ve Ay Tanrısı Sin’i tasvir etmektedir. Kabartmaların iki yanında Süryanice yazılar bulunmaktadır. Resim 66. Soğmatar’da Tanrı Kabartmaları Soğmatar’da, hepsi Kutsal Tepe’ye doğru yönelen yedi tapınak daha bulunmaktadır: bunlar Güneş, Ay, Satürn, Jüpiter, Mars, Venüs ve Merkür tanrılarını temsil eden tapınaklardır. Soğmatar kentinin ayrıca, Hz. Musa’nın yaşadığı ve çiftçilik yaptığı yerlerden biri olduğuna inanılmaktadır. Şanlıurfa’nın gün yüzüne çıkmış tarihi değerlerinin yanında birçok yerde de kazı çalışmaları devam etmektedir. Şanlıurfa’da halen, 3 adet kentsel sit alanı bulunmaktadır. 87 Bunlar, Şanlıurfa il merkezinde, tarihi Edessa kentinin tamamı, Birecik ilçe merkezinin tamamı ve Harran ilçe merkezinin tamamıdır. Bu nedenle, tarih turizmi, dini turizm ve kültür turizmi alanlarında önemli bir turizm potansiyeli barındırmaktadır. 2.3.19 Çarşı ve Pazarlar Urfa’nın kapalı çarşı ve pazarları da oldukça köklü bir geçmişe sahiptir. Bedesten olarak bilinen Kazaz Pazarı, 1562’de yapılmıştır. Urfa’nın yöresel giysi ve aksesuarları burada bulunabilmektedir (Özalp Konyar, 2008). Gümrük Hanı da, tarihi 16. yüzyıla uzanan bir çarşıdır. Kasap Pazarı, Sipahi Pazarı, Bakırcılar Çarşısı ve diğer birçok tarihi çarşı ve pazarlarda orijinal takılar, el işleri ve halılar bulunmaktadır (Özalp Konyar, 2008). Resim 67. Gümrük Hanı 2.3.20 Tarihi Şanlıurfa Evleri ve Sokakları Büyük avlulu kesme taştan yöreye özgü konakları ve dar sokakları ile şehir, kendi içinde mistik bir havaya bürünmektedir. Ortalama 150-200 yıllık geçmişe sahip bu 88 konaklar, günümüzde birkaç kuşağın bir arada yaşaması kültürünün giderek kaybolmasıyla birlikte ev olarak kullanılma işlevlerini kaybetmişlerdir. Evlerin günümüzde turizm amaçlı kullanılmaya başlanmasıyla, yenilemeleri de yapılmıştır. Kültürel değeri oldukça yüksek olan bu evler, sıra geceleri vb. yöresel kültürel faaliyetlere ev sahipliği yapmaktadır. Bu evlerin restorasyonu ve iyi işletilmesiyle Şanlıurfa turizmine önemli bir katkı sağlanacaktır (Güzel, 2013, s.585). 2.3.21 Halfeti Resim 68. Halfeti Şanlıurfa’nın en önemli tarihi değerlerinden birisi de Halfeti ilçesidir. MÖ 855’de Asurlular tarafından ele geçirildiğinde Şimatra adını taşıyan ilçe, daha sonra sırasıyla Yunanlıların, Süryanilerin, Arapların ve 2. yüzyılda Bizanslıların egemenliğine girmiştir. Bizanslılar ve Sasaniler arasında sık sık el değiştirmiştir. MS 640’da Araplar tarafından alınmaya çalışılmış, 661’de Emevilerin, 750’de Abbasilerin hâkimiyetine girmiştir. 1280-1290 döneminde Memluklerin saldırılarına maruz kalan şehir, Yavuz Sultan Selim’in Mısır seferi sırasında 1517’de Osmanlı Devleti sınırlarına katılmıştır. Günümüzde de kullanılan Urumgala ve Rumkale isimleri ile de anılan bölge; 1954’de ilçe haline getirilmiştir (Şanlıurfa Valiliği Resmi Kent Rehberi, t.y.). 89 2.3.22 Rumkale Rumkale, Halfeti yakınlarında, Birecik Ovası’nın kuzeyinde, Fırat kıyılarının doğu kesiminde, Şanlıurfa yoluna bakan bir tepe üzerinde bulunmaktadır. Assur Kralı III. Salmanassar tarafından 855’de alınan Şitamrat kentinin Rumkale olduğu tahmin edilmektedir. Tarihsel süreçte Ermenilerin ve Süryanilerin egemenliğinde kalan bölgede, 13. yüzyılda çok sayıda Yakubinin bulunduğu bilinmektedir. 1290’larda Memlüklerin egemenliğine geçmiştir. Uzun süre Memlükler tarafından uç kalesi olarak kullanılan şehir, Yavuz Sultan Selim’in Mercidabık Savaşı’ndan sonra (1516) Osmanlı egemenliğine geçti. Evliya Çelebi Seyahatnamesi’nde Kale’den söz ederek, Yavuz Sultan Selim zamanında bakımdan geçirildiğini, hanı, hamamı ve küçük bir çarşısı olduğundan söz eder. Kale, günümüzde harap durumdadır. Kale içinde kale beyinin konağı kalıntıları, 12. yüzyıla ait Aziz Nerses Kilisesi kalıntıları ve su sarnıçları günümüze kadar ulaşmayı başarmıştır (Harran Üniversitesi, 2015). Resim 69. Rumkale 2.3.23 Savaşan (Beresun) Köyü Savaşan köyüne, Halfeti’den kalkan küçük teknelerle ulaşılabilmektedir. Köyün büyük bir kısmı, 2000 yılında Birecik Barajı’nın yapımının ardından sular altında kalmıştır. 90 Köy camisinin sadece çatısı ve minaresi görülebilmektedir. Fırat kıyısında bulunan yerel taşlardan yapılmış evler ise terk edilerek daha yukarda yapılan yeni köye taşınmışlardır. Günümüzde turizme kazandırılmaya çalışılmaktadır. Resim 70. Savaşan Köyü 2.3.24 Gölpınar Mesire Yeri Gölpınar Mesire Yeri Şanlıurfa’ya 10 km mesafede bulunan çam ağaçları ile çevrili bir bölgedir. Piknik masaları, oturma ve dinlenme alanları ile orman içi doğal bir rekreasyon alanı olarak hizmet vermektedir. Resim 71. Gölpınar Mesire Yeri 91 Burada bahsi geçen tarihi zenginliklerinin yanında, Şanlıurfa, önemli coğrafi turistik zenginliklere ve avantajlara sahiptir. Öncelikle, Şanlıurfa, uluslararası bir havaalanına sahiptir ve bu sayede ulaşım oldukça rahattır. Ayrıca, Karacadağ Kayak Merkezi kış sporları için, Karaali Kaplıcaları sağlık turizmi için, Halfeti ilçesi ve Atatürk Barajı ise su sporları için turizm alanları oluşturmaktadır. Çakıcı ve Özdamar (2012) tarafından, Şanlıurfa’ya gelen yerli turistlerle yapılan ankete dayalı bir çalışmaya göre; yerli turistlerin gezmek amacıyla Şanlıurfa’yı ziyaret etme nedenlerinin başında, şehrin kültürel zenginlikleri, tanınırlığı ve ulaşımın kolaylığı gelmektedir. Diğer yandan, araştırmaya katılan yerli turistler, Şanlıurfa’da turizm açısından en fazla karşılaştıkları sorunların altyapı yetersizliği, hizmet yetersizliği ve turistik ürünlerin yetersizliği olduğunu belirtmişlerdir. 2.4 ŞANLIURFA’NIN KÜLTÜRÜ 2.4.1 Sıra Gecesi Geleneği Şanlıurfa’nın en önemli kültürel özelliklerinden olan sıra geceleri, kış aylarında birbirine yakın yaş grubunda olan Urfalıların, her hafta gruptan birinin evinde toplanmak suretiyle sohbetli, oyunlu, müzikli yaptıkları toplantılara verilen isimdir. Sıra gecelerine devam eden Urfalı çocuklar, şehrin gelenek göreneklerini, kültürünü ve insan ilişkilerini öğrenirler. Bu yönüyle sıra geceleri toplumsal bir öğreti gibidir. Şehirde müziğin yaygınlaşmasının ve sevilmesinin en önemli nedeni hiç şüphesiz sıra geceleridir. Özetle sıra geceleri sosyal yardımlaşmanın, dayanışmanın geliştiği, gecede toplanan paralarla yoksullara yardım yapıldığı, şehre ait sorunların tartışılıp karara bağlandığı önemli sosyal ortamlardır (Kürkçüoğlu vd., t.y.). 92 Resim 72. Sıra Gecesi 2.4.2 Şanlıurfa Yemekleri Şanlıurfa, diğer yakın şehirlerde olduğu gibi zengin mutfağı ve kebapları ile ünlü bir şehirdir. Aya köftesi, şire bulamacı, bostana salatası, çiğ köfte, Urfa kebabı ile farklı damak tatlarına hitap eden çok zengin bir mutfağı vardır (Yöresel Yemekler, t.y.). Resim 73. Kebap ve Köfte 93 2.4.3 Yöresel Kıyafetler Şanlıurfa merkezi, modern bir şehrin taşıması gereken tüm zenginlikleri ile bulunduğu coğrafya için önemli bir merkez olmayı hak ederken, merkez çevresinde bulunan ilçeler ve özellikle Harran, adeta küreselleşmeye isyan edercesine kendine has kültürünü korumaya çalışmaktadır. Bu özellikle giyim kuşamda kendini göstermektedir. Yüzlerce yıldan beri devam eden giyim kültürü tüm canlılığı ile korunmaktadır. Urfalı kadınlar canlı renklerde, mevsimine göre ipek veya kadife kumaşlardan yapılan uzun entariler giymekte, başlarına ise beyaz veya mor başörtüsü takmaktadırlar. Erkekler ise gerek iklim koşulları, gerekse coğrafi olarak kendine çok yakın olan Arap dünyasının etkisi ile bu kültüre çok yakın olan başlıklar ve uzun kıyafetler giymektedirler. 2.5 NÜFUS, DEMOGRAFİK YAPI VE YAŞAM 2.5.1 Nüfus, Nüfus Artışı ve Yoğunluğu Şanlıurfa’nın nüfusu 2014 yılında 1.845.667 kişi olarak hesaplanmıştır. Şanlıurfa bu nüfusla Türkiye’nin en kalabalık 9. şehridir. Grafik 1’de, Şanlıurfa nüfusunun 20072014 arasındaki değişimi gösterilmiştir. Görüldüğü üzere Şanlıurfa nüfusu bu dönemde sürekli artmıştır. Şanlıurfa’da nüfus yoğunluğu da aynı şekilde yüksektir. İlde kilometrekareye düşen insan sayısı 98’dir. Türkiye’de kilometrekareye düşen insan sayısı ortalaması ise 101’dir. Şanlıurfa’nın nüfus yoğunluğu Türkiye ortalamasına yakındır (TÜİK, 2015a). Grafik 1. Şanlıurfa İli Nüfusu (2007-2014) Şanlıurfa İli Nüfusu 2 000 000 1 500 000 1 000 000 500 000 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Kaynak: TÜİK, 2015a. 94 2013 2014 Şanlıurfa’nın nüfusunun artış hızı oldukça yüksektir. 2013 yılından 2014 yılına Şanlıurfa’nın nüfusu, %2,4 artmıştır. Bu artış hızıyla Şanlıurfa, 2013-2014’te nüfusu en hızlı artan 10. şehrimizdir. Grafik 2’de, Şanlıurfa’nın nüfus artış hızı ile Türkiye’nin nüfus artış hızı görülmektedir. Buna göre, Şanlıurfa’da nüfus artışı, 2007 yılından beri yıllık %2,2 ila %3,2 arasında değişmektedir. Şanlıurfa’nın nüfus artışı söz konusu dönemin tamamında Türkiye ortalamasının üzerinde gerçekleşmiştir. Grafik 2. Nüfus Artış Hızı (2007-2014) Şanlıurfa İli ve Türkiye Genelinde Nüfus Artış Hızı (‰) Nüfus Artış Hızı (‰) 35,0 30,0 25,0 20,0 15,0 10,0 5,0 0,0 2007-2008 2008-2009 2009-2010 2010-2011 2011-2012 2012-2013 2013-2014 Şanlıurfa Türkiye Kaynak: TÜİK, 2015a. 2.5.2 Kaba Doğum Hızı ve Anne Yaş Grubuna Göre Doğumlar Şanlıurfa nüfusunun Türkiye ortalamasının üzerinde bir artışa sahip olmasının nedeni, doğum hızının çok yüksek olmasıdır. Şanlıurfa, doğum hızının en yüksek olduğu ilimizdir. 2013 yılında Şanlıurfa’da kaba doğum hızı, ‰ 33 olarak ölçülmüştür. 2013 yılında ölçülen kaba doğum hızı verilerinde, ‰ 30’un üzerinde bir kaba doğum hızına sahip olan başka bir ilimiz yoktur; Şanlıurfa’dan sonra en yüksek doğum hızına sahip ilimiz, ‰ 29,9 kaba doğum hızıyla, Şırnak’tır. Görüldüğü üzere Şanlıurfa, kaba doğum hızı açısından diğer illerin çok ilerisindedir (TÜİK, 2015b). Şanlıurfa’da kaba doğum hızı hep yüksek olagelmiştir. Verilerine ulaşabildiğimiz, 2009-2014 yılları arasında, kaba doğum hızı sıralamasında en üst sırada her sene Şanlıurfa ili bulunmaktadır. 2013’te Türkiye genelinde kaba doğum hızı, ‰ 16,9’dur. 95 Türkiye’de 2009 yılında bu oran ‰ 17,6 iken, düşmeye başlamıştır. Bu demektir ki, Türkiye genelinde kaba doğum hızı azalma eğilimindedir. Şanlıurfa'da ise, 2009’da ‰ 34,1 olan bu oran, azalmakla birlikte, çok yavaş bir seyirde azalmaktadır. Şanlıurfa’da kaba doğum hızı azalma eğiliminde olsa da, hâlâ Türkiye genelinin çok üstündedir (TÜİK, 2015b). Annenin yaş grubuna göre doğum verileri, Şanlıurfa’nın sosyal yapısı hakkında bilgi verecek önemli bir konudur. Tablo 3’te görüldüğü üzere, Şanlıurfa’da doğum yapan anneler içinde 17 yaşında ve daha küçük olanların oranı, Türkiye ortalamasının üzerindedir (TÜİK, 2015b). Tablo 3. Şanlıurfa ve Türkiye’de Doğum Yapan Annelerin Yaş Gruplarına Göre Oranı (%) Yaş Grupları: <15 15-17 18-19 20-24 25-29 30-40 40+ Bilinmeyen 2013 Şanlıurfa 0,02 1,85 5,98 27,07 28,32 32,05 4,20 0,52 0,03 1,59 5,21 24,90 30,88 34,17 2,48 0,75 2012 Şanlıurfa 0,02 2,15 6,21 26,88 27,63 32,35 4,24 0,51 0,03 1,82 5,42 25,61 30,69 33,36 2,31 0,76 Türkiye Türkiye Kaynak: TÜİK, 2015b. 2.5.3 Sağlık İstatistikleri 2013 yılında elde edilen “illere ve cinsiyete göre doğuşta beklenen yaşam süreleri” verisine göre, Şanlıurfa’da doğanların doğuşta beklenen yaşam süresi, Türkiye ortalamasının altındadır. Kadın ve erkekler için doğuşta beklenen yaşam süreleri, Tablo 4’te gösterilmektedir (TÜİK, 2015c). Tablo 4. Şanlıurfa ve Türkiye’de Doğuşta Beklenen Yaşam Süreleri (Yıl) (2013) Toplam Erkek Kadın Şanlıurfa 74,9 72,2 77,7 76,3 73,7 79,4 Türkiye Kaynak: TÜİK, 2015c. 96 Bebek ölüm hızı, sağlık hizmetleri açısından önemli bir veridir. Ne yazık ki, Şanlıurfa’da bebek ölüm hızı, Türkiye ortalamasının üzerindedir. 2013 yılında Türkiye’de bebek ölüm hızı ‰ 10,8 olarak ölçülmüştür. Şanlıurfa’da ise bu oran, ‰ 15,5’tir. Şanlıurfa, bu oranla, Bebek ölüm hızının en yüksek olduğu 8. ilimiz olmuştur. Sağlık hizmetlerini değerlendirmede bir başka kriter olan yüz bin kişi başına düşen hastane yatak sayısına bakıldığında, Şanlıurfa’da bu sayının 143 olduğu görülür. Bu sayı, Türkiye ortalamasında 265’tir. Şanlıurfa, yüz bin kişi başına düşen yatak sayısı en az olan illerimizden birisidir (TÜİK, 2014, s.49). Sağlık personelinin sayısına bakıldığında, 2012 yılında Şanlıurfa’da görev yapan sağlık personeli sayısının 2013 olduğu görülmektedir. Bu sayı, Türkiye’deki toplam hekim sayısının %1,6’sı kadardır (TÜİK, 2014, s.49). 2.5.4 İç Göç İstatistikleri Göç verilerine bakıldığında, Şanlıurfa’nın iç göç veren bir ilimiz olduğu görülmektedir. TÜİK verilerine göre, Şanlıurfa 2007-2014 arasında sürekli net göç vermiştir. 20132014 yıllarında Şanlıurfa’nın göç oranı ‰ 7,2 olarak hesaplanmıştır (TÜİK, 2015d). 2007 ile 2014 arasında Şanlıurfa’nın verdiği net göç, Grafik 3’te verilmiştir. Grafik 3. Şanlıurfa’nın Net İç Göç Sayıları, 2007-2014 Şanlıurfa İlinin Net İç Göç Sayısı ve Oranı (‰) 0 -2.000 2007-2008 2008-2009 2009-2010 2010-2011 2011-2012 2012-2013 2013-2014 0,0 -1,0 -2,0 -4.000 -3,0 -6.000 -4,0 -8.000 -5,0 -10.000 -6,0 -12.000 -7,0 -14.000 -8,0 -16.000 -9,0 Net göç hızı (‰) Net göç Kaynak: TÜİK, 2015d. 97 2.5.5 Eğitim İstatistikleri Şanlıurfa’da 15 yaş üzeri nüfus için eğitim verilerine bakıldığında, ilin eğitim düzeyinin Türkiye ortalamasının gerisinde olduğu görülmektedir. 2013 yılı için 15 yaş üstü nüfus içinde okuma-yazma bilmeyenlerin oranı, %13’tür. Türkiye’de aynı yıl için bu oran, %4,9’dur. Lise ve dengi okullardan mezun olanların oranı ise, Şanlıurfa’da %11 iken, Türkiye genelinde, %21’dir. Tablo 5’te, 15 yaş üzeri nüfusun farklı eğitim seviyelerine göre sayısı ve oranı verilmektedir. Tablo 5. Şanlıurfa Ve Türkiye’de 15 Yaş Üzeri Nüfusun Eğitim Durumu (2013) Türkiye Sayı Yüzde Şanlıurfa Sayı Yüzde 15 yaş üzeri toplam nüfus 57.419.108 Okuma yazma bilmeyen 2.643.712 4,60 137.251 12,99 Okuma yazma bilen fakat okul bitirmeyen 3.829.953 6,67 197.017 18,65 İlkokul mezunu 14.994.232 26,11 178.268 16,87 İlköğretim mezunu 11.959.942 20,83 273.956 25,93 Ortaokul mezunu 2.828.299 22.721 2,15 Lise ve dengi okul mezunu 12.085.335 21,05 116.982 11,07 Yüksekokul-fakülte mezunu 6.706.780 11,68 61.130 5,79 Yüksek lisans mezunu 532.757 0,93 3.270 0,31 Doktora mezunu 154.180 0,27 1.094 0,10 Bilinmeyen 1.683.918 2,93 64.982 6,15 Kaynak: TÜİK, 2014, s.87. 98 1.056.671 4,93 Tabloda görüldüğü üzere, Şanlıurfa’da lise, üniversite ve lisansüstü mezunlarının oranı Türkiye ortalamasının oldukça altındadır. Eğitim seviyesi ile ilgili başka bir nokta, kadın-erkek arasındaki farklardır. Kadınlar da okuma yazma bilmeyenlerin ve okuma yazma bilse de bir okuldan mezun olmayanların oranı erkeklerden çok fazladır. Diğer yandan, tüm seviyelerdeki okul mezuniyetlerinde kadınların oranı erkeklerden azdır (TÜİK, 2014, s.87). Tablo 6’da, Şanlıurfa’da 15 yaş üstü nüfusun eğitim durumlarının kadın ve erkek nüfus için ayrı ayrı sayı ve oranları verilmiştir. Tablo 6. Şanlıurfa’da Erkek ve Kadınların Karşılaştırmalı Eğitim Durumları (2013) Kadın Erkek Sayı 15 yaş üzeri toplam nüfus 520.241 Okuma yazma bilmeyen 22.436 Yüzde Sayı Yüzde 536.430 4,31 114.815 21,40 Okuma yazma bilen fakat okul bitirmeyen 65.376 12,57 131.641 24,54 İlkokul mezunu 93.931 18,06 84.337 15,72 İlköğretim mezunu 175.508 33,74 98.448 18,35 Ortaokul mezunu 16.252 3,12 6.469 1,21 Lise ve dengi okul mezunu 79.608 15,30 37.374 6,97 Yüksekokul-fakülte mezunu 39.223 7,54 21.907 4,08 Yüksek lisans mezunu 2.305 0,44 965 0,18 Doktora mezunu 752 0,14 342 0,06 Bilinmeyen 24.850 4,78 40.132 7,48 Kaynak: TÜİK, 2014. Şanlıurfa’da okullaşma oranı, ilkokul seviyesinde Türkiye ortalamasının üstündeyken, daha üst eğitim seviyeleri olan ortaokul ve ortaöğretim (lise) seviyesinde Türkiye ortalamasının altına düşmektedir. Tablo 7’de verilen okullaşma oranlarına göre, özellikle kadınların okullaşma oranları, ortaokul ve ortaöğretim seviyesinde, Türkiye 99 ortalamasının oldukça altındadır (TÜİK, 2015e). Türkiye ortalamasına bakıldığında, kadın ve erkek arasındaki okullaşma oranı, okul seviyesi arttıkça birlikte azalmakla beraber, kadın ve erkek arasındaki farkın çok açılmadığı görülmektedir. Ancak Şanlıurfa, kadın ve erkek arasındaki okullaşma farkının okul seviyesiyle birlikte arttığı bir ilimizdir. Örneğin, ortaöğretim seviyesinde Şanlıurfa’da okullaşma oranı hem erkeklerde hem de kadınlarda, Türkiye ortalaması olan %76’nın altındadır. Ancak erkeklerde %60’lık bir oran sağlanırken, kadınlarda ortaöğretim okullaşma oranı %46’da kalmıştır. Tablo 7. 