türk tasavvuf kültürü ve devir nazariyesi bağlamında neşet ertaş

Transkript

Türk Tasavvuf Kültürü ve Devir Nazariyesi Bağlamında Neşet Ertaş

TÜRK TASAVVUF KÜLTÜRÜ VE DEVİR NAZARİYESİ
BAĞLAMINDA NEŞET ERTAŞ
Neşet Ertaş In The Context of Turkish Sufi Culture and Circle Theory
Ahmet KESKİN
ÖZ
Bu çalışmada, Türk halk müziğinin ve Abdallık geleneğinin son dönemdeki
önemli temsilcilerinden biri olan Neşet Ertaş’ın eserlerinde görülen Türk tasavvuf
kültürü ve özellikle de devir nazariyesi etkisi incelenmiştir. Bu çerçevede, tüm eserlerinin taranması sonucu, tasavvufi konuların yoğun olarak işlendiği tespit edilen 55
eseri üzerinden Neşet Ertaş, Türk tasavvuf kültürü ve devir nazariyesi bağlamında
ele alınmıştır. Türk tasavvuf kültürünün farklı inanç ve düşünce alanlarından gelen
çeşitli etkileri bağdaştırıcı (senkretik) yapısından izler taşıdığı görülen ve önemli bir
kısmında insan ruhunun tasavvufi yolculuğunun (tekâmül sürecinin) anlatıldığı bu
eserler aracılığıyla tasavvufun Neşet Ertaş tarafından nasıl yorumlanmış olduğu
konusu incelenmiştir. Bu doğrultuda çalışmada ilk olarak, Neşet Ertaş’ın temsil
ettiği Abdallık geleneğinin Türk tasavvuf kültür tarihindeki yeri ile Neşet Ertaş’ın
şahsi ve sanatçı kimliği üzerinde durulmuştur. Ardından Neşet Ertaş’ın eserlerinde
Türk tasavvuf kültürüne ait çeşitli unsurların nasıl kullanılmış olduğu konusu genel
hatlarıyla, bu eserlerde yer alan devir nazariyesi unsurları ise daha ayrıntılı bir şekilde incelenmiştir. Böylece çalışmada Abdallık geleneğinin Türk tasavvuf kültüründeki yeri ve önemi, Neşet Ertaş’ın eserlerinde bu kültürün ne şekilde konu edildiği,
sanatçının tasavvuf unsurlarını kullanımındaki tutumu ve geleneğe olan katkısı
―――――――――


13-15 Ekim 2014 tarihlerinde İstanbul’da düzenlenen Uluslararası Türk Kültürü Kongresi’nde bildiri
olarak sunulan bu çalışma, bir takım dizgi hataları eşliğinde elektronik ortamda yayımlanmıştır.
Görülen gereklilik üzerine çalışma, bazı ek ve düzenlemeler yapılarak yeniden yayıma
hazırlanmıştır.
Makalenin Geliş Tarihi: 17 Mart 2015.
Makalenin Kabul Tarihi: 17 Mayıs 2015.
Ege Üniversitesi Türk Dünyası Araştırmaları Enstitüsü Türk Halk Bilimi Anabilim Dalı araştırma
görevlisi, [email protected].
Sûfî Araştırmaları - Sufi Studies SAYI 12
131

Mevlânâ Düşüncesi Araştırmaları Derneği
Ahmet KESKİN
aydınlatılmaya çalışılmış, Türk tasavvuf kültürü ve özellikle de devir nazariyesinin
20. ve 21. yüzyıllarda bir “halk” sanatçısının eserlerine nasıl yansımış olduğu konusu örneklendirilmiştir.
Anahtar Kelimeler: Türk tasavvuf kültürü, devir nazariyesi, devriye, Abdallık geleneği, Neşet Ertaş.
ABSTRACT
In this study, it is analysed the effects of Turkish sufi culture and especially
circle theory in Neşet Ertaş’s works, who is one of the important representatives of
Turkish folk music and Abdal tradition. In this point of view, Neşet Ertaş is
examined in the context of Turkish sufi culture and circle theory, with reference to
55 elected works, which sufistic subjects reinterpreted intensely in there, among
the all of his works. Through these works, which includes important signs of the
syncretic structure of Turkish sufistic culture and generally explaining sufistic journey of the human spirit, it is examined that how the sufistic topics interpreted in
his works. So firstly, Abdal tradition, which has prime importance for Turkish sufi
culture and he represented it, also personal and artistry character of Neşet Ertaş are
evaluated. Later, it is analysed, generally, how used the varied elements of Turkish
sufi culture, and especially, circle theory, in his works. Thus, the importance of
Abdal tradition in Turkish sufi culture, how appearing the Turkish sufi culture in
Neşet Ertaş’s works, distinctive attitute and contrubition of performer to the tradition are tried to clarified, how reflected the Turkish sufi culture and especially
circle theory in 20th and 21st centuries “folk” performer’s works, is exemplified.
Key Words: Turkish sufi culture, circle teory, devriye, Abdal tradition, Neşet Ertaş.
Giriş
Türk tasavvuf kültürü ve geleneği, Türklerin İslamiyet’i kabul etmeye başlamalarını takiben, İslam medeniyeti ile daha önceki dönemlerde benimsenen Türk
yaşam biçimi ve inanç sistemlerinin bütünleştirilmesi çabaları sonucunda ortaya
çıkan bir kültür alanıdır. Oluşum ve gelişim evreleri asırlarca devam eden Türk
tasavvuf kültürünün Orta Asya’dan Anadolu’ya yayılması sürecinde, Horasan Erenleri ya da Rum Abdalları denilen gruplar etkin bir rol üstlenmişlerdir. Günümüzde
Anadolu’nun farklı bölgelerinde yaşayan Abdallar ve onlar aracılığıyla aktarımı devam eden Abdallık geleneği de söz konusu süreçte bu gruplarla birlikte Anadolu’ya
taşınmıştır. Sosyokültürel gelişmeler sonucunda birtakım değişim ve dönüşümler
geçiren gelenek aktarımının Anadolu’da günümüzde de canlı bir şekilde yaşatılmasında, diğer bölgelerdeki Abdal gruplarıyla birlikte, özellikle Orta Anadolu Abdallarının etkin bir yeri bulunmaktadır.
Abdallık geleneği içerisinde yetişen önemli isimlerden biri de, Orta Anadolu
Abdallarından olan ve 2012 yılında Hakk’a yürüyen Neşet Ertaş’tır. Türk tasavvuf
kültürüne ait çok sayıda konuyu eserlerinde kendine özgü bakış açısıyla yorumlayan

132

ve bu düşünceleri tüm yaşamı boyunca temsil eden Neşet Ertaş’ın tasavvufu konu
edindiği eserlerinde özellikle devir nazariyesinin ve bu bağlamda devriye türünün etkileri açık bir şekilde gözlemlenebilmektedir. Bu tespitten hareketle gerçekleştirilen
çalışmamızda genel olarak Türk tasavvuf kültürü ve geleneğine ait unsurların özel
olarak da devir nazariyesinin Neşet Ertaş’ın eserlerinde ne şekilde yer aldığı konusu,
sanatçının tüm eserlerinin incelenmesi sonucu tasavvufi konular üzerine kurulu
olduğu tespit edilen 55 eseri üzerinden değerlendirilmiştir. Konuyla ilgili gerekli ön
değerlendirmelerin, açıklamaların ve çalışma aracılığıyla ulaşılan sonuçların paylaşılmasının ardından Neşet Ertaş’ın eserlerinde tasavvufi çerçevede kullanılan terim
ve kavramlarla bunların kullanım sıklıkları hakkında belirlenen istatistiki bilgiler
çalışmanın sonunda bir tablo hâlinde sunulmuştur.
1.
Türk Tasavvuf Kültürü ve Abdallık Geleneği
Birinin yerine geçmek, birini, bir şeyi başka birinin, başka bir şeyin yerine koymak, değiştirmek anlamlarına gelen Abdal sözcüğü, Arapça bedel sözcüğünün çoğul biçimidir.1 Abdal terimi Türk tasavvuf kültüründe, dünyanın nesnel unsurlarından olabildiğince arınmış, kendini Hakk’a adamış ve ondan başkasına kulluk etmeyen, mutluluğu maddede değil manevi yaşam ve varlık algısında bulmuş, insan ve gönül temeli
üzerine kurulu bir yaşam anlayışını benimsemiş kimseleri karşılamak için kullanılagelmiştir. Bu terimle aynı doğrultuda kullanılan Abdallık ise, Anadolu tasavvuf
akımlarından Ahîlik, Bektâşîlik ve özellikle Kalenderîlik ile ilişkilendirilen, Abdal adı
verilen kimselerin mensubu olduğu grubu karşılamak üzere kullanılmıştır.2 Neşet
Ertaş bu durumu; Bizler dergâhları, ocakları kuranların torunlarıyız sözleriyle ifade etmiştir.3 Âşık Dertlî (Dertli Kemter)’in; Abdallığın binasını sorarsan/Allah bir Muhammed Ali Abdaldır/ Hakîkat ilminde aslın ararsan/Cümle ululardan ulu Abdaldır ve Şah
Hatâyî’nin; Ezelden dost olanlar evliyaya/Ahiler, Gaziler, Abdallar oldu mısraları da Abdallığın Türk tasavvuf kültüründe edinmiş olduğu yeri yansıtmaktadır.4 Türk Tasavvuf Edebiyatında Abdal mahlasını kullanan çok sayıdaki isim arasından başlıcaları olarak Kaygusuz Abdal, Abdal Musa, Kalender Abdal, Muhyiddin Abdal, Pir Sultan
Abdal sayılabilir. Yazılı kaynaklarda 9. yüzyıldan itibaren kullanılan Abdal’ın anlam
ve kullanım alanlarıyla ilgili Erol Parlak’ın değerlendirmelerini konu için taşıdığı
önem doğrultusunda aktarmak yerinde olacaktır:
―――――――――
1
2
3
4
Abdulbaki Gölpınarlı, “Abdal”, Tasavvuftan Dilimize Geçen Deyimler ve Atasözleri, İstanbul: İnkılap
ve Aka Kitabevleri, s. 5.
Tarihi süreçte geniş bir kullanım alanına sahip olan Abdal terimi hakkında bk. Gölpınarlı, “Abdal”, ss. 4-8; Orhan F. Köprülü, “Abdal”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul: TDV
Yayınları, C. 1, 1988, ss. 61-62; M. Fuad Köprülü, “Abdal”, Edebiyat Araştırmaları 2, İstanbul:
Ötüken Neşriyat, 1989, ss. 362-417; Süleyman Uludağ, “Abdal”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul: TDV Yayınları, C. 1, 1988, ss. 59-61; Salim Ayata, “Tarihi Süreçte Abdallar”,
Uluslararası Bozkırın Tezenesi Neşet Ertaş Sempozyumu Bildirileri, I. Cilt (Ed.: Salahaddin Bekki). Kırşehir: Ahi Evran Üniversitesi Yayınları, 2013, ss. 89-107.
Erol Parlak, Garip Bülbül Neşet Ertaş-1 (Hayatı), İstanbul: Demos Yayınları, 2013a, s. 88.
Köprülü, “Abdal”, s. 373.
133

