talat pafla`n›n kemiklerini mi? nazi f›r›nlar› m›?
Transkript
talat pafla`n›n kemiklerini mi? nazi f›r›nlar› m›?
42 47 RİFAT BALİ++ 26/5/06 11:11 Page 42 istanbul emniyet müdürü nihat haluk pepeyi almanya’dan ne getirdi -1 * CUMHUR‹YET TAR‹H‹ talat pafla’n›n kemiklerini mi? nazi f›r›nlar› m›? r›fat n. bali ba¤›ms›z araflt›rmac› Nihat Halûk Pepeyi’nin göreve bafllamas›ndan yaklafl›k bir ay sonra bas›nda, 16 Mart 1921 tarihinde Berlin’de bir Ermeni suikasti sonucu hayat›n› kaybeden eski Sadrazam Talât Pafla’n›n kemiklerinin ‹stanbul’a nakledilece¤i haberi yer ald›. Her ne kadar ‹cra Vekilleri Heyeti Kararnamesi’nde Nihat Halûk Pepeyi ile Salâhattin Korkud’un Almanya gezilerinden “meslekî tetkik” olarak söz ediliyorsa da, bas›n Almanya ziyaretinin Talât Pafla’n›n kemiklerinin Türkiye’ye getirilmesi için yap›ld›¤›n› yazacakt›. r›fat n. bali** Nihat Halûk Pepeyi 4 Kas›m 1942 günü ‹stanbul Emniyet Müdürlü¤ü görevine getirildi.2 18 Kas›m 1942 günü Ankara’dan ‹stanbul’a gelerek göreve bafllad›.3 Pepeyi göreve bafllad›ktan k›sa bir süre sonra mesleki tetkik gezisi için Avrupa’ya gidecekti. 6 Ocak 1943 tarihinde ‹cra Vekilleri Heyeti, “Almanya ile Alman iflgali alt›nda bulunan memleketlere tetkik seyahati için gönderilecek” olan Halûk Pepeyi ile Emniyet Umum Müdürlü¤ü Dördüncü fiube Müdürü Salâhattin Korkud’a diplomatik pasaport verilmesini kararlaflt›rd›.4 Dördüncü fiube’nin sorumluluk alan› yabanc›lar ve az›nl›klard›.5 Nihat Halûk Pepeyi ve Salâhattin Korkud 10 Ocak 1943 günü trenle Almanya’ya hareket etti. Boflalan ‹stanbul Emniyet Müdürlü¤ü makam›na da Çorum Valisi Muzaffer Akal›n vekâleten atand›.6 Pepeyi’nin göreve bafllamas›n- 42 Nihat Halûk Pepeyi (Sa¤da) 24 Eylül 1962’de Toptafl› Cezaevi’nde. * ‹çiflleri Bakanl›¤› sicil dosyas› ve eserlerine göre Nihat Haluk Pepeyi. ** Bu makalenin araflt›rma ve yaz›m safhas›nda yard›mlar›n› esirgemeyen; 50, 51 ve 52 say›l› dipnotlar da belirtilen belgelerin kopyalar›n› veren Dorothy Wein, merhum Tar›k Pepeyi, T.C. ‹çiflleri Bakanl›¤› Personel Genel Müdürlü¤ü Sicil fiubesi Memuru Zülfali ‹mano¤lu ve merhum Nihat Halûk Pepeyi’nin torunu Halûk Pepeyi’ye teflekkür ederim. 26/5/06 11:11 Page 43 dan yaklafl›k bir ay sonra bas›nda, 16 Mart 1921 tarihinde Berlin’de bir Ermeni suikasti sonucu hayat›n› kaybeden eski Sadrazam Talât Pafla’n›n kemiklerinin ‹stanbul’a nakledilece¤i haberi yer ald›.7 Her ne kadar ‹cra Vekilleri Heyeti Kararnamesi’nde Nihat Halûk Pepeyi ile Salâhattin Korkud’un Almanya gezilerinden “meslekî tetkik” olarak söz ediliyorsa da, bas›n Almanya ziyaretinin Talât Pafla’n›n kemiklerinin Türkiye’ye getirilmesi için yap›ld›¤›n› yazacakt›. Bas›na göre Pepeyi, Talât Pafla’n›n kemiklerini yurda getirecek heyetin baflkan› olarak Almanya’ya gitmiflti. Yap›lan ilk programa göre heyet 5 fiubat 1943 günü Türkiye’ye dönecekti ancak, iade ifllemlerinin gecikmesinden ötürü dönüfl 15 fiubat tarihine ertelenmiflti.8 Buna ra¤men Pepeyi ve Korkud bas›nda belirtilen tarihten üç gün önce, 11 fiubat 1943 günü trenle ‹stanbul’a dönecekti.9 Talât Pafla’n›n kemikleri ise 21 fiubat 1943 günü trenle Almanya’dan yola ç›kacak,10 25 fiubat günü ‹stanbul’a varacak,11 naafl önce fiiflli S›hhat Yurdu’na kald›r›lacak, ayn› günün ö¤leden sonras›nda da askeri merasimle Abidei Hürriyet Tepesi’nde gömülecekti.12 Pepeyi, Sirkeci Gar›’nda ‹stanbul Emniyet Müdür Vekili Muzaffer Akal›n, ‹stanbul Emniyet Müdür Muavini Ahmet Demir, flube müdürleri, dostlar› ve bas›n mensuplar› taraf›ndan karfl›lanacakt›. Ard›ndan ‹stanbul Valisi Dr. Lütfi K›rdar’› makam›nda ziyaret ederek gezisiyle ilgili bilgi verecek, birkaç gün sonra da Ankara’ya hareket edip ilgili makamlar› bilgilendirecekti.13 Bir gazetecinin geziyle ilgili intibalar›n› ve Talât Pafla’n›n kemiklerinin nakli meselesini sormas› üzerine Pepeyi flu cevab› verecekti:14 “Malûm oldu¤u