iş stresi ölçeğinin izmir konak belediyesi`nde çalışan erkek işçilerde

TOPLUM HEKİMLİĞİ BÜLTENİ • Cilt 26, Sayı 1, Ocak-Nisan 2007
Araştırma makalesi
İş Stresi Ölçeğinin İzmir Konak
Belediyesi’nde Çalışan Erkek İşçilerde
Geçerlik ve Güvenilirliğinin İncelenmesi
Yücel DEMİRAL
Belgin ÜNAL
Bülent KILIÇ1
Ahmet SOYSAL
Ahmet Can BİLGİN
Reyhan UÇKU
Tores THEORELL
Validity and Reliability of Job Stress
Questionnaire in İzmir-Konak
Municipality Workers
® ÖZET
® ABSTRACT
Amaç: Bu çalışmanın amacı İsveç iş yükü-iş kontrolü-sosyal
destek anketinin Türkçe uyarlamasının geçerlik ve güvenilirliğinin değerlendirilmesidir.
Objective: The aim of this study was to evaluate the validity
and reliability of Turkish version of Swedish Demand Control
Support Questionnaire.
Yöntem: Çalışma, 463 belediye çalışanı ve 55 sağlık yöneticisinde yapılmıştır. Ölçeğin yapı geçerliliği döngüsel faktör
analizi ile değerlendirilmiştir. Anketin iç tutarlığı her alt bölüm
için elde edilen Cronbach’s alfa katsayıları ile, test- tekrar test
güvenilirliliği grup içi korelasyon kat sayıları ile değerlendirilmiştir.
Method: A sample of 463 municipality workers and
55 health administrators participated in the study. Varimax
rotated factor analysis was used for the abstraction of structural
definitions of the questionnaire. Test-retest reliability and
internal consistency were tested by intraclass correlation and
Cronbach’s alpha coefficients, respectively. Bulgular: Ankette bulunan 17 sorudan 14’ü kuramsal yapıya uygunluk göstermiştir. Cronbach’s alfa katsayıları 0,48 (beceri kullanımı) ve 0,78 (karar serbestliği) arasındadır. Test-tekrar
test değerlendirmesi sonuçları tatmin edici düzeylerdedir. Sağlık yöneticileri ile karşılaştırıldıklarında belediye çalışanlarının
beceri kullanımı, karar serbestliği ve kontrol ortalama değerleri
anlamlı düzeyde düşüktür.
Results: Factor analysis showed an adequate fit of the 14 items out of 17 to theoretical constructs of the questionnaire.
Cronbach’s alpha coefficients were between 0.48 (skill
discretion) and 0.78 (authority over decision). Test–retest
examination with an interval of three weeks showed that the
reliability ranged from moderate to good. Municipality workers
have significantly lower skill discretion, lower authority
over decision and lower control mean scores than health
administrators.
Sonuç: Araştırmanın bulguları, Türkçe iş yükü-iş kontrolü-sosyal destek anketinin belediyede çalışan erkek işçilerde
geçerli ve güvenilir bir ölçek olduğunu ve çalışan grupları arasındaki farklı stres düzeylerinin ölçümüne duyarlı olduğunu
göstermektedir.
Conclusion: Our findings indicated that the questionnaire
was reliable and valid for assessing the job stress in the Turkish
male municipality workers. The questionnaire is capable of
discriminating the working groups in terms of job stress.
Anahtar Sözcükler: İş Stresi, Psikososyal Etkenler, Çalışma,
Key words: Job Stress, Psychosocial factors, Work, Validity,
Demand Control Support Questionnaire
Geçerlik, İş Yükü-İş Kontrolü-Sosyal Destek Anketi
Yrd. Doç. Dr., Dokuz Eylül Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı AD
Doç. Dr., Dokuz Eylül Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı AD
Öğr. Gör. Dr., Dokuz Eylül Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı AD
Öğr. Gör. Dr., Dokuz Eylül Üniversitesi Tıp Fakültesi Tıbbi Etik AD
Prof. Dr., Dokuz Eylül Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı AD
National Institute for Psychosocial Factors and Health, Karolinska Institute, Stockholm, İsveç
Yazışma adresi: Dr. Yücel Demiral
Dokuz Eylül Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı AD, 35350, İnciraltı, İzmir
e-posta: [email protected]
Araştırma daha önce “İş stresi modeli olarak iş yükü, iş kontrolü, ve destek ölçeğinin Türkçe uyarlaması” başlığı ile Ankara’da IX. Ulusal Halk
Sağlığı Günleri’nde (Ekim 2005), sözlü bildiri olarak sunulmuştur. 11
[Geliş Tarihi: 08.10.2007 – Kabul Tarihi: 11.04.2007]
TOPLUM HEKİMLİĞİ BÜLTENİ • Cilt 26, Sayı 1, Ocak-Nisan 2007
Demiral ve diğerleri
Giriş ve Amaçlar
katsayıları 0,51 – 0,72 arasında değişmektedir. Ancak
gelişmekte olan ülkelerde modellerin geçerliği ile ilgili
bilgiler sınırlıdır (23, 24). Türkiye’de modele dayalı bir
ölçeğin geçerlik ve güvenilirlik çalışması bugüne kadar
yapılmamıştır. İsveç İş Yükü-Kontrol Ölçeği psikososyal
iş stresi ölçümünde kullanılan, geçerliği, güvenilirliliği
gösterilmiş bir ölçektir (15, 17). Bu çalışmada, İsveç İş
Yükü-İş Kontrolü Sosyal Destek Anketi’nin Türkçe uyarlamasının (İKD-TR) geçerlik ve güvenilirliğinin değerlendirilmesi amaçlanmıştır.
Gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerde, çalışma yaşamında hızlı bir değişim süreci yaşanmaktadır. Özellikle
gelişmiş ülkelerde, sanayi sektörü ve mal üretimi yerini
hizmet sektörü ve bilgi teknolojilerinin üretimine bırakmaktadır. Bu değişim gelişmiş ülkeleri olduğu kadar gelişmekte olan ülkeleri de etkilemekte, çalışma yaşamının
organizasyonunda değişikliklere neden olmaktadır. Başta
esnek çalışma modelleri olmak üzere sözleşmeli çalışma,
kadın ve gençlerin geçici süreli, güvencesiz işçiler olarak
çalışma yaşamına katılmaları değişimin temel unsurlarıdır (1-3). Bu süreçte çalışanların iş yükleri artmakta ve
elektronik kontrol yöntemlerinin kullanımı ile çalışanların izlemi ve performansları ayrıntılı olarak değerlendirilebilmektedir (4). Bu gelişmelerin sonucu olarak iş sağlığı
alanında stres ve psikososyal risk etmenleri öncelikli sorunlar arasında değerlendirilmektedir (5-7).
Yöntem
Katılımcılar ve Örnek Seçimi
Çalışma, iki ayrı iş kolunda yürütülmüştür. Birinci grup
İzmir Konak Belediyesi Çöp Toplama Bölümü’nde çalışanlardan oluşmaktadır. Çalışmanın yapıldığı dönemde
çöp toplama bölümünde 486 kişi çalışmaktaydı. Çalışanlardan 463 kişi ile (ulaşma yüzdesi=%95,3) yüz yüze
görüşülmüş ve önceden hazırlanan anketler doldurulmuştur. Bu grup içinden İKD-TR ölçeğinin test- tekrar
test güvenirliğinin değerlendirilmesi için, rasgele yöntemle seçilen 35 çalışana, ilk anketin doldurulmasından
üç hafta sonra ikinci kez anket uygulanmıştır.
İş stresinin açıklanmasında farklı modeller kullanılmaktadır (8). Bunlardan Karasek ve arkadaşları tarafından geliştirilmiş olan iş yükü-iş kontrolü modeli en sık
kullanılan modellerdendir (4, 8-12). Bu modele göre psikososyal iş yükü ve iş kontrolünün etkileşimi, işin stres
düzeyini belirlemektedir (13). İş yükü, çalışma hızını da
içeren işin yoğunluğunu ve güç gerektirme durumunu
tanımlamaktadır. İş kontrolü, çalışanın beceri düzeyi ve
bu becerileri kullanma olanaklarını ve aynı zamanda
işini yapmasında karar verme süreçlerine katılımını göstermektedir. Yüksek iş yükü ve düşük iş kontrolü olan
işlerde stres düzeylerinin yüksek olacağı gösterilmiştir
(4, 7, 8, 11). İş kontrolünün yüksek olduğu durumlarda
yüksek motivasyon, ustalık duygusu oluşmakta ve yüksek iş yükünün stres yaratan etkisi gözlenmemektedir. İş
yükünün düşük, bununla birlikte iş kontrolünün de düşük olduğu durumlar ise pasif işler olarak tanımlanmaktadır. Bu durum öğrenme gereksiniminin zaman içinde
azalmasına neden olmakta ve kazanılmış umutsuzlukla
sonuçlanabilmektedir. İş yükünün düşük ve iş kontrolünün yüksek olduğu işler ise düşük stresli işler olarak tanımlanmaktadır. Ayrıca iş yerindeki sosyal çevrenin stres
oluşumunda bağımsız bir değişken olduğu ve yüksek iş
yükü-kontrol yokluğu ile birlikte sosyal desteğin bulunmaması halinde en kötü durumun oluştuğu bildirilmiştir.
Böylece modelin iki boyutlu yapısına sosyal destek de
eklenmiştir (14, 15). İş yükü-iş kontrolü ve sosyal destek
modeline dayalı oluşturulan ölçeklerin iş stresinin açıklanmasında geçerli ve güvenilir oldukları gösterilmiştir
(10, 16, 17). Bu ölçeklerin başta kardiyovasküler hastalıklar olmak üzere, mental hastalıklar, algılanan sağlık ve
kas iskelet hastalıkları için bağımsız risk faktörü olduğu
bildirilmiştir (5, 18-22). Ölçeğin iş yükü, kontrol ve sosyal destek alt bölümleri için bildirilen Cronbach’s alfa
Anketin ayırt edici özelliğinin değerlendirilmesi için
Konak Sağlık Grup Başkanlığı’na bağlı sağlık ocaklarında yönetici konumda çalışan hekimlerin tamamına (55 kişi) İKD-TR anketi uygulanmıştır. İş yükü-iş kontrolüsosyal destek modeline uygun modellerin kullanıldığı
çalışmalarda beyaz yakalı çalışanların mavi yakalılara
göre iş kontrollerinin yüksek olduğu gösterilmiştir (25).
Çöp toplama işinde çalışanların iş kontrolü düzeylerinin
yönetici konumda çalışan hekimlere göre düşük olduğu
varsayılarak iki grup anketten elde ettikleri puanlar açısından karşılaştırılmışlardır.
Anket
İsveç İş Yükü- Kontrol-Destek Anketi’nin İngilizce versiyonu, anketi daha önceden bilmeyen ve İngiltere’de yaşayan iki kişi tarafından Türkçe’ye çevrilmiştir. Anketin
iki farklı çevirisi araştırma grubu tarafından değerlendirilmiş ve uyumsuzluklar açısından çeviriyi yapanlara danışılarak ortak bir çeviri oluşturulmuştur. Daha sonra anket, ana dili İngilizce olan bir çevirmen tarafından tekrar
İngilizce’ye çevrilmiştir. Orijinal İngilizce ve çeviri İngilizce metinler karşılaştırılarak araştırmacılar ve çevirmenlerin ortak ifadelerde birleşmesi sağlanmıştır. Ardından
İsveç dilinde olan orijinal anket ile karşılaştırılarak son
düzenlemeler yapılmıştır. Son olarak İKD-TR anketi, bir
üniversite hastanesinde temizlik işleri çalışanları ve hekimlerden oluşan 15 kişilik bir gruba uygulanarak anketin son şeklinde küçük sözcük düzeltmeleri yapılmıştır.
