Hafta 11-2 - WordPress.com

Transkript

VASKÜLER SĠSTEM
CERRAHĠSĠ
VE
HEMġĠRELĠK BAKIMI
HEMġĠRELĠK
BAKIM
YÖNETĠMĠ
HEDEFLER
Bu üniteyi çalıştıktan sonra;
 Arterlerin cerrahi girişim gerektiren hastalıklarını
tanımlayabilecek
 Arterlerin cerrahi girişim gerektiren hastalıklarında
hemşirelik bakımını verebilecek
 Venlerin
cerrahi
girişim
gerektiren
hastalıklarını
tanımlayabilecek
 Venlerin cerrahi girişim gerektiren hastalıklarında hemşirelik
bakımını verebilecek
 Periferik damar hastalıklarında hemşirelik bakımının temel
hedeflerini söyleyebilecek
 Lenfatik sistemin cerrahi girişim gerektiren hastalıklarında
hemşirelik bakımını yürütebileceksiniz.
HAFTA
11
VASKÜLER SİSTEM CERRAHİSİ VE HEMŞIRELIK BAKIMI
VASKÜLER SĠSTEM CERRAHĠSĠ VE HEMġĠRELĠK BAKIMI
1. GĠRĠġ
 Damarlar
 Lenfatik damarlar
2. ARTERLERĠN CERRAHĠ GĠRĠġĠM
HEMġĠRELĠK BAKIM YÖNETĠMĠ
 Anevrizmalar
 Periferik Arter Hastalıkları
-Kronik Arter Tıkanıklığı
-Buerger Hastalığı
-Raynoud Hastalığı
GEREKTĠREN
HASTALIKLARI
VE
3.
VENLERĠN CERRAHĠ GĠRĠġĠM GEREKTĠREN HASTALIKLARI VE
 Koroner Arter Hastalıklarında Cerrahi Tedavi Yöntemi
 Kapak Hastalıklarında Cerrahi Tedavi Yöntemi
 Kalp Nakli
4. PERIFERIK DAMAR HASTALIKLARINDA HEMġIRELIK BAKIMI
2
5. PERĠFERĠK VASKÜLER HASTALIĞI OLAN HASTANIN HEMġĠRELĠK BAKIM
PLANI ÖRNEĞĠ
6.LENFATĠK SĠSTEMĠN CERRAHĠ GĠRĠġĠM GEREKTĠREN HASTALIKLARI VE
7. SONUÇ
8.DEĞERLENDĠRME
9.KAYNAKLAR
Atatürk Üniversitesi Uzaktan Eğitim Uygulama ve Araştırma Merkezi
1.GĠRĠġ
Damar hastalıkları toplumda oldukça yaygın görülen bir hastalık grubudur. Orta yaştan
itibaren yaşlanmayla birlikte periferik damar sorunlarında da artış görülmektedir. Bu ünitede
ana arter olan aortanın, periferik arterlerin, venlerin ve lenfatiklerin cerrahi girişim gerektiren
hastalıkları ve hemşirelik bakım yönetimi ele alınacaktır.
DAMARLAR
Damarlar altı grupta incelenir
1. Aorta ve arterler
2. Arteriyoller
3. Mikrosirkülasyon (Kapillerler)
4. Venüller
3
5. Venler
Şekil 4: Sistemik dolaşım
Kaynak: cps.ci.cambridge.ma.us
6. Lenfatikler
Arteriyoller kapiller ağdan hemen önceki
damarlardır.
Kapillere
kan
akımını
düzenlerler. Dokularda yer alan, arter ve
venöz sistemi birbirine bağlayan kapiller
damarlar, besinlerin ve metabolik artık
ürünlerin dolaşım sistemi ile dokular
arasında değiştirildiği yerdir. Hücresel
düzeyde
Şekil 4: Kapiller yatak
Kaynak: daviddarling.info
değişim
gerçekleşir.
kapillerler
de
Lenfatik Damarlar
Lenfatik sistemin asıl işlevi
hücreler
arası
ekstraselüler
boşluktaki
sıvıyı,
dolaşımına
geri
kan
taşımaktır.
Lenfatik
system
immune
sistemle
uyumlu
çalışarak,
yabancı
cisimlere
karşı
koruyucu bir filtre görevi de
görür.
Lenf
damarları
büyük
moleküllere karşı geçirgendir
ve bu sayede proteinden zengin
interstisyel
sıvı
vene
olur.
Lenfatik
yağların
ince
kazandırılmış
sistem
bağırsaklardan
kolaylaştırır.
emilimini
4
de
Şekil: Lenfatik sistem
Kaynak:library.thinkquest.org
2.ARTERLERĠN CERRAHĠ GĠRĠġĠM GEREKTĠREN HASTALIKLARI
VE
Anevrizmalar
Arter duvarının yapısının bozulması sonucu damarın lokal olarak zayıflaması ve
dialatasyonu ile sonlanan ilerleyici ve geri dönüşsüz bir hastalıktır.
Şekil 6: Anevrizma
Kaynak: huntervascular.comt
Abdominal aort anevrizması, anevrizmaların %80’nini oluşturur
Şekil 6: Abdominal aort anevrizması
Kaynak: lifebridgehealth.org
5
Periferal anevrizmalar daha çok alt ekstremite
arterlerinde görülür.
Cerrahi
teknik
olarak
anevrizmalı
kısma
eksizyon yapıldıktan sonra yerine yapay greft
konur.
Şekil 6: Periferal anevrizması
Kaynak: kicvi.com
6
Periferik Arter Hastalıkları
Kronik
Arter
arterlerin
tıkayıcı
Tıkanıklığı:
Periferik
hastalıkları
genellikle
atheroskleroz, emboli, thrombus, travma,
vozospazm,
inflamasyon
nedeniyledir.
Belirtiler, arterial sistemdeki daralma ve
tıkanmalara bağlı olarak gelişen iskemi
sonucu ortaya çıkar.
İntermittent klaudikasyon, dinlenme ağrısı,
periferik nabızların kaybı, pozisyona bağlı
olarak ekstremitede renk değişikliği, trofik
değişiklikler,
Şekil 6: Arter tıkanıklığı
Kaynak: farooqmd.com
ülserasyon,
kronik
tıkanıklıklarında görülen belirti ve
bulgulardır.
arter
Arteriyel tıkanıklıklarda cerrahi olarak atherom plağı çıkarılır.
Şekil 6: Athereom plağının çıkarılması
Kaynak: msdlatinamerica.com
Akut Arter Tıkanıklığı: Travma, emboli ya da trombüs nedeniyle sağlıklı ya da hastalıklı
arterde tıkanma olmasıdır. % 90 oranında alt ekstremite arterlerinde görülür. Akut arteriyel
trombüs, sıklıkla atherosklerotik arterde pıhtı oluşumuna bağlı tıkanmadır. Arteriyel embolide
ise genelde arter duvarı sağlamdır ve sıklıkla kalpte bulunan trombüsten kopan parça damarı
tıkar. Akut arter tıkanması belirti ve bulguları ani olarak ortaya çıkar.
Akut arter tıkanıklığı belirti ve bulguları:
 Ekstremite iskemi ve doku nekrozu nedeniyle ağrılıdır.
 Sinir dokusu iskemisi varsa, ekstremitede parestezi ve anestezi oluşur.
 Kanlanmanın azalmasına bağlı, tıkanıklığın distali soğuktur.
 Kan akımı, kollateraller tarafından kısmen sağlansa da ekstremiteler soluk renktedir.
Olay ilerledikçe cilt nekrozu sonucu siyanoz görülür.
 Tıkalı arterin distalinde nabızlar alınamaz.
Cerrahi tedavi mümkün olan en kısa zamanda uygulanır. Cerrahiye karar verildikten
sonra hasta ılık ortamda tutulur ve ekstremite travmalardan korunur. Embolektomi yapılır.
