tasarım+kuram 2012 son copy ümit

Eskiflehir Devlet Demir
Yollar› Yerleflkesi Lojman
Konutlar› Plan Tipolojileri
Üzerine Bir Çal›flma
Berna Üstün
Anadolu Üniversitesi
Mühendislik Mimarl›k Fakültesi , Mimarl›k Bölümü
Girifl
Eskiflehir’de 1894 y›l›nda kurulan Cer
atölyesi ve vas›fl› iflçi yetifltirilmesinde
önemli katk› sa¤layan Ç›rak Okulu,
sanayinin geliflmesi için gerekli olumlu
koflullar›n sa¤lanmas›nda önemli rol
oynam›flt›r. 1924 y›l›nda devletlefltirilen
Cer Atölyesini, 1926 y›l›nda kurulan
Tayyare Bak›m Atölyesi ve 1933 y›l›nda
kurulan fieker Fabrikas› gibi devlet
kurulufllar› ve özel sektörce kurulan
dönemin ölçülerine göre büyük say›labilecek un ve kiremit fabrikalar› izlemifltir
(Ertin, 1994:25). Bu kapsamda Alman
Mühendisler taraf›ndan kurulan DDY Cer
Atölyesi’ne ait fabrika yerleflmesi bat›da
1800’lü y›llarda örneklerini veren fiirket
Kenti (Company Town-‹flçi Bar›nma Mekânlar›)
ile benzerlik göstermektedir. Cumhuriyet
Dönemi’nde modernizm ile yeni bar›nma
mekânlar›n›n yaflant›ya kat›lmas›
Türkiye’deki konut kültürünün analizi
aç›s›ndan önem tafl›maktad›r. Bu
kapsamda, fiirket Kenti ve iflçi bar›nma
mekânlar›n›n geliflimi k›saca aç›kland›ktan
sonra Eskiflehir kentinin ilk toplu konut
40 Say› 11-12, 2011
yerleflmesi olan DDY Lojmanlar›n›n
tipolojik analizi yap›lacakt›r.
1. fiirket Kentleri
fiirket Kentleri, iflgücü piyasas›n›n bir
parças› olarak 1800’lü y›llardan
bafllayarak, gündemde olmufl, genellikle
kentlerin d›fl›nda kapital sahiplerinin
istekleri do¤rultusunda geliflmifl, k›smen
insani nedenlerle, k›smen iflçilerin üretim
kapasitelerinin artt›r›lmas› hedefi ile, daha
iyi yaflam koflullar›n›n sa¤land›¤› konut,
sosyal mekânlar ve çal›flma mekânlar›ndan
meydana gelen yerleflim örüntüleridir.
Bu yerleflkelerin bar›nd›rd›¤› e¤itim (krefl,
sa¤l›k (sa¤l›k oca¤›, revir ve
özel hastane) ve sosyalleflme mekânlar› (park,
piknik alan›, gazino, kulüp, spor sahalar›) ile iflçi
ailesinin kendisini rahatça yenilemesi
olana¤› maksimuma ç›kar›lm›fl olmakta,
böylece üretim içinde iflgücünün daha
verimli hale gelmesi ve nitelikli iflgücü ile
sa¤l›kl› çal›flma koflullar› sa¤lanmaktad›r.
Fabrikan›n yaratt›¤› iflçi talebi ve konut
a盤› ortam›nda, iflçi belirli bir fabrikaya,
de¤iflik dereceli okul),
Öz
Sanayi yap›lar› yaln›zca makineleri
bar›nd›ran binalar de¤il, yeni bir yaflam
tarz›n›n ve kültürünün topluma tan›t›lmas›n›n
ve yay›lmas›n›n araçlar›d›rlar. Bu kapsamda,
‹ngiltere, Almanya ve ABD’de endüstri
devrimi ile birlikte artan üretim mekânlar› ile
yayg›nl›k kazanan, sanayi yap›lar› kurucular›, çal›flanlardan daha etkin bir biçimde
yararlanmak ve daha verimli flartlar sunma
kayg›s› ile fiirket Kenti’lar› (fiirket
Kentlerini) oluflturmufllard›r.
Sanayileflme, Bat›da oldu¤u gibi Modern
Türkiye’nin kurucu ö¤elerinden olmufl, bir
yandan toplumu dönüfltürüp farkl›laflt›r›rken,
di¤er yandan toplumu örgütlemenin ve onun
iç dinamiklerine müdahale etmenin bir arac›
olarak kullan›lm›flt›r. Eskiflehir Devlet Demir
Yollar› (Tülomsafl) Yerleflkesi; günümüz
endüstriyel miras›n›n fonksiyonel ve
mekânsal ba¤lamda öncü örneklerindendir.
Bir prototip olma özelli¤i tafl›yan yerleflke;
çal›flanlar›n›n çal›flma d›fl›nda, bar›nma,
sosyal, kültürel ve e¤itime yönelik
gereksinimlerini karfl›layan mikro ölçekli bir
kent modeli ortaya koyan ilk yap›lanmalardan biri olma özelli¤i tafl›maktad›r. Makale
kapsam›nda; Bat›da 1800’lü y›llarda ortaya
ç›kan Türkiye’de ise Cumhuriyetin ilan› ile
örneklerini veren fiirket Kentlerinin geliflimi
özetlenerek Eskiflehir’de bir flirket kenti
örne¤i olan Devlet Demir Yollar› (Tülomsafl)
Yerleflkesinin konut plan tipolojileri
incelenecektir.
Abstract
Industrial facilities are not buildings containing
only machines, but are the means of the presentation and dissemination of a new life style and
its culture to the society. In this context, the
founders of the industrial facilities created the
fiirket Kentis in order to present the workers
more efficient conditions. Industrialization as
one of the founding factors of Modern Turkey,
was used as a means of “organizing the society
and intervening its inner dynamics” while transforming the society and making a difference.
The Eskisehir State Railways (Tülomsafl)
Campus, in this frame, is one of the pioneer
cases of the industrial heritage of our time in
terms of its functional and spatial features. The
campus, is one of the first settlements satisfying
the social, cultural, educational and residential
needs of the workers as a multifunctional campus offering a micro scale city model. In the
frame of the present article, the development of
the fiirket Kentis that emerged in the West during 1800’s and became widespread in Turkey
with the proclamation of the republic will be
summarized and the residential plan typologies
of the Eskisehir State Railways (Tülomsafl)
Campus will be analyzed.
