Kopyası gazi_sanat_tasarim03.qxd

Mula Sıtkı Koçman Üniversitesi, Güzel Sanatlar Fakültesi, Heykel Bölümü, Ortakent-Bodrum/Mula
Tel: 0 252 211 32 38 e-posta: [email protected]
Görsel Sanatlarda Otobiyografik Anlatımlar
Yrd. Doç. Esra Salık
Anahtar
Kelimeler
Özet
Otoportre, sanatın deien deerleriyle çeitli anlam ve biçimlerde plastik sanatlar
alanında karımıza çıkmıtır. Özellikle günümüz sanatında imgesel öykülerin
betimlenmesinin ötesine geçerek “kiiselletirilmi”, sanatçının kendi mitini yarattıı ve
dünyasını efsaneletirdii, öznel anlatım ve dıavuruma dayanan yeni bir anlatıya
dönümütür.
Otobiyografi
Otoportre
Plastik Sanatlar
AUTOBIOGRAPHICAL EXPRESSIONS IN VISUAL ARTS
Abstract
Keywords
We are faced by selfportrait in fine arts within a variety of meaning and shape herewith
variable and changing values of the arts. Especially, in current art, selfportrait has been
turned into a new shape of narration based a subjective statement (narration) and an
expression by the artist who created his own myth and made legendary his own world
way beyond description of imaginary stories in a very personalized way.
Autobiography
103
Selfportrait
Fine Arts
Bir kiinin yaam öyküsü olarak tanımlayabileceimiz
otobiyografilerde anlatan kii, kaynaını kendisinden, kendi
geçmiinden ve deneyimlerinden alır. Otobiyografiler sadece tarihsel ve
kiisel süreçleri anlatmaz, bilisel olarak geçen sürece, sancılara da ıık
tutar. Yazan kiinin kaleminden çıkan kelimeler bir anlam yıını eklinde
zihnimizde canlanır ve anlatılanlar, fotoraf ya da resim kareleri olarak
belirir. Yazındaki bu durumun plastik sanatlardaki ifadesi olarak
‘otoportre’ler, sözcüklerin renk, ta, ses, fotoraf vs. eklinde
dıavurumuyla karımıza çıkar.
nsan bedeni, vazgeçilmez bir nesne olma durumunu daima
korumutur. Özellikle, bakı ve ifadeyi göstermesinden dolayı duyguların
ve karakterin birebir yansıması ve bireyselliin en önemli iaretlerinden
biri olan ‘yüz’, balıca unsur olarak edebiyatta, sanatta, ifade etmenin
tüm alanlarında yer almıtır. Bunun plastik sanatlardaki karılıı olan
portre, yüzün betimlenmesiyle oluur. Otoportrenin de, yüzü tasvir eden
ve duyguyu taıyan olmasından dolayı görsellemi otobiyografi
olduunu söyleyebiliriz.
Asıl amaçları doayı yansıtma ve ‘benzetme’ olan Rönesans
ressamları, çeitli portreleri resmetmiler, çalımalarını ‘mimesis’
(öykünme, taklit etme) üstüne ina etmilerdir. Erken Rönesans
dönemindeki portreler genellikle profilden resmedildii için bu
resimlerde psikolojik durum ya da ruh halinin izlerine pek
rastlanmamıtır. Güçlenen burjuva sınıfıyla gelien portre ressamlıı,
‘önemli’ kiilerin resmedilmesiyle ilerlemitir; ‘sıradan’ kiilerin resme
girmesi ise biraz daha zaman alacaktır. Sanat felsefesi ve felsefe tarihiyle
uraan Larry Shiner, talyan ve Alman resamların otoportreleri ile ilgili
olarak, bu otoportrelerin zanaatçı/ sanatçının yüce bir statüsü olduu
iddialarının balangıcını gösteren önemli eyler olsalar da, bu türden
otoportrelerin çounluunun “saray sanatçıları” olarak bilinen küçük bir
seçkinler grubunca yapıldıını belirtir. Bir tür olarak “sanatçı biyografisi”,
otoportrenin geliimi ve saray sanatçıların konumu, modern sanatçı
statüsü ve imgesine doru atılan önemli bir adım olmutur (Shiner
2010:75).
