docakdeniz havzası`nın hidrojeopolitiği ve türkiye
download 
Şikayet Transkript
akdeniz havzası`nın hidrojeopolitiği ve türkiye
TMMOB Su Politikaları Kongresi AKDENİZ HAVZASI’NIN HİDROJEOPOLİTİĞİ VE TÜRKİYE Dursun Yıldız DSİ Genel Müdürlüğü Etüd ve Plan Dairesi Başkanlığı [email protected] ÖZET Tarih boyunca Akdeniz, Doğu ve Batının buluştuğu siyasi,ekonomik,kültürel,ve beşeri alışverişlerin gerçekleştiği bir kavşak noktası olmuştur.Bu özelliklerinin yanı sıra son dönemde enerji yollarının kavşak noktası olması nedeniyle de artan jeostratejik önemi, Akdeniz’i uluslararası sistemin güç merkezleri için vazgeçilmez bir bölge konumuna getirmiştir. Gelişmeler Akdeniz’in özellikle de Doğu Akdeniz’in öneminin daha da artacağını ortaya koymaktadır. Türkiye bu gelişmelerin farkında olup son dönemde bölgede konum kazanmaya yönelik olarak “Yeni Akdeniz Vizyonu”nu uygulamaya koymuştur. Ancak bu vizyondan beklediği sonuçları elde edebilmesi için Temel Stratejisi kapsamında bölgede öncülük edebileceği alanlara yönelik daha detaylı çalışmalar yapması gerekmektedir. Bu anlamda Akdeniz Havzası’nın hidrojeopolitiği Türkiye’nin önüne bazı olanaklar koymaktadır. Türkiye’nin Doğu Akdeniz için geliştirdiği su temini projeleri , bu alanda uygulayabileceği politikalar için etkili araçlar olarak ortaya çıkmaktadır.Ancak bu stratejik araçlardan beklentilerin geçmişte olduğu gibi abartılmaması, tüm politikaların daha gerçekçi olarak tespiti ve birbirini tamamlayan adımlarla uygulamaya konması önem taşımaktadır. Temel bir strateji ekseninde oluşturulacak bir Akdeniz Vizyonu, bu coğrafyada birçok avantaja sahip Türkiye’ye bölgede istediği konumu kazandırabilir. Akdeniz Havzası’nın hidrojeopolitiği çatışmadan daha çok ilişkileri arttırabilmek ve işbirliği olanağı yaratmak için bir fırsat olarak değerlendirilmelidir. 1.Genel Üç kıtanın buluştuğu Akdeniz Havzası, farklı kültür ve uygarlıkların ,ticari ilişkilerin,petrol ve doğalgaz kaynaklarının ve okyanuslara açılan su yollarının yer aldığı ve bu nedenle de stratejik açıdan dikkatleri üzerinde toplayan bir havzadır. 20. yüzyılın son çeyreğinde yaşanan hızlı ekonomik ve siyasal gelişmeler ve teknolojik ilerlemeler sonucunda Akdeniz sahiline kıyısı bulunan ülkeler birbirine daha çok yaklaşmıştır. Kıyıdaş ülkeler arasında başta enerji,ticaret ve çevre olmak üzere birçok sektörde karşılıklı bağımlılık ilişkilerinin artmasıyla iki yüzyıl önce büyük bir deniz olarak görülen Akdeniz göreceli olarak küçülmüştür.Akdeniz’i kapalı bir - 616 - TMMOB Su Politikaları Kongresi havza niteliğindeki bir iç deniz konumuna taşıyan bu gelişmeler , ortak bir kaderi paylaşmak durumunda olan havza ülkeleri arasındaki işbirliği arayışını da artırmıştır. 2. Akdeniz Havzası ve Güvenlik Tarih boyunca savaşların ,ticari ilişkilerin ve kültürel etkileşimlerin yaşandığı Havza’da Akdeniz bir bağlantı denizi olmuştur. Akdeniz Havzası’nda halen kıyısı bulunan 20 ülke yer almaktadır. Bunlar İspanya, Fransa, İtalya, Slovenya, Bosna-Hersek, Arnavutluk,Yunanistan, Türkiye Suriye, Lübnan, İsrail, Filistin-Gazze Yönetimi, Mısır, Libya, Tunus, Cezayir, Fas, KKTC, Kıbrıs Rum Kesimi ve Malta’dır. Tarih boyunca kıyılarında birçok renkli uygarlığın şekillendiği Akdeniz Havzası;Stratejik önemi nedeni ile emperyal güçlerin askeri güç bulundurduğu ve kontrol altında tutmaya çalıştığı bir havza özelliği taşımaktadır. Soğuk savaş döneminde ABD kadar Sovyetler Birliği’nin de ilgi alanında olan havzanın Suriye,Mısır,Cezayir gibi bazı ülkelerinde SSCB etkisinin arttığı görülmüştür Akdeniz’de soğuk savaş dönemi boyunca NATO ve dolayısıyla ABD hegemonik tek güç olarak görünmüştür. Ancak AB’nin güçlenmesi ve havzadaki çıkarları doğrultusunda kendi güvenlik ve savunma kimliği oluşturma süreci,şimdilik çok etkili olmasa da ABD’nin havzada artık tek güç olmadığını ortaya koymaktadır. Son dönemde Ortadoğu,Kuzey Afrika ve Orta Asya petrolü ve doğal gazının Akdeniz’e çıkışı ile ilgili projeler havzanın stratejik önemini arttırırken ,göç ve mülteci sorunu,uyuşturucu ticareti,etnik ve dinsel ayrıma dayalı çatışmalar havzada güvenlik ve istikrarın sağlanmasını eskiye oranla daha öncelikli hale getirmiştir. AB bu koşullar altındaki Akdeniz Havzası’ndaki hakimiyetini kolaylaştırmak amacıyla 1995 yılında Barselona Konferansıyla “Yeni