Ahmet KESKİN
Tarihi belgeler, Abdal teriminin yaygın olarak diğer sahalardan çok Anadolu’da kullanıldığını ortaya koymaktadır. Anadolu’da; velî, derviş, divâne, meczup, ahmak, şaşkın, serseri,
dilenci vb. gibi birbirinden farklı çok çeşitli anlamlar içeren Abdal sözcüğü; Kalenderî, Haydarî,
Işık, Torlak, Bektaşî gibi dinî-tasavvufi zümrelerin genel adlandırılışında, Kaygusuz Abdal,
Kazak Abdal, Teslim Abdal gibi tasavvuf ehli dervişler ve yol ulularının mahlaslarında, Tahtacı, Kıptî, Geygel, Deveci, Gûyende, Davulcu, Kazancı, Teberci gibi aşiret ve meslekî adlandırmalar ile Apdaldamı, Abdalan, Şeditabdallı, Abdalbodu gibi mahâl adlarında karşımıza çıkmaktadır. Bu terimin birçok ozan tarafından mahlas olarak da kullanılmasının nedeni; deyimin
engin gönüllülük, dünya malına değer vermeme, dervişlik vb. anlamları da içermesindendir.5
Abdal kültür dairesi, Türklerin İslamiyet öncesi çeşitli inanç sistemleri ve değerleri ile İslamiyet sonrasında önemli mutasavvıfların ortaya koyduğu düşünceleri
sentezleyen, Türk tasavvuf kültür ve geleneklerinin kökeninde yer alan algı ve olguları kendi bünyesinde bütünleştiren özgün bir yapıya sahiptir. Neşet Ertaş’ın mensubu olduğu Orta Anadolu Abdallarının da kendilerine has inanç algıları içerisinde,
daha başka pek çok etkinin yanında, özellikle Alevî ve Bektâşî inanç sistemine ait
unsurların önemli bir yer tuttuğu bilinmektedir. Türk tasavvuf kültür ve geleneğini
oluşturan birçok kolda olduğu gibi Abdal kültüründe de insan, sevgi, saygı ve hoşgörü
temelinde yükselen bir hizmet ve muhabbet anlayışı bu düşünce sisteminin esaslarını
oluşturmaktadır. Her türlü çatışmadan, kavgadan, ayrıştırmadan uzak bir yaşam
biçimini benimseyen, insana hizmeti Hakk’a hizmet bilen Abdallar bu doğrultuda
müziği bir hizmet alanı olarak görmekte, yaratıcıdan gelen kutlu bir görev addettikleri müzik geleneklerini tüm zorluklarına rağmen asırlardır devam eden bir özveriyle devam ettirmektedirler. Abdallık geleneği tüm bu özellikleriyle, Türk tasavvuf
kültürüne ait önemli unsurların yaşatıldığı önemli gelenek alanlarından biri olarak
varlığını günümüzde de sürdürmektedir.6
Abdalların usta-çırak ilişkisi içerisinde sürdürdükleri kültür aktarımında,
Türk tasavvuf geleneğinin başlıca temsilcileri tarafından ortaya konulmuş olan
edebi verimlerin ve bunlar aracılığıyla ifade edilen öğretilerin kendilerine sıkça yer
bulduğu görülmektedir. Yine, Âşık Tarzı Türk Halk Şiirinin de bu gelenek içerisinde
oldukça önemli bir ağırlığının olduğu dikkati çekmektedir. Abdallık geleneğinde
Dadaloğlu’ndan Köroğlu’na, Pir Sultan Abdal’dan Karacaoğlan’a kadar, Türk halk şiirin
için zirve sayılan pek çok şahsiyetin eserlerinden ya da bu eserlerde yer alan düşüncelerden izlerin bazen olduğu gibi bazen de yeniden yorumlanarak aktarılması bu
durumu ortaya koyan en belirgin göstergedir.7 Bu anlamda Abdallık geleneğini,
―――――――――
5
6
7

Parlak, Garip Bülbül-1, s. 39.
Abdalların inanç sistemleri, Türk kültür tarihindeki yeri ve önemi için bk. Sibel Dağ, Abdallar:
Toplumsal Kültürel Kimlik ve Değişme (Mimar Sinan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), 2000: 1-63; Serdar Erkan, Kırşehir Yöresi Halk Müziği Geleneğinde
Abdallar (Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi),
2008: ss. 7-34; Bayram Bilge Tokel, Neşet Ertaş Kitabı, İstanbul: Kapı Yayınları, 2012: ss. 43-54;
Ayata, “Tarihi Süreçte Abdallar”, ss. 89-107; Parlak, Garip Bülbül-1, ss. 39-120, ss. 235-238.
Abdalların etkilendikleri, eserlerini havalandırdıkları başlıca ozanlar arasında Şah Hatayi, Pir Sultan
Abdal, Abdal Musa, Kaygusuz Abdal gibi Türk halk şiirinin zirve isimlerinin ön planda oldukları
görülmektedir. Konu hakkında bk. Parlak, Garip Bülbül-1, s. 244.
134

Türk halk şiiri geleneği içerisindeki süreklilik doğrultusunda gelişen, Tekke-Tasavvuf
ve Âşık tarzı şiir geleneklerinin sentezlendiği bir alan olarak tanımlamak mümkündür. Abdallık geleneğinde, kendisinden önceki ozanların eserlerini havalandırma anlayışına
bağlı olarak icra edilen repertuvarında Türk Tekke ve Tasavvuf Edebiyatı’nın başta deyiş
ve nutuk olmak üzere çeşitli tür, şekil ve içerik unsurlarının kullanılması da bu durumdan kaynaklanmaktadır. Abdallık geleneğinin son dönemdeki önemli temsilcilerinden biri olan Neşet Ertaş’ın eserlerinde Türk tasavvuf kültürüne ait izlerin yoğun
biçimde hissedilmesinin bir yandan onun kendi kişilik ve sanat algısıyla, bir yandan
da temsil ettiği Abdallık geleneğine ait bahsettiğimiz bu hususiyetlerle yakından
ilişkili olduğunu göz önünde tutmak gerekmektedir.
Bütün bu bilgiler ışığında Abdallık geleneğini günümüz şartlarında ve konumuz doğrultusunda; Abdal adı verilen temsilcilerinin gündelik yaşamın çeşitli bağlamlarında
müzik ve dans icraları aracılığıyla Türk kültür tarihi bakımından önem taşıyan bazı sosyokültürel işlevleri yerine getirdikleri görülen, Türk tasavvuf kültürünün başta Alevîlik ve Bektâşîlik
olmak üzere çeşitli ana akımlarıyla ilişkisi bulunan, Türk kültürünün ve tasavvufunun özünü
oluşturan birçok değeri koruyarak bunları günümüzde de yaşatıp aktaran bir topluluk ve bu
topluluğun yaşam biçimi olarak tanımlayabiliriz. Abdallık, yaratıcı hariç her şeyden
vazgeçmiş, görünüşe (zâhir) değil görünüşün ardındaki öze (bâtın) kıymet veren,
insan ruhuna zarar verebilecek her türlü olumsuz duygu, düşünce ve davranışlardan
kaçınan insan modelini merkeze almaktadır. Bu anlamda Abdallık, Türk tasavvuf
anlayışının merkezindeki insan-ı kâmil modeline ve yine bu çerçevede önem taşıyan
ölmeden önce öl(!) çağrısına uygun bir düşünce sistemi olarak ön plana çıkmaktadır.
Abdallık geleneğinin son dönemdeki önemli temsilcilerinden biri olan Neşet Ertaş
ve onun eserlerinin de bu bağlamda Türk tasavvuf kültüründen pek çok unsuru,
özellikle de devir nazariyesine yönelik unsurları bünyesinde barındırması bakımından incelenmesi gerekmektedir.
2.
Türk Tasavvuf Kültürü ve Devir Nazariyesi Bağlamında Neşet
Ertaş
Tarih boyunca âşıkların, sadıkların, dervişlerin ve muhiplerin tasavvuf algıları, tasavvuf konusundaki kavrayış ve açıklamaları farklı farklı olagelmiştir. Mutasavvıfların içinde bulundukları hâller, yaşamı ve varlığı algılama biçimleri büyük bir
çeşitlilik göstermiş, buna bağlı olarak da tasavvufun çok sayıda tanımı yapılmıştır.
Neşet Ertaş, mensubu olduğu gelenekten öğrendikleriyle varlık hakkında benimsemiş olduğu özgün düşüncelerini içeren sentez bir tasavvufi kavrayışı hem yaşamında hem de eserlerinde ortaya koymuştur. Tasavvufun; aklın yetmediği alanlarda ve
özellikle de Tanrı kavramında gerçeği gönül yoluyla ya da irade gücüyle bulmayı amaçlayan felsefi
din öğretisi8 tanımı ile Neşet Ertaş’ın benimsediği varlık algısının büyük ölçüde örtüştüğü görülmektedir. Tasavvufun; vahdet-i vücut anlayışı üzerinde şekillenmekle birlikte,
―――――――――
8
Orhan Hançerlioğlu, “Tasavvuf”, İslam İnançları Sözlüğü, İstanbul: Remzi Kitabevi (2. Basım), ,
1994a, s. 617.
135

