docPDF - Qafqaz University
download 
Şikayet Transkript
PDF - Qafqaz University
M A T E R İ A L L A R QAFQAZ UNİVERSİTETİ 11-13 Oktyabr 2012-ci il, Bakı, Azərbaycan MATERİALLAR HƏMSƏDRLƏR Prof. Misir Mərdanov Prof. Dr. Ahmet Saniç Anar İbrahim Ülvi Yavuz Azərbaycan Respublikasının təhsil naziri Qafqaz Universitetinin rektoru Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin sədri Türkiye Yazarlar Birliği Yönetim Kurulu Genel Başkanı TƏŞKİLAT KOMİTƏSİ Prof. Dr. Ömer Okumuş Dos. Erdal Karaman Dr. Kənan Bəşirov Dr. Muharrem Kaplan Dr. Səriyyə Gündoğdu Dr. Seyran Qayıbov Dr. Bayram Gündoğdu Müfide Nilay Eker Setter Durmaz Səadət İmanova Prof. Ömer Okumuş Anar – AYB-nin sədri D. Mehmet Doğan – TYB-nin sədri Dr. Reşit Haylamaz – Kaynak nəşriyyat Prof. Yavuz Akpınar Prof. Cüneyd Okay Prof. Akif Hüseynli Prof. Minəxanım Təkləli Prof. Cihan Okuyucu Prof. Məhərrəm Qasımlı Prof. Şahin Xəlili Prof. M. Muhsin Kalkışım Dos. Erdal Karaman Zəminə Ziyayeva Cəmil Məmmədov Tuba Alım ELMİ HEYƏT və poliqrafiya mərkəzi müdiri Prof. Nazan Bekiroğlu Prof.Zahid Qaralov Prof.Əjdər Ağayev Prof. Qara Namazov Prof. Rəfael Hüseynov Dos.Məmmədəli Babaşlı Dos.Hüseyin Özcan Dos.Taceddin Şimşek Dr. Kənan Bəşirov Dr. Muharrem Kaplan Dr. Səriyyə Gündoğdu Dr. Seyran Qayıbov Dr. Bayram Gündoğdu KONQRESİN KATİBLİYİ Müfide Nilay Eker, Səadət İmanova REDAKTOR Müfide Nilay Eker DİZAYN Sahib Kazımov, İlham Əliyev Kitab, Qafqaz Universiteti Dizayn və Nəşriyyat şöbəsində yığılaraq çapa hazırlanmışdır. Müəlliflərin fikirlərinə və üslublarına toxunulmamışdır. ISBN: 978-9952-468-20-5 Copyright © Qafqaz University, Baku, 2012 Ünvan: Xırdalan şəhəri, H. Əliyev küçəsi 120, Abşeron, AZ0101, Bakı, Azərbaycan Tel: (+994 12) 448 28 62/66, Fax: (+994 12) 448 28 61/67; e-mail: [email protected]; www.qu.edu.az QAFQAZ UNİVERSİTETİNİN TƏŞKİL ETDİYİ “II BEYNƏLXALQ TÜRK XALQLARI UŞAQ ƏDƏBİYYATI” KONQRESİNİN İŞTİRAKÇILARINA Hürmetli Tahsil Nazırımız, Sayın Milletvekilleri, Saygıdeğer Bilim Adamları, Değerli Basın Mensupları ve Kıymetli Misafirler; Qafqaz Üniversitesi, Azerbaycan Respublikası Tahsil Nazırlığı, Azerbaycan Yazıcılar Birliği ve Türkiye Yazarlar Birliği'nin birlikte düzenledikleri II. Uluslararası Türk Halkları Çocuk Edebiyatı Kongresi’ne hepiniz hoş geldiniz, şeref verdiniz ve safâlar getirdiniz. Üniversitemizin Pedagoji Fakültesi’nde, 2004 yılında yapılan “Türk Halklarının Edebi Geçmişi: ‘Türk Destanları’ konulu Uluslar arası kongrenin devamı olarak, 13-15 Kasım 2008 tarihleri arasında “Uluslararası Türk Halkları Çocuk Edebiyatı” başlıklı bir başka kongre düzenlenmiştir. Bu gün de 11-13 Ekim tarihlerini kapsayan “II. Uluslar arası Türk Halkları Çocuk Edebiyatı Kongresi” münasebetiyle siz değerli misafirlerimize ev sahipliği yapmaktan büyük bir mutluluk duyuyoruz. Kongremiz vesilesiyle, 9 ayrı ülke ve 27 üniversiteden bilim adamları, çocuk edebiyatı şâir ve yazarları, çocuk dergilerinin editörleri ve farklı yayınevlerinin genel yayın yönetmenleri bir araya gelmişlerdir. Huzurlarınızda, kongremize iştirak eden bütün katılımcılarımıza her türlü katkılarından dolayı Üniversitemiz ve Kongre Tertip Heyeti adından teşekkür ediyorum. Değerli Misafirler, Bu açılış programı münasebetiyle hem Üniversitemiz hem de kongremiz hakkında sizi kısaca bilgilendirmek isterim. Çağ Öğretim İşletmeleri bünyesinde 1993 yılında faaliyetlerine başlayan Qafqaz Üniversitesi, içinde bulunduğumuz eğitim ve öğretim yılında 20. yaşını idrak etmenin coşkusunu yaşıyor. Ne mutlu bize ki, kongre aracılığıyla bu coşkumuzu sizlerle de paylaşma imkânı bulduk. Pek çoğunuzun bildiği gibi, üniversitemizin de içinde bulunduğu Çağ Öğretim İşletmeleri’nin öncelikli misyonu eğitim ve öğretimdir. Bu misyonun çok önemli bir parçası olan Qafqaz Üniversitesi, Azerbaycan’da açılmış ilk harici tahsil ocağıdır. Başta Umummilli Lider Haydar Aliyev’in, Prezidentimiz İlham Aliyev ve Azerbaycan Devlet Yetkililerinin’den en üst düzeyde anlayış ve himayelerini gören Qafqaz Üniversitesi, Azerbaycan ve Türkiye arasındaki ilmîmedenî alakaların inkişafında tarihi bir rol oynamaya devam etmiştir. 20 yıllık geçmişe sahip olan Üniversitemiz, ilk günkü coşku, heyecan ve kararlılığından asla taviz vermeden istikametinde ilerlemeye devam etmektedir. Bugün kendi kampüsünde, modern cihazlarla teçhiz edilmiş üç ayrı binada ve kaliteli bir eğitim-öğretim kadrosuyla hizmet vermekte olan Üniversitemiz, her yıl Talebe Kabulu üzere Devlet Komisyonu tarafından yapılan imtihanlarda derece yapmış öğrenciler tarafından ilk sıralarda tercih edilmektedir. Bu çerçevede de; ahlâkî olgunluğa, fikrî derinliğe, duygusal inceliğe ve entelektüel birikime sahip, hoşgörülü, kendisi ve toplumsal değerleriyle barışık, ülkesini seven, hayata farklı açılardan bakabilen, fert olarak “Bir ağaç gibi tek ve hür”, cemiyet olarak “Bir orman gibi kardeşçe” olmayı başarabilen mezunlar vermektedir. Değerli bilim ve sanat adamları, Üniversitemiz geçen bu 20 yıllık süre zarfında, şimdi sizlerin teşrifleriyle bir yenisi icra edilecek olan sempozyumlar ve kongreler bakımından son derece aktif olmuştur. Bir geleneğe dönüşen Türk Halkları Edebiyatı Kongrelerimiz ise, Türk toplulukları arasındaki kökleri çok eskiye dayanan manevi bağların, kültür köprülerinin bir uzantısı olması yönüyle ayrıca bir önem arz etmekte ve üniversitemizin misyonuyla da örtüşmektedir. Türk Halkları Edebiyatı’nın dahi şahsiyetleri olan Nizamî Gencevî, Nesîmî, Kadı Burhâneddin, Ali Şir Nevâî ve Fuzûlî; iii onların devamı olarak İsmail Gaspıralı, Cengiz Aytmatov, Bahtiyar Vahabzade ve adını burada saymaktan âciz olduğumuz nice ilim, irfan, edebiyat ve sanat dâhîleri ta asırlar ötesinden günümüze uzanan mânevî bağlarımızın, kültür köprülerimizin çok önemli temsilcileri olmuşlardır. Uluslararası Türk Halkları Çocuk Edebiyatı Kongresi, bu temsilin bir parçası olarak müstesna bir yere sahiptir. Kıymetli misafirlerimiz; Abdülhak Hamid Tarhan: “Kim demiş ki çocuk, küçük bir şeydir? Bir çocuk belki, en büyük şeydir!” diyor. Elbette çocuk, yaşının ve cisminin aksine büyüktür. Kendine özgü dünyasıyla, zengin düş gücüyle büyüktür. Bu zengin düş gücü sayesinde bütün dünyayı kendi ayakları altına almayı başarır. Çocuğu konuşmak dünyayı konuşmak demektir. Kongre süresince, dünyanın değişik coğrafyalarından teşrif etmiş olan meslektaşlarımız, bilhassa çocuk dünyasını bilen, çocuk gözüyle bakabilen ve yazabilen değerli akademisyen, şâir ve yazarlarımız çocuğu ve onun edebiyatını konuşacaklar. Bu konuşmalar, kongrenin sonunda paylaşıma, belki de şimdiye kadar fark edilemeyen birçok ortaklığın yeniden keşfine, müşterek çalışma alanlarının oluşmasına ve araştırmacılar için yeni ufukların açılmasına zemin hazırlayacaktır. Bizim için önemi, “geleceğimizin teminatı” olmalarıyla bir kat daha artan gözbebeğimiz olan yavrularımız, hakkında ne kadar konuşulsa, ne kadar yazılsa ve çizilse azdır. Onlar için yazılacak, onlar için çizilecek ki, onlar da okuyacaklar. Okuyacaklar ve medeniyet insanını yetiştirmenin kozasını örecekler. Biz anne ve babalara, eğitimcilere ve ilim câmiasına düşen de onların okumalarını temin etmek, geleceğe yürüyen adımlarını hızlandırmak ve sağlamlaştırmak olacaktır. Çocuk ve kitaba ilişkin pek çok güzel söz var. Bunlar arasında bilhassa büyüklere seslenen şu söz çok güzel: "Çocuğunuzu seviyorsanız ona bir kitap alın. Eğer çok seviyorsanız iki kitap alın." Büyük bir samimiyetle şunu da ifade etmek isterim. Çocuk edebiyatı yalnız çocukların edebiyatı değildir. O, bütün büyüklerin de yıllarca önce kaybetmiş oldukları bahtiyar dünyalarına yeniden dönüşleridir. Sanatkâr ellerden çıkmış bir çocuk edebiyatına, çocuklar kadar elbette büyükler de muhtaçtır. Umut ediyorum ki bu kongre, bu ihtiyaca da cevap verecektir. Kıymetli Misafirlerimiz, Konuşmamın sonunda, farklı coğrafyalardan kongremize iştirak ederek katkıda bulunan değerli akademisyen, araştırmacı ve yazarlara; bu kongrenin kamuoyuna duyurulmasında imkânlarını bizden esirgemeyen basınımızın değerli temsilcilerine, kongremizin sponsorları Azerbaycan Amerika Alyansı'na, Azersun Holding'e, TİKA'ya (Türk İşbirliği ve Koordinasyon Ajansı Başkanlığı'na), Ulduz Şokolad Fabriki'ne, Kaynak Kültür Yayın Grubu'na ve Bakcell'e ve başta Kongre Tertip Heyeti olmak üzere emeği geçen herkese huzurlarınızda teşekkür ediyorum. Son olarak, başarılı geçeceğine bütün kalbimle inandığım bu toplantının, mayalanarak yeni toplantılara da zemin oluşturacağına ve çocuktaki şiiriyetin, saflığın, duruluğun ve aydınlığın kongremize de yansıyacağı inancıyla sözlerimi bitiriyor, bir sonraki kongremizde buluşmak temennisiyle hepinize tekrar şükranlarımı arz ediyorum. Prof. Dr. Ahmet SANİÇ Qafqaz Üniversitesi rektörü iv QAFQAZ UNİVERSİTETİNİN TƏŞKİL ETDİYİ “II BEYNƏLXALQ TÜRK XALQLARI UŞAQ ƏDƏBİYYATI” KONQRESİNİN İŞTİRAKÇILARINA Hörmətli konfrans iştirakçıları, hörmətli qonaqlar, çox hörmətli millət vəkillərimiz, ali məktəb rektorlarımız, professorlarımız, müəllimlərimiz, Qafqaz universitetinin əziz tələbələri. İlk növbədə icazə verin sizi Azərbaycan respublikasının prezidenti, çox hörmətli cənab İlham Əliyev adından salamlayım, onun hörmət və ehtiramını konfrans iştirakçılarına çatdırım və ümid eləyim ki, bu konfrans Azərbaycanın tarixində öz önəmli yerini tutacaq. Konfransın iştirakçılarına uğur arzulayıram. Adından göründüyü kimi bu konfrans ikinci dəfə keçirilir və konfransın adı "Türk Xalqları Uşaq Ədəbiyytatı"dır. Əlbəttə mən bu sahədə mütəxəssis deyiləm, burada çox tanınmış alimlər, professorlar iştirak edirlər. Onlar yəqin bu barədə konfransın iclaslarında, dəyirmi masalarında öz elmi sözlərini deyəcəklər. Ancaq mən belə bir konfransın məhs Qafqaz universitetində keçirilməsini çox yüksək qiymətləndirirəm və konfrans iştirakçılarının, xüsusən qonaqların diqqətinə çatdırmaq istəyirəm ki, Qafqaz universiteti Azərbaycanın müstəqilliyi ilə yaşıd olan bir universitetdir. Qafqaz universiteti bir özəl universitet olaraq qısa müddət ərzində Azərbaycanda nümunəvi, ən öndə gedən bir universitetə çevrilmişdir. Təkcə Qafqaz universiteti deyil, Çağ öyrətim şirkətinin Azərbaycanda qurduğu litseylər, məktəblər Azərbaycan təhsil sisteminə nümunə olan bir məktəblərdir. Ona görə mən fürsətdən istifadə edərək, Çağ öyrətim işlətmələri şirkətinin böyüyündən tutmuş, kiçiyinə qədər Azərbaycan xalqı adından və şəxsən öz adımdan təşəkkür edirəm ki, Azərbaycana gəldilər və Azərbaycanda çox nümunəvi təhsil müəssisələri yaratdılar. Əlbəttə bu müəssisələri qurmaq Azərbaycan şəraitində o qədər də asan məsələ deyil və bu gün məni sevindirən bir cəhət də ondan ibarətdir ki, universitetin bu günkü rektoru ilə yanaşı universitetin ilk qurucularından olan bir rektor da əyləşibdir. Yəni bu da bizə bir mesajdır ki, siz də keçənləri unutmayın, onları qiymətləndirin. Mən hesab eləyirəm ki, bizim üçün bir ibrət dərsidir ki, vəzifəsindən gedən adamları unutmayaq. Hər halda müəyyən vəzifəyə gəlmiş hər bir insan Azərbaycan cəmiyyətinin dəyərli bir adamıdır. Ona görə də mən düşünürəm ki, bu da bizə dərs olmalıdır. Mən əminəm ki, bu konfransda çox geniş diskusiyalar olacaqdır. Ən önəmlisi ondan ibarətdir ki, burada uşaq ədəbiyyatı ilə bağlı Türk xalqlarının nümayəndələri, alimləri iştirak edirlər. Onları bir araya gətirib görüşdürmək və onların fikirlərini öyrənmək mənə belə gəlir çox böyük bir məsələdir. Ona görə də mən fürsətdən istifadə edərək konfransı təşkil edənlərə minnətdarlığımı bildirmək istəyirəm. Onlar çox böyük bir iş görüblər. Azərbaycanın çox böyük dövlət adamlarının, Anar müəllim kimi bir insanın bu gün burada iştirak etməsi, çox hörmətli millət vəkillərimizin, kütləvi informasiya vasitələrinin nümayəndələrinin, sayılıb seçilən alimlərimizin burada iştirak etməsi, mən hesab edirəm ki, bir tərəfdən uşaq ədəbiyyatına olan hörmətin və diqqətin nəticəsidirsə, digər tərəfdən Qafqaz universitetinə olan hörmətin və diqqətin nəticəsidir. Yəni, bu adı eşidərək bu qədər insan burada əyləşiblər, gəlib iştirak edirlər. Mən sizin hər birinizə uğur arzulayıram, arzu edirirəm ki, belə konfranslar Azərbaycanda ənənəvi olaraq keçirilsin və biz də gələk onları salamlayaq, Allah ömür versə onlara dəstək verək. Və belə işlərimiz daha çox olsun. Çox şadam ki, bu gün çox saylı tələbələrlə, müəllimlərlə bir yerdə bu konfransın açılış mərasimində mən də iştirak edirəm. Sağ olun, uğurlar arzulayıram. Prof. Misir Mərdanov Azərbaycan Respublikasının təhsil naziri v QAFQAZ UNİVERSİTETİNİN TƏŞKİL ETDİYİ “II BEYNƏLXALQ TÜRK XALQLARI UŞAQ ƏDƏBİYYATI” KONQRESİNİN İŞTİRAKÇILARINA Hörmətli nazir, hörmətli rektor, hörmətli millət vəkilləri, tədbirin hörmətli iştirakçıları, Azərbaycan Yazıçılar Birliyi adından sizi salamlayıram. Bütün böyüklər haçansa uşaq olublar və bütün uşaqlar da haçansa böyük olacaqlar. Böyüklərin necə insan olmaqları onların uşaqlıqda hansı kitabları oxumalarından asılıdır və uşaqların gələcəkdə necə insan olmaları onların bu gün oxuduqları kitablardan asılıdır. Kitabsız insan tam insan deyil. Hansı sahədə çalışırsa fərq etməz, dəqiq elmlər sahəsindəmi, istehsalatdamı, filan kənd təsərrüfatındamı, onun kitablarsız böyüməsi, kitablarsız yetişməsi onu kasıblaşdırır. Təəssüf ki, biz bir müddət Azərbaycanda kitabsız bir nəsil yetişdirdik. Yəni elə oldu ki, biz kiril əlifbasından latın əlifbasına keçdiyimiz zaman dilimində dərsliklərdən başqa, dərsliklərin xaricində bədii ədəbiyyat və başqa ədəbiyyat yox idi. Dəfələrlə bu məsələni gündəmə gətirirdik, görüşürdük, xüsusiylə də hörmətli prezidentimiz İlham Əliyevlə. Onun prezident seçilməmişdən əvvəl son görüşü ziyalılarla olmuşdur. Orada da bu məsələ qaldırırldı və o dedi ki, mən prezident seçilərsəm mütləq bu məsələni həll edəcəyəm. Doğrudan da o prezident seçiləndən sonra yanvar ayının on ikisində kitabların nəşri haqqında böyük bir sərəncamı çıxdı. Bu gün burada foedə mən bu qədər kitab gördüyümdə sevindim. Doğrusu heç mən bu qədər kitabın çıxdığını yəni dünya ədəbiyyatından da bu qədər tərcümələrin olduğundan heç xəbərim yox idi. Bu, millətin zənginliyidir. Təəssüf ki, Bakıda kitab mağazaları azalıb. Bu da bizim dərdimizdir, kədərimizdir, problemimizdir. Amma bu kitabların çıxmağı hər halda ona sübutdur ki, kitaba, qiraətə marağı olan bu kitabları hardan olursa olsun tapıb oxuyacaq. İndi internet əsrində cavanlar ən çox internetlə məşğul olurlar, ən çox internet qabağında vaxt keçirdirlər, oradan bəzən kitablar oxuyurlar. Bizim nəsil üçün, şəxsən mənim üçün internetdən kitab oxumaq mümkün deyil. Mən gərək kitabı əlimdə tutam, oxuyam, qeydlərimi eləyəm, bir kənara qoyam. Amma mən cavanları da başa düşürəm, o cümlədən mənim öz nəvələrimi də başa düşürəm ki, onlar daha çox internet vasitəsilə kitablara bələd olmaq istəyirlər. Vasitə nə olursa olsun, kitaba maraq olmalıdır və kitaba maraq da uşaqlıqdan başlayır. Təsadüfi deyildir ki, bizim bu konqres də bu gün uşaq ədəbiyyatına həsr olunmuş Beynəlxalq bir konqresdir. Bu konqres Bakının çox səfalı bir guşəsində yerləşən Qafqaz universitetində keçirilir. Bu mənim Qafqaz universitetiylə ilk görüşüm deyil. Mənim burada görüşüm də olub. Bu universitetin yetişdirdiyi insanların nə qədər mənəvi cəhətdən zəngin olduqları, millətə nə qədər xeyir verdikləri də məlumdur. Ona görə mən Qafqaz universitetinə Yazıçılar Birliyi adından, öz adımdan təşəkkürümü bildirmək istəyirəm və bütün bura toplaşanlara bir daha işlərində böyük uğurlar arzulayıram. Sağ olun. Anar Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin sədri vi QAFQAZ UNİVERSİTETİNİN TƏŞKİL ETDİYİ “II BEYNƏLXALQ TÜRK XALQLARI UŞAQ ƏDƏBİYYATI” KONQRESİNİN İŞTİRAKÇILARINA Ben de öncelikle Sayın Bakanımı, Sayın Rektörümü, Yazıcılar Birliğinin Kıymetli Baskanı Anar Müallimi ve Sayın Ömer Hocamı, millet vekillerimizi ve tedbir iştirakçılarını saygıyla, sevgiyle hem kendi şahsım ve hem de Türk Sefirliği adına selamlıyorum. Türk Dünyası Halkları Çocuk Edebiyatı hakikaten hepimizi heyecanlandıran bir tedbir olsa gerek. Çünkü üzerinde çok titrediğimiz çocuklarımızdan daha kıymetli dünyada hiç bir varlığımız yoktur. Kendi canımızdan da aziz bildiğimiz çocuklarımızı en iyi şekilde yetiştirmek her ebeveynin boynunun borcu olsa gerektir. Ben şöyle gençlik yıllarıma, uşaklık yıllarıma dönüyorum da orta okul çağlarına girerken o zaman Mandreke vardı, Kızıl Maske vardı. Bunları alır gizli gizli okurduk. Tabi pederin korkusu vardı, atamızın korkusu vardı, hocaların da korkusu vardı. Onları ders kitaplarının arasında okurduk o kızıl maskeleri. Amerika`nın kovboylarının hayatlarını vs. anlatan bir kitaptı. Bir gün tarih hocamız beni tam kitapın arasında Kızıl Maske okurken yakaladı. Hiç kızmadı, kızması gerekirken. Aslında ben titriyorum, hoca bana ceza verecek diye, ama kızmadı. Oğlum illakı bunları okuyacaksan, gel, sana ben bir tavsiyede bulanayım. Tarkan ve Kara Murat isimli iki Türk kahramanının böyle karikatürize edilmiş hikayelerini bana vermişti ve abune yapmıştı ve onları okumuşdum. Ve o hatırayı hiç unutmuyorum Tarkan`ı Kara Murat`ı okumanın beni Türk dünyasıyla buluşturan herhalde hocalarımın ilk anısı oldu. Kendimiz büyüdük, yetiştik, çocuklarımız oldu. Çocuklarımız yaramazlık yapıyor, sözlerimizin onların üzerinde tesiri olmuyor. Yine bir yaramazlıktan dolayı öğretmen, müallim beni okula davet etmişti. Tabi çocuğumun yapmış olduğu yaramazlıktan dolayı çok üzülmüştüm. O kadar bozulmuştum ki, adeta yer yarık değil ki, içerisine gireyim. Hoca beni teselli etmişti. Seyit bey hiç endişelenmeyin, hele bir oturun. Siz kendi uşaklığınızla bunları kıyaslamayın. Siz kendi uşaklığınızda tehlikesiz bir ortamda büyüyordunuz, yetişiyordunuz. Anneniz, babanız sizin üzerinizde fazla endişe etmiyordu. Çünkü evden çıkınca okula, okuldan çıkınca eve gelecektiniz. Sizi sokakta bekleyen başka tehlikeler yoktu. Ama artık öyle değil. Çağ değişti. Çocuk karşınızda oturuyor, ama eline internet diyen bir bela alıyor. Karşınızda oturan çocuğun sizinle oturduğunu ya da beraber aynı odayı paylaştığınızı zannediyorsunuz, ama çocuk aklen, fikren, ruhen başka dünyalarda geziyor. Dolayısıyla çocuklara artık sahip olmak çok zorlaştı. Onun için artık çocuklarımıza sabırla, şefkatle, hoşgörüyle yaklaşıp onları kazanmaktan başka çaremiz yok. Onlar üzerinde daha fazla israrla durmamız lazım. Şimdi ben o hocamın bu telkinini o kadar önemsemiştim ki, ondan sonra o kızgınlığım yerine çocuğuma sahip cıkmak gerektiğini düşündüm. Daha fazla sabırla, hoşgörüyle onu anlamak, onu internetten nisbeten nasıl uzaklaştıra bilirim, başka şeylere nasıl çekebilirimin hesabını yaptığımda hocam aklıma geldi ve ben de çocuğumu Türk dünyasından Dede Korkut`la buluşturmayı uygun bildim. Ona Dede Korkut kitaplarından vererek “acaba Türk dünyasına, kendi örf ve kültürüne ait birşeylerle yetiştirebilir miyim, birşeyler verebilir miyim”in hesabını yapmıştım. Aziz dostlar, ben sadece kendi yaşantımdan olan iki örneği sizlerle paylaşmak istedim. Hakikaten çocuklarımız bizim çok değerli varlıklarımız, kendi canlarımızdan kıymetli bildiğimiz varlıklarımız. Onun için herşeyimizle o çocuklara sahip çıkarak, kültürümüzü, milli ve manevi değerlerimizi onlara öğreterek öyle yetiştirmeliyiz ki, gelecekte bizlerin yerlerini alacak o çocuklarımız ne olduklarını ne olacaklarını iyi bilsinler. Yani dinamik bir toplum, dinamik bir millet olmanın bilinciyle yetiştirmemiz lazım. vii Yoksa biz çocukluğumuzda televizyonları açardık: ya Japon Heydi filmi, ya Hügümen, ya da Örümcek adam. Hiç bizimle alakası olmayan yabancı milletlerin kültürleriyle çocuklarımız yetişiyor. Ondan sonra da büyüyünce çocuğumuz şöyle oldu, böyle oldu, diye şikayet ediyoruz. Daha beşikten itibaren, annelerimizin bizlerin kulaklarına okumuş olduğu ninniler vardı. O ninnilerin içerisinde, o çocuklara, kulaklarına onlar farkında olmadan o kadar güzel şeyler yerleştiriyorduk ki! Şimdi o ninnilerin yerini başka musikiler almış. Onlar adeta ninni yerine geçiyor. Yani, bunu söylerken kendi derdimi de sizlerle paylaşmış oluyorum. Böyle olmamalıydık. O çocuklar bizlerin en aziz varlıkları ise ve millet olarak bizleri geleceğe taşıyacak varlıklar ise onlara herşeyden daha çok ehemiyet vermeliyiz. Biriktiriyoruz, biriktiriyoruz ev alıyoruz, arabaların en lüksünü alıyoruz, en iyi şartlarda yaşamanın gayreti içerisinde oluyoruz, ama çocuklarımıza gelince kıt kanaat, en askeri şeylerle onları yetiştirmeye gayret ediyoruz. Bu anlayışımızı değiştirmemiz lazım. Onlar bizim yerlerimizi alacak ve millet olarak bizi gelecekte de diğer miletlerin içerisinde hakkıyle temsil edebilecek varlıklarımızdır. Onların en iyi şekilde yetiştirilmesi bizlerin üzerine adeta bir borçtur. Hatta bizim belediyede, Ankara-Büyükşehir Belediyesinde eskiden otobüs bileti vardı. Üzerinde çok güzel ibare vardı. “Biz ülkeyi çocuklarımızdan ödünç aldık, emanet aldık.” Dolayısıyla, o bende çok önemli söz, cümle olarak kalmışdı. Biz herşeyimizi: ülkemizi, adetlerimizi, örfümüzü, çocuklarımızdan ödünç aldık. Onu hakkıyle koruyarak, çocuklarımıza vermeliyiz. Geleceğe millet olarak sağlam inançla, sağlam ayakla basabilmek için çocuklarımızın üzerinde hassasiyetle durmalıyız . Özellikle de çocukların eğitiminde şüphesiz edebiyatın çok ehemiyetli bir yeri var. Çünkü edebiyatı bilen insanın tabiatı nazikleşir. Tabiatı nazik olan insan hoşgörülü olur. Hoşgörülü olan insan barışcıl olur. Barışcıl olan insan kendisiyle, ailesiyle, çevresiyle, komşusuyla, ülkesiyle ve diğer milletlerle barışık yaşamayı öğrenir. Onun için edebiyat üzerinde durmamız gereken en önemli sahalardan, alanlardan bir tanesidir. Ben bu bilinçte olan Kafkaz Universitesine, bu hizmetinden dolayı, özellikle böyle bir tedbiri düzenlemelerinden ötürü sonsuz teşekkürlerimi arz ediyorum. Ben bu sempozyumun sadece Azerbaycan için değil, hem Türkiye hem de diğer Türk Cümhuriyetleri için çok hayırlı neticelerin çıkartılacağına, çıkacağına inanıyorum. Aydınlatıcı bir sempozyum olacağına inancım çoktur. Ben bu duygu ve düşüncelerle hepinizi saygıyla tekrar selamlıyorum. Bu konferansın Azerbaycan`a Türkiye`ye ve diğer Türk cümhuriyetlerine hayırlar getiremesini temenni ediyorum. Seyit Ahmet Arslan Türiye Cumhuriyeti Bakü Büyüklçiliği Kültür ve Tanıtma Ataşesi viii Kongremize teşrif eden hürmetli devlet ricali, saygıdeğer bilim adamları, değerli basın mensupları ve kıymetli hanımefendiler, beyefendiler, Kongremize teşrifinizden dolayı duyduğum memnuniyeti ifade ediyor ve Kongre Düzenleme Kurulu adına hepinize "hoş geldiniz!" diyorum. Birincisini 13-15 Kasım 2008 tarihleri arasında gerçekleştirdiğimiz Uluslararası Türk Halkları Çocuk Edebiyatı Kongresi’nin ikincisini geçirmek üzere bir araya gelmenin mutluluğunu yaşıyoruz. Kongremize 9 ayrı ülke ve 27 üniversiteden bilim adamları, çocuk edebiyatı şâir ve yazarları, çocuk dergilerinin editörleri ve farklı yayınevlerinin genel yayın yönetmenleri iştirak etmektedir. Bu vesileyle kongremize iştirak eden herkese teşekkür ediyorum. Türkoloji bünyesinde yer alan Çocuk Edebiyatı’nın, henüz çok yakın bir geçmişi bulunan ve gittikçe önem kazanan ihtisas dallarından biri olduğu pek çoğunuzun malumudur. Bugün birçok üniversitede ana ders olarak okutulan Çocuk Edebiyatı derslerine, 1999 yılından bu yana bölümümüzün müfredatında da yer verilmiştir. Bu doğrultuda uluslararası kongre vasıtasıyla, konunun uzmanlarını bir araya getirmek, bilgi ve birikimlerini paylaşmak ve ortak çalışma alanları oluşturmak, hedeflerimiz arasına dâhil edilmiştir. Bu hedef kapsamında I. Uluslararası Çocuk Edebiyatı Kongresi aracılığıyla; hayatın her kademesinde son derecede önem taşıyan çocukların eğitimlerinde ve karakterlerinin şekillenmesinde vazgeçilemez bir yere sahip olan Çocuk Edebiyatı’nın ehemmiyetini vurgulanmıştı. Bununla birlikte, Türk halkları arasında günümüze kadar yapılmış olan çalışmaların yaygınlaşması, ortak bir paydaya taşınması ve bu sahada yazılmış ortak değer hükümlerini ifade eden nitelikli eserlerin ve müelliflerinin tanıtılması yine hedeflerimiz arasında tayin edilmiştir. Nihayetinde bu son derece sorumluluk isteyen mühim vazife için, sahanın yetkilileri seferber olmaya davet edilmiştir. Aradan geçen dört yıl müddetinde bölümümüz tarafından, bir proje dâhilinde, 20. yüzyılın başlarında yayın hayatında yerini alan, ancak gün yüzüne çıkarılmamış -Arap alfabeliRehber, Debistan ve Mekteb Türkçe çocuk dergileri, yoğun ve özverili çalışmalar neticesinde yayına hazır duruma getirilmiştir. Bundan başka, -geçen kongremizin sonuç bildirisinde de ifade ettiğimiz gibi-, Türk Dünyası’na yönelik bir "Çocuk Şiirleri Antolojisi" hazırlığımız devam etmektedir. Siz de takdir edersiniz ki, ilk kongremizde dile getirdiğimiz projelerimiz, yalnız 4 yıla münhasır olmayıp, geniş bir zamana yayılması gereken çalışmaları lüzumlu kılmaktadır. Bu projeyle ilgili olarak siz değerli iştirakçilerimizin teklif ve katkıları olursa, daha güzel bir neticeye ulaşacağımızı ümit ediyoruz. Değerli Misafirlerimiz, Türk Halkları ve özellikle Azerbaycan-Türkiye arasındaki edebî alakalar değişik münasebetlerle gündeme getirilir. Asırlarca farklı coğrafyalarda yaşasak bile aynı dille konuşup yazdığımız ifade edilir. Kongremiz, adından da anlaşılacağı üzere, Türk toplulukları olarak kökleri çok eskiye dayanan manevî bağlarımızı güçlendirme, edebî alakalarımızı yeniden canlandırma ve zengin kültür mirasımızı paylaşma adına özel bir konuma sahiptir. Ayrıca kongre, 1993’te kurulan Qafqaz Üniversitesi’nin 20. yılı içerisinde geçiriliyor olması bakımından da ayrı bir mana taşımaktadır. Kongremizin Kıymetli Katılımcıları, İki gün boyunca devam edecek olan kongremizin, farklı oturumlarda çocuk edebiyatı alanında emek veren akademisyenlerin, yazar, editörler ve yayınevlerinin katkı ve katılımlarıyla bir bilgi şölenine dönüşeceğini umuyoruz. Bunun yanı sıra aynı zaman dilimi içerisinde faaliyet gösterecek olan kitap sergisinin de, çocuk dünyasına yönelik yeni yayınlarla hem sizleri buluşturacağına, hem de kongremize renk katacağına inanıyoruz. Neticede söz konusu bütün çalışmaların, kendi kültürünü, tarihini, gelenek ve göreneklerini, maddî ve manevî zenginlik ix lerini iyi bilen ve Türklüğü iyi temsil edebilen nesiller yetiştirilmesine katkı sağlamasını arzu ediyoruz. Muhterem misafirlerimiz, Konu çocuk, kongre başlığımız da Çocuk Edebiyatı olunca, çocuğa dair birkaç cümleyi sizlerle paylaşarak konuşmamı devam ettirmek istiyorum. Türkiye'nin yetiştirdiği görkemli yazarlardan biri olan Merhûme Samiha Ayverdi Hanım çocukluğu şiire benzetir: "Çocukluk şiirdir; çocuk da şâir. Öyle ki, sırasında vezinsiz, kafiyesiz tek mısra, hattâ tek hecedir. Ama bakarsınız bir şah beyit, bir tam kıt'a ve büyük bir nükte olabilir." Eserlerinde Azerbaycan Türkçesi'ni en temiz şekilde kullanmaya özen gösteren Azerbaycan'ın Halk Şâiri Merhûm Bahtiyar Vahabzade'nin, ninnilerle büyüdüğü beşiğini anlatan şiiri çocukluğu ne güzel anlatıyor: "Beşik...nişânedir uşaqlığımdan Könlümde ah neler neler oyattı Bu tahta beşikde ahı, bir zaman Anam da atam da babam da yattı. Beşik ilk menzilim, ilk yuvam menim Laylalar dünyası ilk dünyam menim" Evet, çocukluk, insanoğlunun acı, keder ve günahla henüz tanışmadığı yıllarıdır. Zorluklar, sorumluluklar sonradan yüklenir insanoğluna. Çocukları sevmek ve onların geleceğini düşünmek dünyadaki vazifelerimizin en güzeli ve mukaddesidir. Çocuk Edebiyatı'nın kaynağı işte bu tükenmez sevgi olacaktır. Kongremizin değerli katılımcıları; Bu konuşma vesilesiyle 13-15 Kasım 2008 tarihleri arasında düzenlediğimiz Uluslararası Türk Halkları Çocuk Edebiyatı Kongresi'nde aramızda bulundukları hâlde, bu geçen zaman zarfında âhirete irtihâl etmiş olan üç değerli bilim adamımızı hayırla yâd etmek istiyorum: Azerbaycan'ın yetiştirdiği değerli âlimlerden biri olan ve Azerbaycan Millî İlimler Akademisi Edebiyat Enstitüsü Müdürlüğü vazifesinde bulunmuş Akademik Bekir Nebiyev, Qafqaz Üniversitesi'nin eski rektörlerinden, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Öğretim Üyesi ve Türkiye'nin değerli Hadis âlimi Prof. Dr. İbrahim Canan ve Türkiye Yazarlar Birliği Yönetim Kurulu üyesi ve Genel Sekreteri, Çocuk Edebiyatçıları Birliği kurucu ve yönetim kurulu üyesi olarak görev yapmış olan değerli yazar ve şâirimiz Rıfkı Kaymaz. Ben her biri birbirinden kıymetli bu üç şahsiyeti huzurlarınızda bir kere daha hayırla anmak istiyorum. Ruhları şâd olsun. Değerli Misafirlerimiz, Konuşmamı bitirirken, kongremize iştirak eden bütün akademisyenlerimize, yazarlarımıza, kıymetli basın mensuplarına ve kongremizin sponsorluğunu üstlenen Azerbaycan Amerika Alyansı'na, Azersun Holding'e, TİKA'ya (Türk İşbirliği ve Koordinasyon Ajansı Başkanlığı'na), Ulduz Şokolad Fabriki'ne, Kaynak Kültür Yayın Grubu, Bakcell ve özellikle Bursa Girişimci İş Adamları Derneği Yönetim Kurulu Başkan Vekili Ali Saffet Durmuşlar ile Selamik Sentr Yönetim Kurulu Başkanı Kemal Yazıcıoğlu'na kongre tertip heyeti adına teşekkür ediyorum. Bununla birlikte başta Rektörümüz olmak üzere Kongre düzenleme kuruluna, özellikle kongrenin koordinatörlüğünü üstlenen ve başarıyla yerine getiren Nilay Hanım'a ve Saadet Hanım'a, konferansa katkıda bulunan tüm şahıs ve kurumlara minnettarlığımı ifade eder, başarılı ve istifadeli bir kongre geçirmeniz temennisiyle selam ve saygılarımı sunarım. Prof. Dr. Ömer OKUMUŞ Kongre Tertip Heyeti Başkanı x Gönlü muhabbete yurt olanlara, Düşmanına bile mert olanlara, Fakat öz nefsine sert olanlara, Ta cânı gönülden tazele selam, Sevgiye, dostluğa, güzele selam. Halil İbrahim’ce aç yüreğini, Yunus ol, cömertçe saç yüreğini, Aşkı bilmiyorsa geç yüreğini, Yarından bugüne, ezele selam. Sevgiye, dosltuğa, güzele selam. Dikenler açsa da cefâ çiçeği, Aman ha solmasın