Avrupa Akdeniz Ortaklığı” sürecini başlatmış ve bu tarihten itibaren Akdeniz Havzası’nı ekonomi, dış politika ve güvenlik açısından doğrudan ilgi alanı içine almıştır. Böylece AB ortak bir dış politika ve güvenlik stratejisi oluşturarak bölgedeki hakimiyeti için önemli bir adım atmıştır. - 617 - TMMOB Su Politikaları Kongresi 3. Avrupa-Akdeniz Ortaklığı Süreci Barselona Konferansı’nın düzenlenmesinde Akdeniz’de barış ve istikrarın AB için öneminin yanısıra bu süreçte birliğin genel dış politikasına uyum sağlanması Kuzey Afrika’dan AB ülkelerine yönelik göçün önlenmesi,enerji güvenliği gibi hedefler de etkili olmuştur. Enerjide doğal gaz kullanımı Akdeniz Havzası ülkelerinde hızlı bir gelişme göstermektedir.Batı Avrupa’nın 2000 yılında 384 milyar m3 olan doğal gaz talebinin 2010 yılında yaklaşık 560 milyar m3’e çıkması beklenmektedir. Yakın bir gelecekte doğalgaz başlıca Akdeniz enerji kaynağı olacaktır. Halen Batı Avrupa’nın gaz ihtiyacının % 37’si başta Cezayir olmak üzere Güney Akdeniz ülkelerinden sağlanmaktadır.Son dönemde Avrupa-Akdeniz elektrik ve gaz pazarının tesis edilmesine yönelik somut adımlar atılmaktadır.Bu çalışmalarda öncelikle uygulanacak kurallar belirlenmeye çalışılmaktadır. AB Güney Avrupa’nın enerji güvenliğini ve bölge stabilitesini “Akdeniz’de İstikrar” adı altında “somut ekonomik ve askeri yöntemlerle sağlayabilmek için “Ortak Dış Güvenlik Politikası” dahil yeni politikaları hayata geçirmeye başlamıştır. 1995 Barselona Konferansı sonrasında yayınlanan deklarasyon bu süreci; 1. Siyasi ve güvenlik ortaklığı 2. Ekonomik ve Mali ortaklık 3. Sosyal-kültürel ve beşeri ortaklık alanlarında üç temel ortaklığa oturtan bir yol haritası çizmiştir. 1. Bugüne değin sürecin siyasi ve güvenlik ortaklığı boyutu ile ilgili toplantılara daha çok Arap-İsrail çatışmasının egemen olduğu görülmüştür.Toplantılarda Suriye ve Lübnan diğer Arap ülkelerinin de desteğini alarak “İsrail ile savaş hali mevcut iken Avrupa’da çeşitli Forumlarda geliştirilen Güven ve Güvenlik Artırıcı Önlemlerin uygulanmasının mümkün olmadığı”nı savunmaktadır. Güney Akdeniz bölgesinin özellikle askeri boyutlu Güven Artırıcı Önlemler oluşturulmasına hazır olmadığını belirten bu ülkeler bunun için öncelikle sosyal ve kültürel güven artırıcı önlemlerin ele alınmasının gerektiğini ileri sürmektedirler. Bu kapsamda üzerinde çalışılan en somut proje Fransa’nın bir “Barış ve İstikrar Şartı” oluşturulması projesi olmuştur. Bu konuda 1996 yılında sunulan taslak metinde yer alan sürecin siyasi boyutu Arap Grubu tarafından Ortadoğu Barış Süreci ile irtibatlandırılmıştır. Bu nedenle 1997 Malta Bakanlar Konferansı’nda bu şart konusunda herhangi bir somut ilerleme kaydedilmemiştir. Suriye Orta Doğu’da barış sağlanmadan İsrail ile askeri boyutu da bulunan hiçbir girişimin içinde yer almayacağını beyan ederek şart’ın akdine karşı çıkmıştır. 2000 yılında Marsilya’da yapılan Dışişleri Bakanları 4. toplantısı Ortadoğu Barış Süreci çerçevesinde meydana gelen olayların etkisinde kalmış,toplantıya Suriye ve Lübnan katılmamış,”Barış ve İstikrar Şartı” rafa kaldırılmıştır.Ancak bu toplantıda MEDA-II den yedi yıl için (2000-2006) 6.4 milyar Euro verilmesi öngörülmüş,Avrupa Yatırım Bankası’nın ise 1 milyar Euro sağlayacağı açıklanmıştır. 2. Sürecin ikinci ayağını oluşturan ekonomik ve mali ortaklık konularında da AB Akdenizli ortaklarına MEDA gibi programlar yoluyla ikili ve bölgesel düzeyde hibe ve krediler vermektedir.Proje bazında tahsis edilen MEDA(Akdeniz Ekonomik Kalkınma Alanı) fonları ve - 618 - TMMOB Su Politikaları Kongresi bu fon bünyesinde desteklenen Ulaştırma,Enerji ve Su Forumları toplantıları bu alandaki en somut çalışmalar olmuştur.Bu çalışmalar ,2010 yılına kadar kurulması hedeflenen Avrupa Akdeniz Serbest Ticaret Bölgesi çerçevesinde gerekli altyapının oluşturulması amacına yönelik çalışmalardır. Sürecin bu ayağındaki çalışmalarda forum’lardaki alanlarda ortak politikalar için ortak ilkeler tespit edilmeye ,uygulamadaki güçlükler saptanmaya çalışılmıştır. Bunun yanısıra politikaların uyumlaştırılmasına yönelik somut adımların tespiti amacıyla toplantılar yapılmış ancak bu süreçte de belirgin hedeflere ulaşmak mümkün olmamıştır. Ancak ortaklık sürecinde ikili ve bölgesel anlaşmaların gerçekleştiği görülmektedir. Örneğin Güney-Güney diyaloğu çerçevesinde Fas, Tunus, Ürdün ve Mısır arasında Arap-Akdeniz Ticaret Anlaşması (Agadir) Şubat 2004 de imzalanmıştır. Ancak halen AB-Suriye, AB-Cezayir anlaşmaları yürürlüğe girmemiştir. Bu nedenle Kuzey-Güney Anlaşmaları Spekturumu tamamlanamamıştır. 