12
TOPLUM HEKİMLİĞİ BÜLTENİ • Cilt 26, Sayı 1, Ocak-Nisan 2007
Demiral ve diğerleri
desteği göstermektedir. İş stresi, iş yükünün iş kontrolüne oranı olarak değerlendirilmiştir (8, 16, 17, 26-29).
Ankette ayrıca sosyodemografik özellikler, çalışma yılı,
iş yerindeki görev ve gelir durumu da sorulmuştur.
İsveç İş Yükü- Kontrol-Destek Anketi 17 sorudan
oluşmaktadır. Ölçeğin üç ana alt bölümü vardır. İş yükü
için 5, iş kontrolü için 6 ve sosyal destek için 6 soru
içermektedir. Ölçeğin iş yükü, kontrol ve sosyal destek
alt bölümleri için bildirilen Cronbach’s alfa katsayıları
0,51 – 0,72 arasında değişmektedir (26). İş kontrolünün
ölçümünde kullanılan 6 sorunun dördü beceri kullanımı, ikisi karar serbestliği alt başlıklarından oluşmaktadır
(Tablo 1). İş yükü, beceri kullanımı ve karar serbestliği alt bölümleri için yanıt seçenekleri “sıklıkla, bazen,
nadiren ve hiç bir zaman” yanıtlarından oluşmaktadır.
Sosyal destek için ise “tamamen katılıyorum, kısmen
katılıyorum, kısmen katılmıyorum ve tamamen katılmıyorum” seçenekleri vardır. Ölçeğin değerlendirilmesinde yanıt seçenekleri 1-4 arasında kodlanarak, her bir alt
bölümün puanlarının toplanması ile, ilgili alt bölümün
toplam skoru elde edilmektedir. Beceri kullanımı ve karar serbestliği için elde edilen puanların toplanması ile iş
kontrolü toplam skoru elde edilmektedir. Yüksek puanlar yüksek iş yükü, yüksek iş kontrolü ve yüksek sosyal
İstatistiksel Analiz
İş stresinin yapı geçerliğinin değerlendirilmesinde temel
bileşenler ve döngüsel faktör analizi yöntemi kullanılmıştır. İş stresi anketinde sorulan 17 sorunun en yüksek
faktör yüklerinin iş yükü, karar serbestliği, beceri kullanımı ve sosyal destek alt bölümlerine göre dağılımları
değerlendirmeye alınmıştır. Verilerin faktör analizine
uygunluğu Bartlet testi ile, araştırma grubunun büyüklüğünün uygunluğu ise Keiser-Meyer-Olkin katsayısı ile
değerlendirilmiştir.
Ölçeğin kararlılığının değerlendirilmesinde üç hafta
ara ile uygulanan test-tekrar test yöntemi kullanılmıştır. Tekrarlayan ölçümlerde varyans analizi yöntemi ile
bireyler arası ortalamaların kareleri (BMS) ve standart
hataların kareleri (EMS) elde edilmiştir. BMS-EMS/BMS
formülü ile grup içi korelasyon katsayıları (ICC) elde
edilmiştir (30). Anketin iç tutarlığı her alt bölüm için
elde edilen Cronbach’s’s alfa katsayıları ile değerlendirilmiştir.
Tablo 1. İş Yükü-Kontrol-Destek Ölçeği
İş Yükü
1. İşinizde çok hızlı çalışmak zorunda mısınız? (hızlı çalışma)
Ölçüt geçerliğinin değerlendirilmesinde iki yöntem
kullanılmıştır. İlk olarak belediye çalışanlarının görevlerine göre farklı iş stresi düzeyleri olduğu düşünülen gruplar stres düzeyleri açısından karşılaştırılmıştır. Belediye
çöp toplama işinde temel olarak üç görev tanımlanmıştır. Bunlar kamyon şoförlüğü, çöp toplayıcılığı ve bakımonarım işleridir. Bu görev tanımlarına göre toplayıcıların
diğer görevlerde çalışanlara göre daha yüksek iş yükü
ve iş stresi düzeyleri olabileceği öngörülmüştür. İkinci
olarak, belediye çalışanları ve sağlık yöneticileri iş stresi
bileşenleri açısından karşılaştırılmıştır. Buna göre belediye çalışanlarının iş yüklerinin yüksek, iş kontrollerinin
düşük ve iş streslerinin yüksek olması öngörülmüştür.
2. İşinizde çok yoğun çalışmak zorunda mısınız? (yoğun iş)
3. İşiniz çok fazla kuvvet (efor) gerektirir mi? (çaba)
4. İşinizde, işinizle ilgili görevleri yetiştirecek kadar zamanınız
oluyor mu? (zaman)
5. İşinizde sizden birbiriyle çelişen görevler istenir mi? (çelişkili
iş)
Beceri Kullanımı
6. İşinizde yeni şeyleri öğrenme olasılığı var mıdır? (öğrenme)
7. İşiniz yüksek düzeyde beceri veya uzmanlık gerektirir mi?
(uzmanlık)
8. İşinizde sizden yenilikler yapmanız beklenir mi? (yaratıcılık)
9. İşinizde her gün aynı şeyleri mi yaparsınız? (tekrarlayan iş)
Karar Serbestliği
14. İş yerinde diğer çalışanlar beni destekler (çalışma ark. desteği)
İş stresi düzeylerinin normal dağılıma uygunlukları
histogramla değerlendirilmiş sosyal destek ve iş yükünün sola yatık olduğu (normal dağılmadığı) görüldüğünden sağlık yöneticileri ve belediye çalışanlarının stres
düzeylerinin karşılaştırılmasında Mann-Whitney U testi,
belediyede çalışanların görevlerine göre iş stresi düzeylerinin karşılaştırılmasında ise Kruskal-Wallis testleri yapılmıştır. Bütün analizler için SPSS 11.0 istatistik paket
programı kullanılmıştır.