Ahmet KESKİN
dinin yüzeysel algılanmasıyla yetinmeyerek derinliklerine inme algısına odaklanan bir sistem9
şeklindeki tanımı da yine Neşet Ertaş’la önemli ölçüde bütünleşmektedir. Neşet
Ertaş’ın genel anlamda, kâinatı insan merkezli bir algıyla yorumladığı ve Türk tasavvuf kültürünün kökeninde yer alan temel düşüncelerin egemen olduğu bir tasavvufi kavrayışı benimsediği bilinmektedir. Neşet Ertaş, dünyevi/maddi açıdan
oldukça büyük kazançları ve makamları elde etmesi mümkünken bunlara değer
vermeyen, ihtiyaç sahiplerini gözetip onlarla “varlığını” paylaşan, gönül kırmamayı
esas alan ve hayatı boyunca dervişmeşrep yaşam anlayışını benimseyen bir kişi
olmuştur. Bu anlamda Neşet Ertaş, benimsediği inanç sistemini ve yaşam felsefesini yalnızca teorik olarak eserlerinde işlemekle yetinmemiş, söz konusu öğretileri
yaşamının her aşamasına yansıtma gayreti içerisinde bulunmuş bir insandır.
Ertaş’ın eserlerinin farklı bölümlerinde, tasavvufi konu ve görüşleri yansıtan
çok sayıda unsura rastlamak mümkündür. Ancak, bu çalışmada, Ertaş’a ait olan
bütün eserlerin taranması sonucu, içerisinde tasavvufi konu ve unsurları yoğun
olarak içerdiği belirlenen, bir başka ifadeyle, bütün olarak tasavvufi bir algıyla şekillendirildiği tespit edilen 55 eseri örneklem olarak seçilmiştir. Çalışmanın bu kısmında, Neşet Ertaş’ın tüm eserleri arasından, doğrudan tasavvufi konuları işlediği tespit
edilen, 36’sı bestelenerek türkü formuna sokulmuş, 19’u ise şiir hâlinde kalmış olan
söz konusu 55 eserinde tasavvufi konuların ve özellikle devir nazariyesinin hangi
şekillerde görüldüğü konusu incelenecektir.10
2.1.Neşet Ertaş’ın Eserlerinde Türk Tasavvuf Kültürünün Kullanımı
Neşet Ertaş’ın eserlerinde tasavvufi çerçevede kullanılmış olduğu görülen
başlıca kavramların; Ana, Arif, Allah, Aşk/Âşık, Can, Canan, Cahil/Cehâlet, Cevher/Gevher, Dost, Dünya/Kâinat/Çark-ı Dünya/Cihan/Âlem, Garip11, Gönül, Gül/GülBülbül, Hak (Haksız/Haksızlık), Hakk (Yaratıcı, Hakim), Hayvan, İbadet, İlim/Bilim,
İnsan/İnsanoğlu, Kul, Mevla, Muhabbet, Öz, Ruh, Sevgi/Sevmek/Sevişmek/Seven/Sevilen,
Semah, Şeytan, Şükür, Yâr, Yüz/Cemal/Çehre olduğu görülmektedir.12 Bunlar, eserler―――――――――
9
10
11
12

Hançerlioğlu, “Tasavvuf”, s. 617.
Neşet Ertaş’ın tasavvufi unsurları yoğun olarak işlediği eserlerin tür, şekil ve içerik özellikleri için
bk. Parlak, Garip Bülbül-1, s. 311, s. 316, s. 318, s. 322, s. 324, s. 331, s. 338, s. 349, s. 354, s. 355, s.
357, s. 360, s. 367, s. 368, s. 382, s. 383, s. 384, s. 388, s. 396, s. 399, s. 402, s. 410, s. 418, s. 424, s.
429, s. 434, s. 435, s. 436, ss. 437-438, s. 457, s. 459, s. 467, s. 468, s. 480, s. 490, s. 508, s. 515, s.
518, s. 531, s. 532, s. 533, s. 534, s. 535, s. 536, s. 537, s. 538, s. 541, s. 548, s. 550, ss. 554-555, s.
556, s. 557, s. 559, s. 569, s. 573.
Neşet Ertaş, mensubu olduğu aşirete Garipler de denmesi ve babası Muharrem Ertaş’ın kendisine
telkini neticesinde bu mahlası aldığını bildirmektedir. Esasında Ertaş’ın, ruhun yaratıcıdan koparak
bu dünyaya düştüğünü düşünmesi ve dünyayı bir gurbet olarak algılaması nedeniyle bu terimi eserlerinde mahlas olarak kullandığı açıktır. Neşet Ertaş, gurbete düşmüş anlamını taşıyan Garip (kimi
zaman Kul Garip ya da Garip Kul) mahlasını birçok şiirinde kullanmıştır. Bu anlamda Ertaş’ın sanat
yaşamı, adeta tasavvufi yolculuğun bir özetidir. Konu hakkında bk. Parlak, Garip Bülbül-1, s. 29.
Ana, Cahil/Cehalet, Hayvan, İbadet, Mevla, Sevgi/Sevmek/Sevişmek/Seven/Sevilen, Şeytan, Yâr,
Yüz/Çehre gibi kavramlar Neşet Ertaş tarafından tasavvufi bir çerçevede kullanılmıştır. Örneğin,
Ana kavramının Ertaş’ın eserlerinde Yaratıcı algısıyla bağdaşmış bir şekilde, Hayvan ve Şeytan
kavramlarının ise olgunluk sürecini tamamlamayan insanı karşılamak üzere kullanılmış olduğu
136

de en sık tekrar ettiği görülen, Neşet Ertaş’ın tasavvufi çerçevede kullanmış olduğu
temel unsurlardır. Bunun yanında, eserlerde tasavvufi çerçevede kullanılan, yukarıda aktarılanlara görece daha az sayıda geçen unsurlar ise; Âdem, Ahir,
Akıl/Fikir/Mantık, Ayan, Azap, Birlik, Bâtın, Bade, Böyü-Bögü-Böcek13, Cehennem, Cem,
Cennet/Cennet-i Âlâ, Dert-Derman, Devir, Derya, Divane, Don, Emanetçi (Hakk), ErenErenler-Ermiş, Evvel, Fani, Felek, Gafil-Gaflet, Gerçek14, Giryan, Göz, Hakikat, Hâl,
Har, Harap, Hayır/Şer, Hayret, Hizmet, Hoşgörmek, Hoş Dil-Tatlı Dil, Huri, İbret, İkrar
Ver-/Al-, İman, İrade, Kader, Kalp, Kardeş-Kardeşlik, Kelam (İyi-Hoş/Kötü), Kudret, Kispet, Kurban, Leb-Dudak, Mahluk-Mahlukat, Mahşer, Mana, Melek-Huri, Menzil, Minnet,
Mevla Ana (Mevlane-Mevlana), Mey-Meyhane, Nar, Nasip, Nazar, Nimet, Nokta, Nur,
Pak, Pençe, Pir, Renk, Rıza, Sabır, Sarhoş, Saygı, Ser~Baş Ver-, Sevda, Sıfat, Sırr, Sultan,
Şahit, Tarif, Tekmil-Kemal, Ten, Turab, Vade, Virane, Vücut, Yaratmak-Yaratıcı-Yaradan,
Yol, Yolcu, Zahir, Tatlı Dil-Güler Yüz-Gönül Alıcı~Hikmetli Söz-Dostça Bakan Göz,/Söz
şeklindedir.
Çalışmanın sonunda yer alacak tablo üzerinden de takip edilebileceği gibi,
Ertaş’ın eserlerinde en sık tekrar eden tasavvufi unsur Hak(k)’tır. Ardından Gönül
gelir. Bunları Sevgi, Can ve İnsan takip eder. Dost, Aşk, Arif, Canan, Ruh, Öz ve İlim
şeklinde ilerleyen birçok tasavvufi terim ve kavram, Neşet Ertaş’ın kâinat, insan ve
yaratıcı arasındaki bütünlük esasına dayanan, hak ve hukukun gözetilerek, kavgadan
kaçınarak, gönül kırmadan, can yakıp kalp incitmeden, sevgi ve saygı çerçevesinde
yürütülen dervişane bir yaşam algısına karşılık gelen felsefi bir anlayışın yansımalardır. Erol Parlak’ın da belirttiği gibi; Ertaş’ın yaşamsal ve sanatsal felsefesinin merkezini,
kendini bilme kavramı eksenine oturan ve insan gönlünü temel alan öz bir yaklaşım belirler. Bu
anlayış, kaynağını köklü inançlara ve geleneklere dayalı ilim, irfan kültüründen alır.15
Neşet Ertaş’ın eserlerinde en sık geçen tasavvufi terimlere bakıldığında, bunların önemli bir kısmının, Türk tasavvuf kültür ve geleneğinin çatısını oluşturan
temel kavramlar olduğu dikkati çekmektedir. Bu durum elbette ki hem Abdallık
felsefesini oluşturan temel yapı taşlarıyla, hem de Neşet Ertaş’ın kendi bireysel
kimliğiyle yakından ilişkilidir. Bununla birlikte, Neşet Ertaş’ın eserlerinde geçen
bazı kavramların aslında tasavvufi bir anlam alanına sahip olmamalarına karşın,
Neşet Ertaş tarafından tasavvufi içeriklerle doldurulmak suretiyle, özgün bir şekilde
kullanılmış olduğu dikkati çekmektedir. Tüm bu kullanımlarda, kişinin kendisini
araması, tanıması, bilmesi gerektiği konusunun merkeze alındığı görülmektedir.
13
14
15
görülmektedir. Yine, Türk tasavvuf kültüründe olduğu gibi Ertaş’ın yaşam algısında da insanı
sevmek, ona saygı duymak bir ibadet olarak algılanmış ve insan-ı kâmil olabilmenin en temel
zorunluluklarından sayılmıştır. Dolayısıyla, çalışmamızda söz konusu bu kavramların tasavvufi bir
çerçevede değerlendirilmesi zorunlu olmuştur. Bu durum, ayrıca bir incelemenin konusu olmalıdır
ve bu çalışmada ayrıntılı olarak ele alınmamıştır.
Bu unsurlar da Neşet Ertaş tarafından, devir nazariyesi anlayışıyla ilişkili bir şekilde, hayvanat
kavramıyla bağlantılı olarak kullanılmıştır. Burada Bögü/böyü, “örümcek” veya “kurtçuk”
anlamındaki küçük varlıklara karşılık gelmektedir.
Gerçek kavramı da Neşet Ertaş tarafından, insanın kendi varlığını, özünü ve doğru olanı bilmesinin
gerekliliği anlamıyla, tasavvufi çerçevede kullanılmıştır.
137