3. Sürecin üçüncü ayağı olan sosyal-kültürel ve beşeri ortaklık konularında taraf ülkeler çeşitli kültürel konularda toplantı ve etkinlikler düzenlemiştir. MEDA fonları ile kültürel mirasın korunması amacıyla çeşitli ve yararlı projeler gerçekleştirilmiştir. Ancak ortak işbirliği alanlarının kurulması ve kurumsallaştırılması amacıyla toplantılarda çeşitli ülkeler tarafından getirilen öneriler siyasi amaçlı ve önyargılı olarak değerlendirmeye alındığından çoğu kez gerçekleşmemiştir. 4. Azalan Ortaklar , Katılım Talepleri ve AB’nin Yeni Akdeniz Stratejisi 205 yılında Malta ve Kıbrıs’ın üyeliğiyle AB Akdeniz’de iki önemli stratejik mevzi daha kazanmıştır. Böylece Barselona Konferansı’na imza atmış Akdenizli AB üyesi olmayan ortak sayısı da (Türkiye, Cezayir, Mısır, İsrail, Ürdün, Lübnan, Fas, Suriye, Tunus, Filistin) 10’a düşmüştür. Bir diğer deyişle AB-Akdeniz süreci,müzakerelere başlama tarihi bekleyen Türkiye hariç AB-Arap ülkeleri diyaloğuna dönüşmüştür. Bu diyalogda hem Arap olmayan hem de Arap ülkelerinin birlikte olmak istemedikleri tek ülke İsrail kalmıştır. Ancak çeşitli ülkeler Avrupa-Akdeniz ortaklığına katılmayı istemektedir. Örneğin 2 yıl önce EUROMED Komite toplantılarında Hırvatistan’ın Avrupa-Akdeniz Sürecine katılım isteği gündeme gelmiştir.Bu istek karşısında Türkiye Arnavutluk, Slovenya, Bosna-Hersek gibi Akdeniz’e kıyıdaş Balkan ülkelerinin de sürece katılımını desteklemeye hazır olduğunu belirterek genişlenme sürecine müdahil olmuştur. Suriye ve Cezayir’in başını çektiği Arap ülkeleri ise sürece yeni katılımcılar alınacaksa bunların öncelikle Moritanya ve Libya olmasını savunmaktadır. BM yaptırımları askıya alındıktan sonra Libya bazı toplantılara önce özel davetli olarak çağrılmış, 1999 yılında ise AB Genel İşler Konseyi bu ülkenin Barselona sürecine ilişkin müktesebatı kabul etmesi halinde sürece tam üye olarak katılabileceği kararını almıştır. Bu konuda resmi bir yanıt alınana kadar bu ülkenin komite toplantılarına gözlemci statüsü ile çağrılmasına devam edilmesi yönünde görüş birliği oluşmuştur. Libya ise AB ile ilişkilerinin mevcut durumunu değerlendirmek için zamana ihtiyacı olduğunu ancak diyaloğu devam ettirmeyi arzuladıklarını bildirmiştir. - 619 - TMMOB Su Politikaları Kongresi Diğer taraftan Ocak 2000 de Rusya Federasyonu EUROMED-Avrupa “Akdeniz Barış ve İstikrar Şartı”na taraf olmayı arzuladıklarını ve bazı toplantılara gözlemci olarak katılmak istediklerini duyurmuştur. 2000 yılındaki AB Devlet ve Hükümet Başkanları Zirvesinde kabul edilen taslak metinde “Barselona sürecini yeniden canlandırmak için AB’nin bu süreci tekrar gözden geçireceği” yer almıştır.Akdeniz ülkelerine yönelik uyumlu ve yeknesak ortak bir politika belirlemek amacını taşıyan bu ortak stratejinin 4 yıl için geçerli olacağı,ancak bu sürecin benzer bir zirvede uzatılabileceği belirtilmiştir.Bu stratejinin Barselona sürecine tam üye olmayan Libya ile ilişkileri de kapsadığı dikkat çekmektedir.Böylece AB’nin Arap ülkelerinin Libya ile ilgili önerilerini de karşılamayı değerlendirdiği görülmüştür.AB tarafı bu ortak stratejinin sürece ilişkin müktesebatın uygulanmasında kendi içinde nasıl organize olacağını belirten bir belge niteliğinde olduğunu açıklasa da ,bu stratejinin tespit gerekliliği,süreçteki bazı aksaklıkları ortadan kaldırmaya yönelik bir ihtiyacın göstergesi olarak da ortaya çıkmıştır. 5. Türkiye’nin Akdeniz Vizyonu Türkiye Akdeniz’de kalıcı bir siyasi istikrarın ekonomik ve mali işbirliğinin geliştirilmesiyle sağlanabileceği görüşü ile Barselona sürecini desteklemiştir. Avrupa-Akdeniz süreci bünyesinde ortaya çıkacak ekonomik işbirliği olanaklarından yararlanmak ve iki bölge arasında köprü olma rolünü güçlendirmek amacıyla sürece bakan Türkiye, Avrupa-Akdeniz işbirliği ve serbest ticaret anlaşmaları yoluyla bölgede 2010 yılına kadar bir serbest ticaret alanı oluşturulması hedefini de desteklemiştir. Bu kapsamda AB’nin Cezayir, Tunus, Fas, İsrail, Lübnan, Mısır, Suriye, Ürdün, Malta, Filistin gibi ülkeler ile başlattığı