İşlemden sonra genellikle 2-10 gün antikoagülan tedavi uygulanır. Cerrahi girişim dışında,
7
fibrinolitik ilaçlarla da trombüs ve emboli çözülmeye çalışabilir .
Buerger Hastalığı:Üst ya da alt ekstremitelerdeki orta
boydaki arter ve venlerin inflamatuar, trombotik bir
hastalığıdır.
Ekstremitelerin
distalinden
başlayan
hastalık, yukarı doğru ilerler.
Hastalığın belirti ve bulguları inflamatuar lezyonlara ve
iskemi sonrası doku yıkımına bağlı olarak değişir.
Şekil 6: Buerger
Kaynak: emedicine.medscape.com
Damarlarda tıkanmayla birlikte, tıkanıklığın etrafında kollateral
dolaşım gelişimi olur.
8
Şekil 6: Kollateral dolaşım
Kaynak: mugir1.ispace.in.th
Buerger hastalığı belirti ve bulguları:
 Ayak tabanında ve parmaklarda ağrı en tipik erken belirtidir.
 “Yürüme kekemeliği” olarak intermittent klaudikasyonda, hasta yürürken baldırında
oluşan ağrı nedeniyle durmak zorunda kalır.
 Yürüme mesafesi hastalık ilerledikçe kısalır ve dinlenme ağrısı daha önemli bir sorun
olmaya başlar.
 Ağrı geceleri fazladır ve ayağı yükseltmekle artar.
 Ekstremite soğuktur ve soğuğa duyarlıdır.
 Ekstremiterin distali, özellikle parmaklar kırmızı-mor renktedir.
 Posterior tibiyalis ve dorsalis pedis nabızları ya zayıftır ya da hiç alınamaz.
 Tırnaklarda kalınlaşma, deformite, deride İncelme ve kıllarda dökülme şeklinde trofik
değişiklikler görülür.
 Hastalığın ileri dönemlerinde parmak uçları ya da ayakta ülser ve gangren olabilir.
Tedavi ve bakım:
Amaç;
 Hastalığın ilerlemesini önlemek
 Vazodilatasyonu sağlamak
 Ağrıyı gidermek
 Hastaya duygusal destek olmak
Bakım
 Ayak hijyeni önemlidir.
 Dinlenme ağrısı olanlarda ağı kontrol edilmelidir.
 Ağrıya bağlı, uykusuzluk, İştahsızlık gibi sorunlar kontrol edilmelidir
 Ağrı için hastaya Buerger-Allen egzersizleri yaptırılabilir. Bu egzersizlerin yapılması kollaterallerin gelişmesinde rol oynar.
 Hasta, vazokonstriktör etkisi nedeniyle soğuktan korunmalıdır.
 Bacak travmalardan korunmalıdır
 His kaybı varsa yanıklar oluşabileceğinden ekstremiteye doğrudan sıcak uygulama
yapılmamalıdır.
Buerger-Allen egzersizleri
9
10
Tedavi
Tıbbi tedavi
 Sigarayı bıraktırma
 Ekstremiteye kan akımının sağlanmasına yardımcı olacağı için vazodilatatörler
 Trombositlerin yapışmasını önleyici fibrin çözücü ilaçlar
Cerrahi tedavi
 Vazomotor aktiviteyi kaldırırarak vazodilatasyonu sağlamak ve kan akımını artırmak
için, sempatektomi yapılabilir
 Yara iyileşmesi olmuyorsa ya da yara enfekte olduysa, ağrı kontrol edilemez
boyutlarda ise, gangren geliştiyse amputasyon yapılır
11
Raynoud Hastalığı: El ve ayaklarda küçük arter ya da
arteriyollerin
konstriksiyonu
sonucu
ekstremitede
intermittent solukluk, siyanoz ve ısı değişikliği ile karakterizedir.
Bu değişiklikler, soğuğun etkisi ya da
emosyonel stres ile ortaya çıkar.
Şekil 6: Raynoud hastalığı
Kaynak: healthinplainenglish.com
Raynoud hastalığı belirti ve bulguları:
 Başlangıçta her iki elde bir ya da iki parmak ucu hastalıktan etkilenirken, olay
ilerledikçe parmakların daha proksimal kısımları ve eller de etkilenebilir.
 Önce parmak uçlarının rengi solar, daha sonra buna siyanoz, soğukluk, uyuşma ve ağrı
eşlik eder,
 Son dönemde zonklama, karıncalanma ve kırmızılık olaya hakim olur.
 Ataklar 10-15 dk surer ve 30-60dk içinde geriler.
 Ataklar kendiliğinden düzelebildiği gibi hasta sıcak ortama girdiğinde gerileyebilir. 12
Soğuk mevsimlerde tablo şiddetlenir. İleri devrelerde basit bir stres ve hafif soğuk
nöbetin ortaya çıkmasına neden olur
Solukluk; vazokonstrüksiyona bağlı azalmış cilt kan akımına; siyanoz; vazospastik venüllerin
genişlemesi ve bunun sonucunda siyanotik kanın venüllere geri dolumuna ve hiperemi;
arteryel spazmın çözülmesi sonucu arteriollerin kanla dolmasına bağlıdır.
Tedavi ve Bakım
Tedavi
Tıbbi tedavi:
 Amaç, düz kaslarda relaksasyon sağlamak, spazmı çözmek ve arteriyel kan akımını
artırmaktır.
 Öncelikle altta yatan bir hastalık varsa tedavi edilmelidir.
 Kalsiyum antagonistleri, vazospaztik atakları geciktirdiği ve süresini kısalttığı için
tercih edilir.
 Sempatik sinir aktivitesini azaltmak amacıyla vazodillatatörler ve alfa adrenerjlk
reseptör blokörleri verilir
Cerrahi tedavi:
 Sempatektomi, parmaklarda nekroz ve yara olması durumunda yara debridmanı ile birlikte servikotorasik sempatektomi önerilmektedir .
Bakım
 Hastaya stresli ve güvensiz ortamlardan korunması konusunda eğitim verilir ve stres yönetimi
öğretilmelidir
 Kış aylarında hastanın olabildiğince dışarı çıkmaması ya da çıkacaksa sıkı giyinmesi, kapı
kolu, direksiyon vb soğuk yüzeylere temas etmemesi, buzdolabını temizlerken, hatta
buzluktan donmuş bir yiyecek alırken eldiven giymesi söylenmelidir.
 Yaz aylarında klimalı ortamlar için yanında bir hırka bulundurması söylenir.
vazokonstriksiyona neden olan doğum kontrol hapı, Beta adrenerjik blokörler gibi
ilaçları almamaları hatırlatılmalıdır
 Hastalara sigara kullanımından kaçınmaları söylenir.
 Hastalar güvenlik açısından dikkatli olmalı, örneğin kesici aletleri dikkatli kullanmalıdır.
 Kalsiyum kanal blokeri kullanan hastalarda postural hipotansiyon gelişebileceği için bu
konuda uyarılmalıdır.
13
3.VENLERĠN CERRAHĠ GĠRĠġĠM GEREKTĠREN HASTALIKLARI
VE
Derin Ven Trombozu (DVT) Venler, derin,
