Sunumu indirmek için tıklayın.

*
Sunum: Yrd. Doç. Dr. Şadi Evren ŞEKER
* Doğal Dil İşleme (Natural Language Processing)
* Dil tanımı
* DDİ kullanım alanları
* DDİ problemlerinden bazıları
* Doğal Dil Parçalama (NLP Parsing)
* Zamansal Mantıklar (Temporal Logics)
* Kipler Mantığı (Modal Logic)
* Allen Zamansal Mantığı
* Reichenbach Zamansal Mantığı
* Örnek olay sıralama uygulaması
* TimeML
*
* Dil Nedir?
* İletişim ve protokol tanımı
* Düşünmenin sınırları ?
* Yapay zeka (Turing Testi)
* Makine Dilleri
* Doğal Diller
* 3000-6000 arası dil bulunmaktadır
* Dillerin şekilleri
* Yazılı diller
* Sembolik Diller (hiyeroglif)
* İşaret dilleri (mors)
* Sadece konuşulan diller
*
* ∑1 = {0,1}
* ∑2 = {a,b,c,d,e,f}
* Örneğin yukarıdaki ∑1 alfabesi “0″ ve “1″ sayılarını
birer sembol olarak kabul etmiştir ve bu semboller
dışındaki semboller bu alfabede tanımlı değildir.
* Alfabeler kullanılarak elde edilen dizgiler (string) w
harfi ile ifade edilir. Buna göre örneğin
w=”debdebe” dizgisi ∑2 üzerinde tanımlı bir dizgidir.
* Bir dizginin boyutu |w| işareti ile gösterilir ve o
dizgideki harf sayısına eşittir. Örneğin yukarıda
verilen w=”debdebe” dizgisi için |w| = 7 olarak
kabul edilir
*
* Klasik DDİ Seviyeleri
* Şekilbilim (Morphology)
* Stemming
* Lemmetisation
* Sözdizim (Syntax)
* Anlambilim / Kullanımbilim (Semantics /
Pragmatics)
* Sesbilim (Phonotics)
* İstatistiksel DDİ
* Örn: n-gram
*
* Otomatik Tercümeler (Auto Translation)
* Tomato is a fruit!
* Eş Atıf Çözümlemeleri (Coreference Resolution)
* Zamir Çözümlemesi (Anaphora Resolution)
*O
* Otomatik Metin Özetlemeler (Text Summarization)
* Külliyat Analizi (Discourse Analysis)
* Bu yazıyı Bu kişi yazmış olamaz.
* Şekilbilimsel Bölümleme (Morphological Segmentation)
* Metin içinde arama/değiştirme, arama sonuçlarının puanlanması
* Okulda -> evde
* Levenshtein mesafesi (koyun, koyu, araba, arabalar)
*
* İsim varlık eşlemesi (name entity recognition)
* Özel isimlerin çıkarılması, bir cümlede hangi kelimelerin yer, kişi, kurum
vs. olduğunun bulunması (Arapça, Çince gibi dillerde büyük harf yoktur)
* Doğal Dil Üretimi (Natural Language Generation)
* Telefon destek, kiosk, ATM
* OCR (optical character recognition), hata düzeltme
* Soru Cevaplama (Question Answering)
* Otomatik Test üretimi
* Yarışmalar
* Arama motorları
* Bilgi getirimi (information retrieving), bilgi çıkarımı (information
extraction),
* Örn: yazıyı yazanların demografik durumu
*
* Yapay Zeka – DDİ
* AI-Hard, AI-Complete
* Kelime Anlam Belirsizliği (Wordsense ambiguity)
* Yüz
* Zamir Çözümleme (Anaphora Resolution)
* Eksilti (Ellipsis)
* Şekilbilimsel Karmaşıklık (Morphological Ambiguity)
*
* İsim kelime grupları
* Kelime grubunun sınıflandırılması
NP
PP
ADJ
NOUN PREP ADJ
NOUN
“kırmızı masanın altında mavi kitap”
*
* On ocak
iki bin ile
on mart iki biniki
arasında haftada bir
Ali Bey ile bahçeli
okulda saat onda
ikişer saatlik
toplantılar var.