vefâ çiçeği. Şu yalan dünyanın nazlı gerçeği, Dillerden düşmesin hâsılı kelam. Sevgiye, dostluğa, güzele selam. Türk halkları çocuklarına, cümle dünya çocuklarına ve onlara vefa gösteren değerli yöneticelere ve yine bu programa vefa göstererek hala burada olan siz sevgili gençlere selam olsun. Efendim. Hoş geldik, hoşluklar bulduk. Aziz dostlar! Dünya bir ağaç olsa çiçeği çocuk olurdu. Bilgi bir ağaç olsa çiçeği kitap olurdu. Kafkaz Üniversitesi bu iki çiçeği biraraya getirmiş, bununla da yetinmemiş o çiçeklerin bahçıvanı olan yazarları biraraya araya getirmiş ve öğretmenleri ve dahi öğretmen adaylarını bir araya getirmiş güzel bir birliktelik oluşturmuş. Bu bakımdan üniversitenizi tebrik ediyorum. Bir şey için daha tebrik ediyorum. Ben Azerbaycan’a yeni gelmiş biri olarak duygularımı dile getirmek istiyorum. Gençliğimde bir şiir ezberlemiştim. Gitmeyir hiç gözümden yaş Silirem ağlayı ağlayı Sorma mene nazlı gardaş İnleyirem ağlayı ağlayı Sen mene bir gardaşmısan? Yoxsa bir gara daşmısan? Sağır mısan, sarhoşmusan? Söylerem ağlayı ağlayı. Bir Azerbaycanlı söylemişti ben de ezberlemişim. Ona verilen cevabı da eberlemiştim. Sileceğiz akan yaşı Ağlama sen nazlı gardaş Unutur muyuz gardaşı? Ağlama sen nazlı gardaş Ben gardaşın yaşar iken El ayağım tutar iken Hele düşman korkar iken Ağlama sen nazlı gardaş Böyle sevdalandığım bir ülkeye gelmeme vesile olduğu için de Kafkaz Üniversitesine ayrıca teşekkürümü bildiriyorum. İki sevdalı kavuşmuş olduk bugün. xi Masmavi boncuk yüreğim, nazlı bir çocuk yüreğim, herkese açık yüreğim. Kimseye düşman değilim. Sevmekten pişman değilim. Çocuk olduğumu kabul ediyorum. Biraz önce sayın rektörümüz dedi ki, çocuğu seviyorsanız ona bir kitap verin. Daha çok seviyorsanız iki kitap verin. Ben iki kitabı Azerbaycan Türkçesi’ne çevrilen bir çocuk olarak burada çok sevildiğimi hissettim. Onun için de teşekkür ediyorum. Aziz dostlar, bir şiir daha okuyup yine çocuklardan bahsetmek istiyorum. Bağrı yanık dağlar gelir, Dost yüreğin geniş olsun. Gözü yaşlı çağlar gelir, Dost, yüreğin geniş olsun... Gözü gönlü açlar vardır, Himmete muhtaçlar vardır, Hüzün yüklü göçler vardır, Dost, yüreğin geniş olsun... Güneş batsa, ay doğmalı, Semadan ışık sağmalı, İçine dünya sığmalı, Dost yüreğin geniş olsun... Mazlum, öksüz olabilir, Sevgi, yetim kalabilir, Hak misafir, gelebilir Dost, yüreğin geniş olsun... Şiirin ikinci dörtlüğünde diyoruz ki, “Gözü gönlü açlar vardır.” Canlar! Bir insanın karnı acıksa karnını doyurduğun zaman mışıl mışıl uyur. Ama gözü ve gönlü aç olanlar dünyayı yese doyarlar mı? Doymazlar. Peki gözü ve gönlü neyle doyurabiliriz? Sanatla doyurabiliriz, şiirle doyurabiliriz, kitapla doyurabiliriz. Kafkaz üniversitesi burada yazarları bir araya getirmiş; o yazarlar ki, çocuklarımızın, büyüklerimizin, hatta bir milletin gözünü ve gönlünü doyuran insanlar. O güzel insanlarla, o kutlu insanlarla beraber olmamı sağladığı için de yine Kafkaz Üniversitesi`ne teşekkür ediyorum. Başka kime teşekkür edeyim? Bu güzel çocukları yetiştiren annelere de bir teşekkür etmek istiyorum. Benliğimi senin kokun, Burcu burcu bürür annem Nire baksam uzak yakın, Gözüm seni görür annem Has bahçenin bal arısı, Sevgilerin en durusu Bir kez istese yavrusu, Yüreğini verir annem Çiçek açsın diye soyu, Azık edip günü ayı Peşim sıra ömür boyu Gül saçını sürür annem. Gül saçlı annelerimizn gül yanakları solmasın ve güzel çocuklar doğurmaya, güzel çocuklar yetiştirmeye devam etsinler. xii Hasan Ahmet kardeşimin sevdiyi bir şiir var. Onu da okumak isterim. İster akşam olsun İster seherde, Ben eve gelmeden Kapanmaz perde. İki yııldız gibi Titreşir durur, Annemin gözleri Pencerelerde. Annelerinizin gözleri hala pencerelerde yıldız gibi parlıyorsa, o gözlerin kıymetini bilin. Gördüğünüzde o gözleri öpün. Çünkü, ben çok arıyorum. Aziz dostlar, çocuklara bir duayla, şiirle konuşmamı bitirmek istiyorum. Önce o çiçekli gözü konuşur Sonra bal kaymağı sözü konuşur Dili yorulunca, nazı konuşur Tül kanatlı peri kızı konuşur Korkarım zamanın hızı konuşur Bir gün kanatlanıp uçacak diye Gönlümde bir tatlı sızı konuşur Bu çoçuğumu daha ufakken, severken yazdığım bir şiirdir bu. Ve malesef, malesef demeyeyeim çok şükür iki kızımı uçurdum. Saçları bir demet gül Gözleri giz çiçeği Dudağından süzülür Rengarenk söz çiçeği Öptüçke ballanıyor Yanağı haz çiçeği Çenesi, burnu deme Her yanı naz çiçeği Erkekler oğul balı Hele de kız çiçeği Açar soy ağacımda Neslimin iz çiçeği Sana emanet Rabbim! Canımın öz çiçeği Canımın öz çiçeği... Azerbaycan çocuklarını, Türk dünyasının bütün çocuklarını ve dahi dünyanın bütün çocuklarını ve sizleri Allaha emanet ediyorum efendim. Hoş kalın, hoşça kalın. Bestami YAZGAN 1994 - “Yılın Yazarı” 2003 - “Yılın Şairi” Türkiye Yazarlar Birliği üyesi xiii İÇİNDƏKİLƏR UŞAQ ƏDƏBİYYATINA ELMİ YANAŞMA 1 AZƏRBAYCAN UŞAQ ƏDƏBİYYATININ TARİXİ MƏRHƏLƏLƏRİ Qara NAMAZOV 2 UŞAQ ƏDƏBİYYATINDA İDEOFONLARDAN İSTİFADƏ -REPREZENTASİYANI GÜCLƏNDİRƏN AMİL KİMİ (problemin psixolinqvistik müstəvidə təhlilinə dair) Aytən HACIYEVA 4 UŞAQ ƏDƏBİYYATINDA SƏY GÖSTƏRMƏK VƏ ÇALIŞQANLIĞIN ƏKSİ MƏSƏLƏLƏRİNƏ DAİR (XX əsrin əvvəllərində Türkiyə-Azərbaycan uşaq ədəbiyyatı nümunələri əsasında) Əjdər AĞAYEV, İbrahim KURT 11 ПРОБЛЕМЫ И ПЕРСПЕКТИВЫ АЗЕРБАЙДЖАНСКОЙ ДЕТСКОЙ ЛИТЕРАТУРЫ XXI ВЕКА Эллада Иса кызы ГЕРАЙЗАДЕ 14 ÇOCUK VE ÇOCUK EDEBİYATININ TEMEL KAVRAMLARI VE İÇERİK YAKLAŞIMLARI Gıyasettin AYTAŞ 18 TARİXİLİK VƏ UŞAQ ƏDƏBİYYATININ TİPOLOGİYASI Gülşən ƏLİYEVA-KƏNGƏRLİ 26 UŞAQ FOLKLORU – BEŞİKDƏN BAŞLAYAN ƏDƏBİYYAT Xuraman KƏRİMOVA 33 ÇOCUK KİTAPLARININ EĞİTSEL ÖZELLİKLERİ VE ÇOCUĞUN EĞİTİMİNE KATKISI Mehmet OKUTAN 36 ŞEYH GÂLİB’İN ŞİİR DÜNYÂSINDA ÇOCUK M. Muhsin KALKIŞIM 41 ÇOCUK EDEBİYATI VE TÜRKİYE’DEKİ “MİLLÎ EDEBİYAT” HAREKETİ Nâzım Hikmet POLAT 47 BALACALARIN YARADICILIQ İSTEDADINA QAYĞI İLƏ YANAŞAQ Nərminə Mehdiağa qızı ƏLİYEVA 56 AZƏRBAYCAN UŞAQ ƏDƏBİYYATI: AXTARIŞLAR, PERSPEKTİVLƏR Rafiq YUSİFOĞLU 59 BRİTANİYA UŞAQ ƏDƏBİYYATI VƏ ONUN AZƏRBAYCANDA ÖYRƏNİLMƏSİ Şahin XƏLİLLİ 60 FOLKLOR UŞAQ ŞEİRİNİN QAYNAQLARINDAN BİRİ KİMİ Təyyar SALAMOĞLU 66 AZƏRBAYCANDA UŞAQ ƏDƏBİYYATI NƏŞR EDƏN NƏŞRİYYATLAR VƏ ONLARIN FƏALİYYƏTİNİN TƏHLİLİ Vüsalə MUSALI 72 AZƏRBAYCAN UŞAQ ƏDƏBİYYATININ TƏŞƏKKÜL PROBLEMİ VƏ İLKİN İNKİŞAF MƏRHƏLƏSİNİN ƏSAS KANALLARI Yaqub Məhərrəm oğlu BABAYEV 77 xiv MUTLU, SAĞLIKLI VE BAŞARILI ÇOCUKLAR MASAL İKLİMİNDE BÜYÜRLER Zeki GÜREL 84 UŞAQ ƏDƏBİYYATI YAZIÇI VƏ RƏSSAMLARINA TƏNQİDİ BİR BAXIŞ 93 NİZAMİ MURADOĞLUNUN ƏSƏRLƏRİNDƏ “UŞAQ DÜNYASI” DÜNYA MODELİ KİMİ Ağaverdi XƏLİL 94 MAVİSEL YENER’İN MASAL VE HİKÂYELERİNDE ÇOCUK DÜNYASI Ayvaz MORKOÇ 97 M.Ə. SABİRİN İLLƏRİ MƏLUM OLMAYAN UŞAQ ŞEİRLƏRİNİN FORMA VƏ MƏZMUN XÜSUSİYYƏTLƏRİ Bayram GÜNDOĞDU, Səriyyə GÜNDOĞDU 104 ŞİİRLERİNDE MASAL TADI, MASALLARINDA ŞİİR LEZZETİ OLAN BİR MASALCI: BESTAMİ YAZGAN Elif KONAR ÖZKAN, Ümit Yaşar ÖZKAN 108 AZƏRBAYCAN UŞAQ POEZİYASININ BANİSİ – XANIMANA ƏLİBƏYLİ (1920-20 MART, 2007-07 MAY) Gülər ABDULLABƏYLİ 113 UŞAQ DÜNYASININ SEHRLİ NƏĞMƏKARI Günel ALMAZ 114 HÜSEYN CAVİDİN MÜƏLLİMLİK FƏALİYYƏTİ VƏ UŞAQLAR ÜÇÜN YAZDIĞI ŞEİRLƏRİ İlahə İBRAHİMOVA 117 ABDULLA ŞAİQİN UŞAQ ŞEİRLƏRİNDƏ MƏNƏVİ-ƏXLAQI DƏYƏRLƏRİN TƏBLİĞİ Məmmədəli BABAŞLI 120 YUSİF VƏZİR ÇƏMƏNZƏMİNLİNİN ƏDƏBİ FƏALİYYƏTİNDƏ AİLƏ-UŞAQ MÜNASİBƏTLƏRİ Minaxanım TƏKLƏLİ 125 İLYAS EFENDİYEV’İN ÇOCUK HİKÂYELERİ VE TOPLUMSAL DEĞERLER Doç. Dr. Sedat ADIGÜZEL 129 ZAHİD XƏLİLİN UŞAQ DÜNYASI Səməngül Hüsü qızı QAFAROVA 132 ŞEYHÎ’NİN “HAR-NÂMESİ”NE ÇOCUK EDEBİYATI AÇISINDAN BİR BAKIŞ Setter DURMAZ 137 ƏDƏBİYYAT VƏ TƏRBİYƏ Tural MİRZƏLİYEV 144 GÖKHAN AKÇİÇEK’İN ŞİİRLERİNDE BİR İYİLİK ALANI OLARAK DOĞA Volkan ODABAŞ 149 DİNÎ DUYARLIĞIN ÇOCUK EDEBİYATINA YANSIMASI: HASAN DEMİR ÖRNEĞİ Yasin Mahmut YAKAR 155 СПЕЦИФИКА ИДЕОСТИЛЯ И ПРОБЛЕМАТИКА ПРОИЗВЕДЕНИЙ БАЛКАРСКОГО ДЕТСКОГО ПОЭТА МУРАДИНА ОЛЬМЕЗОВА Зауризат ДЖАНХОТОВА 160 xv UŞAQ ƏDƏBİYYATINDA TÜRK XALQLARININ ORTAQ DƏYƏRLƏRİ 167 MAKEDONYA TÜRKLERİNDE ÇOCUK EDEBİYATI ÜZERİNE BİR İNCELEME Fatima HOCİN 168 KAZAK ÇOCUK EDEBİYATI YAZARI ŞAKEN KUMİSBAYULI’NIN ESERLERİNDEKİ ÖĞRETİCİ UNSURLAR Lazzat URAKOVA 173 KIRGIZ EDEBİYATININ USTA KALEMLERİNDEN AALI TOKOMBAYEV’İN HAYATI, SANATÇI KİŞİLİĞİ VE KIRGIZ ÇOCUK EDEBİYATINA KATKILARI Mustafa OCAKBEĞİ 176 MAKEDONYA TÜRK ÇOCUK EDEBİYATINDA BİR DÜNYA KLASİĞİ NECATİ ZEKERİYA (11.11.1928 – 10. 6. 1988) Nazlı Rânâ GÜREL 183 UŞAQ ƏDƏBİYYATINDA TÜRK XALQLARININ ORTAQ DƏYƏRLƏRİ VƏ “DƏDƏ QORQUD” DASTANLARININ SOSİAL TƏRBİYƏ ÜSULLARI Nizami ADIŞİRİNOV 196 TÜRKMEN-TÜRK ATASÖZLERİNDE ÇAGA/ÇOCUK MOTİFİNİN İŞLENİŞİ Ramazan ÇAKIR 202 GÜRCÜSTANDA AZƏRBAYCAN DİLLİ UŞAQ MƏTBUATI VƏ UŞAQ ƏDƏBİYYATI Razim MƏMMƏDOV 210 UŞAQ ƏDƏBİYYATI ƏSƏRLƏRİNİN TƏHLİLİ 217 ANLATICININ VE DİNLEYİCİNİN ORTAK METNİ: AĞAÇKAKANLAR MASALI Mehmet NARLI 218 UŞAQ OYUN VƏ TAMAŞALARININ UŞAQ ƏDƏBİYYATINDA TƏZAHÜRÜ PROBLEMİ Məleykə MƏMMƏDOVA 227 UŞAQ ƏDƏBİYYATI ƏSƏRLƏRİNİN TƏHLİLİ Mətanət FƏRZƏLİYEVA 231 AZƏRBAYCAN KLASSİK UŞAQ ƏDƏBİYYATI NÜMUNƏSİ “KİTABÜN-NƏSAYEH” Möhsün NAĞISOYLU 236 “ANAMIN NAĞILLARI”NDA KAYBOLMAYA YÜZ TUTAN MİLLÎ-MANEVÎ DEĞERLER Parvana BAYRAM 243 UŞAQ NAĞILLARININ REPERTUARA GÖRƏ TƏSNİF VƏ JANR ÖZÜNƏMƏXSUSLUQLARI Ramil ALİYEV 249 MÜASİR UŞAQ HEKAYƏLƏRİ: MÖVZU VƏ MƏZMUN XÜSUSİYYƏTLƏRİ Rövşən MƏMMƏDOV 254 HİKÂYAT-I MÜNTAHABE'DE ÇOCUK EĞİTİMİ Salih OKUMUŞ, Yavuz Selim UĞURLU 261 NÂBÎ’NİN HAYRİYYE’Sİ İLE SÜMBÜLZÂDE VEHBÎ’NİN LUTFİYYESİ’NİN ŞEKİL VE İÇERİK BAKIMINDAN MUKAYESESİ Salih SAVAŞ 269 xvi ANARIN HEKAYƏLƏRİNİN TƏHKİYƏ ÜSLUBU VƏ MÜASİRLİK (Xalq yazıçısı Anarın iki hekayəsi əsasında) Zakirə ƏLİYEVA 274 AZƏRBAYCAN UŞAQ DRAMATURGİYASI NÜMUNƏLƏRİNİN SƏHNƏ TƏCƏSSÜMÜ Zəminə AXUNDOVA 278 UŞAQ ŞEİRLƏRİNİN TƏHLİLİ 285 ELEKBER SALAHZADE’NİN ÇOCUK ŞİİRLERİ Ali Şamil Hüseyin oğlu, Ganimet SEFEROV 286 UŞAQ ŞEİRLƏRİNİN QAVRANILMASI VƏ TƏHLİLİ PROBLEMLƏRİ Bilal HƏSƏNLİ 290 MÜASİR TÜRK UŞAQ ŞEİRİNİN JANR XÜSUSİYYƏTLƏRİ Cəmil MƏMMƏDOV 297 TOFİQ FİKRƏTİN UŞAQ ŞEİRLƏRİNİN MÖVZU DAİRƏSİ Elman QULİYEV 302 TƏNZİMAT ƏDƏBİYYATI ƏNƏNƏLƏRİ VƏ MODERN TÜRK UŞAQ ŞEİRİNİN MÖVZU DAİRƏSİ Günel YUNUSOVA 307 TÜRK ÇOCUK ŞİİRİNDE ÖNEMLİ GÜNLER, HAFTALAR VE ŞİİRLE ÖĞRETİM İbrahim KIBRIS 314 UŞAQ ŞEİRLƏRİNİN TƏHLİLİ PRİNSİPLƏRİ Piralı ƏLİYEV 323 HALK BİLİMİ VE ÇOCUK ŞİİRİ Rakhmatulla BARAKAYEV 331 ÇOCUK ŞİİRİ Mİ DİDAKTİK MANZUME Mİ? Tacettin ŞİMŞEK 336 UŞAQ ƏDƏBİYYATINDA SOSİAL HƏYATIN TƏZAHÜRLƏRİ 347 AİLƏDAXİLİ MÜNASİBƏTLƏRİN UŞAQ ŞƏXSİYYƏTİNİN İNKİŞAFINA TƏSİRİ Hüseyn XƏLİLOV 348 AZERBAYCAN ÇOCUK EDEBİYATINDA KAHRAMANLIK MOTİFİ: KAYNAKLARI VE ÖZELLİKLERİ Mehmet TURMUŞ 352 ÇOCUK EDEBİYATINDA İNSANİ BİR DEĞER OLARAK HAYVAN SEVGİSİNİN İŞLENMESİ ZARURETİ Nazan BEKİROĞLU 357 “QURANİ-KƏRİM”DƏ UŞAQ TƏRBİYƏSİ VƏ MİLLİ-MƏNƏVİ DƏYƏRLƏR Nazilə ABDULLAZADƏ 359 1918-1920-CI İlLƏRDƏ AZƏRBAYCAN UŞAQ ƏDƏBİYYATINDA MİLLİ İSTİQLAL MÖVZUSU Nigar İSMAYILOVA 364 ÇOCUK EDEBİYATI NEDEN GEREKLİDİR Nurdan DAMLA 370 KURAN HAKİKATLERİNİN EDEBİYAT YOLUYLA ÇOCUKLARA AKTARIMI Zarife CANAN 377 xvii UŞAQLAR ÜÇÜN HAZIRLANMIŞ SƏSLİ, GÖRÜNTÜLÜ VƏ DÖVRİ NƏŞRLƏR 383 ÇOCUK EDEBİYATINDA VE ÇOCUKLARIN GELİŞİMİNDE GÖRSEL İLETİŞİMİN ROLÜ Arzu MEMMEDOVA 384 ÇOCUK EDEBİYATININ BİR UZANTISI OLARAK OSMANLI DÖNEMİ OKUL DERGİLERİ NUMUNE-I TERAKKI VE DEBISTAN-I HIRED Cüneyd OKAY 386 “DƏBİSTAN” VƏ “RƏHBƏR” UŞAQ DƏRGİLƏRİNDƏ MƏNƏVİ-ƏXLAQİ MÖVZULAR Mehmet RIHTIM, Fəridə ƏLİYEVA 389 ZAMAN-ARKADAŞIM ÇOCUK DERGİSİ Mehmet ÖZER 396 AZERBAYCAN ÇOCUK EDEBİYATINDA MEKTEB DERGİSİNİN YERİ Sait ŞİMŞEK 403 MAKEDONYA’DAN UZANAN ÇOCUK VE GENÇLİK ELİ: SEVİNÇ DERGİSİ (Şekil, Muhteva ve Yazar Kadrosu Açısından İnceleme-1991-2003) Salih OKUMUŞ, Duygu GÜNER 407 ÇOCUKLARA YÖNELİK ÇIKARILAN BİR DERGİ: MAVİ KIRLANGIÇ (Şekil, Muhteva ve Yazar Kadrosu Açısından İnceleme) Salih OKUMUŞ, Zabit YÖN 415 UŞAQ ƏDƏBİYYATI VƏ “TUMURCUQ” QƏZETİ Səməd MƏLİKZADƏ 423 "MƏZƏLİ" JURNALINDA "UŞAQ" MÖVZUSUNUN TƏCƏSSÜMÜ Seyran QAYIBOV, Tünzalə ƏLİYEVA 427 “MEKTEB” MECMUASINDAKİ (1911-1925 ) HİKÂYELERDE SOSYAL HAYATIN YANSIMALARI Ümit PEKTAŞ 434 TÜRK ÇOCUK EDEBİYATI’NA KATKISI AÇISINDAN YAVRUTÜRK DERGİSİ Yeliz OKAY 440 KONGRE SONUÇ BİLDİRİSİ 445 KONFRANS HAQQINDA XƏBƏR VƏ TƏƏSSÜRATLAR 447 xviii UŞAQ ƏDƏBİYYATINA ELMİ YANAŞMA 1 «II BEYNƏLXALQ TÜRK XALQLARI UŞAQ ƏDƏBİYYATI KONQRESİ» AZƏRBAYCAN UŞAQ ƏDƏBİYYATININ TARİXİ MƏRHƏLƏLƏRİ f.e.d., prof. Qara NAMAZOV Bakı Dövlət Universiteti Hər bir xalqın ədəbi təkamül tarixində olduğu kimi, Azərbaycan xalqının da inkişaf tarixində bədii söz, ədəbi fikir istiqamətverici rol oynamışdır. Ədəbiyyat cəmiyyətin təkamülünə, bədii-estetik tərbiyəsinə xüsusi təsir etmiş, hətta ictimai durumda ona istiqamət vermiş, uğurlarını təqdir, qüsurlarını tənqid etmişdir. Bu vəzifəni yazı ədəbiyyatına qədər el ədəbiyyatı məharətlə yerinə yetirmiş, xalqın illər boyu zəngin mənəvi sərvətini yaratmışdır. Bu sərvət uşaqların beşik yaşından ərsəyə çatdığı yaşa qədər onun həyatını müşayiət etmişdir. Bu ədəbiyyat hətta böyük yaşlıların da həyatı boyu arzu-istəyinə xidmət edən ədəbiyyat olmuşdur. Məhz buna görə də yazılı ədəbiyyatı şifahi xalq ədəbiyyatının zəngin janrları üzərində pərvəriş tapmış, inkişaf etmişdir. Şifahi söz sənətini yazı ədəbiyyatının ilk mərhələsi də adlandırmaq olar. Azərbaycan uşaq ədəbiyyatı ümumi ədəbiyyatın tərkib hissəsi olub onunla yanaşı tarixin müxtəlif kəsimlərindən keçmişdir. İlkin mərhələdə–yəni qədim dövrdən XIX yüziləqədərki dövrdə ümumi yazı ədəbiyyatımız ərəb-fars ədəbiyyatının təsirilə inkişaf etdiyindən məktəblərdə ərəb-fars ədəbiyyatı tədris edilmiş, bu ədəbiyyat öyrədilmişdir. Ancaq xüsusi ailə məktəblərində milli ədəbiyyatdan istifadə olunmuşdur. Əlbəttə, ərəb-fars dilində yazan Azərbaycan şairlərinin yaradıcılığına da diqqət yetirilmişdir (Qətran Təbrizi, Xətib Təbrizi, Xaqani Şirvani, Nizami Gəncəvi və b.). İ.Həsənoğlu və Nəsimidən başlayan Azərbaycandilli ədəbiyyat XVIII yüzilin sonlarına qədər geniş miqyas almışdır. Bu mərhələdə onu da xatırladaq ki, şifahi və yazılı ədəbiyyat arasında körpü olan nəsihətamiz-didaktik mündəricəli aşıq ədəbiyyatı (Kərəm, Sarı Aşıq, Qurbani, Abbas Tufarqanlı, Xəstə Qasım və b.) xüsusi rol oynamışdır. Üçüncü mərhələ XIX yüzil adlanır. Bu dövr ictimai-siyasi fikir tariximizdə həm faciədir, həm də yeni bir təşəkkül mərhələsidir. Belə ki, müstəqil xanlıqlar mərhələsini yaşayan Azərbaycan 1828-ci ildə Rusiya ilə İran arasında iki yerə bölündü. Araz çayından güneyə İrana, quzeyə Rusiyaya ilhaq edildi. Hər iki tərəfdə milli düşüncə, milli şüur, milli təfəkkür ləğv edildi. Böyük qadağalar üstün gəlsə də, tədricən fərdi təşəbbüs, fərdi istedad və milli düşüncə sahibləri ədəbiyyat və mədəniyyətə təkan verməyə başladılar. Quzeydə tədricən məktəblər açılır, maarif və mədəniyyətin təkamülünə, inkişaf etdirilməsinə inadla təşəbbüs göstərilirdi. O biri tərəfdən batı sivilizasiyası da yavaş-yavaş həm birbaşa, həm də rus demokratlarının vasitəsilə təsirini göstərirdi. XIX yüzil ədəbiyyat tariximizdə iki dövrə bölünür. 1850-ci illərəqədərki ədəbiyyat bəsit və zəif inkişaf edirdi. M.Ş.Vazeh, Q.B.Zakir, A.Bakıxanov irsi bədii cəhətdən kamil olsa da, zamanın nəbzini hələ tuta bilmirdilər. Yüzilliyin ikinci yarısından başlayaraq əvvəl rus dilində, sonra ana dilində mətbuat təşəkkül tapdı. Nəhayət, M.F.Axundovun təşəbbüsü ilə yeni ədəbi məktəbin bünövrəsi qoyuldu. Böyük filosof ənənəvi şərq nəsihətnamələrinin tilsimini sındırıb qərbə üz tutmağı, qərbin ictimai-siyasi mübariz ruhlu ədəbiyyatından öyrənməyi tövsiyə etdi və özü şərq despotizmini ifşa edən əsərlər yazdı. S.Ə.Şirvani Şamaxıda məktəb açıb ana dilində dərslik yazdı, tədris etdi. Şirvani zamanın tələblərinə uyğun, pedoqoji qaydalar əsasında uşaq əsərləri yazıb dərsliyə daxil etdi. H.B.Zərdabi ana dilində “Əkinçi” qəzetini nəşrə başladı və o zamankı müəllimlər və oxumuşlar M.F. Axundovun, Seyid Əzimin, Zərdabinin bu yolunu tutub yeni maarif və mədəniyyətin inkişafına xidmət göstərməyə başladılar. Artıq anadilli məktəblər və dərsliklər (“Ana dili”. 1981) yaranıb yayılırdı. XIX yüzilliyin qaldırdığı bu intibah XX yüz ilin daha mütəşəkkil başlanğıcına səbəb oldu. 2 MATERİALLAR Bakı, 11-13 oktyabr 2012-ci il Dördüncü mərhələ XX yüzilin I rübü adlanır (1901-1917). Bu mərhələ rus burjua inqilabı ilə başladı. İnqilaba rus imperiyasının bütün bölgələri qoşuldu. İqilab iki ildən çox ardıcıl davam elədi (1905-1907). İmperiya manifest verməyə məcbur oldu. Əsarət altında olan xalqlar azadlıq uğrunda mübarizəyə başladılar. Bu mübarizəyə Azərbaycan xalqı da hazır idi. Artıq böyük bir ziyalı ordusu yetişmişdi. Təkcə ədəbi sahədə fəaliyyət göstərən ziyalılar yaradıcılıq laboratoriyasına görə əsasən üç qrupa bölünmüşdü; inqilabi-demokratik ruhlu yazarlar, maarifçi yazarlar, romantik ruhlu yazarlar; N.Nərimanov, C.Məmmədquluzadə, R.Əfəndiyev, Ə.Haqverdiyev, S.S.Axundov, Ü.Hacıbəyov, A.Şaiq, A.Səhhət, F.Köçərli, S.M.Qənizadə, M.Mahmudbəyov, M.Hadi, H.Cavid və b. hər biri öz üslubuna uyğun yeni ruhlu, yeni mündəricəli anadilli uşaq ədəbiyyatının yaranmasında böyük fəaliyyət göstərdilər. Onlar uşaq əsərləri yazmaqla yanaşı, məktəblərdə müəllimlik edir, milli dili təbliğ edir, kitabxanalar açır, dövri mətbuatda müntəzəm çıxış edir, aktyor, rejissor kimi fəaliyyət göstərir, gəncliyi sabahkı mübarizəyə hazırlayırdılar. Bu dövrün çox məzmunlu uşaq ədəbiyyatı dörd müəllifin-A.Şaiqin, M.Ə.Sabirin, A. Səhhətin və S.S.Axundovun adı ilə bağlıdır. Onlar bütün ədəbi-bədii fəaliyyətlərini uşaq ədəbiyyatının yaranmasına yönəltdilər. Bu dövrdə onlarla uşaq mətbuatı da meydana gəldi. Onlardan “Məktəb”, “Dəbistan”, “Rəhbər” topluları xüsusilə yaddaşlara köçdü. XX yüzil uşaq ədəbiyyatı dövrünün ən zəngin ədəbiyyatı kimi yadda qaldı. Cəmi 17 ildə böyük bir uşaq ədəbiyyatı məktəbi yarandı. Bu ədəbiyyat zəngin məzmun və mündəricəsi ilə Sovet dövrü uşaq ədəbiyyatının yaranmasına bir örnək oldu. Beşinci mərhələ – 1918-1920-ci illər. Cumhuriyyət dövründə az zaman içərisində uşaq ədəbiyyatında bir canlanma yarandı. Demokratik islahatlar maarif və mədəniyyətin təkamülü ilə yanaşı, uşaq ədəbiyyatının milli ruhda inkişafına xüsusi diqqət yetirdi. İlk dəfə müstəqilliyə qovuşan xalqımızda böyük ruh yüksəkliyi əmələ gəldi. Elm və mədəniyyətin inkişafı yeni bir istiqamət götürdü. Türk dili dövlət dili elan edildi. Bütün idarə və müəssisələr ana dilində fəaliyyətə başladı. Məktəblərdə dərslər ana dilində keçirilməyə başladı. Bakıda dövlət universiteti fəaliyyətə başladı. İndi ədəbiyyat və uşaq ədəbiyyatı bütün çalarları ilə milli ruhu təbliğ etməyə başladı. Təəssüflər olsun ki, Azərbaycan Cumruhiyyətinin ömrü cəmi 23 ay çəkdi. On birinci rus ordusu bolşevikləri hakimiyyətə gətirdi. Ölkədə Sovet quruluşu yaradıldı. Bütün islahatlar ləğv edildi. Altıncı mərhələ – uşaq ədəbiyyatının sovet dövrü-Bolşeviklərin öz proqramı vardı. Keçmiş rus imperiyasının hər yerində sosializm quruculuğu, kommunizm ideologiyası hökm sürürdü. Bütün elm, maarif, mədəniyyət, ədəbiyyat, xüsusən uşaq ədəbiyyatı bu ideologiyaya xidmət etməlidir. Uşaqlar sovet ideologiyasına uyğun olaraq adlar daşıyırdılar; Oktyabryat, Pioner, Komsomol, Kommunist və s. Uşaqlar bu mərhələlərin hər birində hazırlanır, axırda kommunist partiyasının üzvü kimi sınaqlardan keçib bu ideologiyaya xidmət edə bilər. Uşaq ədəbiyyatı da ümumi ədəbiyyatda olduğu kimi, sovet quruculuğunun bu məramnaməsinə xidmət edirdi. Əlbəttə, 70 illik sovet dövrünün özü də ölkədə gedən ictimai-siyasi proseslərə uyğun olaraq ayrı-ayrı mərhələlərdən keçirdi; mədəni quruculuq, sosializm quruculuğu, İkinci Dünya müharibəsi, bərpa və quruculuq dövrü, yenidənqurma dövrü və s. Sovet dövrünün uşaqları bu istiqamətdə tərbiyə olunur, uşaq ədəbiyyatı da bu ideologiyaya xidmət edirdi. 1991-ci ildə Sovet imperiyası çökdü. Onun tərkibinə daxil olan xalqlar öz azadlıqlarına nail oldular. Yeddinci mərhələ-Müstəqillik dövründə uşaq ədəbiyyatı. Nəhayət, 70 il öncə devrilmiş Azərbaycan Xalq Cumhuriyyəti bərpa olundu. İndi ədəbiyyat da, uşaq ədəbiyyatı da bütün sahələr üzrə müstəqilliyin inkişafına yönəldilmişdir. Ədəbiyyat uşaqlarda milli duyğular oyatmalı, onları bu ruhda tərbiyə etməlidir. Azərbaycan uşaq ədəbiyyatı bu mürəkkəb tarixi mərhələdən keçmişdir. 3 «II BEYNƏLXALQ TÜRK XALQLARI UŞAQ ƏDƏBİYYATI KONQRESİ» UŞAQ ƏDƏBİYYATINDA İDEOFONLARDAN İSTİFADƏ REPREZENTASİYANI GÜCLƏNDİRƏN AMİL KİMİ (problemin psixolinqvistik müstəvidə təhlilinə dair) f.e.n. Aytən Hacıyeva Azərbaycan Dillər Universiteti, Filologiya Fakültəsi, Ümumi dilçilik kafedrası Bakı / AZƏRBAYCAN [email protected] XÜLASƏ Məqalədə uşaq ədəbiyyatının, demək olar ki, vaz keçilməz linqvistik reprezentasiya inventarı sayılan ideofonlardan bəhs edilir. Müəllif təbiətdəki əşya, varlıq və hadisələrin akustik “təsvir”i üçün istifadə edilən fərqli fonomotiplərin psixolinqvistik müstəvidə təhlilini aparır. Araşdırmada rus-sovet dilçiliyində (Neqnevitskaya Y.İ., Şaxnaroviç A.M), habelə Amerika linqvistikasında (Sepir E.) azyaşlı və aşağı məktəb yaşlı uşaqların iştirakı ilə aparılan ontopsixolinqvistik təcrübələrin nəticələrinə müraciət edilərək müqayisələr aparılır. Müəllif gəldiyi nəticələri əyaniləşdirmək üçün Azərbaycan və digər türk dillərində, habelə rus və ingilis dillərindəki uşaq ədəbiyyatı nümunələrinə müraciət edir.Tədqiqat əsasında məlum olur ki, uşaq ədəbiyyatında ideofonlarda istifadə 1) həmin əsərlərin təhkiyə gücünün artırmaqla, azyaşlının bədii təxəyyülün inkişafına xidmət edir, onun reprezentativ imkanlarını zənginləşdirir. Azyaşlı həmin ideofonlar sayəsində ətraf aləmi daha əyləncəli şəkildə öyrənib mənimsəməyə müvəffəq olur. Habelə, uşaq əşya və hadisələrin akustik təsvirlərinin yer aldığı şeir parçalarının özünün məzmununu da daha asanlıqla qavrayıb mənimsəyir (və ya əzbərləyir); 2) İdeofonların reprezentativ funksiyası azyaşlı uşağın intuisiya və məntiqi nətıcə çıxarmaq qabiliyyətini stimullaşdırır.3) Qeyd olunanların məntiqi davamı olaraq, ideofonlar mənimsəmə prosesini asanlaşdırıb əyləncəli ortam yaratmaqla öyrənmə prosesini asanlaşdırır ki, bu da son nəticədə uşağın nitqinin səlisləşməsində birbaşa rol oynamış olur. Açar sözlər: uşaq ədəbiyyatı, ideofonlar, reprezentasiya, psixolinqvistika, ontogenez. THE USE OF IDEOPHONES İN CHİLDREN’S LİTERATURE AS THE MAİN FACTOR OF STRENGTHENING THE REPRESENTATION (analysis of the problem on the psycholinguistic level) Dr.Ayten HAJİYEVA Azerbaican University of Languages, Faculty og Philology Chair of General Linguistics This article deals with the ideophones considered almost an important linguistic representation equipment of children’s literature. The author analyses various phonomotypes used for the acoustic “description” of the things, existences and phenomena in the nature on the psycholinguistic level. In the investigation the comparisons are carried out applying to the results of the onto psycholinguistic experiments carried out with the participation of the children of the under age and school age in Russian-Soviet linguistics (Negnevitskaya YI, Sakhnarovich AM) ), as well as in American linguistics (Sepir E.). In order to make the results obvious the author turns to the samples of children’s literature in the Azerbaijani and other Turkic languages, as well as in the Russian and English languages. From the investigation it becomes clear that the use of the ideophones in children's literature 1) serves the development of the under aged child’s artistic imagination, enlarges his representative opportunities through increasing those works’ narrative strength. The under aged succeeded in acquiring the environment through learning it in an entertaining way due to those ideophones. The child understands the content of the poems in which the acoustic “description” of the things and phenomena exists and learns them by heart easily; 2) The representative function of the ideophones stimulates the under aged child’s intuition and his ability of arriving of logical conclusion. 3) The logical continuation of the above mentioned concepts, the ideophones simplifies the process of learning by creating entertaining situation through simplifying the process of the acquisition so in the end it plays a direct role in the fluency of the child’s speech. Key words: children's literature, ideophones, representation, psycholinguistics, ontogenesis. Giriş Məlumdur ki, akustik və vizual tərtibat informasiyanın mənimsənilməsi prosesini asanlaşdırır. Uşaq təfəkkürü kimi incə və həssas qavrayış modeli üçün bu qəbildən əlavə tərtibatın 4 MATERİALLAR Bakı, 11-13 oktyabr 2012-ci il önəmi danılmazdır. Belə ki, balansı gözlənilən akustik və ya vizual tərtibat bu və ya digər informasiyanın, hər hansı bir mətnin (məs: şeir, nağıl, tapmaca və s.) qavranılması və təxəyyüldə canlandırılaraq mənimsənilməsi prosesini asanlaşdırır. Eyni zamanda bu faktorlar uşaq təfəkkürünün inkişafını doğru məcrada stimullaşdırır. Belə ki, aparılmış çoxsaylı tədqiqatlar nağıl dinləyən uşaqların təfəkkür inkişafının səviyyəsinin həmin nağılların,sadəcə, çizgi film nüsxələrini izləmiş həmyaşıdları ilə müqayisədə daha üstün durumda olduğunu ortaya qoymuşdur. Belə ki, “dinləyən uşaq” beynində yaratdığı repzentasiya modelinə öz təfəkkür aktivlərini cəlb edir. Bundan fərqli olaraq, yalnız cizgi filmlər izləməklə yetinən uşaqlar isə hazır reprezentasiya “qəlib”ini mənimsəməklə kifayətlənirlər. Bu mənada, uşaq ədəbiyyatının ontogenez1 prosesinin düzgün məcrada istiqamətlənməsi işində yardımçı ola biləcəyi şübhə doğurmur. İdefonlar2 mahiyyəti etibarı ilə öz denotatlarına (yəni, işarə etdikləri əşya, varlıq və hadisələrə) sıx bağlı olduğundan, onların uşaq şeirlərində, xüsusilə azyaşlı və məktəbəqədərki yaş qrupuna daxil olan uşaqlara ünvanlanan şeir, nağıl və tapmacalarda istifadəsi arzuediləndir. Belə ki, ideofonlardan istifadə uşaqların assosiativliyə və ümumiləşdirməyə meylli təfəkkürlərinin yeni məlumat blokun üçün (daha dəqiq desək, yeni məlumatın qavranılması üçün) “açılması”na şərait yarada bilər. Başqa sözlə desək, uşaq təfəkkürü ideofonların köməyi ilə ətraf aləmi onun (ətraf aləmin özünün) “səsləri” ilə tanıyıb öyrənməklə yanaşı, yeni informasiya və ya mətn parçasını daha asanlıqla qavrayır. İdeofonlar adekvat qavranılması haqqında və ya səs simvolizminə dair psixolinqvistik xarakterli təcrübələr barədə. Uşaq ədəbiyyatında ideofonlardan istifadənin azyaşlı auditoriyanın bədii materialın mənimsəmə səviyyəsinin artırması baxımından əhəmiyyəti danılmazdır. Belə ki, ontogenestik müşahidələr uşağın ilkin lüğət “ehtiyyatın”da müxtəlif səviyyəli ideofonların önəmli yer tutduğunu ortaya qoyur.Hətta, bu kimi dil faktlarından çıxış edən bir qrup alimlər universal (yəni, milliyyətindən asılı olmadan hər bir azyaşlı tərəfindən başa düşülən) “uşaq dili”nin olması iddiası ilə çıxış etmişlər.Həmin mülahizələrə görə, erkən yaş dönəmində bir-birini asalıqla anlaya bilən körpələr zamanla, yəni böyüklərdən milli ana dilini mənimsədikdən sonra bu universal ünsiyyət formasını yadırğayırlar. Bu iddiaların doğru və ya yanlışlığını sübuta yetirmək bizim təqdim olunan tədqiqatımızın birbaşa araşdırma predmetindən uzaq olduğundan həmin məsələyə daha dərindən nüfuz etmək zərurəti duymuruq. Lakin onu da etiraf etməyi vacib sayırıq ki, “uşaq dili”nin səciyyəvi ünsürləri olan idefonlar bir çox fərqli quruluş və genetikalı dil üçün ortaq semantik tutuma malikdir.Maraqlıdır ki. ən fərqli dil materialları əsasında aparılan təhlillər erkən ontogeneztik mərhələdə onomateplərin əhəmiyyətli çəkiyə malik olduğuna (Bax: Фергюсон, 1975, 422-440), “yetkin” dildə də öz mövqelərini itirmədiyinə (Улльман, 1970, 250-299) şübhə yeri qoymurlar. Məlumdur ki, azyaşlı uşağın koqnitiv inkişaf səviyyəsi nəinki yetkin insanın, hətta məktəb yaşlı uşağın dünya alqılamasından kifayət qədər fərqlənir. Azyaşlı ətraf aləmi onun düşüncə modelinə uyğun olan standartlar çərçivəsində qavrayır. Və müvafiq şəkildə unifikasiya aparır. Belə ki, yetkin insan ətraf aləmdəki əşya və varlıqları müəyyən funksional özəlliklərinə görə fərqləndirdiyi halda, azyaşlı onların sadəcə eyni rəngdə və ya oxşar formada olmasına əhəmiyyət verir. Uşağın hələ məntiqilikdən uzaq olan intuitiv qavrayışı üçün əşya və varlıqların vizual effekti və akustik rezonansı, demək olar ki, həlledici rol oynayır. Sözlərimizin təsdiqi üçün rus ontoloq dilçilərinin iki yaşlı körpələrin iştirakı ilə apardıqları bir təcrübəyə 1 2 Psixoloji termin olaraq, olaraq ontogenez (ontos yunanca “varlıq” (yiyəlik halda); genez “doğulma, törəmə” deməkdir) “fərdin psixikasının əsas strukturlarının formalaşma” dövrününün adlandırılması üçün istifadə edilir. İdeofon (yunanca: idea “fikir, ideya”; fon “səs” deməkdir) “daşıdığı anlam səslənişinə çox yaxın olan sözləri bildirir” . 5 «II BEYNƏLXALQ TÜRK XALQLARI UŞAQ ƏDƏBİYYATI KONQRESİ» diqqət yetirmək istərdik. Yaşlarının kiçikliyindən dolayı, heyvanat aləmi ilə müfəssəl tanışlığa malik olmayan azyaşlılara sual ünvanlanıb: Hansı heyvan böyükdür: pişik yoxsa balina? (rus dilində pişiyin erkəyi кот, balina balığı isə кит adlanır). Kiçik yaşlı respondentlərin böyük əksəriyyəti pişiyin (кот) daha böyük heyvan ola biləcəyini söyləmişlər (daha ətraflı bax: Негневицкая, Е.И.; Шахнарович, А.М, 1981, 28-29 ). Burada uşaqların belə bir nəticəyə gəlməsinin yeganə təkanverici qüvvəsi fonetik simvolizm faktorudur. Belə ki, fonosemantik təlimə görə insan qavrayışında hər bir səs müəyyən simvolizm yükünə sahibdir. Və həmin yük bizim şüuraltı qavrayışımızla deşifrə edilərək mənimsənilir. Məhz bu səbəbdən də akustik effekti daha tutumlu, uşaqlara görə isə daha “böyük” və daha “vahiməli” olan [o] səsi > (> işarəsi “böyükdür” anlamında verilir) [i] səsindən və müvafiq olaraq, кот > кит. Oxşar təcrübə zamanı azyaşlılardan oyuncaqları, şərti olaraq, oyuncaqları “bim” və “bom” adlandırılan qruplara bölmək təlb olunub. Uşaqlar, demək olar ki, istisnasız şəkildə, “bom” qrupuna iri həcmli oyuncaqları, “bim” hissəsinə isə kiçik həcmli oyuncaqları yığmışdırlar.