üzere meslekî tetkiklerde bulunmak üzere Salahâttin Korkud’la birlikte Almanya’ya gitmifltik. Bu seyahatimiz umumiyet itibariyle iyi geçti. ‹yi intibalarla dönmüfl bulunuyoruz. Ben [Talât Pafla’n›n kemiklerinin nakli] bu mesele ile meflgul olmad›m. Mamafih Pafla’n›n kemiklerinin memleketimize nakledilece¤inden ve bu hususta Almanya ile bir anlaflmaya var›ld›¤›ndan malûmattar›m.” Pepeyi’nin Berlin’de Nazi subaylar› taraf›ndan karfl›lanmas›n› gösterir bir foto¤raf›n da refakat etti¤i bu ilginç mülakat, yay›nland›¤›n›n ertesi günü Pepeyi taraf›ndan tekzip edilecekti. Bu tekzip bütün gazetelere yollanacakt›. Pepeyi’nin tekzibi ve Haber Akflam Postas›’n›n konuyla ilgili izahat› flöyleydi:17 (mülakat arka sayfada kutudad›r). Dün gazetemizde, ‘Reflad Mahmut’ imzasile, istihbaratta çal›flan arkadafl›m›z›n polis müdürümüz Halûk Nihat Pepeyi ile yapt›¤›n› söyledi¤i bir mülâkat› neflretmifltik, dün akflam, polis müdürümüzün imzas›n› tafl›yan flu tavzihi [düzeltmeyi] ald›k. Aynen neflrediyoruz: Haber Gazetesi Neflriyat Müdürlü¤ü’ne Bugünkü (12.2.943) Haber gazetesinde Avrupa seyahatimizin intibalar›- TOPLUMSAL TAR‹H 150 HAZ‹RAN 2006 42 47 RİFAT BALİ++ na dair bir yaz› gördüm. Haber gazetesi muharririyle böyle bir konuflma yapmad›¤›m gibi gazetede ç›kan foto¤raf› da ben vermedim. Ben ve arkadafl›m Salâhattin Korkut Almanya’ya ve Avrupa’n›n baz› büyük flehirlerine mesle¤imize ait tetkikat için gönderildik ve bir ay kadar devam eden bu seyahatten memnunlukla döndük. Keyfiyetin bu yolda ayd›nlat›lmas›n› rica ederim. Emniyet Müdürü Halûk Nihat Pepeyi Polis müdürümüzün bu tezkeresinden de aç›kça anlafl›laca¤› veçhile Reflad Mahmud’un polis müdürümüzle yapt›¤›n› söyledi¤i ve bizim de kendisine inanarak neflretti¤imiz bu konuflman›n as›ls›z oldu¤u, Emniyet Müdürümüzün flehrimize dönüflü ile seyahatinin meslekî tetkikat maksadile vukubulmas›ndan ibaret olan havadise muharip Nihat Halûk Pepeyi kimdir? 1 Nihat Halûk Pepeyi, 1314 (1898) y›l›nda Selanik’e ba¤l› Katerin kazas›nda do¤du. Mektebi Mülkiye mezunu olan Pepeyi’nin ilk memuriyeti, 1 Kanunievvel 1337 (1 Aral›k 1918)-17 Teflrinevvel 1338 (17 Ekim 1919) tarihleri aras›nda Hendek Numune Mektebi Müdürlü¤ü’ydü. Akyaz› Nahiye Müdürlü¤ü, Nusaybin, S›nd›rg›, Ayval›k, Mustafa Kemalpafla, Eminönü, Fatih ve Çankaya kaymakaml›klar›nda bulunduktan sonra ‹stanbul’a Vali Muavini olarak atand› (30 Kas›m 1939-20 A¤ustos 1940). Daha sonra Siirt ve Burdur valili¤i yapt›. 18 Kas›m 1942-4 Eylül 1943 tarihleri aras›nda ‹stanbul Emniyet Müdürlü¤ü görevinde bulundu. Daha sonra Erzurum (20 Eylül 1943-29 Kas›m 1945), Antalya (8 Aral›k 1945-12 Kas›m 1946) valilikleri, Emniyet Genel Müdürlü¤ü (13 Kas›m 1946-7 Temmuz 1947), ‹çiflleri Bakanl›¤› ‹kinci Müsteflarl›¤› (7 Temmuz 1947-2 Eylül 1950) ve Kütahya (16 Eylül 1950-2 Haziran 1952), Merkez (3 Haziran 1952-18 Nisan 1953) valili¤i görevlerinde bulundu. 18 Nisan 1953 tarihinde emekliye ayr›ld›. Pepeyi emekliye ayr›ld›ktan sonra DP’ne girdi. X. dönem (1954-1957) Kütahya, XI. dönem (1957-1960) ‹stanbul milletvekili seçildi. 27 May›s 1960 ‹htilali’nden sonra tutukland› ve Toptafl› Cezaevi’ne konuldu. 27 May›s 1972 tarihinde vefat eden Pepeyi, Edirnekap› fiehitli¤i’ne defnedildi. Pepeyi’nin ilginç bir yan›, destans› üslupta yazan bir flair olmas›d›r. Eserleri flunlard›r: Geçmifl Zaman›n Masallar›, ‹smail ile Gül’izar-Tamar Hatun ile Süleyman fiah, ‹stanbul, Hüsn-i Tabiat Matbaas›, 1928. Türk Destan›na Girifl, Ülkü Kitaphanesi, ‹stanbul, 1934. Mütareke: Destan, Becid Bas›mevi, ‹stanbul, 1938. Millî Mücadele Destan›, ‹nkilâp Kitabevi, ‹stanbul, 1940. Çanakkale: Destan, Yeni Kitapç›, ‹stanbul, 1936. Erenler, Gaziler, ‹smail Akgün Bas›mevi, ‹stanbul, 1951. Nihat Halûk Pepeyi, 18 Kas›m 1942-4 Eylül 1943 tarihleri aras›nda ‹stanbul Emniyet Müdürlü¤ü görevinde bulundu. CUMHUR‹YET TAR‹H‹ 