serbest ticaret anlaşması müzakerelerine 1997 yılından itibaren Türkiye de dahil olmuştur.Bu çerçevede Türkiye, İsrail ile bir Serbest Ticaret Anlaşması imzalamış, Mısır, Fas, Tunus, Filistin Özerk yönetimi ile görüşmelere başlamıştır. Ancak MEDA-I Programından Türkiye’nin yararlanmasının siyasi amaçlarla engellenmesi ve ayrımcı bir muameleye tabi tutulması, Türkiye’de bu sürece ait ilginin azalmasına yol açmıştır.Gümrük Birliği görüşmeleri sırasında Türkiye için hayata geçirilmeyen mali işbirliği paketinin bir ölçüde MEDA fonlarıyla ikame edileceğinin AB tarafından beyan edilmesine rağmen, MEDA-I kapsamında Türkiye’ye taahhüt edile 376 milyon Euro’nun ancak bir bölümünün aktarılması Türkiye’nin sürece bakış açısını daha da farklılaştırmıştır. Özet olarak;Türkiye zaten sembolik olarak değerlendirdiği bu mali işbirliği olanağından fazla bir yarar sağlamamıştır. Diğer taraftan güvenlik boyutunda ise Türkiye NATO ve BAB’ta AB ile birlikte otururken EUROMED’de Akdeniz Ülkeleri ile birlikte karşı tarafta oturmak durumunda kalmıştır. Katıldığı Barselona süreci toplantılarının bir Avrupa-Arap diyaloğuna dönüştüğü tespitini yapan Türkiye ,Akdeniz işbirliğine katılımı teknik düzeyde tutup,mesafeli davranarak sürece yaklaşımını sınırlı bir çerçevede sürdürmüştür. Ancak son üç yıldır Türkiye’nin sürece ilişkin politikasının daha aktif davranma yönünde değiştiği gözlenmektedir.Bunda 1999 Helsinki Zirvesinde Türkiye’nin AB’ye aday olarak tescil edilmesi ve müzakerelere başlama tarihi alma konusunda açılan perspektifler de etkili olmuştur.Bu gelişmelerin Türkiye’nin süreçte statü açısından yaşadığı sıkıntıların ortadan kalkmasına ortam yaratabileceği düşünülmüştür.Bu anlayışla Türkiye Akdenizli Ortaklarla - 620 - TMMOB Su Politikaları Kongresi Serbest Ticaret Anlaşmalarına hız vermiş ve Türkiye-Fas Serbest Ticaret Anlaşması Nisan 2004 tarihinde,Filistin-Türkiye Serbest Ticaret Anlaşması ise Temmuz 2004 de imzalanmıştır. İlk defa Arap ülkeleriyle serbest ticaret anlaşması imzalayan Türkiye Akdeniz Ortaklığı Programı içinde önemli adımlar atmaya başlamıştır. Bu anlaşmaların Tunus ,Lübnan,Suriye gibi diğer Arap ülkeleriyle yürütülmekte olan müzakerelere de ivme kazandırabileceği görülmektedir. Türkiye’nin Yeni Akdeniz Vizyonu: Son dönemde İspanya;İtalya,Yunanistan,Fransa gibi Akdeniz ülkeleriyle ticari ve siyasi ilişkilerini artıran Türkiye, yeni bir “Akdeniz Vizyonu “yürürlüğe koymuş görünmektedir.“AB perspektifine Akdeniz Vizyonunu yerleştirmek“ şeklinde özetlenebilecek bu politikanın temel hedefinin “AB’nin çekim alanının Akdeniz’e çekilmesi”olduğu belirtilmektedir. Bu politikası doğrultusunda özellikle İtalya ve İspanya’dan Akdeniz eksenine öncülük yapmasını isteyen Türkiye, bu eksenin siyasi,ekonomik ve kültürel anlamda AB’ye önemli katkılar yapabileceği görüşünü taşımaktadır.Barselona sürecinin ticaret gündeminde ilerleme kaydedilmesi amacıyla gerçekleştirilen Avrupa-Akdeniz Ticaret Bakanları Konferansı’nın dördüncüsü 21 Temmuz 2004 tarihinde İstanbul’da yapılmıştır. Beklentilerini abartmadığı ve ulusal çıkarlarımız doğrultusundaki diğer dış politika atakları ile desteklediği ölçüde Türkiye’nin bu Yeni Akdeniz Vizyonu’ndan çeşitli kazanımlar elde edebileceği görülmektedir. 6. Avrupa Akdeniz Ortaklığı ve Su Ortaklık çalışmaları içerisinde önemli bir yer tutan su konusunda “Yerel Su Yönetimi” başlıklı ilk Avrupa-Akdeniz Bakanlık Konferansı Marsilya’da gerçekleşmiştir.Toplantı sonunda katılımcılar,bir açıklama yaparak “öngörülebilir su ihtiyaçları ile mevcut su kaynakları arasında giderek büyüyen uyumsuzluğun ekonomik açıdan çaba sarf edilmesini gerektireceğini “vurgulamıştır. Bu toplantıda aşağıdaki kararlar alınmıştır: • Ortak su yönetimi ,birlikte planlanmış bir yönetimi zorunlu kılmaktadır.Suyun farklı kullanım şekilleri,kurumsal ve yasal mekanizmaların toplumsal,kültürel,fiziksel ve ekonomik şartlara uyarlanmasını gerektirmektedir. • Su kalitesi izlenmelidir.Bu alanda uzun vadeli bir yatırım politikası sürdürülmelidir.Su yönetimi,beceri isteyen bir iştir.Su ile ilgili konulardaki eğitim programlarının geliştirilmesi için çaba harcanmalıdır. • Su, ekonomik ve toplumsal değeri olan bir kaynaktır.