Ahmet KESKİN
Neşet Ertaş’ın mensubu olduğu Abdal kültürünün ve Abdallık geleneğinin dayandığı temel anlayış kişinin kendini bilmesidir ki bu, Türk tasavvuf kültür ve geleneğine
bağlı pek çok kolun da temel öğretileri arasında yer almaktadır. Kendini bilenin yaratanı bildiği, yaratanı bilenin yaratıldığını bildiği, yaratıldığını bilenin kendini bildiği16 şeklindeki döngüsel anlayışa dayalı insan-ı kâmil düşüncesi, Ertaş’ın eserlerinde sıkça
karşımıza çıkmaktadır.17 Eserlerde tasavvufi çerçevede kullanılan diğer kavramların
da, üzerinde durduğumuz bu temel anlayış etrafında şekillendirildiği görülmektedir.
Neşet Ertaş’ın eserlerinde yer verdiği tasavvufi kavramların önemli bir kısmı,
Türk tasavvuf kültürü tarihinde pek çok mutasavvıf tarafından da işlendiği bilinen,
yaygın kavramlardır.18 Bu konuda genel bir değerlendirme yapacak olursak, Neşet
Ertaş’ın eserlerinde yer alan tasavvufi unsurların büyük bir kısmının Türk tasavvuf
kültüründeki anlam karşılıklarıyla kullanıldığını belirtmemiz gerekecektir. Bu unsurların bir kısmının ise, Abdallık ve Neşet Ertaş’a özgü inanç ve kavrayışlar doğrultusunda bazı güncelleme ya da yeniden yorumlamaların yapılması sonucu karşıladıkları yeni anlamlarıyla bu eserlerde kullanılmış oldukları anlaşılmaktadır. Söz konusu
durum, Abdallık geleneğinin ve bu geleneği temsil eden Neşet Ertaş’ın Türk tasavvuf kültürünün devamlılığındaki konumunu göstermesi bakımından önemlidir.
2.2.
Devir Nazariyesi Bağlamında Neşet Ertaş
Devir nazariyesi, âlemin ve özellikle insanın varlığı, bu varlığın nasıl ve nelerden oluştuğu, nereden gelip nereye gittiği vb. konulardaki düşünceler üzerine şekillenmiş olan, tarihin farklı dönemlerinde bünyesinde insan ve kâinatın varoluşu
hakkındaki çok sayıda düşünce ve görüşü toplayan felsefi bir sistemdir. Bu nedenle
de devir nazariyesi, farklı araştırmacılar tarafından farklı biçimlerde açıklanmakta,
bu konu üzerindeki tartışmalar günümüzde de devam etmektedir.19 Uzak Asya ve
―――――――――
16
17
18
19

Neşet Ertaş’ın insan-ı kâmil algısı hakkında bk. Ahmet Özhan Sucu, “Neşet Ertaş’ın Şiirlerinde
Tasavvufi Manada İnsan-ı Kamil Modeli ve Geleneksel Değerler”, Uluslararası Bozkırın Tezenesi
Neşet Ertaş Sempozyumu Bildirileri, II. Cilt (Ed.: Salahaddin Bekki), Kırşehir: Ahi Evran Üniversitesi
Yayınları, 2013, ss. 831-841.
Türk tasavvuf kültürü literatüründe yer alan başlıca terim ve kavramlar hakkında bk. Erman
Artun, Dinî-Tasavvufî Halk Edebiyatı, İstanbul: Kitabevi Yayıncılık, 2006, ss. 168-196, Abdulbaki
Gölpınarlı, 100 Soruda Tasavvuf, İstanbul: Gerçek Yayınevi (İkinci Baskı), 1985; Azmi Bilgin,
“Türk Tasavvuf Edebiyatının Mahiyeti”, İstanbul Üni. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Türkiyat
Mecmuası, C. 24, 2014, ss. 1-13. Neşet Ertaş’ın eserlerindeki “mistik” ve “tasavvufi” unsurlar
hakkında bk. Süleyman Solmaz, “Neşet Ertaş’ın Türkülerinde Mistik Unsurlar ve Bunların Kültürel Bellekteki Yansımaları”, Uluslararası Bozkırın Tezenesi Neşet Ertaş Sempozyumu Bildirileri, II. Cilt
(Ed.: Salahaddin Bekki). Kırşehir: Ahi Evran Üniversitesi Yayınları, 2013, ss. 819-829; Sucu, “Neşet Ertaş’ın Şiirlerinde…”, ss. 831-841.
Devir nazariyesi ve devriyeler hakkında bk. Gölpınarlı, 100 Soruda Tasavvuf, ss. 57-72; Abdulbaki
Gölpınarlı, Alevi Bektaşi Nefesleri, İstanbul: İnkılap Kitabevi, 1992, ss. 70-82; Abdurrahman Güzel,
“Tekke Şiiri”, Türk Dili Dergisi, S. 445-450, 1989, ss. 320-324; Süleyman Uludağ, “Devr”, Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, İstanbul: Marifet Yayınları, 1991a, s. 139; Süleyman Uludağ, “Devriye”, Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, s. 139; Mustafa Uzun, “Devriyye”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul: TDV Yayınları, C. 9, 1994, ss. 251-253; Abdullah Uçman, “Devir Nazariyesi ve Osmanlı
138

özellikle Hint inanç sistemlerinde yer alan ve tenasüh, ruh göçü, reenkarnasyon vb. şekillerde adlandırılan algılarla devir nazariyesi, gösterdiği birtakım benzerlikler nedeniyle, zaman zaman birbirine karıştırılabilmektedir.20
İslami literatürde insan ruhunun, kaynağı olan Hakk’tan ayrılıp yine ona dönünceye değin geçirdiği olaylara devir, bunu açıklayan görüşe de devir nazariyesi (devriye kuramı, devir teorisi) adı verilmiştir. Bu düşünceye göre mutlak varlık olan
Allah’ın bilgisiyle zuhur etmesi sonucu varlıkların hakikatleri, görünen âleme yansımaktadır. Bu doğrultuda varlık, dört ögeden oluşan madde âleminin (toprak, su,
hava, ateş) göklerle birleşmesinden doğan üç öge (hayvan, bitki, maden) evrelerinden geçmekte ve tüm bunların ardından, hayvan derecesinin en olgunu olarak insan
yaratılmaktadır. Yeryüzündeki bütün varlıklar Allah’ın bir sıfatına mazharken, insan
eşref-i mahlûkat olduğu için, Allah’ın bütün sıfatlarına mazhar bir canlı derecesinde
bulunmaktadır. Bu doğrultuda devir nazariyesinin özünü; âlem insandır ve insan, yaratıcının âlemdeki en güzel yansımasıdır düşüncesi oluşturmaktadır.
Ancak, bu sıfatlar kendisinde tecelli edip olgunlaşıncaya kadar ilahi nur (varlık), sırasıyla toprak, maden, bitki ve hayvan evrelerinden geçerek evrenden süzülmekte, böylece de bütün kâinat ve varlıklar insanda bir devir hâlinde tecelli etmektedir. Maddi âleme yani dünyaya gelen varlık önce cansız, sonra bitki, ardından
hayvan ve en sonunda da insan şeklinde görülmekte, mutlak varlığın sıfatları kâinattaki bütün varlıklardan süzülerek nihayet insan kisvesine bürünmüş biçimde tecelli
etmektedir. Bu anlamda olgun, eksiksiz insan manasındaki insan-ı kâmil mertebesine
çıkıp Hakk’a ulaşabilenler tam anlamıyla devrini tamamlamış olmaktadır. İşte bu
devir hareketi bir daireye benzetilmekte, vücud-u mutlak’tan evrene gelinceye kadar
geçen süreyi kapsayan bölüme kavs-ı nüzul (iniş yayı), dünyadan yüce âleme (vücud-ı
mutlak) varıncaya kadar geçen süreyi kapsayan bölüme de kavs-ı uruc (çıkış yayı)
denilmektedir. Bu dairenin başlangıç noktası Tanrı, bitişi ise insan olarak kabul
edilmektedir. Devir nazariyesi, özünde bu düşünce doğrultusunda ortaya çıkıp şekillenmiş bir görüştür.21
Ruhun âlemi dolaşması, yani, evrenin ve insanın Allah’tan çıkıp tekrar Allah’a dönmesi felsefesine göre yazılan, mutlak varlıktan insana, insandan asla dönüşe kadar süren devri anlatan tasavvufi şiirlere ise devriye denilmektedir. Devir nazariyesinin işlendiği devriyeler Türk tasavvuf edebiyatının en az kaleme alınan, en karma-
20
21
Tasavvuf Edebiyatında Devriyeler”, Osmanlı Toplumunda Tasavvuf ve Sufiler. Ankara: Türk Tarih
Kurumu Yayınları, 2005, ss. 429-479; Nejat Birdoğan, Anadolu’nun Gizli Kültürü Alevilik, İstanbul:
Kaynak Yayınları (5. Basım), 2006, s. 290; Abdurrahman Güzel, Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyatı El
Kitabı. Ankara: Akçağ Yayınları (5. Basım), 2012, ss. 384-393.
Araştırmacılar, İslamiyet’teki devir anlayışlıyla bunlar arasındaki farkı açık ve keskin bir şekilde
ifade etmeye çalışmışlardır. Bu konuda bk. Güzel, “Tekke Şiiri”, s. 323; Süleyman Uludağ,
“Tenâsuh”, Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, s. 481; Orhan Hançerlioğlu, “Tenâsuh”, İslam İnançları Sözlüğü, İstanbul: Remzi Kitabevi (2. Basım), s. 639; Ethem Cebecioğlu, “Devir”, Tasavvuf Terimleri ve
Deyimleri Sözlüğü, İstanbul: Anka Yayınları (3. Basım), ss. 165-166; Güzel, Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyatı El Kitabı, s. 387.
Gölpınarlı, Alevi Bektaşi Nefesleri, ss. 70-82; Cebecioğlu, “Devir”, ss. 165-166; Uçman, “Devir
Nazariyesi…”, s. 433; Birdoğan, Anadolu’nun Gizli Kültürü Alevilik, s. 290.
139