15. Kötü günümdeysem iş yerindekiler durumumu anlarlar
(çalışma ark. anlayış)
Bulgular
10. İşinizi NASIL yapacağınız konusunda karar vermede sizin
seçim hakkınız var mı? (işin nasıl yapıldığı)
11. İşinizde NE yapacağınıza karar vermede sizin seçim hakkınız
var mıdır? (ne yapıldığı)
Sosyal Destek
12. Çalıştığım yerde sakin ve hoş bir ortam var (hoş ortam)
13. Çalıştığım yerde birbirimizle iyi geçiniriz (iyi geçinme)
16. Üstlerimle ilişkilerim iyidir (süpervizör desteği)
Belediye çöp toplama bölümünde çalışanların tümü
erkektir ve ortalama yaşları 41,2±6,6’dır (24-60 arasın-
17. İş arkadaşlarımla çalışmak hoşuma gider (çalışma
arkadaşlarından hoşnut)
13
TOPLUM HEKİMLİĞİ BÜLTENİ • Cilt 26, Sayı 1, Ocak-Nisan 2007
Demiral ve diğerleri
ğin alt boyutlarının toplam varyansa katkıları iş yükü alt
boyutu için %18,3, beceri kullanımı için %12,1, karar
serbestliği için %10,4 ve sosyal destek için %9,9 olarak
hesaplanmıştır.
da). Çalışanların %96,0’ı evli, %75,4’ü ilkokul mezunu,
%1,0’ının okuma yazması yoktur. Belediyede görüşülen
kişilerin ortalama çalışma yılı 12,5 yıldır. Çalışanların
%59,0’ı çöp toplayıcı (n=273), %28,3’ü şoför (n=131)
ve %12,7’si bakım onarım (n=59) işlerinde çalışmaktadır.
Ölçeğin alt başlıkları ve stres için elde edilen ortalama, standart sapma ve Cronbach’s alfa değerleri Tablo
3’de özetlenmiştir. İş yükü için ortalama değer 9,0±2,3,
kontrol için 11,7±3,7, sosyal destek için 20,7±3,2’dir.
İş kontrolünün alt başlıkları olan beceri kullanımı ve karar serbestliği için ortalama değerler sırasıyla 6,4±2,5 ve
5,1±2,4’dir. Her bir alt başlığın Cronbach’s alfa değerleri faktör analizinde kendi alanlarında kümelenmeyen 4.,
5., ve 9. sorular çıkartılarak hesaplanmıştır. Cronbach’s
alfa değerleri iş yükü için 0,68, iş kontrolü için 0,52, ve
sosyal destek için 0,77 olarak saptanmıştır.
Konak Sağlık Grup Başkanlığı’na bağlı sağlık ocaklarında 55 yönetici hekim çalışmaktadır. Yaş ortalamaları
40,1±5,7 (30-58 arasında) ve %51,0’ı kadındır.
Faktör analizi 463 belediye çalışanından elde edilen
veri üzerinden yapılmıştır. Verilerin faktör analizine
uygunluğunu değerlendiren Bartlet testi p<0,001 ve
Kaiser- Meyer- Olkin (KMO) katsayısı 0,75 (iyi) olarak
saptanmıştır. Her bir soru için elde edilen faktör yükleri sonuçları Tablo 2 de özetlenmiştir. İş yükü ölçümü
için sorulmuş olan 5 sorudan üçü 1. faktör altında kümelenirken 4. soru (zaman) faktör 3, ve 5. soru (çelişkili
iş) faktör 4 ile birliktelik göstermiştir. Beceri kullanımı
için 4 soru sorulmuş, 6., 7. ve 8. sorular faktör 4 olarak
kümelenmiştir. Ancak 9. soru (tekrarlayan iş) 2. faktör
ile birliktelik göstermiştir. Karar serbestliği alanı için
10. ve 11. sorular 3. faktör olarak ayrışmışlardır. Sosyal
desteğin ölçümü için sorulmuş olan 6 sorunun tamamı
ikinci faktör olarak kümelenmiştir. Ölçek, toplamda iş
stresindeki varyansın %50,7’sini açıklamaktadır. Ölçe-
Her bir soru için hesaplanan grup içi korelasyon
katsayıları (intraclass correlation coefficient-ICC) 0,450
(soru 11) ve 0,884 (soru 9) arasında değişmektedir (Tablo 4).
Çöp toplama bölümünde çalışanlarda görev tanımTablo 3. İş Stresi Ölçeği ile Alt Başlıklarının Ortalama, Standart
Sapma, Ortanca ve Cronbach’s Alfa Değerleri (İzmir)
Bölümler
(soru sayısı)
İş yükü (3)
Tablo 2. İş Stresi Ölçeğinin Faktör Yükleri* (İzmir)
Faktör 1
(İş yükü)
Faktor 2
(Sosyal
destek)
Faktör 3
(Karar serbestliği)
Faktör 4
(Beceri
kullanımı)
1 (hızlı çalışma)
0,72
-0,07
-0,09
0,07
2 (yoğun iş)
0,79
-0,03
-0,09
0,03
3 (çaba)
0,71
0,07
-0,01
0,11
Soru no ve
kısaltmaları
4 (zaman)
-0,13
0,18
0,32
-0,17
5 (çelişkili iş)
0,29
-0,27
-0,11
0,52
6 (öğrenme)
-0,15
0,09
0,05
0,58
7 (uzmanlık)
0,13
0,14
0,09
0,65
8 (yaratıcılık)
9 (tekrarlayan iş)
10 (işin nasıl
yapıldığı)
11 (ne yapıldığı)
12 (hoş ortam)
13 (iyi geçinme)
14 (çalışma ark,
desteği)
15 (çalışma ark,
anlayış)
16 (süpervizör
desteği)
17 (çalışma ark,
hoşnut)
0,06
0,37
-0,09
-0,09
-0,03
0,31
0,75
-0,11
-0,03
0,06
0,85
0,13
-0,03
-0,30
-0,01
0,04
0,57
0,79
0,86
0,17
0,11
0,09
-0,01
-0,04
0,13
0,73
-0,02
0,03
-0,14
0,76
0,04
0,05
-0,04
0,65
0,08
-0,09
0,01
0,69
-0,05
0,08
Kontrol (5)
Beceri kullanımı (3)
Karar serbestliği (2) Sosyal destek (6)
Ortalama
±SS
9,0±2,3
Ortanca
9,0
11,7±3,7
6,4 ±2,5
5,1±2,4
20,7 ± 3,2
12,0
6,0
6,0
22,0
0,9±0,4
0,8
İş stresi
Cronbach’s
alfa
0,68
0,52
0,48
0,78
0,77
Tablo 4. İş Stresi Ölçeği Sorularının Test-Tekrar Test Değerlendirmesi İle Elde Edilen Grup İçi Korelasyon Katsayıları (İzmir)
*Bartlet testi p<0,001
Kaiser- Meyer- Olkin (KMO) katsayısı 0,75
14
Soru no ve kısaltmaları
ICC
1 (hızlı çalışma)
2 (yoğun iş)
3 (çaba)
4 (zaman)
5 (çelişkili iş)
6 (öğrenme)
7 (uzmanlık)
8 (yaratıcılık)
9 (tekrarlayan iş)
10 (işin nasıl yapıldığı)
11 (ne yapıldığı)
12 (hoş ortam)
13 (iyi geçinme)
14 (çalışma ark. desteği)
15 (çalışma ark. anlayış)
16 (süpervizör desteği)
17 (çalışma ark. hoşnut)
0,719
0,602
0,810
0,868
0,554
0,805
0,512
0,649
0,884
0,553
0,450
0,759
0,627
0,512
0,759
0,667
0,667
TOPLUM HEKİMLİĞİ BÜLTENİ • Cilt 26, Sayı 1, Ocak-Nisan 2007
Demiral ve diğerleri
cileri arasında anlamlı bir fark yoktur. Belediye çalışanlarının stres düzeyleri yöneticilerden anlamlı düzeyde
yüksektir (p<0,001).