Iık ve gölgenin ressamı olarak anılan, 17. yüzyılın en önemli
sanatçılarından Rembrant, ilkin portre ressamı olarak ünlenmi ve yaamı
boyunca da kendi portrelerini üretmeye devam etmitir. Rembrant tüm
çalımalarında modelin kiliini ve ruh halini resme yansıtmayı
104
baarmıtır. Otoportrelerindeki bakıları izleyiciyi kuatır, sıcaklıını,
yalnızlıını, kısaca ruhunu izleyicinin gözünde canlandırır. Burada
aslolan, portresi yapılan kiinin aslına benzerliinden öte, taıdıı duru
ve ifadedir; ressam gördüünün ötesinde içten gelen duyguyu bize
göstermek istemitir. Sanat tarihinde bu arayı zamanla açılım kazanmı,
aydınlanma felsefesinin etkisiyle ortaya çıkan ‘ben’, ‘kendi’ gibi
kavramların varlıı da bu durumu desteklemitir.
Resim 1: Gustave Courbet, Otoportre, 1844, tuvale yalıboya, 45 x 55 cm.
Otoportre kavramının tarih boyu aldıı anlam alanı genilemitir.
Courbet’nin 1844’te gerçekletirdii çalıması, konuyu ele alma ekliyle
dönemin otoportrelerinden ayrılsa da gerçei ele alı biçimiyle
(yansıtma, taklit, modele sadakat) içinde bulunduu dönemin anlayıını
yansıtmıtır. Oysa yakın tarihe baktıımızda bunun farklı biçimlerde
karımıza çıktıını görürüz. Duchamp'ın tuvale imzasını atması ve bunu
otoportre olarak sunması buna örnek olarak verilebilir. Buradaki
otoportre, kavramsal bir unsur olarak, özneye karılık gelen bir temsil
olarak deerlendirilmelidir.
Resim 2: Marcel Duchamp, Otoportre, 1958, kaıt kolaj, 21 x 17 cm.
105
Bir kiinin kendi portresini resmetmesi/ yaratması/ yansıtması/
yorumlaması olarak tanımlayabileceimiz otoportrede bakan ve bakılan
ortak bir noktada yer alır.
Postmodern dönemde, resim ve heykelde olduu gibi fotoraf da
bir eye karılık gelme ya da onu birebir yansıtma gibi bir misyondan
kurtulmu, yeniden üretim ve kendine mal etme eylemi* gibi yeni
sanatsal pratiklerle bedeni sanatsal bir ifade aracı olarak kurgulama
eklinde karımıza çıkmıtır. Yani burada fotorafı çekilen, herhangi bir
estetik imaj, belge ya da “donmu an” olmaktan çıkarak, sanatsal
kurguyu yansıtan bir görüntü olarak karımızda durmaktadır.
Resim 3: Cindy Sherman, simsiz 225, 1990, kromojenik renkli baskı, 121 x 83 cm.
Kendi bedenini sanatsal bir araç olarak kullanan Cindy Sherman,
‘simsiz Film Serisi’ adlı çalımasında, sosyo-kültürel olarak kadına uygun
görülen kimliklere bürünerek bir kimlik sorgulaması yaratmıtı. 1989-90
yıllarında gerçekletirdii “History Portraits” serisinde ise tekrar kendisini
model olarak kullanmıtır. Sherman, 35 fotoraftan oluan bu serisinde,
Rönesanstan Barok’a kadar olan dönemden seçtii tablolardaki
portreleri, ‘gerçeine uygun’ olarak yeniden yorumlamı, yeni bir
gerçeklik görünümü yoluyla kiisel kurmacalar yaratmıtır.
*Kendine mal etme/ temellük, modernist sanat ürünlerinin biricikliine tepki olarak domutur.
Postmodern sanatta Andy Warhol, Robert Rauschenberg gibi sanatçılar tarafından gündeme
getirilmitir. Günümüzde ise, CindySherman gibi fotorafı postmodernist algıyla sunan sanatçıların i
üretme yöntemlerinden biri olmutur.
106
Buradaki fotorafik görüntüler, kendisinden önce var olan sanat
yapıtlarına açık ve bariz göndermeler içeren bir dil üzerinden
kurulmutur. Sherman’ın bu çalımaları aynı zamanda birer otoportre
olarak deerlendirilebilir. Sanatçı hem kendisini ortaya çıkarmı hem de
bilinen basmakalıp kadın imgeleriyle kendisini yeniden var etmitir.
