Akdeniz Bölgesi Orman Ekosistemleri İzleme Programı Üç Yıllık

I.
Ulusal Akdeniz Orman ve Çevre Sempozyumu, 26-28 Ekim 2011, Kahramanmaraş
KSÜ Doğa Bil. Der., Özel Sayı, 2012
208
KSU J. Nat. Sci., Special Issue, 2012
Adana ve Kahramanmaraş Orman Bölge Müdürlüğü Pinus brutia Ten.
Ormanlarında Orman Ekosistemleri İzleme Programı Üç Yıllık Sonuçları
Münevver ARSLAN1, Fatih AYTAR2, Yunus AKGÜN3, Hale OKUTUCU4
1
Orman Toprak ve Ekoloji Araştırmaları Enstitüsü Kütahya Yolu 10. km. P.K. 61 26160/ESKİŞEHİR
2
Doğu Akdeniz Ormancılık Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü P.K.18 33401 Karabucak/TARSUS
3
Hacı Bayram veli Mahallesi Sait Zarifoğlu Bulvarı 46040 / KAHRAMANMARAŞ
4
Reşatbey Mahallesi Fuzuli Caddesi No: 19 01120 Seyhan / ADANA
ÖZET: Ülkemizde orman sağlığını izleme çalışmaları, 2007 yılında ICP Forests (Ormanlar Üzerine Hava
Kirliliğinin Etkilerinin İzlenmesi ve Değerlendirilmesi Uluslararası İşbirliği Programı) projesi kapsamında
başlatılmış ve 2009 yılından itibaren Orman Ekosistemlerinin İzlenmesi Programı adı altında yürütülmektedir.
Türkiye haritası üzerinde sistematik olarak belirlenen 16 x 16 km’lik grid ağına düşen orman alanlarında, 840
adet gözlem istasyonu, Seviye I noktaları olarak belirlendi. Kurulumu yapılan noktalarda her yıl 24 ağaç
üzerinde ibre/yaprak kayıp oranları belirlenmektedir. Bu çalışmada Adana ve Kahramanmaraş Orman Bölge
Müdürlüğü (KmOBM) Pinus brutia Ten. (Kızılçam) orman alanlarında, toplam 24 Seviye I Daimi gözlem
alanından elde edilen sonuçlar değerlendirilmiştir. Her iki Orman Bölge Müdürlüğü’ndeki kızılçam
ormanlarında 2008’den 2010 yılına kadar ibre kayıp oranının artığı görülmüştür. Ancak KmOBM’nde 2009
yılından sonra bir miktar azalma söz konusu olmasına rağmen ağaçların sağlık durumunun kötüleştiği tespit
edilmiştir.
Anahtar Sözcükler: Kızılçam, orman izleme, ICP Forests, orman sağlığı, yaprak kaybı.
Three-Year Results of Forest Ecosystems Monitoring Program in the Pinus brutia Ten. Forests in
Regional Forestry Directorates of Adana and Kahramanmaras
ABSTRACT: Monitoring of forest health in Turkey initiated with ICP Forests (International Co-operative
Programme on Assessment and Monitoring of Air Pollution Effects on Forests) project in 2007 and has carried
out under the name of Forest Ecosystems Monitoring Programme since 2009. 840 permanent monitoring plots as
Level I, were determinated on forested area on a systematic transnational grid of 16 x 16 km on Turkey Map.
The leaf loss rates of tree have been determined on 24 trees in the established points every year. In this study, the
obtained results from the total 24 Level I in the forests area of Pinus brutia Ten. (Calabrian pine) of Adana and
Kahramanmaraş Regional Directorate of Forestry (KmRDF) were evaluated. The results showed that the needle
loss rates increased in the Calabrian pine forests in both Regional Directorates of Forestry from 2008 to 2010.
Although there was a slight decrease in the leaf loss rates in KmRDF after 2009, the deteriorating in health of the
trees was identified.
Keywords: Calabrian pine, forest monitoring, ICP Forests, forests health, needle loss.
GİRİŞ
Orman sağlığını izleme ve değerlendirme, çevresel
politika ve çevresel kaynakların yönetimi için anahtar
bir konudur (Fernetti 1997). Uzun dönem orman
ekosistemlerini izleme, iklim değişimi sürecinde
orman ekosistemlerinin işlevlerini anlamak ve toprak,
su korumasında rol oynayan ormanların üretim
fonksiyonlarını sürdürmek için oldukça önemlidir
(Harrington ve ark. 2010). Ormanlar, abiyotik (hava
kirliği, kuraklık, fırtına, kar, yangın) ve biyotik
(böcek, mantar ve parazit bitkilerin istilası, insan
baskısı, otlatma) birçok faktörlerin etkisine maruz
kalmakta, zararın şiddetine ve büyüklüğüne göre
etkilenme derecesi de farklılık gösterebilmektedir.
Orman ekosistemlerinin izlenmesi ile elde edilen bu
bilgiler yöneticilere, uygulayıcılara ve planlamacılara
yol gösterici veriler sağlamaktadır.
Avrupa ve Kuzey Amerika’da yaygın olarak
görülen orman azalmasının şüpheli olayları nedeniyle
orman sağlığını izleme ve değerlendirme çalışmaları
___________________________________________
Sor. Yazar: Arslan, M., [email protected]
yeniden ele alınıp, değerlendirilmiş ve bu konuda
birçok faaliyetler gerçekleştirilmiştir (Fernetti 1997).
Orman sağlığını daha iyi değerlendirmek ve ülkeler
arası verilerin karşılaştırılmasını sağlamak amacıyla
aynı zamanda standardize edilmiş bir metotla izleme
ve envanter çalışmaları geliştirilmiştir. Bu amaçla
Avrupa ölçeğinde hava kirliliğinin etkilerini
belirlemek amacıyla UNECE (Birleşmiş Milletler
Avrupa Ekonomik Komisyonu) tarafından CLRTAP
(Uzun Mesafeli Sınırlar Ötesi Hava Kirliliği
Sözleşmesi) altında 1985 yılında ICP Forests
(Ormanlar Üzerine Hava Kirliliğinin Etkilerinin
İzlenmesi ve Değerlendirilmesi Uluslararası İşbirliği
Programı) programı başlatılmıştır (UNECE, 2004).
Bugün dünyadaki orman alanlarında en geniş izleme
ağına sahip olan bu program, hava kirliliği ve iklim
değişimi için erken bir uyarı sitemidir. ICP Forests
insan kaynaklı ve doğal stres faktörleri (özellikle hava
kirliliği) ile ilgili orman sağlığının zamansal
değişimleri üzerinde periyodik gözlemler yapmayı
amaçlamaktadır. Böylece orman ekosistemlerinin
I.
Ulusal Akdeniz Orman ve Çevre Sempozyumu, 26-28 Ekim 2011, Kahramanmaraş
KSÜ Doğa Bil. Der., Özel Sayı, 2012
209
sağlığı ile sebep-etki arasındaki ilişkiyi daha iyi
anlamaya katkıda bulunmaktadır (Fischer ve ark.
2010a).
ICP Forests Avrupa’nın birçok ülkesinde
belirlenen daimi gözlem alanları Seviye I ve Seviye II
alanlarında yürütülmektedir. Seviye I noktaları
sistematik olarak yerleştirilmiş ve ağaç tepe tacının
gözlemsel olarak değerlendirildiği noktalardır. Seviye
I noktalarında, Avrupa çapında ve ülke ölçeğinde stres
faktörleri ile ilişkili olarak ağaç sağlığının, mekâna ve
zamana bağlı değişimi hakkında periyodik bilgi
sağlamak üzere veri toplama amaçlamaktadır
(Eichhorn ve ark., 2010). Seviye II noktaları her
ülkenin en önemli orman ekosistemlerini temsil eden
alanlardan seçimle oluşturulmuş noktalardır. Seviye II
ağı yoğun orman izlemesinin yapıldığı, ormanlar
içindeki ayrıntılı ekolojik süreçleri araştırmak için
oluşturulmuştur. Ayrıca bu noktalardan elde edilen
veriler
Seviye
I
noktalarında
gözlemlenen
değişimlerin daha iyi anlaşılmasını sağlayacaktır
(Harrington ve ark. 2010).