42 47 RİFAT BALİ++ 26/5/06 11:11 Page 44 memleketlerde flehirlerin manzaralar› ve otomobil ve tayyarelerde telsizler bulunmas› vesaire gibi flimdiye kadar muhtelif ajans haberleri, tercüme röportajlar ve intiba yaz›lar›nda okunmufl olan teferruat ve malûmat›n da ilâve edildi¤i anlafl›lm›flt›r. Nihat Halûk Pepeyi ‹stanbul Emniyet Müdürlü¤ü görevinde uzun süre kalmayacak, 9 A¤ustos 1943 tarihli ‹cra Vekilleri Heyeti karar› mucibince Erzurum valili¤ine tayin edilecekti.18 23 Ekim 1945 tarihine kadar bu görevde kalan Pepeyi daha sonra da Antalya valili¤ine tayin edildi.19 Böylece kendi intibalar›n› Emniyet Müdürüne atfetmek suretile gazetecilikte muvaffak›yet gayretini meslek dürüstlü¤ünün caiz görmiyece¤i dereceye ç›kararak gazetesini hem resmî makamlara, hem de okuyucular›na karfl› ilk olarak böyle bir vaziyete sokan arkadafl›m›z›n teessürümüzü mucip hareketi karfl›s›nda üzerimize düflen vazife yap›ld›¤› gibi burada da Emniyet Müdürümüzden ve okuyucular›m›zdan ayr›ca özür dileriz.” almanya gezisinin amac› neydi? Ye¤eni Tar›k Pepeyi’ye göre Nihat Halûk Pepeyi’nin ye¤eni merhum Tar›k Pepeyi’ye göre Halûk Bey Talât Pafla’n›n kemiklerini getirmek için Almanya’ya gitmifl, ‹stanbul Emniyet Müdür Muavini Ahmet Demir de kendisine refakat etmiflti.20 Tar›k Pepeyi’ye göre amcas› geziden flöyle bahsetmiflti:21 “Heyet halinde, baflkan amcam olmak üzere, [Almanya’ya gitti] ve Hitler’in de muvaffakiyetiyle ‹nönü’yle bir irtibat› oldu. ‹nönü’nün tensibi ile amcam Almanlar›n gönderdi¤i bir uçakla Berlin’e gitti ve orada Hitler’le konufltu, görüfltü. Onlar›n rejimlerini, dikta rejimini gördü ve o rejimden tiksindi. Çünkü amcam rahmetli derdi ki, göstermifller, ‘bizde her fley vesikaya tâbi. Bir yumurta fazla ald› diye biz idam ettik’ demifller. ‹nfaz yerini göstermifller. Amcam tiksindi bunlar› görünce. ‘Öyle rejim görmedim’ diyordu. ‘Türkiye'de böyle bir fley olamaz’ diyordu. ‘Biz hay›rhah nankör insanlar›z’ fleklinde konufluyordu. Bütün sahillerde s›¤›naklar varm›fl. Denizalt› s›¤›naklar›. Tahkim edilmifl sahiller. Ondan sonra g›da maddelerinin tevzi sistemi. O za- Gezinin amac› Talat Pafla’n›n kemiklerini getirmek mi? Pepeyi’yi karfl›layan gazeteciler aras›nda yer alan Haber Akflam Postas› muhabiri Reflat Mahmud meslektafllar›n› atlatacak, Pepeyi’den uzunca bir beyanat almaya muvaffak olacakt›. Reflat Mahmut ile Pepeyi aras›nda cereyan eden görüflme flöyle idi:15 Nihat Halûk Pepeyi’nin ye¤eni merhum Tar›k Pepeyi’ye göre Halûk Bey Talât Pafla’n›n kemiklerini getirmek için Almanya’ya gitmiflti. Kendisini karfl›lad›¤›m zaman gayet nefleli bir tav›rla, – Gelece¤imi dün yazm›fls›n›z. Haber, bana ayak sektirmiyor, dedi. – Beyanat! Diye rica ettim. – Beyanat veremem, salâhiyetim yok. – O halde yedi¤iniz içti¤iniz sizin olsun, gördüklerinizi anlat›n diye ayak diredim. Halûk Nihat, meflhur tavazuu ile: – Vallahi, dedi, hangisini söyliyeyim? Seyahate geçen ay içinde ç›kt›k. Benimle beraber eski ‹stanbul Emniyet Direktör Vekili Salâhattin Korkud da vard›. Evvelâ Sofya’ya u¤rad›k. Ondan sonra Belgrad, Peflte, Viyana, Prag, Berlin, Essen, Utreht, Lâhi, Amsterdam, Anvers, Brüksel, Paris, Bordo, Lâruçer, Karlstroher, Manheyn, Haydelberg’e kadar uzand›k. – Seyahatinizin sebebi için birçok fleyler yaz›ld›, kimisi Talât Pafla’n›n kemiklerini getirmek, kimisi de Ekrem König16 için gitti¤inizi söyledi. – Hay›r, biz sadece meslekî tetkikler yapmak için seyahat ettik. – Size kimler mihmandarl›k ediyordu? – Alman polis erkân›. – Herhangi bir hava hücumu gördünüz mü? – E¤er Berlin’e teahhürlü [gecikmeli] gitmemifl olsayd›k Berlin’in ‹ngiliz uçaklar› taraf›ndan bombaland›¤›n› görecektik. Yaln›z Essen bombard›man›na flahid olduk. – S›¤›naklar nas›l? – Gördüklerimiz mükemmeldi. Bir fley, nazar› dikkatimizi celbetti. Bombard›mandan sonra en geç yirmi dört saat içinde