yüzeyel ve perforan venler olmak üzere üç gruba
ayrılır. Perforan venler yüzeyel ve derin venöz
sistemi birbirine bağlarlar.
Şekil 6: Venler
Kaynak: veincentre.com
Venöz trombozda, venöz staz, damar duvar hasarı ve kan pıhtılaşma sürecinin
değişmesinin rol oynadığı düşünülmektedir.Venöz staz kan akımı azaldığında, bazı ilaç
tedavilerinde
vazodilatasyon
meydana
geldiğinde,
hareketsizlikte,
ekstremitelerin
paralizisinde ve anestezi nedeniyle olmaktadır. Ayrıca yatak istirahati bacaktaki kan akımını
en az %50 azaltmaktadır. Yine damarın iç tabakasında oluşan hasar pıhtı oluşumuna neden
olmaktadır. Antikoagülan tedavisi aniden kesilen hastalarda da kanın pıhtılaşma özelliği
artmaktadır.
Şekil 6: Derin ven trombozu
Kaynak: compression-therapy.com
14
Belirti ve bulgular:
 Alt ekstremitede tek taraflı ağrı, ödem kızarıklık, ısı artması.
 Ekstremitede güçsüzlük ve uyuşma da olabilir.
 Olay ilerledikçe konjesyon nedeniyle ödem aşırı boyutlara ulaşır, örneğin ekstremite
çapı normalin 1,5-2 katına çıkar
15
Şekil 6: Derin ven trombozu
Kaynak: topnews.in
Korunma:
Tromboz riski taşıyan 40 yaş üzeri, şişman, venöz hastalığı, kalp yetmezliği olan,
büyük cerrahi girişim yapılacak hastalarda venöz staz ve koagülabiliteyi azaltmaya yönelik
bazı önlemler alınmalıdır. Risk altında olan bireylerin; kilo vermesi, uygun egzersizler
yapması, elastik çorap giymesi, uzun süre aynı pozisyonda oturmaması, kontraseptif ilaç
kullanmaması, sigara içmemesi, dehidrate olmaması ve sık sık bacaklarını yukarı kaldırması
gerekir. Ayrıca uzun süren ameliyatlarda ameliyat süresince bacaklara elastik bandaj
uygulanması, ameliyat sonrası bacak elevasyonu, hastanın yatakta hareketli tutulması ve varis
çorabı giymesi de önlemler arasında yer alır.
Tedavi ve bakım:
Tıbbi tedavi: Heparin, oral antikoagülanlar ve fibrinolitik ajanlar yer alır.
Cerrahi tedavi: Trombusu çıkartmak (trombektomi)
Bakım
En önemli noktalar:
 Yatak istirahati,
 Bacak elevasyonu, ılık uygulama
 Antikoagülasyon tedavinin sürdürülmesi.
Hastaların 4-7 gün kesin yatak istirahati yapmaları gerekir . İstirahat tam bir hareketsizlik
şeklinde uygulanmamalıdır. Sık sık pozisyon değiştirilmeli ve bacak kaslarını çalıştıracak
şekilde aktif hareketler yapılmalıdır. Yedi gün içinde pıhtının ven duvarına iyice yapışması
nedeniyle yürüme sırasında pıhtı parçalarının kopması ve emboli ihtimali minimuma
inmektedir.
Bacak sağa atrium seviyesini geçecek şekilde takriben 300’lik bir elevasyona
getirildiğinde periferik venöz basınç düşerek ödem ve ağrı azalabilir. Ödem azaldıktan sonra
hastanın mobilize edilmesinin düşünüldüğü devrede ise elastik çorap mutlaka kullanılmalıdır.
Böylece yüzeyel venler komprese edilerek derin venlerde akım oranı artar. Varis çorapları
bacak ve dolayısıyla damarlar üzerine homojen baskı yaptığından tercih edilmelidir. Çorabın
boyu mutlaka tıkanıklık bölgesinin en az 20–25 cm yukarısına kadar olmalıdır. Akut
tromboflebitik lezyonların gerilemesi için sıcak veya antiseptik solüsyonlarla pansumanlar
yapılabilir. Cilt masarasyonunu önlemek için lasalanolinli kremlerden yararlanılabilir
Antikoagülan tedavi tromboflebitli, tekrar eden embolisi ya da kalp yetmezliği nedeniyle
sürekli bacak ödemi olan ya da kalça kırığı nedeniyle uzun süre yatağa bağımlı kalacak
hastalarda endikedir. Hastalara yeni bir tromboz oluşumunu engellemek amacıyla antikoagülan
16
tedavi uygulandığında, hemşire kanama açısından hastanın cildini, dişetlerini, idrar ve
dışkısını kontrol etmelidir. Hasta, hastaneden çıkmadan önce antikoagülan tedavi (ilaç dozları,
zamanı, yan etkileri) ve DVT'nin önlenmesi konularında bilgilendirilmelidir.
Antikoagülan ya da Trombolitik Tedavinin Kontrendike Olduğu Durumlar
 Hastayla iĢbirliği kurulamadığı durumlar
 Sistem kanamaları: gastrointestinal, genitouriner, solunum ve
üreme sistemi kanamaları
 Hemorojik kan hastalıkları
 Anevrizmalar
 Ciddi travmalar
 Alkolizm
 Yeni geçirilmiĢ ameliyatlar; göz, spinal kord, beyin ameliyati
 Ciddi hepatik, renal hastalık
 Yeni geçirilmiĢ serebral kanama
 Enfeksiyonlar
 Açık ülser yaraları
 Yaralanma olasılığı yüksek olan meslek çalıĢanları
 Yeni doğum yapmıĢ kadınlar
Demir Korkmaz F.(2010). Vasküler hastalıklar ve periferik dolaşım bozuklukları. Ed:Eti Aslan F. Karadakovan A.
Dahili ve Cerrahi Hastalıklarda Bakım. Nobel Kitapevi, 2010
Varis: Venlerin anormal olarak genişlemesi, uzaması ve
kıvrılmasıdır. Yaşlılarda ve kadınlarda daha fazla görülür.
Varisler en sık alt ekstremitelerde görülür. Varislerin
etyolojisinde üç ana faktör vardır. Bunlar; kapakçık
yetersizliği, ven duvarının zayıflığı ve arteriyo venöz
fistüldür.
17
Şekil 6: Varisli vende kapakçık
Kaynak: venacure-evlt.com
Belirti ve bulgular:
Variste belirti ve bulgular her zaman varisin
yaygınlığı
ve
yetmezliğin
derecesi
ile
paralellik göstermez. Küçük varisleri olan
hastaların aşırı yakınmaları olabilirken, yaygın
ve büyük varisli hastaların yakınmaları çok
daha az olabilir. Variste en sık rastlanan belirti
ve bulgular, ayakta kalınca varisli vende
yanma, ağırlık, aşağı doğru çekme hissi,
bacakta kaşıntı ve ödemdir. Varikoz vende
inflamasyon varsa ısıda da artış olur.
Şekil 6: Varis
Kaynak: peninsulavascular.com
Tedavi ve bakım:
Tedavi