larına göre stres düzeyleri Kruskal-Wallis testi ile karşılaştırılmıştır. Çöp toplama işini yapanlar, şoför ve bakım onarım işlerinde çalışanlara göre anlamlı düzeyde
yüksek iş yükü (p<0,001) ve düşük beceri kullanımı
(p<0,001) düzeylerine sahiptirler. Karar serbestliği çöp
toplayanlarda diğer görev tanımlarına göre düşük olmasına rağmen, aradaki fark istatistiksel olarak anlamlı
değildir (p=0,067) (Tablo 5). Beceri kullanımı ve karar
serbestliği olarak tanımlanan iş kontrolü açısından, çöp
toplayanlarda anlamlı düzeyde düşük bulunmuştur.
Sosyal destek açısından şoförlerin elde ettiği puanlar
diğer çalışan gruplarından düşük olmasına rağmen aradaki fark istatistiksel olarak anlamlı değildir (p=0,050).
Çöp toplama işini yapanlarda diğer görevleri yapanlara
göre anlamlı düzeyde yüksek stres değerleri saptanmıştır
(p<0,001).
Tartışma ve Sonuç
Bu çalışmada, İzmir Konak Belediyesi’nin Çöp Toplama
Bölümü’nde çalışan işçilerde iş yükü-iş kontrolü sosyal
destek anketinin (İKD-TR) geçerlik ve güvenilirliği incelenmiştir. Çalışmada elde edilen faktör analizi sonuçlarına göre Türkçe’ye uyarlanan 17 soruluk İKD-TR anketinin 3 sorusu beklenen alanlarda kümelenmemiştir. Bu
sorular çıkarıldıktan sonra elde edilen 14 soruluk stres
anketinin yapı geçerliği, iç güvenirliliği ve tutarlılığı tatmin edicidir. Bu çalışmadan elde edilen sonuçlara göre
iş stresinin ölçümü için İKD-TR ölçeği Türk erkek işçilerinde geçerli ve güvenilir bir ölçek olarak kabul edilebilir.
Tablo 6’da belediye çalışanları ve sağlık yöneticilerinin iş stresi açısından karşılaştırmaları özetlenmiştir.
Belediye çalışanları, sağlık yöneticilerine göre anlamlı
düzeyde düşük beceri kullanımı (p<0,001) ve düşük
karar serbestliği düzeylerine sahiptirler (p<0,001). Sosyal destek açısından (p=0,677) ve iş yükü açısından
(p=0,847) belediye çalışanları ile sağlık ocağı yöneti-
Faktör Analizi
Ölçekte yer alan soruların öngörülen boyutlara uygunluğu açıklayıcı faktör analizi ile değerlendirilmiştir. Stres
ölçeğinin iş yükü alt boyutunda yer alan iki soru (4. soru
zaman kısıtlılığı, 5. soru çelişkili işler) ve beceri düzeyi
alt boyutunda yer alan bir soru (9. soru tekrarlayan işler)
öngörülen boyutlarda düşük faktör yükleri göstermişlerdir.