(daha ətraflı bax: Негневицкая, Е.И.; Шахнарович, А.М, 1981, 28-29 ). Maraqlıdır ki, fonosimvolizm sahəsində önəmli araşdırmalara imza atmış məşhur Amerika dilçi və kulturoloqu E.Sepirin də apardığı təcrübələr oxşar nəticələr ortaya qoymuşdur. Respondentləri sırasında 11-18 yaşlı uşaqlar, habelə gənclər və çinlilər yer alan təcrübə zamanı səslərin simvolizm yükünün adekvat dərki məsələsi yoxlanılmışdır. Məlum olmuşdur ki, bu və ya digər səsin akustik və artikulyasyon imkanlarından doğan simvolikləşmə potensialı ən müxtəlif yaşqruplarında oxşar şəkildə dəyərləndirilir. Məs: bizi uşaqların simvolizm meyarları maraqlandırdığından, qeyd edək ki, Sepir təcrübəsində iştirak edən 11 yaşlıların 87,5 %-i, 12 yaşlıların isə 83,3 %-i [a] səsinin “böyüklük” anlamını ifadə etdikləri fikrində israrlı olmuşlar.(bax: Сепир, 2001, 323-326). Digər dillərdə qələmə alınmış uşaq ədəbiyyatı nümunələrində ideofonlardan istifadə spesifikası Daha öncəki bölümdə haqqında bəhs etdiyimiz qəbildən psixolinqvistik təcrübələrin üzərində dayanmağımızın əsas səbəbi odur ki, uşaq ədəbiyyatında səs simvolizminin imkanlarını tam adekvatlıqla əks etdirən ideofonlardan istifadənin reprezentasiyanın gücünün artırılmasına xidmət etdiyini əyani şəkildə göstərk. Məhz, akustik “təsvir” faktoruna görə, ideofonların yer aldığı şeir parçalarının mənimsənilməsi asanlaşdığı üçün psixolinqvistlər bu qəbilədn leksemlərə müraciəti uğurlu yanaşma hesab edirlər. Bu mənada rus ontolinqvistləri İrina Tokmakovanın yaradıcılığını xüsusislə qeyd edirlər. Onun əsərlərində bir neçə qısa seçmə əsasında bu şairənin əsərlərinin azyaşlılar və onların valideynləri tərəfindən nə üçün sevildiyi aydınlaşar: Трр! Стоп! Разворот. Надо сесть в самолёт. На реке — пароход Самолёт летит, В нём мотор гудит: У-у-у! Тили-тили-тили-тили, Плим, плим, плим… Мы по воду не ходили, Вот прыгает и скачет – Приходил Егорка, Плим,плим, плим, Приносил ведёрко. И ничего не значит Göründüyü kimi, rus müəllifləri uşaq hafizəsinin bütün mümkün resurslarını hərəkətə gətirməyə yönəlik vasitələrdən yararlanırlar. Və bu vasitələrin bəlkə də ən başında səs simvolizminə söykənən leksik invehtar seçimi durur. Bu qəbildən sözlərin istifadəsi təsvir olunan əşya və hadisələrin daha canlı şəkildə təsvir edilməsi ilə yanaşı, asanlıqla mənimsənilməsinə də yardımçı olur. Oxşar vəziyyəti ingilisdilli uşaq ədəbiyyatı nümunələrində də görmək olar. Thirty white horses on a red hill, First they champ, 6 I am in the tree-tops, Cheep, cheep, cheep, MATERİALLAR Bakı, 11-13 oktyabr 2012-ci il Then they stamp, Then they stand still (Teeth in your mouth) I am in the meadow, Moo, moo, moo, Chewing grass to make more milk For you, you, you .(Cow) My head beneath my feathers when I sleep, sleep, sleep. (Bird) I am in the water, Quack, quack, quack, With shiny feathers on my wings And back, back, back.( Duck) Yuxarıda təqdim olunan tapmacalar3 məktəbəqədr yaş dövrünə xitab edən ədəbiyyət nümunələridir. Və burada yer alan ideofonlar məhz həmin yaş qrupunun koqnitiv inkişafının səviyyə və özəlliklərini nəzərə alır. Heç şübhəsiz ki, quşun təqlidi (cheep, cheep, cheep), ördəyə xas ideofonik fonokompleks (quack, quack, quack), inəyin çıxardığı “səs” (moo, moo, moo) və s. tapmacaların cavabının tapılmasında həlledici rol oynamaqla bərabər onların mənimsənilməsini də asanlaşdırır. İdeofonlar – Azərbaycan və digər türk dilli uşaq ədəbiyyatı kontekstində Azərbaycan dilindəki uşaq ədəbiyyətının ən ötəri təhlili belə onu deməyə əsas verir ki, burada səs təqlidi elementlərindən istifadə, sadəcə, folklor materialları ilə məhdudlaşmır. Belə ki, müəllif ədəbiyyatının, yəni ayrı-ayrı qələm sahiblərinin uşaq auditoriyasına ünvanlanmış əsərlərinin dilinin təhlili burada fonosemantika elementlərindən yetərincə geniş şəkildə istifadə olunduğunu təsbit etməyə əsas verir.Həmin faktlardan bəzilərinin səs simvolizmi müstəvisində təhlilinə keçmədən öncə onu da qeyd edək ki, təkcə azyaşlı auditoriyaya deyil, həmçinin daha yetkin oxucu kütləsinə xitab edən əsərlərdə də ideofonlardan geniş istifadə edildiyini qeyd etmək olar. Məs: Azərbaycan ədəbiyyatında bunun ən parlaq örnəklərindən biri kimi Süleyman Rüstəmin Sovet ideologiyasının təqdim etdiyi qəhrəman obrazlarından olan V.İ.Çapayevə həsr edilmiş şeirini qeyd edə bilərik. Çınqıl daşlı çayları Çapayev çapa çapa, keçir biçir çöllərdə Çar generallarını. Çap çaylarda çapayım; Çap arxanca mən çapım,. Çap o çapsın, biz çapaq. Çap, durma bir də çapaq.Çap gələcək günlərin əlinden sevinç qapaq. Burada təkrar-təkrar istifadə edilmiş çap feli özlüyündə təqlidi əsasa malik olmaqla bərabər, bir ideofonik vasitə kimi şeirin təsir gücünün artırılmasına xidmət edir. Çap ideofonu S.V.Voronin işləyib hazırladığı fonosemantik təsnifata görə intsant onomatep hesab edilir(daha ətraflı bax: Воронин, 1982, 121 ) İnstantlıq özündə qəfil zərbə səsinin təqlidini ehtiva edir. Bu qrup sözlərin bədii əsərdə intensiv təkrarı hərəkətin dinamikasının yüksəlişini qabarıq şəkildə ifadə etmək üçün istifadə edilir. Təqdim olunan şeir parçasında da V.İ.Çapayevin atının sürətinin bədii-linqvistik ifadəsi üçün instantlardan yararlanılmışdır. Onu da qeyd edək ki, oxşar istifadə halları ingilis dilli bədii ədəbiyyatda da geniş şəkildə müşahidə olunur. Belə ki, O.A.Bartaşova fərdi yaradıcılıq nümunəsi olan fonosemantik fondları araşdırarkən Ceyms Coysun əsərlərinin dilini tədqiqata cəlb etmiş və burada çoxsayda ideofonun istifadə edilməsini faktını qeyd etmişdir.Məs: Come on, you winefizzling ginsizzling booseguzzling existences! “Gəlin, şərab soran, cin hortuldayan, pivə lıqqıldadan varlıqlar!”(C.Coys “Ulisses”) Müəllifə görə, C.Coys spirator və ağız-udlaq kinemlər vasitəsilə mayenin içilməsini təsvir etməklə bardakı (meyxanədəki) durumu təsvir edir(Барташова, 2010, 60). Göründüyü kimi, ideofonlar bədii əsərlərdə müəllif təxəyyülünün bir fono-akustik təsvir “fırçası” rolunu oynayaraq, müxtəlif hadisə, əşya və varlıqlıqların daha canlı reprezentasiyasına xidmət edə bilərlər.Onu da qeyd edək ki, bu qəbildən fonomotipilərdən (və ya S.V.Voroninin sonradan təklif etdiyi terminologiyaya uyğun olaraq, fonotiplərdən) istifadə, daha dəqiq desə, uğurlu 3 İngilis dilindəki nümunələr E.Əliyevanın “Azərbaycan və ingilis dili tapmacalarında səs təqlidi sözlər haqqında” başlıqlı məqaləsindən götürülmüşdür. (Əliyeva, 2010, 78-83) 7 «II BEYNƏLXALQ TÜRK XALQLARI UŞAQ ƏDƏBİYYATI KONQRESİ» vəyerinə müvafiq istifadə üçün xüsusi sinestezial qbiliyyətin olması vacibdir. Belə ki, ətraf aləmi onun səsləri vasitəsilə anlayıb dərk etmək və hətta “dinlənməyən” əşyaları “dinləndirib danışdırmaq”, yəni onlara müəyyən ideofonları yaraşdırmaq hər qələm sahibinə müvəffəq olan iş deyil. Bunun üçün gərək olan sinestezial ( sinesteziya birgə hissiyyat deməkdir və bir hissiyyat orqanının informasiyasının digər hissiyyat orqanı ilə paylaşması ilə səciyyələnir) qabiliyyət həm psixologiyanın, həm də dilçiliyin ortaq tədqiqat sahəsinə daxil olur. Sinestezial qavrayışı adi, yəni sıradan birinə uyğun şəkildə və səviyyədə olan hər bir insana: parlaq gələcək (vizual təəssürat+emosional təəssürat), şirin xatirələr (dad bilmə reseptorlarından gələn informasiya+emosional təəssürat), tikanlı sözlər (daktilo informasiya+emossional təəssürat) və s. bu kimi ifadələr yad deyil. Əşyaların adi insanlara bəlli olan əlamətlərdən başqa digər fərqli özəlliklərlə “görülüb”, “eşidilib”, “hiss edilib” mənimsənilməsi ilə səciyyələnən sinestezial qabiliyyət ibtidai formasında bütün insanlarda müşahidə edilsə də, özünün əsl gücünün seçkin istedad sahibi olan şair, yazıçı, bəstəkar və sənət adamlarının əsərlərində tam mənası ilə biruzə verir.Belə ki, V.V.Nabokov, N.A.Rimskiy-Korsakov və bir çox başqalarının əsərlərində əşyalara adi insan gözündən bir qədər fərqli gözlə baxıldığının, təbiət səslərinin bir qədər fərqli biçimdə dinlənildiyinin şahidi oluruq. Sinestezial qabiliyyət bədii əsərlərdə, o cümlədən uşaq ədəbiyyatında özünü alliterasyon və assonansiv təkrarlarda (yəni, samit və sait təkrarları ilə reallşan bədii ifadə formalarında ) və habelə ideofonlarda parlaq şəkildə biruzə verir. Belə ki, məhz bu əlamətlər əsərin məzmumunu, ötürülmək istənilən alt semantikanın açılmasına, gücləndirilməsinə yardımçı olur.Məs:Azərbaycanın görkəmli fonetist alimlərindən biri olan A.Axundov Mikayıl Müşfiqin məşhur “Yağış” və “Külək” şeirlərinin fonosemantik təhlili əsasında buradakı yüksək işlənmə tezliyi ilə seçilən sait və samitlərdən şüurlu şəkildə yaralandırıldığı qənaətinə gəlmişdir. Dilçi alim bununla da şairin küləyin uğultusu, yağış sularının şırıltısının akustik təqdimatını gücləndirilməsinə müvəffəq olduğunu vurğulamışdır (Axundov, 1985, 78-79 ). Həmin əsərlərdən birinə – “Külək” şeirinin bir parçasına “qulaq verək”: Bəziniz qorxulu, bəziniz qorxusuz, Bəziniz duyğulu, bəziniz duyğusuz, Bəziniz uyqulu, bəziniz uyqusuz, Küləklər, küləklər, ey sərin küləklər, Sizdə var qoxusu hər yerin, küləklər! Göründüyü kimi, [u] səsindən assonansiv istifadə şerin akustik effektini artıraraq külək uğultusu təəssüratını gücləndirir.Oxşar vəziyyəti Türk-Azərbaycan folklor nümunələrində və o cümlədən uşaqlara yönəlik xalq yaradıcılığı nümunələrində də izləmək olar. Məs: uşaqların nitqinin səlisləşdirilməsinə və yaddaşının itiləşdirilməsinə xidmət edən yanıltmaclarda həm ideofonik, həm də asonans və alliterasiya əsaslı sinestezial vasitələrdən geniş istifadə edilir. Məs: Getdim gördüm bir dərədə iki kar, kor, kürkü yırtıq kirpi var. Erkək, kar, kor, kürkü yırtıq kirpi dışi kar, kor, kürkü yırtıq kirpinin kürkünü yamayır. Dışi kar, kor, kürkü yırtıq kirpi erkək kar, kor, kürkü yırtıq kirpinin Kürkünü yamamaqdansa, erkək kar, kor, kürkü yırtıq kirpi dışi kar, kor, kürkü yırtıq kirpinin kürkünü yamayır.Bu yanıltmacdakı [k] samitinin alliterasiya ünsürünə çevrilməsi, sadəcə, əsas personajın adının inisial samiti olması ilə izah edilə bilməz. Belə ki,anıltmacın məzmununa varınca [k] samitinin kar samit olmasından xalq folklor dühasının geniş şəkildə yararlana bildiyinin şahidi olursan. Belə ki, “kar”, “kor” “kürkü yırtıq” olan kirpinin akustik reprezentasiyasında rezonanslı samitlərdən istifadəyə və ya açıq saitlərə daha kütləvi müraciət məna və məzmun dissonansı yarada bilərdi. Göründüyü ki, xalq yaradıcılığı zəkası öz sinestezial istedad potensialı ilə buna yol verməyib. Uşaq auditoriyasına ünvanlanmış digər yanıltmacda isə artıq ideofonun akustik bazasının dominant mövqedə olduğunun şahidi oluruq. Belə ki,Türkiyəli folklorşünas tədqiqatçı Do8 MATERİALLAR Bakı, 11-13 oktyabr 2012-ci il ğan Kayanın müraciət etdiyi bir yanıltmacda konkret ideofonun ( Kaya,1979, 72)“əks-səda”sını sezməmək mümkün deyil. Və alliterasyon təkrar yaradılmasında da dominantlıq, diktə edicilik funksiyası məhz həmin ideofonun üzərinə düşür. Dadaş dayı deyirmanın dalında daşı daşa, demiri daşa döyürdü. (Kaya,1979, 72) Göründüyü kimi, burada implisit çəkildə ifadə tapmış dak-dok-duk idefonu ümumi alleterasyon “abu-hava”nı yaratmağa müvəffəq olmuşdur. Onu da qeyd edək ki, türkologiyada yayğın olan fikrə görə, döy(mək) felinin özü də dak-duk-dok instant onomatepindən, yəni, qəfil, kəskin və davamsız (= rezonanssız ) zərbə səsini ifadə edən ideofondan törəmişdir. Təqdim olunmuş araşdırma çərçivəsində biz, Azərbaycan və eləcə də digər türk dillərində yaranaraq nəsildən – nəsilə ötürülən folklor nümunələrinin müvafiq janrlarında və eləcə də müx-təlif müəlliflər tərəfindən qələmə alınmış uşaq ədəbiyyatı nümunələrində yer alan ideofonların bədii təsvir və psixoloji reprezentasiya potensialını dəyərləndirmişiki.Və bu əsasda, həmin uşaq ədəbiyyatı örnəklərində işlədilən idefonik mənşəli sözləri aşağıdakı istiqamətlər üzrə azyaşlı fərqin təfəkkür və təxəyyülünün inkişafına yardımçı ola biləcəyini müəyyənləşdirmişik. I. İdeofonlar uşaq ədəbiyyatı nümunələrinin təhkiyə gücünün artırmaqla, azyaşlının bədii təxəyyülün inkişafına xidmət edir, onun reprezentativ imkanlarını zənginləşdirir. Azyaşlı həmin ideofonlar sayəsində ətraf aləmi daha əyləncəli şəkildə öyrənib mənimsəməyə müvəffəq olur. Habelə, uşaq əşya və hadisələrin akustik təsvirlərinin yer aldığı şeir parçalarının özünün məzmununu da daha asanlıqla qavrayıb mənimsəyir (və ya əzbərləyir). Məs: Çörək verdim, qoyun aldım, Bib-bab, mənə yol verin, Dınqıl sazım, dınqıl sazım. Bib-bab, yoldan çəkilin. (Cik-cik xanım nağılı) Oynayırdı, “atışırdı” iki uşaq, Biri bizdən, biri “faşıst”. - Taraq-ta-taq! (Nəriman Həsənzadə) Nədir o istəkli, o heyran baxış, Nə dadlı cik-cik, nə gözəl çırpınış! Birdən ucaldı niyə cik-cikləriz, Pəh-pəh, aşılmış sarı dimdikləriz. (Abbas Səhhət) Gücü gəldikcə tütəyini püfləyirdi: — Fffia, fia, fia, fıa... Nağaraçı daha dözə bilmədi. Onun səsini batırmaq üçün var gücü ilə nağarasını döyəcləməyə başladı: —Bim bam, bom, bim! – Yəni səsinizi kəsin görək nəvar, nə yox. (Zahid Xəlil) Hər silah ayrı bir səslə partlar: Tapança: dann, Tüfəng: bumm, Top: gumm, Bomba: bomm… Amma öldürdükləri körpələr Harasında olursa dünyanın Eyni ağrıyla bağırar: – Ah…” (İsmayıl Uyaroğlu) Yuxarıda iqtibas gətirilən şeir nümunələrindəki ideofonlar bu və ya digər əşya və hadisənin akustik reprezentasiyasını təcəssüm etdirməklə, daha öncə də söylədiyimiz kimi, həmin ideofonik “vizit kartı”na malik olan denotatla “tanışlığı” uşaq hafizəsinə əsaslı şəkildə hafizələrə hopdurur. Bununla yanaşı, şeirə əyləncəlik qazandırmaqla mənimsəmə prosesini asanlaşdırır. Hər iki halada yaddaşın itiləşləsi və dünyagörüşünün genişlənməsi stimullaşdırılır. II. İdeofonların reprezentativ funksiyası azyaşlı uşağın intuisiya və məntiqi nətıcə çıxarmaq qabiliyyətini stimullaşdırır. Bunun ən parlaq örnəklərini tapmaca və nağıllarda izləmək mümkündür. Tap-tap tabanınc, Taban baljı katıjık “Dörd loy-loy, iki tir-tir, bir dik-dik” «Dörd 9 «II BEYNƏLXALQ TÜRK XALQLARI UŞAQ ƏDƏBİYYATI KONQRESİ» “Dabanları tappıldayır, ucları isə əyridir” (çarıq) (Altay türklərinin folklorundan) Vızhavızla uçan quşum, Çiçək üstə qaçan quşum, Öz-özünə xəlbir toxur, İçərisi şərbət qoxur (Arı pətəyi və bal ). “yanan”, iki “titrəyən” və bir “dik-dik dingildəyən”» (Türmən xalq nağılından) Dağda tappıldar, Suda şappıldar, Obada fərman, Kənddə Süleyman (Balta, balıq,at, xoruz ). III. Qeyd olunanların məntiqi davamı olaraq, ideofonlar mənimsəmə prosesini asanlaşdırıb əyləncəli ortam yaratmaqla öyrənmə prosesini asanlaşdırırlar ki, bu da son nəticədə uşağın nitqinin səlisləşməsində birbaşa rol oynamış olur. Belə ki, daha çox mənimsənilən ədəbiyyat örnəkləri nitq ifadəsi prosesinin rəvanlaşması ilə nəticələnir. Bu mənada ideofonların yer aldığı digər uşaq ədəbiyyatı janrları ilə yanaşı, yanıltmaclar xüsusi rol oynamış olur. Təqdim olunan nümunələrdə valideyn və müəllimlərin uşaqları ifrat şəkildə yormadan zehni əməyə - düşünərək məntiqi nəticə çıxarmağa dəvətlə bağlı gözləntilərin qarşılandığını görmək olar. Belə ki, hər hansı bir əşya, varlıq və ya hadisə haqqında açıq mətnlə məlumat verilməsə də, ideofonik ipucları sayəsində uşağın zehni fəaliyyətinə yardım göstərilir. Bu zaman uşağın rahatlığı və intellektual fəalliyətinin təşviqi arasında tam balans gözlənilir.Məs: daha öncədən arının viziltısı ilə bağlı məlumata malik uşağın özünün passiv məlumat bazasından həmin infrmasiyanı “seçib”, analiz edib məntiqi nəticə çıxarması uşağın ilkin intellektual inkişafı üçün olduqca yararlıdır. ƏDƏBİYYAT 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 10 Axundov A.A. Dilin estetikası. Bakı, Yazıçı, 1985, 224 s. Əliyeva E. Azərbaycan və ingilis dili tapmacalarında səstəqlidi sözlər haqqında // Azərbaycanşünaslığın aktual problemləri.3-8 may 2010-cu il Konfrans materialları, Bakı: BSU, 2010, s.78-83. Kaya D.Folklorumuzda yanıltmaclar // Sivas folkloru, Ocak-Şubat 1979, s. 72-73, Elektron resurs: http:// turkoloji.cu.edu.tr/HALKBILIM/dogan_kaya_folklorumuzda_yaniltmacalar.pdf Воронин С. В. Основы фоносемантики ,Л.: Издательство Ленинградского университета, 1982. 244с. Барташова О.А. Фоносемантический фонд индивидуальных авторских концептов // Известия СПбУЭФ, 2010,№6 (66), с.57-66. Негневицкая, Е.И.; Шахнарович, А.М. Язык и дети, М.: Наука, 1981 г., 110 с. Сепир.Э Об одном исследовании в области фонетического символизма // Сепир Э. Избранные труды по языкознанию и культурологи, М. : Прогресс, 2001. с.323-336 Улльман С. Семантические универсалии // Новое в лингвистике. Вып. 5., М.: Прогресс, 1970, с.. 250-299) Фергюсон Ч. Автономная детская речь в шести языках // Новое в лингвистике. Вып. VII. Социолингвистика, М. :Прогресс, 1975, с.. 422-440 MƏNBƏLƏR: Azərbaycan uşaq ədəbiyyatı antologiyası, 3 cilddə, II cild, XX əsr uşaq şeri, “Öndər” nəşriyyatı, 2004, 264 s. Xəlil Zahid. Seçilmiş əsərləri. Kiçik nağıllar və hekayələr, Bakı:ADPU nəşriyyatı, 2008, 412 s. http://baladili.ws http://dic.academic.ru/dic.nsf/etymology_terms http://www.nagillar.com http://psychology.net Токмакова Ирина, Сосны шумят (Стихи, повести, сказки) http://lib.rus.ec/b/360032/read «II BEYNƏLXALQ TÜRK XALQLARI UŞAQ ƏDƏBİYYATI KONQRESİ» UŞAQ ƏDƏBİYYATINDA SƏY GÖSTƏRMƏK VƏ ÇALIŞQANLIĞIN ƏKSİ MƏSƏLƏLƏRİNƏ DAİR (XX əsrin əvvəllərində Türkiyə-Azərbaycan uşaq ədəbiyyatı nümunələri əsasında) Prof. Dr. Ejder AĞAYEV Qafqaz Universiteti, Pedaqogika fakültəsi Pedaqogika kafedrası Bakı / AZƏRBAYCAN [email protected] Yrd. Doç. Dr. İbrahim KURT Mevlana Universiteti, Eğitim Fakültesi, Eğitim Bilimleri Bölümü Konya / TÜRKİYE [email protected] XÜLASƏ Uşaqların duyğu və düşüncəsinin zənginləşməsinə, onların sağlam bir insan olaraq böyümələrinə oxuduqları bədii əsərlər təsir göstərir. Çünki ədəbiyyat tərbiyənin mühüm vasitələrindəndir. Böyüyən nəslin şəxsiyyət olaraq yetişməsində, yaxşını və pisi seçməsində, Vətəni, milləti sevməsində, azadlığı və rahatlığı istəməsində, bədii-estetik zövqünün formalaşmasında uşaqlar üçün yazılmış əsərlər, bununla bahəm, ədəbiyyat fənninin tədrisi böyük əhəmiyyət daşıyır. Dəyərlər, sosial elmlər sahəsində mühüm yer tutan mövzulardandır. O cümlədən sosial həyatın bədii mənzərəsini əks etdirən uşaq ədəbiyyatı əxlaqi-mənəvi dəyərlərin uşaqlara aşılanmasında mühüm rol oynayır. Araşdırmadan bəlli olur ki, XX əsrin əvvəllərində istər Türkiyədə, istərsə də Azərbaycanda yaranan uşaq ədəbiyyatı nümunələrində, başlıca olaraq, insanların sosial həyatı, çətinlikləri, azadlıq arzuları, maariflənmə uğrunda mübarizə, yeni məktəblərin açılması, təhsilin səviyyəsinin qaldırılması, şagirdlərin işgüzarlığı və səylərinin artırılması məsələləri geniş yer tutur. Pedaqoji məsələ olan uşaq ədəbiyyatı insanın əxlaqi-mənəvi, fiziki, estetik, ekoloji, iqtisadi, hüquqi və digər sahədə məlumatlanmasına yardım göstərir, hadisələrin, faktların, obrazların bədii ümumiləşdirici təqdimatı ilə hələ kiçik кичик yaşlardan dəyərlər daşıyıcısı olaraq inkişafına təkan verir. Uşaqlar hər hansı biliyə, bacarığa, vərdişə yiyələnməyə səy və çalışqanlıqla nail olurlar. Məhz bu məqalədə bütün dəyərlərdən deyil, uşaq ədəbiyyatında səy və çalışqanlığın bədii əksi məsələlərindən bəhs olunur. Təqdim edilən məruzədə XX əsrin əvvəllərində uşaq ədəbiyyatı nümunələri yaradan Əlisəttar İbrahimovun, Mehmet Akifin, Abbas Səhhətin və dugər yazarların əsərləri əsasında təhlillər aparılmışdır. Açar sözlər: Uşаq ədəbiyyаtı, uşаq, tərbiyə, səy göstərmək, çalışqan olmaq. ABOUT EFFORT IN CHILDREN’S LITERATURE AND OPPOSITE PROBLEMS OF DILIGENCE (On the basis of examples of children’s literature in the beginning of XX centuries) SUMMARY Literary works read by children influence enrichment of their sense and thought, their growth like health person. Because literature is one of the important means of education. Works written for children also teaching of the subject of literature assumes great importance in the growing of great generation like personality, choosing good and bad, loving native land and nation, wanting liberty and calmness, formation of artistic -aesthetic taste. Costs are the themes gaining important place in the field of social sciences. As well children’s literature reflecting literary view of social life plays an important role implanting moral- spiritual values in children. It is known in research that mainly social life of persons, difficulties, wish for liberty, fight for enlightening, opening of new schools, rising of level of education, efficient of students and matters of rising efforts gains great place in the examples of children’s literature created either in Turkey or Azerbaijan at the beginning of XX centuries. Children’s literature being teaching problem, helps person to get information in the moral- spiritual, physical, aesthetic, ecological, economic, legal and other fields, gives a push development as value carrying person from childhood with artistic generalizing presentation of events, facts, images. Children master any knowledge, skill, habit by effort and diligently. Just in this article not all values but artictic reflection of effort and diligence are disputed in children’s literature. In the submitted lecture analysis are carried out on the works of Alisattar Ibrahimov, Mehmet Akif, Abbas Sahhat and other writers who created examples of children literature at the begining of XX centuries. Key words: children’s literature, child, education, to effort, to be assiduous. 11 «II BEYNƏLXALQ TÜRK XALQLARI UŞAQ ƏDƏBİYYATI KONQRESİ» Uşaqların oxuduqları əsərlər onların inkişafına, sağlam mövqeyə malik vətəndaş kimi formalaşmalarına güclü təsir göstərir. Çünki ədəbiyyat mühüm bədii-estetik və tərbiyəvi təsir vasitələrindəndir. “Gənc nəslin tərbiyəsində ailə, məktəb nə qədər böyük rol oynayırsa, ədəbiyyat da bir o qədər mühüm əhəmiyyət daşıyır... Bir çox ədib və pedaqoqun uşaq ədəbiyyatı yaradılmasının vacibliyi haqqında fikirləri və səyləri hələ o dövrdən mövcuddur (Ağayev Ə.Ə. “Təməldən əmələ”. Bakı, “Aspoliqraf” nəriyyatı, 2009, s.7-8). Uşağın gözəl, doğru keyfiyyətləri bilməsi, inkişaf etməsi və fikirlər yürütməsi üçün müvafiq bədii ədəbiyyatı mütaliə etməsi vacib şərtlərdəndir. Uşaq ədəbiyyatının onların inkişafında mühüm əhəmiyyətə malik olması həmişə aktuallıq kəsb etmişdir. Əvvəllər böyüklər üçün yazılmış əsərlərin məzmununa tabe etdirilmiş uşaq əsərləri sonralar ayrıca istiqamət təşkil etməyə başlamışdır. Belə ki, XIX əsrin II yarısından başlayaraq, həm Türkiyədə, həm də Azərbaycanda uşaqlar üçün bədii əsərlərin yaradılması sahəsində səylər göstərilmişdir. Azərbaycanda dünyəvi təhsil məktəblərinin yaradılması sırf uşaqlar üçün əsərlərə ehtiyacın zəruriliyini meydana qoydu. XX əsrin əvvəllərindən isə istər təlim prosesində istifadə etmək üçün, istərsə də sinifdənxaric oxu məqsədi ilə uşaq ədəbiyyatı nümunələri sayca artmış, nəticədə uşaq ədəbiyyatının formalaşmasına gətirib çıxarmışdır. Bu dövrdə yazılan əsərlərdə bədii-estetik təsirdən daha çox sırf əxlaqi-mənəvi, təhsilləndirici, maarifləndirici təsir diqqəti cəlb edir. XX əsrin başlanğıcında dərc olunan uşaq şeirlərində onlar elmə, biliyə istiqamətləndirilir, tənbəllikdən uzaq qaçmaları tövsiyə edilir. 1911-ci ildə Əlisəttar İbrahimovun “Məktəb” jurnalında çap olunmuş şeirində elmli, bilikli olmağın vacibliyi bədii şəkildə çox məharətlə ifadə olunmuşdur. Həmin şeirdən bir neçə misraya diqqət yetirsək, bunu əyani olaraq görə bilərik. Çapuq get dərsə, məktəbli Çalış, səy eylə, təhsil et. Unut tənbəlliyi, kəsli, Ülumu dinlə, təkmil et. Usanma rəncü möhnətdən, Çalış, dərsə davam eylə. Şikayət etmə üsrətdən, Səbur ol, kəsbü kar eylə. Acınma, gər qəza etmiş Səni yoxsul, cəfadidə. Məgər əhli-səxa bitmiş, Və ya yoxmu bu vadidə? Yəqin var, eylə sən qeyrət, Et istedadını təzyin. Zəvati-qeyrətü hümmət Edərlər xərcini təmin (İbrahimov Əlisəttar. “Məktəb” jurnalı, 1911, No:21). Burada bir yandan uşaqlara təhsilin əhəmiyyəti açıqlanır, digər tərəfdən imkansız uşaqlara, gənclərə kömək etmələri üçün böyüklərin də səxavətli olmaları nəzərə çatdırılır. “Görəsən heçmi səxavət sahibi insan qalmayıb və ya bu ölkədə heç belə insan olmayıbmı?” suallarını verərək, yazıçı onu oxuyan böyüklərin daxillərində bir sualı özlərinə verib, cavab tapmalarını istəmişdir. Ə.İbrahimovun son bənddə “Sən oxumağa səy göstər, mütləq bir səxavət sahibi çıxıb sənin xərcini ödəyəcəkdir”,-deyib bir növ uşaqların əhval-ruhiyyəsini yüksək tutmalarına imkan yaratmışdır. 12 MATERİALLAR Bakı, 11-13 oktyabr 2012-ci il Mehmet Akif uşaq ədəbiyyatı üçün əsərlər yazmasa da, böyüklə üçün yazdığı əsərlərdə uşaq həyatını, arzusunu, kədərini ifadə edir. O, əsərlərindən birində Asım adlı gənc nəslin təmsilcisinə xitab edir. Şair Asımın timsalında gənc nəslin necə tərbiyəyə sahib olmalarının vacibliyini başa salır. Şeir Mehmet Akifin ona və bir neçə dostuyla bərabər “bilim pınarlarının sularını getirmeleri” üçün Almaniyaya getməklərini tövsiyə etməsiylə sona çatır: “Gedin, yüz illik elmi yenidən gətirin”. Mehmet Akif o dövrdə Avropaya təhsil almağa gedən, ancaq təhsildən çox Avropa həyatını öyrənən və avropalı kimi hərəkət etməyə çalışan gənclərə belə səslənirdi. O, dövrün savadlı gənclərinin Avropa mədəniyyətinin içində boğulub qaldıqlarını ürək ağrısıyla vurğulayır. Buna görə də Asımın nəslinə səslənir. Şair böyüyən nəslin çalışqan olmasının vacibliyini, ancaq çalışaraq istədiyi hər şeyi əldə edə biləcəklərini söyləyir. Məqsəd və çətin şərtlər altında yetişən uşaqları həvəsləndirmək, onlara ümid verməkdir. Şair gənc nəslə ümidlərini itirməyib, daima çalışmalarını tövsiyə edir. Mehmet Akif “Kölgələrdə gənclik” (1919, Safahat: 7) şeirində yazır: Doğulduq, “yaşamaq yox sizə!” deyərlərdi beşikdən, Dünyanı qəbiristanlıq bilərək endik eşikdən. Təlqin-i həyat etmədi əsla bizə bir səs, Yurdun əzəliyasçısı bayquş kimi hərkəs, Yesin bulanıq ruhunu zerketmeye baxdı; Lənətlənmiş iynə bir nəsli keyidib, bıraxdı. Mehmet Akif təhsildən Qərb elmi ilə Quran hökmlərinin və milli dəyərlərimizin sintezini gözləmişdir. O, uşaqların beşikdən başlayaraq, ölkənin gələcəyi ilə maraqlanan bir gənc kimi yetişdirilməsinin vacibliyini önə çəkmişdir. Mehmet Akifin bu şeiri ilə üst-üstə düşən və ümidsizlikdən uzaq olub, çalışıb milləti düşdüyü vəziyyətdən çıxarmağın vacibliyini göstərən Rəşidbəy Əfəndizadə də eyni nöqtəni vurğulamışdır. Bilikli olmaq, elmlə yüksəlmək bu milləti qurtaracaq tək amildir. Buna görə də ailələrdə bütün oğlan və qızlar buna istiqamətləndirilməli, savadlı, bilikli nəsil yetişdirilməlidir. R.Əfəndizadə də gələcəyin qurucularını, xüsusilə də qızları qabaqcıl elmlərə yiyələnməyə çağırırdı: Ya gərək məhv olaq, batıb qırılaq, Ya gərək elm alıb, duraq ayağa. A.Səhhət isə "Dəvət" şerində elmi "sərçeşmeyi-abi həyat" kimi qiymətləndirir. "Nidayimillət" şeirində Mehmet Akif kimi həmin nöqtələrə toxunmuş və millətin gedişatından narahatsızlıqlarını bildirib, ictimai şüurun geriliyini, nadanlıqdan törəyən bədbəxtlikləri nəzərə çatdırmış və bu bədbəxtliklərdən çıxış yolunu yeni üsullu məktəblərin sayını artırmaqda, uşaqların təlim-tərbiyəsinə ciddi fikir verməkdə görmüşdür: Bəsdir bu qədər, xabi-cəhalətdə ki, yatdıq, Millət üstünə babi-tərəqqini qapatdıq. Islafımızın hörməti-heysiyyətin atdıq, Şənu-vətənu-milləti biganəyə satdıq (Məmmədov Əflatun. “Azərbaycan uşaq ədəbiyyatı (“Dəbistan”, “Rəhbər”, “Məktəb” jurnalları əsasında)”. Bakı, “Elm” nəşriyyatı, 1977, s.34). Həmin illərdə “Məktəb” jurnalında uşaqlara tərbiyənin ziyanlı cəhətləri başa salınır, insanların tənbəlliyi mənfi tərəfləri ilə nəzərə çatdırılaraq, əməyin insanın əvəzolunmaz keyfiyyətləri olduğu qeyd olunurdu. Jurnalın əməkdaşları, maarifpərvərlərimiz yüzlərlə gənc, orta yaşlı və qocaların divarların dibində çömbəlib oturmalarını, qapılarında və yaxud həyətlərində kölgəlik üçün bir ağacın, 13 «II BEYNƏLXALQ TÜRK XALQLARI UŞAQ ƏDƏBİYYATI KONQRESİ» gül- çiçəyin olmamasını tənqid edib, bunu tənbəlliklə əlaqələndirirdilər; şeir və hekayələrində insan şəxsiyyətini süstləşdirən bu mənfur cəhətləri qabarıq şəkildə verib, gənc nəsli məktəbə, dərsə rəğbət, cəmiyyətə fəal daxil olmaq ruhunda tərbiyə etməyə çalışırdılar (Seyidov Fikrət. “Uşaq ədəbiyyatında tərbiyə məsələləri (XIX-XX əsrlər)”. Bakı, Sərhəd nəşriyyatı, 2006, s.38). Şair Əli Ülvi “Çalışalım” şeirində yazırdı: Tənbəllikdən sakınalım, Çalışmanın zamanıdır. İnsanlığa tapınalım, İş insanın bir canıdır. Cənnət kimi hər yerimiz, Sevinc ilə dolmalıdır. Bunun üçün hər birimiz, İş sahibi olmalıdır (http://www.ufukotesi.com/yazigoster.asp?yazi_no=20020921, 20/02/2009). Yəni əməyə məhəbbət insanı həm kamilləşdirir, həm də başqalarının köləsi olmaq, başqalarına əl açmaq kimi mənfi vəziyyətlərə düşməyin qarşısını alır. O zaman yazarlar milli duyğuları dilə gətirən şeirlərdən başqa, “çalışmağın əhəmiyyəti və dəyəri” haqqında yazılara geniş yer verirdilər. Dövrün ədəbiyyatçıları ölkənin və millətin düşdüyü yoxsulluq və səfalətin səbəbini xalqın tənbəlliyində, zəhmətə qatlaşmaq səyinin olmamasında görürdülər. Bu səbəbdən də uşaqlara çalışmağın vacibliyini anladan nümunələr təqdim edirdilər. Hər bir cəmiyyət yeni nəslin mənəvi, əxlaqi və insani dəyərlərlə yetişməsini istəyir. Bu məqsədlə uşaqlara həmin dəyərlər ilk olaraq ailədə, sonra mühitdə, təhsil müəssisələrində verilir. Dövrün şairləri yazdıqları şeirlər vasitəsi ilə yeni nəsillərə dini, mənəvi, əxlaqi və insani dəyərləri təbliğ etməyə çalışmış, onlara səyli olmağı tövsiyə etmişlər. 1. 2. 2. 3. 4. ƏDƏBİYYAT (Ağayev Ə.Ə. Təməldən əmələ. Bakı, “Aspoliqraf” nəriyyatı, 2009, s.7,8) İbrahimov Ə. “Məktəb” jurnalı, 1911, No:21 Məmmədov Ə. Azərbaycan uşaq ədəbiyyatı, Bakı, Elm nəşriyyatı, 1977 Seyidov F.