Konservatif tedavi

Skleroterapi

cerrahi tedavi
Konservatif tedavi-bakım: Küçük ve az sayıdaki varislerin elastik desteklerle belirti ve
bulguları azaltılabilir. Varis çorabı, en iyi elastik desteği sağlar. Varis çoraplarının tedavi edici
etkileri yoktur, varis hastalığının ilerlemesine engel olurlar. Varis çorabı eksternal
kompresyon yaparak kas pompasının etkinliğini artırır ve dilate yüzeyel venlerde venöz
dönüşü kolaylaştırır damarlardaki kan akışını hızlandırırlar, lenf dolaşımını desteklerler,
trombozdan ve emboliden korurlar. Kompresyon tedavisinde “elastik destek için” bandaj da
kullanılabilse de varis çorapları daha çok tercih edilmektedir. Çünkü, bandaj ne kadar dikkatle
sarılırsa sarılsın, istenen baskı bacağın tümünde tam dengeli olarak ayarlanamamaktadır.
18
Ayrıca kişinin hareket etmesiyle sargılar kısa zamanda kayarak ve sekil değiştirerek dolaşımı
bozabilmektedirler.
Çorabın, etkin olabilmesi için, bireye uygun ölçülerde olması gerekir. Hasta, varis
çorabını giyerken şu noktalara dikkat etmelidir:
• Yataktan kalkmadan önce, bir süre bacaklar kalp seviyesine getirilerek venler
boşaltılmalı,
• Çorap el içinde toplanmalı, ayaklar yataktan sarkıtılmadan, bacaklar yukarı doğru
sıvazlanarak çorap giyilmeli,
•
Külotlu varis çorabı giyiliyorsa, çorap her iki bacakta diz eklemini geçtikten sonra
ayağa kalkarak çorabın kalça kısmı yerleştirilmelidir.
•
Gece yatmadan önce çorap çıkarılmalıdır.
Ayrıca varisli hastalar uzun süre ayakta durmaktan kaçınmalı ve günde bir kaç kez bacak
elevasyonu yapmalıdırlar.
Skleroterapi-bakım:
Skleroterapi yaygın olmayan lokalize varislerde uygulanan palyatif
tedavi yöntemidir. Varisli venlere sklerozan madde enjekte edilir. Bu madde, venöz intimada
hasar oluşturup aseptik tromboz yaparak venin iptalini sağlar. Estetik bir uygulama olup
hastanın ağrı yakınmasını geçirmez. Enjeksiyon tamamlandıktan bir-iki dakika sonra hastaya
varis çorabı giydirilerek yürütülür. Çorap, işlemden sonra altı hafta kadar giyilmelidir.
Sikleroterapi sonrası hastanın önerildiği şekilde yürüyüş aktivitelerine başlaması istenir.
Cerrahi tedavi-bakım: Varikoz venin çıkarılmasıdır. Varisli venin cerrahi tedavisi için
derin venlerin sağlam ve fonksiyonel olması gerekmektedir.
Varis ameliyatı sonrası bakımda önemli noktalar:

Tüm ekstremiteye elastik destek uygulamak,

Bacağı hareketli tutmak ve egzersiz yaptırmak,

Bacağı kalp seviyesinde tutmaktır.
Ameliyattan 24-48 saat sonra hasta ayağa kaldırılır ve yatmaktan çok yürümeye teşvik
edilir. Yattığı sürelerde bacaklar elevasyona alınmalıdır. Hasta, ağrısı, ödemi yoksa ameliyat
sonrası üçüncü gün hastaneden çıkarılabilir. Hastanın, yürüme egzersizlerini ve elastik desteği
(varis çorabı) ameliyattan sonra üç hafta sürdürmesi gerekir. Yaşlı bireylerde bu süre daha
uzun tutulmalıdır.
19
Cerrahi sonrası görülebilen komplikasyonlar; kanama, enfeksiyon, sinir harabiyeti ve
DVT'dir. Ameliyat sonrasında bacak iyi sarılırsa kanama riski azalır. Hasta ameliyattan sonra
koruyucu önlemler olarak; aşırı kilo almamalı, kiloluysa zayıflamalı, uzun süre oturmamalı ya
da ayakta durmamalı, bacaklarını günde en az iki kez yükseltmeli, dolaşımı hızlandırıcı
egzersizler yapmalı, bacak bacak üstüne atarak oturmamalı, zorunlu olarak uzun süre
oturacaksa ya da ayakta kalacaksa varis çorabını giymelidir.
Antikoagulan Ġlaç Kullanan Hastanın Eğitimi
 Antikoagülan ilacınızı saat 08.00-09.00 arası her gün ayni saatte alınız
 Antikoagülan ilaç kullandığınızı gösteren bir kimlik taĢıyınız
 Kan testlerinizi önerildiği Ģekilde yaptırınız
 EtkileĢime gireceği için, hekime danıĢmadan - herhangi bir ilaç, vitamin bitki
vb desteğe baĢlamayınız.
 Alkolden kaçınınız. Alkol vücudun antikoagulanlara vereceği yanıtı degistirir.
 Yemek alıĢkanlığınızı değiĢtirmeyiniz, katı diyetten kaçınınız
 Reçete edilmediyse, coumadin kullanmayınız. Hekiminiz soylemeden coumadini
bırakmayınız.
 BaĢka bir hekime, tedaviye (örn; diĢ hekimi vb) gittiğinizde Antikoagülan
20
kullandığınızı söyleyiniz
 DiĢ tedavisi ya da diğer bir elektif cerrahi tedavi gerekiyorsa, öncelikle sizi izleyen
hekiminize baĢvurunuz
 AĢağıdaki belirtilerden birini yaĢarsanız hemen hekiminize bildiriniz
1. Baygınlık, eziklik, baĢ dönmesi, halsizlik
2. Kırmızımsı, kahverengi idrar
3. Kanama, örn; bir yerinizi kestiğinizde kani durduramama
4. Büyük berelenmeler, burun kanaması ya da vücudun her hangi bir yerinin kanaması
5. Kırmızı ya da siyah dıĢkılama
6. Ġsilik, döküntü
 Kanamaya yol açacak yaralanmalardankacininiz
 Gebe olduğunuzu düĢünüyorsanız hekiminize danıĢınız
4.PERIFERIK DAMAR HASTALIKLARINDA HEMġIRELIK BAKIM
YÖNETĠMĠ
Damar hastalıklarında hemşirelik bakımının temel hedefleri
 Dokulara, yeterli kan akımını sağlamak,
 Cilt bütünlüğünü korumak,
 İskemik ağrıyı azaltmak,
 Hastaya sağlığı koruyucu davranışlar kazandırmak
Dokulara Yeterli Kan Akımını Sağlamak
Hastaya uygun pozisyon verilmesi
 Pozisyon verebilmek için, hastalığın arter ya da ven kaynaklı olduğunun bilinmesi
gerekir.
 Arter
hastalıklarında
sorun,
oksijenlenmiş
kanın
yeterince
ekstremitelere
ulaşamamasıdır. Arteriyel hastalıklarda kan akımının ayaklara doğru olması istendiğinden, hastanın başını yatarken 15-20 cm kadar yükseltilmesi önerilir. Herhangi
bir egzersiz,
önerilmediyse, arter kaynaklı hastalarda ayaklar kalp seviyesine
kaldırılmamalıdır.
 Venöz yetmezliklerde ise kalbe venöz dönüşte sorun olduğundan, oksijensiz kanın
ekstremitelerde göllenmesi nedeniyle bacak ağrıları ve ödem olur. Venöz dönüşü
kolaylaştırmak için bu hastalar bacaklarını sık sık kalp seviyesine (12-15 cm)
yükseltmeli ve bu pozisyonda uyumalı, uzun süre oturmamalı ya da ayakta
kalmamalıdırlar.
 Damar hastalığı olan tüm hastalar, aynı pozisyonda uzun süre kalmamaya; otururken
bacak bacak üstüne atmamaya özen göstermelidirler.
Ekstremitenin ılık tutulması
Damar hastalığı olan bireyler, serin ve soğuk ortamlarda bulunmamaya dikkat
etmelidirler. Bulunan ortamın ısısı 21-22 °C'den düşük olmamalıdır. Ekstremiteye doğrudan
sıcak uygulamanın sakıncaları vardır. Yüksek ısı doku metabolizmasını artıracak, ancak
yeterince dilate olamayan arterlerin ekstremiteye kan akımı sağlamaları da yetersiz olacaktır.
21
Bunun sonucunda dokularda iskemi gelişecektir. Bu nedenle sıcak su şişesi, termofor ve
elektrikli ısıtıcılar vazodilatasyonu sağlamak amacıyla kullanılmamalıdır.
Vazokonstriksiyonun önlenmesi
Hastaların nikotin, kafein, soğuk gibi vazospazma (vazokonstriksiyona) neden olan; stres
gibi sempatik sinirleri uyarıcı faktörlerden uzak durmaları gerekir. Sigara içen hastalara
nikotinin özellikle damarlar üzerine zararları açıklanmalı ve sigarayı bırakmalarına yardımcı
olunmalıdır. Ayrıca hastaya mental ve fiziksel olarak rahatlaması için gevşeme teknikleri
öğretilmelidir .
Vazodilatasyonun sağlanması
Vazokonstriksiyonu önlemeye yönelik tüm önlemlerin alınması vazodilatasyon için yetersiz kalıyorsa ve hastalık arter kaynaklı ise, vazodilatatör ilaçlar verilebileceği gibi hastanın
durumuna göre sempatektomi yapılabilir. Hastalara bu tedavilerin özellikle ağrılarının