2014 Öğretim Yılı Başında, Şanlıurfa’da ve Türkiye’de Net Okullaşma Oranları (%) İlkokul Kadın 99,64 90,32 88,57 59,79 46,01 99,53 99,61 94,57 94,47 77,22 76,05 Şanlıurfa 99,8 Kadın Erkek Kadın Ortaöğretim (Lise) Erkek Erkek Türkiye Ortaokul Kaynak: TÜİK, 2015e. 2013-2014 öğretim yılına ait verilerde, Türkiye genelinde ilkokul düzeyinde öğretmen başına düşen öğrenci sayısı, 19’dur. Bu sayı, Şanlıurfa için, 29’dur. Şanlıurfa, Şırnak ve Hakkâri’den sonra, öğretmen başına düşen öğrenci sayısının en yüksek olduğu üçüncü ildir (TÜİK, 2014, s.130). Yükseköğretim kurumlarına baktığımızda, 2012-2013 öğretim yılında Şanlıurfa’da görev yapan toplam öğretim elemanı sayısı 868’dir. Bu sayı, sürekli artma eğilimdedir. Diğer yandan, Şanlıurfa’da yükseköğretim kurumlarına kayıtlı öğrenci sayısı da, 20122013 öğretim yılında, 17.118 olmuştur (TÜİK, 2014, s.130). 2.5.6 Aile İstatistikleri Şanlıurfa’da ortalama hanehalkı büyüklüğü, 6,1 kişidir (TÜİK, 2015a). Bu sayı Türkiye’de 3,6’dır. Şanlıurfa’da aynı evde yaşayan insan sayısı, Türkiye ortalamasının oldukça üstündedir. Hanehalkı büyüklüğü açısından, Türkiye’deki tüm iller arasında üçüncü sırada gelmektedir. Şanlıurfa’dan önce gelen iller Hakkâri ve Şırnak’tır. 100 Şanlıurfa’da hanehalkı büyüklüğünün son yıllardaki değişimi ve Türkiye ile karşılaştırması, Tablo 8’de verilmiştir. Tablo 8. Şanlıurfa ve Türkiye’de Hanehalkı Büyüklükleri (2008-2014) 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Şanlıurfa 6,4 Türkiye 4 6,6 6,5 6,4 6,3 6,2 6,1 4 3,9 3,8 3,7 3,6 3,6 Kaynak: TÜİK, 2015a. 2013 yılı verilerine göre, Şanlıurfa nüfusunun medeni durumu ise Tablo 9’da verilmiştir. Bu verilere göre, Şanlıurfa’da boşanmış olan insanların yüzdesi Türkiye ortalamasının oldukça altındadır (TÜİK, 2014, s.85). Hiç evlenmeyenlerin sayısı ise Türkiye ortalamasının üzerindedir. Evli olan insanların oranı, Şanlıurfa’da Türkiye’nin altında gözükmektedir. Ancak bu durum, medeni nikâhın olmadığı evliliklerin sayısının çok olmasıyla ilişkilendirilebilir. Boşanma sayısındaki azlık da yine medeni nikâhın olmadığı birlikteliklerin sona ermesinin boşanma olarak kayda geçmemesiyle ilişkili olabilir. Tablo 9. 2013 Yılında Şanlıurfa ve Türkiye’de 15 Yaşından Büyük Nüfusun Medeni Durumu Toplam Şanlıurfa 1.056.671 Türkiye Hiç evlenmedi Evli Boşandı Eşi öldü 391.586 621.332 8.945 34.808 (%37) (%59) (%0,85) (%3,3) 57.419.108 15.723.234 36.701.526 1.870.053 3.124.295 (%27) (%64) (%3,26) (%5,4) Kaynak: TÜİK, 2014, s.85. Şanlıurfa’da, ortalama ilk evlenme yaşı, hem kadınlar hem de erkekler için, Türkiye ortalamasının altındadır. 2001-2013 yılları arasına ait verilere bakıldığında, Türkiye’de ilk evlenme yaşı artarken, Şanlıurfa’da azalmakta olduğu görülmektedir. 2001 yılında Şanlıurfa’da ilk evlenme yaşı Türkiye’nin üstündeyken, 2013 yılında Türkiye’nin altına 101 inmiştir. Şanlıurfa’da ilk evlenme yaşının gidişatının, Türkiye genelinin gidişatına ters olması dikkat çekicidir. 2013 yılında Şanlıurfa’da ilk evlenme yaşı, kadınlarda 22,6; erkeklerde 25,3 olmuştur. Tablo 10’da, Şanlıurfa’da ilk evlenme yaşının 2001-2013 arasındaki değişimi ve Türkiye ile karşılaştırılması gösterilmiştir (TÜİK, 2015b). Tablo 10. Şanlıurfa ve Türkiye’de Kadın ve Erkek İçin İlk Evlenme Yaşı Verileri (2001-2013) 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 Şanlıurfa 24,9 25,1 25,1 24,8 24,4 24,1 23,7 23,3 23,1 22,9 22,8 22,8 22,6 Türkiye 22,2 22,7 22,7 22,8 22,8 22,8 22,8 22,9 23 23,2 23,3 23,5 23,6 Şanlıurfa 28,2 28,2 28,1 27,8 27,4 27,1 26,6 26,2 25,9 25,8 25,6 25,4 25,3 Türkiye 25,5 25,9 25,9 26 26,1 26,1 26,1 26,2 26,3 26,5 26,6 26,7 26,8 Kadın Erkek Kaynak: TÜİK, 2015b. Şanlıurfa’da kaba evlenme hızı Türkiye ortalamasının üzerindedir. 2007-2013 arasındaki dönemde Şanlıurfa’da evlenme hızının Türkiye’deki kaba evlenme hızından yaklaşık ‰1-2 puan yukarıda olduğu görülmektedir. Ancak kaba evlenme hızının hem Türkiye’de hem de Şanlıurfa’da genel bir düşüş içinde olduğu söylenebilir (Tablo 11). Tablo 11. Şanlıurfa ve Türkiye’de Kaba Evlenme Hızı (2007-2013) (‰) 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Şanlıurfa 12,47 11,05 10,45 9,24 Türkiye 9,09 9,03 8,21 7,98 2013 9,74 10,19 8,86 8,02 8,03 7,89 Kaynak: TÜİK, 2015b. Şanlıurfa’da kaba boşanma hızı, Türkiye ortalamasının altındadır. Kaba boşanma hızı, 2013’e kadar azalmışken, 2013’te tekrar artmıştır. 2013’te kaba boşanma hızı ‰0,49 olmuştur (TÜİK, 2015b). Tablo 12’de, 2007 ile 2013 arasında Şanlıurfa’da kaba boşanma hızı ve Türkiye ortalaması verileri gösterilmektedir. 102 Tablo 12. Şanlıurfa ve Türkiye’de Kaba Boşanma Hızı (‰) 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 Şanlıurfa 0,58 0,48 0,55 0,48 0,39 0,37 0,49 Türkiye 1,34 1,4 1,58 1,62 1,62 1,64 1,65 Kaynak: TÜİK, 2015b. 2.5.7 Mutluluk Göstergeleri Diğer sosyal göstergelere bakıldığında, Şanlıurfa’da mutluluk ve umut düzeyinin, Türkiye’nin gerisinde kaldığını görmekteyiz. TÜİK’in yaptığı 2013 tarihli araştırmaya göre, Türkiye’de kendisini mutlu olarak ifade eden insanların yüzdesi %59’dur. Şanlıurfa’da bu oran %57’dir Kendini mutsuz olarak tarif edenlerin oranı Türkiye’de %10,8 iken, Şanlıurfa’da %20’dir. Aynı şekilde kendisini umutlu tarif edenlerin oranı, Türkiye genelinde %77 iken, Şanlıurfa’da %71,5’tur. Mutluluk ve umut istatistikleri Tablo 13 ve Tablo 14’te verilmiştir. Tablo 13. Şanlıurfa ve Türkiye’de Kendisini “Mutlu”, “Orta” ve “Mutsuz” Olarak Tarif Edenlerin Yüzdesi Mutlu (%) Orta (%) Mutsuz (%) Şanlıurfa 57,3 Türkiye 59 21,6 21 30,2 10,8 Kaynak: TÜİK, 2014, s.68. Tablo 14. Şanlıurfa ve Türkiye’de Kendisini “Umutlu”, “Umutsuz” Olarak Tarif Edenlerin Yüzdesi Umutlu (%) Umutsuz (%) Şanlıurfa 71,5 Türkiye 28,5 77 23 Kaynak: TÜİK, 2014, s.71. Nüfus ve demografi verilerine göre, Şanlıurfa nüfusu artan bir ildir. Bunun nedeni, iç göç vermesine rağmen, doğum hızının yüksek olmasıdır. Sosyal göstergelere 103 bakıldığında ise, Şanlıurfa’nın Türkiye ortalamasının biraz gerisinde olduğu görülmektedir. Sağlık, eğitim ve sosyal durum göstergelerinin iyileştirilmesi gereklidir. Diğer yandan, intihar verilerine bakıldığında, Şanlıurfa’da intihar oranının Türkiye ortalamasının altında olduğu görülür (TÜİK, 2015b). Tablo 15’te de gösterildiği üzere, 2007-2013 arasında Şanlıurfa’da intihar hızı, genellikle Türkiye genelinin altında seyretmiştir. Tablo 15. Şanlıurfa ve Türkiye’de Kaba İntihar Hızı (Yüzbinde) 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 Şanlıurfa 3,8 Türkiye 3,98 4,45 2,82 2,82 2,19 4,02 3,42 3,96 4,02 4,02 3,62 4,37 4,19 Kaynak: TÜİK, 2015b. 2.5.8 Gelir ve Tüketim İstatistikleri TRC2 bölgesinin kişi başına düşen Gayri Safi Katma Değeri, 2011 yılında 4.282 $ olarak ölçülmüştür. Türkiye geneli için bu rakam, 2011’de 9.244 $ olarak hesaplanmıştır. Buna göre, Şanlıurfa ve Diyarbakır’dan oluşan TRC2 bölgesinde kişi başına düşen katma değer, Türkiye ortalamasının oldukça altındadır. TRC2 bölgesi ayrıca, kişi başına gayri safi katma değer miktarı bakımından 26 alt bölge arasında yapılan sıralamada 24. sırada gelmektedir (TÜİK, 2015f). Tüketim harcamalarına bakıldığında, Şanlıurfa’da gelirin önemli bir kısmının gıda ve alkolsüz içeceklere harcandığı görülür (%28,3). Ulaştırma harcamalarının toplam harcama içindeki paylarının, 2003-2013 arasında arttığı görülmektedir (Tablo 16). Eğlence ve kültür harcamalarının payı da artmış olmakla birlikte, halen azdır. Eğitim harcamalarının payı da oldukça azdır. 104 Tablo 16. Şanlıurfa ve Diyarbakır’da, Gelirin Harcandığı Alanlar (%) 2003 2013 Gıda ve alkolsüz içecek 41,4 28,3 Alkollü içecek, sigara ve tütün 4,3 4,5 Giyim ve ayakkabı 7,2 6,6 Konut ve kira 22,8 22,6 Mobilya ve ev aletleri 4,4 6,4 Sağlık 2,2 2 Ulaştırma 6 13,1 Haberleşme 3,5 3,1 Eğlence ve Kültür 1,4 2,1 Eğitim 0,7 0,8 Diğer 6,1 10,6 Kaynak: TÜİK, 2015g. Tüketim harcamalarının toplam harcamalar içindeki payları, tüketim alışkanlıkları hakkında fikir verir. Bu nedenle, TRC2 bölgesindeki harcama alanlarının paylarının, diğer 25 istatistiki bölge ile karşılaştırılması ilgi çekicidir. 2013’te yapılan sağlık harcamalarının toplam harcamalar içindeki payı açısından bakıldığında, TRC2 bölgesi, sağlık harcamalarının payının yüksek olduğu bölgelerden biridir. Eğlence ve kültür harcamalarının payı açısından, bu payın en az olduğu dört bölgeden biri TRC2 bölgesidir. Eğitim harcamalarının payının diğer bölgelerle karşılaştırılmasında ise, ne yazık ki TRC2 bölgesi, toplam harcama içinde eğitime en az pay ayrılan ikinci 3 bölgedir (TÜİK, 2015g). Eğitim ile eğlence ve kültür harcamalarının payının neden az olduğunun anlaşılması için, gıda ve alkolsüz içeceklere ayrılan paya bakılması gerekir. 2013 yılında gıda ve 3 En az pay ayıran ilk bölge, Van, Muş, Bitlis ve Hakkâri’den oluşan TRB2 bölgesidir. 105 alkolsüz içeceklere en fazla tüketim payı ayıran dört bölgeden biri, TRC2 bölgesidir. Giyim ve ayakkabı harcamalarına en fazla pay ayıran üçüncü bölge de, yine TRC2 bölgesidir (TÜİK, 2015g). Bu demektir ki, TRC2 bölgesinde gelirin önemli bir kısmı, temel ihtiyaçlar olan yiyecek ve giyim harcamalarına gitmekte, bu nedenle eğitim ile kültür harcamalarının payı azalmaktadır. Konut satış sayılarına baktığımızda, Şanlıurfa’da konut satışlarının Türkiye ortalamasına çok benzer bir seyir izlediği görülmektedir. 2008-2012 yılları arasında Şanlıurfa’da konut satışları %45 artmıştır (TÜİK, 2015h). Grafik 4. Şanlıurfa ve Türkiye’de Konut Satışlarının Seyri 800000 8000 700000 7000 600000 6000 500000 5000 400000 4000 300000 3000 200000 2000 100000 1000 0 TÜRKİYE ŞANLIURFA 2008 2009 2010 2011 2012 427105 555184 607098 708275 701621 4949 5760 5855 7390 7184 Şanlıurfa'da satılan konut sayısı Türkiye'de satılan konut sayısı Şanlıurfa ve Türkiye'de Konut Satış Sayıları 0 Yıllar TÜRKİYE ŞANLIURFA Kaynak: TÜİK, 2015h. Kişi başına düşen otomobil sayısında bakıldığında, otomobil sahipliğinin, Türkiye ortalamasının altında olduğu görülmektedir. Türkiye’de 2013 yılında bin kişi başına 121 otomobil düşerken, Şanlıurfa’da bu rakam 49’dur (TÜİK, 2014, s.61). Nüfus ve yaşam istatistiklerine bakıldığında, Şanlıurfa’nın yaşam koşullarının Türkiye ortalamasının altında olduğu görülmektedir. Nüfus artış ve doğum hızı çok fazla olan şehirde, sağlık ve eğitim imkânları, Türkiye ortalamasının altındadır. Kadın ve 106 erkeklerin eğitim olanakları arasındaki fark yüksektir. Harcama bakımından, temel ihtiyaçların genel bütçe içindeki payı fazla olduğundan, sosyal ihtiyaçlar için yapılan kişisel harcamalar azdır. 2.6 ŞANLIURFA EKONOMİSİ Şanlıurfa ekonomisi, gelişen bir ekonomidir. İstihdam açısından hâlâ tarım ağırlıklı olmakla birlikte, sanayi ve hizmetler sektörünün payı da giderek artmaktadır. Atatürk Barajı’nın yapılmasından sonra, tarım ürünleri yetiştiriciliğinde de, sanayi de kullanılan tarım ürünlerinin daha çok üretilmesi bakımından olumlu bir gelişme yaşanmıştır. TÜİK araştırmalarında, bazı veriler kent düzeyinde olmakla birlikte, çoğu veri, bölgeler ve alt bölgeler düzeyinde verilmektedir. TÜİK tarafından yayınlanan, özellikle ekonomi ile ilgili verilerin önemli bir kısmı, alt bölge düzeyindeki verilerdir. TÜİK sınıflandırmasına göre, 12 bölge ve 26 alt bölge vardır. Şanlıurfa bunlardan TRC bölgesinde, TRC2 numaralı alt bölgeye girmektedir. TR83 numaralı alt bölge Şanlıurfa ve Diyarbakır’dan oluşmaktadır. 2.6.1 İşgücü ve İstihdam Şanlıurfa’nın içinde bulunduğu TRC2 bölgesinde çalışanların sayısı, Türkiye’deki toplam çalışan sayısının %1,8’ini oluşturur. Bu demektir ki, 2013’te Türkiye’deki faal işgücünün %2,6’sı TRC2 bölgesinde yaşamaktadır. TRC2 bölgesinde ödenen maaş ve ücretlerin toplamı da, Türkiye’de ödenen maaş ve ücretlerin toplamının %1,1’ini oluşturur (TÜİK, 2014, ss.11-134). 2013 yılında, Şanlıurfa’da işgücüne katılım oranı, %38,7’dir (TÜİK, 2015i). İşsizlik oranı ise, %16,3’tür. 2011’de bu oranlar sırasıyla %34,9 ve %8, 2012’de ise %30,4 ve %6,2’dir. Şanlıurfa’da işgücüne katılım ve istihdam oranının 2011-2013 arasındaki seyri ve aynı dönemde Türkiye’de işgücüne katılım ve işsizlik oranları, Tablo 17’de verilmiştir: 107 Tablo 17. Şanlıurfa’da ve Türkiye’de İşsizlik Oranı ve İşgücüne Katılım Oranı (2011-2013) İşsizlik Oranı (%) 2011 2012 2013 6,2 16,3 9,1 8,4 9,0 2011 2012 2013 Şanlıurfa 34,9 30,4 38,7 47,4 47,6 48,3 Şanlıurfa 8 Türkiye İşgücüne Katılım Oranı (%) Türkiye Kaynak: TÜİK, 2015i. Görüldüğü gibi, Şanlıurfa’da işgücüne katılım oranı, Türkiye ortalamasının altındadır. İşsizlik oranı ise, 2011 ve 2012’de Türkiye ortalamasının altında olmakla beraber, 2013 yılında bu ortalamanın üzerine çıkmıştır. TÜİK 2014 yılı işgücü verilerinde, TRC2 bölgesinde (Şanlıurfa ve Diyarbakır) işgücünün durumuna ilişkin ulaşılan verilere göre, TRC2 bölgesinde 2014 yılında işsizlik oranı, erkek nüfus için Türkiye ortalamasının üzerinde, kadın nüfus için ise Türkiye ortalamasının altındadır (Tablo 18). Özellikle erkek nüfus içindeki, 15-64 yaş arası işsizlik oranı, %19,5 olarak ölçülmüştür. Türkiye genelinde erkek nüfus içindeki işsizlik oranı ise %9,2’dir. 2014 verilerinde dikkat çeken bir diğer önemli nokta, TRC2 bölgesinde işgücüne katılım oranının Türkiye ortalamasının altında olmasıdır. Erkeklerde işgücüne katılım oranı %72,3 olup, Türkiye ortalamasının biraz altındayken, kadınlarda 18,6’dır ve Türkiye genelinde kadınların işgücüne katılımının oldukça altındadır. Kadınların işgücüne katılımının artırılması, Şanlıurfa’nın da içinde bulunduğu TRC2 bölgesinde ekonomik gelişimin önemli bir önkoşulu olarak görülmelidir. Tablo 18. Şanlıurfa ve Türkiye’de, Cinsiyete Göre İşsizlik Oranı ve İşgücüne Katılım Oranı (2014) 15-64 Yaş Arası İşsizlik Oranı (%) 15-64 İşgücüne Katılım Oranı (%) TRC2 Türkiye Erkek 19,5 9,2 Kadın 10,7 12,2 Erkek 72,3 76,6 Kadın 18,6 33,6 Kaynak: TÜİK, 2015i. 108 İşsizlerin eğitim düzeyleri, işsizliğin azaltılması için ihtiyaç duyulabilen bir veridir. 2014 verilerine göre, Şanlıurfa ve Diyarbakır’daki işsizlerin büyük bir kısmı, lise altı eğitimlilerden oluşmaktadır. Bu nedenle, Şanlıurfa’da işsizliği azaltma amacıyla uygulanacak politikalar, lise altı eğitimlilere uygun işlerin kurulmasını ve lise altı eğitimlilerin mesleki yeteneklerinin arttırılmasını amaçlamalıdır. İşsizlerin eğitim durumları, Tablo 19’da verilmiştir. Tablo 19. Şanlıurfa ve Diyarbakır’da İşsiz Olanların Eğitim Durumlarına Göre Sayısı (2014) Eğitim Durumu Sayı Okuma-yazma bilmeyen 13 bin Lise altı eğitimliler 106 bin Lise ve dengi meslek okulu mezunları 19 bin Yükseköğretim mezunları 16 bin Kaynak: TÜİK, 2015i. Şanlıurfa ve Diyarbakır’dan oluşan TRC2 bölgesinde, istihdamın sektörler arasındaki dağılımına baktığımızda, sektörlerin istihdamdaki paylarının, Türkiye ortalamasından farklı olduğu görülür. 