Ahmet KESKİN
şık ve araştırmacıların da üzerinde en az çalıştıkları türlerinden biridir. Arap ve Fars
tasavvuf edebiyatında da görülmekle birlikte devriyelerin, en yüksek seviyesine
Türk tasavvuf edebiyatında ulaştırılmış oldukları kabul edilmektedir. Hem aruz hem
de hece vezniyle yazılmış olan devriyelerin, devrin değişik boyutlarda yazılan çok
sayıda tür ve örneğine rastlanabilmektedir. Mutlak varlığın cansızlar âleminden
ayrılıp dünyaya gelinceye kadarki yolculuğunu anlatan devriye türüne ferşiyye, dünyadan tekrar varlığa doğru yapılan (topraktan→madene, madenden→bitkiye, bitkiden→hayvana, hayvandan→insana, insandan→insan-ı kâmile) manevi yolculuğu
anlatan devriye türüne ise arşiyye adı verilmektedir. Türk edebiyatında daha çok
ferşiyye yazılmış, arşiyyeler ise sayıca daha az kalmıştır. Bazı devriyeler tasavvufi ve
remzi ifadelerle yüklü, anlaşılması daha zor bir yapıdayken, bazı devriyeler insanın
ana rahmine düşmesinden ölümüne kadar, bazen de ölümünden sonraki bazı safhaları içine alan, didaktik ve anlaşılması daha kolay bir anlatımla yazılmıştır. Bu ikinci
tür devriyelerde, ana rahmine düşmesinin ardından kişinin başına gelebilecek maddi
ve manevi sıkıntılara işaret edilerek bunlardan kendini korumanın yolları, kabir ve
ahiret âleminin güçlükleri vb. anlatılmıştır.22
İslam felsefesinin tekvin, sudur, tecelli, vahdet-i vücut, insan-ı kâmil ve devir gibi
yorumlanması zor alanlarıyla yakın ilişkisi bulunan devriye türünün az sayıdaki
örneklerinin, ağırlıklı olarak Alevî, Bektâşî ve Melamî zümre mensubu şairlerce verildiği görülmektedir. Sünnî tarikat mensubu şairler de devriye örnekleri vermekle
birlikte, konunun hassasiyetine binaen, bu şairler daha çok Kur’an ve sünnet çerçevesinde insanın ana rahmine düşüşü, ölüm ve kabir hayatı gibi konuları anlatan
tasviri nitelikteki devriyeler yazmakla yetinmişlerdir. Türk Edebiyatı’nda devriye
türünde örnek veren az sayıdaki mutasavvıfların başlıcaları arasında Ahmet Yesevî,
Yunus Emre, Pir Sultan Abdal, Kaygusuz Abdal, Niyazi Mısrî, Hatâyî, Oğlanlar Şeyhi
İbrahim Efendi, Eşrefoğlu Rûmî, Harabî, Neyzen Tevfik vb. yer almaktadır.23
Neşet Ertaş’ın eserlerinde karşımıza çıkan devir nazariyesi unsurlarını incelemeye geçmeden önce, Neşet Ertaş’ın devir nazariyesini bâtınî bir çerçevede yorumlamış ve üzerinde durduğu ana konuların insan-ı kâmil algısı etrafında kümelenmiş olduğunun, bu kapsamda aşağıdaki ifadelerin göz önünde tutulmasının
gerekliliğini vurgulamak yerinde olacaktır:
Tasavvufî devriyyeler içinde şeriatin zahirine muhalif görünen, yoruma açık ve remzî ifadelerle kaleme alınmış olanlarına, dinî-şer’î kayıtlara aykırı sözler söylemekte aşırılıktan çekinmedikleri bilinen Melâmîler’in yanında çoğunlukla Bektaşîler’in ve onların tesiri altında bulunan diğer Alevî zümrelere mensup şairlerin daha fazla rağbet ettiği görülmektedir. Bunun
önemli bir sebebi konunun, insân-ı kâmil hâline yükselmeden önce, yani kavs-i nüzul ve urûc
devresinde iken tabâyi-i erbaa ve anâsır-ı erbaa safhalarında cemâdat, nebatat ve hayvanata ait
―――――――――
22
23

Devriye türleri hakkında bk. Güzel, “Tekke Şiiri”, s. 320; Uzun, “Devriyye”, s. 252; Uçman,
“Devir Nazariyesi…”, ss. 435-459; Güzel, Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyatı El Kitabı, s. 385.
Bu konuda bk. Güzel, “Tekke Şiiri”, ss. 322-323; Uzun, “Devriyye”, s. 252; Uçman, “Devir
Nazariyesi…”, ss. 429-435; Birdoğan, Anadolu’nun Gizli Kültürü Alevilik, s. 290; Güzel, DinîTasavvufî Türk Edebiyatı El Kitabı, ss. 388-393.
140

aslında beşerî olmayan çeşitli menfi tezahürlere sahne olan insan varlığını kınayıp yermeye elverişli bulunmasıdır. Bu suretle kişinin kibirlenip gururlanmamasını, yaratıcısı karşısında aczini
itiraf etmesini, kusuru önce kendinde aramasını ve eksikliklerini süratle tamamlayıp asıl kaynağına yönelmesini, o yüce zâta lâyık olacak şerefe erişmesini özendirmek de mümkün olabilmektedir. Ancak devriyyelerin ekseriyetini nüzul devresini anlatan ferşiyyelerin teşkil ettiği görülmektedir. Bu ise urûcun pek nazik bir tasavvufî mesele olmasından kaynaklanmış olmalıdır. Ayrıca
Bektaşî ve Alevî şairlerin devriyyelerinde İslâm inancına zıt bir anlayış olan tenasüh, hulul ve
ittihada yer verildiği, Sünnî mutasavvıfların manzumelerinde ise bundan dikkatle kaçınıldığı
görülmektedir.24
Abdalların inanç sistemleri içerisinde devir nazariyesine ait çok sayıda unsurun kendilerine yer bulmuş olduğu dikkati çekmektedir. Bu düşüncelerin özellikle
kendini tanımak ve bilmek, kendini aramak ve bulmak, dünyada iken Hakk’ı tanımak ve ona
ulaşmak, insan-ı kâmil olma yolunda çaba göstermek etrafında yoğunlaştığı görülmektedir.
Bu doğrultuda kişi kendisini bilip tanımalı, kendisini tanıdıkça Hakk’ı yaşarken
bulmalı, yaratıldığı gibi olgunlukla davranmalı, kısacası insan olarak geldiği hayattan
yine insan gibi yaşayarak ayrılmalıdır. Buna bağlı olarak da Neşet Ertaş’ın pek çok
eserinde, bazen eserin bütününde, bazen de bir kısmında, devir nazariyesi anlayışının ağırlıklı olarak bu doğrultuda, insan-ı kâmil anlayışı ekseninde yorumlandığı
görülmektedir. Buna ilk olarak, Âdem Olup Şu Dünyaya Gelenler (Bilmeli) adlı eser
örnek gösterilebilir:
Âdem olup şu dünyaya gelenler
Hayvanı görünce ibret almalı
Huri kızlarının yâri olanlar
İnsanlığın kıymetini bilmeli
İnsanlar dünyada sürer sefayı
Hayvan azap çeker, görür cefayı
Boş gezmeyip çalıştırıp kafayı
Bunlar neden, nedenini bilmeli
Vücut ölür amma uruhlar ölmez
Bunca mahlûkat var, yüzleri gülmez
Cehennem azabı zordur çekilmez
Azap çeken hayvanları görmeli
Hayvandan doğanlar hayvan olurlar
İnsandan doğanlar insan olurlar
Hepisi de bu dünyaya gelirler
Anaların kıymetini bilmeli
―――――――――
24
Uzun, “Devriyye”, s. 252.
141

Ahmet KESKİN
Vade tekmil olup ömür dolmadan
Emanetçi emanetin’ almadan
Şu ömrün’ bağının gülü solmadan
Garib’im, cananın kulu olmalı.25
Görüldüğü gibi Neşet Ertaş bu eserinde, insanın kendisini ve nereden gelip
nereye gittiğini bilmesi gerektiğini, bu hayatta iken insan kalabilmek için yapması
gerekenlerin ne olduğunu, nefes ve nutuk söylem ve içeriklerinden izler taşıyan bir
üslupla ve devir nazariyesi çerçevesinde aktarmıştır. Ortaya çıkan eserin devriye
türü ile yakın bir ilişkisinin bulunduğu ve eserin, insanın manevi yolculuğunun
dünyadan varlığa uzanan ikinci kısmı üzerinde yoğunlaştığı görülmektedir. Bu anlamda eser, ağırlıklı olarak arşiyye özelliği taşımaktadır.
Bir Anadan Dünyaya Gelen Yolcu (Yolcu) adlı eser, Ertaş’ın bütün eserleri içerisinde devriye unsurlarını en yoğun içeren eserlerinden biridir. Âdem Olup Şu Dünyaya Gelenler (Bilmeli) adlı eserle yakınlık sergileyen bu eserde de insanın yolculuğu,
insan ruhunun devri, tasavvufi bir çerçevede şu şekilde anlatılmaktadır:
Bir anadan dünyaya gelen yolcu
Görünce dünyaya gönül verdin mi?
Kimi böyü, kimi böcek, kimi kul
Merak edip hiçbirini sordun mu?
Vücut ölür amma uruhlar ölmez
Bunca mahlûkat var hiçbiri gülmez
Cehennem azabı zordur çekilmez
Azap çeken hayvanları gördün mü?
İnsandan doğanlar insan olurlar
Hayvandan doğanlar hayvan olurlar
Hepisi de bu dünyaya gelirler
Ana Hak’tır, sen bu sırra erdin mi?
Vade tekmil olup ömrün dolmadan
Emanetçi emanetin almadan
Ömrünün bağının gülü solmadan
Varıp bir canana ikrar verdin mi?
Garip bülbül gibi feryat ederiz
Cehâlet elinden küsm-ü kederiz
Hep yolcuyuz böyle gelir gideriz
Dünya senin vatanın mı yurdun mu?.26
―――――――――
25
26