Tablo 5. Belediye Çöp Toplama Bölümünde Çalışanlarda Farklı Görevlere Göre İş Stresi Değerleri (İzmir)
İş yükü
Kontrol
Beceri
kullanımı
Karar serbestliği
Sosyal destek
İş stresi
Bakım-OnaToplayıcı
rım (n=59)
p*
(n=273)
Şoför (n=131) Ortalama
Ortalama (SS) Ortalama (SS)
(SS)
9,6 (1,9)
8,2 (2,6)
8,1 (2,7) <0,001
11,0 (3,5)
6,0 (2,4)
12,4 (3,7)
7,0 (2,4)
13,2 (4,0)
7,5 (3,1)
5,0 (2,4)
5,4 (2,4)
5,7 (2,4)
21,0 (3,2)
0,9 (0,4)
20,2 (3,2)
0,7 (0,4)
21,0 (3,1)
0,7 (0,3)
İş İçeriği Stres Ölçeği (İİÖ) aynı modele göre oluşturulmuş ve İsveç İş Yükü-Kontrol-Destek Ölçeği ile özdeş
sorular içeren bir ölçektir (17, 31). Bu ölçekle yapılan
çalışmalarda da “tekrarlayıcı işler” ve “çelişkili işler” sorularında bizim çalışmamıza benzer uyumsuzluklar bildirilmiştir. Li ve arkadaşları, İİÖ’nin Çince’ye uyarlanmasında “tekrarlayıcı işlerin” ve “zaman kısıtlılıkları” sorularının faktör yüklerinin düşük olduğunu bildirmişlerdir
(32). Aynı çalışmada iş yükü ve beceri kullanımı boyutlarının aynı faktör içinde kümelendiklerini, dolayısı ile
bazı iş kollarında iş yükü ve beceri kullanımının ilişkili
olabileceği bildirilmiştir. Fransızca uyarlamada “tekrarlayan işler”, “öğrenme” ve “çelişkili işler” sorularının düşük faktör yükleri bildirilmiştir (33). Benzer olarak Sanne
ve arkadaşları, Norveç diline uyarlanan İsveç İş Yükü-İş
Kontrolü-Sosyal Destek Ölçeği’nde “çelişkili işler” sorusunun iş yükü boyutunda düşük faktör yükü gösterdiğini
bildirmişlerdir (17). Bizim sonuçlarımız da bu sorunun iş
yerindeki çelişkili roller ile karışabildiği ve beceri kullanımı ile birliktelik gösterdiğini düşündürmektedir. Kawakami ve arkadaşları, Japonca uyarlama için “tekrarlayan
işler” ve “çelişkili istekler” soruları için benzer sonuçlar
bildirmişlerdir (23). Bu sonuçlar ve bizim çalışmamız,
diğer bazı çalışmalarda da sorunlu oldukları bildirilen
“tekrarlayan iş”, “çelişkili istekler” ve “zaman kısıtlılığı”
<0,001
<0,001
0,067
0,050
<0,001
* Kruskal-Wallis test
Tablo 6. Belediye Çalışanlarında ve Sağlık Yöneticilerinde Stres
Düzeyleri (İzmir)
İş yükü
Belediye
Çalışanları
(n=463)
Ortalama (SS)
9,0±2,3
Kontrol
Beceri kullanımı
Karar serbestliği
Sosyal destek
İş stresi
Sağlık
Yöneticileri
(n=55)
Ortalama (SS)
9,2±1,8
0,847
11,7±3,7
6,4±2,5
16,0±2,6
9,1±1,9
<0,001
<0,001
5,4±2,4
6,9±1,3
<0,001
20,7±3,2
0,87±0,4
20,7±2,9
0,58±0,1
0,677
<0,001
p*
* Mann-Whitney U test
15
TOPLUM HEKİMLİĞİ BÜLTENİ • Cilt 26, Sayı 1, Ocak-Nisan 2007
Demiral ve diğerleri
sorularının modele uygun olmadıklarını desteklemektedir. Diğer çalışmalarla birlikte değerlendirildiğinde sorulardaki uyumsuzluğun dil ya da çeviri sorunlarından
değil, çalışma yaşamındaki yapısal ya da kültürel farklardan kaynaklanabileceği düşünülmüştür.
dedir. Ancak ölçeğin değişime duyarlılığı için ileriye yönelik çalışmalara gereksinim vardır.
Anketin ayırt edici özelliği iki ayrı yöntemle değerlendirilmiştir. İlk olarak, çöp toplama bölümünde çalışanlar
kendi aralarında değerlendirilmiştir. Çöp toplama işi, şoför ve bakım onarım işlerine göre daha ağır ve niteliksiz
işleri içermektedir. Çöp toplama işi basit olmasına karşın daha fazla fiziksel güç gerektiren ve hızla yapılması
gereken bir iştir. Ölçek, çöp toplama işinde çalışanların
iş yükü, iş kontrolü ve stres düzeylerini şoför ve bakım
onarım işlerinde çalışanlarınkinden ayırt edebilmiştir. Güvenilirlilik
Cronbach’s alfa ile değerlendirilen iç güvenilirlilik katsayıları iş yükü (0,68), karar serbestliği (0,78) ve sosyal destek (0,77) için kabul edilebilir düzeylerde, ancak beceri
kullanımı için düşüktür (0,48). İş kontrolü (beceri kullanımı ve karar serbestliği birlikte) için Cronbach’s alfa değeri 0,52 olarak bulunmuştur. Ölçeğin iş yükü, kontrol
ve sosyal destek alt bölümleri için bildirilen Cronbach’s
alfa katsayıları 0,51 – 0,72 arasında değişmektedir (26).
Beceri kullanımı alt bölümü için daha önceki çalışmalarda da düşük Cronbach’s alfa değerleri bildirilmiştir (17).
Stockholm’de yapılan bir çalışmada beceri kullanımı
için bildirilen Cronbach’s alfa değeri yük taşıma işinde
çalışan erkek işçiler için 0,37, tıbbi sekreter olarak çalışan kadınlarda 0,35 olarak bildirilmiştir (16). Beceri kullanımı için elde edilen güvenilirlilik katsayılarının düşük
olmasının bir nedeni çalışmanın yapıldığı işçi grubu için
çok uygun olmayan kavramlardan kaynaklanması olabilir. Homojen işleri içeren çalışmalara göre farklı iş kollarını içeren araştırmalarda daha yüksek Cronbach’s alfa
katsayıları elde edilmektedir (16). Bunun bir açıklaması
beceri kullanımı ve karar serbestliği kavramlarının işin
içeriği ile ilişkili olması olabilir. Bizim çalışmamız düşünüldüğünde, çöp toplama bölümünde çalışan işçiler
için yaratıcılık beklentisi, uzmanlık, öğrenme olanakları
ve kendini geliştirme gibi kavramların geçersiz olması
tahmin edilebilir bir durumdur. Diğer taraftan, beceri
kullanımı ve karar serbestliği alt ölçekleri uygulamada
iş kontrolü olarak değerlendirilmektedir ve bu iki farklı
kavram çoğunlukla birliktelik gösterir. Yüksek beceri gerektiren işlerde, karar serbestliğinin düşük olması beklenen bir durum değildir. Bu nedenle çalışmanın yapıldığı
iş kollarına göre bu iki alt bileşenin birleştirilmesi ya da
ayrı olarak kullanılması uygun olabilir. Ölçeğin ayırt edici özelliği ikinci olarak sağlık yöneticileri ve belediye çalışanları karşılaştırılarak değerlendirilmiştir. İş yükü ve sosyal destek açısından iki grup
arasında fark yokken, beceri kullanımı ve karar serbestliği düzeyleri belediye çalışanlarında sağlık yöneticilerinden düşüktür. Bu bulgular stres ölçeğinin alt bileşenleri
ve ölçeğin kendisinin ayırt edici özelliğinin yeterli olduğunu göstermektedir.