Orman ekosistemlerini izleme çalışmaları, Orman
Genel Müdürlüğü Dış İlişkiler Eğitim ve Araştırma
Dairesi Başkanlığı ile Orman İdaresi ve Planlama
Dairesi Başkanlığı işbirliğinde Orman Ekosistemlerini
İzleme Programı altında 2007 yılında kızılçam
ormanlarında örnek çalışma ile başlatılmıştır. Takip
eden yılda orman alanlarımıza tekabül eden
noktalarda, daimi gözlem alanlarının kurulumuna ve
aynı
zamanda
değerlendirme
çalışmalarına
başlanılmıştır. Bu program, en önemli fonksiyonları
üretim, toprak ve su kaynaklarını koruma olan
ormanların sürdürülebilir yönetimine katkı sağlayan,
orman ekosistemleri üzerindeki zarar unsurlarının
neler olduğu, ne kadar alanda yayıldığı ve ne oranda
etkilediği sorularına cevap veren bir programdır.
Bu makalede, ülkemiz genelinde en geniş yayılış
alanına sahip (5420524.6 ha) Pinus brutia Ten.
(Anonim, 2010)’nın Adana ve Kahramanmaraş Orman
Bölge Müdürlükleri ormanlarına ait saf ve karışık
türlerden meydana gelen Seviye–1 Daimi Gözlem
Alanlarında sadece kızılçam ağaçlarının 3 yıllık
verileri (2008–2010) değerlendirilmiştir. Seviye I
noktalarında
değerlendirilen
Pinus
brutia
(Kızılçam)’nın, ağaç tacı sağlık durumları ile zarar
etmenleri ve bazı ekolojik özelliklere göre ibre kayıp
oranları açıklanmaya çalışılmıştır.
MATERYAL ve METOD
Materyal
Adana Orman Bölge Müdürlüğü (AOBM) ve
Kahramanmaraş Orman Bölge Müdürlüğü (KmOBM)
sahalarında yayılış gösteren Kızılçam orman
alanlarına düşen 24 adet Daimi Gözlem Alanlarında
yapılan değerlendirmelerden elde edilen veriler
çalışmanın ana materyalini oluşturmaktadır.
Yöntem
Daimi Gözlem Alanları (DGA), 16x16 km2’lik
sistematik olarak yerleştirilmiş grid ağına rast gelen
KSU J. Nat. Sci., Special Issue, 2012
Türkiye
orman
alanlarındaki
noktalarda
oluşturulmuştur. Seviye I noktaları olarak adlandırılan
bu noktalarda, ağaçların tacı görsel olarak
değerlendirilmektedir. Noktaların merkezinden 25 m
yatay mesafede Kuzey, Doğu, Güney ve Batı
yönlerinde belirlenen uydu merkezine en yakın 6’şar
ağaç olmak üzere en fazla 24 en az 10 ağaç
belirlenerek kurulumlar yapılmıştır. Bu ağaçların 1.30
m’deki çapı en az 5 cm, Kraft’ın sosyal ağaç sınıfının
ise ilk 3’üne dâhil olmalıdır. Ayrıca %50’den fazla
mekanik zarar görmemiş olması gerekmektedir.
Orman sınırına 25 m’den daha az mesafede yer alan
bir grid noktası ormana doğru en fazla 100 m
kaydırılarak kurulumu yapılabilir (Anonim 2009).
Arazide kurulumu yapılan noktalara ait tüm veriler
arazi karnelerine işlenir ve bu bilgiler veri tabanına
kaydedilir. Türkiye’nin de dâhil olduğu ICP Forests
programı kapsamında “Ormanlar Üzerindeki Hava
Kirliliği Etkilerinin Örneklenmesi, Değerlendirilmesi,
Gözlenmesi ve Analizi İçin Yöntemler ve Kıstaslar
Hakkında Kılavuz” (UNECE 2004)’da tanımlanan
metodlara ve kriterlere göre, DGA’nda orman
sağlığını izleme ve değerlendirme çalışmaları
yürütülmektedir. Bu kılavuz UNECE (ICP Forests
Programme Co-ordinating Centre) ICP Forests
Program Koordinasyon Merkezi, ICP Forests Taç
Durumu Değerlendirmesi Konulu Uzman Panelistleri
tarafından 2010 yılında güncellenmiştir (Eichhorn ve
ark. 2010).
Seviye I DGA’nda ibre/yaprak kaybı (%5’lik
basamaklara göre) ve renk kaybı (0-10, 11-25, 26-60
ve 61 ve üzeri) yüzde olarak değerlendirilmektedir
(Fischer ve ark., 2010b). Bu programda ayrıca
programın diğer parametreleri olan ağaç türü,
çiçeklenme, meyvelenme, zararın yaşı, ağaç
üzerindeki yeri, etkilenen kısmı, belirtisi ve tanımı,
sebep faktörleri (sebep faktörü teşhis edilmişse
bilimsel adı) kılavuzda yer alan kodlara göre arazide
ilgili çizelgelere kaydedilmektedir. Ayrıca, ülke kodu,
DGA numarası, koordinatları, yükseklik, bakı, su
durumu, humus tipi, meşcere yaşı ve orman tipi gibi
verilerde veri tabanlarına işlenmektedir. Aynı şekilde
ağaç tepe tacı görsel değerlendirilmesi Seviye II
noktalarında da yapılmakta olup, incelemeler daha
ayrıntılı bir şekilde yapılmaktadır (Fischer ve ark.,
2010b; Eichhorn ve ark., 2010).
Değerlendirme Yöntemi
Arazi çalışmaları sonucunda elde edilen tüm
veriler Ulusal Koordinasyon Merkezi veri tabanına
aktarılmaktadır. Ülkemizde 2011 yılına kadar yaprak
kayıp oranının %25 ve üzerinde olduğu ağaçlarda
zarar parametrelerine ait formlar düzenlenmekte iken,
%25’in altında yaprak kaybına sahip ağaçlarda eğer
herhangi bir zarar etmeni görülmüş ise yine ilgili
formların düzenlenmesi kararı alınmıştır. Uluslararası
karşılaştırmalarda UNECE ve EU tarafından kabul
edilen
sınıflandırma
sistemine
göre
değerlendirilmektedir (Çizelge 1) (Fischer ve ark.
2010b).
I.
Ulusal Akdeniz Orman ve Çevre Sempozyumu, 26-28 Ekim 2011, Kahramanmaraş
KSÜ Doğa Bil. Der., Özel Sayı, 2012
210
KSU J. Nat. Sci., Special Issue, 2012
Çizelge 1. UNECE ve EU göre yaprak ve renk kaybı sınıfları (Fischer ve ark. 2010b)
Yaprak kaybı sınıfı
İbre/Yaprak kaybı oranı (%)
Yaprak kaybı derecesi
0
0–10
Yok
1
>10–25
Az
2
>25–60
Orta
3
>60-<100
Çok
4
%100
Ölü
Renk kaybı sınıfı
Yapraklardaki renk kaybı oranı
Renk kaybı derecesi
(%)
0
0–10
Yok
1
>10–25
Az
2
>25–60
Orta
3
>60-<100
Çok
4
%100
Ölü
YKO ile yükselti, eğim ve bakı arasındaki ilişkileri
ortaya koymak için yıllara göre, SPSS 15 programında
basit korelasyon analizi uygulanmıştır (Özdamar,
2009). İstatistiksel analizde YKO bağımlı değişken
yükselti, eğim ve bakı bağımsız değişken olarak
kullanılmıştır. Yükselti metre, eğim yüzde ve bakı ise
radyasyon
indeksine
dönüştürülerek
değerlendirilmiştir. Bakıların derece karşılıkları
(kuzey 0, güney 180) yazıldıktan sonra radyasyon
indeksine dönüştürülmesinde Eşitlik 1’de verilen
formülden yararlanılmıştır (Moisen ve Frescino 2002,
Aertsen ve ark. 2010).
RI=0,5×[1-cos((π/180)(N-30))]
(1)
Formüldeki RI: Radyasyon indeksini; N: arazinin
kuzeyle yaptığı açıyı ifade etmektedir.
Çalışma Alanının Tanıtımı ve İklimi
Çalışma alanları fotoperiyodizmi günlük ve
mevsimlik olan, yağışları soğuk ve nispeten soğuk
olan mevsimlerde görülen, yaz yağışının oldukça az
olduğu (0–20 mm) kurak bir dönemin görüldüğü ve
maksimum bir yaz sıcaklığıyla birlikte tipik Akdeniz
ikliminin görüldüğü doğu Akdeniz bölgesinde yer
almaktadır (Akman 1999).