Ə. Uşaq ədəbiyyatında tərbiyə məsələləri (XIX-XX əsrlər), Bakı, Sərhəd nəşriyyatı, 2006 http://www.ufukotesi.com/yazigoster.asp?yazi_no=20020921 ПРОБЛЕМЫ И ПЕРСПЕКТИВЫ АЗЕРБАЙДЖАНСКОЙ ДЕТСКОЙ ЛИТЕРАТУРЫ XXI ВЕКА Герайзаде Эллада Иса кызы К.ф.н. доцент Бакинский славянский университет [email protected] Сегодня в Азербайджане живет около 3 миллионов детей в возрасте до 18 лет, что составляет 29% от общей численности населения. Нравственное, интеллектуальное, эстетическое развитие детей напрямую связано с получаемой ими духовной пищей. Человек воспринимает окружающий мир через призму культуры, через те культурные коды, которые формируются, как правило, в детстве. Один из важнейших элементов культурных кодов – язык, который является социальным средством хранения и передачи информации, средством приобщения человека к знаниям, ценностям и нормам. Ценности и ориентиры, выраженные в художественной форме, проникают в более глу14 MATERİALLAR Bakı, 11-13 oktyabr 2012-ci il бокие пласты сознания, чем прямые дидактические указания. Слово, обращенное к детям, является наиболее действенным, «поскольку оно изначально формирует, а не переделывает сложившиеся представления» (3, 3). Поэтому для вхождения в культуру молодым поколениям столь важна литература, формирующая их образную картину мира. Детская литература является неотъемлемой частью художественной литературы, она – важнейший канал воспроизводства духовности человечества. Именно детская литература питает ум и воображение ребенка, являясь мощным средством духовного развития личности. По мнению Белинского, детская литература способствует гармоничному интеллектуальному и эмоциональному развитию ребенка с первых лет его жизни. Позже, на основании этих заключений, ученые назвали главной отличительной чертой детской литературы органическое слияние искусства, педагогики и возрастной психологии. Формированию круга чтения подрастающего поколения в Азербайджане всегда уделялось значительное внимание. Классики отечественной литературы М.Ф.Ахундов, Н.Нариманов, Дж. Мамедкулизаде, М.А.Сабир, А.Шаиг, С.С.Ахундов, Р. Эфендиев, А. Саххат и др. отмечали роль книги в становлении интеллектуального, гражданского, эстетического пространства личности. Они подчёркивали, что без книги, творческого, вдохновенного чтения не может быть полноценного воспитания, не может быть человека – творца, человека-созидателя, способного жить по законам добра, справедливости, красоты, способного активно противостоять подлости, жестокости, лжи. История азербайджанской детской литературы во всем многообразии представляет несомненный научный интерес. Но только в конце XX века был проведен ряд фундаментальных исследований, освещающих в различных аспектах его историю и поэтику, вышло в свет несколько антологий и хрестоматий (1, 2, 3 и др.), многочисленные учебники по детской литературе (4, 5, 6, 7, 8). Среди исследователей, занимающихся проблемами детской литературы, можно особо выделить Захида Халила, Гара Намазова, Физули Аскерли, Рафика Юсифоглы и др. Обзор теоретической литературы позволяет нам делать выводы о том, что в центре внимания детских писателей и поэтов – идейная, духовная тематика, раскрытие взаимосвязи между политическими, религиозными и идеологическими установками общества, с одной стороны, и их влияние на судьбы детской литературы в Азербайджане, с другой стороны. Однако говорить об изученности данной проблемы нам представляется преждевременным, т.к. современный, постсоветский этап в развитии детской литературы в Азербайджане вызывает неоднозначную реакцию и оценку. Это и обуславливает новизну нашего исследования. Состояние и развитие детской литературы непосредственно связаны с воспитанием в личности ценностных ориентиров, с вопросами, насколько подлинные духовные и культурные ценности совпадают с ценностями общества, т.е. детская литература в своей сердцевине содержит ценностный подход в воспитании новых поколений читателей, и шире – новых поколений граждан Азербайджана. Проблема поиска ценностей характерна для эпох, в которых происходило обесценивание культурных традиций и тех идеалов, на которых созидалось общество, воспитывая будущие поколения. Современное нам общество вот уже более двух десятилетий переживает очередной кризис, связанный с крушением нравственных идеалов. Смена ориентиров и общественного строя в целом сопоставима с первыми годами Советской власти, а это, в свою очередь, значит, что наше общество находится в поиске наиболее важных для него ценностей. Самым ярким образом это отражается в современном литературном процессе и в теориях воспитания и обучения, так как в них ставятся и обсуждаются вопросы, на каких ценностях воспитывать и обучать гражданина нового Азербайджана. 15 «II BEYNƏLXALQ TÜRK XALQLARI UŞAQ ƏDƏBİYYATI KONQRESİ» В современных условиях трудно переоценить воспитательное значение традиционной высокохудожественной детской книги. Детское восприятие переживает сейчас небывалое давление видео-, аудио- и полиграфической продукции коммерческо-развлекательного характера, в основном лишенной какой-либо воспитательной ценности, затрагивающей поверхностный, примитивный уровень эмоций и почти не требующий умственных усилий для восприятия. Понятно, что такой низкий уровень никак не способствует формированию ценностей подрастающего поколения. Поэтому насущной необходимостью в культурно-просветительской, педагогической практике сегодня является опора на лучшие образцы классической азербайджанской литературы. Несмотря на то, что в последние годы азербайджанская детская литература становится более содержательной, художественно совершенной, актуализируется, полнее отвечает своему назначению, все эти проблемы ждут своего более полного исследования на новом, современной уровне. Следует отметить еще одну проблему, с которой сталкивается соременная детская литература. В эпоху информационных технологий обращение к печатному слову становится менее популярным, изменились приоритеты и методы передачи культурных кодов. Электронные каналы трансляции культуры строятся в основном на аудиовизуальном представлении о мире как более легком для восприятия. Литература требует встречных интеллектуальных усилий, адекватного понимания текста, функциональной грамотности. Информация, заложенная в письменном тексте, лучше структурирована и требует большей сосредоточенности. Юный читатель должен приучиться «видеть в литературном тексте акт мысли» (10, 4). Кроме понимания текста требуется переживать, чувствовать его, наслаждаться им эстетически. Если все это происходит при первых встречах с книгой, то высока вероятность того, что человек приобщится к книжной культуре. В период глобализации, когда трансформируются национальные культуры, появляются новые технологии, расширяется понятие грамотности, интеллектуальное и культурное развитие личности приобретают стратегическое значение, а роль книжной культуры, как это не парадоксально, не отмирает, а возрастает, хотя и приобретает характер некой элитарности. Сейчас, когда, по мнению специалистов, все более теряется вкус к чтению, важно, с одной стороны, сохранить детскую литературу как живой организм, а с другой –учесть исторический опыт становления, развития и функционирования этого канала трансляции культуры. Анализ всей ситуации в целом показывает, что существующая современная детская литература свидетельствует о наличии в сфере духовно-нравственного воспитания ряда противоречий: 1. между потребностью ребенка в духовно-нравственном воспитании и недостаточной разработкой этой темы в современной детской литературе. 2. между стремлениями думающей части общества, озабоченной нравственным воспитанием подрастающего поколения, и отсутствием широкого социального заказа на умную и добрую детскую и юношескую литературу. Стратегия современного отечественного книгоиздания характеризуется постоянным обращением к творческому наследию детских писателей-классиков, что не вызывает возражений, ведь, умные, добрые стихи С.А.Ширвани, М.А. Сабира, М.Мушфига, С. Вургуна, А.Шаига, рассказы Дж.Мамедкулизаде, Н.В.Чеменземинли, С.С. Ахундова, Дж. Джабарлы, Мир Джалала и др., обращенные к внутреннему миру читателя, побуждающие его к первым философским обобщениям, без преувеличения можно назвать "семейными книгами", ибо их любят представители разных поколений, они эмоционально сближают отцов и детей. И все же современные исследования свидетельствуют: дети наступившего тысячелетия не так часто, как их родители, обращаются к литературе, создан16 MATERİALLAR Bakı, 11-13 oktyabr 2012-ci il ной в советскую эпоху. Если дошкольников и младших школьников приобщают к классической детской литературе мамы и папы, то в подростковом возрасте предпочтение отдается современным книгам, далеко не лучшего качества. Сегодня, как и после советизации Азербайджана в 1920 году, проблема "большой литературы для маленьких" вновь обрела актуальность, остроту и социальное звучание, и встал вопрос о создании литературных произведений, созвучных современной социокультурной ситуации, отражающих победы и беды подрастающего поколения Азербайджана начала XXI века. Таким образом, вопросы, связанные с формированием духовно-нравственного становления личности, требуют не отстраненного теоретизирования, а изучения существующей картины детского чтения, определения приоритетных направлений развития детской литературы. Внимание к стилю, к слогу, слову, а не к внешней атрибутике, фантазиям, спецэффектам, внимание к подлинной созидательной жизни, труду, творчеству, доблести духа в их немеркнущей красоте,-вот что составляет жизнестроительное начало чтения. Между тем, как отмечает Е.Матвеева, "талантливая книга как никогда нужна сегодня подрастающему поколению. Ведь политическая, экологическая и культурная обстановка, сложившаяся в нашей стране в начале XXI века, не упрощают, но многократно затрудняет процесс социализации и интериоризации ребёнком культуры, созданной предыдущими поколениями: социальное расслоение, межнациональные и межконфессиональные конфликты, распад некогда огромной страны, унизительное беженство, сиротство при живых, но стремительно деградирующих, не нашедших себе места в новой действительности родителях,-таков далеко не полный перечень проблем, с которыми сталкиваются сегодня юные" (11). Именно об этих болевых точках действительности, о непростом своём взрослении и хотят читать наши дети, гораздо более чуткие к фальши и лжи, чем это представляют себе некоторые авторы. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. ЛИТЕРАТУРА Azərbaycan uşaq antologiyası: 3 cilddə. B.:, Öndər Nəşriyyat, 2005. Azərbaycan uşaq ədəbiyyatı müntəxabatı (XIX – XX əsrlər): 2 cilddə. Bakı: 2001 – 2002 Əhmədova A. Müasir uşaq poeziyası (1980 – 1990-cı illər). Bakı: 2001 Hacıyev A. Azərbaycan uşaq ədəbiyyatı. Bakı: 2004 Xəlil Z., Əsgərli F. Azərbaycan uşaq ədəbiyyatı. Bakı: 2007 Məmmədov X. Azərbaycan uşaq ədəbiyyatı. Bakı: 1992 Namazov Q. Azərbaycan uşaq ədəbiyyatı. Bakı: Bakı Universiteti nəşriyyatı, 2007. Yusifoğlu R. Uşaq ədəbiyyatı. Bakı: 2006 Кудрявцева Е. Б. Детская литература как средство инкультурации: на примере русских книг XVIII века // Автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата культурологии. М.: 2005 Лотман Ю.М. «Езда на остров любви» Тредиаковского и функции переводной литературы в русской культуре первой половины XVIII века // М.Лотман Избранные статьи. Т. 2. Таллин, 1992, 22-28. Матвеева Е. О. Роль книги начала третьего тысячелетия в социализации личности ребёнка // http:// www.detlit.ta-vkm.ru/articles4.html 17 «II BEYNƏLXALQ TÜRK XALQLARI UŞAQ ƏDƏBİYYATI KONQRESİ» ÇOCUK VE ÇOCUK EDEBİYATININ TEMEL KAVRAMLARI VE İÇERİK YAKLAŞIMLARI Doç. Dr. Gıyasettin AYTAŞ Gazi Üniversitesi, Gazi Eğitim Fakültesi, Türkçe Eğitimi Bölümü, Ankara / TÜRKİYE [email protected] ÖZET Çocuk edebiyatı kavramının oluşumu ve bu kavramın gelişim süreci ile ilgili elde bulunan bilgiler, bizi birbirinden farklı değerlendirme ve tanımlamalarla karşı karşıya bırakmaktadır. Böyle bir sınırlamanın gereksizliğine inanan yaklaşımların yanında, çocuksu ve çocuğa göre olan her türlü sözlü ve yazılı anlatımın çocuk edebiyatı olması gerektiğini ileri sürenler de bulunmaktadır. Son yıllarda yapılan bilimsel çalışmalar, çocuk edebiyatının diğer anlayışlardan farklı kendine özgü ve özel bir yapıya sahip olduğunu ortaya koymaktadır. Bu bağlamda yapılan çocuk yayınlarının hangi kaynaktan nasıl beslendiğini bu yayınların geçmişi ve hâlihazır durumunun bir değerlendirmeye tabi tutulması da kaçınılmazdır. Çocuk yayıncılığını oluşturan sürecin aşamaları ele alındığında belli ve sürekli bir seyir takip etmediği görülür. Çocuklar için yazılan eserlerin, birçok kaynaktan esinlendiği, bunların başında mitolojinin önemli bir yere sahip olduğu söylenebilir. Diğer yandan masallar ve efsanelerin de çocuk yayıncılığında önemli bir role sahip olduğunu belirtmeliyiz. Çocuk gelişim düzeyleri ve bu düzeylerde görülen farklılaşmaların çocuk yayınlarında rol oynadığı, her bir yaş grubunun kendine özgü ve kendine özel bir anlatım diline sahip olduğu da unutulmamalıdır. Çocuk edebiyatını oluşturan temel kavramların, tek tek tartışılarak bunların kullanılma gerekçeleri tartışılarak sonuçlandırılması esas alınarak bir çocuk edebiyatı genel çerçevesi oluşturulmalıdır. Bu çalışma yukarıda belirtilen temel yaklaşımların tespitinin yanında gerekçeleri üzerinde de durmaktadır. Anahtar Kelimeler: Çocuk edebiyatı, mitoloji, gerçekçi, anlatım, çocuk yayıncılığı. BASIC TERMS AND CONTENT APPROACHES OF CHILDREN AND CHILDREN LITERATURE ABSTRACT Available information on the formation and development process of children literature makes us face different evaluatios and descriptions. Aside from the approaches that believe such limitation is unnecessary, there are some who support the idea that every kind of oral and written discourse related to children must be taken as children literature.Recent scientific studies have revealed that children literature has a specific and special structure. In this sense, it is inevitable to take some factors into consideration like how children literature flourish from what resources and the evaluation of past and present situation of those publications. When we look at the stages of children publications’ process, it seen that those stages do not follow a specific and steady process. It can be said that the works written for children have been inspired by many resources and mythology has an important role in them. On the other hand, we should state that tales and legends have an important role n children literature, too. In addition, we should keep in mind that differences in children’s development have a role in the publications on children and every age group has a specific and special language. A framework about children literature must be established by discussing the terms forming children literaure and the reasons for using those terms one by one. This study focuses on the determination of abovementioned basic approaches together with their reasons. Keywords: Children literature, mythology, real narration, publications on children. GİRİŞ Çocuk edebiyatı kavramını açıklamaya geçmeden önce, “Çocuk kime denir?”, “Çocuk denilince aklımıza ne gelir?” sorularının cevaplandırılması gerekmektedir. Genellikle, biyolojik gelişim bakımından 0-16 yaş grubu için kullanılan bu sınırlamanın her zaman geçerli olduğunu söylemek oldukça güçtür. Çocuk Edebiyatından söz ederken, çocuk kavramının da göz önünde bulundurulması kaçınılmazdır. Çocuk tanımlamasında görülen bu çelişki, çocuk edebiyatı kavramının ortaya çıkışı ve bu kavramın gelişim seyri ile ilgili değerlendirmelerde de görülmektedir. Genellikle, çocuk psikolojisi alanındaki çalışmaların, çocuk edebiyatını doğurduğu ileri sürülmekle birlikte, bu yaklaşım tek başına doğru değildir. 18 MATERİALLAR Bakı, 11-13 oktyabr 2012-ci il Çocuk Edebiyatı hakkında bir kavram kargaşası yaşanmaktadır. Kimi araştırıcılar, çocuk edebiyatını tanımlamanın gereksizliğini savunurken, kimileri de çocuk edebiyatının edebiyat genel kavramı içinde değerlendirme taraftarıdır. Bir kısım araştırıcı ise çocuğa göre, çocuk için ve çocuksu bir ifade ile yazılan ve söylenen eserleri çocuk edebiyatı olarak tanımlamaktadırlar. Çocukların büyüme ve gelişmelerine hayal, duygu düşünce ve duyarlılıklarına, zevklerine, eğitilirken eğlenmelerine katkıda bulunmak amacıyla gerçekleştirilen çocuk edebiyatı, 300 yıllık bir dönem içerisinde oluşan bir edebiyattır. Bu oluşum, yazılı gelenek, edebî değer, estetik ve biçim yönünden gelişerek devam etmektedir. I. Çocuk Yayıncılığını Oluşturan Süreç İnsanoğlu, dünyaya geldiği andan itibaren, varlık gerekçesini sorgulamaya ve araştırmaya başlar. Bu sorularının cevabını ise masallarda, mitolojide ve efsanelerde bulmaya çalışır. Bilimsel araştırmaların gelişmesi ile birlikte, mitoloji ve efsane yerini yeni anlatımlara bırakır. Bu anlatımlar içerisinde çocuklara yönelik yayınlar, daha çok dikkat çekmer. Çocuk yayıncılığının geçmişi çok eski olmamakla birlikte, büyük bir aşama kaydeder. Teknolojinin de yardımıyla birlikte, başta televizyon olmak üzere, internet ve basılı yayınların şekil ve içeriğindeki gelişmeler, bu alanda arayışları da beraberinde getirir. Bilimsel araştırmalar, çocukların ruh ve beden gelişiminin çoğu zaman paralel bir seyir takip etmediğini ortaya koymaktadır. Bu yüzden çocuk yayıncılığında her zaman toptancı yaklaşım istenen sonuçları elde etmemize imkân vermeyebilir. Her ne kadar genel yaklaşımlardan hareket edilse de bu genel yaklaşımların içinde bazı özel durumların da göz ardı edilmemesi gerekmektedir. Çocuk edebiyatında kavramlar dünyasının sınırlılıkları, yetişkinlere yönelik kaleme alınan eserler kadar olmasa bile oldukça geniştir. Önemli olan bu genişlik içerisinde hareket alanının doğru tespit edilmesidir. Söz gelimi aile, doğa, toplumsal ve ahlaki değerler çocuk kitaplarının ana temaları arasında son derece gerekli ve önemlidir. Çocuk edebiyatçıları bu temel değerleri ele alırken, kullandıkları anlatım dili ve hitap etme özelliklerine özen göstermeleri gerekmektedir. Çünkü bu temel değerlerin aktarılmasında çocukların gelişim düzeyleri ve algı dünyaları oldukça önemlidir. Bireysel gelişimde farklılıklar olmakla birlikte bazı ortaklıkların göz önünde bulundurulması kaçınılmazdır. Çocuk yayıncılığında da tercih edilen konuların çocuğu, güncel hayatıyla doğrudan ilgili olması ve gerçeklikle çelişmemesi dikkate alınmalıdır. Bu çelişmenin olmaması için de yazarın ele aldığı konuyu çocuğun ilgi ve beğenisiyle birlikte okuma eğilimlerini de dikkate alarak tercih etmesi gerekmektedir. Bir başka söyleyişle yazar tema ve konu arasındaki tutarlılığı dikkate almalıdır. Çocukluk kendi dışındakilerle özdeşleşmeye oldukça yatkın bir yaş dönemidir. Bu yüzden çocuklar okudukları veya izledikleri kahramanlarla hemen özdeşleşir. Edebiyat eserlerinde çocukların bu yönleri dikkate alınmadığı takdirde yanlış yönlendirmeler söz konusu olacağından, çocuklara yönelik yazılan eserlerde kahramanlarının seçimine dikkat edilmelidir. Çocuk hem kendi gerçeği ile hem de daha sonraki süreçlerinde yerine koyabileceği bir modelle karşılaşmadığı takdirde kişiliğinde bazı sapmalar görülebilir. Her şeyden önce çocuk edebiyatında kullanılan dilin seçiciliğinin yanında, dili kullanma gerekçesi de son derece önemlidir. Onun içindir ki çocuk yayınlarında üslubun sadeliğine dikkat edilmeli gereksiz bağlamlar ve ilgilendirmelerden kaçınılmalıdır. Üzerinde önemle durmamız gereken bir diğer husus da çocuğun özel dünyasına bir başka söyleyişle onun çağrışım alanına girmektir. Kimi yazarlar bu duruma dikkat etmedikleri için eserlerinde çocuklardan uzaklaşmakta veya kendi biçimlediği bir çocuğa hitap etmektedir. Doğduğu andan itibaren çevresinde olup bitenleri dikkatle izleyen ve gözleyen çocuk, bunlara kendince anlamlar yüklemektedir. Her bir anlamın çağrışım imgesi farklı olmaktadır. İyi bir 19 «II BEYNƏLXALQ TÜRK XALQLARI UŞAQ ƏDƏBİYYATI KONQRESİ» çocuk edebiyatçısı, bu çağrışım alanlarını tespit edip onlara hitap ederek eseriyle çocuk arasında doğrudan bir bağ kurulmasını sağlamış olur. Çocukla hayal arasında her zaman bir bağ kurulur. Bundan ötürü çocuk edebiyatı ürünlerinin önemli bir kısmında hayal unsuruna ağırlık verildiği görülür. Her ne kadar çocuğun hayal dünyası geniş ve zenginse de çocuğun gerçeklikle olan ilgi ve ilişkisi yetişkinden hiç de az değildir. Çocuklar ortama ve dünyaya yetişkinler gibi bakmamakla birlikte kendi gerçekliği de bulunmaktadır. Çocuğun yetişkinden tek farkı, dünyayı, olayları ve objeleri yetişkinden farklı anlar ve algılar. Çocuk edebiyatı genelinde bazı özel değerlendirmelere de temas edecek olursak bu edebiyat ürünlerinin nicelik ve nitelik özelliklerinin tartışılması da kaçınılmazdır. Aslında bu hususta birbirinden değerli birçok çalışma yapılmış olmakla birlikte bunların sonuçları açısından değerlendirilmesinin yeterince yapıldığını söylemek mümkün değildir. Gerçekten çocuk edebiyatı eserlerinin nitelik ve nicelik özellikleri ile ilgili ileri sürülen görüşlerin etkisi nedir sorusu, tam olarak cevaplandırılamadığı için, bu hususta ciddi çalışmalara ihtiyaç duyulmaktadır. Edebi türler ve bu türlerin çocuklara yönelik kaleme alınma gerekçeleri hakkında çocuk edebiyatı araştırıcı ve uzmanlarının ileri sürdükleri görüşlerin somut sonuçları hakkında elde bilimsel anlamda bulgu ve yorumlar olmayınca çocuk edebiyatı ürünlerinin nitelik ve nicelik özellikleri ile ilgili değerlendirmeler de yetersiz kalmaktadır. Bu yüzden, Çocuklara yönelik kaleme alınan bir eserin ele aldığı konunun çocuklar için uygun olup olmadığı tespit edilmelidir. Çocuğun toplumsal bir varlık olarak sorumluluklarını yerine getirebilmesi için, kendisine ait sorumluluk alanlarının belirlenmesi gerekmektedir. Hiçbir çocuk sorumlu veya sorumsuz olarak dünyaya gelmez. Çocuğun sorumluluklarının farkına varması onun eşyaları ve insanları birbirinden ayırmaya başladığı andan itibaren başlar. Yetişkinlere düşen görev, çocuğun bu özelliğinin bilincinde davranarak onun kendisi için gerekli sorumluluk bilincini yerine getirmesini sağlamaktır. Edebi eserler de bu husus göz önünde bulundurularak hazırlanmalıdır. Dünyaya geldiği andan itibaren yakın çevresinde olup bitenleri gözleyen çocuk, her bir davranışı kendince anlamlandırarak yorumlar. Daha sonraki dönemlerde, elde ettiği bu birikimler, kendi arkadaş çevresi ve topluma uyumuna katkı sunar. Kimi çocuk edebiyatı eserlerinde bu özellikler göz ardı edildiği için çocukların bireyci ve bencil olarak yetişmelerine neden olmaktadır. Çocuk edebiyatı alanında kaleme alınan eserlerde yazarın ele aldığı konunun kimi ne ölçüde ilgilendirdiğini bilmesi gerekmektedir. Bu eserlerde çocuğa görelilik, çocuksu bir tema seçilen tipler, kullanılan dil ve anlatım önem kazanmaktadır. Bu açıdan bakıldığında çocuklar için şiir, hikâye ve romanın ayrı bir önemi vardır. Bu edebi türlerde çocukların kendilerinden bir şey bulması gerektiği unutulmamalıdır. Çocuk edebiyatının alt tabanını oluşturan bu eserler, kimi zaman anlam ve üslup kaymalarına uğrayarak büyükleri de ilgilendiren eserler olabilir. Aynı şey büyükler için yapılmış eserler içinde söz konusudur. 2. Çocuk Edebiyatının Beslendiği Kaynaklar: 2.1. Mitoloji ve Efsane ve Masallar Mitoloji, genellikle tarihi gerçeklerin ya da dini doğruların karşıtı olarak bilinir. Bu yüzden mitoloji, hiçbir zaman gerçeklikle örtüşmez. Mitolojide önemli olan tarihin bilinmeyen dönemlerine yapılan atıftır. Tek başına mit sözlü bir anlatımdır. (BARNET, 1960) Mitoloji, diğer ifade ile bir kültüre ait mit gruplarının toplamıdır. Efsane ise mitolojiden farklı olarak oluşumu ve sürekliliği temsil eder. Millet olma sürecinin önemli belirleyicileri arasında yer alan mitolojik eserler ve bu eserler arasında destanlar, çocuklarda ulus bilincini geliştirmenin yanında, mensubiyet duygusuna da katkıda bulunur. Türk milletinin çok zengin bir mitoloji birikimi olduğu gerçeğinden hareketle, bu eserlerin çocuklara göre düzenlenmesi ve çocuk edebiyat ürünlerinin bu kaynaktan beslenmesi yararlı olacaktır. 20 MATERİALLAR Bakı, 11-13 oktyabr 2012-ci il Efsaneler genel olarak insan, mekân ve olağanüstü olayların varlık gerekçelerini ve onların serüvenlerini ele alır. Masallar ise, insanların davranışlarını ve inanışlarını açığa vurur. Yetişkinlerden farklı ve özel bir dünyaya sahip olan çocuklar, bu anlatımları olmuş gibi ya da gerçekten olabilecekmiş gibi kabul eder. Masallar, dilden dile söylenerek günümüze kadar gelen önemli edebi verimlerdir. Her ne kadar bir yetişkinin dünyasını ilgilendiriyormuş gibi görünse de, çocuklar bu anlatımlardan yetişkinlere göre daha çok hoşlanmaktadır. Sözlü geleneğin ürünü olan masallar, çok kısa ve akıcı bir kurguya sahiptir. Genellikle nükteli ve mutlu bir sonla biterler. Her zaman kötüler kaybeder iyi ve dürüstler kazanır. Bütün bunlar, çocukların adalet ve ahlâkî değerlerinin birer yansımasıdır. Bu yüzden masal, çocuğun hayallerini harekete geçirir. Çocuk edebiyatında en iyi bilinen halk masalları genellikle basit ve doğrudan anlatıma sahiptir. Olaylar, zaman hızlı bir akışıyla devam eder. Genellikle geçmiş zaman kullanılır ve “Bir zamanlar”, “Evvel zaman içinde” gibi basmakalıp ifadelere yer verilir. Ağaçlar ve bitkiler bir anda büyür, çok uzun bir sürede tamamlanacak işler bir iki sözle tamamlanır. Masalların belli bir kurgusu yoktur. Genellikle çatışma, karakterler ve mekân unsurları birkaç cümleyle takdim edilir. Küçük bir tasvirle hikâye anlatıcısı asıl konuya girer ve hedef kitlenin ilgisini çeker. Hikâyenin sonucu çok hızlı bir şekilde doruğa çıkar. Masallarda karakterler, sembolik olarak tamamıyla iyi ya da tamamen kötü olarak düz boyutlarda gösterilir. Karakter gelişimi nadiren tasvir edilmiştir. Güzel kız genellikle faziletli, alçak gönüllü, sabırlı ve sevgi doludur. Üvey anneler çirkin, huysuz ve alçaktır. Kahraman genellikle güçlü, cesur, nazik ve sempatiktir. Karakterin güçlü ya da zayıf yönleri çok hızlı olarak açığa vurulur. Çünkü bu faktör çatışmanın sebebi olacaktır. Çocuklar, masallarda iyi, kötü, güçlü, zayıf ve diğer kişisel özelliklere bakarak insan davranışlarının temel ilkelerini anlamaya başlarlar. Bu yüzden masal karakterlerinin duyguları dile getirilirken kısa tasvirler kullanılır. Diyaloglarda ve olayların anlatımında da heyecana sürüklenir. Masalların temel amacı, eğlendirici ve düşündürücü konular anlatmaktır. Bazı masallarda saf insanların etrafında gelişen mizahi olaylar ele alınır. Bu karakterlerin birçoğu fakirdir, kaybedecekleri çok fazla şeyleri yoktur. Bu yüzden güçlülere karşı tevazuu, şefkat, sabır, sempati, çalışkanlık ve cesaretiyle mücadele ederler ve her zaman azim ve sabırla mutlu sona ulaşırlar. Masalların konuları genellikle, cesur ve maceracı erkeklerin etrafında gelişir. Olağanüstü güçler, çoğunlukla şahıslara ya da hayvanlara aittir. Bir hayvanın insana dönüşmesi ya da tersi birçok masalda ele alınır. Sihirli eşyalar birçok halk masalının ana unsurudur. 2.2. Gerçekçi ve Kurgusal Anlatımlar (Hikâye ve Roman) Kurgusal anlatımların masal, efsane ve mitolojik anlatımlardan ayrılan en önemli yanı, gerçek ve hayale dayanmasıdır. Kurgusal eserler, öyküleyici bir anlatıma sahiptir. Çoğu zaman geçmişi okuyucunun kafasında canlandırarak; çocukların algı dünyasında değişik sahneler oluşturur. Çocuklar, geçmişten çok, ileriye bakmayı yeğlerler. Kurgusal eserlerde, çocukların şahısların acılarını, sevinçlerini, ümitsizliklerini, anlamasını ve buradan hareketle ders almalarını sağlar. İyi yazılmış kurgusal eserler, çocukların deneyim kazanmalarına, hissettikleri gibi düşünmeleri konusunda cesaretlendirir. Bu eserler, çocukların geçmişteki yanlışları açıkça görmelerine ve yargılamalarına da yarar. Geçmiş hakkındaki hikâyeler, çocukların bu zaman içindeki değişiklikleri, ulusların yükselip çöküşlerini görmelerinde yardımcı olur. Tarihî kurgusal eserler aynı zamanda çocukların insanlar arasındaki karşılıklı dayanışmayı görmelerini sağlar. Çocukların tarihi akışı algılamaları yavaş gelişir. Bu yüzden geçmiş hakkındaki hikâyeler hayatın sürekliliği hakkındaki hisleri geliştirir ve çocuklara kendilerini ve yaşadıkları zamanı o anda büyük bir resmin parçası 21 «II BEYNƏLXALQ TÜRK XALQLARI UŞAQ ƏDƏBİYYATI KONQRESİ» olarak görmelerine yardımcı olur. Tarihî hikâye metinleri, çocukların tarih hakkındaki bu duygusunu geliştirmeye yardım etmek ve insanların kederlerini nasıl süpürdüklerini anlamaya başlamak için başvurulacak kaynaklardan biridir. Geçmişte oluşturulmuş bütün realist hikâyelerin belirtilmesinde tarihî kurgusal edebiyat terimleri kullanılabilir. Çocukların bunları farklı olmayan bir kategoride görme eğilimlerine rağmen, edebiyat öğrencileri yazarın, araştırmanın ve metnin ihtiyaçlarına dayanan değişik farklılıkları hafızalarda saklamak isterler. Tarihî kurgusal hikâyelerin çoğunda yazar geçmişteki insanların ve olayların çevresinde masalsı bir hikâye örer. Geçmişle ilgili hikâyelerde, masalsı yaşam birkaç referansla veya referanssız olarak kaydedilen tarihî olaylarla ya da gerçek kişilerle birlikte yaşatılır. Buna rağmen sosyal tarihin gerçeklerini, karakterlerin nasıl yaşadığı, yaşamak için neler yaptığı; yedikleri, giydikleri, çalışmaları, oyunları; problemlerini nasıl çözdükleri de gözler önüne serilir. Tarihi kurgusal anlatımlara değişik bir açıdan bakacak olursak, geçmişteki yaşamın ve zamanın ağır ağır tekrar inşa edildiğini görürüz. Bazı gerekli tarihî hikâyeler, bilinen sınıflandırmalara meydan okur. Bazı araştırmacılar, tarihsel kurguların karasız okuyucuları daha çabuk etkilediğini ileri sürmektedirler. Tarihî kurgusal hikâye anlatımlarının en önemli etkilerinin başında, tarihsel olguların daha çabuk anlaşılmasına ve tarihin sıkıcılığından uzaklaşarak, onu zevk alınan bir alan haline getirilmesine neden olmaktadır. Bu yüzden, bir öğretmen ve velilerin bu tür kitapları tercih ederken sınıfın amaçlarını dikkate alması gerekmektedir. Tarihî kurgusal kitaplar her şeyden önce kendi doğruları içinde ilginç hikâyeler anlatmaktadır. Bu da ihtiyaçları ve gerçeği kurgu ile dengeleyerek mümkün olmaktadır. Tarihî kurgusal eserler güvenilir ve doğru olmalıdır. Bununla birlikte araştırma özetlenmeli, ayrıntılar hikâyelerin gerekli bir parçası gibi açıklanmalı etkilemek için verilmemelidir. Masalsı karakterler ve icat edilmiş senaryonun kısımları tarihî romanlarda kabul edilse de hiçbir eser tarihin gerçek olarak açıklanmasını yalanlayacak şeyler içermez. Tarihî hikâyelerde dilin güvenilirliği için özel bir dikkat gereklidir. Başka devirlerde yaşayan insanların konuşmaları hakkında elimizde yeterli doküman yoktur. Fakat tarihî bir yapıya sahip kitapların içindeki konuşma sözcükleri bize söz konusu ettiği devrin tadını verir. Bazı eski ortak kelimeler, bu günün standartlarına hiç uygun değildir. Yazarlar atılan bu terimlerin götürülüp götürülmediğini, karakter oluşumu için bu tür dilin gerekli olup olmadığını göz önünde bulundurmalıdır. Tarihî kurgusal hikâye kitaplarında geçmişin güvenilir ve hayali iyi hikâyeleri, hikâye edilmekten çok oluşturulur. Bu günün problemleri, diğer zamanlardaki ile aksettirilir. Birçok tarihî kitabın konusu; özgürlüğün anlamı, sadakat ve ihanet, aşk ve nefret, yeni yolların kabulü, maceralara karşı hafızanın kapanması ve her zaman iyi ile kötü arasındaki çabalar gibi basit olaylara dayanır. Özet olarak; tarihî hikâyeler, öncelikle çocukların okuma alışkanlığını, ardından da tarih sevgisini karşılamalıdır. Çocuk edebiyatı uzmanlarının tarihî hikâyelerin değerlendirilmesinde, hikâyenin bu özelliklere ihtiyacı olup olmadığını okuyucu göz önünde bulundurarak araştırmaları gerekmektedir. 