Çalışmanın Güçlü ve Kısıtlı Yanları
Bu çalışma, iş stresi modeline dayalı ve uluslar arası karşılaştırılabilir veri sağlayan ilk çalışma olması açısından
önemlidir. Türkiye’nin nüfus olarak en büyük belediyesi
olan İzmir Konak Belediyesi’nin Çöp Toplama Birimi’nin
çalışanlarını kapsayan bu çalışmada, ilk kez iş stresi modelinin bir Türk toplumunda geçerli ve güvenilir olduğuna kanıt oluşturan veriler elde edilmiştir. Bu ölçeğin
diğer işkollarında da geçerlik ve güvenilirliğini inceleyen
yeni çalışmalara gereksinim vardır. Değişik kaynaklarda faktör analizinin uygulanabilmesi için gereken kişi sayısı konusunda farklı öneriler
dikkati çekmektedir. Bazı kaynaklarda faktör analizi gibi
çok değişkenli testlerin uygulanabilmesi için kişi sayısının 1000’lere yakın olması önerilirken (34), bazılarında
ise alınması gereken kişi sayısının her değişken için en
az 10 kişi olması önerilmektedir (35). Bu çalışmada kullanılan iş yükü-kontrol-destek ölçeği 17 sorudan oluşmaktadır. Dolayısıyla faktör analizinin uygulanabilmesi için en az 170 kişinin yeterli olacağı düşünülebilir.
Bizim çalışmamızda ise 463 kişiden elde edilen veriler
değerlendirilmiştir. Ayrıca faktör analizindeki örnek
büyüklüğünün uygunluğunu değerlendirmeye yarayan
Kaiser-Meyer-Olkin (KMO) katsayısının 0,75 (iyi) olarak
saptanması da sonuçların yeterli büyüklükteki bir örneğe
dayandığını göstermektedir.
Ölçeğin kararlılığının değerlendirilmesi için, üç hafta ara ile uygulanan anketin sonuçları karşılaştırılmış ve
gruplar arası korelasyon katsayıları (ICC) elde edilmiştir.
ICC test-tekrar test güvenilirliğin değerlendirilmesinde
diğer korelasyon ve tutarlılık değerlendirilmelerine göre
daha duyarlı bir yöntemdir (30). Yalnızca korelasyon
üzerinden değerlendirme yapılması tutarlılık açısından
bilgi sağlamaz. ICC hem tutarlılık, hem korelasyon ile
ilgili bilgi sağlayan bir yöntemdir. Bizim çalışmamızdan
elde edilen ICC katsayıları Sale ve Kerr’in bildirdiği katsayılarla benzerlik göstermektedir (26). Ölçekte yer alan
bütün sorular için elde edilen değerler 0,50’nin üzerin-
Çalışmanın bazı kısıtlılıkları vardır. Daha önce yapılan çalışmalarda cinsiyetin geçerlik ve güvenilirlik
değerlendirmelerinde önemli bir etmen olabileceği bildirilmiştir. Bizim çalışmamız yalnızca erkeklerde yapılmıştır. Kadın çalışanları da içeren çalışmalara gereksinim
16
TOPLUM HEKİMLİĞİ BÜLTENİ • Cilt 26, Sayı 1, Ocak-Nisan 2007
Demiral ve diğerleri
vardır. Bu çalışmada ölçeğin öngörü açısından değerlendirmesi yapılmamıştır. Bu nedenle, kardiyovasküler hastalıklar, mental sağlık, kas iskelet sistemi hastalıkları gibi
olası sağlık sonuçlarının da değerlendirildiği çalışmalar
planlanabilir. Çalışma yaşamında iş stresi konusu Türkiye için görece yeni bir konu olmasına rağmen, öncelikli
sorun olarak kabul edilmelidir. Diğer taraftan yukarıda
sayılan hastalıklar da Türkiye’de artma eğilimindedir. Bu
nedenle modele dayalı stres çalışmaları koruyucu politikaların geliştirilmesi ve uluslar arası karşılaştırmalara
olanak sağlaması açısından özellikle önemlidir. the heart. London: BMJ, 2002: 50-71.
13.Karasek R, Baker D, Marxer F, Ahlbom A, Theorell T. Job
decision latitude, job demands, and cardiovascular disease:
a prospective study of Swedish men. Am J Public Health
1981; 71(7):694-705.
14.Johnson JV, Hall EM. Job strain, work place social support,
and cardiovascular disease: a cross-sectional study of a
random sample of the Swedish working population. Am J
Public Health 1988; 78(10):1336-1342.
15.Johnson JV, Hall EM, Theorell T. Combined effects of
job strain and social isolation on cardiovascular disease
morbidity and mortality in a random sample of the Swedish
male working population. Scand J Work Environ Health
1989; 15(4):271-279.
® KAYNAKLAR
16.Theorell T. The demand-control-support model for studying
health in relation to work environment: An interactive
model . In: Orth-Gomer K, Schneiderman N, editors.
Behavioral medicine approaches to cardiovascular disease
prevention. NJ: Lawrence Erlbaum Associates, 1996: 6985.
1. Braverman H. Scientific Management. In: Braverman H,
editor. Labor and monopoly capital: The degredation of
work in the twentieth century. NY: Montly review press,
1974: 85-124.
17.Sanne B, Torp S, Mykletun A, Dahl AA. The Swedish
Demand-Control-Support Questionnaire (DCSQ): factor
structure, item analyses, and internal consistency in a large
population. Scand J Public Health 2005; 33(3):166-174.
2. Sundin E, Wikman A. Changes in working life and new
forms of production. In: Gustafsson RA, Lundberg I, editors.