Her iki bölgeye ait 2010 yılı DGA’ının yer aldığı
noktaları gösteren harita Şekil 1’de verilmiştir. 2009
yılında kurulumu ve görsel değerlendirilmesi yapıldığı
halde bazı nedenlerden dolayı 2010 yılında
değerlendirilmesi yapılamayan noktalar da harita
üzerinde, 2009 yılı verilerine göre gösterilmiştir.
Kırmızı ile belirtilenler yaprak kaybı zararının fazla
olduğu noktaları, yeşil renkle gösterilen ise zararın
%25’den az olduğu noktaları temsil etmektedir.
Şekil 1. AOBM ve KmOBM kızılçam orman alanlarındaki daimi gözlem alanları
Devlet Meteoroloji İşleri Genel Müdürlüğü’nden
alınan iklim verilerine göre, tüm meteoroloji
istasyonlarına ait sıcaklık ortalaması 2010 yılında en
yüksek seviyededir. En fazla sıcaklığın görüldüğü
aylar Haziran-Temmuz-Ağustos ve Eylül, en az
yağışın görüldüğü aylar ise meteoroloji istasyonlarına
ve yıllara göre değişmekle birlikte Haziran-Eylül
arasında olup, vejetasyon dönemi çok sıcak ve
kuraktır. AOBM sınırları içerisinde bulunan Kozan,
Tufanbeyli, Karaisalı ve Kadirli istasyonları ile
I.
Ulusal Akdeniz Orman ve Çevre Sempozyumu, 26-28 Ekim 2011, Kahramanmaraş
KSÜ Doğa Bil. Der., Özel Sayı, 2012
211
KmOBM sınırları içerisinde bulunan Kahramanmaraş,
Antakya ve Gölbaşı (Adıyaman) istasyonları nın 2009
yılında genel olarak sıcaklık ortalaması diğer yıllarla
karşılaştırıldığında en düşük ve eşit seviyede
görüldüğü yıl olmuştur (Çizelge 2). AOBM’nde 2010
yılındaki yağış miktarı 2009 yılına göre az olmakla
birlikte Kadirli istasyonu haricinde diğer istasyonlar
bir yılda 60-70 mm daha az yağış almıştır. Bu bölgede
YKO %25’in üzerinde zararın görüldüğü noktaların
yükseklikleri 875, 925 ve 1075 m arasında değişmek
olup, bu noktalar en yakın meteoroloji istasyonları
olan Karaisalı (230 m) ve Tufanbeyli (1350 m)
arasında yer almaktadır. Bu meteoroloji istasyonları
DGA noktalarına ait yağış ve sıcaklığı tam olarak
yansıtmasa bile genel bir değerlendirme açısından
kullanılabilir. Yükseklik artıkça sıcaklığın düştüğü,
yağış miktarının ise coğrafik konuma göre değişmekle
KSU J. Nat. Sci., Special Issue, 2012
birlikte genel olarak azaldığı görülmektedir.
Tufanbeyli istasyonu diğer istasyonlara göre daha az
yağış almaktadır. Ancak 2007 ve 2008 yıllarına göre
2009 ve 2010 yıllarında yağış miktarı, bariz olarak
220-190 mm civarında artmıştır. Karaisalı’da ise yıllık
yağış miktarı 2009 yılında ve 2010 yılında diğer
yıllara göre 400 mm civarında büyük bir artış
göstermiştir. Kadirli ve
Kozan meteoroloji
istasyonlarında da aynı durumlar söz konusudur. 2009
yılı tüm istasyonlarda yaz yağışının en fazla
görüldüğü yıldır. Durum böyle olmakla birlikte
vejetasyon döneminin, yağışın en az veya hiç
görülmediği aylara tekabül etmesi ve buharlaşmanın
fazla olması nedeniyle yaz aylarında görülen
kuraklığın etkisiyle ağaçlar kuraklık stresine
girmektedirler (Çizelge 2).
GÖLBAŞI
900 (m)
ANTAKY
TUFANK.MARAŞ
A
BEYLİ
572 (m)
100 (m)
1350 (m)
KOZAN
109 (m)
KARAİSA
KADİRLİ
LI
100 (m)
230 (m)
Çizelge 2. Adana ve K.maraş OBM Kızılçam DGA’na yakın meteoroloji istasyonlarının
ortalama sıcaklık değerleri
A Y L A R
Yıllık
İstasyon
Yıllar
Ort. Sıc.
Adı
1
2
3
4
5
6
7
8
9 10 11 12
(°C)
2007
8.8 11.8 13.8 16.1 23.5 26.7 29.7 29.4 26.9 22.3 14.8 9.9
19.5
2008
6.9 10.3 16.8 19.0 20.7 26.9 29.4 29.9 26.2 21.5 16.2 9.5
19.4
2009
9.5 11.4 12.5 17.2 21.6 27.1 28.7 28.6 24.4 23.2 14.9 13.4
19.4
2010
11.7 12.6 15.7 18.2 22.6 25.9 28.4 31.0 28.2 21.5 18.0 12.9
20.6
2007
9.8 11.1 13.7 15.9 22.9 26.2 30.0 29.4 26.9 23.6 16.3 10.9
19.7
2008
8.1 10.5 16.7 19.5 20.4 28.3 30.4 30.9 26.4 22.6 17.5 11.2
20.2
2009
10.6 12.2 13.1 17.1 21.4 27.2 28.4 28.3 23.1 23.3 14.5 11.7
19.2
2010
11.3 11.6 14.7 17.0 21.0 25.0 27.8 30.0 27.3 23.0 20.3 12.7
20.1
2007
9.9 12.0 14.3 16.6 24.1 27.6 30.9 29.5 26.7 23.4 15.7 10.8
20.1
2008
7.8 10.4 16.6 19.3 21.1 27.7 30.0 30.0 26.3 22.3 17.3 11.1
20.0
2009
9.9 11.1 12.7 17.3 21.7 27.7 28.5 28.8 24.9 24.3 15.6 13.6
19.7
2010
11.6 12.2 15.7 18.5 22.6 26.2 28.7 31.5 28.2 21.9 20.1 13.9
20.9
2007
-1.5 -1.3 4.1 6.2 15.7 19.0 22.5 22.4 18.6 12.7 5.7 -0.9
10.3
2008
-6.5 -6.0 5.6 11.3 12.1 18.2 22.2 23.3 17.8 11.7 6.5 -3.1
9.4
2009
-3.0 0.0 2.7 8.2 12.9 18.3 20.9 20.0 15.4 13.9 5.6 2.9
9.8
2010
0.8 1.8 6.9 9.0 14.2 17.9 23.0 24.1 19.6 11.5 8.1 1.3
11.5
2007
4.9 7.8 11.4 13.3 23.4 27.5 30.9 29.6 26.7 20.6 11.9 6.5
17.9
2008
3.3 5.5 14.4 18.1 20.2 27.3 29.9 30.1 25.1 19.3 13.2 6.1
17.7
2009
4.5 7.2 9.4 15.1 20.5 26.8 28.5 28.8 23.6 20.7 11.9 9.5
17.2
2010
7.6 8.8 13.6 16.8 22.1 26.1 29.3 32.3 27.7 19.0 14.6 8.8
18.9
2007
7.6 10.6 13.9 15.9 22.6 25.6 28.2 28.4 26.4 22.7 15.0 8.6
18.8
2008
5.6 9.5 16.5 19.1 20.9 25.9 28.1 28.6 25.5 20.7 15.4 8.3
18.7
2009
7.5 10.5 12.8 17.1 21.1 26.3 27.9 28.4 24.8 22.8 14.4 12.2
18.8
2010
11.3 11.9 15.4 18.1 21.8 25.2 27.3 29.8 27.3 22.2 16.5 11.3
19.8
2007
-0.2 3.4 7.8 10.1 20.6 25.2 28.7 28.3 22.8 16.6 8.3 3.2
14.6
2008
-0.5 0.6 10.4 15.7 17.6 24.4 28.4 29.1 22.2 15.6 9.7 3.1
14.7
2009
1.9 4.2 6.6 12.1 17.5 24.4 27.4 26.4 20.7 17.1 9.1 6.6
14.5
2010
4.8 5.8 10.4 13.6 19.5 24.3 29.5 29.7 24.6 15.8 11.4 6.3
16.3
KmOBM DGA’nda en fazla zarar 2009
yılındadır.
Tüm
meteoroloji
istasyonlarında
kaydedilen en fazla yağış da bu yıla aittir (Çizelge 3).