bombard›man tahribat› tahta perdelerle maskeleniyor. Böylelikle her halde maneviyat›n bozulmamas› gözetilmifl olacak. – Alman devlet reisi Hitler’i gördünüz mü? – Hay›r, yaln›z Göbels’in nutkunu dinledik. Bu muhakkak ki hatip bir sanatkâr. Nutku ç›lg›nca alk›fll›yorlard›. Alk›fllam›yan tek bir kifli varsa Salâhattin’le bendim. Çünkü, Almanca konufltu¤u için ne dedi¤ini anl›yam›yorduk. Say›n Emniyet Müdürümüz sigaras›n› tazeledikten sonra: – Bir fley çok hayretimizi mucip oldu, dedi. – Nedir o fley? – Berlin’deki otomobillerin telsizleri. – Otomobillerde telsiz teflkilat› m› var? – Evet. Biz otomobilimizde, oturdu¤umuz yerde meselâ sefarethane ile veya herhangi bir yerle mükemmelen telgraflafl›yorduk. Bunun için otomobilin bir yerde durmufl olmas› flart de¤ildir. Otomobiller süratle giderken de telsiz muhaberelerini temin etmek mümkün oluyor. Otomobilde telsiz telgraf! – Bu, belki sizin bindi¤iniz arabaya mahsustu. – Zannetmem. Çünkü umumi tertibat veya teflkilât olmasa, bir tek arabada dahi telsizle muhabere imkâns›z olmas› lâz›m gelir. – Meslekî tetkikleriniz? – Almanya’da Türklere karfl› derin bir muhabbet beslendi¤ini gördük. Türk polisini çok be¤endiklerini aç›kça söylediler. Sonra, u¤rad›¤›m›z her binaya, daha biz gelmeden Türk bayraklar› çekiliyordu. – Dönüflte baflka yerlere u¤rad›n›z m›? – Dönüflte dört gün tayyare ile seyahat ettik. Rusya’ya gittik. Kiyef’i gördük. Lehistan’da Krakovil, Romanya’da Bükrefl’i ziyaret ettik ve dün Sofya’ya geldik. Sofya’dan ‹stanbul’a trenle geldik. Biraz, düflündükten sonra: – ‹nsan gurbette flanl› bayra¤›m›z› gördükçe heyecanlan›yor. Ben de, Berlin’de istikbalimize gelen bir generalin gö¤sünde Umumî Harp hat›ras› olarak Türk bayrakl› bir madalya görünce o kadar heyecanland›m ki, kendimi tutamad›m, flanl› bayra¤›m›z› selâmlar gibi boyun k›rd›m. 26/5/06 11:11 Page 45 man bizde de yak›n zamana kadar hep karne vard›. Bizim nüfus ka¤›tlar›m›z felaketti. Bütün bunlar› orada etüt etmifl, görmüfl. Buraya gelince ilgili bakanl›klara, müsteflarlara anlatm›fl bunlar›. ‘Almanya böyle yap›yor. Benim gördüklerim bunlard›r’ diye. Ve gayet gaddar ve sert hareket ettiklerini, Almanlar›n pek böyle menfaatlerini her fleyin üstünde tuttuklar›n›, üstün ›rk nazariyesini takip ettiklerini, Yahudilere eziyet, cefa yapt›klar›n› bütün bunlar› detaylar›yla anlatm›flt›. Soyk›r›m kamplar›na götürmemifller. Dedi¤im gibi müstahkem mevkileri göstermifller. Top yuvalar›n›, denizalt› yuvalar›n›, ondan sonra buralar›n afl›lamayaca¤›n›, karadan denizden bir taaruz vukuunda derhal def edilece¤ini [söylemifller]. Hitler taraf›ndan [kabul edildi]. Bir alt›n kabzal› tabanca, bir alt›n sigara tabakas› [hediye edildi]. Amcam 1960 ihtilâlinde içeriye al›nd›¤› zaman uzun müddet ayl›k alamad›. Emekli ayl›¤›n› da alamad›. Mebus ayl›¤›n› da alamad›. O zaman aile zarurete düfltü. Evdeki gümüfl mümüfl ne varsa, bu arada o tabancan›n da sat›ld›¤›n› yok pahas›na gitti¤ini hat›rl›yorum. Kim ald› onu da bilmiyorum.” Bozkurt ve Gökbörü Dergileri’nin yay›nc›s› Reha O¤uz Türkkan’a göre II. Dünya Savafl› y›llar›nda faaliyet gösteren Türkçülük ak›m›na mensup ö¤renci, subay ve yay›nc›lar›n tutuklan›p yarg›lanmalar›, Türk siyasi tarihine ‘3 May›s 1944 Turanc›lar Davas›’ olarak geçti. Tutuklananlar aras›nda yer alan Reha O¤uz Türkkan hat›rat›nda, tutuklu iken tabi oldu¤u iflkenceden ve Pepeyi’nin Almanya gezisinden flöyle bahsetmekte:22 “Bafl›mdan birkaç kar›fl mesafede, her biri sokak ampulü kadar büyük üç, belki de dört gayet iri ampul yan›yordu. Ifl›klar mavimtrak beyazd›. Ampullerin içinde mutat harici helezonî bir tak›m ‘filâman’lar vard›. Sonradan ö¤rendi¤ime göre, bunlar› o zamanki polis müdürü, Nazi Almanya’ya bir seyahat› esnas›nda ö¤renip TOPLUMSAL TAR‹H 150 HAZ‹RAN 2006 42 47 RİFAT BALİ++ “– Hay›r, yaln›z Göbels’in nutkunu dinledik. Bu, muhakkak