Erol Parlak, Garip Bülbül Neşet Ertaş-2 (Sanatı-Eserleri), İstanbul: Demos Yayınları, 2013b, s. 311.
142

İnsanca yaşayıp insanca ölmenin, tasavvuftaki karşılığıyla insan-ı kâmil olmanın öğütlendiği eserde bir anadan dünyaya gelen yolcu olarak tanımlanan bireye dünyaya
meyletmemesi, etrafında bu kadar börtü böceğin ve hayvanın varlığını sorgulamasının gerekliliği hatırlatılmaktadır. İnsan-ı kâmil olamayan, yani devrini tamamlayamayan mahlûkatın aslında dünyada cehennemi yaşadığını, cehennem azabının zor
olduğunu ve çekilemeyeceğini, insanın etrafına baktığında azap çeken hayvanları
görülebileceğini ve bu nedenle de devrini tamamlamasının gerekliliğini anlatan
Ertaş’ın bu eseri, baştan sona devriye unsurlarıyla şekillendirilmiştir. Eserin başlangıç, ilerleyiş ve sonuç kısımlarında tüm insanların bir yolcu olarak bu şekilde gelip
gittiği, dünyanın insanın gerçek vatanı olmadığı ve devrinin sürdüğü anlatılırken,
eserin hem genel yapısı ve hem de içerik özellikleriyle devriye niteliği taşıdığı görülmektedir. İnsan-ı kâmil olmayı öğütleyen bu devriyeyi Ertaş’ın gelenekten öğrendikleriyle kendi yaratım kapasitesini bütünleştirmesinin özgün bir örneği ve
dolayısıyla da “çağdaş” bir devriye metni olarak tanımlamak mümkündür. Bu eserde insanın tasavvufi yolculuğunun, daha çok dünyaya geldikten sonraki aşamaları
işlendiğinden, eserin arşiyye türünün özelliklerini yansıttığını belirtmek gerekmektedir.
Dinle Sana Bir Sözüm Var adlı eserde kimseyi hor görmeme, yerip kötülememe, herkesin eşit yaratıldığını bilme, gönül bilmeyenlerde gönül olamayacağı, gönlün Hak olduğu, gönül kıranın Hakk’ı kırmış olacağı, gönül kırmanın insan doğup
hayvan olarak dünyadan gitmeye yol açacağı ve bu şekilde yaşayanların cehenneme
gireceği, hayvanların yerinin cehennem olacağı düşüncesi ele alınmaktadır. Tüm
insanlar gurbette olduğu için hepsinin Garip olduğunu, insanlara başka isim verilmemesi gerektiğini belirten Ertaş, tüm bunları belirttikten sonra bunları eserin
sonunda devir nazariyesi çerçevesinde şu şekilde yorumlamıştır:
…
Kerameti sende bilip
Bilmeden günahkâr olup
İnsan doğup hayvan ölüp
Cehenneme girme gardaş
Bak hayvanların hâlına
Gitmiş cehennem yoluna
Kaderin Garip kuluna
Başka isim verme gardaş.27
Gözleri Kör Değil Kulağı Sağır (Cennette İnsan) adlı eserde de yine insan-ı kâmil
olmanın önemi Neşet Ertaş tarafından devir nazariyesi çerçevesinde şu şekilde
yorumlanmaktadır:
―――――――――
27
143

Ahmet KESKİN
Gözleri kör değil, kulağı sağır
Bütün kâinatı bilmekte insan
Hayvan cehennemde, cezası ağır
Huriler içinde, cennette insan
Cennettir bu dünya, insan olana
Cehennem de burada hayvan olana
Gönül Hak’tır kıymetini bilene
Onu saygı ile almakta insan
Temizlenmiş ruhu, ak olmuş iken
Allah’ın katında pak olmuş iken
Ruhu can ile can, Hak olmuş iken
Neden başkasına minnette insan
Şüphesiz Allah’ın gökler ve yerler
Garib’im biliyor; sağırlar, körler
Arayan Mevlası’n bulurmuş derler
Arayıp kendini bulmakta insan
Tanıyıp kendini bilmekte insan.28
Eserin özünü oluşturan arayıp kendini bulmakta insan ifadesi ile Ertaş, kendini
bulan kâmil insanın dünyada cenneti yaşayacağını, devrini tamamlayamayanların ise
dünyada hayvan olarak cehennemi yaşamayı sürdüreceğini, insanın kâinatın özü,
yaratılmışların en şereflisi iken başkasına minnet etmemesi gerektiğini ifade etmektedir. Eserde, devir nazariyesinin sudur, tecelli, vahdet-i vücut, insan-ı kâmil ve devir gibi
ana temel kavramlarına bir arada yer verilmiştir ve bu eser de yine insanın dünyadan yüce varlığa uzanan tekâmül sürecinin anlatılmış olduğu bir arşiyye örneğidir.
Tüm bu özellikleriyle bu eseri de “çağdaş” bir devriye metni olarak tanımlamak
yerinde olacaktır.
Hakk’ın Var Ettiği Cansız Ruhum Ben adlı eserde de insanın dünyaya gelişi,
ana rahmine düşme süreci ve ondan sonraki yolculuğu, bu yolculukta yapması
gerekenler, tasavvufi bir üslup ve didaktik bir tavırla devir nazariyesi çerçevesinde
Neşet Ertaş tarafından şu şekilde işlenmiştir:
Hakk’ın var ettiği cansız ruhum ben
Hakk’ın emri ile girdim bir cana
O an hissettirdi canı cananı
Şu beni rahminde yoğuran ana
―――――――――
28

144

İrahminden ben anama uyarak
Onun duyduğunu ben de duyarak
Birer birer günlerimi sayarak
Getirdi dünyaya, doğuran ana
Bir ruh iken, girdim bir can içine
Karıştım o anda her can içine
İncittim bir canı, dedi; suçu ne?
O anda şu bana bağıran ana
Aslı toprak, bütün canlar Hak; dedi
Canlar aynı candır, ruhlar çok; dedi
Suçlu ruhtur, canın suçu; yok dedi
Şu beni yanına çağıran ana
O zaman kendimi bildirdi bana
Ben nasıl kıyarım, Hak olan cana?
Gayrı memesini vermedi bana
Şu beni sütünden doyuran ana
Kendini bildiysen, işte yol; dedi
Git Garib’im, can yoldaşın’ bul; dedi
Kendini bilene, malum hâl; dedi
Bunları hep bana duyuran ana.29
Görüldüğü gibi bu eserde Neşet Ertaş, insanın yaratılışını ve bu anlamda bütün tasavvufi yolculuğunu ana kavramı etrafında toplayarak ele almaktadır. Bu küçük çalışmada genel amaç tartışmalı bir alan olan mitoloji-inanç ilişkilerini irdelemek olmadığından, burada yalnızca, Neşet Ertaş’ın erken dönem mitoloji ve inanç
sistemlerinden izler taşıyan bu eserinin, Abdallık geleneği içerisinde şekillenmiş olan
ve Türk tasavvuf anlayışıyla, Türk mitolojisiyle ve çeşitli evrensel düşüncelerle
gösterdiği yakın ilişkisi bakımından oldukça dikkat çekici bir örnek olarak vurgulanması yerinde olacaktır. Çünkü, Ertaş’ın bu eserinde ele aldığı konu hem Tük
mitolojisinin, Türk sosyolojisi ve teolojisinin hem de evrensel düzeydeki bazı düşüncelerin tarihi gelişimi bakımından önem taşımakta ve bunlarla paralel özellikler
taşımaktadır. Bu konuyla ilgili olarak, Türk kültüründe en erken dönemlerde ataerkil değil anaerkil bir yapının varlığına dönük çeşitli düşüncelerin bulunduğunun,
ayrıca, dünya mitoloji ve inançlarında da genel olarak kâinatın dişiliği ile ilgili ciddi
kabullerin olduğunun belirtilmesi gerekmektedir.
İnsanlar Kendini Bilebilseydi, Ertaş’ın insan-ı kâmil öğretisine dönük oluşturduğu ve devir nazariyesi unsurlarıyla örülü bir başka eseridir. Eserin bütününde, insanların kendilerini bilmeleri durumunda kâinattaki tüm olumsuzlukların ortadan
―――――――――
29
145

Ahmet KESKİN
kalkacağı, insan doğanın insan ölmesi durumunda dünyada hayvanın kalmayacağı,
tüm canların Hak olarak bilinmesi gerekliliği gibi konular ele alınmaktadır. Neşet
Ertaş’ın yorumladığı biçimde aşağıda aktarılan tüm bu konular, aynı zamanda devir
nazariyesinin ve devriyelerin de önemli konularıdır:
İnsanlar kendini bilebilseydi
Dünyada haksızlık, kavga olmazdı
İnsan doğan yine insan ölseydi
Belki de dünyada hayvan kalmazdı
Hayvanlar yabanda, sürüsüyünen
Geçinemez biri birisiyinen
İnsan cennetinin hurisiyinen
Sevişseydi, Hak yabana salmazdı.30
Sakın Ol Ha İnsanoğlu (İncitme Canı İncitme) adlı eserde insanın tasavvufi yolculuğunun sürekliliği içerisinde uyulması gereken başlıca kurallar, Neşet Ertaş tarafından yine didaktik bir üslupla yorumlanmıştır. Her canın Hakk’a bağlı ve dolayısıyla
her canın Hak(k) olduğunu, eğer insan olarak ölüp tekrar insan olarak yaşama
dönmek isteniyorsa insanın can incitmemesi gerektiğini vurgulayan Ertaş, tekrar
insan olarak dünyaya gelmenin şartı olarak, Alevî ve Bektâşî geleneğinin ana öğretilerinden olan incinsen de incitme(!) düşüncesini can incitme(!) şeklinde her bölümde
tekrar etmekte, böylece de devir nazariyesi algısını şu şekilde ortaya koymaktadır:
….
Bir gün olup öleceksin
Ettiğinden bulacaksın
Tekrar geri geleceksin
İncitme canı incitme
…
Bir gün olup öleceksen
Eğer geri geleceksen
Tekrar insan olacaksan
İncitme canı incitme
Garip, canın’ yakma nara
Cehennemde düşe’n dara
Bak; ibret al, hayvanlara
İncitme canı, incitme.31
Şeytanın Atına Binip Yeldirme adlı eser, Ertaş’ın devir nazariyesi konusundaki
görüşlerini net ve özetleyici bir şekilde yansıtmaktadır:
….
―――――――――
30
31