2010 yılında KmOBM DGA’ndaki YKO 2009 yılına
göre daha düşük olmakla birlikte yine zarar boyutu
çoğu DGA’nda %25’in üzerinde olup, yağış 2007 ve
2008 yıllarına göre oldukça fazladır. Yine bu yılda
Trisetacus pini Napela (Çam İbre Kını Akarı) orman
sağlığını en fazla tehdit eden etmen olarak ortaya
çıkmıştır (Çizelge 2).
I.
Ulusal Akdeniz Orman ve Çevre Sempozyumu, 26-28 Ekim 2011, Kahramanmaraş
KSÜ Doğa Bil. Der., Özel Sayı, 2012
212
KSU J. Nat. Sci., Special Issue, 2012
TUFANGÖLBAŞI ANTAKYA K.MARAŞ
BEYLİ
900 (m)
100 (m)
572 (m)
1350 (m)
KOZAN KARAİSALI KADİRLİ
109 (m)
230 (m)
100 (m)
Çizelge 3. Adana ve K.maraş OBM Kızılçam DGA’na yakın meteoroloji istasyonlarının yağış miktarları
Yıllık
A Y L A R
İstasyon
Yağış
Yıllar
Adı
Miktarı
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
(mm)
2007
45.0 89.7 102.7 86.9 67.0 20.5 5.9 18.7 0.0 41.6 153.2 136.6
767.8
2008
57.2 116.9 49.0 32.9 90.4 23.0 3.3 35.6 38.5 24.1 118.2 69.8
658.9
2009
62.2 135.0 192.8 119.5 161.3 19.9 114.6 40.4 40.8 7.6 176.8 62.2 1133.1
2010 279.9 98.8 66.6 72.2 48.8 20.7 17.2 0.0 5.9 142.3 0.0 229.7
982.1
2007
16.4 157.0 50.0 36.3 36.6 33.0 0.0 4.0 22.4 5.7 63.4 133.9
558.7
2008
30.9 60.9 19.8 12.8 99.3 4.6 0.7 15.9 19.9 41.8 50.6 79.6
436.8
2009 136.2 152.7 94.4 72.8 91.9 9.4 27.6 1.3 60.4 18.6 142.3 147.7
955.3
2010
167.2 97.3 44.4 129.5 39.5 35.5 25.1 0.0
2007
2008
2009
2010
2007
2008
2009
2010
2007
2008
2009
2010
2007
2008
2009
2010
44.7 109.4 77.8 76.9 51.7
52.5 97.9 26.0 35.6 106.6
125.4 180.3 156.3 101.8 119.9
194.3 104.6 51.1 127.0 32.7
28.6 58.2 61.1 34.2 38.0
48.0 79.9 67.4 19.8 55.1
86.6 110.6 96.6 100.9 70.7
125.0 60.8 44.8 83.6 40.0
63.1 133.6 99.9 87.8 58.9
78.6 121.5 69.5 54.7 23.7
107.5 221.2 158.0 82.5 43.4
282.8 69.2 51.5 82.8 28.4
109.4 198.8 130.4 124.2 32.7
126.1 127.9 109.5 27.3 87.1
165.8 272.0 182.8 293.5 51.4
222.3 124.9 62.9 57.2 39.2
0.8 269.8
890.4
97.2 1.8 33.4 100.4 109.3
57.5 56.8 22.8 70.1 81.3
25.6 29.2 15.1 141.6 83.5
0.0 17.7 84.0 1.5 259.2
13.5 0.0 50.4 84.4 67.5
8.1 37.7 46.9 54.9 61.7
9.5 6.7 16.9 122.6 52.2
2.1 15.3 118.1 0.7 149.8
0.0 0.0 19.1 101.7 125.6
2.3 23.6 13.8 105.9 96.2
0.6 19.5 70.0 191.7 154.3
0.0 1.1 137.4 0.0 170.9
0.0 31.9 12.1 158.8 211.0
1.6 276.9 75.5 133.7 99.5
0.0 17.3 15.4 170.0 394.0
0.0 5.8 75.0 0.0 257.2
724.2
648.2
1072.8
1001.4
469.4
485.1
706.3
678.3
690.5
589.8
1059.3
829.1
1013.7
1086.4
1567.5
907.4
2007
2008
2009
2010
98.7 127.9 70.3 44.9 16.0 16.6 0.0 3.3 0.0 26.8 85.1 102.0
106.3 113.7 28.6 9.4 29.7 0.0 0.0 6.2 54.2 16.1 101.3 89.7
92.8 147.8 109.0 41.8 21.9 19.8 11.6 0.0 32.1 41.2 139.1 201.1
260.0 42.3 55.7 45.9 10.6 2.5 0.0 0.0 5.3 77.6 0.0 184.9
591.6
555.2
858.2
684.8
BULGULAR
Ülkemizde
Orman
Ekosistemleri
İzleme
Programına ilk kez 2007 yılında Türkiye’de en geniş
yayılış gösteren kızılçam ormanları içerisine tesis
edilen 48 adet Seviye I DGA’larında örnek çalışma
olarak başlanılmıştır. Türkiye genelinde, 2008 yılında
kurulumlara başlanmış olup, 398 DGA’nda 9318 ağaç,
2009 yılında 563 DGA’nda 13219 ağaç ve 2010
yılında 557 DGA’nda 13009 adet ağaçta ağaç tacı
durumu ve zarar etmenleri görsel değerlendirilmesi
yapılmıştır (OGM 2011).
2010 yılında Orman Ekosistemleri İzleme
Programı çerçevesinde Türkiye genelinde yapılan son
verilere göre Quercus pubescens Willd. (%29.5) ve
Quercus petraea (Mattuschka) Liebl. (%26.6)’dan
sonra en fazla yaprak kayıp oranı saptanan üçüncü
türün Pinus brutia Ten. (%22.9) olduğu belirlenmiştir
(OGM, 2011). Yine aynı verilere göre çalışma
alanımızı oluşturan Adana Orman Bölge Müdürlüğü
(AOBM) bünyesindeki saf kızılçam ormanlarında
bulunan 13 adet seviye–1 DGA’larında 244 ağaçta,
Kahramanmaraş Orman Bölge Müdürlüğü’nde
(KmOBM) ise 8 adet seviye–1 DGA’larında 163
15.3
24.2
10.3
66.3
33.5
5.6
9.6
38.1
0.7
0.0
3.7
5.0
4.4
21.3
0.0
62.9
6.3
16.9
83.8
63.0
0.0
0.0
23.4
0.0
0.1
0.0
6.9
0.0
0.0
0.0
5.3
0.0
4.7 76.6
ağaçta görsel değerlendirme yapılmıştır (Çizelge 4)
(Anonim 2011).
AOBM
kızılçam
ormanlarının
3
yıllık
değerlendirme sonuçlarına göre genel olarak yaprak
kaybı derecesi az olup, ormanların sağlığı henüz kritik
seviyesinin üzerinde olmamasına rağmen ağaç
sağlığının alarm seviyesinde olduğu görülmektedir
(Şekil 2).
AOBM’nde 2010 yılında gözlenen yaprak
kaybının %9’luk bir kısmı orta seviyede olup, diğer
yıllara göre yaprak kaybında bariz bir artış olduğu
Çizelge 3’de de açıkça görülmektedir (Çizelge 5).
Çizelge 4. Adana ve Kahramanmaraş Orman Bölge
Müdürlükleri kızılçam orman alanına
düşen daimi gözlem alan ve ağaç sayısı
Yıllar
2008
2009
2010
Adana
DGA
Ağaç
sayısı
sayısı
5
101
14
247
13
244
Kahramanmaraş
DGA
Ağaç
sayısı
sayısı
5
111
10
219
8
163
Ulusal Akdeniz Orman ve Çevre Sempozyumu, 26-28 Ekim 2011, Kahramanmaraş
213
KSÜ Doğa Bil. Der., Özel Sayı, 2012
Yaprak Kaybı (%)
Yaprak kaybı (%)
25
247
20
15
10
KSU J. Nat. Sci., Special Issue, 2012
Ağaç Sayısı
21.5
244
13.8
14.7
101
5
300
250
200
150
100
Ağaç Sayısı
I.