“Yüksek sanat kavramındaki yüksein bir anlamına daha iaret
etmek için bu kurguya baka birçok rahatsız edici iaret girer.
aretler, bu ‘Tarihi Portreler’in sakinlerinin bir ilevi olarak,
gövdesine balanan ya da kafasına uygulanan sahte vücut
parçaları sayesinde Sherman tarafından oluturulur ve
görüntünün yüzeyinde, çıkarılabilmesi, bir kenara atılabilmesi,
sonra arkaya konulması gereken bir maske ya da peçe gibi belirir.
Her sökülebilirliklerinde, bu unsurlar sanat eserinin yorumsal
boyutuna iaret eder: Gerçekliinde yorumcunun anlayabilecei
anlamda içsel bir gerçek barındırmaktadır. Yorumsal bir nesne
olduu için, sanat eseri “yüksek” konumda yer alır, ancak
dikeyden yataya deil, idealden materyale ya da akıldan vücuda
doru bir pozisyonda yer alır (Krauss 1993: 174).”
Resim 4: Kiki Smith, Kurt Kız, 1999, baskı, 50.8 x 40.6 cm.
Beden ve varlık arasındaki ilikiye eilen, bata kendi bedeni olmak
üzere insan anatomisinin uzuvlarına farklı açılardan yaklaan Amerikalı
sanatçı Kiki Smith ise, aslında otobiyografik dıavurum olarak
deerlendirebileceimiz, kendi bedeninin psikolojik görünümlerini
ortaya çıkarmak istemitir. Bunu yaparken, masalsı bir anlatımla kurt ve
kadın temsilleri üzerinden ‘kurban’ ve ‘av / yem’ arasındaki temel
107
yakınlıı ortaya çıkarmıtır (Rush-Dannat 2002:80). lerinde ‘masalsı’
anlatılar ortaya koyan Kiki Smith, otoportlerini dantel örtülerin, insan
vücutlarının, cam yıldızların ve kuların da arasında bulunduu öznel
dünyasından, yarattıı hikâyelerden çıkarmaktadır.
“Hayat hikâyemizin merkezine baktıımızda ‘kendimiz’le
karılaırız; bunu hikâyeletirme döngüsünde düündüümüzde
de asıl kahraman ‘ben’dir. Kendimize ne istersek onu anlatmakta
özgür bir hikâye anlatıcısıyız (Randall 1999: 19).”
Çalımalarında otoportreleri, otobiyografik anlatımlar eklinde
sunan Meksikalı ressam Frida Kahlo’nun resimlerinin pek çou da
otoportrelerden olumaktadır. Yaamının büyük bir bölümünü yatakta,
baının üstünde duran bir aynaya bakarak geçiren sanatçı sürekli
otoportreler yapmıtır. Meksikalı yazar Carlos Fuentes, Frida Kahlo’nun
günlüklerinden oluturulan kitabın önsözüne yazdıı yazısında, Frida’nın
gerçekliinin kendi yüzü, kendi kırılmı vücudunun mabedi, bıraktıı
ruhu olduunu söyler (Lowe 1995: 14). Rembrant gibi, Van Gogh gibi,
Kahlo da biyografisini otoportreleri ile anlatmıtır.
Resim 5: Frida Kahlo,
Kesilmi Saçlı Otoportre, 1940,
tuvale yalıboya, 40 x 27.9 cm.
Resim 6: Frida Kahlo,
Örgülü Otoportre, 1941,
tuvale yalıboya, 51 x 38.7 cm.
Kahlo resimlerinde, yaadıı olayları, durumları, hayatındaki kiileri
sembolik öelerle birletirerek yansıtmıtır. Örnein, ‘Kesilmi Saçlı
Otoportre’ adlı resminde Kahlo, otoportrelerinin çounda görülen
108
kadınsı kıyafetlerinin yerine, bol, koyu renkli bir takım elbise içinde
görülmektedir. Kahlo, uzun saçlarını makasla kesmitir; bunun nedeni,
sanatçının yaamı boyunca youn ak yaadıı sevgilisi Ressam Diego
Rivera’dan o dönemde ayrılmı olmasıdır. Resmin üst tarafında bulunan
bir arkı satırı Frida’nın neden böyle yaptıını açıklamaktadır: “Seni
sevdiysem, saçın için sevmitim, imdi dazlak olduun için seni artık
sevmiyorum” (Kettenmann 2002: 55). Örgülü Otoportre’si ise Rivera ile
yeniden evlenmesinin ardından duygularını açıklama biçimi olmutur.