Şehirlerde ve kırsal kesimde yaşayan yoksullar için de içme suyuna erişim imkanı etkili bir biçimde sağlanmalıdır. • Su kaynaklarının yönetimi ve kullanımı,ekonomik ,toplumsal ve çevresel kriterleri dikkate alan kısa,orta ve uzun vadeli kalkınma planlarına dayandırılmalıdır. Ekim 1992 tarihinde Roma'da Akdeniz havzasındaki ülkelerin sudan sorumlu Bakanları ile Avrupa Birliği Komisyonu temsilcilerinin katılımı ile yapılan toplantıda Akdeniz Su Sözleşmesi imzalanmıştır. Bu sözleşmede Akdeniz bölgesi ülkelerinin; suyun önemi yanında ekonomik bir değer olduğu, sürdürülebilir kalkınma için su kaynaklarının bölgesel ve ulusal - 621 - TMMOB Su Politikaları Kongresi bazda entegre ve rasyonel bir anlayışla belirlenecek uzun vadeli stratejiler kapsamında geliştirilmesi ve yönetiminin etkin bir şekilde sağlanması gerektiği inancında oldukları belirtilmiştir. Bu konferansdan sonra, 1996 yılında yapılan Marsilya Konferansı'nda AvrupaAkdeniz Su Bilgi Sistemi (Euro-Mediterrenean Water Management Information System, EMWIS)'nin kurulması gündeme getirilmiş ve bu sistem Aralık 1997 tarihinde Napoli' de yapılan toplantıda fiilen kurulmuştur. Su konusunda Akdeniz’de bölgesel işbirliğine gidilmesini öngören ve Akdeniz’e kıyısı bulunan ülkelerin finanse ettiği çok sayıda ulusal irtibat noktasına dayanacak olan EMWIS’ın kuruluş gayesi olarak aşağıdaki hususlar belirtilmektedir: Su sektöründe: • Bilgiye ulaşımı kolaylaştırmak, • Bilgi paylaşım mekanizmasını geliştirmek, • İşbirliği programlarını geliştirmek Ancak tanıtım toplantısı 2005 yılının Aralık ayında Ankara’da yapılan bu sistemin geliştirilerek istenilen düzeye getirilmesinin zaman alacağı görülmektedir. 7. Barselona Sürecinin Değerlendirilmesi Akdeniz’de barış ve istikrarın sağlanmasında en temel rolü Barselona sürecinin ekonomik ve ticari ilişkileri geliştirmesi ve böylece kuzey güney arasındaki refah düzeyi farkının azalması oynayacaktır.Bu kapsamda AB, Akdeniz’de zenginliğin yardım yoluyla değil ticaret yoluyla dağılımını istediğini ifade etmektedir.Ancak Avrupa Akdeniz Ortaklığı sürecindeki sektörel düzenlemelerde sanayi öne çıkarılmakta ve bu düzenlemelerin çoğunun tarıma dayalı Akdenizli ortakların ekonomilerine zarar verme riski bulunmaktadır.2010 yılında Akdeniz Serbest Ticaret Bölgesi oluşturulduğunda koruma duvarlarının süratle indirilmesinin bazı zararlı etkiler yaratabileceği görülmektedir. MEDA Programına dahil ülkelerin ekonomik yapılarının ve güçlerinin birbirinden farklı olması, bütünleşme sürecinde ekonomisi güçlü ülkelerle daha zayıf olanlar arasında asimetrik bir karşılıklı bağımlılık yaratma riski de taşımaktadır.Buna karşı AB geçiş döneminin, benzer yapılarının karşılıklı bağımlılığının sağlanarak yaşanacağını ileri sürse de benzer yapıların miktarı ve ekonomideki güçlerinin ne olacağı bilinmemektedir.Bu endişeler ortaklık sürecinin sistemi konusunda da yaşanmaktadır.Ancak AB bu süreçte bir ülke hükümetinin düzenleme programına ayak uyduramaması halinde AB’den doğrudan bütçe yardımı talep edebileceği ve AB’de bunu karşılayacak mekanizmaların mevcut olduğu ileri sürülmektedir Ancak bütün bu açıklamalara ve aradan yaklaşık 10 yıl geçmesine rağmen Avrupa-Akdeniz Ortaklığı sürecinin düzgün yürümediği ve beklenen yararı sağlayamadığı görülmektedir.Bunun temel nedenleri aşağıda sıralanmıştır ; a) Bölge ülkeleri birbirinden çok değişik yapıya sahip olup kalkınma seviyesi olarak hem kendi aralarında hem de AB ile aralarında büyük farklar mevcuttur. b) Sürecin siyasi ve güvenlik ortaklığı boyutunda ilerleme kaydetmesi Ortadoğu Barış Süreci ile doğrudan bağlantılı olup,ortaklar arasında İsrail’in bulunuşu ortaklıkta güven arttırıcı - 622 - TMMOB Su Politikaları Kongresi önlemlerin uygulamaya geçirilmesini zora sokmaktadır.Bu durum ABD’nin Akdeniz sürecine İsrail üzerinden dolaylı etki yapabilmesine de olanak yaratmaktadır. c) Ortaklık anlaşmalarının hepsi yürürlüğe girmemiştir. d) AB’nin mali yardımlarla ilgili prosedürü son derece karmaşık ve uzun olup çok yavaş ilerlemektedir.Bu durum hem sürecin ilerlemesine hem de ortak ülkelerin yardımların getirileri konusunda tereddütte kalmalarına neden olmaktadır. e) Akdenizli ortakların bazıları çeşitli sosyal ve siyasal yükümlülükler getiren ekonomik açılım sürecine istekli bakmamaktadır. f) Akdenizli Ortakların birçoğunda ülkesel ve bölgesel olarak çatışmalar sürmekte,ekonomik ve siyasi istikrar sağlanamamaktadır. g) Ülkelerde istikrar ve güven ortamının sağlanmasına yönelik iç yapısal reformların gerçekleştirilmesinin önünde ancak uzun vadede ortadan kalkacak sosyo- kültürel ve sosyo-politik engeller yer almaktadır.Bu yapısal reformlar gerçekleştirilmeden gelen kısıtlı mali yardımlardan beklenen fayda sağlanamamaktadır. h) AB,bu ortaklığa yeteri kadar mali destek ayıramamaktadır.Bünyesine kattığı 10 ülkeden sonra bunun biraz daha güçleşeceği görülmektedir. 