50
0
0
2008
2009
2010
Şekil 2. Adana Orman Bölge Müdürlüğü 2008–2010 yılları
Kızılçam yaprak kayıp oranı ve ağaç sayısı
0
1
2
3
4
Çizelge 5. UNECE ve UN sınıflamasına göre kızılçamın 2008–2010
yıllarında yaprak kaybı sınıfları (%) (AOBM ve KmOBM)
Adana
Kahramanmaraş
Yaprak Kaybı Sınıfı
2008 2009 2010 2008 2009 2010
(%11'e kadar)/YOK
32.3 20.6 1.9
2.7
0.3
2.3
(11–25)/AZ
67.7 78.3 88.9
86.5
35.1
33.2
(26–60)/ORTA
- 1.1 9.2
10.8
58.3
57.0
(61–99)/ÇOK
4.8
7.5
(%100)/ÖLÜ
1.5
-
AOBM’ndeki YKO ile eğim, yükselti ve bakı
arasında bir ilişkinin olup olmadığı yıllara göre
değerlendirilmiş, 2008 yılında yükselti ile yaprak
kaybı oranı arasında pozitif (r= 0.378) ve önemli
(P<0.01) bir ilişki vardır. 2009 yılında yükselti ile
YKO arasında herhangi bir ilişki görülmezken 2008
yılında görülen korelasyon (r= 0.378) 2010 yılında da
aynı sonucu vermiştir Yükselti arttıkça yaprak kaybı
oranı da artmaktadır. Bakı ile YKO arasında ise tam
tersi durum söz konusu olup, negatif (r= -0.350) ve
önemli (P<0.01) bir ilişki vardır. 2009 yılında bakı ile
yaprak kaybı arasında 2008 yılına göre tam tersi,
pozitif bir ilişki görülmektedir. Dolayısıyla bakı ile
yaprak kaybı arasında kesin bir ilişki söylemek zordur.
2008 ve 2009 yıllarında eğim ile YKO arasında
negatif bir ilişki olup (P<0.05), eğim arttıkça YKO
azaldığı belirlenmiştir. 2010 yılında ise eğim ile YKO
arasında herhangi bir ilişki yoktur (Çizelge 6).
Çizelge 6. Adana OBM kızılçam ormanlarında yaprak kaybı ile
radyasyon indeksi, eğim ve yükselti arasındaki ilişkiler
Yıllar
Rİ (Bakı)
Eğim(%)
Yükselti(m)
2008
-0.350**
-0.249*
0.378**
2009
0.167**
-0.195**
0.078ns
ns
ns
2010
0.051
0.097
0.378**
ns: önemsiz; *: 0.05 seviyesinde önemli; **: 0.01 seviyesinde önemli
AOBM’de yer alan çalışma noktalarının yükseltisi
225–1375 metreler arasındadır. Çoğu ise güneybatı
bakıda yer almaktadır. 2010 yılında Thaumetopoea
wilkinsoni
Tams
1926
(Çam
keseböceği)
(Lepidoptera: Notodontidae) yukarıda işaret edilen
noktalardaki kızılçamlarda orta derecede (%25’den
fazla) yaprak kaybına neden olmuştur. T.
wilkinsoni’nin en fazla zarar yaptığı DGA’ları, çok
eğimli, dik ve sarp araziler olup, yükseltisi 850–950
mler arasında dağılış göstermektedir. Orta ve yaşlı
meşcerelerde diğerlerine göre daha fazla etkili olduğu
görülmektedir. 2009 yılında başlıca yaprak kaybına
sebep olan etmen kuraklık olarak belirlenmiştir. 2008
yılında YKO oldukça az bulunmuştur. Takip eden
yıllarda aynı daimi gözlem alanlarında bir miktar artış
olmuştur (Çizelge 7).
I.
Ulusal Akdeniz Orman ve Çevre Sempozyumu, 26-28 Ekim 2011, Kahramanmaraş
KSÜ Doğa Bil. Der., Özel Sayı, 2012
214
KSU J. Nat. Sci., Special Issue, 2012
Çizelge 7. Adana OBM kızılçam Seviye I noktalarının bazı fizyografik özellikleri, meşcere yaş grupları ve
yaprak kaybı oranları ile zarar nedenleri
Gözlem yılları
Meşc
DG
Eği
.
2008
2009
2010
İşletme
Yük.
A
Bakı m
Yaş YK Zarar
YK
YK
Adı
(m)
Zarar
No
(%) Grub O Nedenle O
O
Zarar Nedenleri
Nedenleri
u
(%)
ri
(%)
(%)
11.
Akçalı
1972 575 GB
50 0-20
17.5 T. wilkinsoni 22.8
6
21- 14.
Çatalan 1850 675
D
10
16.0
20.0
40
3
Düziçi
2097 325 KB
70 0-20
12.9
20.6
21Feke
1974 875
K
70
14.1
21.4
40
61Gedikli 1975 1075
B
80
13.8 Kuraklık
25.9 Abiyotik
80
21Horzum 1973 1075 GB
90
17.9
20.8
40
21Kadirli 2056 175 GB
35
9.8
11.6
14.1
40
41T. wilkinsoni ve
Karakuz 1813 925 GB
20
15.6 Kuraklık
26.5
60
kuraklık
Kuraklık ve
61- 18.
T. wilkinsoni ve
Karsantı 1851 875
B
35
20.6 usulsüz
25.3
80
1
kuraklık
kesim
Saimbey
61T. wilkinsoni ve
2018 825
D
80
11.4
21.7
li
80
kuraklık
21- 15.
Sarıçam 1888 225 KB
12
15.8
20.0
40
4
Söğüt
1892 1375 GD
70 0-20
13.8
21.9
41Yarpuz 2095 1075 GB
35
7.5
60
Yahyalı 1853 1125
B
60 0-20
16.7
20.8
Şekil 3. Kahramanmaraş Orman Bölge Müdürlüğü
2008-2010 yılları Kızılçam yaprak kayıp
oranı ve ağaç sayısı
31.4
30
25
219
10
28.0
20.0
20
15
Ağaç Sayısı
163
250
200
150
100
111
50
5
0
0
2008
2009
2010
2010 yılında yine negatif (r= -0.160) ve P<0.05
önem seviyesinde, eğim azaldıkça ibre kaybının
artması arasında zayıf bir ilişki vardır. 2010 yılında
aynı şekilde 2009 ve 2010 yıllarında yükselti
azaldıkça ibre kaybı artmaktadır (Çizelge 8).
Ağaç Sayısı
Yaprak Kaybı (%)
35
Yaprak Kaybı (%)
KmOBM kızılçam ormanlarında ormanların sağlık
durumunun AOBM’ndeki kızılçamlara göre daha
bozuk olduğu açık bir şekilde Çizelge 3’de
görülmektedir. Özellikle 2009 ve 2010 yıllarında
%26-%60 arasında yaprak kaybına sahip, yani orta
sınıfa giren, ağaçların yaprak kayıp oranı ortalaması
bütün DGA’ndaki yaprak kaybının %57 ve %58’ini
oluşturmaktadır (Çizelge 5). KmOBM’de ortalama
yaprak kaybı 2008 yılında %20 iken 2009 yılında
%31,4 ile en yüksek seviyeye ulaşmıştır. Ancak 2010
yılında da bu oran biraz azalarak %28 seviyesine
inmiştir (Şekil 3).
KmOBM’ndeki YKO ile eğim, yükselti ve bakı
arasında bir ilişkinin olup olmadığı yıllara göre
değerlendirilmiştir. Bakı (RI) ile YKO arasında 2008
yılında pozitif yönde bir ilişki (P<0.05) bulunurken
2010 yılında negatif yönde önemli (P<0.01) bir ilişki
bulunmuştur. 2009 yılında ise bakı ile YKO arasında
bir ilişki yoktur. 2008 yılında eğim ile yaprak kaybı
oranı arasında negatif (r=-0.300) ve önemli (P<0.01)
bir ilişki vardır. Eğim azaldıkça yaprak kaybı oranı
artmaktadır.
I.