ki hatip bir sanatkâr. Nutku ç›lg›nca alk›fll›yorlard›. Alk›fllam›yan tek bir kifli varsa Salâhattinle bendim. Çünkü, Almanca konufltu¤u için ne dedi¤ini anl›yam›yorduk.” getirmifl. Mahiyetlerini bilmiyorum, fakat tesirlerini pek iyi biliyorum. Bu müthifl s›cak günde, havas›z darac›k tabutluk içinde yaratt›klar› muazzam s›cakl›¤› bir tarafa b›rak›n. As›l korkuncu, insan›n bafl›nda ve beyninde yaratt›klar› sanc›yd›. Tarifi zor bir sanc›. En fliddetli bafl a¤r›s›yla bir alakas› yok. A¤r› flakaklar ve al›n nahiyesinde de¤il, kafan›n orta ve üst taraflar›nda. Sanki k›zg›n flifller beyninize sokuluyor ve içinde oynat›l›yormufl gibi. Gözlerim k›s›l›yor, difllerim g›c›rd›yor ve avaz›m ç›kt›¤› kadar ba¤›r›yordum. Kollar›mdan as›l› olarak, terden suya batm›fl gibi s›r›ls›klam ve ink›tas›z 盤l›klarla ba¤›rarak sallan›p durdum.” Britanya D›fliflleri Bakanl›¤›’na göre, Halûk Pepeyi Almanlar›n daveti üzerine iflgal alt›ndaki ülkelerde Gestapo’nun çal›flma yöntemlerini birinci elden gözlemleyecekti.24 Pepeyi’nin ‹stanbul’dan Erzurum valili¤ine atanmas› üzerine Britanya Baflkonsoloslu¤u’nun haz›rlad›¤› bir di¤er raporda ise Pepeyi’nin, “kendisine verilen s›n›rlar içinde yard›m etmeye ve iflbirli¤ine aç›k” biri oldu¤u belirtiliyordu.25 Ye¤en Tar›k Pepeyi’ye göre, Reha O¤uz Türkkan’›n, amcas› Halûk Pepeyi’ye yönelik olan ve yak›n tarihte bir televizyon program›nda da tekrarlad›¤› bu suçlamalar tamamen gerçek d›fl›yd›.23 ‹stanbullu Yahudilere göre Halûk Pepeyi’nin Almanya’y› ziyaret etmesinin tek amac›, insan yakma f›r›nlar›n› yerinde inceleyip benzeri bir tesisi Türkiye’de kurmakt›. Dönemi yaflam›fl ‹stanbullu Yahudilere göre hü- Britanya D›fliflleri Bakanl›¤›’na göre Yahudi Kundurac›lar, 20. Yüzy›l›n bafl›. Kaynak: Beth Hatefutsoth Müzesi Foto¤raf Arflivi, Tel Aviv az›nl›klara göre ‘balat f›r›nlar›’ söylentisi 45 42 47 RİFAT BALİ++ 26/5/06 11:11 Page 46 CUMHUR‹YET TAR‹H‹ gönderilmifltir. Varl›k Vergisi verenler de gönderilmifltir. Yahudilerin yafll›lar› ve kad›nlar› d›fl›ndakiler buraya gönderilmifltir. Yafll›lara da tembih edilmifltir ki fazla d›flar›da dolaflmas›nlar, mümkün oldu¤unca evde otursunlar diye. Türkiye’ye vurmaktan vazgeçen Hitler o zaman Türkiye’den flu istekte bulunuyordu: Türkler Yahudileri f›r›nlarda yaks›nlar. Hatta bir ara f›r›nlar›n Türkiye’ye gönderilmesi gündeme gelmifl, ancak Türkiye, biz hallederiz, deyince bu defa f›r›nlar›n krokileri Almanlar taraf›ndan gönderilmifltir. Bu bask› karfl›s›nda ‹smet Pafla ve Fevzi Çakmak Aflkale sürgününü icat ederek bu bask›dan bir süre de olsa kurtulmay› planlam›fllard›r. fiu anda mevcut olmayan ‘Balat F›r›n›’. Kaynak: Marie-Christine VaroL, Balat Fauburg Judif d’‹stanbul, 1989 46 kümet, Yunanistan ve Bulgaristan’› iflgal ederek Trakya s›n›rlar›na dayanan Nazilerin Türkiye’yi de iflgal etmeleri halinde kullan›lmak üzere insan yakma f›r›nlar› infla etmiflti. Otuzlu, k›rkl› y›llarda ciddi bir Yahudi nüfusunun yaflad›¤› Balat’ta, ekmek f›r›n› olarak infla edildi¤i söylenen ancak hiçbir zaman üretime geçmeyen bacal› bir bina Balatl› Yahudiler taraf›ndan ‘Los Ornos de Balat’ (Balat f›r›nlar›) olarak an›lacakt›r. Bu bina Et ve Bal›k Kurumu’nun deposu olarak kullan›lacak ve Bedrettin Dalan’›n büyükflehir belediye baflkanl›¤› s›ras›nda y›k›lacakt›. Balatl› birçok Yahudi, bu binan›n II. Dünya Savafl› y›llar›nda ‹stanbul’da infla edildi¤i yayg›n olarak söylenen ‘insan yakma f›r›nlar›’n›n ta kendisi oldu¤unu iddia ediyordu.27 Baflka Balatl›lar ise, Balat’›n Lonca semtinde infla edilmifl ve dufllarla teçhiz edilmifl modern bir hamam›n ‘Balat f›r›nlar›’ oldu¤unu ileri süreceklerdi. Temerküz kamplar›ndaki gaz odalar›nda dufllar›n mevcut olmas› ve y›kanma bahanesi ile buraya götürülen Yahudilerin dufllardan f›flk›rt›lan zehirli gazla katledilmeleri nedeniyle Balatl› Yahudilerin zihninde bu hamam, ‘imha