2014 verilerine göre, Türkiye genelinde çalışanların %51’i hizmet sektöründe istihdam edilirken, %27,9’u sanayide, %21,1’i ise tarımda istihdam edilmektedir. TRC2 bölgesinde, hizmet sektörünün ve sanayinin istihdamdaki payı düşük, tarımın istihdamdaki payı yüksektir (TÜİK, 2015h). Grafik 5’teki karşılaştırmada, Şanlıurfa ve Türkiye’de, sektörlerin istihdamdaki payları gösterilmiştir. Grafik 5. TRC2 bölgesinde ve Türkiye Genelinde İstihdamın Sektörler Arasında Dağılımı (2014) TRC2 Bölgesinde İstihdamın Sektörler Arasındaki… 41,1 % Tarım Türkiye'de İstihdamın Sektörler Arasındaki… 39,0 % 19,9 % Sanayi 51,0 % Hizmet Tarım Kaynak: TÜİK, 2015i. 109 21,1 % 27,9 % Sanayi Hizmet İstihdamda, kadın ve erkek istihdamının sektörler arasındaki dağılımına baktığımızda ise, arada çok büyük bir fark olduğu ortaya çıkmaktadır. Yine aynı yıla ait TÜİK verilerine göre, TRC2 bölgesinde kadın istihdamının çok önemli bir kısmı, tarım alanındadır (Grafik 6). Sanayide istihdam edilen kadın sayısı çok azdır (istihdam edilen kadınların %3,5’i). Diğer yandan, erkeklerin en çok istihdam edildiği hizmet sektöründe de istihdam edilen kadın sayısı azdır. Kadınların özellikle tarım sektöründe istihdam ediliyor gözükmeleri, kadınların ücretsiz ev işçisi olarak çalışıyor olduklarının bir göstergesi sayılabilir. Grafik 6. TRC2 Bölgesinde Kadın ve Erkek İstihdamında Sektörlerin Payları (2014) TRC2 Bölgesinde İstihdam Edilen Kadın ve Erkeklerin Sektörlere Dağılımı 80,0% 68,7% 60,0% 40,0% 45,1% 30,1% 27,8% 24,8% 20,0% 3,5% 0,0% Tarım Sanayi Erkek Hizmet Kadın Kaynak: TÜİK, 2015i. TRC2 bölgesinde, 2014 yılında istihdam edilenlerin, cinsiyetlerine göre iş yerlerindeki statüleri hakkında veri mevcuttur. Bu verilere göre Şanlıurfa ve Diyarbakır’da istihdam edilenlerin toplam sayısı 730.000’dir. Bunun 418.000’i (%57’si) ücretli/maaşlı/yevmiyeli çalışan iken, 171.000’i (%23’ü) işveren ve kendi hesabına çalışan, 142.000’i ise, (%20’si) ücretsiz aile işçisidir (TÜİK, 2015i). Bu verilere cinsiyet temelinde bakıldığında, Şanlıurfa ve Diyarbakır’da istihdam edilmiş olan 169.000 kadının 136.000’inin tarımda çalıştığı, bunun 82.000’inin ise, tarımda ücretsiz aile işçisi olarak çalıştığı görülür. Bu, çalışan kadınların % 49’unun, diğer bir deyişle yarıya yakınının, tarımda ücretsiz aile işçisi olarak çalıştığı anlamına gelir. Diğer yandan, kendi hesabına çalışan ve işveren olan kadınların sayısı 9.000’dir. Diğer bir deyişle, kadınların sadece %5’i kendi hesabına çalışmaktadır ya da işverendir. Bu verilerin Türkiye ile kıyaslanması gerekirse; Türkiye’de 2014 yılında istihdam edilen 110 kadınların oranı, toplam çalışan kadınların %27’sidir. Türkiye’de kendi hesabına çalışan ya da işveren olan kadınların toplam çalışan kadın sayısına oranı ise, %10’dur (TÜİK, 2015i). Erkeklerin işteki istihdam durumu ise oldukça farklıdır. 2014 yılında Şanlıurfa ve Diyarbakır’da istihdam edilmiş olan erkeklerin sayısı 561.000’dir. Bunların 162.000’i kendi hesabına çalışanlar ve işverenlerdir. Diğer bir deyişle, TRC2 bölgesinde istihdam edilen erkeklerin %29’u kendi hesabına çalışan ve işverendir. Tarımda ücretsiz aile emekçisi olarak çalışan erkek sayısı, 51.000’dir. Bu, çalışan erkek sayısının %9’una tekabül etmektedir. Tablo 20’de de görüldüğü gibi, Şanlıurfa ve Diyarbakır illerinden oluşan TRC2 bölgesinde kadın istihdamının büyük kısmı ücretsiz aile işçiliğinden ibarettir. Üretimin ve sanayinin gelişmesi yanında, sosyal göstergelerin de iyileşmesi için, kadın istihdamındaki bu durumun iyileştirilmesi gerektiği açıktır. Tablo 20. Şanlıurfa-Diyarbakır’da İstihdam Edilenlerin, İstihdam Edilen Kadın ve Erkeklerin İşyerlerindeki İstihdam Statüsü (2014) Toplam Çalışan Sayısı Erkek 561 bin Erkek Tarımda Tüm Sektörler Ücretsiz Ücretli/ İşveren ve Ücretsiz maaşlı/ kendi aile işçisi yevmiyeli hesabına 341 bin 162 bin 58 bin 51 bin %61 %29 %10 %9 76 bin 9 bin 84 bin 82 bin %45 %5 %50 %49 Aile İşçisi (Yüzde) Kadın Kadın 169 bin (Yüzde) Kaynak: TÜİK, 2015i. 111 2.6.2 Üretim ve Sektörler TÜİK verilerine göre, 2011 yılında Şanlıurfa ve Diyarbakır’dan oluşan TRC2 bölgesinde Gayri Safi Katma Değer, cari fiyatlarla, 23.258.247.000 TL’dir. Bunun %24’ü (5.582.836.000 TL) tarım sektöründe, %19’u (4.421.200.000 TL) sanayi sektöründe ve %57’si (13.254.212.000 TL) hizmetler sektöründe üretilmiştir (TÜİK, 2015j). 2011 yılında Şanlıurfa ve Diyarbakır’da üretilen Gayri Safi Katma Değer (GSKD), Türkiye’de üretilen toplam GSKD’nin %2’sine tekabül etmektedir. Diğer yandan, Şanlıurfa ve Diyarbakır’da üretilen GSKD’nin tarım-sanayi-hizmetler sektörleri arasındaki dağılımı, Türkiye genelinden farklıdır. Tarımın payı Türkiye genelinin üstünde iken, sanayi ve hizmetler payı Türkiye genelinin altındadır (Grafik 7): Grafik 7. TRC2 Bölgesinde ve Türkiye Genelinde GSKD’nin Sektörler Arasında Dağılımı (2011) TRC2 Bölgesinde (Şanlıurfa ve Diyarbakır) Gayri Safi Katma Değerin Sektörler Arasındaki Dağılımı (2011) Türkiye Genelinde Gayri Safi Katma Değerin Sektörler Arasındaki Dağılımı (2011) 9,01% 24,00% 56,99% Tarım Sanayi 27,50% 63,50% 19,01% Hizmetler Tarım Sanayi Hizmetler Kaynak: TÜİK, 2015j. Üretim alanında, girişimlerin sayısının artması önem taşımaktadır. 2013 yılı içinde Şanlıurfa’da 55.523 yeni girişim gerçekleşmiştir. Şehirde, girişimcilerin en çok rağbet ettikleri alanların başında, toptan ve perakende ticaret ile motorlu taşıtların onarımı alanı gelmektedir (TÜİK, 2014, s.120). Ayrıca, ulaştırma ve depolama, imalat ve inşaat, konaklama ve yiyecek hizmeti ile diğer hizmet alanlarında da girişimlerde bulunulmuştur. Belli başlı alanlardaki girişim sayıları, Tablo 21’de gösterilmiştir. 112 Girişimlerin hizmet sektöründe yoğunlaştığı görülmektedir. Tarım sektöründeki girişim sayısı ise, 845’te kalmıştır. Tablo 21. Şanlıurfa’da Alanlara Göre Girişim Sayıları (2013) Girişim Sayısı 55.523 Toplam Toptan ve perakende ticaret, motorlu kara taşıtları ve motosikletlerin onarımı 21.052 Ulaştırma ve depolama 16.844 İmalat 4.732 İnşaat 2.789 Konaklama ve yiyecek hizmeti 2.263 Diğer hizmet faaliyetleri 2.499 Tarım 845 Kaynak: TÜİK, 2014, s.120. 2.6.3 Dış Ticaret Şanlıurfa’nın dış ticaret verilerine bakıldığında, ithalatın ve ihracatın toplam değerinin dalgalanma gösterdiği görülebilir. 2002 ile 2014 yılları arasında ihracat oldukça hızla artmıştır (TÜİK, 2015k). 2002 yılında 6.967.000 $ olan ihracat değeri, 2014 yılında 249.430.000 $ olarak hesaplanmıştır. İhracat 2011 ve 2012’de azalma göstermekle birlikte, son yıllarda tekrar yükselişe geçmiştir. Şanlıurfa’nın yaptığı toplam ithalatın değeri de, 2002-2014 yılları arasında artış göstermiştir. 2002’de 64.000.000 $ olarak hesaplanan toplam ithalat değeri, 2014’te 255.021.000 $ olarak gerçekleşmiştir. Toplam ithalat değeri de bazı yıllarda azalma göstermiş olmakla birlikte son yıllarda artışa geçmiştir. Şanlıurfa’nın yaptığı ithalat ve ihracatın toplam değeri, Grafik 8’de görülebilir. 113 Grafik 8. Şanlıurfa’nın 2002-2014 Döneminde Yaptığı Yıllık Toplam İhracat ve İthalatın Değerleri Yıllara Göre Şanlıurfa İthalat ve İhracat Değeri 350000 300000 250000 200000 150000 100000 50000 0 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 İhracat Değeri (bin $) İthalat Değeri (bin $) Kaynak: TÜİK, 2015k. Şanlıurfa ihracatı ve ithalatının, Türkiye’nin toplam ihracatı ve ithalatı içindeki payı düşüktür. 2014’te Şanlıurfa ihracatı Türkiye’nin toplam ihracatının %0,16’sı kadar iken, ithalatı da, Türkiye’nin toplam ithalatının %0,1’i civarında gerçekleşmiştir (TÜİK, 2015k). Şanlıurfa ihracat ve ithalatının Türkiye’nin toplam dış ticareti içindeki payı, 2011 ve 2012’de düşmüş, 2013’ten itibaren tekrar yükselmeye başlamıştır. Ancak, ilin dış ticaretinin Türkiye’nin toplam dış ticareti içindeki payının halen az olduğu belirtilmelidir. Şanlıurfa ihracat ve ithalatının Türkiye’nin toplam ihracatı ve ithalatı içindeki payı, Grafik 9’da gösterilmiştir. Grafik 9. Şanlıurfa’nın Dış Ticaretinin Türkiye’nin Toplam Dış Ticareti İçindeki Payının Yıllara Göre Değişimi Yıllara Göre Şanlıurfa'nın Türkiye Dış Ticareti İçindeki Payı 0,18% 0,16% 0,14% 0,12% 0,10% 0,08% 0,06% 0,04% 0,02% 0,00% 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 İhracat içindeki payı (%) İthalat içindeki payı (%) Kaynak: TÜİK, 2015k. 114 Görüldüğü üzere, Şanlıurfa ihracatı, 2002 ile 2014 arasında genel olarak hızla yükselmiştir. 2012’de ihracatta önemli bir düşüş yaşanmıştır. Bunun başlıca sebebi, ihracatın en fazla yapıldığı ülkelerden biri olan Suriye’de iç savaşın başlamasıdır. Ancak son yıllarda, ihracat tekrar yükselişe geçmiştir. Suriye halen hem ihracatta hem de ithalatta Şanlıurfa’nın en fazla ticaret yaptığı illerin başında gelmektedir. TRC2 bölgesindeki ihracatçı sektörlerin rekabet durumlarıyla ilgili bir analize göre (Çelebi Deniz, 2014, s.39), son yıllarda bu bölgeden yapılan ihracat içinde, sanayi mallarının payı giderek artmaktadır ancak bu yeterli değildir. Bölge ihracatı içinde tarım ve madencilik ürünleri, diğer bir deyişle katma değeri az olan ürünler, Türkiye ortalamasına göre daha yüksek bir pay sahibidir; bu da bölge ihracatında katma değerin, Türkiye ortalamasına göre daha az olduğu anlamına gelmektedir. Bu nedenle, ihracatın içinde, katma değeri daha yüksek olan sanayi mallarının payının artması, Şanlıurfa’nın ekonomik gelişim açısından önemli bir gelişmedir. Şanlıurfa’da ihracat alanında rekabetçi üstünlüğe sahip olan sektörler, tarım ve hayvancılık, elektrikli makine ve cihazlar, gıda ürünleri ve içecek, metali olmayan mineral ürünleri olarak tanımlanmıştır (Çelebi Deniz, 2014, s.41). Şanlıurfa’da üretim ve ihracat yapan şirketlerin dışa açılma stratejilerinin geliştirilmesi önemlidir. Rekabet üstünlüğü olan sektörlerin öne çıkarılması, üretim maliyetlerinin düşürülmesi için uzmanlaşmaya ve yenilikçiliğe önem verilmesi, markalaşmanın teşvik edilmesi önerilmektedir. 2.6.3.1 Dış Ticaret Yapılan Ülkeler Şanlıurfa’nın ihracat yapılan ülkelerin başında, coğrafi olarak en yakın olan ülkeler bulunmaktadır. Özellikle Irak, Şanlıurfa ihracatı içinde maddi değer olarak da önemli bir yer tutmaktadır. 2014 verilerine göre, Şanlıurfa’nın en fazla ihracat yaptığı 25 ülke ve ihracat değerleri, Tablo 22’de gösterilmiştir. 115 Tablo 22. Şanlıurfa’nın En Fazla İhracat Yaptığı 25 Ülke ve İhracat Hacimleri (2014) İhracat Yapılan Ülke İhracat Değeri ($) Irak 121.512.370 İran 46.026.515 Suriye 32.903.502 Cezayir 3.896.133 Kosova 3.533.094 Nijerya 3.196.840 İsveç 2.862.889 Romanya 2.668.469 Brezilya 2.566.050 Almanya 2.362.802 Ukrayna 2.046.365 ABD 1.986.676 Gürcistan 1.782.125 Japonya 1.527.197 Vietnam 1.351.102 Libya 1.261.510 Yunanistan 1.227.009 Bangladeş 1.168.402 Polonya 1.064.206 Hollanda 824.375 Bulgaristan 819.829 Makedonya 762.153 Kırgızistan 747.251 Tunus 742.827 İtalya 733.983 Kaynak: TÜİK, 2015k. İthalat yapılan ülkelerin başında Çin, ABD ve Suriye gelmektedir. Ayrıca, Türkmenistan, Hindistan ve İran’dan da ithalat yapılmaktadır. 2014 verilerine göre, Şanlıurfa’nın en fazla ithalat yaptığı 25 ülke ve ihracat değerleri, Tablo 23’te gösterilmiştir. 116 Tablo 23. Şanlıurfa’nın En Fazla İthalat Yaptığı 25 Ülke ve İthalat Hacimleri (2014) İthalat Yapılan Ülke İthalat Değeri ($) 63.284.726 Çin 38.314.103 ABD 37.311.865 Suriye 32.128.227 Türkmenistan 19.430.331 Hindistan 9.000.876 İran 7.126.935 Rusya Federasyonu 4.908.855 Endonezya 4.889.788 Suudi Arabistan 3.854.695 Vietnam 3.270.849 Özbekistan 3.210.363 Pakistan 2.155.409 Yunanistan 2.116.523 Brezilya 1.946.173 Almanya 1.920.008 BAE 1.844.693 Tacikistan 1.620.443 Arjantin 1.524.627 Avusturya 1.384.452 İtalya 1.363.776 Fildişi Kıyısı 1.148.964 Ukrayna 1.022.666 Tayland 911.042 Güney Kore 909.359 Malezya Kaynak: TÜİK, 2015k. 2.6.3.2 Dış Ticarete Konu Olan Ürünler Şanlıurfa’dan ihraç edilen ürünlerin başında, mobilya ve ev eşyaları, ağaç, ahşap eşya ve odun kömürü, elektrikli cihazlar, tuz, kükürt gibi mineraller, motorlu kara taşıtları ve bunların parçaları ile plastik eşyalar gelmektedir. Tarım ürünleri, ihracatın ilk sıralarında yer almamakla birlikte, meyve-sebze ve bitkisel yağ ihracatı da önemlidir (TÜİK, 2015k). Tablo 24’te, 2014 yılında Şanlıurfa’dan en fazla ihraç edilen 30 ürün ve bunların ihracat değerleri verilmiştir. 117 Tablo 24. Şanlıurfa’nın En Fazla İhraç Ettiği Ürünler ve İhracat Hacimleri (2014) İhraç Edilen Ürün Faslı İhracat Değeri ($) Mobilyalar, yatak takımları, aydınlatma cihazları, reklam lambaları, ışıklı tabelalar vb. prefabrik yapılar 68.342.005 Ağaç ve ahşap eşya, odun kömürü 52.115.140 Elektrikli makina ve cihazlar, ses kaydetme-verme, televizyon görüntü-ses kaydetmeverme cihazları, aksam-parça-aksesuarı 21.030.464 Tuz, kükürt, topraklar ve taşlar, alçılar, kireçler ve çimento 16.313.655 Motorlu kara taşıtları, traktörler, bisikletler, motosikletler ve diğer kara taşıtları, bunların aksam, parça, aksesuarı 11.446.608 Plastikler ve mamulleri 11.354.967 Kazanlar, makinalar, mekanik cihazlar ve aletler, nükleer reaktörler, bunların aksam ve parçaları 8.356.334 Demir veya çelikten eşya 8.006.218 Pamuk, pamuk ipliği ve pamuklu mensucat 6.099.576 Cam ve cam eşya 5.824.860 Adi metallerden aletler, bıçakçı eşyası ve sofra takımları, adi metallerden bunların aksam ve parçaları 4.521.147 Yenilen meyveler ve yenilen sert kabuklu meyveler 4.472.731 Hayvansal ve bitkisel katı ve sıvı yağlar, yemeklik katı yağlar, hayvansal ve bitkisel mumlar 3.927.598 Örme eşya 3.458.279 Sebzeler, meyveler, sert kabuklu meyveler ve bitkilerin diğer kısımlarından elde edilen müstahzarlar 2.837.431 Demir ve çelik 2.272.605 Muhtelif kimyasal maddeler (biodizel, yangın söndürme maddeleri, dezenfektanlar, haşarat öldürücüler, vb.) 2.224.084 Mineral yakıtlar, mineral yağlar ve bunların damıtılmasından elde edilen ürünler, bitümenli maddeler, mineral mumlar 1.859.459 Örme giyim eşyası ve aksesuarı 1.763.092 Yenilen sebzeler ve bazı kök ve yumrular 1.732.309 Örülmemiş giyim eşyası ve aksesuarı 986.789 Kâğıt ve karton, kâğıt hamurundan, kâğıttan veya kartondan eşya 957.359 Taş, alçı, çimento, amyant, mika veya benzeri maddelerden eşya 871.322 Seramik mamulleri 842.272 Halılar ve diğer dokumaya elverişli maddelerden yer kaplamaları 810.902 Alüminyum ve alüminyumdan eşya 785.439 Debagatte ve boyacılıkta kullanılan hülasalar, tanenler, boyalar, pigmentler, vb, vernikler, vb, macunlar, mürekkepler 669.022 Gübreler 647.207 Yenilen çeşitli gıda müstahzarları (kahve hülasaları, çay hülasaları, mayalar, soslar, diyet mamaları, vb.) 539.074 Dokunabilir maddelerden hazır eşya, takımlar, kullanılmış giyim ve dokunmuş diğer eşya, paçavralar 529.603 Kaynak: TÜİK, 2015k. 118 Şanlıurfa’nın en fazla ithal ettiği ürün fasıllarının başında, pamuk ve mensucat, sentetik ve suni lifler, plastik mamulleri ve giyim eşyası ve aksesuarları ile sentetik dokumaya uygun maddeler gibi tekstille ilişkili ürünlerin yanında, gübre, makineler ve elektrikli makinalar, oyuncaklar, mobilyalar ve tarımsal üretim alanında da bitkisel yağlar gelmektedir (TÜİK, 2015k). Tablo 25’te, 2014 yılında Şanlıurfa’nın en çok ithal ettiği ürün fasılları ile bunların aynı yıldaki ithal değerleri verilmiştir. Tablo 25. Şanlıurfa’nın En Fazla İthal Ettiği Ürünler ve İthalat Hacimleri (2014) İthal Edilen Ürün İthalat Değeri ($) Pamuk, pamuk ipliği ve pamuklu mensucat 138.504.579 Sentetik ve suni devamsız lifler 23.498.635 Plastikler ve mamulleri 13.788.051 Gübreler 11.517.577 Örülmemiş giyim eşyası ve aksesuarı 8.945.509 Kazanlar, makinalar, mekanik cihazlar ve aletler, nükleer 8.819.015 reaktörler, bunların aksam ve parçaları Elektrikli makina ve cihazlar, ses kaydetme-verme, televizyon 8.760.924 görüntü-ses kaydetme-verme cihazları, aksam-parça-aksesuarı Oyuncaklar, oyun ve spor malzemeleri, bunların aksam, parça ve 8.718.779 aksesuarı Hayvansal ve bitkisel katı ve sıvı yağlar, yemeklik katı yağlar, 3.751.500 hayvansal ve bitkisel mumlar Mobilyalar, yatak takımları, aydınlatma lambaları, ışıklı tabelalar vb, prefabrik yapılar Demir ve çelik cihazları, reklam 2.937.426 2.935.358 Sentetik ve suni filamentler, şeritler ve benzeri sentetik ve suni 2.669.910 dokumaya elverişli maddeler Adi metallerden aletler, bıçakcı eşyası ve sofra takımları, adi 2.072.768 metallerden bunların aksam ve parçaları Seramik mamulleri 1.961.571 119 Özel dokunmuş mensucat, tüfte edilmiş dokunabilir mensucat, 1.771.936 dantela, duvar halıları, şeritçi ve kaytancı eşyası, işlemeler Cam ve cam eşya 1.623.312 Demir veya çelikten eşya 1.377.076 Debagatte ve boyacılıkta kullanılan hülasalar, tanenler, boyalar, 1.273.020 pigmentler, vb, vernikler, vb, macunlar, mürekkepler Örme giyim eşyası ve aksesuarı 1.201.872 Örme eşya 1.201.605 Ağaç ve ahşap eşya, odun kömürü 1.029.657 Optik, fotoğraf, sinema, ölçü, kontrol, ayar, tıbbi, cerrahi alet ve 923.010 cihazlar, bunların aksam, parça ve aksesuarı Çeşitli mamul eşya (hijyenik havlu, bebek bezi, kalem, çakmak, 670.330 fermuar, fırça vb.) Yenilen sebzeler ve bazı kök ve yumrular 560.288 Hububat 504.729 Dokunabilir maddelerden hazır eşya, takımlar, kullanılmış giyim 491.970 ve dokunmuş diğer eşya, paçavralar Taş, alçı, çimento, amyant, mika veya benzeri maddelerden eşya 454.927 Adi metallerden çeşitli eşya (kilit, kasa, mobilya tertibatı, vb.) 372.643 Şemsiyeler, güneş şemsiyeleri, bastonlar, iskemle bastonlar, 292.614 kamçılar, kırbaçlar ve bunların aksamı Kahve, çay, Paraguay çayı ve baharat 253.740 Kaynak: TÜİK, 2015k. Şanlıurfa dış ticareti, bölgesel gelişmelerden etkilenmektedir. Ortadoğu’daki savaşlar ve krizler, dış ticarette bazı dengesizliklere yol açsa da, ticaretin gelişmesine yönelik olanaklar bulunmaktadır. 