Ulusal Akdeniz Orman ve Çevre Sempozyumu, 26-28 Ekim 2011, Kahramanmaraş
KSÜ Doğa Bil. Der., Özel Sayı, 2012
215
KSU J. Nat. Sci., Special Issue, 2012
Çizelge 8. Kahramanmaraş OBM kızılçam ormanlarında yaprak kaybı
ile radyasyon indeksi eğim ve yükselti arasındaki ilişkiler
Yıllar
Rİ (Bakı)
Eğim(%)
Yükselti (m)
2008
0.231*
-0.300**
0.195*
2009
-0.128ns
0.006ns
-0.372**
2010
-0.210**
-0.160*
-0.286**
ns: önemsiz; *: 0.05 seviyesinde önemli; **: 0.01 seviyesinde önemli
KmOBM Kızılçam DGA’nın yükseltisi 275 ile
1125 m arasında değişmektedir. Bu noktalar genel
olarak batı, kuzeydoğu ve kuzey bakılarda yer
almaktadır. KmOBM kızılçam ormanlarında 2008
yılında ortalama yaprak kaybı %25’in altında iken
daha sonraki yıllarda kritik seviyelere ulaşmış, 2009
yılı ise en fazla zararın görüldüğü yıl olmuştur. 2010
yılında az sayıda DGA bazı nedenlerden dolayı
değerlendirilmemiştir. 2010 yılında bir önceki yıla
göre ibre kaybı az olmakla beraber, görsel
değerlendirme yapılan noktaların %75’inde ortalama
%30 civarında yaprak kaybı tespit edilmiştir. 2010
yılında KmOBM kızılçam ormanlarında >%25’den
fazla yaprak kaybının görüldüğü noktalar Antakya,
Yayladağ ve Samandağ (Antakya), Başkonuş ve
Elmalar (Kahramanmaraş), Gölbaşı (Adıyaman)
bölgeleridir. 2009 yılında abiyotik ve böcek zararları
görülürken, 2010 yılında tespit edilen, en fazla zarara
sebep olan etmen Thaumetopoea wilkinsoni Tams.
(Çam Keseböceği) olduğu belirlenmiştir. Zararlının
görüldüğü yükseltiler 275-1125 arasındadır. En yoğun
olarak görüldüğü yükselti 500 m civarındadır. T.
wilkinsoni zararının en fazla etkili olduğu yaş grubu,
21–40 (genç ve orta yaşlı) yaş arasındaki
meşcerelerdir. Yine 2010 yılında zarar nedeninin
tanımlanamadığı
Kahramanmaraş-Elmalar
ve
Antakya-Samandağ yaprak kayıp oranı ortalaması
%25’in üzerindedir (Çizelge 9).
Çizelge 9. Kahramanmaraş OBM kızılçam Seviye I noktalarının bazı fizyografik özellikleri. meşcere yaş
grupları ve yaprak kaybı oranları ile zarar nedenleri
Gözlem Yılları
2008
2009
DGA
Eğim MeşcereYaş
Yük. (m) Bakı
No
(%)
Grubu
YKO Zarar
YKO
Zarar Nedenleri
(%) Nedenleri (%)
Antakya
2050
275 K
45
21–40 18.5 Abiyotik
41.3 Trisetacus pini
Başkonuş 2138
625 KB
60
21–40 Başkonuş 2177
575 KD
50
21–40 19.0 Abiyotik
28.2 Abiyotik ve böcek
Elmalar
2211
825 KD
80
41–60 33.5 Böcek
G.antep
2277
1075 GB
15
21–40 22.9 Abiyotik
31.0 Abiyotik
T. wilkinsoni.
Gölbaşı
2350
1125 K
30
21–40 26.1
insan. abiyotik
Kahta
2508
1025
B
50
0–20 21.1 Abiyotik
Kapıkaya 2178
825
B
35
81–100 18.0 Abiyotik
23.7 Abiyotik
Kilis
2172
475
B
40
0–20 37.2 Böcek
Abiyotik ve T.
Samandağ 2006
475 KD
60
61–80 35.0
wilkinsoni
Abiyotik ve T.
Yayladağ 2047
525
B
10
21–40 21.6 Abiyotik
37.6
wilkinsoni
İşletme
Adı
TARTIŞMA ve SONUÇLAR
Adana ve Kahramanmaraş Orman Bölge
Müdürlüğü sınırları içerisinde yayılış gösteren
Kızılçam ormanlarının 2008 yılından 2010 yılına
doğru sağlık durumlarının giderek bozulduğu,
KmOBM’ndeki kızılçamların, AOBM’ndekine göre
daha fazla etkilendiği ve bu meşcerelerin biyotik ve
abiyotik etmenlerin tehdidi altında olduğu ortaya
çıkmıştır (Çizelge 5). YKO ile eğim, yükselti ve bakı
arasında belirlenen ilişkilerin yıllara göre değişen
sonuçlar verdiği görülmüştür. Yıllara göre değişen
ilişkilere göre iklim özelliklerinin, sıcaklık ve yağış
miktarının, eğim, yükselti ve özellikle bakı arasında
ortaya çıkan ilişkiler üzerinde etkili olabileceği tek
başına bu ekolojik özelliklerin yaprak kaybı üzerinde
etkili olmadığı söylenebilir. YKO eğimin az veya çok
2010
YKO
Zarar Nedenleri
(%)
33.5 T. wilkinsoni
22.0
28.3 T. wilkinsoni
28.5
30.0 T. wilkinsoni
13.9
-
-
30.0
-
35.5 T. wilkinsoni
olmasına göre farklılık göstermemektedir. Atalay
(2008)’e göre eğimin artmasıyla birlikte toprak
taşınmasının artacağı, toprak ve ana materyalde
tutulan su miktarının azalacağı ve buna bağlı olarak
ağaçların büyümesinin düz yamaçlara göre düşeceği
ancak karstik sahalarda, yamaç eğiminin pek etkili
olmadığı belirtilmektedir.
Kızılçam ormanları üzerinde en fazla zarara yol
açan biyotik etmenin, her iki bölge müdürlüğünde de
T. wilkinsoni (Çam Keseböceği) olmuştur. T.
wilkinsoni önceki araştırmalarda yaygın biçimde
Thaumetopoea pityocampa (Denis ve Schiffermüller
1775) (Çam Keseböceği) olarak ele alınmış (Tosun
1975, Atakan, 1991, Kanat ve ark. 2005; Aytar ve Mol
2006,
Acatay
1953)
T.
wilkinsoni’yi
T.
pityocampa’nın sinonimi olarak bildirmiştir. Ancak
I.
Ulusal Akdeniz Orman ve Çevre Sempozyumu, 26-28 Ekim 2011, Kahramanmaraş
KSÜ Doğa Bil. Der., Özel Sayı, 2012
216
2002 ve 2007 yıllarında Akdeniz havzasında bulunan
ülkelerin çam keseböcekleri üzerine gerçekleştirilen
iki farklı genetik çalışmalarda her iki böceğin farklı
türler olduğu ve dünyadaki dağılımlarının da farklı
olduğu ortaya konmuştur. Aydın-Dallıbey’in batısında
Fransa’ya doğru bulunan türün T. pityocampa, aynı
noktanın doğusunda İsrail’e kadar olan bölgede
dağılım gösteren türün ise T. wilkinsoni olduğu
belirlenmiştir (Salvato ve ark., 2002; Simonato ve
ark., 2007). T. wilkinsoni Türkiye'de yetişen özellikle
çam (Pinus brutia, P. nigra, P. sylvestris, P. pinea, P.
halepensis) ve Toros sedirinde (Cedrus libani) önemli
oranda yaprak kayıplarına neden olurlar ve buna bağlı
olarak da ormanlarda ciddi ekonomik kayıplar
meydana getirirler (Rive, 1966, Tiberi ve ark. 1999,
Avtzis 2001, Babür 2002, Kanat ve ark. 2002)
T. wilkinsoni Türkiye’de Akdeniz ikliminin etkisi
altında bulunan bölgelerde yaygındır. Fizyolojik ve
primer zararlı bir böcektir. Güney Anadolu Bölgesi
ormanlarında 1500 m yüksekliğe kadar ulaşır
(Çanakçıoğlu ve Mol 1998). T. wilkinsoni AOBM’nde
en etkili olduğu yükselti 850–950 metreler arasında,
KmOBM’nde ise 500 metre civarlarında, genel olarak
güneşli bakılarda, yıllık yağışın ve sıcaklığın 2007 ve
2008 yıllarına göre fazla olduğu 2009 ve 2010
yıllarında daha etkili olduğu ortaya çıkmıştır (Çizelge
7–9). Yüksekliğin artması ile ısının azalması böceğin
dikey yayılışını sınırlamaktadır (Çanakçıoğlu ve Mol
1998). Kızılçam’ın Akdeniz bölgesinde en iyi gelişim
gösterdiği yükselti basmağı 500–700 metreler
arasındadır (Atalay 2008). Özellikle AOBM’nde T.
wilkinsoni Kızılçam’ın en iyi gelişim gösterdiği
yükselti basamağı dışında kalan daha yüksek
rakımlarda (850-950 m) daha etkili olduğu
görülmektedir. Korelasyon analizi sonuçlarına göre
yükselti artıkça yaprak kabının da artığı ortaya
çıkmıştır (Çizelge 6).