2.3. Biyografi Çocuk edebiyatında, biyografi tarihsel hikâyelerle açıklama kitapları arasında köprü kurar. Hayat hikâyeleri kurgusal hikâyeler gibi okunabilir fakat kurgusal olmayan hikâyeler gibi dokümanlara dayanan gerçekleri ve olayları merkez alır. Gerçek hedefe rağmen, biyografi yazarları çocuklar için kurgusal hikâye tekniklerinde yetişkinler için yazılanlardan daha çok özgürlük sağlarlar. Sonuç olarak çocuk biyografileri serbest hikâyeleştirme için ciddi güvenilirlikten gerçekçi yönelmenin geniş alanını gösterir. 22 MATERİALLAR Bakı, 11-13 oktyabr 2012-ci il Güvenilir biyografi eserleri, yetişkinler için yazılanlara tekabül eder. Bu eserler, çok iyi belgelenmiş ve dikkatlice araştırılmış kayıtlara dayanır. Kurgusal biyografiler, araştırmalar içinde yapılandırılır. Fakat yazarın kesin olayları dramatize etmesi ve özneleri kişileştirmesine güvenilir biyografi kayıtlarından daha çok izin verilir. Kurgusal biyografide öyküleyici anlatım çözümsel anlatımdan daha çok kullanılır. Çocuklar karakterlerle özleştirilmiş özneleri açıklanan olaylar, hareketler ve konuşmalar arasında tanımaya başlarlar. Kurgusal biyografilerde yazar diyalog oluşturabilir ve hatta öznelerin bahsedilmeyen düşüncelerini aktarabilir. Bu anlatımlar, günlük, seyahatname ve diğer anlatım diline de dayanabilir. Herkes tarihsel hikâyelerle hatıralar veya kurgusal biyografiler arasındaki sınırın nerede olduğu konusunda aynı fikirde değildir. Gençler için değerli biyografilerin ölçütleri yayımlama, çocuk hikâyelerinden farklıdır. Hatta birbirlerinden yetişkin biyografilerinin kabul edilen örnekleri bakımından da ayrılırlar. Çocuklar biyografileri hikâyeleri okudukları gibi okurlar. Çocukların akıcı öykülere ihtiyacı vardır. Biyografilerde olaylar ve durumlar daha heyecanlı bir hale gelir. Çünkü onlar gerçekten yaşanmıştır. Çocukların sürekli olarak yazılan hikâyeler gibi biyografilerin de yazılmasının istemelerine rağmen sadece gerçeklerin ve ayrıntıların toplanmasını istemezler. Ansiklopediler onlara gerçekleri çok iyi bir organizasyon içinde verirler. Biyografi bundan ötesini yapmaz, onlara hakkında eser yazılan kişiyi yaşayan bir insan olarak bilmelerini sağlamak zorundadır. Doğruluk iyi bir biyografik yazının çocuklar için mi yoksa yetişkinler için mi olduğunu gösteren özelliktir. Olgunlaşmamış biyografi yazarları materyalleri için ilk kaynaklarını ya bir tanıtım notu ya da ilave edilmiş bir biyografi kabul ederler. Temiz iş yapan iyi yazılmış çocuk biyografi yazarları, bir “yer hissi”elde etmek için sık sık yerleşim yerine seyahat ederler. Kendi konularında kullanılan hakiki nesneleri incelemek için müzeleri ziyaret ederler; orijinal mektup ve dokümanları dikkatlice okumak için saatler harcarlar. Bu araştırmanın çoğu gerçek biyografi için kullanılmayabilir; fakat tarihsel ayrıntıların doğruluğu ve yazarın konunun karakterini doğru olarak anlamasıyla etkisi kanıtlanabilir. Bütün bir biyografideki tanımlamanın otantik mi romansı mı, yoksa biyografik roman mı oluşunun altının çizilmesi, yazarın şahıs için yorumudur. Bir yazar ne kadar tarafsız olursa olsun, bir yaşam hikâyesi, biraz yorum olmadan yazılmış olamaz. Bir biyograficinin seçtiği çok seçme gerçekler portreciliğin ya da kesin özelliklerin en iyi bölümlerinin boyutlarını sınırlayabilir. Bu durumda her yazar konu ve eğilimler arasında ince bir çizgide yürür. Zaman çoğunlukla perspektif ve nesnellik kazandırır. Fakat çağdaş biyografi eğilimlere doğru daha çok yönelir. Öğretmen ve yazarlar, çocukların bütün biyografileri aynı yaklaşımla okumadıklarını bilerek seçici olmaları gerekmektedir. Onun için, biyografileri karşılaştırmalı olarak ele alarak, çocukların bunlar arasında kendine uygun olanı seçmelerine veya model oluşturmasında alternatif sunulmasına yardımcı olacaktır. 2.4. Hatıralar Biyografiler kadar hatıraların da çocuk edebiyatı açısından zengin bir kaynak olduğu bilinmektedir. Kimi zaman yazarlar kendi yaşam öykülerini hatıralaştırarak kaleme aldıkları görülür. Bir başkasının yaşamını keşfetme ve bu konuda merak dürtüsü en üst düzeyde olan çocuklar için bu anlatımlar oldukça cezbedici olmaktadır. Otobiyografik materyaller üzerine kurulu bazı çocuk kitapları, tarihi kurgusal anlatımlar olarak da karşımıza çıkmaktadır. Otobiyografiler, görgü tanığı tarihi türündeki bilgi veren kitaplar gibi bazı avantajlara ve dezavantajlara sahiptir. Kişisel detayların sıcaklığını ve yakınlığını bu tür kitaplarda bulabildiğimiz gibi dezavantaj olarak sınırlı bir perspektifle karşılaşırız. Objektiflik kriteri burada tersine dönmüştür. Bu nokta da artık kitabı değerli yapan onun sübjektifliğidir. 23 «II BEYNƏLXALQ TÜRK XALQLARI UŞAQ ƏDƏBİYYATI KONQRESİ» Çocuk yayıncılığında ve çocuk edebiyatı eserlerinde hatıraların önemli ve etkiyi bir yere sahip olduğu, bu konuda yapılan araştırmalarla da desteklenmektedir. Dikkat edilmesi gereken en önemli husus, bu kaynaktan beslenme esnasında dil ve anlatımın özenli olması, hatıranın çocuk için uygunluğudur. 2.5. Çizgi Romanlar Günümüzde hızla gelişen teknolojik yenilikler, her sahada olduğu gibi basım ve yayın hayatında da kendini göstermektedir. Büyük bir pazar oluşturan ve yayıncıların iştahını kabartan çocuk kitaplarının hangi şartlarda nasıl hazırlandıkları konusunda elde bulunan veriler bizi ümitsizliğe itmektedir. Sırf ticari amaçlar ön planda tutularak hazırlanan çocuk yayınları içerisinde en büyük yeri hiç şüphesiz çizgi romanlar ve filimler oluşturmaktadır. Bütün televizyon kanallarında çizgi filmler, çocukları ekran başına çekerken, bu filmlerin çocukların ruh ve beden gelişimine olumlu ya da olumsuz etkileri konusunda yapılan araştırmaların hiç de iç açıcı olmadığı görülmektedir. Bu gerçeklerin bilimsel temellerini oturtacak uzmanların yaptıkları uyarıların da yeterince dikkate alınmadığı görülmektedir. Kimi şirketler de kendi çıkarlarına uygun araştırmalar yaptırarak ticari piyasalarını genişletmeyi hedeflemektedirler. Çocuklara yönelik hazırlanan ve çok sevilen çizgi filmler ve onların kahramanları, aynı zamanda tüketim sektörünün en önemli araçları haline gelmektedir. Bu durumda hazırlanan sadece çizgi film olmaktan çıkıyor, çocuğu ilgilendiren her türlü tüketime malzeme oluyor. Böyle olunca da, çocukların psikolojik ve biyolojik gelişimleri dikkate alınmadan, tamamen üretici firmanın beklentileri ve çıkarlarına hizmet edilmiş olunuyor. Televizyonların yaygın olmadığı dönemlerde çocuklar, basılı kitaplar yardımıyla çizgi roman ihtiyaçlarını karşılarken, televizyonun etkin olarak devreye girmesiyle birlikte, çizgi romanlar eskisi gibi okunmamaya başladı. Bilgisayarların hayatımızda yer almasından sonra da çizgi roman okuma ihtiyacı tamamen ortadan kalktı denilebilir. Çizgi romanlar veya çizgi filmlerin çocuklar tarafından bu kadar sevilmesinin birçok sebebi bulunmaktadır: 1. Çizgi romanlar veya çizgi filmler öncelikle çocukların macera arzularını gidermektedir. Kendi hayal dünyalarında canlandırdıkları çeşitli olayları, gerçek hayatta bulamayan çocuk, çizgi roman ve çizgi filmler yoluyla bu arzusunu gidermiş olmaktadır. 2. Çocuklar karmaşık ve birbiri içine girmiş olaylardan hoşlanmazlar. Onlar için olayın bir tek nedeni ve bir tek sonucu olmalıdır. Çizgi roman ve filmler, bir tek olay ve bir tek konuya dayandıkları için çocukların ilgisini çekmektedir. 3. Bir olayın basit olmasının yanında, çabuk gelişip sonuçlanması da çocuklar için oldukça önemlidir. Bu yüzden, çocukların çizgi romanlarda ele alınan basit ve hızla gelişip sonuçlanan konulardan hoşlandıkları gözlenmektedir. Çizgi romanlar çok rahat okunmaktadırlar. Okuması olmayan çocuklar bile resimler yardımıyla hikâyeyi anlayabilirler. Çizgi romanlarda görülen bu avantajları daha da çoğaltmak mümkün. Ancak, burada asıl üzerinde durmamız gereken durum, çizgi romanların olumlu yanlarının yanında, olumsuzluklar karşısındaki durumunun ne olduğudur. Çocuk doğal gelişim çizgisinde bir grup içinde kendini gösterme, o gruba kabul ettirme arzusu vardır. Bu arzuya paralel olarak, çocukların mutlak başarma duygusu bulunmaktadır. Başarıyı elde etmek için bütün riskleri göze alan çocuğun, başarısızlıklarda çok yıprandığı, ruhsal çöküntü yaşadığı bilinmektedir. Onun içindir ki çocuklar başarma arzusunu gidermeye çalışırlar. Başarma arzusu, bütün insanların temel ihtiyaçlarından biridir. Çocuk, önce somut örnekler yardımıyla kendilerine başarı modelleri oluşturur. Bu modellerin başında anne ve babalar gelmektedir. Daha sonra yakın çevre ve arkadaşları modellik yaparlar. Çizgi romanlar ise, başarıyı çok somut bir şekilde verdiklerinden, çocuklar tarafından ayrıca beğenilmektedirler. 24 MATERİALLAR Bakı, 11-13 oktyabr 2012-ci il İnsanoğlu doğduğu andan itibaren, etrafında olup bitenlere karşı dikkatli ve gözlemcidir. Çocuklar, ilk dönemlerde etraflarında olup bitenlere karşı oldukça dikkatlidirler. Bu duruma en güzel örnek, Yönetmenliğini Patrick Read Johnson’nun yaptığı "Baby’s Day Out" (Bebek Firarda) adlı filimdir. Filimde Laraine ve Bennington Cotwell çifti, bebekleri Bink ve hizmetkârlarıyla şahane malikânelerinde yaşayan mutlu bir çifttir. Sevimli yavrularının bir resmini çektirmek isteyen Cotwell Ailesi eve bir fotoğrafçı çağırır. Ancak bu işten haberdar olanlar sadece onlar değildir. Eddie, Norby ve Veeko adındaki üç kötü adamdan oluşan çete, fotoğrafçı kılığında köşke gelerek bebeği kaçırırlar. Mutlu ama tekdüze yaşantısından fena halde canı sıkılan bebek Bink’e ise gün doğmuştur. Bu aptal üç kafadarın elinden kaçması çok uzun sürmez. Bink, her seferinde bebek hırsızlarının elinden kurtulmayı başarırken onları da kendisini kaçırdıklarına pişman eder…Bebek Bink sonunda kötülerin elinden kurtulmuştur. Onun kurtuluşunu ise, dadısının kendisine okuduğu resimli kitap sağlamıştır. Bebek Bink, kitapta resimlerle anlatılan olayı tek tek takip etmiş ve sonunda kurtulmuştur. Bu filmin bize verdiği temel mesaj, çocuğun fotoğrafik bir hafızaya sahip olduğu, hafızasına kaydettiği bir bilgiyi asla silmediği yönündedir. Bilinçaltımızın gerçeklerini tespit etmek için özel metotlar geliştirilmiştir. Pisikanalis metotlar kullanılarak tespit edilen bu durum, kimi zaman geçmişimizin izlerinin geleceğimiz üzerinde etkilerini ortaya koyması bakımından önem kazanmaktadır. Sağlıklı bir çocukluk dönemi geçirmek bu bakımdan büyük bir önem kazanmaktadır. İyi bir anlama etkinliğinin gerçekleşmesi için, öncelikle iyi bir gözlemci olmak gerekir. Gözlemlerimiz ister bilinçli, ister bilinçsiz olsun, çağrışımlar dünyamızın gelişmesinde oldukça önemlidir. Buna somut bir örnek vermek gerekirse, anahtar kelimesinden yola çıkabiliriz. Anahtar, kullanıcısına göre değişik çağrışımlar oluşturabilir. Sanayide çalışan biri için vida açma anahtarı, emlakçi için kapı anahtarı, dershanede çalışan biri için cevap anahtarı, şoför için kontak anahtarı, düşünce kuruluşunda çalışan için anahtar fikir gibi.. Türkiye’de üretilen çizgi romanlar ve filmlerin çocuk gelişimi ve psikologları tarafından yeterince denetlenmemeleri gerekmektedir. Bilindiği üzere, çizgi romanlar ve filmler çocukların hayal dünyaları ile doğrudan ilgili ve onların bu karakterler aracılığı ile kendi dünyalarını oluşturma fırsatını elde etmektedirler. Basit ve hızla gelişen, çocuğu fazla yormadan sonuca ulaşan çizgi roman veya filmler, çocuklar tarafından beğenilmektedir. Sonuç ve Değerlendirme Çocuklarda kişilik gelişimini etkileyen faktörlerin çok iyi tespit edilmesi, onlara yönelik yayınların nicelik ve nitelik özellikleri için de son derece gereklidir. Söz gelimi erkek çocuklar, belli bir dönemden sonra gezi ve serüven hikâyelerine önem verirken, kız çocukları bunlardan aynı derecede etkilenmemektedir. Bu yapının bilinmesi, hazırlanacak yayınlar açısından son derece önemlidir. Çocukların cinsiyet özelliklerine göre kitap tercihlerinde ayrım söz konusu olduğu gibi ortak yönleri de bulunmaktadır. Hem kız hem erkek çocuklarının mizahlara, biyografilere, polisiye ve egzotik konulu kitaplara ilgi duydukları bilinmektedir. Buradan hareketle, çocukların gelişim süreçlerine göre farklı özellikler gösterdikleri, bu özelliklerin de çocuk edebiyatı açısından bilinmesinde önemli olduğu söylenebilir. Genellikle çocuklar yaş grupları açısından farklı özellikler gösterdiği göz ardı edilmekte, onlara yönelik yapılan yayınlarda hatalar yapılmaktadır. Kimi çocuk edebiyatı eserlerinde tema ve ana fikir göz ardı edilmekte, özellikle çocuğun çözümleme yapması engellenmektedir. Yazar ele aldığı tema veya ana fikri açık bir şekilde ortaya koymadığı takdirde, çocuğun kafasında farklı imajlar oluşmakta, onun ruh ve beden sağlığı olumsuz bir şekilde etkilenmektedir. Çok açık bir biçimde ve dikte edici bir anlayışla kaleme alınan çocuk yayınlarının etkisi fazla olmamakla birlikte, aşırı örtük ve ne söylediği belli olmayan eserler de olumsuzluklara neden olmaktadır. 25 «II BEYNƏLXALQ TÜRK XALQLARI UŞAQ ƏDƏBİYYATI KONQRESİ» 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. KAYNAKÇA ACAROĞLU, Türker: Ozanlar ve Yazarlar (2. basım) İst., AS Basımevi, 1967. 228 s. ADLER, P.A, & Adler,P. (1994). Observational techniques. In N.K Denzin & Y. S. Lincoln (Eds), Handbook of qualitative research. London: Sage Publications. AKENGİN, Gültekin(1999). Resimli Hikâyelerin Çocuk Eğitimindeki Rolü ve Manas Destanı’nın Resimlerle Hikâyeleştirilmesi, Çanakkale On Sekiz Mart Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Çanakkale. ALLİNTON, Cortez; Cunningham, Sebesta, Tierney, Collections Along the Way Scott, Foresman and Company, USA 1989. ALPAY, Meral ve Anhegger, Robert (1975). Çocuk Edebiyatı ve Çocuk Kitapları, İst., Cem Yayınevi. ARBUTHNOT, Mary Hıll (1974). Children and Books, New York, Scott, Foresman, anıl Company. AYTAŞ, Dr. Gıyasettin (1999). Çocuk Edebiyatı Etrafında, Cemre Dergisi, Ankara. BARNET, Sylvan, Morton, Berman, and William Burto (1960). A Dictionary Literary Dramatic and Cinematic Te rms . Bos ton: Little , Brown and Campany, Boston. BAYMUR, Fuat ve Demiray Kemal(1961). Çocuk Edebiyatı Antolojisi,(Öğretmen kitapları 61) İst., Milli Eğitim Basımevi. BİNGÖL, Vasfi (1961). Metinli Çocuk Kitapları Kılavuzu, Cilt:1-2, İst., Fatiş Yayınevi. BRUNER, Jerome (1962). “Mit ve Kimlik”, “Mitin Oluşumu”, New York, Putnam . CİRAVOĞLU, Ömer (1977). Çocuk Edebiyatı, Esin Yayınları, İstanbul. CİVCİR, Esma(1994). Çocuklar İçin Hazırlanan Türk Destanlarının İllüstrasyon Yönünden Analizi, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara. ENGİNÜN, İnci (1987). “Çocuk Edebiyatına Toplu Bakış”, Çocuk Edebiyatı Yıllığı, Gökyüzü Yayınları, İstanbul. FERNLEY, Jan (2001). Ich Freu Mich So, Dass es Dich Gibt, Brunnen, Basel 2001. GÖKŞEN, Enver Naci (1975). Örnekleriyle Çocuk Edebiyatımız, Çağ Yayınları, İstanbul. GÜLERYÜZ, Hasan, Yaratıcı Çocuk Edebiyatı (2002). Pegem Yayıncılık, 1. Baskı, Şubat. HUCK, Hepler Hickman (1989). Chıldren’s Litarature, Sounders College Publishing, USA. KANTEMİR, Enise, (1979). ‘Çocuk Kitapları Sorunu’, Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Dergisi, 12 (1-4), 191-202. KIBRISLI İbrahim (2000). Uygulamalı Çocuk Edebiyatı, Eylül Kitap ve Yayınevi Yay. Ankara. OĞUZKAN, A. Ferhan (2000). Çocuk Edebiyatı, Anı Yayınları, Ankara, Ankara. ŞİRİN, M. Ruhi (1987). 1986’da Çocuk Dergilerinde Çizgi, Çocuk Edebiyatı Yıllığı, Gökyüzü Yayınları İstanbul. ŞİRİN, Ruhi (1998). Çocuk Edebiyatı, Çocuk Vakfı Yayını, İstanbul. YALÇIN, Alemdar; ATAŞ, Gıyasettin (2005). Çocuk Edebiyatı, Akçağ Yayınları, 2. bs. Ankara. ZENGİN, Mevlana İdris (1989). 1988’de Çocuk Dergileri, Çocuk Edebiyatı Yıllığı, Gökyüzü Yay.İstanbul. TARİXİLİK VƏ UŞAQ ƏDƏBİYYATININ TİPOLOGİYASI f.e.d. Gülşən ƏLİYEVA-KƏNGƏRLİ Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universiteti Ədəbiyyat və Azərbaycan dili kafedrasının müdiri Bakı / Azərbaycan gulshenkengerli.mail.ru XÜLASƏ Tarixiliyin kəşfindən sonra bütün bəşəriyyət ictimai-mənəvi fikrin təkamülünü tarixiliyə əsasən müəyyənləşdirir. Həm ictimai-tarixi, həm də ədəbiyyat və mədəniyyət tarixinin mənşəyi və mənbələrinin təyin olunmuş bir metodoloji prinsip kimi tarixiliyə əsaslanır. Bu baxımdan Azərbaycan uşaq ədəbiyyatında da tarixilik həm mövzu və problem həm nəzəri prinsip kimi önəmli yer tutur. Azərbaycan uşaq ədəbiyyatının mənşəyi mifik təfəkkürümüzdən sehrli nağıllar və əfsanələrimizdən qədim epos qaynaqlarından başlanır. Gulshan Aliyeva-Kengerly Dr. of philology, professor SUMMARY After the discovery of historicity all mankind determined the evolution of socio-spiritual thought on the base of historicity. Both the origin and the sources of socio- historical and literature and cultural history are base on 26 MATERİALLAR Bakı, 11-13 oktyabr 2012-ci il historicity as a methodological principal from this point of view historicity take significance place in Azerbaijan children literature according to subject and problem and theoretical principle. Azerbaijan origin children literature begins from mythical thoughts, magical stories, legends and old epos sources. Giriş Tarixiliyin kəşfindən sonra bütün bəşəriyyət ictimai-mənəvi fikrin təkamülünü tarixiliyə əsasən müəyyənləşdirir. Həm ictimai-tarixi, həm də ədəbiyyat və mədəniyyət tarixinin mənşəyi və mənbələrinin təyin olunmuş bir metodoloji prinsip kimi tarixiliyə əsaslanır. Bu baxımdan Azərbaycan uşaq ədəbiyyatında da tarixilik həm mövzu və problem həm nəzəri prinsip kimi önəmli yer tutur. Azərbaycan və türk-islam tarixi uşaq ədiblərinə tərbiyəvi ibrətamiz mövzular verməsi və uşaq ədəbiyyatında onlar tarixilik yəni ən etibarlı meyyar olan tarixin təcrübəsi əsasında işlənilmişdir. Azərbaycan uşaq ədəbiyyatının mənşəyi mifik təfəkkürümüzdən sehrli nağıllar və əfsanələrimizdən qədim epos qaynaqlarından başlanır. İkinci təmayül dahi Nizamidən üzü bəri müasir yazıçılara qədər gəlib çıxır. Nizaminin oğlu Məhəmmədə, Füzulinin oğlu Fəzliyə, Seyid Əzimin oğlu Cəfərə yazdıqları nəsihətlər uşaq ədəbiyyatımızın klassik örnəkləridir. Artıq neçə onilliklərdir ki, Azərbaycan gəncliyi XX əsrin klassiklərini M.Ə.Sabirin, A.Şaiqin, A.Səhhətin dillər əzbəri olan şeir və nağılları ilə milli ruhda tərbiyə alır. Böyük Azərbaycan şairi, məşhur pedaqoq və maarifçi Seyid Əzim Şirvaninin (1835-1888) öz yaradıcılığının böyük bir hissəsini uşaqların təlim-tərbiyəsinə həsr etmişdir. 18-ci əsrin 60cı illərində doğma şəhəri Şamaxıda məktəb açan Seyid Əzim 30 ilə yaxın bir müddətdə məktəbdarlıqla məşğul olmuş və bir sıra görkəmli Azərbaycan ziyalılarının yetişməsinin bünövrəsini qoymuşdur. 1877-ci ildə öz məktəbi ilə yanaşı həm də Şamaxı şəhər dövlət məktəbində müəllim təyin olunan Seyid Əzim hər iki məktəbdə öz uğurlu pedaqoji fəaliyyətini ömrünün axırına kimi davam etdirmişdir. O dövrdə Azərbaycan məktəbləri üçün dərsliklərin və uşaq ədəbiyyatının çatışmaması, şair-müəllimi bu sahədəki boşluğu öz bədii yaradıcılığı ilə doldurmağa vadar edirdi. Seyid Əzim yaradıcılığında uşaqlar üçün yazılmış əsərlərin bolluğu bu səbəbdən qaynaqlanır. Seyid Əzimin uşaqlar üçün yazdığı əsərlərin əksəriyyəti şairin “Rəbnül-əftal” dərsliyində toplanmışdır. Öz dövründə yalnız əlyazması halında olan bu dərslik Seyid Əzimin 1967-ci ildə nəşr olunmuş üçcildliyinin ikinci cildini təşkil edir. S.Ə.Şirvaninin uşaq yaradıcığı əsasən öyüdlərdən, mənzum və mənsur hekayələrdən, təmsillərdən ibarətdir. S.Ə.Şirvani “Qaz və durna”, “Dəvə və uzunqulaq”, “Eşşək və arılar” təmsillərində də insan cəmiyyətində görüb müşahidə etdiyi və tənqidə layiq bildiyi bir çox mənfi xüsusiyyətləri heyvanların üzərinə köçürməklə gənc nəslə daha artıq estetik təsir göstərmək yolu ilə bu sifətlərdən çəkindirməyə çalışır. Qazın özünü durmadan tərifləməsi, dəvənin hər şeyi öz arşını ilə ölçərək, başqasını düşünməməsi, eşşəyin qanmazlığı qarşı tərəflərdə yaradılmış obrazların, başqa sözlə , müəllifin özünün dili ilə ifşa edilir. Bütün bunlar, S.Ə.Şirvaniyə Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində fəaliyyət göstərmiş görkəmli uşaq şairlərindən biri kimi baxmağa əsas verir. 1794-1847-ci illər arasında qısa, lakin mənalı bir ömür yaşamış görkəmli ədib və ictimai xadim Abbasqulu ağa Bakıxanov öz bədii və elmi yaradıcılığında gənc nəslin düzgün əxlaqi prinsiplərlə yetişdirilməsi məsələlərinə də ciddi fikir vermiş və bir sıra əsərlərinə bu problemlərin həllinə yönəltmişdir. Bütün bunlar bir tərəfdən də Bakıxanovun maarifçiliyindən irəli gəlirdi. Qərb ədəbi-nəzəru fikrində olan demokratik meyllərə əsaslanan Bakıxanov burada bəyəndiyi mütərəqqi cəhətdən şərqə tətbiq etməyə və bu iki dünyagörüşünün sintezini yaratmağa can atırdı. 30-cu illərin əvvəllərində Rusiyanın iri şəhərlərində və Avropaya səfərləri zamanı o, qabaqcıl dünyagörüşlü adamlarla tanış olmuş, onlardan çox şey öyrənmişdi. Bakıxanov “Təhzibül-əxlaq” (Əxlaqın gözəlləşdirilməsi) və “Kitabi-nəsihət” (Nəsihət) kimi elmi əsərlərində irəli sürdüyü əxlaqi fikirləri bədii yaradıcılığında illüstrativ formada uşaq 27 «II BEYNƏLXALQ TÜRK XALQLARI UŞAQ ƏDƏBİYYATI KONQRESİ» lara çatdırmağa çalışmışdır. Onun “Qüdsi” təxəlləsü ilə yazdığı epik-lirik şeirlər, kiçik poemalar, mənzum hekayələr hekayələr və təmsillər əsas etibarilə “Mişkatül-ənvar” (Nurlar taxçası) və “Miratül-cəmal” (Gözəllik güzgüsü) toplularındandır. Bakıxanovun didaktik məzmunlu poetik əsərləri – təmsilləri və mənzum hekayələri uşaq və yeniyetmələrin əxlaqi və estetik tərbiyəsi üçün nəzərdə tutulmuşdur. Bunlardan “Hind əfsanəsi”, “Hikmətin fəziləti”, “Qarı və Harun”, “Uşaq və günəş”, “Ümudin boşa çıxması” mənzum hekayələrini və “Tülkü və qoyun”, “Qurd və ilbiz”, “Yersiz iftixar” təmsillərini göstərmək olar. “Hind əfsanəsi” mənzum hekayəsində Bakıxanov göstərir ki, adil şahın vəfatından sonra onun yerinə keçən ağılsız oğlu saray əyanlarının hiyləsinə adlanır və ölkədə özbaşınalıq yaranır. Yalnız ağıllı vəzirin tədbiri sayəsində düşmənləri məğlub edərək ölkədə əmin-amanlıq yaratmağa nail olur. Gərgin sujet əsasında yazılmış hekayədə əvvəlcə xeyir qüvvələr şər qüvvələr tərəfindən zəiflədilsə də, sonra ədalət zəfər çalır. Bakıxanovun hekayədə təlqin etmək istədiyi didaktik fikir “haqq nazilər, üzülməz” xalq məsəlində öz əksini tapmışdır. “Hikmətin fəziləti” hekayəsində ölüm ayağında olan bir həkim üzüyünü şaha göndərir və ən ağıllı adama bağışlamasını vəsiyyət edir. Şah apardığı sorğu nəticəsində yoxsul bir kişinin hamıdan ağıllı olduğunu müəyyən edir və üzüyü ona bağışlayıb özünə məsləhətçi təyin edir. XVIII əsrdən etibarən Azərbaycanda özünə yer tapmağa başlayan maarifçilik ideyaları XIX yüzillikdə Şərqin qapısı sayılan Azərbaycanda da yayılmağa başladı. Əsrlərdən bəri xalqı cəhalətdə saxlamaqla onun istismarını təmin edən zənginlərə qarşı qansız-qadasız mübarizənin əsas məğzini maarifçilər zor gücünə həyata keçirilən inqilablarda deyil, xalqın maariflənməsində, öz hüquqlarını başa düşməsində görürdülər. Mövcud quruluşu silah gücünə dəyişdirməyən son cəhdlərindən biri olan Oktyabr çevrilişinin 70 ildən sonra iflasa uğraması, özünü doğrultmaması maarifçilərin haqlı olduğunu bir daha sübuta yetirdi. Bakıda neft sənayesinin surətlə inkişafı nəinki Azərbaycanın paytaxtının, eləcə də bütün ölkənin Avropa elminə və mədəniyyətinə, o sıradan maarifçilik ideyalarına inteqrasiya etməsini gücləndirirdi. XIX əsrin əvvəllərində Azərbaycanın bir sıra əyalət şəhərlərində - Şuşada, Şəkidə, Gəncədə, Şamaxıda və Naxçıvanda köhnə mollaxana məktəblərini tədricən yeni tipli dünyəvi məktəblər əvəz etməyə başlayır. Bu məktəblərdə müxtəlif fənlər, o sıradan rus dili, hesab, coğrafiya, şəriət dərsləri keçilirdi. Bununla bağlı olaraq Azərbaycan mollaxanaları üçün ənənəvi dərsliklər sayılan Sədinin “Büstan” və “Gülüstan”, Mollayi Ruminin və başqalarının əsərləri əvəzinə yeni, pedaqoji cəhətdən daha mükəmməl dərsliklərin yazılmasına kəskin ehtiyac duyulurdu. XIX əsrdə Azərbaycanda uşaq ədəbiyyatının inkişafının əsasını qoyan da məhz bu ehtiyac idi. Bundan başqa, köhnə tədris materialının əksəriyyəti fars və ərəb dillərində olduğundan, xalqın ana dilində yazılmış dərsliklərin meydana çıxması böyük milli-mənəvi əhəmiyyət kəsb edirdi. Yeni tipli məktəblərin açılmasından az sonra Azərbaycan dilində seçmələri içinə alan ilk müxtəxabatlar meydana çıxır. Azərbaycan məktəbləri üçün Mirzə Şəfi Vazeh və Qriqoryev tərəfindən hazırlanmış “Azərbaycan dilinin tam və geniş müntəxabatı” 1855-ci ildə nəşr olunaraq uzun müddət qəza məktəblərində Azərbaycan dilinin tədrisi üçün yeganə dərs vəsaiti olmuşdur. Ancaq bu dərslik get-gedə artan məktəblərin tələbatını ödəyə bilmirdi. Buna görə də yeni dərsliklər meydana çıxırdı. İ.Rodinovun 1856-cı ildə Peterburqda nəşr olunmuş “Tatar əlifbası” dərsliyi, 1861-ci ildə M.Ə.Vəzirovun tərtib etdiyi və yenə də Peterburqda çapdan çıxan “Tatar-Azərbaycan dilinin qrammatika” 1863-cü ildə isə naməlum müəllifin tərtibində işıq üzü görmüş “Qiraət kitabı” bu cür dərsliklərə nümunə ola bilər. Böyük Azərbaycan şairi və maarif xadimi Seyid Əzim Şirvani məktəbdarlıq fəaliyyəti ilə yanaşı, dərsliklərin hazırlanması işi ilə də məşğul olurdu. Müntəxabat xarakteri daşıyan bu dərsliklərin əsas müəllifi şairin özü olsa da, buraya Şərq və rus klassiklərindən tərcümələr də sa28 MATERİALLAR Bakı, 11-13 oktyabr 2012-ci il lınmışdı. 1878-ci ildə tərtib edilmiş birinci dərslik “Rəbiül-ətfal”, yəni “Uşaq baharı” adlanırdı. Buraya şairin yazdığı mənzum hekayə və təmsillər də daxil edilmişdi. Dərslik əsasən didaktik xarakter daşıyır və gənc nəslin maarifçilik ideyaları yönündə təlim-tərbiyəsini nəzərdə tuturdu. 1893-cü ildə tərtib edilmiş ikinci və daha mükəmməl dərslik isə “Tacül-kütub” – “Kitabların tacı” adını almışdı. Seyid Əzim Şirvani öz dərsliklərini çap etdirə bilməsə də, onun materialları uzun müddət şairin məktəbində tədris vəsaiti kimi istifadə olunmuş, sonralar isə Çernyayevski və Vəlibəyovun tərtib etdiyi “Vətən dili” dərsliyində onun materiallarından istifadə olunmuşdu. “Vətən dili” dərsliyinin hazırlanması zamanı böyük çətinliklərlə qarşılanan tərtibçilər əsasən tərcümə nümunələrindən, Seyid Əzimin və Qaradağinin uşaq şeirlərindən istifadə etməli olmuşdular. Dərsliyin müqəddiməsində bunu xüsusi olaraq nəzərə çarpdıran müəlliflər yazırdılar ki, milli uşaq ədəbiyyatı nümunələri olmadığından, onlar əsasən tərcümə ədəbiyyatından faydalanmalı olmuşlar. Hmin dərslik öz dövründə Azərbaycanda maarifin inkişafı üçün böyük rol oynamış və dəfələrlə nəşr olunaraq məktəblərdə mötəbər dərs vəsaiti rolunu oynamışdır. XIX yüzilliyin sonunda bir sıra başqa dərsliklər də çapdan çıxmışdır. Bunların sırasında Səid Ünsizadənin 1882-ci ildə Tiflisdə çap etdirdiyi müntəxəbat, Mehdi Həsənoğlunun 1894cü ildə nəşr etdirdiyi “Vətən dili”dərsliyi həmin əsərlərə nümunə ola bilər. Milli məktəblərimiz üçün yeni proqram və dərsliklərin tərtib olunmasında böyük pedaqoq və maarifçi Rəşid bəy Əfəndiyevin xidmətlərini xüsusi qeyd etmək lazımdır. Onun 1898-ci ildə İstanbulda çap etdirdiyi “Uşaq bağçası” adlı əlifba dərsliyi uzun müddət məktəbərimizdə təlimtərbiyə işlərinə xidmət göstərmiş və dəfələrlə nəşr olunaraq müəllimlərin etibarlı köməkçisinə çevrilmişdir. Onun “Bəsirətül-ətfal” – “Uşaq gözlüyü” adlı başqa bir dərsliyi isə 1901-ci ildə Bakıda işıq üzü görmüşdür. Nəriman Nərimanovun “Türk-Azərbaycan dilinin müxtəsər sərf-nəhvi”, yəni “qrammatikası” dərsliyi və “Müəllimsiz türk dilini öyrənməkdın ötrü asan kitabça” adlı vəsaiti 1899-cu ildə nəşr olunmuşdur. Bu kitablar öz dövründə böyük populyarlıq qazanmış və Azərbaycanda maarifin inkişafına öz töhfələrini vermişdir. XIX əsrin sonunda dərsliklərlə yanaşı, milli mətbuat da uşaq ədəbiyyatına böyük qayğı göstərirdi. 