146

Bu dünyaya gelen her can ölecek
Sıfat değiştirip geri gelecek
Kimi insan, kimi hayvan olacak
Hayvanın yüzüne bakılmaz gardaş.32
Bu eserde Ertaş’ın, hemen hemen bütün eserlerinde olduğu gibi, devir nazariyesi algısını insan-ı kâmil düşüncesiyle bütünleştirerek aktardığı görülmektedir.
Aşağıdaki ifadeleri, konuyla bağlantısı bakımından dikkate almak yararlı olacaktır:
…Tasavvuftaki devir de, başta Allah’ın bilgi ve iradesi ondan sonra da bu bilgi ve iradeden insana kadar gelen yaratma manasında bir maddi oluşum söz konusudur. Bu madde,
cansızlarda varlığını korumak, bitkilerde büyümek, hayvanilerde (canlılarda) duymak, seslenmek, hareket etmek suretiyle can kazanır. Fakat cansızlara, bitkilere, hayvanlara ait olan bu
canlılık (ruh-ı cemâdi, ruh-ı nebâti, ruh-ı hayvâni) geçici, fanidir. Ana rahminde insana verilen
ruh ise (ruh-ı insanî) ölümsüzdür. Ölümden sonra kıyamete kadar berzah âleminde kalacak,
daha sonra hesap günü yapıp ettiklerinin sonucu olarak lütfa (cennete) veya azaba (cehenneme)
düçar olacaktır.33 Görüldüğü gibi Ertaş bu eser aracılığıyla, Hakk’ın binası olan insanın kemâle erme yolunda çaba sarf etmeme ve devrini tam olarak gerçekleştirememe durumunda bu dünyada cehennemi yaşayan bir “hayvan”a dönüşeceğini belirtmektedir.
Aradım Şeytanı Buldum adlı eserde ise şeytan kavramının aslında aslını yitirmiş insan olduğu düşüncesi vurgulanmaktır. Buna göre şeytan yoktur, ancak, insanlıktan
uzaklaşan insanların sıfatının şeytana dönüşmesi söz konusudur. Yani insan-ı kâmil
olamayanların, devrini tamamlayamayanların bir kısmı şeytan sıfatını almaktadır.
Ertaş bu düşünceyi devir nazariyesi çerçevesinde, devir ifadesini de kullanarak şu
şekilde yorumlamıştır:
Şeytan dediğimiz yalanmış
Ne yazık ki insanlar kanmış
Yalanı benimseyen nâra yanmış
Devri sıfat, hayvanmış şeytan.34
Ertaş’ın devir anlayışını yansıtan ilginç örneklerden biri de, Güneş Gibi Ayan
Olan adlı eseridir. Ertaş bu eserinde insanın bu âlemdeki yolculuğunu ele alırken
devrini tamamlayamayan varlıkların da devirlerini tamamlamaları durumunda insan
olabileceklerini ifade etmektedir ki bu durum, tekâmül anlayışının özünü oluşturmaktadır:
….
Yakışmaz insana yalan
Doğru söyler insan olan
Bağrı yerde gezer yılan
Ondan ibret almıyoruz
―――――――――
32
33
34
Cebecioğlu, “Devir”, s. 166.
147

Ahmet KESKİN
Kimi böyü, kimi böcek
Onlar da insan olacak
Azap çeker ölenecek
Kimi tazı, kimi tavşan
Kimi kedi, kimi sıçan
Hep insandı, uçan kaçan
Kimi eşek, kimisi at
Garib’im, belli hakikat
Cehennemdir hep mahlûkat
Ondan ibret almıyoruz.35
İnsanlığın Kıymetini Bilmedi adlı eser, Ertaş’ın benzer özellikler taşıyan bir diğer
eseridir. Buna göre hayvanların hayvan olma sebepleri, insan-ı kâmil olma yolundan
uzaklaşan insanların çeşitli eylemlerine karşılık gelmektedir ve insan olarak dünyaya
gelmenin kıymetini bilmeyenler, devirlerini hayvan olarak sürdüreceklerdir:
İnsanlığın kıymetini bilmedi
Onun için hayvan oldu hayvanlar
Kibirli gezerdi, dosta gülmedi
Go gaybet ederdi, yalan söylerdi
Çalardı rızasız lokmayı yerdi
Gönülleri yıkar kalp incitirdi
Sıcak yatağında dölek yatmazdı
İşi gücü şerdi, hayır etmezdi
Cananının dediğini tutmazdı
Garib’in sözleri, hepisi doğru
Hep hayvanlar için cehennem narı
Kölesi bellerdi gül yüzlü yarı
Onun için hayvan oldu hayvanlar.36
―――――――――
35
36

148

Sonuç
Neşet Ertaş alçakgönüllülüğü, insan sevgisini, gönül kırmamayı ve haksızlığa
karşı ses vermeyi temele alan, Türk tasavvuf tarihinin oluşum ve gelişim çağlarında
önemli görevler yüklenen Abdallık geleneğini hem bütün yaşamı boyunca ve hem
de eserleri aracılığıyla başarılı bir şekilde temsil etmiş bir kişidir. Yapıtlarında tasavvufi unsurlara geniş ölçüde yer verdiği görülen Neşet Ertaş’ın bu eserlerinde genel
olarak, olgun insan olma yolunda insanın kendine dönük arayış ve mücadeleleri
konu edilmektedir. Neşet Ertaş’ın eserlerinde yer bulan tasavvufi unsurlara bakıldığında, bunların Türk tasavvuf kültürünün özünde yer alan başlıca düşünceleri kaynak olarak benimsediği ve bunların Türk tasavvuf kültüründe sık kullanılan terim
ve kavramlarla önemli ölçüde örtüştüğü görülmektedir. Yine bu eserler incelendiğinde Neşet Ertaş’ın, Abdallık geleneğinde olduğu gibi, kâinatı zahiri ve bilinen
kavrayışın ötesinde, insan merkezli felsefi bir yol olarak benimsediği dikkati çekmektedir. Eserlerinde yer alan tasavvufi terim ve kavramlar incelendiğinde, Ertaş’ın
büyük oranda bâtınî anlayışla eserlerini şekillendirmiş olduğu da dikkati çekmektedir. Bu doğrultuda Neşet Ertaş’ın tasavvuf anlayışının, Türk tasavvuf kültürünün
özünü oluşturan ve çeşitli inanç ya da tarikatlara ayrıştırılarak açıklanması mümkün
olmayan, evrensel ve aşkın bir kavrayış olarak belirdiğini söylemek mümkündür. Bu
durum, Neşet Ertaş’ın en dikkat çekici inanç özelliklerindendir ve sanatına da bu
şekilde yansımıştır.
Ertaş’ın tasavvufu işlediği eserlerinde özellikle, sudur ve tecellî görüşlerinden
doğan ve insan-ı kâmil algısı üzerine inşa edilen devir nazariyesinin kendine sıklıkla
yer bulduğu ve bu anlamda tasavvuf felsefesi doğrultusunda oluşturulan devriyelerle Neşet Ertaş’ın bazı eserlerinde işlenen konuların önemli ölçüde benzerlik gösterdiği görülmektedir. Ertaş’ın eserlerinde ağırlıklı olarak, bireyin dünyaya tekrardan
insan olarak gelebilmesinin, yani insan-ı kâmil olabilmesinin ancak insanca yaşama
özen göstermekle mümkün olacağı konusu ele alınmıştır. Söz konusu eserlerde,
Hak’tan geldiğini ve yine ona gideceğini bilen insanın bu şekilde yaşayıp insan-ı
kâmil olarak dünyadan ayrılması durumunda tekrar özüne, yani Hakk’a kavuşarak
sürekli devreden bir sistem içerisinde sonsuz varlığının mümkün olacağı anlatılmaktadır. Aksi takdirde düşük/düşkün insan bir sonraki yaşamında hayvan sıfatında dünyaya gelecek, azap âlemi olan olan hayvan dünyasının bir ögesi olarak varlığını bu
şekilde sürdürecektir. Neşet Ertaş’ın devir nazariyesini işlediği eserlerinde üzerinde
en fazla durduğu konu da bu olmuştur.
İncelediğimiz eserlerin pek çoğunda, Türk tasavvuf kültürünün önemli türleri arasında yer alan vücudnâme, devriye, hikmet, nasihatnâme, nutuk vb. türlerin üslup ve
anlatım özellikleri bakımından yer yer etkileri dikkati çekmektedir. Bu eserleri günümüz şartlarında doğrudan Türk tasavvuf edebiyatı türleri ile özdeş ve addaş
biçimde değerlendirmek ya da bu eserlerle söz konusu türlerin klasik örneklerinin
hangi noktalarda benzerlikler, hangi noktalarda farklılıklar sergilediklerini belirlemek çok kolay değildir. Eldeki verilerle bu konuda kapsamlı bir değerlendirme
yapmanın yanlış olacağını belirtmek ve şimdilik bu eserleri, Abdallık geleneğin
yüzyıllar içerisinde geçirdiği dönüşümler sonucunda Türk tasavvuf kültür ve geleSûfî Araştırmaları - Sufi Studies SAYI 12
149