2009 yılında KmOBM’nde Trisetacus pini Nalepa
1887 (Actinedida: Phytoptidae) (Çam İbre Kını Akarı)
populasyonun 20–40 yaş arasındaki kızılçam
meşcerelerinde oldukça fazlalaştığı ve en fazla yaprak
kaybına neden olan zararlı olduğu görülmektedir.
Ağacın tepe ve yan tomurcuklarının çevresindeki
ibreler arasında zarar yapan, zarar gören genç
sürgünleri kaba ve şişmiş bir şekilde, uç tomurcukların
ölmesine sebep olan (Yüksel 1999) T. pini,
KmOBM’nde 275 metrelerde, kuzey bakıda ve yıllık
yağışın en fazla olduğu 2009 yılında etkili olmuştur.
Abiyotik etmenlerden kuraklık, yaprak kaybına sebep
olan diğer en önemli faktör olarak belirlenmiştir. 2007
ve 2008 yıllarına göre 2009 ve 2010 yıllarında
sıcaklıklar artmaya devam etmiş, yaz yağışında bir
miktar artış olmasına rağmen, son iki yılda orman
sağlığının daha kötüye gittiği ortaya çıkmıştır. Yaprak
dökümünde birçok stres faktörleri etkilidir. 1990’lı
yılların ortalarında Akdeniz bölgesinde görülen
kuraklık ve 2003 yılında Avrupa’nın büyük bir
kısmında görülen yaz kuraklığı ve ekstrem sıcaklıklar
bu tip stres faktörleri ile ağaçların doğal bir
KSU J. Nat. Sci., Special Issue, 2012
reaksiyonu olarak yaprak dökme oranını da artırmıştır
(Fischer ve ark. 2010a).
KmOBM
sınırları
içerinde
yer
alan
Kahramanmaraş-Elmalar
ve
Antakya-Samandağ
DGA’nda 2010 yılında zarar sebepleri hakkında
verinin tanımlanamadığı görülmektedir. Ayrıca bölge
müdürlükleri itibari ile DGA karşılaştırıldığında,
Kızılçam
ormanları
sağlığının
KmOBM’nde
AOBM’ne göre kötü durumda olduğu görülmektedir
(Şekil 1). Bu durum hava kirliliğinin bu alanlarda
etkili olmasından kaynaklanabilir. Bir önceki adıyla
Çevre ve Orman Bakanlığı Çevresel Etki
Değerlendirmesi ve Planlama Genel Müdürlüğü Çevre
Envanteri Dairesi Başkanlığı’nın 2007-2008 yılları,
Akdeniz Bölgesinin Öncelikli Çevre Sorunları durum
raporuna göre hava kirliliğinin KmOBM’nde 1.
öncelikli olduğu iller Kahramanmaraş, Hatay,
Adıyaman ve Gaziantep’dir (Şekil 4) (Anonim 2008).
Dolayısıyla bu illerde yer alan kızılçam ormanlarının
sağlığının, hava kirliliğinin etkisiyle daha fazla
bozulduğu ortaya çıkmaktadır. Bitkilerin hava
kirliliğinden etkilenmeleri iklime, büyüme döneminin
uzunluğuna, yaprak döküp dökmemelerine, topraktaki
faydalanılabilir su miktarına ve benzeri birçok
ekolojik faktörlere bağlı olarak değişmektedir. Bu
faktörlerden biri veya birkaçının optimum sınırların
dışına çıkması bitkilerin hava kirliliğinden daha düşük
dozlarda dahi olumsuz yönde etkilenmesine neden
olmaktadır (Kantarcı 1997, Çömez 2004). Hava
kirliliğinden etkilenen ağaçlara mantarlar ve böcekler
arız olmakta ve ağacın sağlığının daha hızlı
bozulmasına sebep olmaktadır (Yücel 1995).
KmOBM’nde hava kirliliğin etkisinde kalan kızılçam
ormanlarında T. wilkinsoni’nin zarar boyutu hava
kirliliğin az olduğu AOBM’nden çok daha fazladır.
Burada açıklanan ve elde edilen sonuçlar orman
sağlığının genel bir değerlendirilmesiyle elde edilen
sonuçlardır. Tüm değerlendirmelerin aynı metotla,
aynı zaman aralığında ve aynı kalitede yapılması elde
edilen verinin kalitesini de artırmaktadır. Yapılan
çalışmalar, ormanlar üzerinde hangi etmenlerin zararlı
olduğu, zararın kapsam ve derecesi, ilgili kurum ve
kuruluşlar için erken bir uyarı sistemi olup, ormanların
devamlılığının sağlanmasında karar vericilere yol
gösteren bilimsel verilerle, alınması gerekli önlemler
ve yapılması gerekli mücadeleler için temel veriler
sağlanmaktadır.
Bir ormanda biyotik ve abiyotik faktörlerin
etkilerini en iyi şekilde yansıtan ağacın yapraklarıdır.
İleri yıllarda Seviye I noktalarından elde edilen
sonuçların yorumlanmasında yararlanılacak olan
Seviye II noktalarının tamamlanmasıyla daha sağlıklı
değerlendirilmeler yapılacaktır.
Şu anda çalışma yapılmamış konulardan toprak
özellikleri ile vejetasyon Seviye I noktalarında
çalışılmalıdır. Toprak özelliklerinin belirlenmesi
özellikle bitki besin maddesi eksikliği, sığ topraktan
kaynaklanan etkilerin ve kuraklık gibi zarar
parametrelerinin
değerlendirilmesinde
faydalı
olacaktır.
I.
Ulusal Akdeniz Orman ve Çevre Sempozyumu, 26-28 Ekim 2011, Kahramanmaraş
KSÜ Doğa Bil. Der., Özel Sayı, 2012
217
KSU J. Nat. Sci., Special Issue, 2012
Şekil 4. Akdeniz ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinde hava kirliliği öncelikleri
haritası (2007–2008) (Anonim 2008)
Vejetasyonun belirlenmesi ile belirli habitatlara ait
gösterge türler ve tür kompozisyonu belirlenmiş
olacaktır. Ayrıca tür kompozisyonundaki değişimlerde
izlenebilecektir. Birçok daimi gözlem alanında
incelenen ağaçlar tek bir türden veya farklı türlerin
karışımından oluşmaktadır. Her bir gözlem alanı farklı
ekolojik özelliklere sahip olduğundan ağaç türleri
herhangi bir zarar etmeninden de farklı şekilde
etkilenecektir. Türlerin stres faktörlerine bağlı olarak
gösterdiği direnç belirlenebilir ve olumsuz koşullara
dayanıklı türler tespit edilebilir.
TEŞEKKÜR
Orman Ekosistemlerinin İzlemesi Programı
çerçevesinde, Adana ve Kahramanmaraş Orman Bölge
Müdürlükleri sorumluluk sahalarındaki Seviye–1
Daimi Gözlem Alan verilerini kullanmamıza izin
veren Orman Genel Müdürlüğü, Orman İdaresi ve
Planlama Dairesi Başkanlığı, Ulusal Odak Merkezi
yetkilileri ve programa emeği geçen diğer
meslektaşlarımıza, teşekkür ederiz.
KAYNAKLAR
Acatay, A. 1953. Çam Keseböceği (Thaumetopoea
pityocampa Schiff.= Thaumetopoea wilkinsoni
Tams.) Hakkında Araştırmalar ve Adalardaki
Mücadelesi. İ.Ü. Orman Fak. Dergisi, 3(1 ve 2):
29-47.
Aertsen, W,. Kint, V., Orshoven, J., Özkan, K., Muys,
B. 2010. Comparison and Ranking of Different
Modelling Techniques for Prediction of Site Index
in Mediterranean Mountain Forests, Ecological
Modelling 221: 1119-1130.
Akman, Y. 1999. İklim ve Biyoiklim (Biyoiklim
Metodları ve Türkiye İklimleri). Kariyer
Matbaacılık, Ankara, 350 s.
Anonim 2008. Akdeniz Bölgesinin Öncelikli Çevre
Sorunları durum raporu, ÇOB Çevresel Etki
Değerlendirmesi ve Planlama Genel Müdürlüğü,
Çevre
Envanteri
Dairesi
Başkanlığı
http://www.cedgm.gov.tr/CED/Files/BolgeCevreS
orunlari/AkdenizBolgesi.pdf,
(Erişim
Tarihi:
15.11.2010).
Anonim 2009. Orman Ekosistemlerinin İzlenmesi
Seviye
I-II
Programları
Tepe
Durumu
Değerlendirmesinde Yöntemler Kıstaslar ile
Uygulama ve Denetim Kılavuzları. OGM Orman
İdaresi ve Planlama Dairesi Başkanlığı, Ankara,
276 s.