120 2.7 SEKTÖRLER 2.7.1 Tarım Şanlıurfa tarım yapılabilecek geniş alanlara sahiptir. Güneydoğu Anadolu Projesi, Şanlıurfa’daki tarım alanlarının genişlemesini ve tarım ürünlerinin çeşitlenmesini sağlamıştır. GAP’ın yapımından önce, Şanlıurfa’da yetiştirilen ürünler, buğday, mercimek, Antep fıstığı, susam ve arpadır. GAP’tan sonra, bu ürünlere pamuk, mısır, domates ve patlıcan da eklenmiştir. Özellikle pamuk yetiştiriciliği büyük önem kazanmıştır. Şanlıurfa, Türkiye’de buğday, arpa ve pamuk üretiminde en ön sıralarda yer almaktadır (Uzbay Pirili & Barbaros, 2009). Hayvancılık alanında, Şanlıurfa’da öne çıkan uğraş, keçi ve koyun besiciliğidir. Ayrıca, GAP bünyesinde yapılan Atatürk Barajı ile Fırat Nehri’nde balıkçılık da yapılmaktadır. Şanlıurfa’daki tarım alanlarının genişliğine bakıldığında, 2014 yılında, çayır ve mera alanları hariç, toplam tarım alanı, 11.811.864 dekardır (TÜİK, 2015l). Bu, Türkiye’deki toplam tarım alanlarının (239.430.535 dekar) %4,9’una tekabül etmektedir. Şanlıurfa’daki tarım alanları, 2007’de 11.269.041 dekar iken, 2014’e kadar artmış bulunmaktadır. Tarım alanlarının büyük kısmı (%86’sı) tarım ve diğer bitkisel ürünler için tarla alanı olarak kullanılmaktadır. Bu tarım alanlarının hangi amaçlarla kullanıldığı, Tablo 26’da görülmektedir. Tablo 26. Şanlıurfa Tarım Alanlarının Kullanımları (2014) Toplam Tahıl ve Alan Sebze Meyveler, Süs diğer bitkisel bahçeleri içecek ve bitkileri ürünler baharat bitkileri Ekilen Alan 11.811.864 Büyüklüğü 10.461.857 203.148 1.146.839 (%86) (%1,7) (%9,7) (Hektar) Kaynak: TÜİK, 2015l. 121 20 Tahıl ve diğer bitkisel ürünlere ayrılan alanlardan hasat edilen kısmın hangi ürünlere ayrıldığı da tarımsal üretime dair daha fazla fikir verecektir. 2013 yılı verilerine göre, hasat edilen alanlarda en çok %66,8 oranında tahıllar ile %20,1 oranında tekstilde kullanılan ham bitkiler yetiştirilmiştir. 2013 yılı verilerine göre, Şanlıurfa’da bitkisel üretimin toplam değeri, yaklaşık 3.831.701.000 TL olmuştur. Bu değerde tarımsal üretim ile Şanlıurfa, en çok tarımsal üretim yapan dördüncü ilimizdir. Şanlıurfa’dan önce, Antalya, Konya ve Mersin gelmektedir (TÜİK, 2014, s.53). Yine 2013 yılında canlı hayvan değeri de, yaklaşık 1.353.469.000 TL olarak belirtilmiştir. Şanlıurfa canlı hayvan değeri açısından da yedinci sırada gelmektedir. Şanlıurfa’nın önünde olan şehirler, Konya, Balıkesir, İzmir, Erzurum ve Van’dır. Hayvansal ürünler değeri ise, 345.270.000 TL’dir. Bu sıralamada Şanlıurfa on dokuzuncu sırada bulunmaktadır. Tarımsal üretim, hem bitkisel üretim, hem canlı hayvan değeri hem de hayvansal üretim miktarları açısından 2009-2013 arasında artmıştır. Bölgede tarımsal katma değerin arttırılmasının bir yolu da organik tarıma geçilmesidir. Diyarbakır ve Şanlıurfa illerinde faaliyette bulunan Karacadağ Bölgesel Kalkınma Ajansı bu amaçla, 2015 yılında GAP Bölgesi’ndeki organik tarım girişimcilerine 2.250.000 TL hibe vermek üzere bir program hazırlamıştır (Karacadağ Kalkınma Ajansı, t.y.). Şanlıurfa’da organik tarım üretim verilerine göre yıllık organik tarım üretim miktarı, Tablo 27’de verilmiştir. Tablo 27. Şanlıurfa’da Organik Bitkisel Üretim (2009-2014) Yıllar Organik Bitkisel Üretim (ton) 2009 22479 2010 49653 2011 109616 2012 36713 2013 58362 Kaynak: TÜİK, 2014, s.143. 122 2.7.2 Sanayi Şanlıurfa’da sanayi sektöründeki işletmelere bakıldığında, bunların genç işletmeler olduğu görülmektedir (Delil, 2014). Şanlıurfa ve Diyarbakır’dan oluşan TRC2 bölgesindeki işletmelerin %60’ı, 2008 yılından sonra faaliyete geçmiş şirketlerdir. Şanlıurfa’da, önceki yıllarda tekstil işletmeleri sayısı yüksek iken, bunların sayısı azalmaya başlamıştır. Yine de, Şanlıurfa’da sanayide çalışanların en çok çalıştığı sektörler, tekstil ile makine ve ekipman imalatı sektörleridir. Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği verilerine göre, 2013 yılında Şanlıurfa’da faaliyette olan firma sayısı 526’dır. Türkiye geneli için bu sayı 58.522’dir. Bu demektir ki, Türkiye’de faaliyette olan firmaların binde 9’u Şanlıurfa’dadır (Delil, 2014). Yapılan bir araştırmaya göre (Uzbay Pirili & Barbaros, 2009), Şanlıurfa sanayisinde dikkat çeken sektörler, gıda sektörü, tekstil, metal işlemeciliği, pompa ve kompresör imalatı ve inşaat sektörüdür. Buna göre, tarımsal ürünleri kullanan sanayi sektörleri olan gıda ve tekstilin gelişme potansiyeli yüksektir. 2.7.3 Hizmetler 2009’da yapılan bir araştırmaya göre (Uzbay Pirili & Barbaros, 2009); Şanlıurfa’da öne çıkan hizmet sektörleri, toptan ve perakende satış sektörleri ile iletişim ve taşımacılık sektörleridir. Bu sektörlerin hem bölgenin gayri safi hasılası içinde, hem de işgücü kullanımı içindeki payları artmıştır. Bu sektörlerin alt gruplarına bakıldığında şu hizmet sektörlerinin daha avantajlı oldukları görülmektedir: i. Motosiklet, motosiklet parçası ve aksesuarları satışı, bakımı ve tamiri, ii. Mobilya, ev eşyası, donanım ve hırdavat satışı, iii. Yiyecek, içecek ve gıda satışı, iv. Tahıl, tohum ve hayvan yemi toptan satışı, v. Süt ürünleri, yumurta ve yenebilir yağlar toptan satışı. 123 124 KAYNAKÇA 1. Akalın, M. ve Kürkçüoğlu, C. 2012. Urfa Milli Mücadele Albümü. Şanlıurfa: Şanlıurfa Belediyesi Kültür ve Sosyal İşler Müdürlüğü Yayını. 2. Akkaş, S. Ö., 2006. Bir Kültür Merkezi Olarak Harran. 1. Uluslararası Katılımlı Bilim, Din ve Felsefe Tarihinde Harran Okulu Sempozyumu, Ed. Prof. Dr. Ali Bakkal, Cilt:1, ss.222-233. Konya: Şelale Matbaası. 3. Atlas Dergisi, t.y.. Eyüp Peygamber Makamı ve Kuyusu. Erişim: <http://213.243.44.55/atlaskitap/kitapdetay.aspx?kitapid=722&parentid=658>, [Erişim Tarihi: 18.06.2015]. 4. Bozbay, H., 2013. İğneyi Kendine, Çuvaldızı Başkasına Batır: Yurt Dışına Kaçırılan Eserlerin Geri İstenmesiyle İlgili Bazı Düşünceler. Arkeoloji Gazetesi. Erişim: < http://arkeolojigazetesi.com/?p=1310>, [Erişim Tarihi:17.06.2015]. 5. Atalay, O., 2006. Evrensel Kültür Mirasının İnşa, İntikal ve İbkasında Harran’ın Rolü. 1. Uluslararası Katılımlı Bilim, Din ve Felsefe Tarihinde Harran Okulu Sempozyumu, Ed. Prof. Dr. Ali Bakkal,, Cilt:1, ss.222-233. Konya: Şelale Matbaası. 6. Çakıcı, C. & Özdamar, A., 2012. Şanlıurfa’ya Kültür Turizmi Kapsamında Gelen Yerli Turistlerin Profili, Şanlıurfa’yı Tercih Nedenleri ve Karşılaştıkları Sorunlar Üzerine Bir Araştırma. 13. Ulusal Turizm Kongresi Bildiri Kitabı, Antalya. 7. Çelebi Deniz, Z., 2014. TRC2 Bölgesi’nde İhracatta Rekabetçi Sektörlerin Analizi. Karacadağ Bölgesel Kalkınma Dergisi, Yıl 4, Sayı 5, Mart 2014, 38-42. Erişim: <http://www.karacadag.org.tr/ContentDownload/bkdergi_sayi05.pdf>, [Erişim Tarihi:12.06.2015]. 125 8. Delil, S., 2014. TRC2 (Diyarbakır-Şanlıurfa) Bölgesinde Sanayinin Mevcut Durumu. Karacadağ Bölgesel Kalkınma Dergisi, Yıl 4, Sayı 5, ss.7-13. Erişim:<http://www.karacadag.org.tr/ContentDownload/bkdergi_sayi05.pdf>, [Erişim Tarihi:17.06.2015]. 9. Demirci, M., 2006. Helen Bilim ve Felsefesinin İslam Dünyası’na İntikalinde/Tercümesinde Harranlı Sabiilerin Rolü. 1. Uluslararası Katılımlı Bilim, Din ve Felsefe Tarihinde Harran Okulu Sempozyumu, 28-30 Nisan 2006. Cilt:1, Ed. Prof. Dr. Ali Bakkal). Konya: Şelale Matbaası. 10. Göbeklitepe, t.y. The Oldest Temlple Of The World. Erişim:<http://gobeklitepe.info/>, [Erişim Tarihi:17.06.2015]. 11. Güzel, A., 2013. Coğrafi Özellikleri Bakımından Anadolu Şehirlerindeki Geleneksel Konutlar: Şanlıurfa Örneği. Turkish Studies. ss.569-590. [Elektronik doküman] Erişim: < http://www.turkishstudies.net/Makaleler/984366946_40GüzelAbdulkadir-sos569-590.pdf>, [Erişim Tarihi:04.06.2015]. 12. Güzel, A., 2009. Tarih Öncesi Bir Yerleşme Olan Şanlıurfa’nın Kuruluşuna Etki Eden Coğrafi Faktörler. Marmara Coğrafya Dergisi, Sayı:19, ss.108-129, İstanbul. 13. Harran Kaymakamlığı, t.y.. Şuayip Şehri. Erişim:<http://www.harran.gov.tr/default_B0.aspx?content=1138>, [Erişim Tarihi: 25.04.2015]. 14. Harran Üniversitesi, 2015. Şanlıurfa Tarihi. Erişim:< http://web.harran.edu.tr/tarih/tr/makaleler/sanliurfa-tarihi/>, [Erişim Tarihi:12.06.2015]. 15. Karacadağ Kalkınma Ajanası, t.y.. Gap Organik Tarım Değer Zinciri Mali Destek Programı. Erişim: http://www.karacadag.org.tr/destekdetay.asp?SayfaId=584>, [Erişim Tarihi:12.06.2015] 126 16. Kürkçüoğlu, A. C., 2011. Urfa: Fotoğraflarla Evvel Zaman İçinde. Şanlıurfa Belediyesi Kültür ve Sosyal İşler Müdürlüğü, Ankara. 17. Kürkçüoğlu, A. C., 2013. Şanlıurfa İli Camileri. Ankara: Şanlıurfa Belediyesi Kültür ve Sosyal İşler Müdürlüğü Yayınları. 18. Kürkçüoğlu, A. C., Akalın, M., Kürkçüoğlu, S. S. & Güler S. E., t.y.. Şanlıurfa, Uygarlığın Doğduğu Şehir. Şanlıurfa Kültür, Eğitim, Sanat ve Araştırma Vakfı Yayınları, Erişim: <http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/TR,80978/eskicagdankurtulus-savasina-kadar-urfa-tarihi.html>, [Erişim Tarihi:05.06.2015]. 19. Mahir, H., 2007. Sabır Beldesi, Hz. Eyyup, Hz. Elyasa, Hz. Rahime. Gülistan Dergisi, 78. Sayı. Erişim:<http://www.gulistandergisi.com/dergi_oku.php?id=391>, [Erişim Tarihi: 24.04.2015]. 20. National Geographic, 2011. Göbeklitepe. Erişim:< http://ngm.nationalgeographic.com/2011/06/gobekli-tepe/mann-text/1>, [Erişim Tarihi:19.06.2015] 21. Özalp Konyar, H., 2008. Şanlıurfa: Bereketli Hilalin Topraklarında. İstanbul: TÜRSAB Kültür Yayınları. 22. Şahinalp, M. A. 2005. Şanlıurfa Şehrinin Kültürel Fonksiyonu. Marmara Coğrafya Dergisi, Sayı:11, İstanbul. 23. Şanlıurfa Belediyesi, t.y.a. Atatürk Barajı. Erişim:< http://www.sanliurfa.bel.tr/tr/icerikdetay/6/5/ataturk-baraji.aspx>, [Erişim Tarihi:04.06.2015]. 24. Şanlıurfa Belediyesi, t.y.b. Göbeklitepe. Erişim:< http://www.sanliurfa.bel.tr/tr/icerikdetay/6/2/gobekli-tepe.aspx>, [Erişim Tarihi:04.06.2015]. 127 25. Şanlıurfa Belediyesi, t.y.c. Tarihin Sıfır Noktası Göbeklitepe. Yayına Hazırlayanlar: Cihat Kürkçüoğlu, Hamdullah Közcü. 26. Şehr-i Urfa, t.y.. Hasan Padişah Camii. Erişim:<http://www.sehriurfa.com/hasan-padisah-camii/>, [Erişim Tarihi: 17.06.2015]. 27. T.C. Şanlıurfa Valiliği Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüğü, 2011. Şanlıurfa İl Çevre Durum Raporu. Erişim:<http://www.csb.gov.tr/db/ced/editordosya/sanliurfa_icdr2011.pdf>, [Erişim Tarihi: 04.06.2015]. 28. T.C. Şanlıurfa Valiliği, t.y.. Şanlıurfa Kültür Envanteri, Merkez İlçe, Camiler. Erişim:<http://www.urfakultur.gov.tr/Eklenti/21672,envanter-merkez.pdf?0>, [Erişim Tarihi 24.04.2015]. 29. Şanlıurfa Turizm Geliştirme Derneği, t.y.. Aynzeliha Gölü. Erişim:<http://www.sutuder.org.tr/Mekanlar-aynzeliha-golu-id-5.php>, [Erişim Tarihi:09.06.2015] 30. T.C. Şanlıurfa Valiliği İl Çevre ve Orman Müdürlüğü, 2010. Şanlıurfa İl Çevre Durum Raporu, 2010. Hazırlayanlar: A. Levent Kendirci, İbrahim Şahin, Pınar Işık. 31. İnşaat Mühendisleri Odası, 2006. Cumhuriyet Döneminde Ulaştırma. Türkiye Mühendislik Haberleri Dergisi, Sayı:442-443, s.76. Erişim:< http://www.imo.org.tr/resimler/dosya_ekler/aa87bfe5f975c27_ek.pdf?dergi=154 >, [Erişim Tarihi:04.06.2015]. 32. T.C. Şanlıurfa Valiliği Resmi Kent Rehberi, t.y. Halfeti Tarihi. Erişim:<http://urfafx.mekan360.com/iys_ilcelerimiz,sehirID=63,ilceID=810,krit er39=39,icerik=516,sayfa=1-ilcelerimiz-halfeti-tarihi.html>, [Erişim Tarihi:12.06.2015]. 128 33. T.C. Şanlıurfa Valiliği İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, 2013. Göbeklitepe: 12000 Years, The Oldest Archeological Temple All Over the World. Ed. Mehmet Sait Rızvanoğlu, Şanlıurfa Valiliği İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü Yayınları Şehir Kitaplığı Dizisi:35, Erişim:< http://www.urfakultur.gov.tr/Eklenti/10567,gblktp.pdf?0>, [Erişim Tarihi:05.06.2015]. 34. T.C. Şanlıurfa Valiliği İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, 2014. Şanlıurfa’yı Gezelim. Şanlıurfa Valiliği İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü Yayınları Şehir Kitaplığı Dizisi: 18. Erişim:< http://www.urfakultur.gov.tr/Eklenti/21563,sanliurfayi-gezelim1.pdf?0>, [Erişim Tarihi:17.06.2015]. 35. T.C. Şanlıurfa Valiliği, 2015a. Harran. Erişim:<http://www.sanliurfa.gov.tr/default_B0.aspx?content=237>, [Erişim Tarihi:12.06.2015]. 36. T.C. Şanlıurfa Valiliği 2015b. Şanlıurfa Müzesi. Erişim:<http://www.sanliurfa.gov.tr/default_B0.aspx?content=1023>, [Erişim Tarihi: 12.06.2015]. 37. Trakus, 2012. Kelaynak. [Fotoğraf] Erişim:< http://www.trakus.org/kods_bird/uye/?fsx=2fsdl15@d&idx=83572#.VX6I84swM8>, [Erişim Tarihi:127.06.2015] 38. Tanrıverdi, E., 2006. Yunanca-Arapça Çeviri Sürecinde Harran Okulu. 1. Uluslararası Katılımlı Bilim, Din ve Felsefe Tarihinde Harran Okulu Sempozyumu, 28-30 Nisan 2006, Cilt:1, Ed. Prof. Dr. Ali Bakkal). Konya: Şelale Matbaası. 39. TÜİK, 2014. Seçilmiş Göstergelerle Şanlıurfa. Erişim:<http://www.tuik.gov.tr/ilGostergeleri/iller/SANLIURFA.pdf> , [Erişim Tarihi:20.06.2015]. 129 40. TÜİK, 2015a. Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi. Erişim:<http://www.tuik.gov.tr/PreTablo.do?alt_id=1059>, [Erişim Tarihi:12.06.2015]. 41. TÜİK, 2015b. Hayati İstatislikler. Erişim:<http://www.tuik.gov.tr/PreTablo.do?alt_id=1060>, [Erişim Tarihi:12.06.2015]. 42. TÜİK, 2015c. Hayat Tabloları. Erişim:<http://www.tuik.gov.tr/PreTablo.do?alt_id=1100>, [Erişim Tarihi:12.06.2015]. 43. TÜİK, 2015d. Göç İstatistikleri. Erişim:<http://www.tuik.gov.tr/VeriBilgi.do?alt_id=1067>, [Erişim Tarihi:12.06.2015]. 44. TÜİK, 2015e. Eğitim İstatistikleri. Erişim:<http://www.tuik.gov.tr/PreTablo.do?alt_id=1018>, [Erişim Tarihi:12.06.2015]. 45. TÜİK, 2015f. Bölgesel Hesaplar. Erişim:<http://www.tuik.gov.tr/PreTablo.do?alt_id=1075>, [Erişim Tarihi:12.06.2015]. 46. TÜİK, 2015g. Tüketim Harcamaları İstatistikleri. Erişim:<http://www.tuik.gov.tr/PreTablo.do?alt_id=1012>, [Erişim Tarihi:12.06.2015]. 47. TÜİK, 2015h. Konut Satış İstatistikleri. Erişim:<http://www.tuik.gov.tr/PreTablo.do?alt_id=1056>, [Erişim Tarihi:12.06.2015]. 