Burada, ‘Kesik Saçlı Otoportre’deki saç tutamları toplanılıp yeni bir saç
örgüsüne dönütürülmü gibi görünmektedir. Acı, bedeni sanatının
kaynakları olan Frida bu resminde diiliini yeniden kazanmı gibidir.
“nsan, insan-olmak hususunda bir anlatıya giritiinde,
irdeleyecei hep kendisi olacaktır. Bu kendini-anlatma, anlatının
hem içeriinde hem de biçiminde içkindir. Hiçbir özgün kuram
öteki’nden çıkmaz. Herey “kendi”nin kuramıdır. Öteki, ancak bir
iliki sürecinde, öteki’nde kendini bulmak ve oluturmak içindir
(Jung 2005:7).”
Otobiyografik anlatımların sembolik ifadeleri
Sembolik form kavramının önemini belirten ve felsefesini bu kavram
üzerinde younlatıran düünür Ernst Cassirer’e göre sanat, sembolik bir
dil olarak tanımlanmıtır. O’na göre semboller, imgelerden meydana
getirilirler. Zihin imgeleri alıp sembol olarak i görecek ekle sokar (Arat
1997:6). Sembollerin kullanılmasının nedeni, iaret ettii eyi tüm
yönleriyle temsil edebilmesidir diyebiliriz. Soyut fikirleri, anlaılması güç
düünce ve varlıkları somutlatırmak için kullanılan semboller, bir resim,
ekil, sayı, renk, olay, nesne ya da canlı bir varlık olabilmektedirler.
Semboller genellikle, anlatılmak istenen gerçekleri çok daha güçlü
bir ekilde vurgulamak, derin ve karmaık gerçekleri ifade etmek için
kullanılmaktadırlar. Lacan’a göre sembolik olan, sahip olduumuz ve
tecrübe ettiimiz varlıa gönderme yapmak için bavurduumuz hileden
baka bir ey deildir (Wright 2002:44). Kristeva’ya göre ise sembolik,
durum ve yargının alanıdır. Toplumsal yapının sembolik düzen olduunu
ifade eden Kristeva, sembolik yapıların tüm dier yapıları ekillendirdiini
savunur ve bu balamda bu sembolik düzenin ilerlik kazanmasında dilin
öncelikli ve belirleyici bir unsur olduunu ifade eder (Kristeva 1980:19).
109
Bazı sembollerin anlaılması ve deerlendirilmesinde Jung’un
Analitik Psikoloji okulunun katkısı olmutur. Bu aynı zamanda,
sembollerin gündelik yaamın doal bir parçasını oluturduu ilkel
insanlarla, sembollerin görünüte hiçbir anlam taımadıı modern
insanlar arasındaki yapay sınırın yıkılmasına da yardımcı olmutur (Jung
2009:106). Bu sembollerin bazıları, Jung tarafından “kollektif bilinçdıı”
adı verilen, psikenin insanlıın ortak mirasini içeren ve dıa vuran
tarafından gelmektedir. Bunlar, herhangi doaüstü, düsel bir imge
olabilecei gibi doaya ait sıradan bir nesne de olabilmektedir. Örnein
burada, özellikle otobiyografik çalımalarda güçlü bir sembolik bir nesne
olarak inceleyeceimiz saç, kadınlıa dair okumalar ve imgeler
içermektedir. ‘Yüzün çerçevesi’ olarak ifade edilen bu nesne, güzelliin
ve kadın ideasının bir parçası, kadın güzelliinin bir sembolü olmutur.
Bu aynı zamanda, toplumsal olarak kadına yüklenen bir ‘biçim’dir.
Gülten Akın’ın ‘Kestim Kara Saçlarımı’ adlı iiri, O’nun bu duruma
gösterdii bir tepki olarak deerlendirilebilir. Akın, kara saçların
kesilmesini, kuatılmı kadının özgürlemesinde bir adım olarak
simgeselletirmitir.