Anonim 2010. Orman Atlası, Çevre ve Orman
Bakanlığı, Orman Genel Müdürlüğü, 86 s.,
http://web.ogm.gov.tr/Resimler/sanalkutuphane/or
man_atlasi.pdf, (Erişim Tarihi: 05.12.2010).
Anonim 2011. http://www.icp.efri.gov.tr, (Erişim
Tarihi: 12.03.2011).
Atakan, A. 1991. Orman Bölge Müdürlüklerinde 1. ve
2. Derecede Zararlı Böceklerin Biyolojik
Devreleri. T.C. Orman Bakanlığı, Orman Genel
Müdürlüğü, Orman Koruma ve Yangınla
Mücadele Dairesi Başkanlığı, Yayın No: 670, Seri
No:31, Ankara, 338 s.
Atalay, İ. 2008. Ekosistem Ekolojisi ve Coğrafyası, II.
Cilt, Meta Basım matbaacılık, İzmir, 329–824 s.
Avtzis, N.D. 2001. Control of the most dangerous
insect of Greek forests and plantations, In:
Liebhold, A.M., Mcmanus, M.L., Otvos, I.S.,
Fosbroke, S.L.C., eds. Proceeding: integrated
I.
Ulusal Akdeniz Orman ve Çevre Sempozyumu, 26-28 Ekim 2011, Kahramanmaraş
KSÜ Doğa Bil. Der., Özel Sayı, 2012
218
management of forest defoliating insects. Victoria,
BC. Gen. Tech. Rep. NE–277: 1–5.
Aytar, F.,Mol, T. 2006. Pozantı İşletmesi
Ormanlarında Zarar Yapan Böcekler ve
Mücadelesi. Doğu Akdeniz Ormancılık Araştırma
Dergisi, 12: 107–164.
Babur, H. 2002. The effect of damage of
Thaumetopoea pityocampa (Schiff.) in Calabrian
pine seedling in Turkey. In: Proceedings of the
Pine Processionary Moth Symposium (Ed. M.
Kanat), (Kahramanmaraş, Turkey), pp. 37–38.
Çanakçıoğlu, H., Mol, T. 1998. Orman Entomolojisi,
Zararlı ve Yararlı Böcekler, İstanbul Üniversitesi
Yayın No: 4063, İstanbul, Fakülte Yayın No: 451,
İstanbul, 541s.
Çetin, H., Erler, F., Yanıkoğlu, A. 2006. Toxicity of
Essential Oils Extracted from Origanum onites L.
and Citrus aurentium L. against the Pine
Processionary Moth, Thaumetopoea wilkinsoni
Tams. Folia biologica (Kraków), vol. 54, No 3-4.
Çömez, A. 2004. Sündiken Dağları Kütlesinin Batı
Bölümünde (Çatacık İşletmesi) Hava Kirliliğinin
Orman Ağaçlarına Etkisinin Yükselti Ve Bakıya
Göre İncelenmesi, İ.Ü. Fen Bilimleri Enst. Orman
Mühendisliği ABD. Yüksek Lisans Tezi, 52 s.
Eichhorn, J., Roskams, P., Ferretti, M., Mues, V.,
Szepesi, A., Durrant, D. 2010. Visual Assessment
of Crown Condition and Damaging Agents. 49 pp.
Manual Part IV. In: Manual on methods and
criteria for harmonized sampling, assessment,
monitoring and analysis of the effects of air
pollution on forests. UNECE ICP Forests
Programme Co-ordinating Centre, Hamburg,
http://www.icp-forests.org/Manual.htm,
(Erişim
Tarihi: 10.12.2010).
Fernetti, M. 1997. Forest Healt Assessment and
Monitoring, Environmental Monitoring and
Assessment, Volume: 48(1): 45-72, Italy.
Fischer, R., Lorenz, M., Köhl, M., Mues, V., Granke,
O., Iost, s., van Dobben, H., Reinds, G.J., de Vries,
W. 2010a. The Condition of Forests in Europe,
2010 Executive Report, ICP Forests and European
Commission, Hamburg and Brussels, 21 pp.
Fischer, R, Lorenz, M, Granke, O., Mues, V, Iost S,
Van Dobben, H, Reinds, GJ, De Vries, W. 2010b.
Forest Condition in Europe, 2010 Technical
Report of ICP Forests. Work Report of the
Institute for World Forestry 2010/1. ICP Forests,
Hamburg, 175pp.
Harrington, F., Neville, P., Cummins, T., Farrell, E. P.
2010. A new vision of forest monitoring in Ireland
and Europe The FutMon project. COFORD
Connect Note. COFORD, Dublin.
Kanat M., Alma M. H., Sivrikaya, F. 2005. Effect of
defoliation by Thaumetopoea pityocampa (Den. &
Schiff.) (Lepidoptera: Thaumetopoeidae) on
annual diameter increment of Pinus brutia Ten. in
Turkey. Annals of Forest Sciences, 62: 91–94.
KSU J. Nat. Sci., Special Issue, 2012
Kantarcı, M.D. 1997. Egzoz Gazlarının Bitkilere
Etkisi, Egzoz Gazlarının Çevreye Etkileri Kitabı,
Türkiye’deki Humbolt Bursiyerleri Derneği, Yayın
No:1, 80-103,
Özdamar, K. 2009. Paket Programlar ile İstatistiksel
Veri Analizi, 7. Baskı, Kaan Kitabevi, Eskişehir,
609 s.
Moisen, G.G, Frescino, T.S. 2002. Comparing Five
Modelling Techniques for Predicting Forest
Characretistics, Ecological Modelling 157: 209225.
OGM 2011. 2008–2009–2010 Yılı Türkiye Raporları
OGM OİP Daire Başkanlığı ve İMİ Dairesi
Başkanlığı http://www.ogm.gov.tr/, (Erişim Tarihi:
05.01.2011).
Rive, J.L. 1966. Thaumetopoea pityocampa. Biology
and control. Note Inst. Rebois, No. 5, Tunis.
Salvato, P., Battisti, A., Concato, S., Masutti, L.,
Patarnello, T., Zane, L. 2002. Genetic
differentiation in the winter pine processionary
moth (Thaumetopoea pityocampa and wilkinsoni
complex), inferred by AFLP and mitochondrial
DNA markers. Molecular Ecology, 11: 2435–
2444.
Simonato, M., Mendel Z., Kerdelhué, C., Rousselet,
J., Magnoux, E., Salvato, P., Roques, A., Battisti,
A., Zane, L. 2007. Phylogeography of the pine
processionary moth Thaumetopoea wilkinsoni in
the Near East. Molecular Ecology 16: 2273–2283
Tiberi, R., Niccoli, A., Curini, M., Epifano, F.,
Marcotullio, M.C., Rosati, O. 1999. The role of the
monoterpene in Pinus spp. needles, in host
selection by the pine processionary caterpillar,
Thaumetopoea pityocampa. Phytoparasitica 27:
263–272.
Tosun, İ., 1975. Akdeniz Bölgesi İğne Yapraklı
Ormanlarında Zarar Yapan Böcekler ve Önemli
Türlerin Parazit ve Yırtıcıları Üzerinde
Araştırmalar. Orman Bakanlığı, Orman Genel
Müdürlüğü Yayınlarından, Sıra No:612, Seri No:
24, İstanbul.
UNECE 2004. Manual on Meethodolies and Criteria
for
Harmonized
Sampling
Assessments,
Monitoring and Analysis of Effects of Air
Pollution on Forest. Programme Co-ordinating
Center, UN/ECE, Hamburg, Geneva.
Yücel, M. 1995. Çevre Sorunları, Ç.Ü. Ziraat
Fakültesi Genel Yayın No:109, Ç.Ü. Ziraat
Fakültesi, Ofset Atölyesi, Adana, 302 s.
Yüksel, B. 1999. Anadolu Karaçamlarını Bekleyen
Çam İbre Kını Akarı (Trisetacus pini Nal.)
Tehlikesi, A new harmful, the pine needle sheath
mite (Trisetacus pini (Nal.)) on Crimean Pine, 1st
International Symposium on Protection of Natural
Environment and Erhami Karaçam, (Pinus nigra
Arnold ssp. pallasiana (Lamb.) Holmboe var.
pyramidata (Acat.) Yaltırık), 950–957 s., 23-25th
Semtember, Kütahya.