1875-ci ildə nəşrə başlayan ilk Azərbaycan qəzeti “Əkinçi” maarifçilik ideyalarını yayan mötəbər və əzəmətli bir rapora çevrildi. Həsən bəy Zərdabinin vətəndaşlıq qeyrətinin məhsulu olan bu qəzetin əsas müəllifi Zərdabi özü olsa da, o dövrün bir çox maarifpərvər ziyalılarını öz ətrafına toplanmışdı. Qəzetinin əsas məqsədi xalqı maarifləndirmək, cəhalət və gerilik girdabından çıxarmaq olduğundan, bir çox bədii və publisist materiallar birbaşa uşaq auditoriyasına ünvanlanmışdı. Ədib öz hüquqlarını anlamayan xalqa müraciətlə yazırdı: “Rəiyyət padşaha, övrət kişiyə, uşaq ataya, nökər ağaya, şagird ustaya məgər qul deyil? Bəli, biz hamımız quluq və buna səbəb bizim ata-baba adətləridir və nə qədər belə olsa, biz tərəqqi etməyəcəyik və edə bilmərik.” Göründüyü kimi, bu fikir nəinki 125 il bundan əvvəl üçün, hətta indinin özündə belə aktual səslənir və demokratik cəmiyyətin əsas prinsiplərindən birini ifadə edir. Cəmi iki il fəaliyyət göstərdikdən sonra bağlanan “Əkinçi”dən sonra Tiflisdə nəşr olunmağa başlayan “Ziya” qəzetində də maarifçilik ideyalarının təbliğinə və uşaq ədəbiyyatı nümunələrinin çapına böyük diqqət yetirilirdi. Burada yeni üsullu məktəblərdə tədrisin keyfiyyətini yüksəltmək üçün yeni dəsrliklərin hazırlanması təşəbbüsü qaldırılırdı. Qəzetin redaktoru Səid Ünsizadə öz təşəbbüsünü reallaşdırmış və yüksək səviyyəli dərsliklər hazırlayaraq çap etdirmişdi. 1883-cü ildə nəşrə başlayan “Kəşkül” qzəeti “Əkinçi”də irəli sürülən demokratik ideyaların təbliği ilə yanaşı, köhnə mədrəsələrin islahı, yeni üsulla məktəblərin açılması, kitabxana, teatr kimi maarifçilik ocaqlarının açılması ideyalarını da irəli sürürdü. Bütün bunlar – Azərbaycan milli peşəkar uşaq ədəbiyyatının yaranması üçün möhkəm zəmin hazırlamış oldu. 29 «II BEYNƏLXALQ TÜRK XALQLARI UŞAQ ƏDƏBİYYATI KONQRESİ» XX əsr Azərbaycan uşaq şeiri bir tərəfdə şifahi ədəbiyyat xəzinəsindən digər tərəfdən ölməz sənətkarların hikmətlə dolu nəsihətamiz əsərlərindən bəhrələnmiş, nəhayət əsrin demokratik məzmunlu ədəbi irsi zəminində yeni inkişaf mərhələsinə daxil olmuşdur. Azərbaycan uşaq ədəbiyyatının ilk kamil nümunələrini M.Ə.Sabir, A.Şaiq, A.Səhhət kimi müqtədir sənətkarlar yaratmışlar. A.Şaiq uşaq ədəbiyyatı ilə ardıcıl məşğul olmuş o ədəbiyyatın təməlini qoymuşdur. Onun yeni mündəricəli poetik yaradıcılığında gənc nəslin nəcib mənəvi keyfiyyətləri ana vətənə sədaqət, əməyin qüdrəti bədii əksini tapmışdır. Gənc müasir şairlər uşaq ədəbiyyatı nümunələri yaradarkən A.Şaiqin açdığı cığırla inamla irəliləyirdilər. M.Müşfiq, S.Rüstəm, S.Vurğun, R.Rza, M.Seyidzadə, H.Əlizadə, O.Sarıvəlli, N.Rəfibəyli, M.Dilbazi, M.Rzaquluzadə, Ə.Cəmil kimi şairlərin yeni uşaq şeirinin yaranmasında misilsiz xidmətləri olmuşdur. S.Vurğunun poeziyasında uşaqlar üçün yazılmış şeirlər şairin zəngin bədii irsi içərisində müstəsna yer tutur. Bildiyimiz kimi S.Vurğun uşaqlar üçün yazan şairlərin qarşısında çox ciddi vəzifələr qoyurdu. O, “Balalarımız üçün gözəl əsərlər yaradaq” adlı silsilə məqalələrində uşaqlar üçün dərin məzmunlu əsərlər yazmağın vacibliyindən danışırdı. Şair yazırdı: “... Biz uşaqla danışdığımız zaman – insanla danışdığımızı, uşaq üçün yazdığımız zaman – insan üçün yazdığımızı unutmamalıyıq”. S.Vurğun yazıçıları gənclik və gözəllik, təbiət eşqi məhəbbət kimi bəşəri mövzularda əsərlər yazmağa, gəncliyi sağlam ruhda tərbiyə etməyə çağırırdı. Cəmi 23 ay mövcud olmuş ilk Azərbaycan Cümhuriyyəti dövründə ictimai-iqtisadi və siyasi həyatın bir çox başqa problemləri ilə yanaşı, təlim-tərbiyə və təhsil məsələlərinə də böyük fikir verilirdi. Azərbaycan dilinin dövlət dili elan edilməsi, məktəblərdə təhsilin ana dilində aparılması haqqında parlamentin qərarı öz növbəsində uşaq ədəbiyyatının inkişafına da rəvac verirdi. Doğrudur, yüksək ixtisaslı pedaqoji kadrların olmaması ucbatından Şərqdə ilk çağdaş tipli universitet olan Bakı Dövlət Universitetində ilk vaxtlar təhsil rus dilində aparılırdı. Lakin ziyalıların yüksək vətənpərvərlik hissləri nəticəsində tez bir zamanda ölkənin milli kadrlarla təmin ediləcəyinə inam yaradırdı. Gənc respublikanın maddi cəhətdən çətinlik çəkdiyi bir dövrdə yüz nəfər azərbaycanlı gəncin ali təhsil almaq üçün dövlət hesabına xaricə göndərilməsi bu işə nə qədər yüksək önəm verildiyini göstərməkdədir. Bütün bu səbəblərə görə 20-ci illərin uşaq ədəbiyyatını bilavasitə Cümhuriyyət dövrü uşaq ədəbiyyatının ideya və məfkurəcə davamı hesab etmək olar. Bolşevik istilasının ilk illərində hələ cəmiyyətdə demokratik meyllər güclü olduğundan, totalitar rejim iç özünü müəyyən qədər gizləyirdi. Bu isə vətənpərvər ziyalılara öz ideyalarını gənc nəsil arasında yaymağa imkan verirdi. Hələ cümhuriyyət dövründə fəaliyyət göstərən uşaq mətbuatı orqanlarından “Dəbistan”, “Rəhbər”, “Məktəb” jurnallarının ənənəsi əsasında 1921-ci ildə “Maarif” adlı uşaq jurnalı nəşr olunmağa başladı. Həmin jurnalın yaradıcı heyətinə H.Mahmudbəyov, S.M.Qənizadə, Ə. Cəfərov kimi görkəmli yazıçı-pedaqoqlar daxil idi. Həmin jurnalla təxminən eyni vaxtda nəşrə başlayan “Qırmızı günəş” jurnalı kiçik və ortayaşlı məktəblilər üçün nəzərdə tutulmuşdu və ayda iki dəfə çıxardı. “Qırmızı günəş” toplusunun ətrafında görkəmli uşaq yazıçı və şairlərindən Abdulla Şaiq, Qafur Rəşad Mirzəzadə, Cəmo Cəbrayılbəyli və başqaları toplanmışdı. Jurnalın səhifələrində bədii örnəklərdə uşaqlar üçün nəzərdə tutulmuş şeir və hekayələrlə yanaşı, publisist yazılara və məlumat xarakterli oçerklərə də geniş yer verilirdi. Məsələn, qafur Rəşad Mirzəzadənin “Abbas Səhhət” və “Sabir” oçerklərində bu görkəmli Azərbaycan şairlərinin tərcümeyi-halı, onların uşaq ədəbiyyatının inkişafındakı rolu öz əksini tapmışdı. Ümumilikdə iyirminci illərdə ana dilində 15-ə yaxın qəzet və jurnal uşaq ədəbiyyatının problemlərini öz səhifələrində əks etdirirdi. Bunlardan “Aydınlıq” (918-1925), “Qızıl Şərq” (1922), “Qızıl gənclik” (1923), “Gənc işçi” (1923) qəzetləri, “Məktəb” (1925), “Komsomol” (1926), “Pioner” (1927) jurnalları öz səhifələrində klassik və çağdaş yazıçı və şairlərin əsərlə30 MATERİALLAR Bakı, 11-13 oktyabr 2012-ci il rinə, dünya klassikasından tərcümələrə geniş yer verir, yeniyetmə və gənc yazarların ilk qələm təcrübələrini nəşr edərək oxuculara çatdırırdı. İyirmici illərdə “Pioner” jurnalının səhifələrində o vaxt hələ çox gənc olan Süleyman Rüstəm, Səməd Vurğun, Rəsul Rza, Mehdi Hüseyn, Sabit Rəhman, Ənvər Məmmədxanlı, Abdulla Faruq, Əbdülbaqi Fövzi və başqalarının uşaqlara həsr edilmiş və uşaq həyatından bəhs edən, uşaq psixologiyasını əks etdirən şeir və hekayələri nəşr olunurdu. 20-ci illərdə uşaq ədəbiyyatı təkcə mətbuatın səhifələrində deyil, müstəqil surətdə də yaranmaqda davam edirdi. əgər uşaq mətbuatında daha çox gənc ədəbi qüvvələr meydan verilirdirsə, qocaman, təcrübəli yazıçı və şairlər, pedaqoqlar bu mətbuatdandan kənarda daha çox siyasiləşməmiş uşaq ədəbiyyatını inkişaf etdirirdilər. Bunların sırasına Cəlil Məmmədquluzadə, Cəfər Cabbarlı, Seyid Hüseyn, Süleyman Sani Axundov, Abdulla Şaiq, Əhməd Cavad, Hacı Kərəm Sanılı və başqaları daxil idi. Bu illərdə uşaq mətbuatı nəşr etmək təşəbbüsündə olan pedaqoq və ziyalılar çox idi. Lakin maddi çətinliklər üzündən “Yeni yıldız”, “Məktəb yıldız”, “Qızıl cavanlıq”, “Gənclər dünyası”, “Tələbə həyatı”, “Qızıl tələbə” və s. qəzet və jurnalların ömrü çox qısa olmuş, onların bəziləri bir neçə il fəaliyyət göstərə bilsədə çoxunun yalnız bir-iki nömrəsi çıxmışdı. Bunların içərisində yalnız 1927-ci ildə nəşrə başlayan “Pioner” jurnalı 70 ildən artıq bir həyat yaşamağa müvəffəq oldu. Bu isə həmin jurnalın siyasi cəhətdən kommunist ideologiyasının tələblərinə cavab verməsi və buna görə də dövlət tərəfindən maliyyələşdirilməsi ilə bağlı idi. Lakin siyasətlə, kommunist ideyalarının təbliği ilə yanaşı, həmin jurnalda Azərbaycan uşaq ədəbiyyatının məzmun və forma baxımından zənginləşdirən bir çox bədii və publisist əsərlər, elmi yazılar və s. çap olunurdu. Jurnalın ilk rəssamı – Qəzənfər Xalıqov öz dərin məzmunlu illüstrasiyaları və satirik rəsmləri ilə Azərbaycan uşaq rəssamlığının bünövrəsini qoydu. Tağı Şahbazinin “Qayçı” hekayəsində kimsəsiz bir uşağa edilən zülm əsərin əsas mövzusu kimi götürülmüşdü. Eyni problem S.Vurğunun “İki körpə”, S.Rüstəmin “Yurdsuz uşaq” şeirlərində, M.Məlikzadənin “Cənnət quşu”, İ.Nəzərzadənin “İki səs” hekayələrində öz əksini tapmışdır. Lakin bu əsərlərdə əksər hallarda Sovet dövrünün ideallaşdırılması, keçmişin tünd boyalarla verilməsi tendensiyası üstünlük təşkil edir. M.Dilbazi bir sıra poema da yazmış, Azərbaycan xalqının tarixi keçmişini və müasir həyatını real bədii lövhələrdə təsvir etmişdir. O, uşaqlar üçün yazdığı “Reyhan”, “Balaca nümayəndə”, “Xeyir və şər”, “Qardaşlar”, “Balaca dostlarım”, “Sevincin dünyası”, “Babaların su həsrəti” poema və mənzum nağıllarında zəngin mənəvi keyfiyyətlərə malik olan balaca vətəndaş obrazı yaratmışdır. Doğma vətəni balaca uşaqlara sevdirmək M.Rzaquluzadə şeirlərinin əsas ruhunu təşkil edir. Doğrudur, M.Rzaquluzadə nəsrə daha çox meyl göstərsə də, onun şeirlərində uşaq aləmi, əməyə və birliyə maraq, yoldaşlıq, dostluq münasibətləri daha dolğun, təsirli verilmişdir. Şairin “Ən dadlı meyvə”, “Düymə”, “Ağ dana”, “Çimən sərçələr”, “Mənim planım”, “Qış gəlir” və başqa şeirlərlə yanaşı, müharibə mövzusunda yazdığı “Leyla”, “Qaranquş yuvası”, “Mektublar” poemalarında yadda qalan lövhələr, vətənin qeyrətini çəkən, onun yolunda bütün işgəncələrə sinəsini sipər edən Arslan və Leyla kimi obrazlar vardır. Ə.Abbasov və Z.Cabbarzadə yaradıcılığında nəğmə janrı üstünlük təşkil edir. Şair Z.Cabbarzadəni uşaqlara və gənclərə daha çox sevdirən onun bəstəkarlarla birlikdə yaratdığı “Kəndimiz”, “Sürəyya”, “Lay-lay”, “İsmayıhn mahnısı”, “Əziz vətən” mahnıları idi. Böyük Vətən müharibəsindən sonra Azərbaycan poeziyasına yeni nəfəs gətirən B.Azəroğlu, B.Vahabzadə, İ.Səfərli, N.Xəzri, H.Hüseynzadə, H. Abbaszadə, A.Babayev, M.Gülgün, Ə.Kərim də yeri gəldikcə uşaqlar üçün şeir ve poemalar yazıb uşaq poeziyasını zənginləşdirmişdirlər. 60-cı illər Azərbaycan uşaq poeziyasında ənənəvi mövzularla yanaşı, böyük elmi kəşflər, nəhəng tikintilər, kosmosun fəthi, beynəlxalq aləmdə baş verən hadisələr və sairə bədii 31 «II BEYNƏLXALQ TÜRK XALQLARI UŞAQ ƏDƏBİYYATI KONQRESİ» əksini tapmışdır. Bütün bunlar poeziyaya yeni məzmun, yeni ruh, əlvan bədii təsvir çalarları gətirdi. Həmin məziyyəti “Bahar”, adlar, uşaqlar”, “Yaşar və Nur nənə”, “Sözlər, nəğmələr, nağıllar, laylalar” (T.Elçin); “Ağ çəmən”, “Balaca həkim”, “Dovşanın ad günü”, “Məni günəşə at” (X.Əlibəyli); “Meşənin mahnısı”, “Bir evim var”, “Körpə günəş”, “Dağ yeli” (İ.Tapdıq); "”Çəmən qızı”, “Nəğməli qovaq” (M.Əliyev); “Buludlar”, “Ulduzların söhbəti”, “Leylək yuvası” (H.Ziya); “Bağçada yolka”, “Bəxtiyar uşaqlar” (T.Mütəllibov); “Utancaq oğlan”, “Qızımın sualları” (T.Mahmud); “Mən rəngləri tanıyıram” (Zahid Xəlil); “Xumar”, “Ağ cücə, qara cücə” (S.Məmmədzadə) əsərlərində, həmçinin gənc şairlərin yeni uşaq şeirlərində görmək olar. Bununla yanaşı demək olar ki, hər bir uşaq şairinin özünəməxsus fərdi yaradıcılıq xüsusiyyətləri, dəsti-xətti, manerası vardır. Əlbəttə bu, uşaq poeziyasının sənətkarlıq cəhətdən yüksəlişi ilə bağlıdır. Ana vətənin gözəl təbiətini uşaqlara sevdirmək bacarığı yalnız istedad deyil, həm də təbiəti öyrənməyi, duymağı tələb edir. X.Əlibəylinin “Şəlalə” şeiri də belə bir duyğunun məhsuludur. Hacıkənd yaxınlığında, dağlardan tökülən şəlalə ilə balaca bir qız arasında gedən söhbət şeirin əsas süjetidir. Balaca qız sürətlə axan şəlalənin bir az dayanıb dincəlməsini istəyir. Şəlalə cavabında deyir: ...Ay qız, mənə demə dayan, Qarşı dağda işıldayan Şəlaləylə yarışırıq. Coşqun çaya qarışırıq. Bu şeirdən çıxarılan ümumiləşdirilmiş nəticə, təbiətin ahəngdar qanunu cəmiyyətdə də mövcuddur. Gənc nəsillərin işi, fəaliyyəti həyat axmı ilə qaynayıb-qarışır, bir ümmana dönür. Müasir Azərbaycan uşaq poeziyasında lirik, lirik-epik şeir və poemalar geniş yayılmışdır. Şairlərimizdən T.Elçin, İ.Tapdıq, T.Mütəllibov, T.Mahmud və b. yaradıcılıqlarında istər ailə və məktəb tərbiyəsindən, istərsə də əmək vərdişlərindən, təbiət aləmindən bəhs etdikdə aydın, yığcam lövhələr yaradır, uşaq ruhuna yaxın oynaq vəznlərdən məharətlə istifadə edirlər. Z.Xəlilin “Qəcələ”, “Qızıl qaz”, “Tovuz quşu”, “Qartal”, “Qırğılar”, “Qağayılar”, “Sona”, “Tuğay”, “Şanapipik”, “Açut” və s. Şeirləri buna misal ola bilər. H.Ziyanın təmsilləri uşaq aləmi üçün maraqlı və yeni fıkirlərlə zəngindir. H.Ziyanın təmsillərini kiçiklər də, böyüklər də həvəslə oxuyur, düşünür, müəyyən nəticəyə gəlirlər. Müasir Azərbaycan uşaq poeziyası bu gün özünün yeni inkişaf mərhələsinə, ciddi axtarışlar dövrünə qədəm qoymuşdur. Şübhəsiz ki, şair və yazıçılarımız balalara daha gözəl, dolğun məzmunlu, bədii əsərlər yaratmaqla onların mənəvi dünyasını zənginləşdirəcək, daha nurlu edəcəklər. Bu çox da geniş olmayan məruzədə biz uşaq ədəbiyyatının tarixinə nəzər salmağa cəhd etdik. Müəyyən ümumiləşmələr apardıq. Belə bir nəticəyə gəldik ki, tarixilik elmdə obyektivliyi, sənətdə, bədii yaradıcılıqda ideyalılığı təmin edən bir prinsipdir. O, ədəbiyyatı (sənətkarı) xalqa bağlayır, bədii əsərlərdə xalq həyatının obyektiv təcəssümünə, habelə milli-mənəvi özünüdərkə təminat verir. Tarixilik amili filofosu, ədibi yolundan çıxmağa qoymur, bədii fikrə gələcəyi nişan verir. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 32 ƏDƏBİYYAT Abbaslı İ. Çoxcildli Azərbaycan folklor antologiyası. Bax: Azərbaycan folklor antologiyası. Naxçıvan folkloru. Bakı, Sabah, 1994, s.3-15. Abbaslı İ. Müqəddimə. Bax: Azərbaycan aşıqları və el şairləri. 2 cilddə, I c., Bakı, Elm, 1983, s. 5-18. Araslı N. “Dədə Qorqud” kitabı Həmid Araslı tədqiqatında: “Dədə Qorqud” dünyası. Məqalələr məcmuəsi, Bakı, Öndər, 2004, s.125-132. Araslı N. Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi və problemləri, Bakı, Gənclik, 1998, 730 s. Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi, 5 cilddə, I c., Bakı: Elm, 2004. – 759 s. Cəfərov N. Azərbaycanşünaslığa giriş. Bakı, Az ATAM, 2002, 600 s. Cəfərov N. Eposdan kitaba. Bakı, Maarif, 1990, 194 s. Namazov Q. Azərbaycan uşaq ədəbiyyatı. Bakı, 1987. MATERİALLAR Bakı, 11-13 oktyabr 2012-ci il UŞAQ FOLKLORU – BEŞİKDƏN BAŞLAYAN ƏDƏBİYYAT Xuraman KƏRİMOVA AMEA Folklor İnstitutu böyük elmi işçi, Bakı/Azərbaycan [email protected] XÜLASƏ Uşaq ədəbiyyatının tərkib hissələrindən biri də Azərbaycan uşaq folklorudur. Hər doğulan uşaqla bu nümunələr yeni yaşam mərhələsinə başlayır. Bir vaxtlar anasını uyudan həzin laylalar, gümrahlaşdıran, əzizləyən şaqraq nazlamalar indi övladı üçün səslənir. Bu nümunələrin körpəyə çatdırılmasında əsas işi səs, onun tembri, ananın emosiyaları görür. Lakin nitqin formalaşdığı dövrlərdə böyüklərdən eşitdikləri folklor mətnlərini (nağıl, tapmaca, sanama, düzgü, yanıltmac və s.) özləri ifa etməyə başlayırlar. Yazıb-oxumağı öyrəndikdən sonra da uşaqlar bədii qiraət üçün daha çox folklor janrlarını seçirlər. Buna səbəb onun güclü qafiyə sisteminə malik olması və bunun nəticəsində daha tez yadda qalması, ritmi, oynaqlığı, ahəngdarlığı ilə uşaq ruhuna çox yaxın olmasıdır. Bu nümunələrdə uşaqların anlamaq iqtidarında olmadıqları məcazi mənalı sözlər, demək olar ki, işlənmir, mətnlər sadə, aydın, onların anlayacağı bir dildədir. Bu ədəbiyyatın şanslı olmasının bir səbəbi də onun uşaq yaddaşında, təfəkküründə ilkinliyidir. Dünyaya gəldiyi ilk gündən eşitdiyi laylalarla folklorla təması başlayır, bu səs ruhunun mayasına çevrilir, mənəviyyatına hopur. Biz uşaqların bu bədii ədəbiyyat nümunələrindən yararlanmasını aşığıdakı mərhələlər üzrə qruplaşdırmağı məqsədəuyğun saydıq: 1. Həyatın ilkin çağlarında uşaqlara söylənən folklor janrları: laylalar, nazlamalar. 2. Uşaqların özlərinin dinləməyə və ifa etməyə can atdığı folklor janrları: nağıl, tapmaca, sanama, yanıltmac, oyunlar və s. Açar sözlər: layla, sanama, yanıltmac, uşaq folkloru. CHILD FOLKLORE –THE LITERATURE BEGINNING FROM THE CRADLE SUMMARY Azerbaijan child folklore is the main part of the child literature. These examples begin to the new living condition with the each new infant. The dismal lullabies, cheerful, sweet merry songs which let sleep the mother now are sounded for her child. In the delivering of these examples to the child the main work is done with the sound, its timbre and emotions. But in the forming periods of the speech the children begin to perform the folklore texts (such as tales, riddles, sanamas, duzgus, and tongue twisters) themselves. After learning writing and reading the children choose the folklore genres for their recitation a lot. The reason of it to have a strong rhyme system, being memorable and with the rhythm, frisky, harmony similar to the child spirit. In these examples the metaphorical difficult words which children don’t understand are almost not used, the texts are simple, lucid. This literature has a good chance because it is the initial in child’s memory. From the first day the children are born their contact with folklore begins, this sound turns to their spirit, soaks to their morality. We consider classifying the child folklore examples as followings: 1. The folklore genres told to the children in the first periods of the life: lullabies, flirty poems. 2. The folklore genres listening or performing by children: tale, riddle, sanama, tongue twister, game and etc. Key words: lullaby, sanama, tongue twister, child folklore. Türk xalqları arasında ailə, uşaq yaşamın baş məqsədi, həyatın mənası – özüdür. Çox məşhur atalar sözündə deyilir: “Süfrənin yaraşığı qonaq, evin yaraşığı uşaqdır” (5,190). “Acısı da bal dadan” (5, 477) övladın tərbiyəsi, cəmiyyət üçün dəyərli insan yetişdirmək valideynlərin ən mühüm vəzifəsidir. “Əzizim əziz, tərbiyəsi ondan əziz”(5, 175) söyləyən ulularımız yazıbpozmadan şifahi xalq ədəbiyyatı vasitəsilə şəxsiyyət formalaşdırmağın çox yüzillikləri aşaraq yaşaya bilən mükəmməl proqramını yaratmışlar. Şifahi xalq ədəbiyyatının bir hissəsi olan uşaq folkloru bu işə daim ləyaqətlə xidmət etmişdir. Folklorun yaranış tarixinin yazılı ədəbiyyatdan çox-çox əvvələ aid olmasına baxmayaraq, bu gün də o, müasir dövr insanının mənəviyyatının formalaşmasında böyük rol oynayır. 33 «II BEYNƏLXALQ TÜRK XALQLARI UŞAQ ƏDƏBİYYATI KONQRESİ» Kiçik oxucuların bədii zövqünün formalaşmasına, cəmiyyət üçün gərəkli insan kimi yetişməsinə, əqli və zehni inkişafına, mənəviyyatının düzgün qurulmasına xidmət məqsədilə hələ keçən əsrin əvvəllərində F.Köçərlinin “Balalara hədiyyə” (7) folklor toplusunu nəşr etdirməsi, sözün həqiqi mənasında, böyüməkdə olan nəslə, həmçinin böyüklərə qiymətli hədiyyə oldu. AMEA Folklor İnstitutunun çapa hazırlayıb nəşr etdirdiyi çoxcildli “Azərbaycan folkloru antologiyası” həmin işi çox mükəmməl şəkildə davam və inkişaf etdirir. Bu nəşrlər ümumən şifahi xalq ədəbiyyatı nümunələrindən ibarətdir. Uşaq ədəbiyyatı xalq ədəbiyyatının tərkib hissəsi olduğundan nəşr olunan bütün cildlərdə “Uşaq folkloru” başlığı altında ayrıca bir bölmə var ki, burada hər birimizin içindən keçib gəldiyimiz sanamalar, düzgülər, nağıllar, tapmacalar öz əksini tapıb. Layla, nazlama, sanama, düzgü, sicilləmə, yanıltmac, nağıl, tapmaca uşaq folklorunun ən çox yayılmış janrlarındandır. Bu nümunələri iki qrupa ayırmaq olar: 1. Həyatının ilk çağlarında uşaqlara söylənən folklor janrları: laylalar, nazlamalar. 2. Uşaqların özlərinin dinləməyə, oxumağa, ifa etməyə çalışdığı folklor janrları: nağıl, sanama, yanıltmac, tapmaca və s. Sağlam ailədə doğulan hər bir körpənin dünyaya gəlişi ilə bədii ədəbiyyatla təması başlayır. Çox vaxt yeni doğulmuş uşaq öz adından da əvvəl anasının laylasını, nazlamasını eşidir. Şüurunun ibtidai mərhələsində olan insancığaz hələ heç bir sözün mənasını bilmədiyi halda, layla vasitəsilə anası ilə dil tapır, ünsiyyət qurur, arzu dolu bu laylaları həvəslə dinləyir, rahatca yuxuya gedir. Folklor mətnlərində kar samitlər və onların cingiltili qarşılıqlarından fərqli olaraq, cütlük təşkil etməyən l, m, n, r cingiltili samitlərinin yaratdığı alliterasiya çox axıcı və ürəyəyatan səslənir. Bunu laylalarımızda aşkar görürük. Laylaların təkcə “layla, balam, a layla” misrasında l, y samitlərinin təkrarından yaranan alliterasiyanın, a səsinin doğurduğu assonansın ahəngi bir dilbilməzə ananın bütün mətləbini anladır. Körpəyə rahatlıq diktə edən, dinclik gətirən bu səs – avaz onda ilkin olaraq doğmalıq hissini formalaşdırır, o, bu səsi tanıyır, sevir, dinləməyə adət edir. O hiss edir ki, bu ifaçı onun ən yaxın, muniş – doğma adamıdır, duyur ki, bu musiqi ilə ona ən yaxşı sözlər-fikirlər söylənir. Təfəkkürü formalaşandan sonra biləcək ki, bir vaxtlar beşiyi başında bu səs-bu musiqi sədaları altında ona gələcək həyatının bütün mərhələlərinin proqramı söylənmişdir. Ata-analı böyü, Gölü sonalı böyü. Anan toyunu görsün, Teli xınalı böyü. Layla, balam, a layla, Körpə balam, a layla (3, 37). Laylalar körpəyə həzinlik, sakitlik bəxş edir. Nazlamalar isə bunun əksinə olaraq, uşağın gümrah, şaqraq, şən olması üçün söylənir. Bunlar cəldlik, çeviklik, həyat eşqi, hərəkətlilik formalaşdırır. Dağda meşəlik, Gül bənövşəlik, Mən həmişəlik Bu balama qurban (2, 690). Layla və nazlamalar uşağın həyatının ilkin çağlarında gün ərzində ona dəfələrlə söylənir. Nitqin ilkin formalaşma dövründə uşaqlar, demək olar ki, folklorla dil açır. İnkişafın bu mərhələsində uşaq 3-4 sözdən ibarət sanama, düzgü söyləyir: “Bir, iki, bizimki”(1, 460), “Bu vurdu, bu tutdu”(1, 461) və s. Uşaq adətən tək yatmağa qorxur. Bu zaman yaxınlarından (ana, ata, nənə, babasından) birinin yanında olması onun mühüm daxili tələbatıdır. Nağıl dinləyə-dinləyə yuxuya getməyin 34 MATERİALLAR Bakı, 11-13 oktyabr 2012-ci il şirinliyi onda sabaha – xoş gələcəyə böyük inam hissi aşılayır. Uşağın nağılı dinləyərkən leksikonuna yeni sözlərin daxil olması, söyləyərkən isə düşündüklərini ardıcıl və düzgün çatdırmaq cəhdi onun dinləmək və söyləmək qabiliyyətini inkişaf etdirir. Onlar dinlədikləri hər bir mətni həqiqət qəbul edirlər. Xüsusən uşağa bir nağılı təkrar-təkrar danışmaq böyüklərdən dəqiqlik tələb edir. Uşağın əvvəllər dinlədiyi nağılda hansısa bir detalı fərqli söyləyərkən o, həmin anda tələbkarlıqla söyləyiciyə irad tutur, düzəliş verir. Bu, formalaşma dövründə olan diqqətin ilkin göstəricisidir. Əhməd Cəmilin “Can nənə, bir nağıl de” şeirində yatarkən nənəsindən nağıl istəyən və onu diləyən nəvənin psixoloji yaşantıları çox aydın və dəqiq şəkildə əks olunmuşdur. Nağılı, xoş sözləri dinləyə-dinləyə yatan uşağın yuxuda gördüklərinin şeirdə təsviri yatarkən xoş söz dinləməyin əhəmiyyətini bir daha sübut edir. Uşağın yuxuda gördükləri ilə öz həyatı arasında böyük təzad vardır. Çöldə qar-tufandır – yuxusunda yaz gəlib, atası səngərdədir – yuxusunda müharibə qurtarıb, atası qayıdıb, toğlu kəsilib və s. Körpə güldü... həsrət qonan gözlərindən uçdu qəm, Öpdü onun xəyalını indi özgə bir aləm; Qaranquşlar uçub gəldi, açdı çiçək, güldü yaz... Qucaqladı atasını, sonra kimsə çaldı saz... Körpə özü hiss etmədən, onu yuxu apardı, Çöldə isə bütün gecə külək tufan qopardı (6, 112). Nağıl uşaq təfəkkürünün formalaşmasında xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Onun müəyyən süjetə malik olması sanama, düzgü və s. uşaq janrlarından fərqli xüsusiyyətidir. Uşaq öz gələcək həyatını ən yaxşı nağıl kimi uydurur. Özünü dinlədiyi hər nağılın qəhrəmanı bilir. Baş qəhrəmanı olduğu öz ömür nağılı əslində onun gələcək arzuları, gələcək reallıqlardır. Necə ki bugünkü həyatımızda baş verən yeniliklər keçmiş zamanın qeyri-adi, fantastik nağıllarıdır. Uşaqlar həyatın ilkin çağlarında məcazi mənalı sözləri başa düşmür, həmin sözləri həqiqi mənada qavrayırlar. Yəqin buna görədir ki, sanama, düzgü, yanıltmaclarda bu tipli sözlər, demək olar ki, işlənmir. Folklorun, xüsusən uşaq folklorunun əsas xüsusiyyətlərindən biri onun güclü qafiyə sisteminə malik olmasıdır. Uşaq qafiyə sözlərdən birini bilirsə, ona yaxın səs tərkibində olan digər sözü asanlıqla xatırlayır, beləliklə, təfəkküründə assossiativ əlaqə yaranır. Qafiyə təşkil edən sözlər, həmçinin ritm yaddaşın formalaşmasında mühüm rol oynayır. Böyüklərdən eşitdiyini (ən azı bir cümləni və ya ifadəni) yadda saxlayıb söyləyə bilən uşaq ifasından qürur duyur və bununla öz varlığını, mənini təsdiq etmiş olur. Tapmacalar isə uşaq təfəkkürünün yozum qabiliyyətini formalaşdırır, zehni fəaliyyətini, fəhmini qüvvətləndirir. Folklorun əsas xüsusiyyətlərindən biri də söyləyən və dinləyən tərəflərin olmasıdır. Bunun da öz üstünlükləri var. Uşaqda qarşı tərəfi-danışanı, söyləyəni dinləmək mədəniyyəti formalaşdırır. Bu, nəzakətli davranışın başlanğıcıdır. Bəzən uşaq söyləyici olur, qarşı tərəf onu dinləyir. Bu zaman uşaq ardıcıl xatırlamağa, məharətlə söyləməyə, öz dinləyici auditoriyasını ələ almağa çalışır. Bütün bunlarla gələcəyin fəal üzvünün formalaşmasının təməli qoyulur. Məlumdur ki, uşaq nitqinin yarandığı ilk zamanlarda müəyyən səsləri çətin tələffüz edir. Hər səsin öz məxrəcində düzgün tələffüz edilməsində yanıltmaclar mühüm rola malikdir. Bu janrda eyni və ya bir-birinə yaxın səslərin daha çevik təkrarı tələffüz zamanı yaranan maneələri dəf etmək üçün ən uğurlu məşqlərdir: “Çobanaldadan çobanı aldada-aldada çobanaldadan adı aldı, çobanaldadan çobanı aldatmasaydı, adı çobanaldadan qalmazdı” (4, 389). Uşaq dünyagörüşünün və mənəviyyatının formalaşmasında uşaq folklorunun xidməti əsasən aşağıdakılardan ibarətdir: 1. Diqqətin formalaşması; 2. Nitqin inkişafı; 35 «II BEYNƏLXALQ TÜRK XALQLARI UŞAQ ƏDƏBİYYATI KONQRESİ» 3. 4. 5. 6. Yaddaşın möhkəmlənməsi; Estetik tərbiyə; Əqli nəticəyə gəlmək bacarığı; Ətrafda baş verənləri düzgün qiymətləndirmə qabiliyyəti: yaxşı nədir, pis nədir və s. Milli, mənəvi, mədəni dəyərlərin gələcək nəsillərə ötürülməsi, birgəyaşayış normalarının öyrədilməsi, böyüməkdə olan nəslin hərtərəfli inkişaf etmiş şəxsiyyət kimi formalaşmasında bədii ədəbiyyatın, xüsusən onun bir hissəsi olan uşaq folklorunun rolu əvəzsizdir. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. ƏDƏBİYYAT Azərbaycan folkloru antologiyası. Gəncəbasar, IX c., “Səda”, Bakı, 2004 Azərbaycan folkloru antologiyası. Göyçə, III c., “Səda”, Bakı, 2000 Azərbaycan folkloru antologiyası. Qaraqoyunlu, VII c., “Səda”, Bakı, 2002 Azərbaycan folkloru antologiyası. Zəngəzur, XIX c.,”Nurlan”, Bakı, 2009 Azərbaycan klassik ədəbiyyatı kitabxanası. Xalq ədəbiyyatı. “Elm”, Bakı, 1982 Əhməd C. Seçilmiş əsərləri. “Azərnəşr”, Bakı, 1975 Köçərli F. Balalara hədiyyə. “Gənclik”, Bakı, 1912 ÇOCUK KİTAPLARININ EĞİTSEL ÖZELLİKLERİ VE ÇOCUĞUN EĞİTİMİNE KATKISI Yrd. Doç. Dr. Mehmet OKUTAN Karadeniz Teknik Üniversitesi, Fatih Eğitim Fakültesi, Eğitim Bilimleri Bölümü Trabzon / TÜRKİYE [email protected] ÖZET UNESCO’nun belirlediği standartlara göre çocuk, 0-12 yaş grubunda yer alan bireydir. Geleneksel anlayışta var olan “Çocuk insanın küçültülmüşüdür” anlayışı, günümüzde, “Çocuk, kendine özgü dünyası ve hayatı vardır” düşüncesine bırakmıştır. Çocuk, “çocukça” kavrar ve algılar. Doğduğu andan itibaren “kişi” olmayı öğrenme süreci içinde hayatını sürdürmeye devam eden çocuk, eğitimle kişi olur. Doğduğu anda, içinde bulunduğu ailenin kültürü ile kültürlenmeye başlayan çocuk, ninniler, masallarla bu kültürlenme sürecini zenginleştirmeye çalışır. Bir aile ortamında dünyaya gelen çocuk, kişilik kazanmaya önce ailedeki değerleri tanıyarak ve bu değerleri hayatına katarak başlar. Daha sonra “okul”, bu kültürlenme işlevinde devreye girer. Okulun, öğrencinin hayata hazırlanmasında sunduğu etkilerin başında elbette ki kitap gelmektedir. Kitap, çocuğun, hayata daha kolay ve bilerek, hazırlanabilmesine imkân tanıdığı gibi, aynı zamanda çocuğun “Ben kimim?” sorusuna bilinçli cevaplar bulabileceği en güvenilir kaynakların başında gelmektedir. Öyle ki, çocuk bazen anne-baba ve öğretmenlerde bulamadığını kitapta bulabilmektedir. Bundan dolayı çocuk, kitaba çok güvenli bir biçimde teslim olabilir. Çünkü kitap, çocuğun sosyal, psikolojik, zihinsel, manevi, vb. boyutlarını besleyip geliştirebilecek önemli bir kaynaktır. Çocuklar için bir “Çocuk matematiği”, “Çocuk kimyası” yok, olmasına da gerek yok; ama bir “Çocuk edebiyatı” mutlaka olmalıdır. Çünkü çocuk kitapları ile “Bilge gibi düşünüp, çocuk gibi konuşmayı” başarılı bir şekilde ortaya koymak mümkündür. Bilge gibi düşünüp, bilge gibi konuşmanın çocukların idrakine katkı yapmadığı, pedagojik bir gerçek olarak ortada durmaktadır. O nedenle çocuk edebiyatını oluşturacak bir “çocuk kitapları” aracı eğitimde kullanılmalıdır. Ama bu kitapların bazı özellikleri olmalıdır. Bu özelliklerin başında çocuk kitaplarının “eğitici nitelikte” olmalarıdır. Çocukların “iyi insan” olarak yetişmesinde, “iyi” özelliklerin kitaplarla örneklendirilmesinin önemli olduğu açıktır. Bu yönüyle çocuk kitapları, “ısmarlama kitap” özelliği taşımaktadır. Gereğinden fazla ahlâkçı, didaktik niyetlerle, eğlenceli olmak isteyen ilgisiz tuhaflıklar, çocuk kitaplarının eğitici olmalarını engelleyen unsurlardır. İyi insan olmaya çalışan çocuğun eline verilecek çocuk kitabında, iyiliğin bütün örneklerinin bulunabilmesi, en azından ipuçlarının olması, kitabın eğitici olmasının asgari şartıdır. 2000’li yılların eğitimli insanı, milli kültürü tanıyan, benimseyen, soru sorabilen, düşünen ve kültürün evrensel özelliklerini kaynaştırabilen insan olduğuna göre, çocuk kitaplarının çocuğu sözü edilen yönlerden geliştirebilecek eğitici özelliklere sahip olmalıdır. Bu oturumda çocuk kitaplarının ihmal edilen “eğitici özellikleri” üzerinde tartışılacak ve öneriler sunulacaktır. 