Anahtar Kelimeler:
fiirket Kenti, Sanayi Yap›lar›,
Toplu Konut, Konut Tipolojisi
Keywords:
fiirket Kenti, Industrial Buildings,
Mass Housing, Housing Typology
Eskiflehir Devlet Demir Yollar› Yerleflkesi Lojman Konutlar› Plan Tipolojileri Üzerine bir Çal›flma
Resim: 1
Resim: 2
Resim: 1
Kuruldu¤u y›llarda Lowell
(URL-1),
Lowell Yerleflim Plan›.
(URL-2)
Resim: 2
1848 tarihinde O.Pelton
taraf›ndan kaleme al›nan,
Lowell’in tarihini
anlatan kitaptan al›nan
bir görüntü.
(Alanen 2007,: 2)
lojman türü ucuz ya da ücretsiz konut ile
ba¤›ml› k›l›nmakta, dolay›s›yla eme¤ini de
ba¤›ml› k›lmaktad›r. Böylelikle, iflverenin
iflçi bulma riskini, iflçinin ifl b›rakma
riskini azaltan bir tercih ortam› yarat›lm›fl
olmaktad›r (Cengizkan, 2009:16-17).
fiirket Kenti’nin ilk örnekleri 1800’lü
y›llar›n bafl›nda ‹ngiltere’de dokuma
sanayinde çal›flacak olan iflçiler ve aileleri
için üretilen küçük ölçekli kasabalar ile
oluflmaya bafllam›flt›r. 1812’de infla edilen
bu türün ilk tasarlanm›fl örne¤i Lowell’d›r.
Avrupal› gözlemcilerin 1839’da kaleme
ald›¤› raporda, Lowell, çok say›da beyaz
ve yeflile boyal› ahflap, düzenli bak›ml› ve
güvenli ‹ngiliz stilinde infla edilmifl konut
gruplar›ndan bahseder (Alanen 2007, 1-2).
1820’de ‹ngiltere’de yine dokuma
sanayisinde istihdam edilen bekar genç
bayanlar için, daha büyük ölçekli “fiirket
Kenti”lar›n inflas›na bafllanm›flt›r. Bu
örne¤i izleyen di¤er paternalist
yaklafl›mlar, Hopedale ve Ludlow,
Massachusetts; South Manchester,
Connecticut; Peace Dale, Rhode Island ve
Fairbanks Village, Vermont’tur (Alanen
2007, 2). Bu kapsamda tasarlanan flirket
kentleri, Amerika’daki ilk örneklerini
madencilik sektöründe vermifl, demir-çelik
Say› 11-12, 2011
41
Berna Üstün
Resim: 3
Saltaire Yerleflkesi (URL-3),
(URL-4),
Saltaire Konutlar›ndan bir
örnek. (URL-5)
Resim: 4
Pulmann Kasabas›. (URL-6)
Resim: 3
endüstrisi, tekstil, makina, vagon vb. di¤er
üretim fabrikalar› bunu izlemifltir.
1850–1863 aras›nda sanayici Titus Salt
için yap›lan, ‹ngiltere’de Bradford
yak›n›ndaki Saltaire yerleflmesi ilk planl›
fiirket Kenti modelidir. Saltaire, 4350 kifli
için dik aç›l› a¤ plan›nda düzenlenmifl,
hastane, krefl, okul, fabrika, aç›k
rekreasyon alanlar›n› içinde bar›nd›ran bir
yerleflim alan›d›r (Soygenifl, 1995:59).
Saltaire’i izleyen di¤er büyük ölçekli
uygulama Pullman Yerleflimidir. Kentin
büyük bölümü 1880–1884 y›llar› aras›nda
tamamlanm›flt›r. Konutlarda, 1880
standartlar›na göre modern konfor ö¤eleri
say›lan kanalizasyon ba¤lant›s›, ev içinde
akarsu tesisat› ve gaz bulunmaktad›r.
Yerleflmede çeflitli dükkanlar ve kamu
hizmet birimleri, banka, kütüphane,
tiyatro, postane, kilise, parklar ve
rekreasyon alanlar› yer almaktad›r (Alanen
2007, 3-4; Crawford 1995, 47).
42 Say› 11-12, 2011
Resim: 4
Eskiflehir Devlet Demir Yollar› Yerleflkesi Lojman Konutlar› Plan Tipolojileri Üzerine bir Çal›flma
Resim: 5
Resim: 5
Pulmann Kasabas› Yerleflim Plan›.
(URL-7)
Resim: 6
Port Sunlight Yerleflkesi – Konutlar
ve Fabrika.
(Beeson, E.W., 1911:33)
Resim: 7
Port Sunlight Yerleflkesi, 1902.
(Beeson, E.W., 1911:1)
19. yüzy›lda Ebenezer Howard’›n “Bahçe
Kent” teorisi ile bu kentlerin içerikleri
de¤iflmifltir. Bu kapsamda 1879’da,
‹ngiltere’de Cadbury ailesi çikolata
fabrikalar›n›n iflçileri için tasarlanan
Bournville yerleflmesi, 1886–1889’da
William Owen taraf›ndan, Liverpool’da
bir sabun üreticisi için tasarlanan Port
Sunlight yerleflmeleri “Bahçe Kent” teorisi
ilkelerinin benimsendi¤i fiirket Kenti
örnekleridir (Akcan 2009, 49-53).
Farkl› sanayi sektörlerinde yayg›nlaflan
fiirket Kenti türündeki yerleflimlerin en
önemli özelli¤i, sadece endüstriyel üretim
mekânlar› olmakla kalmay›p, ayn›
zamanda fabrika çal›flanlar› ve ailelerinin
sosyal yaflamlar› için gerekli olan kent
içinde küçük bir bütünlü¤ü tafl›malar›d›r.
Resim:-6
Resim: 7
Say› 11-12, 2011
43
Berna Üstün
Sosyal yaflamlar›n›n kentin yaflam›n›
etkilemesi ve örnek olmas› da di¤er bir
etkileflimdir. fiirket Kenti örnekleri, yeni
kent dokular›n›n oluflumunda da örnek
teflkil etmifltir. Bu yerleflkelerin yak›n
çevrelerinde benzer nitelikli yeni yaflam
alanlar› oluflmufltur.
Üretim, sosyalleflme, e¤itim, ikamet,
rekreasyon mekanlar›n› bir arada içerecek
biçimde tasarlanan yerleflkeler 1900’lü
y›llarda yap›lan büyük ölçekli toplu konut
alanlar›na da kaynak oluflturmufltur.