8. Akdeniz Havzasının Hidrojeopolitiği Üzerine Şekil.1. Akdeniz Havzası’nın Hidrojeopolitik Haritası Akdeniz Havzasına Hidrojeopolitik açıdan bakıldığında Şekil 1 den de görülebileceği gibi 3 ayrı bölge ortaya çıkmaktadır. Kuzey Akdeniz ülkelerinden İspanya ve Türkiye dışında kalan ülkelerin yılda kişi başına düşen yenilenebilir ortalama su miktarları 3000 m3’ün üzerindedir Bu bölge Akdeniz Havzası’nın su potansiyeli açısından en sorunsuz bölgesidir.Güney Akdeniz ülkeleri ,bir diğer deyişle Afrika’da Fas dışında Akdeniz’e kıyısı olan ülkeler ise kuzeydeki durumun tam tersine havzada su sorununu en ciddi olarak yaşayan bölgeyi oluşturmaktadır. - 623 - TMMOB Su Politikaları Kongresi Yılda kişi başına düşen yenilenebilir su miktarı 1000 m3’ün altında olan bu bölgeye Güney Doğu Akdeniz kıyılarındaki İsrail, Filistin Özerk Yönetimi ve Ürdün de girmektedir. Yılda kişi başına düşen yenilenebilir su miktarı 1000-3000 m3 arasında olan İspanya, Fas, Türkiye, Lübnan, Suriye’nin yer aldığı Doğu ve Batı Akdeniz bölgesi ise halen çok önemli düzeyde su sorunu yaşamayan ancak bu sorunları yaşamaya aday olan ülkeleri kapsamaktadır. Yukarıdaki açıklamalar ışığında Akdeniz Havzası ülkelerinin Hidrolojisi ve Jeopolitiği bir arada ele alındığında Kuzey-Güney arasındaki farkın AB-Arab ülkeleri arası ve hatta kıtalararası bir fark olduğu görülecektir. Akdeniz Havzasının Su Sorunları üzerine yapılan incelemelerin ve stratejik öngörü çalışmalarının birçoğu kuzey-güney arasındaki bu farklılığın artacağını Doğu ve Batı bölgelerinde ise sorunun ağırlaşacağını ortaya koymaktadır.Ancak Akdeniz Havzasının hidrojeopolitik haritasına bakıldığında havzanın su sorunları ile birlikte jeopolitik önemi hızla artan bölgesinin Doğu Akdeniz bölgesi olduğu görülecektir. Doğu Akdeniz Akdeniz güvenlik mimarisinin anahtar taşıdır. Akdeniz ‘in güvenliği Doğu Akdenizin güvenliği ile doğrudan ilişkilidir. Havzanın hidrojeopolitiğinin ortaya koyduğu en önemli sonuç;Akdeniz’de jeostratejik önemi ile birlikte su sıkıntısı da artan bölgenin Doğu Akdeniz bölgesi olduğudur.Bu nedenle özellikle Doğu Akdeniz’de kıyısı bulunan ülkeler arasındaki işbirliğinin artması gereklidir.Doğu Akdeniz’de bu süreçte en etkili rol oynayacak ülke ise Türkiye olarak görülmektedir. Jeopolitik ve hidropolitik kartlarını iyi oynayabilen bir Türkiye bölgedeki istikrarın devamında kilit ülke olma konumunu sağlamlaştıracak ve önemini arttırabilecektir. 9. Türkiye’nin Geliştirebileceği Politikalar 1995 Barselona sürecinin beklenen gelişmeyi gösterememiş ve Türkiye’nin sürece ilişkin beklentilerinin karşılanmamış olması,dengelerin hızla değişmekte olduğu günümüzde bu sürecin Türkiye için önemini azaltmamakta hatta arttırmaktadır. Türkiye ulusal çıkarları açısından Akdeniz’in hızla artan ticari ve stratejik önemini de dikkate alarak Akdeniz Ülkeleri ile ticari ve siyasi ilişkilerini geliştirmek için ortaklığa gereken ilgiyi göstermelidir.Türkiye birbirini tamamlayan adımlar atarak Avrupa_Akdeniz ortaklığı sürecini ticari,siyasi diyaloglarını artırmak ve manevra alanını genişletmek amacı ile kullanabilir. Avrupa-Arap diyaloğuna dönüşen Barselona toplantıları sürecinde,bir köprü ülke avantajını kullanarak güç ve konum kazanmaya çalışabilir.Son dönemde Türkiye’nin Avrupa-Akdeniz Ortaklığını farklı bir açıdan değerlendirmesine olanak tanıyan yeni gelişmeler olmuştur.Artık AB ile müzakerelere başlayacak olan Türkiye’nin Akdeniz Sürecindeki “statü” sorunu azalmıştır.Türkiye’nin bu yeni gelişmeler ışığında bu süreçte öncü rolü üstlenebileceği alanları belirleyerek üretim ve kalkınma gücünü artıracak politikalar izlemesi önem taşımaktadır. Ancak Türkiye bu ortaklık sürecine aktif olarak katılımın getirileri konusundaki beklentilerini abartmadan ,politikasını bölgeye ilişkin temel stratejisi içinde gerçekçi bir eksene oturtarak yürütmelidir.Bu süreci kullanarak Türkiye Akdeniz’e kıyıdaş ülkelerle ticari ilişkilerini sürdürülebilir bir seviyeye çıkartmak için çalışmalı ve ortaklıkta öncü rolü üstlenebileceği alanlar için özgün politikalar üretmelidir. Bu kapsamda Türkiye ,coğrafi konum avantajı,jeostratejik konumu ve bölgedeki ağırlığı ile Doğu Akdeniz’de bir nüfuz alanı oluşturabilir. Bu nedenle Doğu Akdeniz’in öncelikli ilgi ve - 624 - TMMOB Su Politikaları Kongresi çalışma alanı olarak belirlenmesi önem taşımaktadır.