36 MATERİALLAR Bakı, 11-13 oktyabr 2012-ci il GİRİŞ UNESCO’nun belirlediği standartlara göre çocuk, 0-12 yaş grubunda yer alan bireydir. Geleneksel anlayışta var olan “Çocuk insanın küçültülmüşüdür” anlayışı, günümüzde, “Çocuk, kendine özgü dünyası ve hayatı vardır” düşüncesine bırakmıştır. Çocuk, “çocukça” kavrar ve algılar. Çocuktan “olgun insan kavrayışı ve davranışı” beklemek, ona yapılabilecek en önemli haksızlıklardan biridir. Doğduğu andan itibaren “kişi” olmayı öğrenme süreci içinde hayatını sürdürmeye devam eden çocuk, eğitimle kişi olur. Doğduğu anda, içinde bulunduğu ailenin kültürü ile kültürlenmeye başlayan çocuk, ninniler, masallarla bu kültürlenme sürecini zenginleştirmeye çalışır. Bir aile ortamında dünyaya gelen çocuk, kişilik kazanmaya önce ailedeki değerleri tanıyarak başlar. Daha sonra “okul”, bu kültürlenme sürecini devam ettirmek üzere devreye girer. Çocuk okula “adam olsun” diye gönderilirdi; en azından “eskiden” öyleydi. Anne çocuğunun beşiğini sallarken, “Benim oğlum-kızım büyüyecek, okula gidecek ve adam olacak” yollu ninniler söyleyip çocuğunu uyutuyordu. Bundan da anlaşılıyor ki, okul çocukları “adam etme” yeridir. Adam olmak, kişinin içinde yaşamak zorunda olduğu toplumun uyumlu bir üyesi olmak anlamına geldiği gibi, çocuğun davranışlarının kültürün gerektirdiği biçimde değiştirilerek “eğitimli insan” olarak yetişmesi anlamına gelmektedir. Yetişmekte olan çocuk, önceleri aile bireylerini, özellikle anne-babayı model almaya çalışır. Okula gitmeye başlayan çocuk, artık öğretmeni model olarak görmeye başlar. Çocuk bu modellerle önce “taklit”, sonra “özdeşleşme”, daha sonra da “sentezleme” biçiminde ilgili olur. Çocuğa hayatı öğretmeye çalışan okul, böyle bir süreçte ona türlü etkinliklerle yardımcı olmaya çalışır. Bu etkinliklerin başında kuşkusuz ki, kitap okuma etkinliği gelmektedir. Kitap, öğrencinin hayata daha kolay ve bilinçli olarak hazırlanabilmesine imkân tanıdığı gibi, çocuğun, “Ben kimim?” sorusuna da bilinçli cevaplar bulabileceği en güvenilir kaynaklardan biridir. Çok kez, çocuk, anne-babasından ve öğretmeninde bulamadığını kitapta bulabilmektedir. Bundan dolayı çocuk kitaba çok güvenli bir biçimde teslim olabilir. Çünkü kitap, çocuğun sosyal, duygusal, psikolojik, zihinsel ve manevi, vb. Bütün boyutlarını besleyerek geliştirebilecek çok önemli zengin bir kaynaktır. Çocuk Edebiyatı ve Çocuk Kitapları Nurullah Ataç diyor ki, “Çocuğunuz büyüyünce ne olacaksa olsun, küçükken siz ona edebiyatı sevdirmeye bakın; ilim, bilgi sonradan gelecektir, önce çocuğun insanlığını kurmak, hayalini işlemek gerekir(Adalı 1993). Çocuğun hayatını kurmasında en önemli görevin okulda olduğu açıktır. Okul bu görevi yerine getirirken, çocuğa edebiyatı sevdirip, estetik duygusunu geliştirmekle görevlidir. Ne var ki, çocuğun edebiyatı sevmesi, okumayı bir “hobi” haline getirmesi için çocuklara hitap edebilen kitapların yazılıp yaygınlaştırılması ve okulların hizmetine sunulması çok kolay değildir. Çocuğun bir taraftan bedensel gelişim açısından biz büyüklere ve okula ihtiyacı varken, öte yandan da ruhsal ve duygusal gelişim bakımından da bize ve okula ihtiyaç duyduğunu pedagoji bulguları ortaya koymaktadır. Nitekim çocuk edebiyatının pedagojik araştırmaların yaygınlaşması ile ortaya çıktığına inanılmaktadır(Enginün 1987). Eğitim bilimlerinin ortaya koyduğu bilimsel bulgular, çocuğun idrakine uygun bir edebiyatın olması gerektiğine ilişkin işaretler taşımaktadır. Çocukların edebiyat eserleri aracılığıyla hayata daha kolay uyum gösterebilecekleri üzerinde genel anlaşmanın ortada olduğu söylenebilir. Çocukların mutlaka kavrayış ve duyuş seviyelerine uygun bir edebiyatla tanıştırılmaları, büyük oranda çocuğun sosyalleşmesinde önemli bir sorumluluğu olan okula düşmektedir. Okul, öğrencinin bütünüyle gelişmesine yardım edeceğine göre, hem kafaya hem gönüle(kalbe) hitap edebilen edebiyatın tadına vardırmak zorundadır. Bütün eğitimcilerin bir “çocuk edebiyatı” var olması gerektiği noktasında aynı görüşte oldukları söylenebilir. Çocuk Edebiyatı Nedir? Çocuk edebiyatı kavramını savunanlar olduğu gibi, bu kavramı gereksiz olduğunu ileri sürenler de vardır. Çocuk edebiyatı savunucuları, daha çok eğitim açısından çocuk edebiyatını 37 «II BEYNƏLXALQ TÜRK XALQLARI UŞAQ ƏDƏBİYYATI KONQRESİ» desteklemişlerdir. Nitekim XVIII. Yüzyıldan itibaren dünyanın başlıca eğitimci ve düşünürleri, çocuk edebiyatına gittikçe artan bir ilgi göstermişlerdir. A. Comenius, J.Locke, J.Jack Rousseau, Pestalozzi, Frobel gibi ünlü eğitimci ve düşünürler, eserleri ile çocuk edebiyatının gelişmesine değerli katkılarda bulunmuşlardır(Türk Dili ve Edebiyatı Ansk. 1977). Çocuk edebiyatının bir tanımı şu şekilde yapılmaktadır: “Temel kaynağı çocuk ve çocukluk olan; çocuğun algı, ilgi, dikkat, duygu, düşünce ve hayal dünyasına uygun; çocuk bakışını ve çocuk gerçekliğini yansıtan; ölçüde, dilde, düşüncede ve tiplerde çocuğa göre içeriği yalın biçimde ve içtenlikle gerçekleştiren; çocuğa okuma alışkanlığı kazandırması yanında edebiyat, sanat ve estetik yönden gelişmesine katkı sağlayan, çocuğu duyarlı biçimde yetişkinliğe hazırlayan bir geçiş dönemi edebiyatıdır.”(Şirin 2007). Çocuk edebiyatı, çocuğun kavrayış ve duyuş seviyesine uygun edebi eserlerin oluşturduğu edebiyatın adıdır. Çocuğun gelişim özellikleri, olgunluk ve yaş seviyeleri ile psikolojisinin dikkate alınarak yazılan çocuk kitapları, bir taraftan çocuğun edebi zevkini geliştirmeye, diğer taraftan da öğretim programında belirlenen okuma alışkanlık ve zevkini kazandırmaya ve estetik duygularının gelişmesine katkı yapmaya müsaittir(Okutan 1997). Çeşitli düşüncelerin çocuklara göre ve sanatla ifadelendirildiği veya büyükler için yazıldıkları halde çocukların da anlayarak, keyif alarak okudukları eserlerin hepsi çocuk edebiyatını teşkil etmektedir(Demiray 1967). Buna göre, çocukların algılama ve anlayışlarına uygun yazılan eserlerin hepsi çocuk edebiyatı kapsamında düşünülebilir. Bu tür eserler, çocukların anlayış ve duyuşlarına uygun olduğundan, onların keyif almalarına da katkı yapmaya uygundur. Bu edebi eserler, çocukların edebiyatın tadına varmasına katkı yaparak, onların manevi gelişimlerine de olumlu yönde etki etmektedir. Çocuk KitaplarI ve Çocuk Eğitimi Çocuk kitapları, daha çok çocuk eğitimi açısından savunulmuş ve desteklenmiştir. Bu nedenle birçok eğitimci düşünür, çocuk edebiyatını çocukların eğitiminde kullanmıştır. Çocuk edebiyatı, çocukların ruhsal gelişimini sağlamak, okuma becerisini geliştirmek, okuduklarından zevk almak ve böylece çocuğun edebiyat zevkini tatmalarına yardımcı olmayı amaçlamaktadır. Çocuk eğitiminde kitaplardan yardım almadan istenen başarının elde edilmesi mümkün olamaz. Yarının büyüğü olan çocuk, nasıl ki bedensel gelişme açısından biz büyüklere muhtaçsa, aynı zamanda ruhsal gelişme bakımından da biz büyüklere ihtiyaç duyar. Kitap, çocuğun kültürel kazanımlarına katkı sağladığı gibi, çocuğun kendisine değer verilme duygularını da tatmin etmede etkili bir araçtır. Kitapla çocuğun dost olabilmesi, çocuğun eğitiminde kitabın devreye girmesine bağlıdır. Kitabın çocuğun dostu olabilmesi, “Çocuk edebiyatını” ve “Çocuk kitaplarını” gündeme getirmektedir(Okutan 1997). Nitekim çocukların edebiyat eserleri aracılığı ile hayata daha kolay uyum gösterebilecekleri üzerinde genel bir anlaşma olduğu söylenebilir. Bu da çocuk kitaplarını gündeme getirmektedir. Çocukların mutlaka duyuş ve kavrayış seviyelerine uygun bir edebiyatla tanıştırılmaları, büyük oranda onların eğitiminde doğrudan katkı yapacaktır. Çocukların kavrayış ve duyuş seviyelerine uygun kitaplar “çocuk kitapları” olarak edebiyat dünyasında yer almaktadır. Çocuklar için “çocuk matematiği”, “çocuk kimyası” olmasına gerek yok, ama bir çocuk edebiyatını oluşturacak “çocuk kitabının” olması zorunluluk olarak değerlendirilmektedir. Burada önemli olan çocuk kitaplarının nasıl olması gerektiği sorusuna verilecek olan cevaptır. Bu konu ile ilgili yazılmış çocuk edebiyatı kitaplarında, kitapların nitelikleri “şekil ve kapsam” bakımından olmak üzere iki başlık altında açıklanmaktadır. Bu tür kitapların eğitsel nitelikleri ayrıca belirtilmemektedir. Oysa kitapla eğitim, birbiri içinde düşünülmesi gereken iki kavramdır. Çünkü kitabın işlevi, çocuğun eğitimli insan olabilmesine yardımcı olmaktır. Öyleyse bir çocuk kitabının “eğitsel özellikleri” neler olmalıdır? Kitap her şeyden önce eğitici olmalıdır. Kitabın eğitsel olması, çocuğun “iyi insan” ve “iyi vatandaş” olarak yetişmesine katkı sağlaması anlamına gelmektedir. Çocuğun iyi insan 38 MATERİALLAR Bakı, 11-13 oktyabr 2012-ci il olarak yetişmesinde, “iyi özelliklerin” kitaplarla örneklendirilmesinin önemli olduğu açıktır. Bu yönüyle çocuk kitapları, “ısmarlama bir edebiyat eseri” özelliği taşımakta, ahlâkın emirleriyle, psikolojinin, ticaretin ve özgürlüğün emirleri arasında emekleyerek yolunu aramaktadır (Meriç 1986). Gereğinden fazla ahlâkçı, didaktik niyetlerle, eğlenceli olmak isteyen ilgisiz tuhaflıklar, çocuk kitaplarının olabilmelerini engellemektedir. İyi insan ve iyi vatandaş olmaya hazırlanan çocuğun eline verilecek olan kitaplarda “iyiliğin” bütün örneklerinin bulunması, en azından ipuçlarının olması, çocuk kitabının eğitici olmasının asgari şartıdır. Bilgi çağının eğitimli insanı, milli kültürü tanıyan, benimseyen ve geliştiren, soru soran, düşünen ve kültürün evrensel özelliklerini kişiliği ile kaynaştırabilen insan olduğuna göre, çocuk kitabı, çocuğu bu yönleriyle geliştirebilecek bir eğitici özelliğe sahip olmalıdır. Kitabın eğitici olması, kitabın edebiyat değeri taşımaması anlamına gelmez. Kitabın gereğinden fazla eğitici olup, nasihatlerle dolu bir metin haline gelmesine fırsat verilmemelidir. Kitap, çocuğun edebiyat ve estetik duygusunu geliştirebilecek niteliklere sahip olmalıdır. Kitabın içeriği, çocuğa sadece telkinlerle dolu bir özellik taşıyorsa, bu kitabın eğitici olması güçleşir. Kitabın eğitici olması, bozuk bir Türkçe ile yazılabilmesinin, kalitesiz kâğıtlara basılmasının ve ucuz fiyatla satılmasının mazereti olmamalıdır. Çocuk kitabı, çocuğun estetik duygusunu geliştirmede eğitici rol oynamalıdır. Kitaptaki resimler canlı, uyumlu ve çocuğun göz zevkini geliştirebilecek nitelikte olmalıdır. Özellikle çocukların renklerle ilgili zevklerini geliştirici bir kitap düzenlemesi, çocuğun sanat ruhunu geliştirmesine önemli katkılar sağlayabilir. Okullarda çocukların sanat, edebiyat, resim gibi estetik duygularını geliştirmeye yönelik özellikle “ders” kapsamında düşünülmesi, bu duyguların istenilen kalitede ortaya çıkmamasına neden olabilir. Bir çocuğun mavi renkle yeşil rengi ayırt edememesi, onda renk bilgisi ve zevki geliştiremediğimizle ilgili bir sorundur. Öğrencilere renk bilgisinin çocuk kitaplarındaki canlı, uyumlu resimlerle verilmesi, onlara bu bilginin resim dersi kapsamında verilmesinden daha kalıcı ve etkili eğitim sağlayabilir. Bu da çocuk kitabının, çocuğun eğitimine farklı bir katkı ortaya koymasına neden olabilir. Çocuk kitabı, çocuğun gelişim dönemleri doğrultusunda, bu gelişim dönemlerindeki görevleri yerine getirmede katkı sağlayıcı özelliklere sahip olmalıdır. Gelişim dönemlerinin çok hızlı değişim gösterdiği çocukluk dönemlerinde, kitapların bu hızlı değişimi göz önünde bulundurması, kitabın eğitici olması anlamına gelmektedir. Mesela, çocuk kitaplarında konu edinilen bir olayda, hareket yoksa ya da yeterli değilse, bu anlatım çocuğun gelişim dönemlerine uygun bir anlatım olmayacağından, bu kitap, çocuğun gelişim dönemlerine uygun bir eğiticilik rolü üstlenemeyecek demektir. Hayata hazırlanmakta olan çocuğun insan ilişkilerindeki becerilerinin geliştirilmesi, onun sağlıklı bir kişi olması ile ilgilidir. Kitabın eğitici olması, çocuğa sosyal ilişkilerle insanlar arası iletişim becerilerini kazandırmada etkili olması anlamına da gelmektedir. Çocuğun büyükleri, akranları, dostları ve bütün çevresi ile olan ilişkilerde nasıl davranılması gerektiğinin bilgi ve becerisi, en etkili bir şekilde kitabın kapsamından anlaşılabilmelidir. Çocuğu nasıl davranması gerektiğini nasihat yolu ile anlatmak yerine, çocuk kitabındaki kahramanlar marifetiyle ona nasıl davranması gerektiğini göstermek çok daha etkileyici olacağından, böyle bir kitap da eğitici kitap olabilir. Psikolojide kitap, bireylerin kendilerini ve çevrelerini tanımada, uyum sağlamada bir tedavi aracı olarak kullanılmaktadır. Aynı şekilde çocuk kitapları da bu amaçla kullanılabilir. “Bibliyoterapi” tekniği diye adlandırılan bu teknikle, bireylerin özellikle çocukların kitapla tanıştırılması, kitabın eğitici etkisinden yararlandırılması ve sosyal ilişkilerde başarılı hale getirilmesine çalışılır. Çocuk kitapları bu yönüyle de eğitici bir rol üstlenmiş olmaktadır. Günümüzde yetişmekte olan insanlarda görülen olumsuz davranışların, yeni yetişmekte olan çocuklarda ortaya çıkmamasının önemli yollarından biri, eğitici ve edebi değeri yüksek çocuk kitaplarını okulların hizmetine sunmaktır. 39 «II BEYNƏLXALQ TÜRK XALQLARI UŞAQ ƏDƏBİYYATI KONQRESİ» Eğitici kitap, hayattan kopuk olmamalı; ama hayatın sadece olumsuzluklarını ortaya koymamalıdır. Kitabın olay kısmı canlı, hareketli ve anadilinin bütün güzelliklerini ortaya koymalıdır. Olayların kahramanlarından bazılarının “argo” konuşmalarına, olayın gelişimine uygun olarak, olumlu yaklaşılabilir; ancak çocuğa anadilinin en güzel örneklerinin hangisi olduğu da hissettirilmelidir. Kitap, kültürümüzün önemli ve olumlu örneklerini canlandırabilecek bir “çocukça anlatımla” yazılmalıdır. Aynı zamanda günümüz dünyasında ortaya çıkan görüşler de çocuk kitabında canlı bir şekilde yer almalıdır. Kültürümüzde yeni olan “demokrasi” kavramını kitaptaki olayların gelişine bağlı olarak, çocuğun kişiliğine yansıtılması ve kültürün geliştirilmesi kapsamında, demokrasinin de bir yaşam biçimi olması gerektiğinin altı çizilmelidir. Babasının yanında hiç soru soramayan bir çocuğun, babası ile arkadaşça konuşan bir kahramanla tanışması, bu çocukta demokrasi fikrini geliştirebilir. Çocuk kitaplarının eğitsel özellikleri, nasıl bir dünya hayal ediyorsak, o dünyanın iyiliklerinin sergilendiği bir kitap özelliği taşımalıdır. “Adam” gibi adamlar istiyorsak, adam gibi adamların davranışlarının, ilişkilerinin, sevgilerinin yer aldığı kitaplarla çocukları tanıştırmaktan başka bir kestirme yol görünmemektedir. Çocuğun istenilen davranışlar geliştirmesine katkı sağlayamayan kitabın, eğitici olmadığı açıktır. Çocuk kitaplarının eğitsel özellikleri özetle şu şekilde açıklanabilir: Kitapların eğitsel özellikleri Çocuğa okutulacak çocuk kitabı, çocuğun değerler eğitimine katkı yapmaya uygun olmalıdır; çocuk okuduğu kitabın etkisiyle iyilik etmeyi, acımayı, yardımsever olmayı, insanları, hayvanları ve tabiatı sevmeyi öğrenmelidir. Kitap, çocuğun hayat mücadelesine hazırlanmasına katkı yapmalıdır; kitaptaki olaylar hayat mücadelesini tanıtıcı olacak özelliklere sahip olmalıdır. Kitap, çocuğa hayat sevgisini kazandıracak nitelikte olmalıdır. Kitap, çocuğun milli ve manevi duygularını geliştirip olgunlaştırıcı nitelikte olmalıdır. Kitap, çocuğa gerçeğe değer vermeyi, hakka saygı göstermeyi öğretmelidir; güçlünün değil, haklının yanında yer almayı öğretecek nitelikte olmalıdır. Çocuk kitabında fazla realist tafsilat ve muzır telkinler bulunmamalıdır(Demiray 1967). Çocuk kitabı, çocuğun ufkunu geliştirmeli ve onun kitap okuma merakını giderecek nitelikte olmalıdır. Çocuk kitabı, çocuğun sosyalleşmesine katkı yapacak nitelikte olmalı, onun toplumsal rolünü iyi oynamasına yardımcı olmalıdır. Çocuk kitabı, çocuğun kültürlenmesine yardımcı olmalıdır. Kitap çocuğa bir yandan bilgi verirken, öte yandan da onun hoşça vakit geçirmesine ve eğlenmesine yardımcı olmalıdır. Kitap, çocuğun aile, yurt ve ulusuna bağlılığını pekiştirmeli, çocuğa doğruluk, mertlik ve nezaket, vb. gibi tutumlar kazandırmalıdır(Oğuzkan 1983). Kitap, günümüzde çok eksikliğini hissettiğimiz “karakter eğitimine” katkı yapacak nitelikte olmalıdır. Çocuk kitapları, içeriğinde yer alan kahramanlarla çocukların “karakterli” kişiler olarak yetişmesinde yardımcı olmalıdır. SONUÇ İnsanlaşma süreci olan eğitim ailede başlayıp, okulla devam eden ve mezara kadar uzanan bir süreçtir. Bu süreçte okullar önemli bir işleve sahiptir. Ailede eğitimin temelini almaya başlayan çocuk, okulda okuma-yazma öğrenerek, eğitimini sürdürmeye çalışır. Okulun çocuk eğitimine yaptığı önemli katkılarından biri kuşkusuz ki, onun okuma becerisini geliştirmesidir. Bu da çocuğun kitapla tanışması ve çocuğun eğitimine kitabın girmesi ile olmaktadır. 40 MATERİALLAR Bakı, 11-13 oktyabr 2012-ci il Çocuğa hitap eden bir tür olan çocuk edebiyatı, çocuk eğitimine katkı amaçlı olarak değerlendirilmektedir. Çocuk kitapları, çocukların kişi olmasında onların önünü açan, onlara rol modeller sunan edebiyat eserleri olarak bilinmektedir. Çocuğun kişi olmasında ve sosyalleşmesinde okulun çok önemli bir rolü vardır. Okul bu rolünü eğitsel özellikleri olan, çocuğun estetik duygusunu geliştirmeye müsait kitaplarla desteklemelidir. Çünkü edebiyat eseri, çocuğun hem kafasına, hem de gönlüne hitap eder. Çocuk da gönlüne hitap eden uyarıcılardan daha çok hoşlanır. Çocuklar için bir çocuk edebiyatı olmalı ve bu edebiyatı oluşturacak kitapların çocuğun eğitimine katkı yapacak eğitsel özellikleri bulunmalıdır. Kitaplar çocukların sosyalleşmesi ve anadilini etkili kullanabilmesine katkı yaptığı gibi, çocukların iletişim becerilerinin gelişmesine de yardımcı olur. Kitapların eğitsel özelliklere sahip olması, çocukların rol model bulmalarına yardımcı olduğu gibi, çocukların özgüveni yüksek bireyler haline gelmesine de katkı yapabilmelidir. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. KAYNAKÇA Adalı, Oya(1993). “Türk Çocuk Edebiyatı Üzerine Gözlemler”. Milliyet Sanat, Sayı 31. Demiray, Kemal(1967). Çocuk Edebiyatı. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi Enginün, İnci(1987). Çocuk Edebiyatı Yıllığı. İstanbul: Gökyüzü Yayınları Oğuzkan, Ferhan(1983). “Çocuklara Kitap Seçiminde Nasıl Yardımcı Olabiliriz?”, Aile ve Çocuk 3(Yıllık Dergi). İstanbul: Akbank Yayınları Meriç, Cemil(1986). Kültürden İrfana. İstanbul: İnsan Yayınları Okutan, Mehmet(1997). “Çocuk, Kitap ve Eğitim”, Yaşadıkça Eğitim Dergisi, Sayı 54 Şirin, M. Ruhi(2007). Çocuk Edebiyatı Kültürü. Ankara: Kök Yayınları Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi(1977). İstanbul: Dergah Yayınları, Cilt 2 ŞEYH GÂLİB’İN ŞİİR DÜNYÂSINDA ÇOCUK Prof. Dr. M. Muhsin KALKIŞIM Gümüşhane Üniversitesi Edebiyat Fakültesi [email protected] ÖZET Bu çalışmada “Klasik Türk Şiiri”nin büyük şiir ustası Şeyh Gâlib’in Dîvân’ı ve Hüsn ü Aşk’ı taranmış ve çocukla ilgili “tıfl, etfâl, veled, evlâd ve sıbyân” kelimelerinin içinde yer aldığı metinler tahlil edilmiştir. Şeyh Gâlib’in şiir dünyasında çocukla ilgili başlıca algılar şunlardır: Çocuk, sadefin içindeki inci gibidir. Çocuğun yetişme yeri, evdir. Onun tabiatında bir sihriyyet bulunur ve kucakta nazla büyütülür. Önünde yepyeni ufuklar vardır. Çocuk, “etfâl-i çemen”le, yani çiçekle özdeş tutulmuştur. Çocuk, saflığın sembolüdür; henüz hayatın tezatlarını yaşamamıştır. Onun saflığıyla paralellik teşkil eden bir başka özelliği de “ağlamak”tır. Gözyaşı, arınmanın bir vasıtasıdır ve çocuk, gözyaşıyla bir arada zikredilir. Çocukluk çağının ilk yarısı aile atmosferi olan evde geçerken, ikinci yarısı ilk örgün eğitim kurumu olan okulda devam eder. Çocuk için en önemli faaliyet, oyundur. Arzuları ve hevesleri, sonsuza uzanır. Aklı ergenliğe ulaşmadığı için doğruyu yanlıştan ayırt edemez. Bu sebeple, etrafına zarar verebilir, aile fertlerini sıkıntıya düşürebilir. “Mazmûn, ma’nâ, söz, dil, mısra’” gibi edebiyatla ilgili öğeler çocuğa benzetilir. Çocuk, duygusallığı, his zenginliğini temsil eder ve kalple eşdeğer tutulur. Anahtar Kelimeler: Şeyh Gâlib, Dîvân, Hüsn ü Aşk, Çocuk. THE CHILD IN THE SHEYH GALİB’S POETRY WORLD ABSTRACT In this study the classical turkish poetry’s big poem master Sheyh Galib’s masterpieces “Dîvân” and “Hüsn ü Aşk” has scaned and the text which is including the words about the child like “tıfl, etfâl, veled, evlâd and sıbyân” has analyzed. These are the main sensations about the child in the Sheyh Galib’s poetry world: Child is like a nacre inside a pearl. The place that the Child grows is home. In his nature has a magic and child grows in arms with coyness. In front of Child’s life has a very new future. The child is eqaual with “etfâl-i çemen”, so equate flower with. Child is the symbol of the purity and doesn’t live the life’s contrasts. One of the characteristics which is the parallel of child’s own purity is crying. Eyedrops are a tool for purification and child known with the eyedrops. 41 «II BEYNƏLXALQ TÜRK XALQLARI UŞAQ ƏDƏBİYYATI KONQRESİ» Earlier first time of the childhood passes in a home which has a family atmospher. The second earlier time passes in the school which is the child’s first formal education. The best activity for child is the game. Child’s desires and wishes reach to infinite. Child can’t figure out that what is wrong or right in rational. Child can damage to own circle. Child can let fall the family in a hard situation. The “Mazmûn, ma’nâ, söz, dil, mısra’” components are seemed to child. The child represents being emotional and richness of feelings and equate heart with. Key words: Sheyh Gâlib, Dîvân, Hüsn ü Aşk, Child. “Şeyh Gâlib”, his derinliği ve hayâl zenginliği ile klasik şiirin zirvesine çıkmış bir söz ustasıdır. Sebk-i Hindî’nin ve tasavvufun getirdiği ruh inceliği, şaşırtıcı ve etkileyici üslup onda İsrâfil’in sûru gibi bir nitelik kazanır. Dolayısıyla “Şeyh Gâlib”, “şiir” ve “çocuk”; aynı düzlemde yer alan, hattâ üst üste çakışan öğeler olma özelliğini gösterir. Bu çalışmada Şeyh Gâlib’in Dîvân ve Hüsn ü Aşk’ında yer alan “tıfl, etfâl, veled, evlâd ve sıbyân” kelimeleri taranmış ve çocukla ilgili 12 kategori tespit edilmiştir. 1.Çocuğun yetişme yeri, evdir. Ev, aileye mekân olan aslî bir kurumdur. Çocuk, dokuz ay boyunca anne karnında ihtimamla teşekkülünü tamamlar ve dokuz yıl boyunca yine kucakta nazla büyütülür. Onun tabiatında sihriyyet vardır. Aile fertlerini kendine râm eder. İstidâdında taşıdığı duygu ve hayâl iklimi, önüne yepyeni ufuklar açar. Mihr ü meh sanma felekde kûçe-gerd-i herze-tâz Hidmet üzre iki tıfl-ı hâne-perver rûz u şeb (D, s. 49) Temyîz-i nîk ü bedde değildir o tıfl-ı nâz Bilmez fesâne-i gamı dinler yalan gibi (D, s. 67) (O naz çocuğu, iyiyi ve kötüyü ayırdetme kâbiliyetinde değildir.) Bir berkin içindeyim ki medhûş Dûzah nazarımda tıfl-ı âgûş (HA, s. 315) (Bir yıldırımın içinde öyle bir dehşete düşmüşüm ki cehennem gözümde kucaklanacak bir çocuk gibidir.) Aks edip mâh-ı ruhu aldadır o tıfl-ı füsûn Yûsuf-ı Mısra bile revzen-i çehden görünür (D, s.280) (O füsun çocuğu yanağının ayını yansıtıp aldatır. Mısır’ın Yûsuf’una bile kuyunun penceresinden görünür.) Olup bir tıfl-ı nev-tâli'le hurrem Cihâna kıldı çün hûrşîd şeb-hûn (D, s. 143) 2. Çocuk, “etfâl-i çemen”le, yani çiçekle özdeş tutulmuştur. Ayrıca, “bâğ etfâli”, “etfâl-i bahâr”, “etfâl-i nihâl” kullanımları da vardır. Olmuşlar etfâl-i çemen rindâne-meşreb şûh u şen Bir elde şâh-ı yâsemen bir elde mînâ-yı bakam (D, s. 80) (Çemen çocukları, rind meşrebli, şuh ve şen olmuşlar.) Bilmem ne şerâb içirdi hurşîd Etfâl-i çemen hep oldı Cemşîd (HA, s. 107) (Güneş nasıl bir şarab içirdi ki çemenin çocukları birer Cemşid oldular.) Her dür ki sehâbdan döküldi Etfâl-i çemen sevindi güldi (HA, s. 109) (Buluttan her inci dökülüşünde çemen çocukları sevinip güldüler.) Olup bütün çemen etfâlı sarmaşık dolaşık Biribirine fısıldıyla aşk eder izhâr (D, s. 74) (Bütün çemen çocukları sarmaş dolaş olup aşklarını birbirlerine fısıltıyla ifade ederler.) Şeker-hâb etdi bâğ etfâlını gark Kedûlar kelle-i kand oldu lâ-fark (D, s. 243) 42 MATERİALLAR Bakı, 11-13 oktyabr 2012-ci il Nahl-ı emrûd ki destîleri almış eline Etmeğe kasd eder etfâl-ı bahârı dil-şâd (D, s. 162) Gül mi güler ergavân mı ağlar Etfâl-i nihâl kan mı ağlar (HA, s. 54) (Gül mü güler, erguvan mı ağlar; fidan denen çocuklar kan mı ağlar?) 3. Çocuk, saflığın sembolüdür. Henüz, hayatın tezatlarını yaşamamıştır. Onun saflığıyla paralellik teşkil eden bir başka özelliği vardır: Ağlamak. Çocuk, göz yaşıyla bir arada zikredilir. Göz yaşı, arınmanın bir vasıtasıdır. Çocuğun ağlaması, bazen üzüntü verir. Veled-i pâk olur bâ'is-i i'zâz-ı peder Dâ'imâ tîr verir kadr-ı kemâna revnak (D, s. 346) Bunlar dahi tıfl-ı bî-serencâm Gerdûn dolaşır ki ede güm-nâm (HA, s. 59) (Bunlar daha mâcerâ bilmeyen çocuklar iken felek isimlerini değiştirirdi.) Çün görmemiş bu cây-ı sürûru yolundadır Etfâl-i eşk ederse de seyl-âbı selsebîl (D, s. 86) Helâk olur acırım tıfl-ı eşk-i hûn-âlûd Sakın ki girmesin ol şûh ile miyânemize (D, s. 401) Birikdi fevc fevc âmîne çıkdı eşk-i tıflânî Emân ü el-emândır her birinin âh u efgânı (D, s. 169) Tûfân-ı gama çü niyyet eyler Etfâl-i sirişke rahmet eyler (HA, s. 96) (Gam tufanına niyet ettiği zaman göz yaşı çocuklarına acır.) Veled-i kalb yeter zâde-i tab'ım Gâlib Pîr-i endîşeme etfâl-i gam olmazsa mürîd (D, s. 271) (Ey Gâlib! Gam çocukları düşünce üstâdıma mürîd olmazsa tabiatımın oğlu, kalbin çocuğu yeter. Burada kalp çocuğundan kastedilen kalp gözünün açılmasıdır.) Çatır patır ederek nev-zebân-ı mızrâbı Uyutdu tıfl-ı figânı fesâne-i tanbûr (D, s. 281) (Mızrâbın yeni dili çatır patır edince tanburun efsânesi/masalı figân çocuğunu uyutdu.) 4. İnsan, dünyaya ilim ve duâ vasıtasıyla tekemmül etmek için gelmiştir. Dolayısıyla “beşik”ten “mezar”a kadar ilim tahsili ile yükümlüdür. Çocukluk çağının ilk yarısı aile atmosferi olan evde geçerken, ikinci yarısı ilk örgün eğitim kurumu olan okulda devam eder. Okulda eğitim ve öğretim, oyunla iç içedir. Nâyın ki tıfl-ı mektebidir saff-ı mûsikâr Üstâd önünde verziş-i âh u enîn eder (D, s. 285) Bâzîçe-i etfâl-ı debistân-ı derûna Bir mürg-i kafesdir hum-ı hikmetde Felâtûn (D, s. 396) (Hikmet küpündeki Eflâtun, kalp dershanesindeki çocukların oyunu için bir kafes kuşudur.) Mekteb-i aşkda Monlâ-yı cünûn var Gâlib Kim anun dersine bir tıfl-ı sebak-hân idi Kays (D, s. 324) (Ey Gâlib! Aşk mektebinde Molla-yı Cünûn vardır. Ki Kays onun dersini okuyan bir çocuktu.) Müjde-i vuslat ile çeşm-i dil ü cân uyumaz Hâhiş-i îd ile etfâl-i sebak-hân uyumaz (D, s. 315) 43 «II BEYNƏLXALQ TÜRK XALQLARI UŞAQ ƏDƏBİYYATI KONQRESİ» (Vuslat müjdesi ile kalp gözü ve ruh uyumaz. Bayram arzusu ile ders okuyan çocuklar uyumaz.) Şeyh Gâlib, burada bayram akşamı uyuyamayan bir çocuğun psikolojisini bütün yalınlığıyla vermektedir. Es'adâ ma'nî-i nev tıfl-ı nev-âmûz bize Fenn-i endîşede üstâd ki derler o biziz (D, s. 319) Etfâl eder idi derse dikkat Bunlar biribirine meveddet (HA, s. 76) (Çocuklar derse dikkat ederlerken bunlar birbirleriyle muhabbet ederlerdi.) O meh-nev-reste ebced-hân-ı hışm u nâzükün etfâl Okurdu vasf-ı müjgânın bakıp dersine ezberden (D, s. 393) 5. Çocuk için en önemli faaliyet, oyundur. Arzuları ve hevesleri, sonsuza uzanır. Oyunla çocuk arasında ayniyet düzeyinde bir ilişki vardır. Şeyh Gâlib, kuş ve çocuk ilişkisine, uçurtma ve tavla oyunlarına atıfta bulunmuştur. Nev-hevesler ne aceb etse anunla da'vâ Kendi asrında da bâzîçe-i tıflân idi Kays (D, s. 324) Bâzîçe-i etfâl-ı debistân-ı derûna Bir mürg-i kafesdir hum-ı hikmetde Felâtûn (D, s. 396) (Hikmet küpündeki Eflâtun, kalp dersliğinin çocuklarının oyunu için bir kafes kuşudur.) Tıfl-ı dilimiz kâğıd-ı bâd oynu dilerse (D, s. 310) Târ-ı nazarı çetr-i felekden keseriz biz (Gönlümüzün çocuğu kağıttan uçurtmalarla oynamak isterse bakış ipini gökkubbeden keseriz biz.) Dilim âzâde kayd-ı şeş cihetden çâr unsurdan Beni ey der-be-der zann etme tıfl-ı mâ'il-i nerdim (D, s. 370) (Kalbim, altı yön ve dört unusurun kayıtlarından âzâdedir. Ey derbeder, beni tavla oyununa meyleden bir çocuk zannetme.) 6. Çocuk, vatan beşiğinde büyümüştür ve gam kuyusunda ve Zelîha’nın kucağında olan Hz. Yûsuf gibi azizdir, izzetlidir. Perverde-i gehvâre-vatan tıfl-ı azîzim Çâh-ı gam u âgûş-ı Zelîhâda garîbim (D, s. 368) 7. Çocuk, aklı ergenliğe ulaşmadığı için bazen doğruyu yanlıştan ayırt edemez. Kendi başına buyruktur ve heveslerinin peşinde koşar. Serbestçe gezip dolaşır. Bu sebeple, etrafına zarar verebilir, aile fertlerini sıkıntıya düşürebilir. Bir kıvılcım gibi, bir yangına sebep olabilir. Felekde tıfl-ı mihri bâd-peymâ-yı heves sanma O mâhın kûçe-gerd-i va'de-i ferdâlarındandır (D, s. 207) Hôd-perestim ele al âyîne-i kalbimi bak Dil-şiken tıfl-ı ziyânkâr değilsen de nesin (D, s. 386) Oldumsa sanem-perest-i aşkın tevbe Ey tıfl-ı cefâ-pîşe bir Allâh yeter (D, s. 451) Çün tıfl-ı şerer o dil-figârı Beslerdi ki yaka her diyârı (HA, s. 196) (O gönlü yaralıyı kıvılcım tanesi gibi her ülkeyi yaksın diye beslerdi.) Tâ olmaya dâne-çîn-i hırmân Güncişke şerer dökerdi sıbyân (HA, s. 239) 44 MATERİALLAR Bakı, 11-13 oktyabr 2012-ci il (Çocuklar, mahrumiyet daneleri aramasın diye serçelere kıvılcım döküyorlardı.) 