f›r›n›’ olarak yer etmiflti. Hasköy’de de benzeri f›r›nlar›n mevcudiyetinden bahsedilecekti.28 Balatl› Yahudilerle yap›lan bir sözlü tarih çal›flmas›nda da ‘Balat f›r›nlar›’ konusu gündeme gelecekti. Sorgulanan Balatl›lar, bacal› binan›n Yahudileri yakmak için infla edilen bir f›r›n oldu¤unu, yak›lan insanlar›n derilerinin bacadan uçuflmamas› için de bacan›n tepesine bir kafes yerlefltirildi¤ini söylüyorlard›. Ayn› kiflilere göre, f›r›nlar için gerekli teçhizat›n Almanya’dan gemilerle getirilmesi tasarlanm›flt›. Ancak meçhul bir nedenle geminin ‹stanbul’a gelememesi sonucu teçhizat da getirilememiflti.29 Sorgulanan Balatl›lar f›r›nlar›n gerçek oldu¤unu, “baz› hakikatler var ki budur yani” sözleriyle dile getireceklerdi. Ayn› kiflilere göre Reisicumhur ‹smet ‹nönü Türkiye Yahudilerini imha etmek niyetinde de¤ildi. F›r›nlar›, Nazileri oyalamak maksad›yla infla etmiflti.30 Benzer bir flekilde Jozef Bencuya ad›nda bir Yahudi, babas›n›n kendisine “defalarca anlatt›¤›” flu izlenimi aktaracakt›:31 “Türk hükümeti Hitler’in bask›s›ndan kurtulmak için Musevi kökenli vatandafllar›n› Aflkale’ye göndermifltir. Varl›k Vergisi iflin göstermelik taraf›d›r. Çünkü Aflkale’ye sadece Varl›k Vergisi verebilecek Yahudiler de¤il, varl›klar› olmayanlar da Aflkale’deki bu kampta ibadet yerleri mevcuttu. Kütüphane ve benzeri hizmetlerden yararlan›l›yordu. Babam kamp›n komutan›n› anlata anlata bitiremezdi. Albay›n her zaman kap›s› aç›kt›. Herkes çok rahatl›kla görüflebiliyordu. Hitler tehlikesi ne zaman bitti, kamp yeri de bitti ve herkes geri döndü. Hitler’e yap›lan bu oyun öyle güzel oynanm›fl ki, bazen flehirde Yahudi Türk vatandafllar› gezdirilirmifl ve hatta bir defa da dumanlar tüttürülmüfl kamp yerinden. Sanki f›r›nlar tüttürülmüfl gibi. Bu hadise tamamen Türk Devleti’nin Türk vatandafl› olan Yahudileri korumak ve Hitler’in bask›s›ndan kurtulmak içindi.” Yahudilerin dile getirdikleri bu inanç bir yerde gerçek bir bilgiye dayan›yordu. O da, 1948 y›l›nda bas›nda yer alan “f›r›n teçhizat›n›n ‹stanbul’a ulaflmad›¤›” haberiydi: “Mahrukat Ofisi’nin tasfiye edilmekte oldu¤unu yazm›flt›k. Ofisin mallar› aras›nda Balat’ta inflas› yar›da kalan asrî [modern] f›r›n da vard›r. Bu f›r›n da yak›nda sat›fla ç›kar›lacakt›r. F›r›n›n tamamlanmas› için lüzumlu makine ve aletlerin bir k›sm› harb yüzünden yolda kaybolmufltur. Bu sebeple tamamlanamam›flt›r. Büyük bir arsaya ve binaya sahip olan f›r›n›n bir k›s›m makineleri yerlerine konulmufltur. Belediye taraf›ndan bir müddet evvel yapt›r›- 26/5/06 11:11 Page 47 lan keflifte 300 bin lira sarfedildi¤i takdirde f›r›n›n ifller hale gelece¤i de anlafl›lm›flt›r. Bu tesisin sat›fla ç›kar›laca¤› haberi üzerine baz› bankalar tasfiye komisyonuna müracaat ederek talip olmufllard›r. F›r›n bugünkü hale gelinceye kadar 800 bin lira sarfedilmifltir. Fakat taliplerin fazlal›¤› yüzünden bunun daha fazlaya sat›laca¤› anlafl›lmaktad›r. Bu f›r›n tamamland›¤› takdirde flehirde sarfedilen günlük ekme¤in üçte birini haz›rlayaca¤› söyleniyor.”32 Bu söylentiler yak›n tarihe kadar süregelecektir. ‘Balat f›r›nlar›’ konusunun 1992 y›l›nda yeniden gündeme gelmesi üzerine aradan yar›m as›r geçmesine ra¤men sekiz ‹stanbullu Yahudi, “Bina, bizleri yakmak için yap›lm›fl. ‹nönü, Hitler’e Rusya dönüflünde Yahudiler için gerekli haz›rl›¤›n yap›laca¤› sözünü verdi¤i için yap›lm›fl bu bina. Hitler’in Rusya dönüflünde bizler f›r›na gönderilecektik” sözleriyle, aradan geçen elli y›la ra¤men bu inanc›n halen canl› oldu¤unu bir kere daha göstereceklerdi.33 ‹stanbullu Rum Z.’ye göre, Reisicumhur ‹smet ‹nönü Yahudileri imha etme teknolojisini ö¤renmesi için dönemin emniyet müdür muavinini Almanya’ya yollam›flt›. Emniyet müdür muavini geri döndü¤ünde bu f›r›nlar› infla etmiflti.34 Bir baflka tan›k, insan yakma f›r›nlar›n›n nas›l çal›flt›klar›n› ö¤renmesi için Almanya’ya