klasik mantık - Lisans Yayıncılık

Editör
Prof.Dr.Hüseyin Subhi Erdem
KLASİK MANTIK
Yazarlar
Doç.Dr. Aytekin Özel
Doç. Dr.Mustafa Yıldız
Yrd.Doç.Dr. Abdullah Durakoğlu
Yrd.Doç.Dr. Cengiz İskender Özkan
Yrd.Doç.Dr. Mustafa Kaya
Yrd.Doç.Dr. Kutsi Kahveci
Yrd.Doç.Dr. Svitlana Nesterova
Yrd.Doç.Dr. Tanzer Yakar
Editör
Prof.Dr.Hüseyin Subhi Erdem
Klasik Mantık
ISBN: 978-605-5044-82-4
Kitapta yer alan bölümlerin sorumluluğu yazarlarına aittir
1.Baskı 2016
Bu kitabın basım,yayın ve satış hakları Lisans Yayıncılığa aittir.Anılan
kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri mekanik,elektronik
veya başka yöntemlerle çoğaltılamaz basılamaz ve dağıtılamaz.
Lord Matbaası
Lisans Yayıncılık
Tahtakale Mah. Hicret Sokak No:8/A
Avcılar-İSTANBUL
e-posta : [email protected]
www.lisansyayincilik.com.tr
ÖNSÖZ
Mantık, bilimsel düşünce ve felsefe için bir giriş ve metodoloji
oluşturma yoludur. Kimi düşünürler mantığı müstakil bir ilim olarak
görürken, kimileri de ilimlere giriş bağlamında bir alet olarak
görmüşlerdir. Bu ikinci kavrayış, bu sanatın kurucusu Aristoteles'in
mantık çalışmalarına Organon adı verilmesi nedeniyle oluşmuştur.
“Mantık bir ilimdir” yargısına varan düşünürler, onu Hikmet’in bir
bölümü olarak da nitelemişlerdir. Bu ilim sayesinde biz gerçek tanım ve
kesin kanıtın doğru olarak kendilerinden yapıldığı zihinsel işlem ve bu
kanıtlamaların kendisine has formlarını biliriz.
Bunun yanında mantık, öteki bilimlere göre bir alet olarak da
görülür. Bu sayede o diğer ilimlerin kavranılmasını sağlayan ve idrakini
kolaylaştıran yardımcı görevi üstlenir. Mantığın temelde insanın bilme
edimini sağlayan ilim ya da alet olması, onun bilen, tasarımlayan,
kanıtlama gücüne sahip zihinsel donanıma sahip bir varlık olmasıyla
alakalıdır. Bilen varlık için bilgi tasavvur ve tasdik aşamalarına tabi
olarak gerçekleşir. Tasavvurlar varlık bağlamı ve eşya hakkında ilk
bilgilerimiz olup,
bir şeyi ne ise o şey olarak idrak etmemizdir.
Tasdikler ise tasavvurlardan sonra ulaştığımız, elde ettiğimiz bilgilerdir.
Fakat bu işlemlerin hepsi rastgele değil belli teknikler ve sistematiğe göre
oluşturulur. İşte bu yüzden mantık için formel bir ilimdir tanımına
ulaşırız. Mantığın bu tanımını mantıksal düşünce ve işlemlere bakarak,
yani mantığın temel özelliklerine dikkatle elde ederiz.
Mantığın formel yapısı çıkarım tekniklerini konu edinmesi,
çıkarımların geçerliliğini denetlemesi, önermelerin içeriğinden ve
taşıdıkları özel anlamlardan bağımsız olarak, bu önermelerin sadece
formu yönünden ele alınmasını ve incelenmesini gerektirir.
Mantık bir ilgi dalı olarak ortaya çıktığından beri daha disiplinli ve
sıkı bir sistematiğe sahip yapısından ötürü aşırı değişikliklere maruz
kalmamıştır. Ama yine de her insani edim ve işte olduğu gibi mantık
alanının da kendi seyrinde bir gelişmeye tabi olduğu görülebilir. Gelişen
ve değişen dünyanın imkânları nispetinde, bilgi ve buna bağlı teknik ve
teorik alanın doğurduğu düşünce genişliği, mantık ilmini de ifade, dile
getiriş ve sunumda yeniliklere, yöntemsel tartışma, biçimsel
yapılanmalara yöneltmiştir.