Work life and health in Sweden.2004. Stockholm: National
Institute of Working Life, 2005: 11-37.
18.Belkic K, Schnall P, Landsbergis P, Baker D. The Workplace
and CV Health: Conclusions and Thoughts for a Future
Agenda. Occup Med 2000; 15(2):307-322.
3. D’Souza RM, Strazdins L, Lim LL, Broom DH, Rodgers
B. Work and health in a contemporary society: demands,
control, and insecurity. J Epidemiol Community Health
2003; 57(11):849-854.
19.Belkic KL, Landsbergis PA, Schnall PL, Baker D. Is job strain
a major source of cardiovascular disease risk? Scand J Work
Environ Health 2004; 30(2):85-128.
4. Peterson CL. Work factors and stress: a critical review. Int J
Health Serv 1994; 24(3):495-519.
20.Rugulies R. Depression as a predictor for coronary heart
disease. a review and meta-analysis. Am J Prev Med 2002;
23(1):51-61.
5. Kompier M. The psychosocial work environment and
health--what do we know and where should we go? Scand
J Work Environ Health 2002; 28(1):1-4.
21.Rugulies R, Braff J, Frank JW, Aust B, Gillen M, Yen IH et al.
The psychosocial work environment and musculoskeletal
disorders: design of a comprehensive intervieweradministered questionnaire. Am J Ind Med 2004; 45(5):428439.
6. Rantanen J, Lehtinen S, Kalimo R, Nordman H, Vainio H,
Juntura EH, editors. Psycosocial factors and occupational
health. New epidemics in occupational health; Helsinki:
Finnish Institute of Occupational Health, 1994.
7. Karasek R. The political implications of psychosocial work
redesign: a model of the psychosocial class structure. Int J
Health Serv 1989; 19(3):481-508.
22.Rugulies R, Bultmann U, Aust B, Burr H. Psychosocial work
environment and incidence of severe depressive symptoms:
prospective findings from a 5-year follow-up of the Danish
work environment cohort study. Am J Epidemiol 2006;
163(10):877-887.
8. Levi L, Bartley M, Marmot M, Karasek R, Theorell T, Siegrist
J et al. Stressors at the workplace: theoretical models.
Occup Med 2000; 15(1):69-106.
23.Kawakami N, Fujigaki Y. Reliability and validity of the
Japanese version of Job Content Questionnaire: replication
and extension in computer company employees. Ind Health
1996; 34(4):295-306.
9. Hemingway H, Marmot M. Evidence based cardiology:
psychosocial factors in the aetiology and prognosis of
coronary heart disease. Systematic review of prospective
cohort studies. BMJ 1999; 318(7196):1460-1467.
24.Cheng Y, Luh WM, Guo YL. Reliability and validity of
the Chinese version of the Job Content Questionnaire in
Taiwanese workers. Int J Behav Med 2003; 10(1):15-30.
10.Karasek R, Brisson C, Kawakami N, Houtman I, Bongers
P, Amick B. The Job Content Questionnaire (JCQ): an
instrument for internationally comparative assessments of
psychosocial job characteristics. J Occup Health Psychol
1998; 3(4):322-355.
25.Karasek RA, Theorell T, Schwartz JE, Schnall PL, Pieper CF,
Michela JL. Job characteristics in relation to the prevalence
of myocardial infarction in the US Health Examination
Survey (HES) and the Health and Nutrition Examination
Survey (HANES). Am J Public Health 1988; 78(8):910-918.
11.Landsbergis PA, Schnall PL, Belkic KL, Baker D, Schwartz
J, Pickering TG. Work stressors and cardiovascular disease.
Work 2001; 17(3):191-208.
26.Sale JE, Kerr MS. The psychometric properties of Karasek’s
demand and control scales within a single sector: data from
a large teaching hospital. Int Arch Occup Environ Health
12.Marmot M, Theorell T, Siegrist J. Work and coronary heart
disease. In: Stansfeld SA, Marmot MG, editors. Stress and
17
TOPLUM HEKİMLİĞİ BÜLTENİ • Cilt 26, Sayı 1, Ocak-Nisan 2007
Demiral ve diğerleri
2002; 75(3):145-152.
27.Theorell T, Perski A, Akerstedt T, Sigala F, Ahlberg-Hulten
G, Svensson J et al. Changes in job strain in relation to
changes in physiological state. A longitudinal study. Scand
J Work Environ Health 1988; 14(3):189-196.
28.Kristenson M, Kucinskiene Z, Bergdahl B, Calkauskas H,
Urmonas V, Orth-Gomer K. Increased psychosocial strain
in Lithuanian versus Swedish men: the LiVicordia study.
Psychosom Med 1998; 60(3):277-282.
29.Theorell T, Karasek RA. Current issues relating to
psychosocial job strain and cardiovascular disease research.
J Occup Health Psychol 1996; 1(1):9-26.
30.Portney LG, Watkins MP. Concepts of measurement. In:
Portney LG, Watkins MP, editors. Foundation of clinical
research. Norwalk: Appleton Lange, 1993: 53-69.
31.Alfredsson L, Karasek R, Theorell T. Myocardial infarction
risk and psychosocial work environment: an analysis of the
male Swedish working force. Soc Sci Med 1982; 16(4):463467.
32.Li J, Yang W, Liu P, Xu Z, Cho SI. Psychometric evaluation
of the Chinese (mainland) version of Job Content
Questionnaire: a study in university hospitals. Ind Health
2004; 42(2):260-267.
33.Niedhammer I. Psychometric properties of the French
version of the Karasek Job Content Questionnaire: a study
of the scales of decision latitude, psychological demands,
social support, and physical demands in the GAZEL cohort.
Int Arch Occup Environ Health 2002; 75(3):129-144.
34.Baykul Y. İstatistik metodlar ve uygulamalar. 3. Baskı.
Ankara: Anı yayıncılık, 1999.
35.Akgül A. Tıbbi araştırmalarda istatistiksel analiz teknikleriSPSS uygulamaları. Ankara: YÖK matbaası, 1997.
18