Günümüzde bu tür yerleflkelerin hemen
hemen tamam› endüstri miras› olarak
kabul edilerek korunmaya al›nm›flt›r.
Cumhuriyet modernizmiyle birlikte
özel giriflim yerine devlet eliyle
gerçeklefltirilmesi d›fl›nda benzer
özellikleri tafl›yan ve flirket kentleri olarak
betimlenebilecek baz› karakteristiklere
sahip yerleflmeler ülkemizde de
örneklerini vermeye bafllam›flt›r.
Çal›flman›n bundan sonraki bölümünde,
Hava ‹kmal, fieker Fabrikas› ve sonraki
dönemde Sümerbank Basma Fabrikas›
gibi Eskiflehir kentinde devlet eliyle
gerçeklefltirilen büyük sanayi
kurulufllar›n›n ilk örneklerinden say›lan
Eskiflehir DDY (Tülomsafl) Yerleflkesinin,
farkl› zaman dilimlerinde infla edilen farkl›
konut tipolojileri ele al›nacakt›r.
2. Bir fiirket Kenti Örne¤i-Eskiflehir
DDY-Tülomsafl Yerleflkesi (1925)
Cumhuriyet’in “yurdu demir a¤larla
örmek” ilkesine ba¤l› olarak, 1930’lar›n
bafllar›nda infla edilen yeni garlar,
demiryollar›n›n ilerici ifllevinin en olumlu
mimari ifadesi olmufltur. Bu kapsamda
üretilen binalarda belirgin bir biçimde
modernist esteti¤i olan ve demiryolu
yap›lar› kapsam›nda belirginleflen
tipolojiye sahip standart bir tasar›m
44 Say› 11-12, 2011
izlenmifltir. Birçok taflra flehrinde, en
modern görünüfllü konutlar (villa tipi tek evler
ya da bahçeli s›ra evler) Devlet Demiryolu
personeli için yeni gar binalar›n›n
etraf›nda (‹stasyon mahallelerinde) infla edilmifltir (Bozdo¤an 2002,137; Zeybeko¤lu,
2009:218). Eskiflehir kenti de buna örnek bir
ildir. Kuruldu¤u y›llardan bafllayarak
kentin geliflimde önemli bir rol oynayan
demiryolu yap›lar› kentin konut
gelifliminin kavranmas› aç›s›ndan
önemlidir.
‹stanbul-Ba¤dat Demiryolu’nun 1892
y›l›nda Eskiflehir’den geçmesi bölgenin
sosyo-ekonomik ve kültürel yap›s›
üzerinde önemli rol oynam›flt›r. Ayn› y›l
kurulan Buharl› Lokomotif Bak›m ve
Tamir Atölyesi, Eskiflehir için yeni bir
dönemin bafllang›c› olmufl, bu küçük
atölye, Kurtulufl Savafl›’nda büyük
görevler üstlenmekle kalmam›fl, genç
Türkiye Cumhuriyeti’nde ça¤dafl
teknolojiye geçiflin anahtar› olmufl,
tar›ma dayal› ekonomiden teknolojiye
do¤ru ilk ad›m›n at›lmas›n› sa¤lam›flt›r
(fienol 1994, 14).
Eskiflehir Cer Atölyesi ad›n› alan bu
küçük tesiste 1925 y›l›ndan 1928 y›l›
sonuna kadar, kazanhane, çarkhane,
marangozhane, köprü, demiryolu makas›,
kantar ve yol emniyeti ile ilgili
malzemeler üretecek birimler hizmete
girerek d›fla ba¤›ml›l›¤›n k›r›lmas›
yolunda büyük ad›mlar at›lm›flt›r. 1923
y›l›nda 800 m2 kapal› alana ulaflan
Eskiflehir Cer Atölyesinde, 1925 y›l›nda
yeni atölyeler kurulmufl, 20 mühendis 300
iflçi ve memurdan oluflan kadrosu ile y›lda
3-4 lokomotif ve 30 adet yolcu ve yük
vagonu tamiri gerçeklefltirilmifltir (fienol
1994, 20). Cer atelyesi ve halk aras›nda
“kumpanya” diye an›lan demiryolu
flirketi, pek çok Eskiflehirliye ifl alan›
Eskiflehir Devlet Demir Yollar› Yerleflkesi Lojman Konutlar› Plan Tipolojileri Üzerine bir Çal›flma
Resim: 9
Resim: 8
Resim: 8
1890'larda kurulan
Eskiflehir Lokomotif Tamir
Atelyesi'nin ilk y›llar›ndan kalma
bir foto¤raf.
(URL-8)
Resim: 9
1890 larda Cer Atölyesi
Üretim Binalar›. (URL-9)
Resim: 10
Yerleflke içerisindeki
hastanenin yap›ld›¤› y›llara ait
bir görüntüsü .
(Sar›öz, P, 1997: 83)
yarat›r. 1928 y›l›nda Anadolu
Demiryolu’nun kamulaflt›r›lmas›yla
“Eskiflehir Lokomotif ve Motor Sanayii
Müessesesi” ad›n› alm›flt›r (Sar›öz 1997, 74).
1932 y›l›nda fabrikada çal›flan kiflilerin
çocuklar›na yönelik iflçi ve makinist
yetifltirmek amac›yla Ç›rak Mektebi
kurulmufltur. Mektepte küçük bir atölye,
jimnastik salonu, resim ve flark›
salonlar› ve bir de piyano bulunmaktayd›.
Yabanc› dil olarak Almanca ö¤retilmifltir
(fienol 1994, 30; Ertin 1994, 24).
Yerleflke içerisinde bulunan
hastanede bütün demiryolu
mensuplar›n›n paras›z tedavisi
yap›lm›fl, ayr›ca atelyeler,
personelleri için cüzi bir kira ile
oturulabilen genifl hacimli,
makale kapsam›nda incelenecek
olanlojman konutlar› infla edilmifltir.
Lojman konutlar›n›n (caddeleri, spor
meydanlar›, çocuk bahçeleri ile) say›s›
gereksinim artt›kça ço¤alt›lm›flt›r.
Resim: 10
Bu tesislerin bak›m›n› yine
atelyeler üstlenmifltir. Konutlar›n
d›fl›nda, bütün spor kollar›n› kapsayan
bir spor kulübü ile kapal› spor salonu,
futbol sahas› ve personel aileleri için
toplant› salonu ve bahçesi yap›lm›fl,
memur ve iflçiler için toplanma
mekânlar› olan lokaller tasarlanm›flt›r.