azalması açısından önemi anlatılmalı, sempatektomi işlemi konusunda bilgi verilmeli, ancak
bu tedavilerin radikal olmayıp konservatif (durumu koruyucu, ilerlemeyi önleyici) olduğu da
açıklanmalıdır.
Cilt Bütünlüğünü Korumak
Dolaşım yetersizliği nedeniyle, ekstremitelerde enfeksiyon ve arteriyel ülserasyonlar
gelişebilir. Bu durumda doku iyileşmesi ya çok yavaş olur ya da hiç olmaz.
Genel olarak ülserli bölgenin temiz ve kuru tutulması, basınç ve iritasyondan korunması gerekir. Dokuların oksijen gereksinimini azaltmak amacıyla hastalar yatak istirahatine
alınabilir. Ülserler gerekirse debride edilmeli, sonra yaraya steril pansuman yapılmalıdır.
Periferik arter hastalığı olan birey, travmalardan korunmayı öğrenmelidir. Ayakkabılar
rahat, kısa topuklu olmalı. Yapay deriden yapılmış ayakkabılar giyilmemelidir. Tırnaklar
batmayacak şeklide düz kesilmeli, tırnak keserken cildi zedelememeye dikkat edilmelidir.
Kalınlaşmış ve sert tırnakları rahat kesebilmek için, ayaklar ılık suda bir süre bekletilerek
tırnaklar yumuşatılmalıdır. Ayakta nasır, ülser, tırnaklarda şekil bozukluğu varsa, hasta bu
durumu doktoruna bildirmelidir. Hergün; ayaklar yıkanmalı, parmak araları iyi kurulanmalı,
sıkı olmayan pamuklu çoraplar giyilmeli ve çoraplar değiştirilmelidir. Hasta cildinde lezyon
olup olmadığını sık sık kontrol etmeli, göremediği yerlere aynayla bakmalı, haftada 3-4 kez
banyo yapmalıdır. Cilt iritasyonunu önlemek için banyoda nötral pH'1ı sabun kullanılmalı,
22
keselenilmemeli, cilt aşırı ovalanmamalı ve tüylerden arınmak için jilet yerine tüy dökücü
kremler kullanılmalıdır. Cilt kuruluğunu önlemek için alkolsüz nemlendiricilerin kullanılması
önerilebilir. Bunların yanı sıra hasta güneş yanıklarından da korunmalıdır.
Ġskemik Ağrıyı Azaltmak
Periferik arter hastalıklarında iskemik ağrı süreklidir ve ağrının önlenmesi oldukça, güçtür.
Ağrı, hastanın aktivitelerini ve uykusunu engeller. İskemik ağrıya karşı; ekstremitelerin ılık
tutulması, uygun pozisyon, vazodilatatörler, sigaranın bırakılması, morfin türevi ağrı kesiciler
ve bypass cerrahi önerilse de çoğu kez bu önlemlerin yetersiz kaldığı ve şiddetli ağrılara
dayanamayan bazı hastaların amputasyonu tercih ettikleri görülmektedir. .
Sağlığı Koruyucu DavranıĢlar Kazandırmak
Egzersiz: Dolaşımı mümkün olduğunca artırabilmek amacıyla, hasta için egzersiz ve dinlenme
program
planlanmalıdır. Ancak, selüliti, ülseri, dinlenme ağrısı, derin ven trombozu ve
gangreni olan hastaların egzersiz yapmaları sakıncalıdır. Egzersiz, dokuların metabolik
gereksinimlerini artıracak ancak yukarıda sayılan sorunlar nedeniyle dokulara yeterli kan
akımı sağlanamayacaktır.
Özellikle periferik arteriyel hastalığı olan bireylere önerilen egzersiz, Buerger Alien
egzersizledir. Bu egzersizin yapılmasında şu sıra izlenmelidir:
Kilo düzenlenmesi: Periferik damar hastalığı olan şişman hastaların kilo vermeleri gerekir. Bu
hastalara, yağ ve kolesterolden fakir, sebze ve meyveden zengin diyet önerilir.
Sigaranın bıraktırılması: Daha önce birçok kez sözü edildiği gibi damar hastalığı olan
hastaların sigarayı bırakmalarına yardımcı olunmalıdır. Gerekirse hasta değişik teknikler ile
sigara bırakma programları uygulayan merkezlere götürülerek gerekli yardımı alması
sağlanmalıdır.
23
Periferik Vasküler Hastalığı Olan Hasta ve Yakınları Ġçin Ayak ve Bacak Bakımı Evde
Bakım Rehberi
Evde Bakım eğitimi tamamlandıktan sonra hasta ve yakınları aĢağıdaki önerileri
yapabiliyor olmalıdır.
 Günlük ayak bakımını yapıyor, parmak aralarını nötral bir sabun ve ılık su ile
yıkayıp , ovalamadan , hafifçe okĢar gibi kurulayabiliyor olmalı.
 Isı hasarının farkında olmalı
 Temiz, yumuĢak, gevĢek, pamuklu çorap giyiyor olmalı.
 Soğuk havalarda fazladan bir çorap daha giyerek daha geniĢ ayakkabılar
kullanıyor olmalı.
 Isıtıcı ped kullanımından kaçınıyor olmalı.
 GüneĢ yanığından kaçınıyor olmalı.
 Güvenlik kontrolünü tanımlayabiliyor olmalı
 Bir ayna yardımıyla ayaklarını kızarıklık, kuruluk, kesik, kabarcıklar açısından
gözlemliyor olmalı.
 Yatak dıĢındayken sürekli yumuĢak ayakkabı, çorap giyiyor olmalı.
 DuĢtan sonra tırnaklarını düz olarak kesiyor olmalı.
 Ayaklarda kabarcık, nasir, tırnaklarında büyümeme vb. sorunlar olduğunda
hekime baĢvuruyor olmalı.
 Evin içinde yürünülen alanlardaki eĢyaları travmayı önleyecek Ģekilde
yerleĢtiriyor olmalı.
 Tokyo. Ģeritli ayakkabı, sandal giymekten kaçınıyor olmalı.
24
 Ayak parmaklarını birbirine sürtüyorsa parmak aralarına önerilen, yünden
yapılmıĢ. yastıkçıklar kullanıyor olmalı.
 Rahatlığı için önerileri yerine getiriyor olmalı
 Ayak parmaklarının rahat ettiği deri ayakkabılar giyiyor olmalı.
 ayak kuruduğu için lanolinli losyonlar kullanıyor olmalı.
 Parmak aralarına krem sürmemesi gerektiğini biliyor ve sürmüyor