Üç temel dinin doğduğu bu bölge halen Akdeniz’de çatışmaların ve anlaşmazlıkların en yoğun olduğu bölge olma özelliği taşımaktadır.Bu bölgede istikrar sağlanmadan Akdeniz Ortaklığının sağlıklı bir şekilde yürümesi çok zor görünmektedir. 10. Sonuç ve Değerlendirme AB’nin çok önem vererek başladığı Avrupa-Akdeniz Ortaklığı sürecinden beklenilen faydalar sağlanamamaktadır.Bu sürecin düzgün yürümesinin yolu Doğu Akdeniz’deki istikrar ve işbirliğinden geçmektedir.AB ile müzakerelere başlayacak olan Türkiye bu bölgede müslüman kimliğiyle siyasi,ekonomik ve kültürel manevra kabiliyeti en yüksek ülke olarak ortaya çıkmaktadır. Bu nedenle izleyeceği stratejiler ile de ilişkili olarak bu istikrarın sağlanmasında gözardı edilemeyecek ve etkili bir rol oynayabilecek yegane ülke Türkiye’dir.Ancak Türkiye’nin Yeni Akdeniz Vizyonu’ndan beklentilerinin somut kazanımlara dönüşmesi için; a) a)Türkiye’nin “bölgede bir güç olmaya yönelik temel bir stratejisinin “bulunması ve bu strateji doğrultusunda birbirini tamamlayan adımlar atarak ilerlemesi önem taşımaktadır. b) b)Bu temel strateji;Akdeniz Havzası’ndaki gelişmelere ayak uydurmaktan daha çok bölgede konum kazanmaya yönelik daha etkili bir strateji olmalıdır. c) c)Türkiye Avrupa-Akdeniz İşbirliği Politikasının kendisi için önemini yadsımadan bölgede sadece bu politika kapsamına da sıkışmamalıdır. d) d)Türkiye bölgedeki rolünü yeniden tanımlarken, AB-Akdeniz Ortaklığı içerisinde, buna yardımcı olabilecek üstünlüklerini akılcı bir politika ile kullanmalıdır. Bu çerçevede Türkiye,bölgede görece üstünlük taşıdığı konulardan biri olan su konusunda dikkatli ve gerçekçi bir hidropolitik izleyerek elini güçlendirebilir.Ancak bunun en temel şartı izlenecek hidropolitiği diğer politikaların tamamlayıcı bir unsuru olarak düşünmek ve uygulamak olacaktır.Türkiye her fırsatta açıkladığı “suyu bölgede istikrarın sağlanmasına yardımcı olacak bir işbirliği aracı olarak kullanacağı” yaklaşımına açılım getirecek çalışmalar içinde olmalıdır. Bu anlamda EUROMED bünyesinde kurulmaya çalışılan “Su Forumu” çalışmalarına daha aktif bir şekilde katılım önem taşımaktadır.Bu Forumun temel amacı;bir plan çerçevesinde kuraklıkla mücadele ,yerel su kaynaklarının rasyonel kullanımı,su talebinin miktar ve kalite yönüyle değerlendirilmesi,klasik olmayan su kaynaklarının geliştirilmesi ve kullanımı gibi alanlarda ortak ilkeler etrafında birleşmektir.Bu çalışmalar sürecindeki diyaloglar Türkiye’nin bölgeye ilişkin hidropolitikasının da açıklanıp aktarılabilmesine ortam sağlayabilir.Su Forumu çalışmalarında üniversiteler ve su ile ilgili araştırma merkezlerinin de sürece dahil edilmesine çalışılmalı ve bu kurumların Akdeniz’le ilgili projelerde etkin rol almaları özel olarak desteklenmelidir. Doğu Akdeniz ülkeleri için yapılan çeşitli projeksiyonlar ve oluşturulan senaryolar,bu ülkelerin birçoğunun 2025 yılına kadar olan ihtiyaçlarını ancak su kullanımın azaltacak tedbirler alarak, derin yer altı suyu ,arıtılmış atık su ve arıtılmış deniz suyundan yararlanma veya su ithali gibi alternatif yöntemlerle karşılayabileceklerini ortaya koymaktadır.Doğu Akdeniz Havzası’nın bir diğer özelliği de, Havza Ülkeleri’nin yarısında su kaynaklarının bir bölümünün ülke dışından - 625 - TMMOB Su Politikaları Kongresi gelmesi veya kıyıdaş bir ülkeyle birlikte kullanılmasıdır.Bu nedenle bölge hidropolitik ilişkileri yoğun olan bir bölge hüviyetindedir. Türkiye bugüne kadar geliştirdiği Manavgat Su Temini,KKTC’ye Boruyla Su Temini,ve Barış Suyu Projeleri ile bölgedeki bu su ihtiyacının bir bölümünü karşılamak üzere bazı atılımlar yapmıştır. Ancak bölgede güven ve istikrar ortamının yerleşmemiş olması ve su konusunda dışa bağımlılık endişeleri bu projelerin uygulamaya geçmesini etkilemiştir. Proje amaçları