Haftan›n 2-3 akflam›nda atelyenin
misafir salonlar›nda sinema
gösterimleri düzenlenmifl, bütün
atelye mensuplar› ve ailelerine
çok az bir ücret karfl›l›¤› ayda 4 kez
bu sinema gösterilerine
gidebilme hakk› verilmifltir
(fienol 1994,44-45).
1958 y›l›nda Cer Atölyesi,
Eskiflehir Demiryolu Fabrikas›
ad›n›, 1986 y›l›nda dünyadaki ve
yurdumuzdaki de¤iflen koflullara
göre yeniden yap›lanarak, Türkiye
Lokomotif ve Motor Sanayii A.fi.
TÜLOMSAfi ad›n› alm›flt›r.
Say› 11-12, 2011
45
Berna Üstün
2.1. Eskiflehir DDY-Tülomsafl Yerleflkesi
Konut Plan Tipolojileri
Cumhuriyet Dönemi ile birlikte bafllayan
sanayileflme sürecinin bir sonucu olan
fabrikalarla birlikte yaflant›ya giren fabrika
çal›flanlar› bar›nma mekânlar›, yap›ld›¤›
dönemde, iflverenin çal›flan›na ve onun
yaflam›na bak›fl›n› ayd›nlatabilecek bir
mimari kültür ürünü olmufltur. DDYTülomsafl Yerleflkesi lojman konutlar› da
fabrikan›n kuruldu¤u 1925 y›l›ndan
bafllayarak infla edilmeye bafllanm›fl (bu
dönem Erken Cumhuriyet Dönemi olarak
adland›r›lm›flt›r) ve ihtiyaç duyuldukça
yeni konut tipleri eklenerek 1980 y›l›na
kadar infla süreci süreklilik arz etmifltir.
Yerleflke 10 farkl› konut tipolojisi ile
kentin konut kültürünü geliflimini aktaran
zengin bir kaynak durumundad›r. DDYTülomsafl Yerleflkesi kenti do¤u-bat›
yönünde ikiye ay›ran demiryolu a¤› ile
Porsuk Çay› aras›nda kalan lineer bir hat
boyunca devam etmektedir. Yap›ld›¤›
y›llarda kentin çeperinde kal›rken, kentin
zamanla kuzey ve bat› aks› üzerinde
geliflmesi ile kentin içerisinde kalm›flt›r.
Fabrika binalar› ve sosyal tesisleri,
yerleflmenin do¤u ve bat› ucundaki
lojman-konutlar ile s›n›rlanm›flt›r.
Konut gruplar›ndan A yerleflimi,
yerleflkenin do¤u ucunda, Atatürk
Caddesi ile Kütahya Caddesi üzerinde,
B Yerleflimi ise bat› ucunda, Bas›n
fiehitleri Caddesi üzerinde yer almaktad›r.
A yerleflimi ilk konut yerleflimidir.
A yerlefliminde farkl› sekiz tip konut
bulunmaktad›r. Bu konut grubunda
ilerleyen dönemlerde gereksinmeler
artt›kça mevcut dokuya eklemlenmeler
gerçekleflmifltir. Yap›ld›klar› y›llar
hakk›nda yeterli bilgi arflivde
bulunamad›¤›ndan, zamansal olarak
dizilimleri konutlar›n cephe karakterleri
ile plan tipolojilerinden elde edilen
46 Say› 11-12, 2011
analizler do¤rultusunda yap›labilmifltir.
A yerlefliminde fabrikan›n büyümesi ve
çal›flan say›s›n›n artmas› nedeniyle,
mevcut konutlar›n ihtiyac› karfl›layamamas› üzerine B yerleflimi oluflturulmufltur.
B yerleflimi Bas›n fiehitleri Caddesi
üzerinde apartman tipi konutlardan
oluflmaktad›r. Yerleflkede yer alan
Lojman konutlar, Eskiflehir Kültür ve
Tabiat Varl›klar›n› Koruma Bölge
Kurulu’nun 20.11.1995 gün ve
27 say›l› karar› ile tescil edilmifltir.
Yerleflke Konutlar›n›n Plan
Tipolojilerinin Analizinde Kullan›lan
Dönemsel Ayr›mlar
Yerleflke içerisinde yer alan lojman
konutlar›n tamam›n›n yap›m tarihi
hakk›nda bilgi olmay›fl› nedeniyle, analiz
aflamas›nda konutlar›n dönemsel özellikleri dikkate al›narak gruplama yap›lm›flt›r.
1. Erken Cumhuriyet Dönemi (1923-1938)
2. Erken Cumhuriyet Dönemi Sonras›
(1938-1950 li y›llara kadar geçen süreç)
3. 1950 li y›llar sonras›
Dönemsel ayr›m› kullan›lm›flt›r.
Birinci Dönem olarak adland›r›lan
Erken Cumhuriyet Dönemi’nde (19231938), mekânsal de¤iflim üzerinde en
önemli etkilerden birini meydana getiren
sanayileflme söylemi, ayn› zamanda ulusu
sosyal ve ekonomik olarak dönüfltürmeyi
de içermektedir. Modernist proje, politik
müdahale ile sosyal alan›n radikal biçimde
dönüfltürülebilece¤i varsay›m›na dayanmaktayd› ve bu varsay›m, sanayi üretim
sisteminin ayn› zamanda toplum etkisinin
üretilmesinde de oynad›¤› rolün alt›n›
çizen bir yaklafl›md›r (Zebeko¤lu 2009, 222).
Böylece, Anadolu’nun farkl› pek çok
kentinde yeni kurulan fabrikalar ile iflçi
bar›nma mekânlar› ve fiirket Kenti
örnekleri verilmeye bafllanm›flt›r.
Eskiflehir Devlet Demir Yollar› Yerleflkesi Lojman Konutlar› Plan Tipolojileri Üzerine bir Çal›flma
Eskiflehir DDY-Tülomsafl ve fieker
Fabrikas› Yerleflkeleri fiirket Kenti,
Mimar Seyfi Arkan’›n, tasarlad›¤›
Zonguldak Maden ve Kömür ‹flletmeleri
(1934) ve Kozlu Kömür ‹flletmeleri Amele
Evleri Mahalleleri (1935) ise iflçi bar›nma
mekânlar›na örneklik etmifltir. Bu projeler
sosyal bir devlet yönetiminin, konut
politikalar›n› belirleyen önemli
uygulamalar› aras›nda yer alm›flt›r
(Tapan1996, 373).