III
Tarihsel süreçte Aristotelesçi mantıksal düşünüş ve dile getirişi
toparlayan sistematiğe katkı olarak, ortaçağ’da İbn Sina gibi mantıkçıların yanında daha sonraları F. Bacon’un endüktif mantığı ve Leibniz’in
matematiksel düşüncenin mantıksal temeli üzerine yaptığı çalışmaları
önemli adımlar olarak görülebilir. Bu gelişmeleri müteakiben Frege’nin
Aristotelesçi mantığa eleştirileri ve modern mantığın temelleri üzerine
çalışmaları mantık ilmini yeni bir safhaya taşımıştır. Ama bununla
birlikte Frege sonrası mantıksal paradigma bütünüyle Aristoteles
mantığından kopmamıştır. Temelde Aristoteles’e nispet edilen geleneksel
mantık hala günümüzde mantıksal düşünce içinde kendini yenileyerek
varlığını ve işlevselliğini sürdürmektedir. Özellikle sosyal bilimler,
hukuk, felsefe ve teoloji alanlarında klasik mantık işlev görmekte ve
kullanılmaktadır.
Mantık ilminin gelişen ve değişen dünyanın koşulları içinde
kendine ait meşruiyeti, bu ilmin ya da tekniğin akademik alanda ders
olma gereğini, yeni gelişme ve ifade kalıplarını da dikkate alarak
sürdürmeyi gerekli kılmaktadır.
Bu bağlamda ülkemizde hızla gelişen ve genişleyen akademik
ortamda, mantık sahasında çalışan, uzmanlaşan bilim adamlarının
pratiğin içinden yeni ders notları ve değerlendirmeler yapması işin tabiatı
gereğidir. Editörlüğünü üstlendiğim klasik mantık çalışmalarına dahil
olacak, yeni bir bakış ve değerlendirme iddiasındaki bu ders kitabı,
umarım akademik ortama katkı sağlar ve faydalar hasıl eder.
İstanbul,2016
Editör
Prof. Dr. Hüseyin Subhi ERDEM
IV
İÇİNDEKİLER
Önsöz
III
GİRİŞ
11
Bölüm 1
MANTIK VE TEMEL KAVRAMLARI
1.1. Mantığın Etimolojik Kökeni
1.1.1. Mantık Sözcüğünün Terim Olarak iki Kullanımı
1.1.2.Mantığın Tarihsel Olarak Çeşitli Tanımları
1.1.3.İslam Dünyasında Mantığın Tanımı
1.1.4.Mantığın Konusu Akıl Yürütme ve Argümanlar
1.1.5.Mantıksal Akıl Yürütme ve Tanım Teorileri
1.1.6.Düşünce Akıl Yürütme ve Dil
1.1.7.Geleneksel Dönemlerde Delil ve Burhan
1.1.8.Kıyas İle Argüman Arasındaki İlişki
1.1.9.Mantık ve Psikoloji
1.1.10.Mantık Önerme ve İspat
1.2. Mantık Bakımından Aklın Üç Temel Fonksiyonu
1.2.1. Anlama
1.2.2. Hüküm Verme (Yargılama)
1.2.3. Çıkarım Yapma/Çıkarımlar
1.3. Akıl Yürütmelerde Kullanılan Bazı Ortak Temel Terimler
1.4. Mantıksal Geçerlilik
1.5. Akıl Yürütme Yöntemleri
1.5.1. Tümdengelim (Dedüktif Akıl Yürütme)
1.5.2. Tümevarım (Endüktif Akıl Yürütme)
1.5.3. Benzerlik Kurma (Analoji)
1.6. Akıl İlkeleri
1.6.1. Özdeşlik İlkesi
1.6.2. Çelişmezlik İlkesi
V
17
18
19
20
21
21
23
23
24
25
25
26
27
27
28
29
29
31