Ahmet KESKİN
neği tarihinden süzülen, söz konusu türlerin klasik örneklerinin çeşitli ölçülerdeki
devamlılığını temsil eden eserler olarak tanımlamak yerinde olacaktır. Neşet Ertaş’ın eserlerinde yer alan devir nazariyesi unsurlarının önemli bir kısmının, olgun
insan olmanın önemi ve insanın bu yolda başarısız olması durumunda gerçekleşecek olanları anlatmak amacıyla, insana birtakım öğütler vermek amacıyla, işlevsel bir
şekilde kullanılmış olduğu görülmektedir. Burada, insandan insan-ı kâmile, oradan
da mutlak varlığa, yani tekrar başlangıç noktasına ulaşma macerasının anlatıldığı
devriyelerin (arşiyye) sayısının Türk edebiyatında sayıca az olmasına karşın, Ertaş’ın
devir tasavvufunu işlediği eserlerinde daha çok arşiyye tür özelliklerinin kullanılmış
olması dikkat çekici bir durumdur. Bu, Ertaş’ın eserlerinde yer alan devir nazariyesi
algısının yüzeysel olmayan bir nitelik taşıdığı gerçeğini ve bu eserlerdeki devriye
türünün üslup ve içerik özelliklerinin Türk tasavvuf kültürü bakımından daha ayrıntılı şekilde incelenmesinin gerekliliğini ortaya koymaktadır.
Neşet Ertaş’ın eserlerindeki tasavvufi konuları ve özellikle de devir nazariyesine yönelik kullanımları, Türk tasavvuf kültür ve geleneğinin çeşitli dönemlerindeki
birikimlerinden, hatta tüm bu dönemlere kaynaklık eden ana membadan damıtılmış
unsurlar olarak tanımalamak yerinde olacaktır. Neşet Ertaş’ın tasavvufi içerikli
eserlerini oluştururken, gelenekteki yerleşik ilahi, nefes, nutuk, devriye vb. türlerin şekil
ve içerik özelliklerinden belirli oranlarda yararlandığı, fakat bunları gelenekteki
yerleşik niteliklerinden biraz daha farklı şekilde, kendi özgün ve serbest üslubuyla
biçimlendirerek kullandığı görülmektedir. Bu durum hem onun bireysel yönüyle,
hem de bağlı bulunduğu geleneğin Türk tasavvuf kültürü bakımından taşımakta
olduğu art ve eş zamanlı önemle yakından ilgilidir. Bu yönüyle Neşet Ertaş’ın eserlerini, Türk tasavvuf kültür ve geleneğinin 20. ve 21. yüzyıllara kadar devretmiş
bulunan dikkat çekici örnekleri olarak tanımlamak yanlış olmayacaktır.

150

Tablo 1: Neşet Ertaş’ın Eserlerinde Yer Alan Başlıca Tasavvufi Unsurlar (Kullanım Sıklığına Göre)
Terim/Kavram
Eserlerde Yer Alma Sayısı
Hak(k) (Yaratıcı, Hâkim)
Gönül
Sevgi/Sevmek/Sevişmek/Seven/Sevilen
Can
Ana
İnsan/İnsanoğlu
Garip
Dünya/Kâinat/Çark-ı Dünya/Cihan/ Âlem
Dost
Yâr
Hayvan
Muhabbet
Aşk/Âşık
Kul
Arif
Allah
Canan
Cahil/Cehâlet
Şeytan
Gül/Gül-Bülbül
Mevla
Ruh
Yüz (Cemal/Çehre)
Öz
Hak
Kalp
Semah
İlim/Bilim
İbadet
Şükür
Cevher/Gevher
95
77
75
67
65
64
56
41
40
31
29
27
25
21
20
19
19
18
18
16
11
17
16
15
14
14
14
13
11
11
10
151

Ahmet KESKİN
KAYNAKÇA
AKMAN, Haşim, (2012). Gönül Dağında Bir Garip Neşet Ertaş Kitabı. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları (2. Baskı).
ARTUN, Erman, (2006). Dinî-Tasavvufî Halk Edebiyatı. İstanbul: Kitabevi Yayıncılık.
ARTUN, Erman, (2011). Dinî-Tasavvufî Halk Edebiyatı Metin Tahlilleri. Adana: Karahan Kitabevi (2. Baskı).
AYATA, Salim, (2013). “Tarihi Süreçte Abdallar.” Uluslararası Bozkırın Tezenesi
Neşet Ertaş Sempozyumu Bildirileri, I. Cilt (Ed.: Salahaddin Bekki). Kırşehir: Ahi
Evran Üniversitesi Yayınları, ss. 89-107.
BİLGİN, Azmi, (2014). “Türk Tasavvuf Edebiyatının Mahiyeti.” İstanbul Üni.
Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Türkiyat Mecmuası, C. 24, ss. 1-13.
BİRDOĞAN, Nejat, (2006). Anadolu’nun Gizli Kültürü Alevilik. İstanbul: Kaynak
Yayınları (5. Basım).
CEBECİOĞLU, Ethem, (2005a). “Devir” Maddesi. Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri
Sözlüğü. İstanbul: Anka Yayınları (3. Basım), ss. 165-166.
CEBECİOĞLU, Ethem, (2005b). “Tasavvuf” Maddesi. Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü. İstanbul: Anka Yayınları (3. Basım), ss. 629-634.
CEBECİOĞLU, Ethem, (2005c). “Tenâsüh” Maddesi. Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri
Sözlüğü. İstanbul: Anka Yayınları (3. Basım), ss. 629-634.
DAĞ, Sibel, (2000). Abdallar: Toplumsal Kültürel Kimlik ve Değişme. (Mimar Sinan
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi).
ERAYDIN, Selçuk, (2001). Tasavvuf ve Tarikatlar. İstanbul: Marmara Üni. İlahiyat
Fakültesi Yayınları (6. Basım).
ERKAN, Serdar, (2008). Kırşehir Yöresi Halk Müziği Geleneğinde Abdallar. (Hacettepe
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi).
GÖLPINARLI, Abdulbaki, (1977). “Abdal” Maddesi. Tasavvuftan Dilimize Geçen
Deyimler ve Atasözleri. İstanbul: İnkılap ve Aka Kitabevleri, ss. 4-8.
GÖLPINARLI, Abdulbaki, (1985). 100 Soruda Tasavvuf. İstanbul: Gerçek Yayınevi
(İkinci Baskı).
GÖLPINARLI, Abdulbaki, (1992). Alevi Bektaşi Nefesleri. İstanbul: İnkılap Kitabevi.
GÜZEL, Abdurrahman, (1989). “Tekke Şiiri.” Türk Dili Dergisi, S. 445-450, ss.
251-454.
GÜZEL, Abdurrahman, (2012). Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyatı El Kitabı. Ankara:
Akçağ Yayınları (5. Basım).

152

HANÇERLİOĞLU, Orhan, (1994a). “Tasavvuf” Maddesi. İslam İnançları Sözlüğü.
İstanbul: Remzi Kitabevi (2. Basım), ss. 617-618.
HANÇERLİOĞLU, Orhan, (1994b). “Tenâsuh” Maddesi. İslam İnançları Sözlüğü.
İstanbul: Remzi Kitabevi (2. Basım), ss. 639.
KOCATÜRK, Vasfi Mahir, (1955). Tekke Şiiri Antolojisi. Türk Edebiyatında Dinî ve
Tasavvufi Şiirler. Ankara: Buluş Kitabevi.
KÖPRÜLÜ, M. Fuad, (1989). “Abdal” Maddesi. Edebiyat Araştırmaları 2.İstanbul:
Ötüken Neşriyat, ss. 362-417.
KÖPRÜLÜ, Orhan F., (1988).“Abdal” Maddesi. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, C. 1, ss. 61-62.
ÖZCAN, Öner, (2001). Neşet Ertaş. Yaşamı ve Bütün Türküleri. İstanbul: Simurg
Yayınları.
PARLAK, Erol, (2013a). Garip Bülbül Neşet Ertaş-1 (Hayatı). İstanbul: Demos Yayınları.
PARLAK, Erol, (2013b). Garip Bülbül Neşet Ertaş-2 (Sanatı-Eserleri). İstanbul: Demos Yayınları.
SCHIMMEL, Annemarie, (2000). Tasavvufun Boyutları. İstanbul: Kırkambar Kitaplığı.
SOLMAZ, Süleyman, (2013). “Neşet Ertaş’ın Türkülerinde Mistik Unsurlar ve
Bunların Kültürel Bellekteki Yansımaları.” Uluslararası Bozkırın Tezenesi Neşet
Ertaş Sempozyumu Bildirileri, II. Cilt (Ed.: Salahaddin Bekki). Kırşehir: Ahi Evran Üniversitesi Yayınları, ss. 819-829.
SUCU, Ahmet Özhan, (2013). “Neşet Ertaş’ın Şiirlerinde Tasavvufi Manada İnsanı Kamil Modeli ve Geleneksel Değerler.” Uluslararası Bozkırın Tezenesi Neşet
Ertaş Sempozyumu Bildirileri, II. Cilt (Ed.: Salahaddin Bekki). Kırşehir: Ahi Evran Üniversitesi Yayınları, ss. 831-841.
TOKEL, Bayram Bilge, (2012). Neşet Ertaş Kitabı. İstanbul: Kapı Yayınları.
UÇMAN, Abdullah, (2005). “Devir Nazariyesi ve Osmanlı Tasavvuf Edebiyatında
Devriyeler.” Osmanlı Toplumunda Tasavvuf ve Sufiler. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, ss. 429-479.
ULUDAĞ, Süleyman, (1988). “Abdal” Maddesi. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, C. 1, ss. 59-61.
ULUDAĞ, Süleyman, (1991a). “Devr” Maddesi. Tasavvuf Terimleri Sözlüğü. İstanbul:
Marifet Yayınları, s. 139.
ULUDAĞ, Süleyman, (1991b). “Devriye” Maddesi. Tasavvuf Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Marifet Yayınları, s. 139.
153

Ahmet KESKİN
ULUDAĞ, Süleyman, (1991c). “Tasavvuf” Maddesi. Tasavvuf Terimleri Sözlüğü.
İstanbul: Marifet Yayınları, s. 470.
ULUDAĞ, Süleyman, (1991d). “Tenâsuh” Maddesi. Tasavvuf Terimleri Sözlüğü.
İstanbul: Marifet Yayınları, s. 481.
UZUN, Mustafa, (1994). “Devriyye” Maddesi. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, C. 9, ss. 251-253.
YAMAK, Yamaner Hasibe, (2003). Neşet Ertaş’ın Hayatı ve Eserleri. (Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi).
ZEREN, İsmet, (Derleyen) (2012). Neşet Ertaş. Yürü Bre Fani Dünya. Medya Antolojisi. İstanbul: Günyüzü Yayıncılık.

154

türk tasavvuf kültürü ve devir nazariyesi bağlamında neşet ertaş

Transkript

Benzer belgeler

tasavvuf nedir?

Tasavvuf Nedir?

TYB İşbirliği Projeleri

Tasavvuf Nedir, Tasavvuf Ehli Kimdir?1

18 Ekim 2012

12 yıl atatürkün doktorları arasında vazife aldım