Bu dönem konut planlar›nda, bir hol
ya da koridor etraf›nda benzer
büyüklükte odalar›n dizildi¤i dikkati
çekmektedir. Bu odalarda henüz
uzmanlaflma olmad›¤› için, mekân
gündüz oturma odas› iken, gece yatak
odas› olabilmektedir. Farkl› fonksiyonlara
hizmet edebilen odalar›n tasarlanmas›,
geleneksel Türk Evi flemas›ndan
etkilenildi¤i fleklinde yorumlanabilir
(Kelefl 1988, 75).
Daha sonraki, 1930’lu y›llarda tasarlanan
konut planlar›nda, sofa ya da hol
sözcü¤ünün tekrar tekrar, birbirleriyle
dönüflümlü ve biraz da mu¤lak olarak
kullan›lmas› dikkati çekmektedir. Bu
y›llarda Mimar dergisinde yay›mlanan
birçok projede küçük evlerde bile büyükçe
bir sofadan vazgeçilmedi¤i dikkat
çekmektedir. Konut ister e¤imli çat›l›,
ister düz çat›l› olsun, ister geleneksel, ister
modern görünsün, planda büyük-küçük bir
sofa kullan›lm›flt›r. Bu sofa bazen sadece
bir geçifl alan›, bazen ise hem geçifl hem
de yaflama alan› olarak çözülmüfltür. Kimi
zaman yaflama alanlar›n› birlefltiren
mekâna sofa, yatak odalar›n› birlefltirene
hol denilmifl, bazen bu tersine çevrilmifltir.
Geçifl alan› olarak düflünülen sofa bazen
minimal ölçülerde, bazen küçük bir eve
rand›mans›z görünecek kadar büyük ve
hacimli tasarlanm›flt›r (Akcan 2009, 246-247).
1938-1950’li y›llar› kapsayan ve Erken
Cumhuriyet Dönemi Sonras› olarak
adland›r›lan ikinci dönemde, h›zlanan
endüstrileflme-flehirleflme eylemi konut
gereksinmesini ço¤altm›fl, baflka ülkelerde
oldu¤u gibi önemli ve çözülmesi güç bir
sorun ortaya ç›karm›flt›r. Konut sorununun
kapsam› ve bunun çözümünde uygulanan
yöntemler, Cumhuriyet dönemi konut
mimarl›¤›n›n geleneksel konut
mimarl›¤›ndan nitelik ve nicelik
bak›m›ndan çok büyük farklar göstermesine neden olmufltur. Cumhuriyet yönetimi
ile birlikte gelen toplumsal, ekonomik,
politik, ideolojik, teknolojik, kültürel
de¤iflimler ça¤dafl konut mimarl›¤›n›n
geleneksel konut mimarl›¤›ndan
ayr›lmas›na yol açm›flt›r. Geleneksel Türk
mimarl›¤›n›n en karakteristik ürünlerinden
birini oluflturan Türk evi, Osmanl›
toplumunun kendine özgü yaflay›fl
biçiminin flekillendirdi¤i bir plan flemas›na
sahip olmufltur. Cumhuriyet yönetimi ile
bafllayan de¤iflmeler, konut mimarl›¤›n›n
malzemelerini, plan flemalar›n›, üretim
biçimlerini etkilemifl, de¤ifltirmifltir.
Geleneksel Türk mimarl›¤›nda genellikle
ahflap, kerpiç gibi geçici malzemelerle
yap›lan konutlar, art›k tafl, tu¤la, briket,
betonarme gibi kal›c› malzemelerle
yap›lmaya bafllanm›flt›r (Kalender 1996, 42).
Bu dönemde de¤iflen koflullar›n etkisiyle,
Bat›dan etkilenme sonucunda ortaya
ç›kan, plan flemalar› gelifltirilmeye
bafllanm›flt›r. Her fonksiyona hizmet eden
mekânlar›n yerini, belirli fonksiyonlar›
bar›nd›ran mekânlar almaya bafllam›flt›r.
Örne¤in, oturma fonksiyonu oturma
odas›nda, yatma fonksiyonu yatak
odas›nda yap›lacak flekilde plan flemalar›
üretilmifltir (Kelefl 1988, 75). Bir geçifl dönemi olarak adland›rabilece¤imiz bu süreçte
sofal› ve hollü her iki fleman›n da varl›¤›
dikkat çekmektedir.
Say› 11-12, 2011
47
Berna Üstün
Tablo: 11
Üçüncü Dönem olarak adland›rd›¤›m›z
1950 sonras›nda; Cumhuriyet dönemi ile
birlikte modernleflme, özellikle
demokratik hukuk düzeniyle yönetilen
toplumlarda toplumu oluflturan tüm
bireylerin sa¤l›k, e¤itim, sanat ve kültür
olanaklar›ndan yararland›r›lma
yöntemlerini, topluluklara yavafl yavafl
benimsetmifl ve her türlü kültürel ve
toplumsal olguyu tart›fl›l›r k›lm›flt›r. Bu
ba¤lamda, mimarinin basit, sade bir dille
ve uygun teknolojilerle tabana götürülmesi
fikri, modern Bat› mimarlar› öncülü¤ünde
48 Say› 11-12, 2011
1950’li y›llarda küresel kabul görmüfl
radikal bir de¤iflmedir. Bu de¤iflim
olgusunda Türk konutu da pay›n› alm›flt›r:
Ülkemizde modernleflme çabalar› en ideal
“örnek” olarak güdümlü bir biçimde
Bat›’ya yönelmifl, Bat›l› yaflam biçimi
bütün simge ve göstergeleriyle topluma
aktar›lm›flt›r. Yeni konut bölgelerinde
tasarlanan konutlarda geleneksel sofalar›n
yerini yavafl yavafl koridorlar almaya,
odalar›n ifllevleri Bat›’n›n etkisiyle
belirgin hale gelmeye bafllam›fl, ›slak
mekânlar bir araya toparlanarak koridorlar
Resim: 11
Eskiflehir Devlet Demir
Yollar›-Tülomsafl Yerleflim Plan›.
(DDY Müdürlü¤ü Arflivi)
Eskiflehir Devlet Demir Yollar› Yerleflkesi Lojman Konutlar› Plan Tipolojileri Üzerine bir Çal›flma
Resim: 12
Eskiflehir Devlet Demir
Yollar›-Tülomsafl
Yerleflim Plan›.