 Kan damarlarının baskılanma riskini önleyecek yetenekte olmalı
 Ayak ya da dizlerdeki damarlan baskılayacak (örneğin; diz, uyluk yüksekliğinde
çorap giyilmesi) uygulamalardan" kaçınıyor olmalı
 Bacak bacak bacak üstüne atmaktan kaçınıyor olmalı.
 Nikotin vazospazm ve vazokonstrüksiyona yol açtığı için, nikotin kullanmayı
bırakmıĢ olmalı.
 DolaĢımı uyarmak için düzenli egzersiz program) uyguluyor olmalı.
 Hangi durumlarda hekime baĢvuracağını biliyor olmalı.
 Ekstremitelerde abrazyon, kabarcık, atlet ayağı ya da ağrı olduğunda hekime
baĢvuruyor olmalı.
 Reçete edilmeyen ilaçlan ayağı/bacağına sürmüyor olmalı.
 Hekime sormadan; iyot, alkol, nasır çıkarıcı bileĢik v.b. kullanmıyor olmalı
5. PERĠFERĠK DAMAR HASTALIĞI OLAN HASTANIN BAKIM PLANI ÖRNEĞĠ
HemĢirelik Tanısı: DolaĢımın kısıtlanması ile iliĢkili Yetersiz periferik doku
perfüzyonu
Hedef: Ekstremitelere giden kan akımını artırmak.
GiriĢim
1.Eğer arteriyel hastalık ise bacak
kalp seviyesinden aĢağıya
indirilir.
2.Hasta yürümesi ya da aĢamalı
olarak egzersiz yapması için
teĢvik edilir
3.Eğer venöz hastalık ise bacak
kalp seviyesinden yukarı
kaldırılır.
4.Uzun sure ayakta kalmaması ya
da oturmaması söylenir.
5. Yürümeye cesaretlendirilir
6.Ekstremitenin
ılıklığının
devamlılığı
sağlanır,
titreme
önlenir.
7.Nikotin kullanımı önlenir
8.stres yönetimi için danıĢmanlık
alınır
9.Sıkı giysi ve aksesuardan
kaçınılır
10.Bacak bacak üstüne atması
önlenir
11.Reçete
edildiği
Ģekilde
vasodilator ve adrenerjik bloker
ajanları kullanılır
Gerekçe
Kan akımını artırmayı ve
kollateral dolaşımı geliştirmeyi
sağlar.
Yerçekimine karşı etki oluşarak
venöz dönüşü sağlar, venöz
staz önlenmiş olur. Uzun sure
ayakta kalma, oturma venöz
staza yol açar. Yürüyüş, kas
pompasını harekete geçirerek
venöz dönüşü sağlar.
Ilık, arteriyel akımı geliştirerek,
titremenin vazokonstrüktör
etkisini önler.
Nikotin vazospazm yaparak
periferik dolaşımı zorlaştırır.
Emosyonel stress sempatik
sinir
sistemini
uyararak
peripheral vazokonstrüksiyona
yol açar.
Dolaşımı baskılayarak venöz
staza yol açar.
Damarlarda baskı oluşturarak,
dolaşımı engeller ve venöz
staza yol açar.
Vazodilatörler kas gevşeticidir.
Adrenerjik
blokerler
ise
sempatik sinir uyarılaraya da
kateşolaminlere verilen tepkiyi
bloke eder.
Beklenen Sonuçlar
-Ekstremiteler
dokunulduğunda ılık
olmalı
-Ekstremiteler normal
renkte olmalı
-Egzersize bağlı ağrı
azalmış olmalı
-Alt ekstremiteler
istem doğrultusunda
elevasyona alınmış
olmalı
-Ekstremite ödemi
azalmış olmalı
-Hasta uzun sure
ayakta kalmaktan ve
uzun sure oturmaktan
kaçınıyor olmalı
25
-Aşamalı olarak her
gün yürüyüşünü
artırarak sürdürüyor
olmalı
-Ekstremiteleri
soğuktan koruyor
olmalı
-Nikotin kullanmıyor
olmalı
-Stres yönetimi
programına katılıyor
olmalı
-Dar sıkı giysiler
giymiyor olmalı
-Bacak bacak üstüne
atmaktan kaçınıyor
olmalı
-İlaçlarını reçete
edildiği şekilde
kullanıyor olmalı
HemĢirelik Tanısı: Öz bakım aktivitesine iliĢkin Bilgi eksikliği
Hedef: Öz bakım programına uyum sağlaması
GiriĢim
Gerekçe
1.Eğitim programına ailenin de
katılımı sağlanır
1.Aileleri tarafından
desteklenen hastalar öz bakım
grubuna daha iyi uyum sağlar
2.Yazılı açıklamalar hatırlatıcı
ve teşvik edicidir.
2.Ayak ve bacak bakımı ve
egzersiz program yazılı olarak
verilir.
3.Uygun giysi, çorap ev ayakkabı 3.Sıkı dar giysiler dolaşımı
zorlaştırır ev evnöçz staza yol
seçimi için yardımcı olunur
açar.
4.Sigara bırakma merkezi, stress 4.Risk faktörlerin azaltılması
yönetimi, kilo yönetimi, egzersiz semptomları azaltır ya da
yavaşlatır.
program vb. konularda
danıĢmanlara yönlendirilir.
Beklenen Sonuçlar
-Sık sık pozisyon
değiştiriyor olmalı
-Doktor istemine
gore egzersiz
yapmalı
-Reçeteye gore
ilaçlarını kullanmalı
-Travmayı önlemek
için önlemler alıyor
olmalı
-Stres yönetimi
programına katılıyor
olmalı
-Durumun kronik
olduğunu Kabul
ederek, belirtileri
azaltacak tedavilere
uyum sağlamalı
26
HemĢirelik Tanısı: Periferik damarların dokulara oksijen götürme yetisinin
azalmasıyla iliĢkili Kronik Ağrı
Hedef: Ağrının giderilmesi
GiriĢim
Gerekçe
Beklenen
Sonuçlar
-Ağrı
skalasına
1.Ağrı skalası kullanarak hastanın Ağrının derecesini belirler.
göre
ağrının
ağrı düzeyi belirlenir
azaldığı
Yetersiz beslenen dokular
2.DolaĢımın artırılması sağlanır
kaydedilir.
travmaya ve bakteriyel
-Yeterli protein,
invazyona karşı daha
vitamin A ve C
duyarlıdır, yara iyileşmesi
içeren
diyet
egcikir ve baskılanır
tüketiyor
olmalı
3.Reçete edildiği Ģekilde analjezik Ağrıyı azaltmayı sağlar.
-Hasta hastaneden
verilir
taburcu olmadan
Bu teknikler farmakolojik
4.Analjezikler dıĢında ağrıyı
önce
ağrının
olamayan yöntemlerdir ve
azaltan diğer teknikleri hastaya
azaldığını
ifade
hastayı rahatlatır.
öğretmek
eder.
Dolaşımı artırarak ağrının
5.Buerger Allen egzersizlerinin
azalmasına neden olur.
uygulanmasını sağlamak