arasında yer alan iç piyasaya yönelik su temini hizmeti projenin ekonomik açıdan geri dönüşü daha yüksek olabilecek bölümünü oluşturmaktadır. Bu konuda ülke içinde proje çevresindeki bölgenin hızla artan su taleplerinin projeden karşılanabilmesi için çalışmalar başlamıştır. Ancak proje esas olarak Doğu Akdeniz’de istikrar için işbirliğine hizmet edebilecek stratejik bir proje özelliği taşımaktadır. Konuya su dış ticareti açısından bakıldığında ise bölgede suya olan ihtiyaç kadar su konusunda bağımlılık endişesi projeden istenilen sonucun alınabilmesini geciktirmektedir. Ancak bölgenin jeopolitiği dikkate alındığında bu da doğal bir sonuç olarak ortaya çıkmaktadır.Bu nedenle su dış ticareti ile ilgili sürecin istenilen hızda yürümemesi projenin ekonomik fizibilitesi ve rantablitesi açısından soru işaretleri doğursa da Proje’nin Türkiye’nin beklentilerini hiçbir şekilde karşılayamayacağı anlamına gelmemektedir. Projeden beklenen fayda geçmişte olduğu gibi abartılmadığı sürece Manavgat Projesi Doğu Akdeniz Havzası’nda Hidropolitik Rantablitesi yüksek olabilecek bir tesistir. Tüm bu nedenlerle, Türkiye Akdeniz Vizyonu’nu bölgede güç olmaya yönelik temel bir stratejiye oturtarak Akdeniz sürecini daha iyi değerlendirebilecek çalışmalara üniversiteler, araştırma merkezleri ve ilgili kamu kuruluşları çerçevesinde hız vermelidir. Bunun yanı sıra Türkiye su satıyor olmasının ve ihracatın gecikiyor olmasının olumsuz havasından etkilenmeyerek, Manavgat ile ilgili daha esnek ve bölgedeki gelişmeleri dikkate alan strateji ve politikalar üretebilir. Bu politikalarda Doğu Akdeniz’in batısı da değerlendirilmeli, projeden beklenen fayda bölgedeki gelişmelere göre revize edilebilmelidir.Akdeniz’in Hidrojeopolitik haritası iyi okunarak buna göre farklı açılımlar geliştirilmelidir. KAYNAKLAR 1. YILDIZ ,Dursun 2000 Akdeniz Havzasının Su Potansiyeli ve Hidropolitiği Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi.Temmuz 2000 Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.Ankara 2. PAMUKÇU, Konuralp 2000 Su Politikası Bağlam Yayınları.İstanbul. 3. YILDIZ,Dursun 2001 “Doğu Akdeniz’de Su Sorunları” Cumhuriyet Bilim Teknik 7 Eylül 2001. Sayı:755 4. YILDIZ,Dursun 2002 “Akdeniz Havzası’nda Su Sorunları ve Türkiye” 2023 Aylık Dergi 1.Ağustos 2002. 5. YILDIZ,Dursun 2003 Akdeniz Havzasında Su Sorunları ve Türkiye Kitabı TMMOB İMO Ankara Şubesi Yayını.Mart 2003 Ankara. 6. TINAR.Y.Mustafa 1998 “Avrupa Birliği’nin Akdeniz Politikası ve Türkiye” FriederichEbert Vakfı Yayını .İstanbu. - 626 - TMMOB Su Politikaları Kongresi 7. AKDER,Halis 1996 “Avrupa Birliği’nin Akdeniz Politikası, Nedenleri, Hedefler, Araçları ve Türkiye’nin AB’nin Akdeniz Politikasında Yeri”AB’nin Akdeniz Politikası ve Türkiye. Friederich Ebert Vakfı Yayını .İstanbul. 8. ARAKON ,Maya 2002 “Avrupa Akdeniz Ortaklığı Mali Aracı MEDA ve Türkiye” İKV Yayını No:169 Haziran 2002 İstanbul. 9. TC Dışişleri Bakanlığı 2002”Avrupa Akdeniz Süreci ve Türkiye’nin Sürece İlişkin Yaklaşımı Konularında Bilgi Notu” Şubat 2002. http://www.mfa.gov.tr 10. Dış Tic. Müsteşarlığı AB Genel Müdürlüğü 2004 “4. Avrupa Akdeniz Ticaret Bakanları Konferansı Sonuç Bildirgesi “.Temmuz 2004. 11. DÜDÜKÇÜ,Özlem 2004 “Avrupa Güvenlik Savunma Politikası ve AB Anayasası” Cumhuriyet Strateji .Yıl:1,Sayı:9 .30-Ağustos 2004. Cumhuriyet-TUSAM. - 627 - TMMOB Su Politikaları Kongresi HYDROGEOPOLİTİCS OF THE MEDITERRANEAN REGION AND TURKEY Dursun Yıldız Planning and İnvestigation Department State Hayraulic Works [email protected] ABSTARCT Mediterranian region as a junction of energy transportation lines ıs gaining importance as the years go by. Due to that reason Mediteranian region became a location which can not be disregarded by the Power Centers of the International System. Turkey has foreseen the future development of the region and developed “New Mediteranean Vision”. In order to get maximum benefit from the vision; Basic strategy based on hydrogeopolitically detailed analysis of the region is needed. Hydrogeopolitics of Mediterranian region is serving an opportunity for Turkey’s vision to succed as a powerfull nation in the Region. This paper reviews the current situation and hydrogeopolitics of the region and gives suggestions for how water to be used as a cooperation element. - 628 -