(URL-10)
Say› 11-12, 2011
49
Berna Üstün
Resim: 13
Eskiflehir DDY-Tülomsafl
Lojmanlar› A Yerleflimi.
(DDY Müdürlü¤ü Arflivi)
Resim 14
Eskiflehir DDY-Tülomsafl
Lojmanlar› B Yerleflimi.
(DDY Müdürlü¤ü Arflivi)
Tablo: 13
Tablo: 15
Tablo: 1
Eskiflehir DDY-Tülomsafl
Lojmanlar› Bina Tipolojileri.
(Üstün:2010)
50 Say› 11-12, 2011
Eskiflehir Devlet Demir Yollar› Yerleflkesi Lojman Konutlar› Plan Tipolojileri Üzerine bir Çal›flma
Tablo: 1
Say› 11-12, 2011
51
Berna Üstün
Tablo: 2
boyunca dizilmifltir. Cumhuriyet’in ilk
yirmi y›l›nda bahçeli evlerin varl›¤› hala
belli oranlarda ifade edilebilirken, 50’li
y›llardan sonra bitiflik nizam apartmanlar
bask›n hale gelmeye bafllam›flt›r.
(Gür 2000, 88-89).
1950’lerden sonra Türkiye’de konut
normu haline gelmifl olan, beton
bloklardaki standart apartman hayat›d›r.
Apartmanlar›n tasar›mlar› da, onlarda
ikamet edilifl tarz› da, 1930’lar›n
sergiledi¤i bütünüyle Bat›l›laflm›fl
modellere genellikle pek benzemez. Bu
modern apartmanlara, geleneksel ev
hayat›n›n birçok yönü (mesela ayr› bir misafir
odas›, ailenin mutfakta yemek yemesi ya da Bat› tarz›
bir tuvaletin yan›nda bir alaturka tuvalet)
dahil
edilmifltir (Bozdo¤an 2002, 322).
Özellikle, 1950’ler sonras›nda konut
planlar›na gündüz holü –gece holü
kavramlar›n›n girmesi dikkati
çekmektedir. Gündüz holü ortak kullan›m
alanlar›n›n (salon, mutfak, günlük oda gibi),
gece holü ise kiflisel kullan›m alanlar›n›n
(yatak odas›, çal›flma odas› gibi) aç›ld›¤›
mekânlard›r. Bu dönemdeki konutlarda
iki farkl› plan çözümüne rastlanm›flt›r.
Birincisi hol da¤›l›ml› flema, ikincisi de
salon da¤›l›ml› flemad›r. Hol da¤›l›ml›
flemada, giriflten bir hol ya da antreye,
buradan da di¤er mekânlara geçilir.
Genellikle gündüz holünden mutfak,
52 Say› 11-12, 2011
salon ve tuvalete ve yatak odalar›
grubunun bulundu¤u gece holüne geçilir.
Salon da¤›l›ml› flemada, girifl holünden
ortak kullan›m alan›na (salon, yaflama, oturma
vb.), buradan da yatak odalar›n›n bulundu¤u gece holüne geçilir (Kelefl 1988, 76).
1970’li y›llardan sonra, geleneksel evlerin
göz al›c› motifleri yerlerini düz sade
duvarlara b›rakm›fl, konut içindeki yaflam
iyice anonim hale gelerek “üç oda bir
salon”a endekslenmifltir (Gür 2000, 89).
2.2. Tipolojik Analizlerin
De¤erlendirilmesi
Yap›lan analizler sonucunda, 1925’li
y›llardan bafllayarak infla edilen lojman
konutlar›n›n bina tipolojileri ile konut
plan flemalar›n›n u¤rad›¤› fonksiyonel ve
mekânsal de¤iflimler saptanm›flt›r. Süreç
içerisinde de¤iflen sosyal, kültürel,
ekonomik ve teknolojik faktörler,
fonksiyonlar›n de¤iflmesine, buna ba¤l›
olarak da mekânlar›n farkl›laflmas›na
neden olmufltur. Günümüze kadar
müstakil ve apartman tipi konut
planlar›nda benzer de¤iflikliklerin oldu¤u
dikkati çekmifltir. Saptamalar flöyledir:
• Bu kapsamda incelenen lojman-konutlar›n Erken Cumhuriyet Dönemi’nde
yap›lan ilk örnekleri, bahçeli ve az katl›
yap›lar› ile 1900’lü y›llarda Avrupa’da
Tablo: 2
Eskiflehir DDY-Tülomsafl
Lojmanlar› Bina
Tipolojileri.
(Üstün:2010)
Eskiflehir Devlet Demir Yollar› Yerleflkesi Lojman Konutlar› Plan Tipolojileri Üzerine bir Çal›flma
Tablo: 3
Tip 1A
Tipolojik Analiz Föyü.
(Üstün:2010)
Say› 11-12, 2011
53
Berna Üstün
Tablo: 4
Tip 2 Tipolojik
Analiz Föyü.
(Üstün:2010)
54 Say› 11-12, 2011
Eskiflehir Devlet Demir Yollar› Yerleflkesi Lojman Konutlar› Plan Tipolojileri Üzerine bir Çal›flma
Tablo: 5
Tip 3 Tipolojik
Analiz Föyü.
(Üstün:2010)
Say› 11-12, 2011
55
Berna Üstün
Tablo: 6
Tip 4 Tipolojik
Analiz Föyü.
(Üstün:2010)
56 Say› 11-12, 2011
Eskiflehir Devlet Demir Yollar› Yerleflkesi Lojman Konutlar› Plan Tipolojileri Üzerine bir Çal›flma
Tablo: 7
Tip 5 Tipolojik
Analiz Föyü.
(Üstün:2010)
Say› 11-12, 2011
57
Berna Üstün
Tablo: 8
Tip 6 Tipolojik
Analiz Föyü.
(Üstün:2010)
58 Say› 11-12, 2011
Eskiflehir Devlet Demir Yollar› Yerleflkesi Lojman Konutlar› Plan Tipolojileri Üzerine bir Çal›flma
Tablo: 9
Tip 7 Tipolojik
Analiz Föyü.
(Üstün:2010)
Say› 11-12, 2011
59
Berna Üstün
Tablo: 10
Tip 8 Tipolojik
Analiz Föyü.
(Üstün:2010)
60 Say› 11-12, 2011
Eskiflehir Devlet Demir Yollar› Yerleflkesi Lojman Konutlar› Plan Tipolojileri Üzerine bir Çal›flma
Tablo: 11
Tip 9 Tipolojik
Analiz Föyü.