“...
Kestim kara saçlarımı n'olacak imdi / Bir eycik olmadı - Deneyin
lütfen / Aydınlıım deliyim rüzgârlıyım / Günaydın kaysıyı
sallayan yele / Kurtulan dirilen kiiye günaydın*.
…”
Resim 7: Esra Salık, Hayran/Otoportre, çerçeve,kendir, 2009, 70 x 90 cm.
*http://siir.gen.tr/siir/g/gulten_akin/kestim_kara_saclarimi.htm
110
Sanat tarihinde, güzelliin sembolü olan Venüs, Ophelia gibi pek
çok kadın tasvirinde önemli bir motif olarak karımıza çıkan saçlar,
“hayran/otoportre” adlı çalımada, aynanın kendisi, yansıyan yüzeyi
olarak ama aynı zamanda aynaya yansıyan obje yani portrenin bir tür
sureti olarak yer almaktadır. Aynaya bakarak kendine hayran olma
durumunu sembolletiren bu otobiyografik anlatımda, yansıyan görüntü
aynı zamanda bir kadının sembolik varlıına da iaret etmektedir. Bakanbakılan, yansıyan- yansıtan arasındaki ilikilerin kesitii çalımada,
aynanın tüm yüzeyini kaplayan saçlar, birebir gerçekliin tersyüz
olduunu bize göstermitir; yani nesnel gerçeklik yerini öznel gerçeklie,
iin kendi gerçekliine bırakmıtır.
nsanolunun sembolletirdii ve çeitli anlamlar yükledii
nesnelerden birisi de aynadır. Ayna, özellikle tasavvufî iir geleneinde
çok sık bavurulan güne, ıık, gül, bülbül, arap gibi sembollerin
arasındadır; ayrıca, sıradan bir nesne olmadıı gibi, sıradan bir sembol
de deildir. Özellikle masallarda ayna, metafizik güçlerle, cinlerle,
eytanlarla ve bilinmeyen dünyayla ilikilendirilmitir.
“Göz, aynaya inanmıyor: “Ben’e bakabilmek için öteki olmak
gerekirdi” (Batur, 2000:34).”
Enis Batur’un, “görüntünün ‘bakmak’ karısında ters dönen
denklemi, bir iç-alan” olarak tanımladıı ayna (Batur 2000:21),
yüzyıllardır sanatın ve edebiyatın konusu olagelmitir. Aynanın
karısındakini göstermesi ve yansıtması, gerçekte aslı olmayan bir eyin
hayalen ortaya çıkması anlamına da gelmektedir. Çünkü aynada
yansıyan görüntü, gerçein kendisi deil yansımasından ibarettir,
gerçein suretidir. Bu durum yüzyıllardır sanatçıların ilgisini çekmi ve
eserlerinde ilenmitir. Plastik sanatlardaki otobiyografik anlatımlarda
ayna zaman zaman, yapan kiiyi/ özneyi içinde hapseden ama onu
baka görüntülerle ortaya çıkaran bir nesne olarak belirir. Yansıyan ey
somut birey olmaktan çıkarak içsel olanın görüntüsüne dönüür ve
aynanın yüzeyine düer, nesnenin gerçeklii yerini anlatılmak istenen
eyin kendi gerçekliine yani sanatın gerçekliine bırakır.
Ayna gibi sembolik deeri güçlü nesnelerden biri de ‘gül’dür.
Sevgilinin yüzü, güzellii, bülbülün kanı gibi pek çok göndermesi olan
gül, insan zihninde geni çarıımlar ve anlamlar meydana getirir. Gül,
çok eskilere dayanan bir kültürel arkaplana sahiptir ve sadece tasavvufta
111
deil, Ortaça Avrupasının sanat ve edebiyatında da güçlü bir sembol
olarak kullanılmıtır. Hıristiyan airlere göre Meryem’in annelii tüm
cenneti ve dünyayı rahminde, tek bir yuvarlak gülün içinde taımıtır
(Goody 2010:228). nsanın iç dünyasının ve duygularının tasvirinde de
sıklıkla söz konusu edilen gül aynı zamanda, söylenmek istenen sözlerdir,
hassasiyettir, kokudur, güzelliktir.