130 48. TÜİK, 2015i. İşgücü İstatistikleri. Erişim:<http://www.tuik.gov.tr/PreTablo.do?alt_id=1007>, [Erişim Tarihi:12.06.2015]. 49. TÜİK, 2015j. Bölgesel Hesaplar. Erişim:<http://www.tuik.gov.tr/PreTablo.do?alt_id=1075>, [Erişim Tarihi:12.06.2015]. 50. TÜİK, 2015k. Dış Ticaret İstatistikleri. Erişim<http://www.tuik.gov.tr/PreTablo.do?alt_id=1046>, [Erişim Tarihi:12.06.2015]. 51. TÜİK, 2015l. Bitkisel Üretim İstatistikleri. Erişim:<http://www.tuik.gov.tr/PreTablo.do?alt_id=1001>, [Erişim Tarihi:12.06.2015]. 52. Uzbay Pirili, M. & Barbaros, R. F., 2009. Regional Development in Şanlıurfa Province: Key Sector Analysis. Ege Akademik Bakış, 9 (2) 2009, ss.797-822. Erişim:<http://www.onlinedergi.com/MakaleDosyalari/51/PDF2009_2_20.pdf>, [Erişim Tarihi:12.06.2015]. 53. Yöresel Yemekler, t.y.. Erişim:<http://www.yoreselyemekler.org/tag/urfayemekleri/>, [Erişim Tarihi:10.06.2015]. 54. Victory Stale of Naram-Sin, t.y.. Erişim:<https://www.mtholyoke.edu/~nigro20e/classweb/victory.html>, [Erişim Tarihi:05.06.2015]. 131 132 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM ŞANLIURFA ŞEHİR KİMLİĞİ VE VİZYONUNA İLİŞKİN ÇALIŞTAY KATILIMCILARININ GÖRÜŞ VE ÖNERİLERİ 4 Bu bölümde Çalıştay katılımcıları tarafından ileri sürülen görüş ve önerilerin düzenlenmiş haline yer verilmiştir. 3.1 ŞANLIURFA’NIN BELİRGİN ÖZELLİKLERİ VE POTANSİYELİ Katılımcılarla yapılan görüşmeler sonucunda, Şanlıurfa’nın öne çıkan özellikleri ve potansiyeli ile bu potansiyeli ortaya çıkaracağı düşünülen öneriler aşağıdaki başlıklar altında ele alınmıştır: 3.1.1 Turizm Şanlıurfa’nın turizm alanındaki gelişmişliğini arttırmak ve potansiyelini a. değerlendirebilmek üzere katılımcılardan gelen genel uygulamalara yönelik görüşler aşağıdaki gibidir; 1. Ülke içinden ve başka ülkelerden gelen ziyaretçilerin turistik bölgelerdeki ulaşım, haberleşme, yeme-içme ve konaklama gibi temel ihtiyaçlarını karşılamalarını sağlayacak tesislerin yapımı teşvik edilmelidir. Bu tesislerdeki kalite standartları yüksek tutulmalı ve denetim faaliyetleri aksatılmamalıdır. 2. Uluslararası turizm fuarlarına katılım sağlanmalıdır. 3. Turizm faaliyetlerinin sürdürülebilir bir yapıya kavuşmasını sağlamak amacıyla üniversiteler ve ilgili ortaöğretim kurumları ile birlikte hareket edilmeli ve böylece nitelikli eleman açığı giderilmelidir. 4. İnanç turizminin yanı sıra, diğer turizm türleri üzerinde de önemle durulmalıdır. Ziyaretçilerin alternatif turizm hizmetlerinde yararlanması sağlanmalıdır. Misafirlere turistik mekânlar ve hizmetler bir paket halinde takdim edilmelidir. 4 5. Turizm bilgi merkezi sayısı arttırılmalıdır. 6. Turizmin geliştirilmesi açısından yeni ve modern tesislerin yapılması gerekmektedir. Bu bölüm katılımcıların kişisel bilgi, görüş ve önerilerinden oluşmaktadır. 133 7. Tanıtım faaliyetlerinde üniversite ve STK’lardan destek alınmalıdır. 8. Yerel ve ulusal basında yanlış tanıtım yapılmasına izin verilmeden şehri doğru tanıtıcı çalışmalar yapılmalıdır. 9. Yurtdışında Şanlıurfa şehrinin tanıtımı için projeler hazırlamalıdır. 10. Turist rehberleri ve konuk evleri belirli standartlara kavuşturulmalıdır. 11. Şehrin simgelerinin tanıtımı açısından Şanlıurfa’nın giriş yollarında şehri sembolize eden büyük anıtların yapılması gerekmektedir. Şanlıurfa’nın farklı alanlardaki turizm potansiyeli aşağıdaki başlıklar altında ele alınmıştır. 3.1.1.1 Tarihi Değerler ve İnanç Turizmi Şanlıurfa tarihi zenginlikler ile özdeşleştirilmiş bir şehir olarak dikkat a. çekmektedir. Şehirde, özellikle insanlık tarihi açısından oldukça önemli bilgiler içeren kalıntılar ve bulgular tespit edilmiştir. Bazı rivayetlere göre Hz. Âdem, bu bölgede yaşamıştır. İnsanlık için temel gıda maddesi olan buğdayın ilk yetiştirildiği bölge, Şanlıurfa’dır. Buğday yetiştirme faaliyetinin ilk defa verimli Harran Ovası’nda gerçekleştirildiği rivayet edilmektedir. Bazı rivayetlere göre Hz. Âdem bu bölgede çiftçilik yapmıştır. Bölge dinler tarihi açısından önemli bir yere sahiptir. Hz. Âdem, Hz. İbrahim, Hz. Eyyüb, Hz. Elyasa, Hz. Şuayb, Hz. Nuh, Hz. Musa, Hz. Lut ve Hz.Yakup bu bölgede yaşadığı tahmin edilen peygamberlerdir. Bu peygamberlerin bir kısmı hayatlarının büyük bir kısmını bu bölgede geçirirken bir kısmı da sonradan hicret etmiştir. “Tarihin sıfır noktası” ifadesi, Hz. Âdem’den dolayı kullanılmaktadır. 1. Öncelikle alanında uzman kişilerin oluşturduğu ekipler tarafından, bölgedeki turizm envanteri kapsamlı bir şekilde hazırlanmalıdır. Elde edilen sonuçlar doğrultusunda yürütülecek planlama, yatırım ve pazarlama çalışmaları ile turizm potansiyelinin harekete geçirilmesi sağlanmalıdır. 134 2. Ulusal ve uluslararası medyanın yanı sıra sosyal medya ortamında turistik değerlerin etkin bir şekilde tanıtımı yapılmalıdır. 3. Farklı dillerde tanıtım materyalleri hazırlanmalıdır. Yabancı ülkelerin elçilikleriyle işbirliği yapılmalı ve o ülke vatandaşlarının Urfa’yı tanımalarını sağlamak amacıyla broşür, CD, kitap vb. dokümanlar elçilikler vasıtasıyla ulaştırılmalıdır. 4. Sur İçi Bölgesi, restore edilmeli ve turizmin görünen yüzü haline getirilmelidir. 5. Harran Ovası gibi tarihi alanlar aslına uygun olarak restore edilmeli ve turizme açılmalıdır. Tek tanrılı dinlerin dışında pagan dinlerinin de tarihte değişik zamanlarda b. bölgede yaşandığını gösteren kalıntı ve deliller bulunmaktadır. Özellikle yakın zamanda tespit edilen Göbeklitepe, tarihi açıdan 12000 yıl öncesinde dini yapılar kurulduğunu göstermektedir. 1. Kentte son dönemde gün ışığına çıkartılan Göbeklitepe, insanlık tarihi ve kültürel geçmişimiz açısından son derece önemli bir değere sahiptir. Halen yapılmakta olan kazıların tamamlanmalı, böylece, hem Anadolu hem de dünya kültürü açısından önemli açılımlar yapması sağlanmalıdır. Göbeklitepe konusunda reklam ve tanıtım faaliyetleri öncelenerek kültür ve tarih turizminin gelişimine katkıda bulunulmalıdır. c. Dinler tarihi ile birlikte bölgede yaşanan her kültürün etkisi görülmektedir. Bölgenin kültürel zenginliği günümüze kadar muhafaza edilmiştir. Şehrin tarihi ve kültürel açıdan en önemli sembolü Balıklı Göl’dür. Doğal olarak oluşmuş bir akvaryum niteliğinde olup şehir kimliğinin en önemli bileşenidir. 1. Balıklı Göl ve çevresi tamamen kentsel dönüşüme tabii tutulmalı ve turizme daha fazla katkı sağlamaya uygun hale getirilmelidir. 2. Eyyûbiye semti, karşısındaki çamlık alan ile birleştirilerek arada kalan kara yolu kapatılmalı ve Balıklı Göl tarzında yeni bir bölge oluşturulmalıdır. 135 d. Bölge, bilim, sanat ve edebiyat açısından da oldukça önemli bir geçmişe sahiptir. Özellikle dünyanın ilk üniversitesi olarak kabul edilen tarihi Harran Üniversitesi, matematik, fizik, astronomi gibi fen ilimlerinin ileri seviyelere ulaşmasını sağlarken; sanat ve edebiyat alanında şehirde oldukça fazla ilim adamı yetişmiştir. e. Dünyada ilk kurulan şehir olup insanlık tarihi boyunca sürekli ayakta kaldığından kadim şehir olarak isimlendirilmektedir. Çok eski tarihli şehir kalıntıları ile birlikte günümüze kadar ayakta kalan tarihi Harran kümbet evleri görülmeye değerdir. f. Tarihi bakış açısından Şanlıurfa’daki camilerin ayrı bir yeri vardır. Geçmiş ile bağlantıları kurulduğunda, bu ibadethanelerin tarihi zenginliği daha kolay anlaşılmaktadır. Başlıcaları raporun ikinci kısmında detaylandırılan tarihi camilerin yanı sıra, Narıncı Camii, Eski Ömeriye Camii, Dabakhane Cami, Kıbrıs Mescidi, Mevlevihane Camii ve Yeni Ömeriye Camii, bölgedeki diğer tarihi cami örnekleridir. Camiler ile birlikte dini eğitim veren medrese ve tekkeler de bölgede sıkça görülen tarihi ve kültürel yapılar arasındadır. En dikkat çeken medreseler; HalilÜr Rahman Medresesi, Rızvaniye Medresesi ve Nakıbzade Medresesi’dir. g. Tarihi camilerin yanı sıra Şanlıurfa sınırları içerisinde Hıristiyanlık açısından çok önemli inanç merkezleri bulunmaktadır. Aziz Petrus ve Aziz Paulus Kilisesi, Rahibeler Kilisesi (Rahibeler Evi), Aziz Stefanos Kilisesi, Norhut Kilisesi, Tella (Viranşehir) Martyrionu, Çardak Manastırı ve Deyr Yakub (Yakub Manastırı, başlıca inanç merkezleridir. Hıristiyan dünyasında Şanlıurfa, Hz İsa’nın kutsandığı şehir olarak kabul edilmektedir. Hıristiyanların kutsal emanet olarak düşündüğü “Kutsal Mendil” Urfa’nındır. Şanlıurfa, Hz. İbrahim, Hz. Yakup ve Hz. Musa’nın yaşadığı topraklar olması nedeniyle Musevi inancına göre Arz-ı Mevdut, vaat edilmiş topraklar, şeklinde telakki edilmektedir. 136 Harran ve Soğmatar’da Assur, Babil dönemlerinde ay, güneş ve gezegenlerin kutsal kabul edildiği Pagan dinine ait tapınaklar bulunmaktadır. h. Türkiye Turizm Stratejisi belgesinde de ifade edildiği gibi Şanlıurfa Tarsus’tan başlayarak Hatay, Gaziantep ve Mardin yörelerini de kapsayan İnanç Turizmi Koridoru’ndaki önemli illerden birisidir. 1. Bu bölgenin inanç turizmine açılması için gerekli altyapı yatırımları tamamlanmalı ve etkin tanıtım faaliyetleri başlatılmalıdır. 2. Turizm değerleri arasındaki ulaşım ağları güçlendirilerek gelen ziyaretçilere turlar vasıtasıyla tüm alternatifler sunulabilmelidir. 3.1.1.2 Kültürel Birikim ve Kültür Turizmi a. Şanlıurfa, tarihte birçok farklı millet ve dine ev sahipliği yapmış olması dolayısıyla oldukça zengin bir kültürel birikime sahiptir. Günümüzde halen birçok ırk ve dine mensup bireyler hoşgörü ortamında birlikte yaşamaktadır. Hoşgörü kültürü nedeniyle, adli vakalarda Türkiye’nin en geri sıralarında yer almaktadır. b. Kültürel zenginlik bölgedeki insanların tüm yaşam alanlarında görülmektedir. Özellikle kıyafet, mutfak, müzik, edebiyat, el sanatları ve benzeri alanlara kültürel zenginliğin izleri yansımış durumdadır. Örneğin; kullanılan poşunun renginden, abanın giyiliş şekline kadar birçok farklı kıyafet kültürü görülmektedir. Aynı şekilde bölgeye özgü lezzetlerin yanı sıra farklı bölge mutfakları da Şanlıurfa yemek kültüründe yeniden yorumlanmıştır. Özgün lezzetler arasında çiğköfte, mırra, şıllık, boranı gibi değişik özellikli ve kategoride tatlar bulunmaktadır. 137 1. Urfa Mutfağı’nın kaybolmamasına dikkat edilmelidir. İşletmecilere verilecek eğitim ve yönlendirmelerle kentin turistik bölgelerinde restoranlarda Urfa mutfağına ait yemek ve tatlı türlerinin de ikram edilmesi yerinde olacaktır. 2. Urfa’nın kültürel birikimini yansıtan el sanatlarının desteklenmesi gerekmektedir. Unutulmaya yüz tutmuş el sanatlarını canlandırmak ve bunları kullanarak istihdam oluşturmak için projeler düzenlenmelidir. 3. Yöresel ürünler niceliksel ve niteliksel olarak turistlerin taleplerini karşılayabilecek hale getirilmelidir. Bu ürünlerin paketlenmesi ve sunumunda yüksek kalite standartları gözetilmelidir. Daha da önemlisi, yöresel ürünlerde markalaşmaya gidilmelidir. 4. Mahalle kültürünün canlandırılması, komşuluk ilişkilerinin güçlendirilmesi ve adetlerin gelecek nesillere aktarılması, kültür erozyonunun engellenmesine yardımcı olacaktır. 5. Urfa bir kültür şehri olmasına rağmen şehir tiyatrosu yoktur. Çeşitli tiyatro etkinlikleri ve oyunlar sahneye konularak kentin kültürü aktarılmalıdır. 6. Çocuklara ve gençlere yönelik spor ve sosyal kulüp faaliyetlerinin olmaması önemli bir eksikliktir. Her mahallede bu tip kulüpler açılmalı, sosyal kulüplerde çeşitli kurslar (saz, folklor vb.) verilmelidir. Bu kursları Belediyenin açması beklenmemeli, kamu kurum ve kuruluşlar bazında da konuyla ilgili çalışmalar yapılmalıdır. 7. Şehrin sembolleri görselleştirilerek daha yaygın kullanılmalıdır. Ferhat ile Şirin Sokağı yapılarak burada bu efsaneyi anlatan dans ve tiyatrolar ile canlandırmalar yapılmalıdır. 8. Ülke içinden ve başka ülkelerden gelen ziyaretçilerin turistik bölgelerdeki ulaşım, haberleşme, yeme-içme ve konaklama gibi temel ihtiyaçlarını karşılamalarını sağlayacak tesislerin yapımı teşvik edilmelidir. Bu tesislerdeki kalite standartları yüksek tutulmalı ve denetim faaliyetleri aksatılmamalıdır. Geçmişten günümüze farklı alanlarda birçok sanatçı yetişmiş olup büyük bir c. çoğunluğu bölgeden dışarı çıkmamıştır. Bununla birlikte uluslararası şöhrete sahip sanatçılar da vardır. Bölgenin müzik adamları hem söz yazarlığı hem de türkücü olarak ün kazanmıştır. Müzik adamların yanı sıra çok ünlü yazarlar da yetişmiştir. 1. Bölgedeki farklı turistik mekânların tanıtımında ve festivallerde ünlü ve tanınmış kişilerden yararlanılmalıdır. Uluslararası düzeyde üne sahip Urfalı sanatçı, iş adamı, bilim insanı, aktör, medya mensubu ve yazarlardan aktif destek alınmalıdır. 2. Kültürel değerlerin isimleri korunması adına, park, sokak ve cadde isimleri bölgenin değerlerini hatırlatacak şekilde belirlenmelidir. 138 Şehirde kültürel yapıyı gösteren en önemli uygulamalardan birisi, sıra d. geceleridir. Aslında meşveret meclisi olarak tarihten günümüze gelen sıra geceleri, müzikli eğlence gecelerine dönüştürülmüştür. Sıra geceleri şehrin önemli bir sosyal organizasyonudur. 1. Turistlere yönelik olarak düzenlenen sıra geceleri ve eğlenceler, Urfa kültürünün tanıtılması açısından önem arz etmektedir. Bu tür aktiviteler belli bir program dâhilinde sunulmalı ve sektör temsilcileri de bu konuda daha fazla bilinçlendirilmelidir. 2. Yerel yönetimler turizme daha fazla önem ve ağırlık vermelidir. Belediyelerin bu yöndeki etkinlikleri desteklemesi önem arz etmektedir. 3. e. Sanatsal tesis eksiklikleri giderilmelidir. Şehir tarihi açısından bakıldığında ticaret yolları üzerinde olduğundan bölgenin uğrak yeri olduğu açıktır. Bu sebepten dolayı misafirperver bir kültüre sahiptir. Yardımlaşmanın ne kadar önemli olduğunu gösteren en önemli veri ise Türkiye de vakıf sayısı bakımından ikinci sırada olmasıdır. Vakıflar, kültürel varlıkların korunması ve muhtaç insanların ihtiyaçlarının giderilmesi amacı ile kurulmuştur. 3.1.1.3 Doğal Güzellikler ve Doğa Turizmi a. Bölgede yaşayan canlılar açısından bakıldığında, canlı çeşitliliği ile birlikte soyu tükenmeye yüz tutan bazı canlı türlerinin anavatanı olması oldukça dikkat çekicidir. Özellikle kelaynaklar ve çizgili sırtlan gibi dünyada birkaç tane kalan canlının anavatanı ve son fertlerinin yaşadığı bölgedir. 1. Fırat kaplumbağası, çöl varanı, çizgili ishak kuşları, yarış atları, keklik, güvercin ve ceylan, bölgede koruma altına alınmalıdır. b. Karacadağ, endemik bitki türleri ile muhteşem bir görünüme sahiptir. Karacadağ, genel yapısı itibarı ile ova olan bölgeye ayrı bir hava ve iklimsel özellik katmıştır. Bölge doğa turizmi potansiyeline de sahiptir. 139 c. Tektek dağları bitki çeşitliliği açısından oldukça zengin yapısı ile şehir için önemli bir zenginliktir. d. İklimsel olarak özellikle yazları çok sıcak geçmesine rağmen kışları oldukça ılık geçmektedir. İklim koşulları, tarım ve hayvancılık açısından bölgeyi oldukça verimli bir duruma getirmiştir. e. Fırat Nehri, şehir için oldukça önemli bir zenginlik olup toprakları verimli hale getirmiştir. Özellikle GAP projesi ile sulu tarım imkânları artmıştır. 1. Fırat Nehri üzerinde teknelerle düzenlenen turlar arttırılmalı, böylece bu doğal güzelliğin şehre sağladığı turistik katkı daha da üst düzeye çıkarılmalıdır. f. Şehrin değişik bölgelerinde bulunan mağaralar değişik zamanlarda insanlar için yaşam alanı olmuştur. 1. Bu yapıların korunarak şehrin tanıtımında değerlendirilmesi gerekmektedir. 3.1.2 Üretim Faaliyetleri ve İnsan Kaynakları a. İktisadi faaliyet alanları içerisinde en güçlü sektör, tarımsal üretimdir. Özellikle GAP projesi ile sulu tarıma geçiş sağlanmıştır. Pamuk, mısır, biber, zeytin, badem, fıstık, buğday ve mercimek bölgesel tarımda en önemli ürünlerdir. Geniş tarım alanları hem tarımsal üretim hem de istihdam açısından güçlü imkânlar sağlamaktadır. Tarımsal ekonomi açısından en çok dikkat çeken husus, tarımsal gelirin adil dağılımının sağlanamamasıdır. Önemle vurgulamak gerekir ki, sulu tarıma geçilmesine imkân sağlayan GAP projesi yanlış uygulamalar ve bilinçsiz sulamadan dolayı verimli topraklarda, tuzlulaşma problemini tetiklemiştir. Bu durum tarımsal üretimi ve verimliliği olumsuz yönde etkilemektedir. 