*
*
*
*
* Yağmur yağıyor, öyleyse şemsiyemi almalıyım.
P⇒Q
* ∃a (Şadi (a) ∧ Mühendis(a)) → Öyle bazı a’lar vardır ki, bu a’nın ismi
Şadi’dir ve bu a mühendistir.
* ∀a (Bilgisayar Mühendisi (a) ⇒ Mühendis(a)) → Bütün a’lar için, a şayet
bilgisayar mühendisiyse; a, aynı zamanda mühendistir.
* Yine, yukarıdaki gösterim kullanılarak söylenebilecek doğru bir model de
aşağıdaki gibi olabilir:
* ∃a (Şadi (a) ∧ ¬ Mühendis(a)) → Öyle bazı a’lar vardır ki, bu a’nın ismi
Şadi’dir ve bu a mühendis değildir.
* ∃ Şekil (Şekil (a) ∧ Şekil (b)) → Öyle bir şekilden bahsedilebilir ki, hem a
hem de b aynı şekildedir.
*
* Zaman nedir?
* Olay, Atıf (Referans), Konuşma Zamanı (Speech)
* Örnek Mantık İşlemleri
* ve (And) Λ
* veya (or) V
* ise (implication) →
* değil (not) ¬
* Zamansal İşlemler
(Temporal Operators)
* Tekli işlemler (unary operators):
* Sonra (Next)
* Gelecek (Future)
* Genel (Globally)
* Hep (All)
* Mevcut (Exists)
* İkili işlemler (Binary Operators):
* -e Kadar (Until)
* -den sonra (Release)
*
Mantık
Sembol
Anlamı
Axiomatic Mantık
□x
x gereklidir
◊x
x olasıdır
Ox
x yapılmakla sorumludur
Px
x 'in yapılma izni vardır
Fx
x'in yapılması yasaktır.
Gx
Her zaman için geçerli x
Fx
Gelecekte x
Hx
Geçmişte, şimdiye kadar x
Px
Geçmişte x
Lx
x’e inanır
Mx
Bilgiye dayanarak x’e inanıyor
Zorunluluk (Deontic) Mantığı
Zamansal (Temporal) Mantık
Bilgisel (Epistemic) Mantık
*
*
ilişki
E<R<S
E=R<S
R<E<S
R<S=E
R<S<E
E<S= R
S= R= E
S= R<E
S<E<R
S=E<R
E<S<R
S<R=E
S<R<E
Reichenbach Zaman
İsmi (Tense Name)
Anterior past
Simple past
İngilizce Zaman İsmi
İngilizce Örnek
Türkçe Karşılığı
Past perfect
Simple past
I had slept
I slept
Hikaye Geçmiş Zaman
Geçmiş Zaman
I would sleep
Gelecek Zamanın Mazisi
I have slept
I sleep
I will sleep Je vais
dormir
Rivayet Geçmiş Zaman
Geniş Zaman
YOK
Posterior past
Anterior present
Simple present
Posterior present
Present perfect
Simple present
Simple future
YOK
YOK
Anterior future
Future perfect
I will have slept
Simple future
Simple future
I will sleep Je dormirai Gelecek Zaman
Posterior future
*
I shall be going to sleep
*
* Doğrusallık özelliği (linearity) : xy.
xRyx=yyRx
* Sol doğrusallık (left linearity)
xyz.y R x  z R x f y R z  y = z  z
Ry
* Sağ doğrusallık (right linearity)
xyz. x R y  x R z f y R z  y = z 
zRy
* Geçişlilik özelliği
(transitivity) :
xyz. x R y  y R z x R z
* Yansımama özelliği (nonreflexivity) :
x. x R x
* Başlama (begin) x.  y.y R x
* Bitme (end) x.  y. x R y
* Takip (precedence) x. y.y R x
* Yoğunluluk (density) xy. x R y 
z. x R z R y
*
* Masanın yanına gidip elmayı alırken Ayşe uyandı. Ayşe
uyanırken masanın yanına gidip elmayı almıştım.
* Elmayı almam Ayşeyi uyandırdı.