gönderilenin, isim zikrederek, ‹stanbul Emniyet Müdürü Halûk Pepeyi oldu¤unu söyleyecekti. Bu kifliye göre Pepeyi dönüflünde, ‘Ben bu ifli yapamam, beceremem’ diyerek görevinden istifa etmiflti.35 ‘Yakma f›r›nlar›’ söylentisi son derece yayg›nd› ve yay›nlanmam›fl bir tiyatro eserine bile konu olacakt›.36 Bu söylenti sadece ‹stanbul’a has de¤ildi, ‹zmir’de de geçerliydi. Karatafl semtinde özel bir f›r›n kuruldu¤u ve Yahudilere ‘sizleri burada yakaca¤›z’ denildi¤i söylenmekteydi.37 ‹zmirli Difl hekimi Eli fiaul da an›lar›nda Bahribaba Park›’ndaki alanda infla edilmifl, ancak hiç kullan›lmam›fl bir binan›n Yahudileri imha etmek için infla edilmifl f›r›nlar oldu¤u söylentisinin ‹zmir Yahudileri aras›nda dolaflt›¤›ndan söz etmekte.38 Haber Akflam Postas›, 8 fiubat 1943. “Polis müdürümüz bu sabah Berlin’den geldi”, Son Telgraf, 12 fiubat 1943. “Talât Pafla’n›n kemikleri getiriliyor”, Son Posta, 22 fiubat 1943. “Talât Pafla’n›n cenazesi memlekete geldi”, Akflam, 25 fiubat 1943. “Talât Pafla’n›n na’fl› merasimle vatan topra¤›na gömüldü”, Akflam, 26 fiubat 1943. “Emniyet Müdürümüz Avrupa’dan geldi”, Vatan, 12 fiubat 1943. “Polis müdürümüz bu sabah Berlin’den geldi”, Son Telgraf, 12 fiubat 1943. Reflat Mahmud, “Emniyet Müdürü bu sabah geldi”, Haber Akflam Postas›, 12 fiubat 1943. ‹fladam› Ekrem König’in ad› uçak kaçakç›l›¤›na kar›flm›flt›. Ekrem König, 7 Ocak 1943 tarihinde Paris’te yakalanm›fl ve Budapeflte’ye gönderilmiflti. Burada dosyas› gözden geçirildikten sonra Türkiye’ye gönderilecekti. (“Ekrem König Macaristan’a kadar getirildi”, Cumhuriyet, 8 Ocak 1943). Bu konuda ayr›nt›l› bilgiler için bkz. Sinan Kuneralp, ‘‹spanya ‹ç Savafl›’nda Uçak Ticareti ve Ekrem König’, Tarih ve Toplum, Aral›k 1988, cilt 10, say› 60, s. 6-7; Mete Tunçay, ‘Ekrem König’in Uçak Kaçakç›l›¤›, Sinan Kuneralp’in ‹leri Sürdü¤ü gibi – Milliyetçiler Ad›na m›, Yoksa Cumhuriyetçiler Hesab›na m› Yap›lm›flt›r?’, Tarih ve Toplum, Aral›k 1988, cilt 10, say› 60, s. 8; Cemil Koçak, ‘Yolsuzluk Târihinden Bir Sayfa: König Olay›’, Görüfl, say› 19, (fiubat-Mart 1995), s. 68-75; Cemil Koçak, ‘Amerikan D›fliflleri Bakanl›¤› Belgeleri Ifl›¤›nda König Olay›’na (Yeniden) Bir Bak›fl ve Bâz› Notlar’, 7. Ulusal Sosyal Bilimler Kongresi, (21-23 Kas›m 2001/Türk Sosyal Bilimler Derne¤i/ODTÜ/Ankara). “Emniyet Müdürü’nün tekzibi”, Haber Akflam Postas›, 13 fiubat 1943. Ayn› tekzip Cumhuriyet ve Vatan gazetelerinde de yer ald›. T.C. Baflbakanl›k Cumhuriyet Arflivi, 9 A¤ustos 1943 tarih, 2/20419 say›, 71-465 dosya, 30.18.1.2 fon kodlu, 102.59.5 yer say›l› belge. T.C. Baflbakanl›k Cumhuriyet Arflivi, 23 Ekim 1945 tarih, 3/3238 say›, 2934 dosya, 30.18.1.2 fon kodlu, 109.63.11 yer say›l› belge. Tar›k Pepeyi ile Mart 2004 tarihindeki görüflme. Talât Pafla’n›n kemiklerinin Türkiye’ye getirilmesi konusunun Türkiye Cumhuriyeti taraf›ndan m›, yoksa Almanya taraf›ndan m› ortaya at›ld›¤› meçhuldür. Yrd.Doç.Dr. Hasan Babacan’a göre her ikisi de mümkündü. Türkiye Cumhuriyeti, naafl›n memlekete getirilmesinin zaman›n›n geldi¤ine siyaseten karar vermifl olabilir veya savafl›n aleyhlerine döndü¤ü bir zamanda tarafs›zl›¤›n› muhafaza etmeye çal›flan Türkiye’de Nazilere yönelik bir sempatinin oluflmas› için Naziler de bu teklifi Türk hükümetine yapm›fl olabilirlerdi. Hasan Babacan, Mehmed Talât Pafla 1874-1921, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 2005, s. 246. Tar›k Pepeyi ile Mart 2004 tarihindeki görüflme. Reha O¤uz Türkkan, Tabutluktan Gurbete, Bo¤aziçi Yay›nlar›, ‹stanbul, 1975, s. 66-67. Tar›k Pepeyi ile Mart 2004 tarihindeki görüflme. Public Record Office, FO 371/37501/R404/207/44 say›l› belge. Public Record Office, FO 195/2477 say›l› 6 A¤ustos 1943 tarihli belge. Bu konu daha önce ifllenmifltir. Bkz. R›fat N. Bali, ‘‹kinci Dünya Savafl› Y›llar›nda Türkiye’de Az›nl›klar, II. Balat