140 1. Organik tarım tüm dünyada önemini arttırmaktadır. Şanlıurfa’da organik tarıma uygun birçok arazi bulunmaktadır. Bu alanlar değerlendirilerek organik tarım ürünlerinin çeşitliliği de arttırılmalıdır. Organik tarımda markalaşılmalı ve alternatif pazar imkânları araştırılmalıdır. 2. Özellikle sulu tarıma geçişle zarar gören verimli toprakların aşırı tuzlanması konusunda çiftçiler eğitilmeli ve gerekli makine - ekipman tedariki sağlanmalıdır. 3. Kırsal nüfusun gelirini artırıcı tarımsal faaliyetleri desteklenmelidir. 4. Tarımsal pazarlama desteklenmelidir. Depo, ambalajlama vb. pazarlama ara ihtiyaçlarına yönelik imkânlar arttırılmalıdır. 5. Tarım ürünlerinden son kullanıcıya hitap eden ürün elde edilebilecek fabrikalar kurularak tarımsal sanayi teşvik edilmelidir. b. 6. Harran Ovası tarımsal sit alanı ilan edilmelidir. 7. Tarımsal üretim çeşitliliğinin arttırılmalıdır. 8. Toprak koruma kanunu çıkarılmalıdır. 9. Fırat nehri ve sulama kanallarından bütün halkın istifadesi sağlanmalıdır. Bölgede üretilen tarımsal ürünlerin işlenmesi ve son kullanıcıya ulaştırılması için gerekli sanayi yatırımı bulunmamaktadır. Diğer bir deyişle, az sayıda pamuk işleme tesisi dışında tarama dayalı sanayi sektörü yeterince gelişmemiştir. Bu durum ilave gelir kaynaklarının erimesi anlamına gelmektedir. Az sayıdaki pamuk işleme tesisleri üretim zincirinde birinci işleme süreci olan çırçır işlemlerini yapacak fabrikalardır. 1. Nihai tarımsal mamüllerin üretildiği modern üretim merkezlerinin kurulması bölge ekonomisini güçlendirecektir. Bu noktada gerekli planlamalar gerçekleştirilmeli ve tutarlı teşvik politikaları uygulanmalıdır. 2. Urfa’da tarımsal ve hayvancılık faaliyetlerine dayalı sanayileşme desteklenmelidir. 3. Tarımsal üretimde elde edilen ürünler çok düşük fiyatlarla üreticilerden satın alınmaktadır. Bu durum, üreticilerin düşük getiri elde etmesine, hatta çoğu kez zarar etmesine yol açmaktadır. Üreticilerin tüketiciler ile doğrudan karşılaşacağı bir pazarlama stratejisi geliştirilmelidir. 4. Merdiven altı işyerleri kaldırılmalı ve meslek grupları için iş merkezleri kurulmalıdır. 5. Kamu-Özel Sektör-Üniversite işbirliği güçlendirilmelidir. 141 Coğrafi konumundan dolayı ciddi ticaret potansiyeli bulunan bölgede bu c. imkânın yeterince değerlendirildiğini söylemek güçtür. 1. Suriye ile aramızda bulunan üç sınır kapısının aktif kullanımı ile tüm Ortadoğu’ya ticaret imkânı değerlendirilmelidir. 2. Kontrolsüz uluslararası ticaretin yerini kontrollü ticarete bırakması sağlanmalıdır. 3. Yoksullukla mücadele edilerek şehir zenginliğinin tüm halka eşit dağılımını sağlayacak tedbirler alınmalıdır. 4. g. Ceylanpınar ve Mürşitpınar sınır kapıları açılmalıdır. Bölge’de turizm sektörü önemli bir iktisat faaliyet alanı olma potansiyeline sahiptir. Özellikle kültür ve dini turizm açısından oldukça zengin imkânları vardır. Balıklıgöl platosu şehrin en ilgi çeken bölgesidir. Bundan başka Harran ve Halfeti ilçesi oldukça fazla turist çekmektedir. 1. Karacadağ’da bulunan kayak tesisleri değerlendirilmeli ve öncelikle bölge halkının kullanımı ile ilgili yönlendirme yapılmalıdır. 2. Tarihi ve dini zenginliklerin ulusal ve uluslararası tanıtımı yapılmalıdır. h. Coğrafi konumu ve iklim koşulları nedeniyle yenilenebilir enerji konusunda önemli bir potansiyele sahiptir. Çünkü Şanlıurfa, ülkemizde en fazla güneşlenme süresine sahip olan şehirdir. Ancak günümüz teknolojisi ile kişisel kullanım ve özel teşebbüs için değerlendirilemeyecek kadar masraflıdır. 1. Yenilenebilir enerji yatırımları hükümet tarafından desteklenmelidir. i. Şehir ekonomisinde en önemli yere sahip olan emlak piyasası oldukça kötü idare edilmekte ve ranta dönüştürülmektedir. Bu durum, şehre yapılabilecek yatırımlar üzerinde caydırıcı yönde etkiler doğurmaktadır. 1. İşsizlik probleminin çözümü için sanayi kesimine yönelik teşvikler arttırılmalıdır. 142 j. İnsan kaynakları potansiyelinin temel üretim alanları esas alınarak geliştirildiğini söylemek mümkün değildir. Diğer sektörlerin yanı sıra tarımsal sanayiye dayalı sektörlerin ara eleman ihtiyacını karşılayacak insan kaynağı ve eğitim programları yeterli değildir. 1. Genç nüfusa eğitimler verilerek bilgi ve becerileri arttırılmalıdır. 2. Kadın işgücü desteklenmelidir. 3. Üniversite ile ilişkiler geliştirilerek ihtiyaca yönelik insan yetiştirilmesi sağlanmalı ve staj imkânlarıyla öğrenciler iş hayatına kazandırılmalıdır. 4. Konaklama tesislerinde ve turizm rehberlik hizmetlerinde istihdam edilecek kalifiye elaman sayısını artırıcı girişimler desteklenmelidir. 5. Şanlıurfa’nın temel iktisadi faaliyet alanlarında istihdam edilecek kalifiye elemanların ihtiyacı konusunda sektörel kuruluşlar ile üniversite arasında somut işbirlikleri kurulmalıdır. Piyasa talebi esas alınarak sertifikasyon ve eğitim programları yürütülmelidir. 6. Beyin göçünü durduracak politikalar izlenmelidir. 7. Eğitim seviyesi açısından bölgeye uygun eğitim politikaları üretilmelidir. Taşımalı eğitimden ziyade pansiyonlu eğitim tercih edilmelidir. 3.1.3 Ulaşım a. Maveraünnehir’de ve Mezopotamya bölgesinde olması Şanlıurfa’yı konumsal strateji açısından dünyanın en önemli yerlerinden biri yapmaktadır. Şehir, bereketli hilalin başkenti konumunda olup Ortadoğu’ya açılan kapı özelliğine sahiptir. Ticaret yollarının ve tarihi ipek yolunun en önemli merkezlerinden biri olduğundan konumu itibariyle Türkiye’nin de en önemli şehirlerinden biri durumundadır. Doğu-Batı kültürünün birleşme noktası olması ve tarihi İpekyolu nedeniyle birçok kültürü buluşturan konumu, Çalıştay’da en çok üzerinde durulan konulardan birisi olmuştur. 1. Yeni çevre yolları açılarak transit yük araçlarının şehre girmeleri engellenmelidir. 2. Şanlıurfa’ya gelen uçak seferi sayısı ve güzergâh sayısı arttırılmalıdır. 143 3. Şehirlerarası ulaşımda hızlı tren çalışmaları kısa sürede bitirilmelidir. Hızlı tren hattı şehir merkezinden çok uzak bir bölgeden geçmemelidir. 4. Şehir merkezi ile ilçelerin ulaşım ağı geliştirilmeli ve ilçelerin doğal güzellikleri, tarihi ve kültürel değerleri öne çıkarılmalıdır. 5. Havaalanı, Akabe, Üniversite ve Akçakale’ye raylı sistem yapılarak trafiği rahatlatılmalıdır. b. Cadde ve sokak planlamasında ciddi problemler bulunmaktadır. Özellikle turistik bölgelerde sıkışık trafik ve park problemleri önemli boyuttadır. 1. Şehir içinde hizmet verecek olan tramvay hattının çalışmalarına bir an önce başlanmalı; Balıklıgöl, Eyüp Peygamber ve Göbeklitepe gibi dini ve tarihi turistik alanlara ulaşım olanakları arttırılmalıdır. 2. Park problemlerin çözümü için çok katlı otoparklar yapılmalıdır. 3. Binalarda en azından bina sakilerine yetecek kadar park alanı zorunluluğu getirilmelidir. 4. Şehirde trafiğin birleşim alanlarında trafik ışıklarına ihtiyaç bırakmayacak tasarımlar ile sıkışıklık önlenmelidir. 5. Devletin hizmet binaları şehir merkezinden çıkarılarak şehri tek bir noktada toplama uygulamasından vazgeçilmelidir. Bu şekilde bölgesel rant ortadan kaldırılmalı ve trafik tüm şehre dağıtılmalıdır. 6. Toplu taşımada alternatif güzergâhlar oluşturularak aktarmalı toplu taşıma azaltılmalıdır. 7. Çevresi yeşil alanlarla bezenmiş koşu ve bisiklet parkurları yapılmalıdır. 3.2 ŞANLIURFA’NIN SİMGELERİ Şanlıurfa, sahip olduğu tarihi geçmiş ve kültürel yapısındaki zenginlikten dolayı kendisini ziyaretçilerinin hafızasına kazıyacak ve dünya çapında bilinirliğini arttıracak önemli sembol ve simgeler ile kuşanmıştır. Şanlıurfa denince akla gelen ve şehirle özdeşleşmiş olan simgeler oldukça fazladır. Bu simgelerden bir kısmı aşağıda yer almaktadır. 144 3.2.1 Dini Simgeler Şanlıurfa dini değerleri açısından öne çıkan bir il olup “Peygamberler Şehri” olarak anılmaktadır. Farklı dini inanışta bulunan değişik dini kesimlerin birlikte yaşadığı bir şehirdir. Bu sebepten dolayı dini simgeleri oldukça dikkat çekicidir. Çalıştay esnasında dini değerler ile ilgili olarak ifade edilen simgeler aşağıdadır. • Peygamberler şehri, • Balıklıgöl, • Peygamber kokan şehir, • İslam medeniyeti şehri, • Farklı minarelerin şehri, • Sabrın şehri, • Selahaddin Eyyubi Camii, • Ulu Cami, • Hz. İbrahim'in doğduğu mağara, • Mevlid-i Halil Camii, • Hz. Eyyüp Peygamber'in makamı, • Şuayb Şehri, • Göbeklitepe, • İnanç kültürü, • Âdem (a.s.)’ın ilk tarım yaptığı şehir, • Dinin ve inancın başladığı nokta, • Kadim dinler şehri, • Kutsal şehir, • Hoşgörü Şehri, • Halkı dindar şehir, • Taşı Toprağı Mübarek Şehir (Bediüzzaman Said Nursi’nin ifadesi), • Şeyh Yahya Hayat El-Harrani (Hayat Bin Kays) Türbesi, • Selahaddin Eyyubi Camii, • Nimetullah Camisi (Ak Cami), • Rıdvaniye (Rızvaniye) Camisi. 145 3.2.2 Tarihi Simgeler Şehrin değişik bölgelerinde bulunan tarih öncesi yapılar, insanlık tarihi açısından oldukça önemli bir yere sahiptir. Kalıntılardan elde edilen bilgiler ışığında Şanlıurfa, insanlık tarihinde söz sahibi olabilecek bir geçmişe sahiptir. Özellikle “Tarihin Sıfır Noktası” ibaresi, bu durumu çok güzel bir şekilde açıklamaktadır. Katılımcıların ortak görüşü, Şanlıurfa’nın insanlık tarihinin en eski şehirlerinden birisi olmasıdır. Tarihi değerler ekseninde ortaya çıkan simgesel özellikler aşağıdaki şekilde ifade edilmiştir. • Tarihin sıfır noktası, • Bereketli Hilal, • Kadim Bereketli Hilal coğrafyasının başkenti, • Tarihi ve kültürel zenginliği olan bir şehir, • Harran Harabeleri, • Dünyanın İlk Üniversitesi Harran Üniversitesi’nin bulunduğu şehir, • Harran Evleri, • Uygarlığın başlangıç noktası, • Urfa Kalesi, • Halepli Bahçe ve Mozaikler, • Tarihi evleri, • Mancınıklar, • Kızlar Sarayı, 3.2.3 Sosyokültürel Simgeler Şanlıurfa, tarihte birçok farklı kültüre ev sahipliği yaptığından kültürel olarak oldukça zengin bir şehirdir. Şu anda çok sayıda etnik unsurun barış ve hoşgörü içerisinde birlikte yaşadığı bir şehirdir. Çalıştayda Şanlıurfa’da kültür farklılıklarını ifade eden simgeler aşağıda sıralanmıştır. • Kültür başkenti, • Dünyanın en eski medeniyetlerinin yaşadığı şehir, • Soyut ve somut kimliğini en iyi sentezleyen şehir, 146 • İnsanların sıcaklığı, • Medeniyetler beşiği, • Suç oranının minimum olduğu bir şehir, • Gerçek kimliğini arayan şehir, • Tarihin ve kültürlerin kesiştiği şehir, • Mozaikler, • Misafirperver bir şehir, • Ramazan geceleri, • Sıra geceleri, • Paylaşan kent, • Kazazlık ve Keçecilik gibi nadide zanaatlar şehri, • Bu yüzyılın ensarı, • Suriye halkının akrabası. 3.2.4 Ekonomik Simgeler Şanlıurfa, ekonomik açıdan sahip olduğu güçlü potansiyelini değerlendirememektedir. Özellikle tarım, turizm ve ticaret açısından oldukça güçlü imkânlara sahiptir. Türkiye’deki en verimli ve geniş toprakların bulunması tarım açısından oldukça ciddi bir fırsattır. GAP projesi ile sulu tarıma geçilmiştir. Turizm açısından dini ve tarihi bölgeleri yerli ve yabancı turistlerin dikkatini çekmektedir. Gelen turistlere kaliteli hizmet sunulması ile oldukça ciddi bir ekonomik kaynak elde edilebilecektir. Ticari açıdan tarihi İpekyolu’nun geçtiği bir güzergâhtadır. Yurt içinde doğu ile batı arasında bir kapı olmaktadır. Şehrin tümünün sınırda olması nedeni ile yurt dışı ticarette zorunlu bir uğrak noktası özelliği kazanmaktadır. Ekonomik potansiyeli çağrıştıran simgesel ifadeler aşağıdadır: 147 • Kadim Bereketli Hilal coğrafyasının başkenti, • Bereketli Hilal, • Tarım şehri, • Tarih, kültür ve inanç turizmi merkezi, • Hayvancılık şehri, • Dini turizm merkezi, • Ulaşılabilir bir şehir, • Harran Ovası, • GAP Projesi’nin başkenti, • Tarih ve tarımı ile zengin bir şehir, • TİGEM, • Türkiye’de en fazla pamuk üretilen şehir, • Dış bölgelere en fazla ırgat gönderen şehir, 3.2.5 Yöre Mutfağına İlişkin Simgeler Kültürel zenginliği ile birlikte mutfak kültürü de gelişmiştir. Mutfak zenginliği açısından ifade edilen simgeler aşağıda sıralanmıştır. • Sıra Geceleri, • Çiğköfte, • İsot, • Lahmacun, • Kebap, • Şıllık Tatlısı, • Mırra Kahvesi, • Fıstık, • Urfa Biberi, • Kadayıf tatlısı, • Kemeli kebap. 148 3.2.6 Doğal Zenginliklere İlişkin Simgeler Tarihi ve kültürel zenginlik ile birlikte doğal güzellikleri ve çeşitliliği oldukça fazladır. Doğal güzellikler mekânsal yapılar olduğu gibi özellikle soyu tükenmeye yüz tutan canlılar da dikkat çekmektedir. Bu açıdan doğal değerler çerçevesinde Şanlıurfa denince hemen akla gelecek birçok simge sayılabilir: • Fırat Nehri, • Halfeti, • İnbaşı mağaraları, • Harran Ovası, • Kelaynak kuşu, • Çizgili İshak kuşu, • Çizgili sırtlan, • Siyah Gül, • Altın Başak Ovası, • Birecik ilçesi, • Bazda mağaraları, • Yücelen mağaraları, • Akese mağaraları • Mezopotamya sümbülü, • Peygamber Çiçeği. 3.3 ŞANLIURFA’NIN TEMEL ÇEVRE SORUNLARI Katılımcılarla yapılan müzakere sonucunda, tespit edilen çevre sorunları ve bazı çözüm önerileri aşağıdadır: a. Şehirde yeşil alan eksikliği en önemli çevre problemidir. Yeni yapılarda, eski binaların aksine estetik kaygısı taşınmadığı için görüntü kirliliğinin artması ve şehrin eski yerleşim merkezi içerisinde kalan yeşil alanların azalması giderek önem kazanan bir sorundur. 149 1. Mevcut yeşil alanlar korunmalı, yeni yeşil alanlar oluşturulmalıdır. Atatürk Ormanı bölgesinde yapılaşmaya müsaade edilmemeli ve şehrin girişlerinde yeni orman alanları oluşturulmalıdır. 2. Sulama kanallarının çevreleri peyzajla halka açılmalıdır. 3. Sarayönü, Divanyolu ve Balıklı Göl caddeleri tarihi dokuya uygun hale getirilip tabela kirliliğinden kurtarılmalıdır. 4. Beton santralleri denetlenmeli, ürünleri standartlara uygun hale getirilmeli ve kentten uzak alanlarda üretim yapmaları sağlanmalıdır. b. Tarım arazilerinin korunması gerekmektedir. Tarım arazileri birçok bölgede imara açılıp rant elde edilmekte ve bu durum GAP projesi kapsamında sulama yapılan verimli toprakların yapılaşma ile ciddi bir şekilde kullanılmaz hale gelmesine yol açmaktadır. 1. İmar planları yeniden düzenlenmelidir. Yerleşim bölgeleri tarım alanlarından uzaklaştırılarak dağ ve kayalık alanlara kaydırılmalıdır. c. Yanlış sulama yöntemleri ile verim düşürülmektedir. Ayrıca verimli arazilerde çok fazla sulamadan dolayı tuzluluk miktarı artmaktadır. Bu da toprak kalitesini düşürmektedir. Ayrıca aşırı sulama ile en verimli kısımlar su ile beraber kaybolmaktadır. 1. Bu problemin çözümü için özellikle sulama yapan çiftçilere eğitim verilmeli ve gerekli donanımsal araçlar hibe yoluyla temin ettirilmelidir. 150 d. Atıkların modern olmayan tekniklerle depolanması ve geri dönüşümünün sağlanamaması çevre açısından önemli bir sorundur. 1. Geri dönüşüm tesisleri kurularak çöp yığınları oluşturmak yerine atıkları enerjiye dönüştürecek tesisler hizmete sunulmalıdır. 2. Belediyenin çöp toplama faaliyetleri trafiğin yoğun olmadığı saatlerde yapılmalıdır. 3. Şehir sokaklarında çöp kovası sayısı arttırılmalı ve gün içersinde belirli aralıklarla toplanmaları sağlanmalıdır. 4. Temizlik hizmetleri daha profesyonel yapılmalı ve sürekli kontrol mekanizması oluşturulmalıdır. 5. Çöp toplama hizmetleri yeniden tasarlanmalıdır. Çöp atma konusunda bilgilendirme ve bilinçlendirme çalışmaları gözden geçirilmelidir. Çöp toplama ve çöp ayrıştırma hizmetleri batılı gelişmiş ülkelerdeki standartlarda gerçekleştirilmelidir. 