35
35
36
39
41
41
42
1.6.3. Üçüncü Halin Olmazlığı İlkesi
1.6.4. Yeterli Sebep İlkesi
1.7. Formel Mantık-İnformel Mantık
1.8. Mantığın Tarihçesi
1.8.1. Aristoteles Öncesi Mantıksal Çalışmalar
1.8.2. Aristoteles’te Mantık
1.8.3. İslam Dünyasındaki Mantıkta Organon’lu Mantık
Bölümleri
1.8.4. Batı’daki Yeni Mantık Çalışmalarının Tarihsel
Temeli
1.8.5. Leibniz
1.8.5.1. Leibniz
1.8.5.2. Salt Mantık Arayışı
Yararlanılan Kaynaklar
Bölüm 2
KAVRAMA (ANLAMLANDIRMA) KAVRAMLAR VE
TERİMLER
2.1. Zihnin Şeyleri Kavrama Yeteneği ve Semboller
2.2. Gerçeklik Düzenine ve Kavramsal Düzene Göre Kavrama
2.3. Kavramlar
2.3.1. Kavramın Tanımı ve Oluşum Süreci
2.3.2. Kavramın Nitelikleri: İçlem ve Kaplam
2.4. Kavramların İfade Edilişi
2.4.1. Kavram ve Terim
2.4.2. Kavramların Delâletleri (İfade Edilişleri)
2.5. Kavram Çeşitleri
2.5.1. Genel, Tekil, Tümel ve Tikel Kavramlar
2.5.2. Kolektif ve Dağıtılmış Kavramlar
2.5.3. Somut ve Soyut Kavramlar
2.5.4. Olumlu ve Olumsuz Kavramlar
2.5.5. Mutlak ve Bağıl Kavramlar
2.6. Kavramlar Arası İlişkiler
2.6.1.Eşitlik
2.6.2. Ayrıklık
2.6.3. Eksik Kapsama
VI
43
45
45
47
47
47
48
49
51
52
53
57
59
60
62
63
63
66
67
67
69
70
70
71
71
72
73
73
73
74
74
2.6.4.Tam Kapsama
2.6.5. Eş Kapsama (koordinasyon)
2.6.6. Çelişiklik
2.6.7. Karşıtlık
2.7. Kavramların Nesnelerle Olan İlişkileri
2.7.1. Nelik, Gerçeklik, Kimlik
2.7.2. İçlem ve Kaplam
Yararlanılan Kaynaklar
75
75
75
76
76
77
78
84
Bölüm 3
KATEGORİLER, YÜKLEMLER VE TANIMLAR
OLUŞTURMA
85
3.1. Kategoriler
3.2. Beş Tümel
3.3. Tanım / Tanımlar Oluşturma
3.3.1.Tanım Çeşitleri
3.3.2.Tanımda Kullanılan Vasıtalara Göre Tanım Çeşitleri
3.3.3.Diğer Bazı Tanım Çeşitleri
3.3.4.Tanımın Şartları
3.3.5.Tanımlanamazlar
3.4. Bölme ve Sınıflandırma
3.4.1.Bölmenin Şartları
3.4.2.Sınıflandırma
3.4.1.1. Sınıflandırma çeşitleri
3.4.1.2. Sınıflandırmanın şartları
Yararlanılan Kaynaklar
86
89
92
94
97
98
98
99
99
100
101
101
102
105
Bölüm 4
ÖNERMELER
4.1. Önermenin Tanımı ve Yapısı
4.2. Doğruluk ve Yanlışlık
4.3. Önerme Çeşitleri
4.3.1. Nitelikleri Bakımından Önermeler (Olumlu &
Olumsuz)
VII
107
108
110
111
111
4.3.2. Nicelikleri Bakımından Önermeler (Tümel & Tikel)
4.3.3. Kipliği Bakımından (Modalite) Önermeler (GerçekZorunlu-Olanaklı)
4.3.4. İçerikleri Bakımından Önermeler (Analitik &
Sentetik)
4.3.5. Bağıntıları Bakımından Önermeler (Kategorik
Hipotetik &Ayrık)
4.4. Kategorik Önermeler
4.4.1.Kategorik Önermelerin Standart Formları
4.4.2.Kategorik Önermelerde Nitelik ve Nicelik
4.4.3. Kategorik Önermelerde Terimlerin Dağıtılması