F›r›nlar› Söylentisi’, Tarih ve Toplum, cilt 30, Aral›k 1998, say› 180, s. 11-17. Eli fiaul, ‘Tres tristes datas en la historia de los Judios de Turkia’, Los Muestros, Haziran 1994, sh. 10. Marie-Christine Varol, Balat Faubourg Juif d’Istanbul, ‹sis Yay›nc›l›k, ‹stanbul 1989, s. 10-11. Yahya Koço¤lu, Gayrimüslim Hayatlar, Metis Yay›nlar›, ‹stanbul, 2001, s. 139. Marie-Christine Bornes Varol, ‘Le Judéo-Espagnol Vernaculaire d’Istanbul’, Université de la Sorbonne Nouvelle Paris III, 1992. Yay›nlanmam›fl doktora tezi, cilt 1, s. 102-103. Ertaç Tinar, Ben Ertaç Tinar Susurlu¤un Kara Kutusu, Akis Kitap, ‹stanbul, 2006, s. 49-50. “Balat’taki asrî f›r›n”, Akflam, 16 Eylül 1948. Mehmet Güç, ‘Cevap bekleyen bir soru daha: Balat’taki iki bacal› binan›n s›rr› ne?’, Nokta, 19 Temmuz 1992, s. 24-25. Nokta Dergisi’nin haber yapt›¤› bu konu bas›nda tart›flma yaratt›. Bkz. Hasan Pulur, ‘Balat’taki Krematoryum’, Milliyet, 18 Temmuz 1992. Mihal Vasilyadis ile 3 Eylül 1998 tarihli görüflme. Cilda Kamhi ile 3 fiubat 2003 tarihli görüflme. Nissim M. Benezra, ‘Maréchal Çakmak Drame d’une Scène’, (t.y.), yay›nlanmam›fl daktilo yazmas›, s. 31-32. Avner Levi, ‘‹kinci Dünya Savafl›’nda ve Öncesinde Türk Yahudileri’, Tarih ve Toplum, Ekim 1996, say› 154, s. 14-21, s. 20. Eli fiaul, ‘Tres tristes datas en la historia de los Judios de Turkia’, Los Muestros, Haziran 1994, s. 10. dipnotlar 9 1 2 3 4 5 6 7 8 Pepeyi’nin biyografisi, T.C. ‹çiflleri Bakanl›¤› Arflivi’ndeki 1560 sicil say›l› dosyas›nda yer alan bilgilerden derlendi. Pepeyi hakk›nda birçok biyografi maddesi mevcuttur. Görebildiklerim flunlard›r: M. Behçet Yazar, Edebiyatç›lar›m›z ve Türk Edebiyat›, Kanaat Kitabevi, ‹stanbul, 1938, s.168-174; Murat Uraz, Türk Edip ve fiairleri, Tefeyyüz Kitabevi, ‹stanbul, 1940, cilt 3, s. 27-28; Rak›m Ziyao¤lu, ‹stanbul Kad›lar›, fiehreminileri, Belediye Reisleri ve Partileri Tarihi, ‹smail Akgün Kitabevi, ‹stanbul, 1971, s. 385-386; ‹hsan Ifl›k, Türkiye Yazarlar Ansiklopedisi, Elvan Yay›nlar›, Ankara, 2004, s.1501-1502; Sosyalist Kültür Ansiklopedisi, May Yay›nlar›, ‹stanbul, 1980, cilt 7, s. 934; Seyit Kemal Karaalio¤lu, Resimli Türk Edebiyatç›lar Sözlü¤ü, ‹nk›lap Yay›nlar›, ‹stanbul, 1974, s. 324; Rauf Mutluay, Ça¤dafl Türk Edebiyat› 1980-1972, Gerçek Yay›nevi, ‹stanbul, 1973, s. 242; Yrd. Doç. Dr. Necat Birinci, Türk Edebiyat› Ansiklopedisi, Tercüman Yay›nlar›, ‹stanbul, 1985, s. 98; Hüseyin Karakan, fiiirimizin Cumhuriyeti, ‹stanbul Matbaas›, ‹stanbul, 1958, cilt 1, s. 116; Dünden Bugüne ‹stanbul Ansiklopedisi, Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakf›, ‹stanbul, 1995, cilt 8, s. 358; Kâz›m Öztürk, Türk Parlamento Tarihi TBMM X. Dönem (1954-1957,) II. cilt Milletvekillerinin Özgeçmiflleri, TBMM Vakf› Yay›nlar›, Ankara, 1994, s. 624-625. T.C. Baflbakanl›k Cumhuriyet Arflivi, 4 Kas›m 1942 tarih, 17702 say›, 30.11.1.0 fon kodlu, 157.34.9 yer say›l› belge. “Halûk Nihat Pepeyi dün vazifesine bafllad›”, Tasviri Efkâr, 19 Kas›m 1942. T.C. Baflbakanl›k Cumhuriyet Arflivi, 6 Ocak 1943 tarih, 2/19825 say›, 112-251 dosya, 30.18.1.2 fon kodlu, 100.110.11 yer numaral› belge. ‘Türkiye Cumhuriyeti Döneminde Polis Hizmetleri’, www.sakarya.pol.tr/mudurluk/hakkimizda/tcpls.a sp Bu web sitesinde yer alan bilgiye göre, 19 May›s 1930 tarih ve 1624 say›l› Dahiliye Vekâleti Merkez Teflkilat› ve Vazifeleri Hakk›nda Kanun’a göre Dördüncü fiube az›nl›klar ve yabanc›lardan sorumluydu. ‹çiflleri Bakanl›¤› Arflivi, 1560 sicil say›l› özlük dosyas›. ‹stanbul Valisi Lütfi K›rdar’›n Dahiliye Vekâleti’ne gönderdi¤i 11 Ocak 1943 tarihli mektup. “Hükûmetimizin çok güzel bir karar›”, Cumhuriyet, 12 Aral›k 1942. “Talât Paflan›n kemikleri 15 flubatta memleketimize getirilmifl olacak”, 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 TOPLUMSAL TAR‹H 150 HAZ‹RAN 2006 42 47 RİFAT BALİ++ 47