6. Katı atık depolama sisteminde modern uygulamalara gidilmelidir. e. Tarihi eserlerin zarar görmesi, hem görsel kirlilik hem de oluşturduğu olumsuz koşullarla sağlık sorunlarına yol açabilecek olması nedeniyle bir diğer çevresel sorundur. Normal şartlarda kendi doğal halinde yüzlerce yıl daha dayanabilecek bu yapılar, dışarıdan yapılan bilinçsiz müdahaleler nedeniyle yok olma ya da en azından mevcut mimari değerini kaybetme riskiyle karşı karşıyadır. 1. Yerel yönetimlerin tarihi alanların tanıtılması hakkında bakış açısının değiştirilerek kültürel kimliğin zedelenmesi önlenmelidir. f. Çevre bilinci kentte son derece yetersizdir. Çevre konusunda toplumun bütün kesimlerinin hassasiyetini artırıcı program ve projelere fazla rastlanmamaktadır. Yeni nesiller de bu bilinç eksikliğini devralmaktadırlar. 1. Araçların gereksiz klakson çalması şehirde gürültü kirliliği meydana getirmektedir. Özellikle toplu taşıma araç şoförleri başta olmak üzere tüm araç kullanıcıları bu konuda uyarılmalı ve cezai yaptırım uygulanmalıdır. 2. Çevre koruma ile ilgili bilgilendirme çalışmaları yapılmalı ve sorumluluk sahibi olmayan kişilere gerektiğinde caydırıcı cezai işlemler uygulanmalıdır. 151 3. Özellikle hizmet sektöründe çalışan işletmeler hijyen konusunda sık sık denetlenmeli ve gerekli eğitimler verilmelidir. 4. Şehrin sembolü durumunda olan ciğer, kebap, tirit gibi yemek servisi yapan lokantaların hijyen durumları sürekli kontrol edilmeli ve standartlar geliştirilmelidir. Tarım ilaçları çevreye zarar vermektedir. Zehirli maddelerden oluşan bu tür g. ilaçların toprağa teması, çok önemli bir çevresel sorundur. Ayrıca bu ilaçların buharlaşma ya da başka yollarla atmosfere karışması sadece Şanlıurfa için değil tarım alanlarının yoğun olduğu bütün bölgeler için büyük problemdir. İlçelerde yer altı suyunun aşırı derecede kullanılması oldukça ciddi bir problem h. olup kontrol altına alınmalıdır. Özellikle uzun süren yaz aylarında insanların sıcaktan rahatsızlık duyması bir i. dezavantaj gibi görünse de yenilenebilir enerji üretimi açısından güçlü bir potansiyel bulunmaktadır. 1. Coğrafi konumundan dolayı sahip olduğu sürdürülebilir enerji kaynakları daha verimli kullanılmalı ve bununla ilgili projeler desteklenmelidir. 3.4 KENTSEL DÖNÜŞÜM VE GELİŞİM UYGULAMALARI Kentsel dönüşüm projelerini uygulamada yerel yönetimler yeterince güçlü a. olmadığından ve süreci yönetenler arasında yeterince koordine sağlanamadığından şehir genelinde bütüncül olmayan uygulamalar ortaya çıkmaktadır. 1. Tarım arazileri ve kültürel zenginlikleri koruma yönünde imar planları oluşturulmalı ve şahsi ranta göre değişiklik yapılmamalıdır. İmar planlarında şehir kültürü göz önüne alınarak yüksek dikey yapılaşma yerine yatay yapılaşmaya izin verilmelidir. 2. Kentsel dönüşümde mimari dokunun korunması sağlanmalıdır. 152 3. Gaziantep istikametindeki eski yol ile otoyol arasında kalan 15 km’lik alanda yeni bir şehir planlanmalıdır. 4. Şehir merkezinde büyük bir kent parkı inşa edilmelidir. 5. Kentsel dönüşüme konu olan bölgelerin öncelikle ulaşım imkânları incelenmeli ve geliştirilmelidir. 6. Kentsel dönüşüm uygulanacak alanlarda öncelikle titiz bir çalışmayla altyapının oluşturulması daha sonra üst yapıya geçilmesi önemlidir. 7. Kent estetiğini bozan yapılaşmanın önüne geçmek için “Estetik Kurulu” oluşturulmalıdır. Tarihi ve kültürel kimlik öğeleri esas alınarak hazırlanan konut projeleri teşvik edilmelidir. Estetik kurul işlevsel hale getirilerek, estetik değerlerden yoksun projeler hayata geçirilmemelidir. 8. Kentin sosyal hayatının gelişimine katkıda bulunacak mekânların ve tesislerin sayısı arttırılmalıdır. 9. Şehir merkezinin tam ortasında kalan Zırhlı Birlikler Tugayı’nda patlayıcı maddelerin bulunması sebebiyle oluşturduğu tehdit dikkate alınarak ilgili bölge boşaltılmalı ve planlı bir şekilde yerleşime açılmalıdır. Örneğin bölge, boşaltılıp imara açılarak kültür park haline getirilebilir. 10. Üniversite hastanesinin gelişimi ve faydalı olması için Osmanbey bölgesi yerine şehir merkezinde olması gerekmektedir. 11. Gençler için açık ve kapalı spor salonları açılarak sosyal imkânlar arttırılmalıdır. 12. Merkezde hayvanat bahçesi kurulmalıdır. 13. Şehrin mahallelerine muhtarlık, sağlık ocağı, spor salonu, çay ocağı, kafeterya gibi hizmetlerin verilebileceği, cenaze ve düğün törenlerinin yapılabileceği kapalı ve açık alanların bulunduğu köy konağı tarzında binalar yapılmalıdır. 14. Emekli ve yaşlıların zaman geçirebileceği sosyal alanlar oluşturulmalıdır. 15. Yaz ve kış aylarında aktif olarak faaliyet gösteren yüzme havuzları açılmalıdır. 16. Kentsel dönüşüm işlemleri hızlandırılmalı ve özel sektörün sürece katılımı sağlanmalıdır. 17. Yerel idareler güçlendirilmelidir. 18. Kentin 1/100.00’lik planında değişiklik yapılmalıdır. b. Kentsel dönüşüm çalışmalarında estetiğin ve şehir kimliğinin korunması gerekmektedir. Çok katlı yüksek binaları ve betonlaşmayı önceleyen kentsel dönüşüm sorunlu bir anlayıştır. Kentsel dönüşümü binaların dönüşümü olarak algılamak insani anlamdaki kentsel dönüşümü zedelemektedir. 1. Kentsel dönüşüm teknik bir mesele olmaktan ziyade sosyal bir mesele olarak ele alınmalı ve çalışmalar bu çerçevede yürütülmelidir. 153 2. Engelli vatandaşların kent içinde ve ulaşım araçlarında rahat hareket edebilmesi için gerekli tedbirler alınmalı ve batılı ülkelerdeki standartlar kullanılmalıdır. Kentsel dönüşüm sürecinde şehir yeniden yapılandırılırken engelleri vatandaşların ihtiyaçlarının karşılanması öncelenmelidir. 3. Kentsel dönüşüm ve gelişim politikaları uygulanılırken şehrin; modern şehir ve eski şehir temasında birbiriyle bağ kurularak geliştirilmesi ve yeni dizayn edilen konutların şehrin karakteristik özelliklerinin yanında sosyokültürel yapıya uygun olması sağlanmalıdır. 4. Şanlıurfa’da halen uygulanmakta olan kentsel dönüşüm projesi, “insan” odaklı olmalı, mukimleri yerinden etmeyen, kiracıların haklarını koruyan bir politika izlenmelidir. 5. Kentsel dönüşüm halkın bilgisi ve istekleri doğrultusunda gerçekleştirilmelidir. 6. Fuar ve kongre merkezi kurulmalıdır. c. Şanlıurfa’da nüfus artışı çok hızlı olduğundan barınma önemli bir sorun durumundadır. Bu sorun gece kondu sayısının artışına ve çarpık kentleşmenin önüne geçilemez bir hal almasını yol açmaktadır. Şehrin yıllık nüfus artışının Yunanistan’ın yıllık nüfus artışından fazla olması, şehir merkezinin aşırı göç alması ve kaçak yapılaşmanın hızla artmasından dolayı kapsamlı ve hızlı bir kentsel dönüşüm sürecine acil ihtiyaç vardır. 1. Ucuz toplu konut projeleri arttırılmalıdır. 2. Hazine arazileri kullanılarak ucuz arsalar elde edilmeli ve kaçak yapılaşma önlenmelidir. 3. Kentsel dönüşüm yapılan yerlerde yeni binanın aidat parasını dahi ödeyemeyecek duruma gelen ev sahiplerinin ekonomik durumu göz ardı edilmemelidir. 4. Çarpık kentleşmenin yoğunlaştığı Eyyubiye ve Devteşti’de kentsel dönüşüm süreci başlatılmalıdır. 5. Bahçelievler ve Yenişehir mahallerindeki kentsel dönüşümün yeniden dizayn edilmesi gerekmektedir. Uygulamalarda sadece bina yenileme değil, sosyal donatı alanları, yeşil alanları ve altyapısı ile yaşanabilir alanlar kurulmalıdır. 6. Kentsel dönüşüm sürecinde şehrin tarihi dokusunun korunması gerekmektedir. Dönüşüm sırasında yeşil alanların yok edilmesi büyük bir problemdir. Çok katlı evler yerine az katlı evler tercih edilmelidir. 7. Kentsel dönüşüm daha hızlı yapılmalı, gecikecek yerlerde ise görsel bakımdan görüntü kirliliğini engelleyecek şekilde evlerin tadilatı gerçekleştirilmelidir. 154 8. Eski Urfa olarak adlandırılan bölgelerdeki yapılar korunmalı, kullanılmaz durumda olanlar restore edilmeli ve yeni imar alanları tarıma uygun olmayan bölgelerde planlanarak özellikle de Gaziantep yolu civarında toplu konutlaşma şeklinde uygulanmalıdır. 9. Suriyeli nüfusun hızla artması sonucu ortaya çıkan sosyal problemlerin giderilmesi için gelen mülteciler uygun şekilde kayıt altına alınıp şehir merkezinden çıkarılarak çadır kentlerde veya tampon bölgelerde, insani koşullar sağlanmak suretiyle misafir edilmelidir. d. Kültürel varlıkların kendi haline bırakılarak harap olması ciddi bir problemdir. 1. Bu varlıkların ihtiyaçlarının giderilmesi için vakıf ve dernekler kurulmalı, sürekli kaynaklar oluşturulmalıdır. 2. Eski evlere görsel bir güzellik kazandırmak için şehrin kültürel ve tarihi değerleri esas alınarak dış bakımları yapılmalıdır. 3. Tarihi mekânlar, asli fonksiyonlarını icra edecek şekilde yeniden değerlendirilmelidir. e. Şanlıurfa için imar kanunu çok uygun görünmemektedir. 1. Bundan sonrası için yapılacak imar planları, şehircilik ilkelerine ve yaşanabilir şehirler kriterine uygun şekilde hazırlanmalıdır. 2. Kentsel dönüşüm, parsel bazında değil alan bazında veya ada bazında gerçekleştirilmelidir. 3. Kentsel dönüşüm sürecinde tek katlı evlerin yıkılıp yerine daha modern çok katlı binaların yapımı anlayışından vazgeçilmelidir. 4. Kentsel dönüşüm yapılacak yerlerde belirli bir arazinin yeşil alan, park ve spor sahası olmasına dikkat edilmelidir. 155 3.5 ŞANLIURFANIN GÜÇLÜ VE ZAYIF YÖNLERİ İLE FIRSAT VE TEHDİTLERİNİN (GZFT) ANALİZİ A. Güçlü Yönler 1. Genç bir nüfusa sahip olması, 2. Tarım potansiyelinin yüksek olması, 3. Dini ve kültürel turizm potansiyelinin güçlü olması, 4. Yaşayanların özüne bağlı ve misafirperver olması, 5. Akrabalık bağlarının çok güçlü olması, 6. Farklı kültür ve etnik kökene mensup insanların birlikte yaşaması, 7. Atatürk Barajı’na sahip olması, 8. GAP Projesinin başkenti olması, 9. Her inancın ve dinin birlikte yaşayabildiği bir şehir olması, 10. Stratejik olarak oldukça önemli bir konuma sahip olması, 11. Eski tarihi bölgeleri ile inanç ve kültür turizmi açısından dünyadaki sayılı şehirlerden biri olması, 12. Birçok hayvan ve bitkinin anavatanı olması, 13. Fırat Nehri’nin il sınırlarında olması, 14. Zengin bir mutfağa sahip olması, 15. Uluslar arası şöhreti olan sanatçılara sahip olması, 16. Dünyanın en kadim kentlerinden biri olması, 17. Zengin bir müzik kültürüne sahip olması, 18. Köklü bir tarihe ve doğal güzelliklere sahip olması, 19. Yeşil alan potansiyelinin fazla olması, 20. Özgün bir yaşam kültürünün olması, 21. Deprem riskinin az olması. B. Zayıf Yönler 1. Yoksulluk sıralamasında önlerde olması, 2. Eğitim seviyesinin düşük olması, 3. Mevsimlik tarım işçilerinin kötü koşullarda çalışması, 156 4. İşsizliğin yüksek olması, 5. Sanayinin yeterince gelişmemesi, 6. Kentleşme ve kentlileşme bilincinin zayıf olması, 7. Altyapı ve tanıtım faaliyetlerinin yetersiz olması, 8. Halkın bilinçsizliği ve gelişime kapalı toplum yapısı, 9. Kan davaları nedeniyle kötü bir imaja sahip olması, 10. Trafik sorununun çözümlenememesi, 11. Devlet ve özel sektör girişimlerinin yetersiz olması, 12. Turizm potansiyelinin etkinliğini artıracak altyapının yetersiz olması, 13. Konaklama ve diğer hizmet sektörü imkânlarının yetersiz ve düşük kalitede olması, 14. Şehir ve şehirlilik bilincinin yeterince gelişmemiş olması, 15. Göç veriyor olması, 16. Sahip olunan turizm potansiyelinin kullanılamaması ve tanıtımının yapılamaması, 17. Mevcut Sivil Toplum Kurumlarının (STK) yeterince aktif olmaması, kamu kurumları ile iletişim kanallarının zayıf olması, 18. Girişimciliğin güçlü olmaması, 19. Hizmet sektöründe kalifiye eleman azlığı nedeni ile hizmet kalitesinin düşük olması, bunun da turist memnuniyetini azaltması, 20. İmar planının ve kanunlarının tam olarak uygulanmaması, 21. Markalaşmanın gerçekleşememesi, 22. Çevre temizliğine önem verilmemesi, 23. Nitelikli iş gücüne hak edilen değerin verilmemesi, 24. Kapalı bir toplum oluşu ve değişime açık olmaması, 25. İlçelerdeki sosyal altyapı eksikliği, 26. Şehrin tanıtımında ve pazarlanmasında yaşanan eksiklikler, 27. Tarımda bilinçsiz sulama yöntemleri, 28. Belediyelerde, kamu kurumlarında ve özel sektörde nitelikli insan kaynağının yetersizliği, 29. Adaletsiz gelir dağılımı, 30. Kültürel-tarihsel yapıların korunmasında yeterli özenin gösterilmemesi, 31. Kurumlar arasındaki koordinasyon ve organizasyon eksikliği, 32. Üretimde katma değer oluşturan ürünlerin payının azlığı, 33. Bölgeye özgü endemik bitki ve hayvan türlerinin bilinmemesi. 157 C. Fırsatlar 1. Güçlü turizm potansiyeli, 2. Tarımsal yan sanayi potansiyelinin güçlü olması, 3. Güneş enerjisinin kullanımının arttırılması, 4. TİGEM ile tarımda atılım yapma imkânlarının olması, 5. Terörün olmaması, 6. İnanç turizmi potansiyelinin güçlü olması, 7. Turizm açısından geleceğe dönük doğal potansiyel olması, 8. Cazibe merkezi iller içinde yer alması, 9. Çiftçiler için kırsal kalkınma desteklerinin artması, 10. Şehrin imarının yapılabileceği geniş alanlara sahip olması, 11. Tarımsal sanayinin geliştirilmesi durumunda çevre iller açısından merkez olabilme konumunda olması, 12. Ulusal ve uluslararası kültür turizmine elverişli yapısı, 13. Nüfusu ve mevcut iş gücü potansiyeli, 14. Tarıma elverişli arazinin ve su kaynaklarının bol olması, 15. Organik ve eko-tarımın yeterli destek alması durumunda gelişme potansiyeline sahip olması, 16. Tarımsal sanayinin geliştirilebilirliği, 17. Kadim bir geçmişe ve tarihi zenginliğe sahip olması, 18. Kültürel dayanışmanın varlığını koruması, 19. Tarihi dokusunun turizme uygun olması, 20. Toplumun geleneklerine bağlı olması. D. Tehditler 1. Ortadoğu üzerinden yapılan siyasetlerin bölge halkına zarar vermesi, 2. Güneydoğu, Doğu Anadolu ve Suriye ile ilgili konularda farklı çözüm süreçleri ve stratejiler bulunmaması, 3. Suriyeli nüfusunun hızla artması, 4. Tarımda eğitim eksikliği, 5. Adli olayların hızla artışı, 158 6. Tarım bölgelerinin imara açılması, 7. Bilinçsiz sulama nedeniyle tarım arazilerinin işlenemez duruma gelmesi, 8. Tarım arazileri üzerinde yeni yerleşim birimleri kurulması, 9. Çevre illerin sanayi alanında gelişmesi, 10. Emlak fiyatlarının artması, 11. Eski şehir merkezinin tahrip edilmesi, 12. Huzur ve güven ortamının bozulma ihtimalinin olması, 13. Tarımsal ürünlerin işlenmeden ihraç edilmesi, 14. Betonlaşma, yeşil alanların yok edilmesi ve doğayı tahrip eden düzenlemeler, 15. Yoğun yabancı dış göç, 16. Trafik ve park sorununun giderek artması, 17. Yatırımların önündeki bürokratik engeller, 18. Eski örf ve adetlerin zayıflaması, 19. Kaynakların etkin kullanılamaması, 20. Yöre halkının yeniliğe açık olmaması, 21. Ulusal Medyanın şehrin olumsuz yönlerini ele alması ve yerel medyanın yeteriz kalması, 22. Aile şirketlerinin varlığını sürdürmesi ve kurumsallaşmaya sıcak bakılamaması, 23. Sportif faaliyetlere yönelik desteklerin, alanların ve organizasyonların yetersiz olması, 24. Sağlıklı hayat ve spor alanında yeterli bilincin olmaması, 25. Vizyon sahibi yöneticilerin az olması, 26. Üniversite ve sanayi arasındaki işbirliğinin yetersiz olması, 27. Tarihi ve kültürel değerlerin onarım ve koruma çalışmalarının yeterince yapılamaması, 28. Nitelikli elemanların şehirden göç etmesi. 