(Üstün:2010)
Say› 11-12, 2011
61
Berna Üstün
Tablo 12
Tip 10 Tipolojik
Analiz Föyü.
(Üstün:2010)
62 Say› 11-12, 2011
Eskiflehir Devlet Demir Yollar› Yerleflkesi Lojman Konutlar› Plan Tipolojileri Üzerine bir Çal›flma
ortaya ç›kmaya bafllayan “Bahçe Kent”
teorisinin temel özelliklerine sahiptirler.
Mekân kurgusu olarak ise, bir hol ya da
sofa etraf›nda benzer büyüklüklerde
odalar›n dizilimiyle oluflan bir plan tipolojisi uygulanm›flt›r. Kiler, depo gibi servis
veren mekânlar konut içerisinde yer al›r.
Farkl› fonksiyonlara hizmet eden odalar›n
kurgusuyla oluflan flemada Geleneksel
Türk Evi kurucu ö¤elerinden olan sofadan
etkilenildi¤i söylenilebilir.
• Az katl› s›ra düzen apartman tipi
konutlar›n ilk örnekleri bu dönemde
yerleflkede oluflmaya bafllam›flt›r. Erken
Cumhuriyet Dönemi sonras›nda de¤iflen
yaflam koflullar›n›n da etkisiyle, Bat›dan
etkilenme sonucu sofan›n hole dönüflmeye
bafllad›¤› görülmektedir. Ancak bu
dönemde de gece holü, gündüz holü
ayr›m› henüz belirgin de¤ildir.
Mekânlarda uzmanlaflman›n oluflmaya
bafllad›¤› bu dönem bir geçifl dönemidir
denilebilir.
• Az katl› s›ra düzen apartman tipi
konutlar›n bu dönemde de süreklili¤i
gözlenmektedir. 1950’li y›llardan sonra
her fonksiyona hizmet eden mekânlar›n
yerini, belirli fonksiyonlar› bar›nd›ran
mekânlar alm›flt›r (mekânlarda
uzmanlaflma netleflmifltir). Gece holü,
gündüz holü ayr›m› oluflmaya bafllam›flt›r.
Bu dönemde iki tür plan flemas›na
rastlanm›flt›r. Hol da¤›l›ml› planlama ve
salon da¤›l›ml› planlama. Salon da¤›l›ml›
plan flemas›na Tip 5, hol da¤›l›ml› plan
flemas›na ise
Tip 7 örnek olarak verilebilir.
Kiler, depo, çamafl›r y›kama gibi bir
konutta yer almas› çok önemli olan baz›
servis mekânlar› ortadan kalkmaya
bafllam›flt›r. Bu mekânlar›n ortadan
kalkmas› ile özellikle mutfa¤a ba¤l› olan
balkonlar, kullan›c›lar taraf›ndan
kapat›larak depolama alan› olarak
kullan›lmaya bafllanm›flt›r.
Mekânlarda uzmanlaflma ile birlikte,
büyüklükler de de¤iflmifltir. Mutfak-banyo
gibi mekânlar›n içlerinde bulunan donat›
elamanlar›n›n teknoloji ile birlikte
de¤iflmesine ba¤l› olarak boyutlar›nda
de¤iflimler gözlenmifltir.
1970’li y›llar s›ra düzen ve ayr›k düzen
4-5 katl› apartman bloklar›n infla edildi¤i
bir dönemdir. Bu dönemde konut
planlar›nda gündüz holü- gece holü ayr›m›
netleflmifl ve konut plan flemalar› da tek
tipleflmifltir. Tip 8, 9 ve 10’da oldu¤u gibi,
daralan ve karanl›k bir mekana dönüflen
ve sadece sirkülasyon eleman› olarak
görevini yerine getiren hole ba¤l› gündüz
birimleri ve gece birimleri kurallaflm›fl bir
flemaya dönüflmüfltür.
• Analizler sonucunda, az katl› müstakil ya
da apartman tipi konutun plan flemalar›n›n
günümüze kadar de¤iflerek geldi¤i ve
sonucunda gece holü - gündüz holü ayr›m›
bulunan, kullan›c› ihtiyaç ve isteklerine
cevap vermeyen, toplumsal geleneklerin
dikkate al›nmad›¤›, kullan›c›y› tek
tiplefltiren konut plan flemalar›n›n
yayg›nlaflt›¤› söylenebilir.
3. Sonuç ve Öneriler
Devlet Demir Yollar› (TÜLOMSAfi)
Yerleflkesi; günümüz endüstriyel miras›n›n
fonksiyonel ve mekânsal ba¤lamda öncü
örneklerindendir. Eskiflehir kenti için bir
prototip olma özelli¤i tafl›yan yerleflke;
çok fonksiyonlu yap›s›yla, çal›flanlar›n›n
sosyal, kültürel, e¤itimsel ve ikamete
yönelik gereksinimlerini karfl›layan mikro
ölçekli bir kent modeli ortaya koyan ilk
yap›lanmalardan biri olma özelli¤i tafl›r.
Eskiflehir kenti için özellikle infla edildi¤i
dönemde ve sonras›nda önemli bir
ekonomik ve sosyal dinamik
oluflturmufltur.
‹stasyon binas›n›n hemen karfl›s›nda
bahçeli konut alanlar› ve oteller
yerleflkenin kente tafl›d›¤› ilk etkiler olarak
gösterilebilir.
Say› 11-12, 2011
63
Berna Üstün
Resim: 27
Resim: 28
Bu dönemde bir çok kaynakta, ad›n› da
‹stasyon’dan alan ve kentin en büyük
caddesi olan ‹stasyon Caddesi yeni infla
edilen konutlar› ve ifl yerleri ile kentin en
ifllek ve en modern görünümlü caddesi
olarak tan›mlanm›flt›r .
64 Say› 11-12, 2011
Lojman-konutlar›n Cumhuriyet’in ilan› ile
bafllayan modernizm sürecinde (1925) infla
edilmeye bafllanarak 1980’li y›llara kadar,
gereksinme artt›kça eklemlenerek
çeflitlenmesi, kronolojik anlamda
modernleflme-konut kültürü iliflkisinin de
Resim 27
‹stasyon binas›n›n karfl›s›ndaki
Madam Tad›a Oteli ve yan›ndaki
bahçeli iki katl› konutlar
(Sar›öz 1997, 94-95),
‹stasyon Caddesi 1935-40’l› y›llar .