6.LENFATĠK SĠSTEMĠN CERRAHĠ GĠRĠġĠM GEREKTĠREN HASTALIKLARI
VE
Lenf Ödem: Lenfatik sistemin obstrüksiyonu ve disfonksiyonu sonucunda, interstisyel
mesafede aşırı miktarda sıvı birikiminin olduğu bir hastalıktır
Primer Lenfödem: lenfatik anomalilere ve defektlere bağlı gelişen lenfödem. Ortaya çıktığı
yaş gruplarına gore alt gruplara ayrılır
Milroy hastalığı: Doğumda ortaya çıkan, alt ekstremitelerde görülen lenf ödem
27
Şekil: Lenfödem prekoks
Kaynak: dermatology.cdlib.org
Şekil Milroy hastalığı
Kaynak:methodsofhealing.com
Lenfödem prekoks: Adolesan dönemin hastalığıdır.
Lenfödem tarda: 35 yaşın üzerinde ortaya çıkan lenfödemdir
Şekil: Lenfödem tarda
Kaynak: ivanlt.wordpress.com
Sekonder Lenfödem (Akkiz lenfödem): Travmalar, malign lezyonlar, inflamasyon,
filariazis, yanık ve cerrahi girişim gibi nedenlerle, lenfatik sistemde hasar ve obstrüksiyon
oluşmasına bağlı gelişen lenfödemdir.
Filariazis (elefantiazis), lenf damarlarının
filarial nematode cinsi parazitlerle tıkanması
sonucu lenf akımının bozulmasıdır.
28
Şekil : Elefantiazis
Kaynak: steviegh.blogspot.com
Belirti ve Bulgular
 Erken dönemde ayakta başlayan ve giderek yukarı doğru ilerleyen ödem
 Zamanla ödem artar ve ekstremitelerde ağırlık, yorgunluk
 cilt altı dokusunda fibrozis gelişmesi nedeniyle ciltte kalınlaşma
 Nadiren akut lenfanjit ve selülit görülebilir
Tedavi ve Bakım
Tıbbi tedavi: Belirti ve bulgulara yöneliktir. Bacağın elevasyonu ve elastik çorapla
desteklenmesi, tuzdan kısıtlı diyet, aralıklı kompresyon yapan hava pompalı çoarplar ev
zaman zaman diuretic ilaçlar tıbbi tedavide önerilir.
Cerrahi tedavi: Cerrahi tedavilerden biri etkilenen bölgenin subkutanöz dokusu ve fasyasını
çıkararak defekti kapamak için deri grefti konur. Başka yöntem, yüzeyel lenf damarlarının
cerrahi olarak yeniden lokalizasyonu ile derin lenf sistemine dökülmesini sağlamaktır.
Bakım:
Ameliyattan sonra 5-7 gün profilaktik amaçlı antibiyotik verilir. Etkilenen
ekstremitenin elevasyona alınması ve komplikasyonlar açısından izlenemsi gerekir. Hasta
oturmaya, yatmaya değil, yürümeye teşvik edilmeli, yatan hastalara ise yatak içi egzersizler
öğretilmelidir. Özellikle genç kadın hastalar, görüntüleri açısından rahatsız olabilirler. Hastaya
uygun giysilerle görüntüsünü kapatabileceği gösterilmelidir. Hastaya grfet alanında his kaybı
olabileceği, yanık oluşturabileceği için ısıtıcı ped kullanmaması, güneşlenmemesi açıklanır.
7.SONUÇ
Periferik dammar hastalıkalrı konusunda hemşirenin görevi, öncelikle
bu hastalıkların
önlenmesi, hastalıkla en iyi şekilde yaşamaya ve dolaşımı mümkün olan en iyi biçimde
sürdürmeye yönelik hasta eğitimi konularında yoğunlaşmak olmalıdır.
29
8.DEĞERLENDĠRME
1- Aşağıdakilerden hangisi hem arter hem de venlerde görülen hastalıktır?
a. Raynoud hastalığı
b. Buerger hastalığı
c. Anevrizma
d. Varis
e. Hepsi
2- Buerger hastalığının bakımı için verilen ifadelerden hangisi yanlıştır?
a. Buerger-Allen egzersizlerinin yapılması kollaterallerin gelişmesinde rol oynar.
b. Ağrıyı azaltmak için hastaya soğuk uygulama yapılmalıdır.
c. Bacak travmalardan korunmalıdır
d. Ekstremiteye doğrudan sıcak uygulama yapılmamalıdır.
e. Ayak hijyeni önemlidir.
3- Aşağıdakilerden hangisi derin ven trombozu tedavi ve bakımında yer alan uygulamadır?
a. a.Yatak istirahati
b. Bacak elevasyonu
c. Ilık uygulama
d. d.Antikoagülasyon
e. Hepsi
CEVAP ANAHTARI
1. B
2. B
3. E
30
9. KAYNAKLAR
Sadıkoğlu G. ve ark.(2002) Periferik Arter Hastalıklarında Risk Faktörleri ve Klinik Bulgular
Uludağ Üniversitesi Tıp Fakültesi Dergisi 28 (3): 77-80
Özhan ElbaĢ N. (2001). Periferik damar hastalıkları ve hemşirelik bakımı. Ed: Erdil F. Özhan
Elbaş N. Cerrahi Hastalıkları Hemşireliği. Aydoğdu Ofset. IV. Baskı Ankara
Demir Korkmaz F.(2010). Vasküler hastalıklar ve periferik dolaşım bozuklukları. Ed:Eti
Aslan F. Karadakovan A. Dahili ve Cerrahi Hastalıklarda Bakım. Nobel Kitapevi, 2010
Akdemir N.(2005). Vasküler sistem hastalıkları ve hemşirelik bakımı. Ed:Akdemir N. Birol
L. İç hastalıkları ve hemşirelik bakımı. Ankara 477-478
Eryiğit N.(2006). Hemşirelerin derin ven trombozu konusundaki bilgi düzeylerinin
saptanması. Afyon Kocatepe Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü. Yüksek Lisan Tezi,
Afyon
Erkal-Ġlhan S. (2007). Kronik Periferal Arter Tıkanıklığı/ Tromboflebit Ed: Akbayrak N. ve
ark. Hemşirelik Bakım Planları alter yayıncılık Ankara
31

Hafta 11-2 - WordPress.com

Transkript

Benzer belgeler

Tanıtım Sunumu - Sinop Üniversitesi Sağlık Yüksekokulu

Tavsiye Marketing`e Başlarken

Periferik Arter Psödoanevrizmaları

PSEUDOTÜMÖR SEREBRİ ve TİROİD ORBİTOPATİ

Hemşireler Đçin Vazgeçilmez Bir Kavram

egzersizler, koruyucu, tedavi edici ve muayene pozisyonları

Hemşirelere Tamamlayıcı Terapi Sertifika Töreni

teknik şartname