159 160 SONUÇ Şanlıurfa Şehir Kimliği Çalıştayı’nda Şanlıurfa için öne çıkan ilk tespit, “Peygamberler Şehri” olarak anılan şehrin, dini değerleri ile öne çıkan bir il olduğu ve dini simgelerinin oldukça dikkat çekici boyuta ulaşmış bulunduğudur. Balıklı Göl, peygamber kokan şehir, Selahaddin Eyyubi Camii, Hz. Eyyüp Peygamber’in makamı ve Göbeklitepe şehri tasvir eden dini simgelerdir. Hz. Âdem, Hz. İbrahim, Hz. Eyyüb, Hz. Elyasa, Hz. Şuayb, Hz. Nuh, Hz. Musa, Hz. Lut ve Hz.Yakup’un, bölge sınırları içerisinde hayatlarının belirli bir dönemini geçirdikleri tahmin edilmektedir. Şehrin değişik bölgelerinde bulunan tarih öncesi yapılar ve araştırmalardan elde edilen bulgular, Şanlıurfa’nın insanlık tarihi açısından çok güçlü bir yere sahip olduğunu ortaya koymaktadır. Şehrin bu yönünü vurgulamak üzere, “Tarihin Sıfır Noktası” ifadesi kullanılmaktadır. Şanlıurfa’nın tarihte birçok farklı kültüre ev sahipliği yapması, şehri kültürel açıdan zengin bir konuma getirmiştir. Şehre ait tarihi, kültürel, ekonomik ve doğal değerlere ilişkin bazı örnek değerler şöyle sayılabilir; Harran Harabeleri, Harran Evleri, Urfa Kalesi, Halepli Bahçe ve Mozaikler, Tarihi Evler, Kızlar Sarayı, Ramazan Geceleri, Sıra Geceleri, Kazazlık ve Keçecilik gibi nadide zanaatlar, Bereketli Hilal, Tarım Şehri, Harran Ovası, GAP Projesi, Fırat Nehri, Halfeti, İnbaşı mağaraları, kelaynak kuşu, çizgili ishak kuşu, çizgili sırtlan, siyah gül, Bazda mağaraları, Akese mağaraları. Çalıştayda yoğun olarak ifade edilen bir diğer görüş ise; Şanlıurfa’nın güçlü kültür potansiyelinin mutfak kültürüne de yansımış olduğudur. Çiğköfte, isot, lahmacun, kebap, şıllık tatlısı, mırra kahvesi, fıstık, kemeli kebap, Şanlıurfa’nın zengin mutfağına verilebilecek bazı örneklerdir. Şanlıurfa, özellikle tarih, kültür ve inanç turizmi açısından son derece güçlü bir potansiyele sahiptir. İnsanlık tarihi boyunca varlığını sürdürmesi nedeniyle kadim şehir nitelemesini hak etmiştir. Harran kümbet evleri, tarihe tanıklık etmiş önemli yapıtlardır. Öte yandan uzun bir tarihi geçmişe sahip çok sayıda ibadethane mevcuttur. Fırfırlı Camii (On İki Havari Kilisesi, Aziz Havariler Kilisesi), Selahaddin Eyyubi Camii (Aziz Johannes Prodromos Addai Kilisesi), Halil-ür Rahman Camii (Döşeme Camii), 161 Rızvaniye Camii, Mevlid-i Halil (Dergâh) Camii ve Mağarası, Hasan Padişah Camii, Narıncı Camii, Eski Ömeriye Camii, Dabakhane Cami, Kıbrıs Mescidi, Mevlevihane Camii ve Yeni Ömeriye Camii, Reji Kilisesi (Aziz Petrus ve Aziz Paulus Kilisesi), Deyr-İ Yakub (Yakub Manastırı) ve Germuş Kilisesi, Halil-Ür Rahman Medresesi, Rızvaniye Medresesi ve Nakıbzade Medresesi, tarih kültür ve inanç turizmi açısından önem arz eden değerler olarak çalıştayda öne çıkmışlardır. Şehrin tarih, kültür ve inanç turizminin yanı sıra, doğa turizmi potansiyeli de dikkat çekicidir. Şanlıurfa, soyu tükenmeye yüz tutan çok sayıda canlı türünün anavatanı olarak bilinmektedir. Kelaynaklar ve çizgili sırtlan gibi türler, bölgede yaşayan ve soyu tükenme noktasında olan canlı türleridir. Fırat Kaplumbağası, çöl varanı, çizgili ishak kuşları, yarış atları, keklik, güvercin ve ceylan, bu yöre ile özdeşleşen hayvan türleridir. Endemik bitki türleri açısından zengin bir potansiyele sahip olan Karacadağ ve Tektek dağları şehrin önemli doğal güzellikleri arasında sayılmaktadır. Şanlıurfa’da temel iktisadi faaliyet alanı, tarımsal üretimdir. Pamuk, mısır, biber, zeytin, badem, fıstık, buğday ve mercimek tarımsal üretimde öne çıkan ürünlerdir. Çalıştay katılımcıları, GAP Projesi’nin sulama sorunlarını bertaraf ederek verimliliği kayda değer düzeyde arttırdığını ancak, bilimsel yöntemlere uygun olarak gerçekleştirilmeyen sulama yöntemlerinin beraberinde tuzlulaşma sorununu gündeme getirdiğini vurgulamışlardır. Bu nedenle, etkin ve rasyonel sulama yöntemlerinin tercih edilmesi ivedilikle üzerinde durulması gereken hususların başında gelmektedir. Tarımsal üretimdeki güçlü potansiyelin ulusal gelir artışına doğrudan yansıması için bölgede tarıma dayalı sanayinin güçlendirilmesi gerekmektedir. Tarıma dayalı sanayinin kurulması ile birlikte tarımsal ara malı ve nihai malların üretimi gerçekleştirilebilecektir. Çalıştayda, bu uygulama sayesinde hem katma değer artışının hem de istihdam imkânlarının genişlemesinin sağlanacağı görüşü ifade edilmiştir. Düşük maliyetli, tutarlı ve sürdürülebilir teşvik politikalarının uygulanması da markalaşma ve modern pazarlama çabalarının desteklenmesi için önem arz eden teklifler arasındadır. 162 Katılımcılar, turizm potansiyelinin değerlendirilmesi için, öncelikle bölgenin ayrıntılı bir turizm envanterinin hazırlanmasının ve yöreye özgün yatırım ve pazarlama stratejilerinin devreye sokulmasının gerektiğini ifade etmişlerdir. Ayrıca, medyanın bütün alanlarının etkin bir şekilde kullanılmasının ve tanıtım programları ile organizasyonlarda uluslararası düzeyde üne sahip Urfalı sanatçı, iş adamı, bilim insanı, aktör, medya mensubu ve yazarlardan doğrudan destek alınmasının önemine değinmişlerdir. Çalıştay katılımcıları, turizmin tek bir alanı üzerine odaklanılması yerine alternatif turizm hizmetlerinin tek bir paket içerisinde ziyaretçilerin beğenisine sunulmasının sektöre daha fazla katkı sağlayabileceği görüşü üzerinde birleşmişlerdir. Konaklama ve diğer altyapı hizmetlerine ilişkin kalite standartları yükseltilmelidir. Şanlıurfa’da aynı zamanda en temel çevresel sorun olan yeşil alan eksikliği de ağaçlandırma faaliyetleri ile çözüme kavuşturulursa turizme ciddi katkı sağlayacak gibi görünmektedir. Çevre sorunlarına yönelik olarak katılımcılardan gelen bir diğer talep, atık toplama ve depolamada modern yöntemlerin kullanılması ve yeni teknolojilerden yararlanılarak geri dönüşüm sağlanması olmuştur. Kentsel dönüşümün sosyal bir gelişme süreci olarak değerlendirilmesi gerektiğini vurgulayan çalıştay katılımcıları, estetik ve kimlik öğelerinin korunması, tarihi camilerin görüntüsünü zedeleyici yapıların başka bölgelere aktarılması, uzmanlardan oluşan, bir “Estetik Kurulu”nun görevlendirilmesi ve tarihi ve kültürel kimlik öğelerini önceleyen projelerin ödüllendirilmesi hususunda duydukları hassasiyetleri de dile getirmişlerdir. Şehrin coğrafi özellikleri esas alındığında ise Varşova veya Roterdam benzeri kent parklarının inşa edilmesi görüşü bir ihtiyaç olarak ön plana çıkmıştır. Şehir parkı uygulaması, kentsel dönüşüm politikalarının insani boyutunu öne çıkaracaktır. Tarihi mekânların, asli fonksiyonlarını icra etmelerinin sağlanması gerektiği ifade edilen çalıştayda, mahalli idarelerin ve ilgili kamu kurumlarının işbirliği ile tarihi mekânların 163 geçmişteki kullanım amaçları esas alınarak yeniden tasarlanması görüşü öne sürülmüştür. Şanlıurfa’nın açık hava müzesi olarak kabul edilen yapısının korunması için çalıştayda; “Eski Şanlıurfa” ve “Yeni Şanlıurfa” şeklinde bir dönüşüm stratejisi benimsenmesi gerektiği katılımcılar tarafından belirtilmiştir. Yeni konutlar inşa edilirken yerel kültürel ve mimari değerlerin göz ardı edilmemesi ve şehrin tarihi dokusunu bozacak imar değişikliklerine gidilmemesi bir gereksinim olarak vurgulanmıştır. Eski yerleşim yerleri ile yeni yerleşim yerleri arasında mimari farklılıkların çok belirgin olmaması gerektiği savunulmuştur. Şehrin tarihi ve kültürel dokusunu esas alan mimari projelere teşvikler sağlanmalı fikri gündeme gelmiştir. Kentsel dönüşüm ve gelişim uygulamalarını izleyecek (bilim adamı ve uzmanlardan oluşan) bir gözlem heyetine duyulan ihtiyaç bahse konu olmuş, bu heyetin, benzer kentsel özelliklere sahip yurt içi ve yurt dışı deneyimleri inceleyerek önerilerde bulunması gerektiği bir diğer önemli görüş olarak ifade edilmiştir. Şanlıurfa’nın varlıklarının ve değerlerinin korunması, geliştirilmesi ve şehrin gelecek vizyonunun belirlenmesine ilişkin, ilgili tüm tarafların görüş ve önerilerine yer vermeye çalıştığımız bu sonuç raporunun hayırlara vesile olmasını ve tüm kullanıcılara faydalı olmasını dileriz. 164 15.01.2015- Şanlıurfa Şehir Kimliği Çalıştayı Tanıtım Toplantısı 165 12.02.2015- Şanlıurfa Şehir Kimliği Çalıştayı Tanıtım Toplantısı 166 167 ÇALIŞTAY ORGANİZASYONU T.C. ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI SEMPOZYUM VE ÇALIŞTAYLAR HEYETİ İbrahim ACAR Genel Koordinatör Seyfettin ERDOĞAN Başkan Rahmi ŞEN Başkan Yrd. Zekeriya ERDİM Üye Turgut ÖZCAN Üye Ayfer GEDİKLİ Üye Şerafettin TURAN Üye Fikri AKYÜZ Üye Yasemin Meltem NAMLI Destek Uzmanı Havva KARADERELİ Sekreterya İDARİ HEYET ÇALIŞTAY KOORDİNATÖRÜ: Zekeriya ERDİM ÇALIŞTAY DESTEK UZMANI: Naciye Nalan GEBEŞ 168 AKADEMİK HEYET İL MODERATÖRÜ: Prof. Dr. Seyfettin ERDOĞAN İL MODERATÖR YARDIMCILARI: Doç. Dr. Ayfer GEDİKLİ Yrd. Doç. Dr. Abdülkadir GÜZEL Yrd. Doç. Dr. Ahu ERGEN RAPORTÖRLER Öğr. Gör. Mehmet Murat YAŞAR Arş. Gör. Mehmet Emin TENEKECİ Arş. Gör. Mehmet Erkan YÜKSEL Arş. Gör. Mehmet Umut SALUR Arş. Gör. Abdülkadir GÜMÜŞÇÜ Arş. Gör. Dursun AKASLAN Arş. Grv. Nuri YORULMAZ Arş. Grv. Türker UYGUR Arş. Grv. Uğur HARMANCI Arş. Grv. Mehmet ÖZCANLI Arş. Grv. Bedir ÇİFTÇİ Arş. Grv. Ahmet ŞAHAP Arş. Grv. Yunus DEMİRTAŞ Okutman Tekin İDEM Uzman Öskan BARUTÇUOĞLU Öğrenci M. Fatih KAYA 169 KATILIMCILAR A. Cihat KÜRKÇÜOĞLU Sanat Tarihçisi/Harran Üniversitesi Abdullah ÜLKÜ Harrann Üni./Öğr. Gör. Abdurrahman YETKİN MÜSİAD Başkanı Abdülhakim BÖREKÇİ Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüğü/Y.Şehir Plancısı Abdülkadir AKBAŞ Eyyübiye Belediye Meclis Üyesi Abdülkadir GÜLLÜOĞLU Mimar Abdülkadir GÜZEL Harran Üni./Öğretim Üyesi Abdülkadir OKAY Ş.Urfa B.Şehir Belediyesi Genel Sekreter Yrd. Abdülkadir ZAHİT Müteahhit Ahmet ASOĞLU Ş.Urfa B.Şehir Bel. Des. Hizm. Dairesi Ahmet ÇAKAN Tekniker/Ş.Urfa B.Şehir Belediyesi Ahmet TEK Ş.Urfa B.Şehir Bel. Kentsel Dön. Şb. Müd. Ahmet YÜKSEL İnş. Müh./ŞUTSO Meclis Üyesi Ali SAMAR İş Adamı/B.Şehir Meclis Üyesi Ali Sami YILMAZ İnşaat Müh./Eyyübiye Belediyesi Ali Zülfikar İZOL Ş.Urfa B.Şehir Belediye Meclis Üyesi Aydın AYDEMİR Ş.Urfa B.Şehir Belediyesi Daire Bşk. Koor. Aydın YENER Ş.Urfa B.Şehir Belediyesi Meclis Üyesi Aylin KIRCI DUMAN Şanlıurfa Valiliği/Vali Yardımcısı Aysel Savaş BİLİR Başarı ve Kalkınma Dernek Başkanı Ayşe Ahu MUTLU Mimar Bahattin TURGUT T.C. Diyanet İşleri Bşk./Dr.-Vaiz Bahri ERBİL Ş.Urfa B.Şehir Bel. Strateji Şb. Müd. Bedir BİDER Harita Mühendisi/Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüğü Bekir Sıtkı AKYOL Karaköprü Meclis Bşk. Vekili Bibi YILDIRIM Mimar/Şanlıurfa Mimarlar Odası Başkanı C. Azzat BİRİNCİ Eyyübiye Belediye Bşk. Danışmanı C. Firuzan KILIÇ Ş.Plancısı/Ş.Urfa Kültür Varlıkları Kor. Böl. Kur. Canan TÜRKMEN Harita Mühendisi/Ş.Urfa B.Şehir Belediyesi Celal AKIL Ziraat Müh./Meclis Üyesi Celalettin GÜVENÇ Şanlıurfa Büyükşehir Belediye Başkanı Cemil DEMİR Öğretim Görevlisi/Harran Üniversitesi 170 Cihan İPEK Harita Mühendisi Cumali BAYRAM Mimar Cumali KARAVAR Siverek Belediye Meclis Üyesi Doç. Dr. Abdülvahap YILDIZ Harran Üniversitesi/Öğretim Üyesi Doç. Dr. Ali Rıza ÖZTÜRKMEN TMMOB Zirat Mühendisleri Odası Başkanı Doç. Dr. M. Sait ŞAHİNALP Harran Üniversitesi Doç. Dr. Mithat Arman KARASU Harran Üniversitesi Doç. Dr. Şevket ÖKTEN Harran Üniversitesi Dr. Ahmet GÜNDÜZ T.C.Diy. İşl. Bşk. İbrahim Halilullah Eğt. Mrk.Md. Dr. Ahmet İNAN Doktor Ekrem DEDECU Esnaf Faruk Mehmet AKÇAL Ş.Urfa B.Şehir Belediye Meclis Üyesi Fatma ABAK Eğitimci Fatma ILIK STK Yöneticisi Ferhat KARAGÖZLÜ Mimar/ Ş.Urfa Kültür Varlıkları Kor. Böl. Kur. Fikret FİDAN Maden Yüksek Mühendisi/Ş.Urfa Valiliği Gül ERKOL Harran Üni./Öğr. Gör. Gül SAN Yazar Gülsüm SOBAY MERCAN Ş.Urfa B.Şehir Belediye Meclis Üyesi Hacı AKKUŞ Harita Mühendisi/Ş.Urfa B.şehir Belediyesi Hacı BİRSEN Turizmci Hakan AYDOĞDU Şehir ve Bölge Plancısı/Eyyübiye Belediyesi Halil KIRMIZI Ş.Urfa B.Şehir Belediyesi Daire Başkanı Hamdi YAZAR Karaköprü Belediye Başkan Yrd. Harun BAYDİLLİ Girişimci Hasan SUNGUR Öğretmen Hatice SAVAŞ Başarı Kalkınma Derneği Üyesi Hikmet İNAN Şehir ve Bölge Plancısı/ Ş.Urfa B.Şehir Belediyesi Hüseyin ALAGÖZ Şanlıurfa B.Şehir Bel. Ulaşım Daire Bşk. Hüseyin ÇETİNER İş Adamı/ Ş.Urfa B.Şehir Belediyesi Meclis Üyesi İ. Halil ÖZEN Ş.Urfa B.Şehir Belediyesi Kayn. Gel. Şubesi İbrahim H. MAHMUTOĞLU Basın Yayın/B.Şehir Belediyesi İbrahim HALHALLI Jeofizik Mühendisi/Ş.Urfa B.Şehir Belediyesi İbrahim Halil ANLI Jeoloji Müh./Eyyübiye Belediyesi 171 İbrahim Halil ÇİMEN Mühendis/Ceylanpınar Belediyesi İbrahim Halil TAŞÇI Şehir Plancısı İhsan AÇIK Şanlıurfa İl Müftüsü İlyas ÇELİK Siverek Belediyesi Plan ve Proje Müd. Kadriye KOLSUZOĞLU Başarı Kalkınma Derneği Üyesi Kasım BAĞLAM Turizmci Kemal AÇAR Birecik Belediye Başkan Yrd. Kemal DURMUŞ Ş.Urfa B.Şehir Belediyesi Kübra ULUGERGER İnşaat Müh./ Ş.Urfa B.Şehir Belediyesi Lamih ÇELİK Avukat/Ş.Urfa B.Şehir Belediyesi M. Eşref ERSÖZ Şehir Plancısı/ Ş.Urfa B.Şehir Belediyesi M. Kamil GELGÖR Ekonomist/İşletmeci M. Sıtkı ALOĞLU MÜSİAD/Yönetici M. Yeşim AÇAR Ş.P.O. İl Temsilcisi/Şehir Plancısı Mahmut GÜNDOĞDU Ş.Urfa B.Şehir Belediye Meclis Üyesi Mahmut KARAKAN Emekli Öğretmen Mahmut KIRIKÇI Ş.Urfa B.Şehir Belediyesi Gen. Sek. Yrd. Mehmet AKBAŞ Yazar/Kent Konseyi Mehmet BAYOL Ceylanpınar Belediye Başkan Yrd. Mehmet DEM Eyyübiye Belediye Meclis Üyesi Mehmet DEMİR Şanlıurfa B.Şehir Belediyesi/Çevre Müh. Mehmet Emin KUŞ Gazeteci/Yazar Mehmet Guli ASLAN Sosyolog/Yazar Mehmet İPEK Topoğraf Mehmet ÖZYAVUZ Harran Belediye Başkanı Mehmet YÜZÜCÜ Ş.Urfa B.Şehir Belediye Meclis Üyesi Merve OFLUOĞLU Harran Üni./Arş. Gör. Mesut Cihan HİCRİ Mimar Mesut KAYA Şehir Plancısı/Siverek Belediyesi Metin ÇADIRCI Ş.Urfa B.Şehir Belediyesi Meclis Üyesi Mikail ZAHİT Tekstilci/ŞUTSO Meclis Üyesi Misbah HİCRİ Eğitimci/Yazar Muhammed ADAK GAP Bölge Kalkınma İdaresi Başkan Yrd. Muhammet Ali DEDECAN Öğrenci 172 Murat ÇALIM B.Şehir Belediyesi KUDEM Şube Müdürü Murat İMAMOĞLU İnş. Müh./ŞUTSO YK. Üyesi Musa TUNCAY Eyyübiye Belediyesi Etüt ve Proje Müd. Mustafa ÇAKIR Belediye Encümeni Mustafa GÜNEŞ Avukat/Şanlıurfa Büyükşehir Belediyesi Mustafa KAYTAN Ş.Urfa B.Şehir Belediyesi Daire Başkanı Mustafa TANRIVERDİ T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı Şehir Plancısı Muzaffer YUMUŞAK Hilvan Belediyesi Yazı İşleri Müd. Müslüm C. AKALIN Avukat Necva GÜL B.Şehir Belediyesi Sosyal Yard. ve Dayan. Vak. Nezif KAYALAR Berberler ve Kuaförler Odası Başkanı Nihal YORULMAZ Şanlıurfa B.Şehir Belediyesi/Çevre Müh. Nihat KILIÇ Haliliye Belediyesi/B.Ş.B. Meclis Üyesi Nilüfer AYIK Y. Mimar/ Ş.Urfa B.Şehir Belediyesi Nimet İNCE Nevali Hotel Proje Koordinatörü Nusret EKİNCİ Uzman Sanat Tarihçisi/ Ş.Urfa B.Şehir Belediyesi Nusret TÜYSÜZ Ş.Urfa B.Şehir Belediye Meclis Üyesi Osman BİLDEN Ş.Urfa B.Şehir Bel. İmar İskân Şb. Müd. Osman KARAGEÇİLİ Şanlıurfa Şoförler Odası Başkanı Ömer ASLAN Gazeteci Prof. Dr. Ahmet KILIÇ Harran Üniversitesi/Öğretim Üyesi Prof. Dr. Ahmet YILMAZ Harran Üni./Rektör Vekili Prof. Dr. Kasım ŞULUL Harran Üni./Öğretim Üyesi Prof. Dr. Kazım PAYDAŞ Harran Üniversitesi/Öğretim Üyesi Prof. Dr. Mehmet Ali ÇULLU Harran Üniversitesi/Öğretim Üyesi Prof. Dr. Mehmet ÖNAL Harrann Üni./Öğretim Üyesi Prof. Dr. Mehmet ŞEKER Uşak Üni. Öğretim Üyesi Prof. Dr. Ziya KAZICI İstanbul Sabahattin Zaim Üniversitesi Ramazan SEÇİLMİŞ Şanlıurfa Valiliği/Vali Yardımcısı Remziye AÇAR Ş.Urfa B.Şehir Belediyesi Personeli S. Sabri KÜRKÇÜOĞLU Harran Üni./Öğr. Gör. Semra ILIK ŞUSKİ/Hukukçu Sibel ŞATANA ÖZDİREK GAP Bölge Kalkınma İdaresi İç Denetçi Süleyman DURMUŞ Müteahhit/ŞUTSO Meclis Üyesi 173 Şaban KALAFAT Basın İlan Kurumu Şanlıurfa İl Müdürü Şükran ASLAN Dernek Yöneticisi Ümit AVCI Ş.Urfa B.Şehir Belediyesi Kültür Sanat Dairesi Veysel AKBIYIK Şehir Plancısı/ Ş.Urfa B.Şehir Belediyesi Vildan POLAT Ş.Urfa TOBB Kadın Girişimciler Kurulu Başkanı Yahya ÜRÜN Ş.Urfa B.Şehir Belediyesi Daire Başkanı Yakup YILDIZ Ş.Urfa B.Şehir Belediyesi Meclis Üyesi Yeter DÜŞÜNEKLİ Şehir Plancısı/Ş.Urfa B.Şehir Belediyesi Yrd. Doç. Dr. Ahmet ASLAN Harran Üniversitesi Yrd. Doç. Dr. Mahmut KAYA Harran Üniversitesi Yrd. Doç. Dr. Mustafa GÜLER Harran Üniversitesi Yrd. Doç. Dr. Şahin TOPRAK Harran Üniversitesi Yrd. Doç. Dr. Yasin TAŞ Muş Alparslan Üniversitesi Yrd.Doç.Dr. Abdullah TAŞTEKİN Harran Üniversitesi Yunus DEMİR Şanlıurfa Meteoroloji Müdürlüğü Yusuf KILIÇ ŞASEMKOM Gen. Sekr./Ruha TV YK. Üyesi Yusuf ÖZKUL Ş.Urfa B.Şehir Belediyesi Meclis Üyesi Yusuf Sabri DİŞLİ Şanlıurfa Kent Konseyi Başkanı Zeki BARUT Gazeteci Zeki DOĞAN İdari Şef/Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüğü Zemzem KOLSUZOĞLU Başarı Kalkınma Derneği Üyesi Zeynep SATIŞ Şehir Plancısı/Ş.Urfa B.Şehir Belediyesi 174