(Sar›öz 1997, 82)
Resim 28
1950’li y›llarda ‹stasyon Caddesi.
(K›l›ç 1997, 98)
Eskiflehir Devlet Demir Yollar› Yerleflkesi Lojman Konutlar› Plan Tipolojileri Üzerine bir Çal›flma
Resim 29
2011 y›l›nda ayn› cadde.
Resim: 29
toplu olarak gözlemlenebilece¤i bir do¤al
müze durumundad›r. Bu nedenle, fiirket
Kenti örne¤i teflkil eden yerleflkenin
korunmas› ve gelecek kuflaklara
aktar›lmas› kültürel birikim aç›s›ndan
önem tafl›maktad›r.
Modernizm ile flekillenen ve kentin
gelifliminde etkin olan bu yerleflkeler,
günümüzde nitelik aç›s›ndan fazlaca
tart›fl›lan toplu konut kurgular›na yerleflim
örüntülerindeki ve konut tipolojilerindeki
zenginlikler ile kaynakl›k edebilirler●
Say› 11-12, 2011
65
Berna Üstün
KAYNAKÇA
Akcan, E. 2009. Çeviride Modern Olan fiehir ve Konutta
Türk-Alman ‹liflkileri. Yap› Kredi Yay›nlar›,
Cogito.
Alanen, A.,R. 2007. Morgan Park, Duluth, U.S.Steel and
Forging of a Company Town. London,
University of Minnesota Press.
Beeson, E.W. 1911. Portsunlight The Model Village Of
England. New York City:The Architectural
Book Publising Company.
Bozdo¤an, S. 2002. Modernizm ve Ulusun ‹nflas›, Erken
Cumhuriyet Türkiyesi’nde Mimari Kültür.
Metis Yay›nc›l›k.
Cengizkan A. 2009. ‹stanbul Silahtara¤a Elektrik Santrali
Yerleflme ve Konut Yaflam Çevreleri, Fabrikada
Bar›nmak, Erken Cumhuriyet Dönemi’nde
Türkiye’de ‹flçi Konutlar›. Yaflam, Mekan ve
Kent. der. Cengizkan, A., 8-15, Ankara:
Arkadafl Yay›nevi.
Crawford, M. 1995. Building The Workingman’s Paradise:
The Design of American Company Towns.
London: Bath Pres.
Do¤an, Ç. 2009. Nazilli Basma Fabrikas› Yerleflimi: Tarihçe
ve Yaflant›, Fabrikada Bar›nmak, Erken
Cumhuriyet Dönemi’nde Türkiye’de ‹flçi
Konutlar›. Yaflam, Mekân ve Kent, der.
Cengizkan, A., 77, Ankara: Arkadafl Yay›nevi.
Ertin G. 1994. Eskiflehir Kentinde Yerleflmenin Evrimi.
Eskiflehir: Anadolu Üniversitesi Yay›nlar›
No:773.
Eskiflehir Kültür Ve Tabiat Varl›klar›n› Koruma Kurulu
Arflivi.
Eskiflehir Devlet Demiryollar› Arflivi.
Gür, fi. 2000. Do¤u Karadeniz Örne¤inde Konut Kültürü.
YEM Yay›nlar›.
Kalender E. 1996. Konut Tipleri Üzerine Bir ‹nceleme.
Yay›mlanmam›fl Yüksek Lisans Tezi, ‹stanbul
Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü.
Kelefl, G. 1988. Konut Plan fiemalar›ndaki De¤iflimin Grafik
Tekniklerle ‹ncelenmesi. Yay›mlanmam›fl
Yüksek Lisans Tezi, Karadeniz Teknik
Üniversitesi.
K›l›ç, L. 1997. An›larda Eskiflehir. Eskiflehir Anadolu Rotary
Kulübü.
Sar›öz, P. 1997. Bir Zamanlar Eskiflehir. ‹stanbul: Esbank
Yay›nlar›.
Soygenifl S. 1995. Konut Yerleflmelerinde Konut Tipolojileri
ve Yerleflim Örüntülerinin De¤erlendirilmesine
Yönelik Analitik Bir Çal›flma, Yay›nlanmam›fl
Master Tezi, ‹stanbul Teknik Üniversitesi.
fienol S.B. 1994. Türkiye Demiryollar›nda 100.Y›l 18941994, Eskiflehir: Etam A.fi.
Tapan M. 1996. Toplu Konut ve Türkiye’deki Geliflimi,
Tarihten Günümüze Anadolu’da Konut ve
Yerleflme. ‹stanbul: Tarih Vakf› Yay›nlar›.
Üstün, B. 2010. Eskiflehir’de Modernizm ve Kentsel
Geliflme Sürecinde Gerçeklefltirilen Toplu
Konut Alanlar›nda Konut Tipolojileri ve
Yerleflim Örüntülerindeki De¤iflimlerin
De¤erlendirilmesine Yönelik Bir Çal›flma,
Anadolu Üniversitesi Bilimsel Araflt›rma
Projeleri, Proje No: 80211.
Zeybeko¤lu, S. 2009. Erken Cumhuriyet Döneminde Sanayi
Komplekslerinin Mekânsal Analizi: Nazilli,
66 Say› 11-12, 2011
Kayseri, Bursa Eskiflehir, Fabrikada Bar›nmak,
Erken Cumhuriyet Dönemi’nde Türkiye’de ‹flçi
Konutlar›. Yaflam, Mekân ve Kent, der.
Cengizkan, A., 178-215, Arkadafl Yay›nevi,
Ankara.
‹NTERNET KAYNAKÇAS‹
URL-1, http://ashp.cuny.edu/wp-content/images/daughtersviewerguide908.pdf
URL-2, http://www.library.csi.cuny.edu/dept/americanstudies/lavender/lowegal1.html
URL-3, www.bbc.co.uk/.../bradford/gallery_1.shtml
URL-4, http://www.arxitecture.org.uk/diss/II%20WORKING%20CLASS%20HOUSING%20-%20COMMUNITIES.htm
URL-5, http://en.wikipedia.org/wiki/File:Saltaire_
Almshouses.jpg (02.12.2009)
URL-6, www.library.cornell.edu/Reps/DOCS/pullman.htm
(10.11.2009)
URL-7, http://utopiascommunitystory.blogspot.com/
2011_06_01_archive.html
URL-8,
http://wowturkey.com/forum/viewtopic.php?t=12303&
start=50
URL-9, http://wowturkey.com/forum/viewtopic.php?t=12303
&start=70
URL-10, www.earth.google.com