*
*
* Meets(OR,ER) ᴧ Meets(ER,IR) ᴧ
During (ER,SAT) ᴧ During (AT,IR)
ᴧ Meets(SAT,AT) ᴧ Meets(AT,SCT)
ᴧ During(AT,NHA) ᴧ During(TA,IR)
ᴧ During (TA,SCT) ᴧ
Meets(NHA,TA) ᴧ Meets(TA,HA) ᴧ
During(EA,HA) ᴧ During (EA,CT) ᴧ
During(EA,IR) ᴧ Meets(TA,EA)
Odaya giriş (ER)
Odanın dışında olma (OR)
Odanın içinde olma (IR)
Masaya yaklaşm (AT)
Masaya uzak olma durumu (SAT)
Masaya yakın olma durumu (SCT),
Elmayı alma (TA)
Elması olmama durumu (NHA)
Elması olma durumu (HA).
Elmayı yeme eylemi (EA).
*
* Elmayı almak için masanın yanına giderken ayşe uyandı.
Ayşe uyanırken elmayı almak için masanın yanına
gidiyordum.
* Masanın yanına gitmem Ayşeyi uyandırdı
*
* Ahmet kitapları okuyup okuyup özetliyordu. Ahmet
hastaneye gidip gidip Ayşeyi görüyordu. Ali vitrinlere
bakıp bakıp iç çekti.
A
Divers out water
B
Divers out water
Diving
Divers under water
Diving
Divers under water
To light
C
…
Life signal is not blinking
To fade
* Doğal Dilde Metin
* Olay Sıralama
* Kronoloji Çıkarımı
* İşlenmiş Metin
(TimeML)
* Ontoloji, Sorgu,
*
Veritabanı, Ağ
iletişim, Görüntü
işleme ….
*
Link
Signal
Signal
MakeInstance
MakeInstance
Event
Event
*
*Bir yılbaşı gecesiydi.
*It was a christmas night.
*It<EVENT eid="e1" class="OCCURRENCE">Was a
christmas night</EVENT>
*<MAKEINSTANCE eiid="ei1" eventID="e1"
pos="VERB" tense="PAST" aspect="PERFECTIVE"
modality="WAS" polarity="POS"/> night
*
*TLINK
*Time Link
*Ali Pazartesi ders verecek.
*SLINK
*Subordination Links
*Ali, pazartesileri ders verdiğini söyledi. (Ali söyledi, ali
pazartesileri ders veriyor)
*ALINK
*Aspectual Links
*Ali okumaya başladı (bir fiilin diğerinin aspecti olması durumu)
*
Masanın yanına gidip elmayı alırken Ayşe uyandı
* Masanın
yanına <EVENT eid="e1" class="OCCURRENCE">gidip</EVENT>
elmayı <EVENT eid="e2" class="OCCURRENCE">alırken</EVENT> Ayşe
* <EVENT
eid="e3" class="OCCURRENCE">uyandı</EVENT>.
* <MAKEINSTANCE
eventID="e1" eiid="ei1" tense="PAST" aspect="NONE"
polarity="POS" pos="UNKNOWN"/>
* <MAKEINSTANCE
eventID="e2" eiid="ei2" tense="PAST" aspect="NONE"
polarity="POS" pos="UNKNOWN"/>
* <MAKEINSTANCE
eventID="e3" eiid="ei3" tense="Hikaye" aspect="NONE"
polarity="POS" pos="UNKNOWN"/>
* <TLINK
lid="l2" relType="BEFORE" eventInstanceID="ei1"
relatedToEventInstance="ei2" origin="USER"/>
* <TLINK
lid="l1" relType="IS_INCLUDED" eventInstanceID="ei3"
relatedToEventInstance="ei2" origin="USER"/>
* Kendine atıf (Self referencing)
Refers
Talking
* Yokluğun modellenmesi
* «Nothing comes from nothing»
* Derste not tutmadım
Parmanides
Non-existance
Nothing
Esnasında
Existance
Come
Ders esnasında
Olumsuzluk
Not tutmak
*
Nothing
*
http://www.BilgisayarKavramlari.com
http://www.SadiEvrenSEKER.com