Resim 8: Esra Salık, Ayna /Otoportre, 2008, güller, 50 x 70 cm.
Otobiyografik anlatıma örnek olarak “ayna (otoportre)” adlı
çalımada, sembolik anlamı güçlü bu iki nesne, ayna ve gül bir arada
kullanılmıtır. Tamamı güllerden oluan bu çalımada, yansıtan obje
olarak ayna ‘gül’le ilikilendirilmi, bakan-bakılan ‘ey’, iirsel bir
anlatımla ifade edilmeye çalıılmıtır. Aynı zamanda gösterilmek istenen
ey, bakan kiinin gözle görülemeyecek olan görüntüsü ve
duygulanımları , onun yokluuyla imgelenmi, ‘orada olmayıı’yla,
‘bulunmayıı’yla vurgulanmıtır.
Sonuç
Kavram, bir sanat nesnesinde ortaya konduunda aynı zamanda bir
biçime sahip olmu demektir. Örneklerde olduu gibi, günümüz
sanatında otoportre kavramına kendini kefetme, kendini ortaya koyma
ve özellikle kendini gerçekletirme olarak yaklaan sanatçılar, yalnızca
plastik bir biçim üretmekle kalmamı, aynı zamanda ve asıl olarak
kendilerini de üretme ve gerçekletirme çabasına girmilerdir. Buna göre
112
sanatçı, aynı anda çalımanın hem kiisi, hem ürünü, hem de süreci
olmutur. Kiinin yaantıları ve biriktirdikleriyle balantılı olarak, zamanla
deiik ekillerde sanat nesnesinde kendini vareden otoportre, zamanla
biçim deitiren bir unsur olarak plastik sanatlardaki varlıını
sürdürmütür ve yeni anlatımlar sunmaya devam edecektir.
“nsan yaamının en önemli anları, bireyin bir özne olarak
kendisinin bilincine vardıı kiisel anlardır. Bu kiisel ve öznel
öeler, yalnızca nesnel öeleri, tüm insanlarda ortak olan
nitelikleri dikkate alan rasyonel düünce tarafından açıklanamaz.
Oysa her insanın, her kiinin biricik varoluunu meydana getiren
bu öznelliktir. Tanınmaya ve açıklanmaya muhtaç olan budur.
Kierkegaard.”
113
Kaynakça
Arat, Necla, Ernst Cassirer ve S.K. Langer’da Sembolik Form Olarak
Sanat, Edebiyat Fakültesi Basımevi, stanbul, 1997.
Batur, Enis, Bakalaımlar I-X, Yapı Kredi Yayınları, stanbul, 2000.
Goody, Jack, Çiçeklerin Kültürü, Ayrıntı Yayınları, çev. Mehmet
Beikçi, stanbul, 2010.
Jung, Carl Gustav, Dört Arketip, Metis Yayınları, çev. Zehra Aksu
Yılmazer, stanbul, 2005.
Jung, Carl Gustav, nsan ve Sembolleri, Okuyan Us Yayınevi, çev. Ali
Nahit Babaolu, stanbul, 2009.
Kettenmann, Andrea, Kahlo, Taschen, Köln, 2002.
Krauss, Rosalind, Cindy Sherman, Rizzoli International Publications,
New York, 1993.
Kristeva, Julia, Desire in Language, A Semiotic Approach to
Literature and Art, Columbia University Press New York, 1980.
Lowe, Sarah M., The Diary of Frida Kahlo, An Intimate Self-Portrait,
Bloomsbury Publishing London, 1995.
Randall, William L., Bizi ‘Biz’ Yapan Hikâyeler, Kendimizi Yaratma
Üzerine Bir Deneme, Ayrıntı Yayınları, çev. en Süer Kaya, stanbul,
1999.
Rush Michael, DANNAT Adrian, The Smiths, Palm Beach Institute of
Contemporary Art, New York, 2002.
Shiner, Larry, Sanatın cadı, Bir Kültür Tarihi, Ayrıntı Yayınları, çev.
smail Türkmen, stanbul, 2010.
Wright, Elizabeth, Lacan ve Postfeminizm, Everest Yayınları, çev.
Ebru Kılıç, stanbul, 2002.
114