4.5. Kategorik Önermeler Arasındaki İlişkiler (Dolaysız
Çıkarımlar)
4.5.1. Geleneksel Karşıolum Karesi ve Karşıolum İlişkileri
4.5.2. Eşdeğerlik İlişkileri
4.6.Kategorik Önermelerin Denklemle Gösterilmesi ve Venn
Diyagramları
Yararlanılan Kaynaklar
Bölüm 5
DEDÜKTİF KANITLAMA / KIYAS / ÇIKARIM
5.1. Akıl Yürütme
5.1.1. Analoji
5.1.2. Endüksiyon (Tümevarım)
5.2. Kıyas: Tanımı, Yapısı, Unsurları ve Çeşitleri
5.3. Kategorik Kıyas Modları ve Şekilleri
5.4.Kategorik Kıyasların Geçerliliğinin Denetlenmesi:
5.4.1.Kıyas Kuralları
5.4.2.Venn Şemaları
5.5.Kategorik Kıyasların Geçerliliğinin Denetlenmesi:
Antilogistic Yöntem
Yararlanılan Kaynaklar
VIII
112
112
114
115
116
118
122
124
126
127
131
138
146
147
148
148
149
149
151
156
156
156
160
168
Bölüm 6
GEÇERLİ KIYAS ŞEKİLLERİ VE BİRİNCİ ŞEKLE
DÖNÜŞTÜRME
6.1. Tam Kıyaslar ve Tam Olmayan Kıyaslar
6.2. Doğrudan Dönüştürme
6.3. Dolayli Dönüştürme
6.4. Modların Latince Kelimelerle İfadesi
6.5. Modların Latince Adları İçinde Geçen Harflerin Açıklaması
6.6. İkinci, Üçüncü ve Dördüncü Şeklin Birinci Şekle
Dönüştürülmesi
6.6.1. İkinci Şeklin Birinci Şekle Dönüştürülmesi
6.6.2. Üçüncü Şeklin Birinci Şekle Dönüştürülmesi
6.6.3. Dördüncü Şeklin Birinci Şekle Dönüştürülmesi
Yararlanılan Kaynaklar
Bölüm 7
VARSAYIMSAL (HYPOTHETICAL) VE DİĞER
KIYASLAR
7.1. Varsayımsal (Hypothetical) Çıkarımlar
7.1.1. Şartlı (Conditional) Kıyas
7.1.2. Bitişik Şartlı (Disjunctive) Kıyas
7.1.3. Ayrık Şartlı (Disjunctive) Kıyas
7.1.3.1. Bağdaşır Seçenekli Kıyas
7.1.3.2. Bağdaşmaz Seçenekli Kıyas
7.2. Bileşik Kıyaslar
7.2.1. Zincirleme Kıyas
7.2.2. Karma (Hulfi) Kıyas
7.2.3. İkilem (Dilemma)
7.2.3.1. Basit İkilem
7.2.3.2. Karmaşık İkilem
7.3.Düzensiz Kıyaslar
7.3.1. Eksik Önermeli Kıyas (Entimem)
7.3.2. Delilli Kıyas (Epicheirema)
Yararlanılan Kaynaklar
IX
169
170
172
173
174
176
178
178
180
182
187
189
190
191
191
193
194
194
195
195
196
197
197
198
200
200
201
205
Bölüm 8
MANTIK YANLIŞLARI / HATALARI / YANILTMACALARI 207
8.1. Dil Yanlışları veya Yanıltmalar
8.2. Biçimsel Yanlışlar veya Yanıltmalar (Formal Fallacies)
8.2.1. Önermeler Mantığı Yanlışları ve Yanıltmaları:
8.2.2. Kıyas Yanlışları ve Yanıltmaları:
8.2.3. Yüklemler Mantığı Yanlışları ve Yanıltmaları:
8.3. Biçimsel Olmayan Yanlışlar veya Yanıltmalar (Informal
Fallacies)
8.3.1. Yetersiz Delil (Insufficient Evidence)
8.3.2. İlgisiz Delil (Irrelevant Evidence)
8.3.3. Yanlış Akıl Yürütme (Faulty Logic)
8.3.4. Materyal Yanlışlar veya Yanıltmalar (Fallacies of
Presumption)
Yararlanılan Kaynaklar
X
210
212
213
214
216
217
217
219
224
225
230