8. Çocuk; güzel söz, güzel ses ve güzel kokuyla aynîleşmiştir. Çocuk, “edebiyat”la ilgili öğelere benzetilir: mazmûn, ma’nâ, söz, dil, mısra’. Çocuk, nağme gibi ruhu besler. Ağzı misk kokar. Kılıp deryâ-yı irfân mevc-i mevzûn Toğar mânend-i gevher tıfl-ı mazmûn (D, s. 142) (İrfân deryâsı mevzun dalgalar oluşturunca mazmun çocuğu, inci gibi doğar.) Rûh-ı Kudsî beled-i kalbimdir Tıfl-ı ma'nâ veled-i kalbimdir (D, s. 289) (Kudsî ruh, kalbimin şehridir. Mana çocuğu, kalbimin çocuğudur.) Gerçi meşrûta-i etfâl-ı sühan mülk-i cünûn Pîr-i endîşemi Kays ekber-i evlâd yazar (D, s. 295) Pîş-i isti'dâd-ı tab'-ı nükte-dânında senin Tıfl-ı nutk Es'ad sühan fehm-i edeb hâmûş-ı nâz (D, s. 320) Bir beyt olup iki tıfl-ı mısra' Ma'nâ-yı latîfe oldı matla' (HA, s. 69) (İki mısraa benzeyen bu çocuklar güzel bir mânâ matlaı oldular.) Kıldı beni tıfl-ı mısra-âsâ Doğdum doğalı sühanla ber-pâ (HA, s. 349) (Beni, bir mısra çocuğu gibi, doğdum doğalı sözle beraber büyüttü.) Sırr-ı kemân-ı aşkı yapar tıfl-ı nağme âh Mansûra çekdi reg-be-reg-i çengi hod-be-hod (D, s. 268) (Nağme çocuğu, aşkın kemânının sırrını yapar. Çengin telleri kendi kendine mansûr makâmına çekti.) Mektebde ağzı misk kokar tıfl-ı turre kim Zülfünden ilm-i sihr içün âheng-i çîn eder (D, s. 285) 9. Çocuk, duygusallığı, his zenginliğini temsil eder. Veled-i kalb yeter zâde-i tab'ım Gâlib Pîr-i endîşeme etfâl-i gam olmazsa mürîd (D, s. 271) (Ey Gâlib! Gam çocukları düşünce üstâdıma mürîd olmazsa tabiatımın oğlu, kalbin çocuğu yeter.) Rûh-ı Kudsî beled-i kalbimdir Tıfl-ı ma'nâ veled-i kalbimdir (D, s. 289) (Kudsî ruh, kalbimin şehridir. Mana çocuğu, kalbimin çocuğudur.) Dem-â-dem gözlerimden la'l-i yâkût eylerim peydâ Cevâhir-pâresiz tıfl-ı dil-i giryânım eğlenmez (D, s. 317) (Sürekli gözlerimden yakut ve la’l çıkarırım. Mücevher parçası olmadan ağlayan gönül çocuğum eğlenmez.) 10. Çocuk, sadefin içindeki inci gibidir. Az cân olur gubâr-ı kesâd ile hâk-bâz Tıfl-ı güher ki mehd-i sadefden lahiddedir (D, s. 298) (İnci çocuğu ki sadefin beşiğinde lahiddedir.) 11. Bir mürşidin nefesinin vesile olduğu çocuklara “evlâd-ı nefes” denmektedir. 45 «II BEYNƏLXALQ TÜRK XALQLARI UŞAQ ƏDƏBİYYATI KONQRESİ» Nutkun yeter evlâd-ı nefes olmağa Gâlib Geç mesned-i endîşeye yârân arasında (D, s. 411) Anı o zât çün nefes evlâdı eylemiş Buldu bu gûne hıdmet-i vâlâya iktidâr (D, s. 144) 12. Çocuk, babanın sırrıdır ve onun maddî ve manevî varlığını tevârüs eder. Fehvâ-yı latîfu'l-veled-i sırr-ı ebîh Sultân Veled değil de kimdir bi'llâh (D, s. 444) Ya'nî Bû Bekr Efendinin veledi Vâris-i sırrı ana pey-rev-i râh (D, s. 155) (Çocuk, sırrın vârisidir.) BİRLİKTE KULLANILDIĞI KELİMELER hâne peder ser-encâm nev-tâli’ azîz gam figân eşk sirişk giryân cefâ-pîşe ziyânkâr şerer füsûn mihr bâğ nihâl çemen bahâr heves pâk dil kalb nâz mısra’ mazmûn ma’nâ sühan nutk nefes turre efsâne âgûş mehd nağme güher cevâhir-pâre mürg sebak mekteb debistân nev-âmûz ebced-hân ezber beslemek şîr uyumak sevinmek gülmek oyun bâzîçe uçurtma nerd İÇİNDE YER ALDIĞI TERKİPLER TIFL tıfl-ı hâne-perver, tıfl-ı nâz, tıfl-ı nev-tâli’, tıfl-ı âgûş, tıfl-ı füsûn, tıfl-ı bî-serencâm, tıfl-ı eşk-i hûn-âlûd, eşk-i tıflânî, tıfl-ı sirişk, tıfl-ı dil-i giryân, tıfl-ı gam, tıfl-ı figân, tıfl-ı mekteb, tıfl-ı sebak-hân, tıfl-ı nev-âmûz, bâzîçe-i tıflân, tıfl-ı azîz, tıfl-ı ziyânkâr, tıfl-ı cefâ-pîşe, tıfl-ı şerer, tıfl-ı mazmûn, tıfl-ı ma’nâ, tıfl-ı nutk, tıfl-ı mısra’, tıfl-ı nağme, tıfl-ı dil, tıfl-ı güher, tıfl-ı mihr, tıfl-ı siyed-âmûz, tıfl-ı mâ’il-i nerd, tıfl-ı turre ETFÂL etfâl-i çemen / çemen etfâli, bâğ etfâli, etfâl-i bahâr, etfâl-i nihâl, etfâl-i eşk, etfâl-i sirişk, etfâl-i gam, etfâl-i debistân, etfâl-i sebak-hân, bâzîçe-i etfâl, etfâl-i heves, etfâl-i sühan, etfâl-i mısra’, etfâl-i nağme VELED veled-i pâk, veled-i kalb, EVLÂD evlâd-ı nefes, nefes evlâdı SONUÇ 1. Çocuk, evde aile ortamında yetişir. Bir sonraki süreç ise “okul”dur. 2. Çocuğun tabiatında büyüleyici bir özellik vardır. Güzel söz, güzel ses ve güzel koku; çocukla bir arada düşünülmüştür. O, sadefin içindeki incidir. 3. Duygu ve hayâlleri, ona yepyeni dünyalar hazırlar. 4. Klasik şiirde çiçekler, “etfâl-i çemen/ çemen çocukları” olarak nitelenmiştir. 5. Çocuk saftır. Bunun en açık belirtisi onunla özdeşleşen “ağlamak” fiilidir. 6. Çocuk için “oyun”, önemli bir faaliyettir. 7. Çocuğun aklı kemâle ulaşmadığı için bazen doğruyu yanlıştan ayırt edemez ve sorumluluğunun idrâkinde değildir. 8. Çocuk, babanın hem maddî hem de manevî vârisidir. 46 MATERİALLAR Bakı, 11-13 oktyabr 2012-ci il KAYNAKÇA (D) KALKIŞIM, M. Muhsin. 1994. Şeyh Gâlib Dîvânı. Akçağ Yayınları. Ankara (HA) OKAY, Orhan; AYAN, Hüseyin. 1992. Şeyh Galip. Hüsn ü Aşk. Dergâh Yayınları. İstanbul ÇOCUK EDEBİYATI VE TÜRKİYE’DEKİ “MİLLÎ EDEBİYAT” HAREKETİ Prof. Dr. Nâzım Hikmet POLAT Niğde Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, [email protected] ÖZET Türkiye’de çocuk edebiyatının geçmişini çok eskilerden başlatma alışkanlığı varsa da Mümeyyiz dergisinin yayımlanması (28 Temmuz 1869), bu konudaki farkındalığın önemli bir noktaya geldiğini gösterir. Ancak eğitim ilkeleri doğrultusunda bir “çocuk edebiyatı” meydana getirme gayretleri, II. Meşrutiyet yıllarındadır. “Millî edebiyat” ihtiyacının hissedilmesi ve bu yolda sistemli çalışmaların başlangıcı da aynı yıllara rastlar. Denilebilir ki çocuk edebiyatına gerekli önem ve özenin gösterilmesi, Millî Edebiyat hareketi sayesinde olmuştur. Bunun sebebi gayet nettir. Millî Edebiyat hareketi, topluma yeni bir ruh verme, Türklük bilinci uyandırma amacında idi. Bu, yeni bir anlayışla yeni bir nesil yetiştirmeyi gerektirir. Yeni neslin istenen ölçülerle yetişmesinde çocuk edebiyatı adeta okul kadar önemlidir. Her rejim, kendisini ayakta tutacak gönüllü nesiller ister. Bunun en kestirme yolu ise toplumsal faydayı esas alan bir sanat ve edebiyat anlayışı geliştirmek, çocukları ve gençleri bu vasıta ile yetiştirmektir. II. Meşrutiyet yıllarının toplumsal faydacı sanat anlayışını temsil eden grup, Millî Edebiyat hareketidir. Toplumsal faydacı sanat anlayışının, dönemin siyasî ve toplumsal zeminine uygun düşmesi, Millî Edebiyat hareketini “kanonik edebiyat” nitelemelerine muhatap kılmıştır. Millî Edebiyat hareketinin toplumsal dönüşümü başarmak için uygun bulduğu alanlardan biri de çocuk edebiyatı olmuştur. Bu edebî hareketin ana ilkesi, yazı diline, konuşma dilini hâkim kılmaktı. Aynı ilke, çocuk edebiyatının da vazgeçilmezlerinden olduğu için, Millî Edebiyat hareketi, çocuk edebiyatını geliştirici pek çok hizmette bulunmuştur. Bu hizmetler, hem eğitim-öğretimde yeni modeller geliştirmek hem de çocuklara yönelik kitaplar, süreli yayınlar çıkarmak ve pedagojik ilkelere uygun edebî metinler yazmak şeklinde olmuştur. Anahtar kelimeler: Çocuk edebiyatı, “Millî Edebiyat” hareketi, II. Meşrutiyet Dönemi, “Yeni Lisan” hareketi, toplumsal faydacı edebiyat. CHILDREN’S LITERATURE AND “MİLLÎ EDEBİYAT” (NATIONAL LITERATURE) MOVEMENT IN TUKEY ABSTRACT Though the history of children’s literature tends to be dated back to very old times in Turkey, publication of Mümeyyiz (a person who can distinguish between what is good/right or bad/wrong) magazine on 28 July 1869 proved that awareness in children’s literature had reached a certain extent. However, efforts of creating a “children’s literature” in line with educational principles date back to 2nd Constitutionalist Period. The need for “national literature” and the starting point of related systematical works coincides with the same years. It is possible to claim that children’s literature has earned the due respect and attention thanks to the national literature movement, and the reason is obvious; the national literature movement was aiming to ensoul a new identity to the community and to awaken consciousness of Turkishness, and this required bringing up a new generation with a new insight and attaching an importance to children’s literature. Children’s literature is as important as school in bringing up a new generation according to the preferred criteria. Every regime desires to possess generations that would help sustain it. And the easiest way to achieve this is to develop a sense of art and literature which prioritize social benefit, and to bring up the children and the youth in line with this view. It was the national literature movement which represented the sense of social benefit oriented art of the 2nd Constitutionalist Period. The fact that this sense of art well-fitted the political and social grounds of the time has caused the national literature movement to be described as a “canonic literature.” And, children’s literature was one of those fields which the national literature movement has found as an appropriate means to achieve the social transformation. The key principle of this literary movement was to make the spoken language dominant 47 «II BEYNƏLXALQ TÜRK XALQLARI UŞAQ ƏDƏBİYYATI KONQRESİ» over the written language. Since the same principle is one of the irreplaceable elements of the children’s literature, the national literature movement has contributed a lot in improving the children’s literature, which included the development of new models in education system, publication of books and periodicals for children, and composition of literary texts complying with pedagogical principles. Key Words: Children’s literature, “National Literature” movement, the 2nd Constitutionalist Period, “New Language” movement, social benefit oriented literature. “Çocuk edebiyatı” terimine verilecek anlam, bazı bilgileri de şekillendirecektir. Çocuk edebiyatı, çocukların meydana getirdiği bir edebiyat mıdır yoksa çocuklar için yapılmış bir edebiyat mı? Doğru tercih çocuklar için yapılmış edebiyattır. Bu türden bir faaliyette çocukların ürettiği eserlerden de faydalanılabileceği muhakkaktır. Bir alanda bilgi birikiminin seviyesi, kavramlaştırma gayretleriyle ölçülebilir. Çocuk edebiyatı konusunda da durum aynıdır. Adında “çocuk” vurgusu yapan ilk dergilere bu dikkatle bakmalıdır. 1873 veya 1874’te çıkarıldığı tahmin edilen (Okay 1999: 38) Hazine-i Etfal ve 1875 tarihli Etfal adında bu vurguyu yapan ilk dergidir. Çocuk edebiyatının genel edebiyattan farklılığının kabullenilmesinde çabaları bulunan Mehmet Ziya’nın gayretleriyle İstanbul’da 1881’de çıkan Çocuklara Kıraat, Mehmet Şemsettin’in 1881’de Çocuklara Arkadaş ve 1887’de Çocuklara Talim adıyla çıkardığı dergileri de bu bağlamda hatırlanmalıdır. Mehmet Tahir’in 1896’dan 1908’e kadar İstanbul’da yayımladığı Çocuklara Mahsus Gazete, Selanik’te 1897’de çıkan çıkarılan Çocuklara Rehber ve 13 Kânun-i sâni 1320 (26 Ocak 1905)’de Selanik’te Necip Necati ve Abdurrahman Mehdi tarafından çıkarılan Çocuk Bahçesi işte bu kırılma noktasını ifade eder. Daha önce “edebiyat” varken “çocuk edebiyatı”, “dergi” varken “çocuk dergisi” gibi kavramlara ihtiyaç duyulmasının sebebi, çocuğun yetişkinden farklı olmasıdır. Hukuk karşısında çocuk, farklı ülkelerde 16-18 yaş aralığında kabul edilmektedir. Türkiye’de bu yaş 18 olmakla birlikte, iletişim vasıtalarının hızla gelişmesi karşısında bu yaşın 16’ya çekileceğini düşünmekteyiz. 0-16 yaş aralığındaki tahsilin eğitim, sonraki dönemdekinin ise öğretim tarafı ağır basar. Bu sebeple hedef kitle çocuk ise yapılacak edebiyat ve başka türden sanat faaliyetleri de farklılık gösterecektir. Çocuk edebiyatını genel edebî çalışmalardan ayıran bazı özellikler ile Millî Edebiyat hareketinin amaçları arasında paralellikler bulunmaktadır. I. Çocuk Edebiyatını Genel Edebiyattan Ayıran Taraflar ve Bunların Millî Edebiyat Hareketiyle İlgisi Çocuk edebiyatını genel edebiyattan ayıran ilk özellik, işte bu hedef kitlenin farklılığıdır. Yetişkinler için yapılacak olanlarda dikkate alınmayabilecek bazı özellikler, çocuklar için yapılacak sanat ve edebiyat çalışmalarında “vazgeçilemez” olabilir. Bunları genel çizgileriyle şöyle ortaya koyabiliriz: A. Toplumsal Fayda İlkesi Çocuk, eğitilecek kimse olunca, ona yönelik edebiyattan da öncelikle eğitim değeri beklenmektedir. Çocuk, aldığı eğitimle iyi insan iyi vatandaş olsun istenmektedir. Edebiyatın bu maksada hizmet etmesini, onun varlık sebebi sayan edebî gruplar olmuştur. Derecesi farklı olmakla birlikte toplumsal faydayı ön plana alan bütün edebî gruplar böyledir. Millî Edebiyat hareketini yönlendirenler de aynı kanaati paylaşmaktadırlar. Çünkü II. Meşrutiyet yıllarının ferdiyetçi sanat anlayışını Fecr-i Âtî, toplumsal faydacı sanat anlayışını ise Millî Edebiyat hareketi temsil eder. “Millî edebiyat”ın gerekliliğinden bahseden ilk yazılarda daima edebiyatın millet hayatı ile ilgisine ve bu ilgiyi gösterecek bir “millî edebiyat” anlayışına ihtiyaç duyulduğu belirtilmiştir: Evet Osmanlı gençleri bir “edebiyat-ı milliye” istiyorlar. Bu onların en mukaddes arzusudur. Ve mademki âtiye onlar hâkimdir, bu mutlak olacaktır. Şahit mi istiyorsunuz onların bugün 48 MATERİALLAR Bakı, 11-13 oktyabr 2012-ci il vücuda getirdiği eserleri okuyunuz. Bütün bu eserler, ihtimal “Mösö Kanguru” nasirinin1 kuvvet-i kalemiyesini haiz değildir. Fakat samimidir, vicdanidir, sahte değildir. İşte Refik Halit’in, Yakup Kadri’nin küçük hikâyelerini, şu pek genç ediplerin mini mini evlatlarını tetkik ediniz. Göreceksiniz ki başlarında yabancı elmaslar yoktur, sadedirler fakat nasiyelerinde Türklük güneşi parlamaktadır. (Yöntem 1911: 117)2 Millî Edebiyat hareketinin âdeta bir manifestosu gibi kabul edilen ilk Yeni Lisan yazısında da toplumun karşı karşıya bulunduğu tehlikeler sıralanarak bunlara karşı tedbir almanın millî bir edebiyat yaratmakla mümkün olabileceği ileri sürülmüştür: Biz, bütün karanlıklardan uzak, hür ve müstakil, ilim ve edebiyat için çalışacağız. Gayemiz millî bir lisan, millî bir edebiyat vücuda getirmek olacaktır. (…) Siz, bütün dünyaca siyasî ve içtimaî mevcudiyeti silinmek istenilen bir milleti kurtaracaksınız. (…) Evvelâ lâzım olan millî ve umumî bir lisandır. Millî ve tabiî bir lisan olmazsa ilim, fen, edebiyat yine bugünkü gibi bir muamma hâlinde kalacaktır. (Ömer Seyfettin 1911:1)3 Edebiyat üzerinden toplumu şekillendirme arzusu dolayısıyla, Millî Edebiyat hareketini, “kanonik” yani güdümlü bir sanat anlayışı biçiminde değerlendirenler olmuştur4. B. Dil Çocuk edebiyatını genel edebiyattan ayıran önemli özelliklerden biri de dille ilgilidir. Çocuk edebiyatı, konuşulan dille yazılabilir. Değişik yaş grupları için bu dilin seviyesi farklı olmakla birlikte hepsi için ortak taraf, konuşma diline yabancı düşmemektir. Millî Edebiyat hareketinin dil görüşünün yani Yeni Lisan anlayışının esası da, edebî eseri konuşulan, yaşayan dille yazmaktır. Çocuklara yönelik eser, açık seçik ifade tarzını seçer; söyleyeceği fikri süs unsurları arasında kaybetmez. Millî Edebiyat hareketinin başlangıcı kabul edilen “Yeni Lisan” yazısı, daha ilk cümlesinde, “eski lisan”ı, “asla konuşulmayan, Latince ve İbranice gibi yalnız kendisiyle meşgul olanların zevk ve idrakine taalluk eden bir şey!..” diye eleştirir, mahkûm eder. Daha sonra yazı diliyle konuşma dilini birleştirme konusunda şunlar söylenir: Konuştuğumuz lisan, İstanbul Türkçesi en tabiî bir lisandır. Klişe olmuş terkiplerden başka lüzumsuz ziynetler asla mükâlememize girmez. Yazı lisanıyla konuşmak lisanını birleştirirsek edebiyatımızı ihya, yahut icat etmiş olacağız. Maharetimizi, sanatımızı, zekâmızı yalnız beş on kişilik bir edip kümesi takdir etmeyecek, karşımızda anlayan, takdir eden, alkışlayan ve mükâfatını veren bir ekseriyet bulunacak…” (…) Türkçe kaidelerle her terkip yapılabilir. Arabî ve Farisî kaidelerle niçin yapıyoruz? Bu bir ihtiyaç mıdır? Hayır, biz onları tezyin için, süs için yapıyoruz. Şüphesiz süs için... İşte bundan vazgeçelim. Lâfza tapmayalım. Eserlerimiz yaldızlı mukavvadan bir heykel olmasın, fikre, 1 2 3 4 “Mösyö Kanguru” (Servet-i Fünun, C.15, sayı: 369,26 Mart 1314 [7 Nisan 1898], s. 66-69) Halit Ziya Uşaklıgil’in hikâyelerindendir. Bu yazının (Âtî-i Edebîmiz) yer aldığı Genç Kalemler’in I. C., 3 (11). sayısı, 15 Kânun-ı sani 1326 [28 Ocak 1911]’da çıkması gerekirken gecikmeli olarak 1326 Şubat’ının başlarında çıkmıştır. Gecikme ilanı için bk. Rumeli, sayı: 224, 30 Kânûn-ı evvel 1910 [12 Ocak 1911], s.4. Ömer Seyfettin, bu yazısında “?” rumuzunu kullanmıştır. Yazının ona ait olduğunu, Genç Kalemler’i yayımlamakla görevli Ali Canip Yöntem bildiriyor (Yöntem 1947: 13). Bu kanaate gösterilen delil, dönemin İttihatçı iktidarının Genç Kalemler dergisine maddi destek vermesidir. Fakat bilinmelidir ki millî edebiyat yaratma arzusunun dile getirilişi bu maddi destekten çok öncedir. Ayrıca İttihat ve Terakki’nin desteği, millî edebiyat arayışındakilerle aynı görüşte olan Ziya Gökalp eliyledir. Hâlbuki aynı cemiyet adına resmî yolla ilk gazeteyi (Tanin) çıkaranların tamamı (Tevfik Fikret, Cenap Şahabettin, Hüseyin Kâzım Kadri ve Hüseyin Cahit Yalçın) çıkaranların tamamı bu harekete karşı olmuşlardır. 49 «II BEYNƏLXALQ TÜRK XALQLARI UŞAQ ƏDƏBİYYATI KONQRESİ» hisse ehemmiyet verelim. Yazılarımız sade, beyaz, muhteşem, kavî, ebediyete namzet, mermerden abideler olsun! Bunu ihtiyarlar, bunu dünküler yapamazlar. Hiçbir ölü mezarını kendisi kazmaz. Onlar tabiî yaşamak isterler. Hayatları eskilikle kaimdir. “Yeni” onların en büyük düşmanıdır. (Ömer Seyfettin 1911:3-4) Millî Edebiyat hareketini destekleyen çocuk dergilerinde, okunması tavsiye edilen yayınların hepsi için “açık, sade Türkçe ile yazılmış” ifadesi kullanıldığı görülmektedir. Çocuk Dünyası ve Mektepli dergileri bunlara örnek gösterilebilir. C. Çocuğun Dünyası Her türlü yayın, hedef kitlesini dikkate almak zorundadır. Çocuklar için yapılan edebiyatın bu hususta genel edebiyat çizgisinden daha özenli davranması gerekmektedir. Çünkü hedef kitle bir bütün değildir. Fakat hepsinde ortak bir gaye vardır: Hedef okuyucu kitlesinin dünyasına girmek. Millî Edebiyat hareketini, hem toplumsal fayda ilkesini sanatın gayesi yaptığı için hem de yapaylığa karşı konuşma dilini edebî esere taşımak istediği için çocuğun dünyasına ferdiyetçi sanat anlayışlarından daha yakındır. Hiçbir ferdiyetçi sanat grubu, anonim eserlere ilgi göstermez. Çünkü onları basit bulur. Edebiyat-ı Cedide topluluğundaki yazar ve şairlerin hiç biri tek satırla dahi anonim eserlerden istifade yoluna gitmiş değildir. Ferdiyetçi karakterdeki II. Yeni şiirinin sözcüsü sayılabilecek olan Cemal Süreya “Folklor Şiire Düşman” (A Dergisi, Ekim 1956) derken aynı anlayışı özetlemiştir. Hâlbuki çocuk edebiyatı, anonim ürünlerden asla yüz çeviremez. Çünkü anonim ürünler insanlığın çocukluk çağının eseridir ve hepsinde çocuğun dünyası neyi gerektiriyorsa o vardır. Millî Edebiyat hareketi başka milletlerde olduğu gibi bizde de kendi öz kaynaklarımıza yönelmek gerektiğini sıkça tekrarlamıştır. Hatta “Millî Edebiyat” anlayışını bazı ilkelere bağlamak maksadıyla kurulan Şairler Derneği, şu kararları almıştır: 1. Hece veznini tercih etmek. 2. Konuşulan İstanbul Türkçesiyle yazmak. 3. İran veya Yunan mitolojisinden değil Türk mitolojisinden ilham almak. Bu ilkelerin tamamı masal, fıkra, bilmece, halk hikâyesi, mani, türkü, destan gibi anonim edebiyatta vardır ve hepsi çocuğun dünyasına uygundur. Bu hususta en güzel örneklerden biri Ziya Gökalp’ın Alageyik şiiridir. II. Millî Edebiyat Hareketinin Çocuk Edebiyatına Duyduğu İlgi Millî Edebiyat hareketi, Türk denen kitlenin özelliklerini, davranış tarzını, sorunlarını, tarihte ve bugün yaşadıklarını sanatın merkezine oturtmak istemiştir. “Lisan-ı Osmanî Hakkında Bazı Mülahazatı Şamildir” makalesinin yazarı Namık Kemal de, “Şiir ve İnşa” makalesi sahibi Ziya Paşa da benzer görüşleri dile getirmişlerdi. Fakat onların söylediklerini gerçekleştirmede başarılı olduklarından bahsedilemez. Çünkü nazarî (teorik) görüşlerini, kendi yazdıklarında uygulayabilmiş değillerdir. Millî Edebiyat hareketini başlatanlar ise Genç Kalemler veya aynı yolu takip eden yayın organlarında ileri sürdükleri dil ve edebiyat görüşlerini, bizzat kendileri edebî eserlerinde uygulamışlardır. Özellikle Ömer Seyfettin ve Ziya Gökalp’ın bu hususta ilk hatırlanacak örnekler olduğunu vurgulayalım. Dolayısıyla konuya hem teorik yaklaşım açısından hem de uygulama açısından bakmalıyız. A. Nazarî (Teorik) Açıdan Millî Edebiyat hareketinin ilk parıltılarından biri olarak Ali Canip Yöntem’in Aralık 1910 tarihli Genç Kalemler’de çıkan “Atî-i Edebîmiz” başlıklı yazısını görebiliriz. Burada deniliyor ki: Osmanlı gençleri bir edebiyat-ı milliye istiyorlar. Bu oların en mukaddes arzusudur ve mademki âtîye onlar hâkimdir, bu mutlak olacaktır. (…) Başlarında yalancı elmaslar yoktur, sadedirler, fakat nasiyelerinde Türklük güneşi parlamaktadır. (Yöntem 1910:117). “Millî Edebiyat” fikrinin benimsenmesinde Genç Kalemler dergisindeki Yeni Lisan yazılarının önemli bir yeri bulunduğu muhakkaktır. Bu metinlerden biri, doğrudan doğruya 50 MATERİALLAR Bakı, 11-13 oktyabr 2012-ci il çocuk edebiyatıyla ilgilidir. “Mümtaz Nüsha” olarak vasıflandırılan 24-25. birleşik özel sayı, Tahrir Heyeti’nin açıklamasına göre bazı genç okuyucular ve “mektepliler”in yani çocukların arzu ve müracaatları üzerine Yeni Lisan’ın gerekliliğini ispatlamak için hazırlanmıştır (Genç Kalemler Tahrir Heyeti 1912a:1). Bahsedilen özel sayıda (24-25) Genç Kalemler Tahrir Heyeti adına kaleme alınan Yeni Lisan yazısı, “Vatan çocuklarına” ithafıyla çıkmıştır ve hedef kitleye “Türk yavruları, hakan oğulları” hitabıyla başlamaktadır. Hedef kitlesinin çocuklar olmasından dolayı, bu Yeni Lisan yazısı diğerlerinden farklı olarak, tamamen duygusal nitelikte yazılmış bir metindir. Türk yavruları, hakan oğulları, Yüz milyonluk mukaddes neslimize en büyük fenalığı yapanları sorsalardı, hariçteki düşmanları değil, tarihi açar, Türk olduğu hâlde Türklükten kaçan büyük zekâları gösterirdik. Evet, daima vakur, daima asil, daima kendini tanıyarak yaşayan “hadsî Türklüğün” [sezgiye dayanan] yanı başında bir de “zihnî Türklük” [akıla dayanan Türklük fikri] vardır ki, eğer [bu], evvelki necip kuvvete galebe etseydi, bugün zahirde uyuyan, fakat hakikatte pek esaslı bir kuvvetle uyanan büyük “Turan”ın kızıl ufukları ebediyen sönecekti; o zaman bu yüce diyarın öz oğullarını bazen ahmak, bazen sağır zanneden vefasız çocuklarına merhametle bakan gözler de bulunmayacaktı. Fakat görüyoruz ki bütün mahareti mensup olduğu kavmi tahkirden, bütün zekâsı bu “kavmiyet asrı”nda ancak boş vakit bulanları güldürmekten ibaret olanların zihnî mevcudiyetleri müstehaseleşmek için çok bir müddet beklemiyor ve zaman zaman uçurumlardan atlayan, volkanları söndüren, tufanları susturan Türk nesli, bugün vücudunun şurasında burasında gıdalanmak isteyen bu vefasız çocukları için nevmîd değil hatta meyus olmuyor; çünkü artık bu kan onlara bir zehirdir. Fakat siz ey Türk yavruları, hakan oğulları bilmiyor musunuz ki içinde yaşadığımız bu gürültülü asır bizden ağır ve mütereddit değil, çabuk ve pervasız yürüyüşler bekliyor. Esaret ve kanaat, bize, memleketimizde yaşayan bozuk enmuzeçlerden daha yabancı kalmalıdır. Oğuz Hanları, Cengiz Hanları, Fatihleri, Selimleri ve sonra İbn-i Sinaları, Farabîleri, Uluğ Beyleri, Hamidleri yetiştiren Türklük hâlâ esir ve kani yaşarsa, hâlâ içtimaî hayatını kahreden zincirleri parçalamazsa ah evet, bunlar olmazsa düşmanlarımızı kahr için bütün kuvvetini sarfa müheyya olan parmaklarımız kendi gırtlağımızı sıkmış olacaktır. Hayır mı diyorsunuz, hayır mı? Evet biz de hayır diyoruz, intihar etmeyeceğiz; fakat bilelim ki müthiş pazularımızı hareketsiz bırakan mahkumiyet zincirinin daha ilk halkasını tamamen kıramadık. Yüz milyonluk soyumuzu her şeyden evvel bir gösterecek dilimizin kapitülasyonlarını atamadık; hâlâ “çerağ-ı köhne”yi “nûş eyleyen” taassup sahipleriyle beraber ecnebî kaidelerinin tahakkümünden kurtulamadık; gerçi içtimaî vicdanımızdaki son tezahürler bu tufeylilerin pek yakın bir zamanda tard ve lâğvını tebşir ediyorsa da bu tebşire karşı bizim vazifemiz lâkayt durmak değildir; azmedelim, Çin Setlerini yıkan, Apenin Dağlarını titreten Türk şekîmesi [gücü, mukavemeti, dayanması], ikibuçuk arızî ecnebi kaidesini atamayacak kadar küçük değildir. Türkçeye yabancılar değil, yalnız kendi kaidelerimiz hâkim olmalıdır. (Genç Kalemler Tahrir Heyeti 1912b:2-3) Ömer Seyfettin, Mektep Çocuklarında Türklük Mefkûresi (Çocuk Dünyası Mecmuası Neşriyatı, Şems Matbaası, İstanbul, [1914|,5 30 s.) adlı bir eser yazarak, ilk ve ortaöğretim kurumlarında çocuklara verilmesi gereken fikir dünyası hakkında kanaatlerini açıklamıştır. Kâzım Nami Duru, çocuk eğitimiyle ilgili pek çok yayına imza atmıştır. Terbiye-i Vataniyede İlk Adım (1911), Terbiyevî Yazılar (1.C.1924; 2.C.1934), Türkçeyi Nasıl Öğretmeli 5 Kitapçığın üzerinde tarih yoktur. Fakat 24 Kasım 1914 tarihli Turan’da (sayı:1104,s.4) basım ilanı bulunmaktadır. 51 «II BEYNƏLXALQ TÜRK XALQLARI UŞAQ ƏDƏBİYYATI KONQRESİ» (1925) bunlardan bazılarıdır. Duru’nun Millî Edebiyat hareketi istikametinde çıkarılan dergilerdeki eğitimle ilgili daha pek çok yazısı kitaplaşmamıştır. B. Çocuklar İçin Edebî Eser Yazmada Edebiyat tarihimizde Millî Edebiyat hareketi dışında hiçbir edebî grubun çocuk edebiyatına yöneldiği söylenemez. Millî Edebiyat hareketi ise çocuklar için eser yazma bahsinde de önceki edebî grup ve anlayışlardan daha duyarlı davranmıştır. Tanzimat ediplerinden Akif Paşa ve Pertev Paşa’nın Saz şiirini takliden yazdıkları birer koşmadan başka çocuklara yönelik kalem mahsulü yoktur. Şinasi’nin Müntehabat-ı Eş’arım (2. basım, Şaban 1287 [Kasım 1870]) adlı kitabındaki “Hikâyat” kısmı çocuk edebiyatı örneği değil, klasik Şark-İslâm edebiyatlarındaki mesel geleneğine uygun metinlerdir. Tercüme-i Manzume’deki (1859) fabl tercümeleri de çocuklara hitap edebilecek metinler değildir. Kayserili Dr. Rüştü’nün Nuhbetü’l-âsar’ında (1859) bulunan hayvan hikâyeleri ve fabller çocuk edebiyatının ruhuna daha uygundur. Pek çok kaynakta, Batı dillerinden yapılan ilk tercümelere çocuk edebiyatı numunesi olarak bakıldığı malumdur. Fakat söz konusu eserler orijinalleri itibarıyla çocuk edebiyatı ürünü kabul edilseler bile Türkçedeki hâlleri için aynı şey asla söylenemez. Fenelon’un Telemaque’ında tasavvuf arayan bir kalemden (Yusuf Kâmil Paşa) çocuk hikâyesi beklenemez. Sultan II. Abdülhamit Dönemi’nde çocuk edebiyatına yönelen tek isim Mini Mini Yahut Yine Heves (1303/1886) şairi Nabizade Nazım’dır. Bu dönemin baskın edebî grubu Edebiyatı Cedide, seçkinci (elitist) sanat anlayışından dolayı, çocuk edebiyatıyla asla ilgilenmemiştir. Sanat anlayışı bakımından Edebiyat-ı Cedide’nin karşısında olan Malumat ve Tercüman-ı Hakikat çevrelerinin de çocuk edebiyatına yöneldikleri söylenemez. Nabizade’nin onlardan farklı duruşu, konuşma diliyle edebî eser yazılabileceğine ve edebiyatın sıradan insanları da anlatabileceğine inanmasıdır. Yazar bu inancını Karabibik’te net bir biçimde ortaya koymuştur. Yeni bir rejim olan II. Meşrutiyet, kökleşebilmek için çocuk edebiyatına ihtiyaç duymaktaydı. Bu ihtiyaç, II. Meşrutiyet’in ilanını sağlayan İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin yayın organı Şura-yı Ümmet gazetesinde Ali Nusret tarafından dile getirilmiştir (Demiray 1973:93). Çocuklar için yazılmış metinlere ve müzik parçalarına duyulan şiddetli ihtiyacı ise Darülmuallimîn Müdürü Mustafa Satı Bey açıklamıştı (Husri 1911:3-9)6. Çocuk edebiyatı tarihi üzerinde çok önemli eserleri bulunan Prof. Dr. Cüneyt Okay, II. Meşrutiyet Dönemi çocuk edebiyatının birbirinden farklı iki dikkatle oluşturulduğunu kaydeder: 1. Çocukların okuyabileceği eser sayısını çoğaltmak, 2. “Meşrutiyet çocuğu” tipini yaratmak. Okay, bu çocuk tipinin özelliklerini ise şöyle sıralıyor: Meşrutî rejime bağlı, sabık rejimi ve ileri gelenlerini kınayan, milliyetperver, Türkçü, vatanını seven, saf Türkçe kullanan, Balkan Harbi’nde yaşanılan işkence ve ihanetleri unutmayıp intikam almak için öç ve kin duygularıyla dolu olan, bu toprakları yeniden ele geçirmeyi hedefleyen, dönemin yöneticilerine hayran olup onların yolundan giden, ticaretle haşır-neşir olan ve asırlardır Rumların elinde bulunan ticareti ele geçirecek olan, disiplinli, sağlam vücut yapılı çocuklar… (Okay 2002: 12-13) Çocukları bu amaçlarla terbiye etmek için, çalışmaların üç yoldan ilerlemesi lazımdı. Başkalarının yazmış olduğu metinler aramaktansa, “millî edebiyat” yaratmak isteyenlerin söz konusu metinleri kendilerinin yazması daha doğru olacaktı. Onların yazdıkları, Millî Edebiyat hareketi dışındakileri de etkileyecek ve onlar da yazdıklarında aynı ruhu yansıtacaklardı. Bu olumlu hava, doğrudan çocuklar için dergiler yayımlamayı da gerektirecekti. Sözü edilen çalışmaları daha ayrıntısıyla görelim. 6 Mustafa Satı El-Husri’nin hayatı, fikirleri ve çocuk edebiyatı bahsindeki hizmetleri ve hakkında geniş bilgi için bk. (Çankaya 1968-1969: 884-859). 52 MATERİALLAR Bakı, 11-13 oktyabr 2012-ci il 1. Millî Edebiyat Hareketine Katılanların Çocuklar İçin Yazması II. Meşrutiyet Döneminin ferdiyetçi edebiyat anlayışını temsil eden Fecr-i Âtî, çocuk edebiyatına bigânedir. Fakat aynı dönemde toplumsal faydacı edebiyat anlayışının temsilcisi Millî Edebiyat hareketi ise yukarıda belirtildiği üzere çocuklara yönelik eser verme bahsinde de verimli olmuştur. Çünkü çocuk edebiyatının dil ve muhteva tercihleri, Millî Edebiyat hareketinin dil ve sanat anlayışına son derece uygundu. Hatta Millî Edebiyat hareketi mensuplarının doğrudan çocuklar için yazmadığı birçok metin de bu dil ve sanat anlayışından dolayı çocuk edebiyatı ürünü gibi kabul edilmiştir. Bu hususta en iyi örnek, Ömer Seyfettin’in hikâyeleridir. Ömer Seyfettin, çocuk hikâyesi yazmadı. Ama özellikle Millî Edebiyat hareketinin bütün tercihlerini taşıyan, Yeni Mecmua’da yayımlanmış “Eski Kahramanlar” üst başlıklı bütün hikâyeleri, çocuklara yönelik yayınlar kapsamında değerlendirilmiş, bazen küçücük sadeleştirmelerle bazen kısaltılarak çocuk yayını hâline getirilmiştir7. Ziya Gökalp, çocuklara yönelik edebî eser yazmada öncü ve örnek olanlardandır. Gökalp destan, efsane vb. halk edebiyatı mahsullerinden istifade yoluyla yeni metinler yazdığı malumdur. Bunlardan bir kısmını Şaki İbrahim Destanı (1908), Kızılelma (1914), Yeni Hayat (1918) adlı kitaplarında toplamıştır. Onun çocuklara yönelik bazı metinleri ise vefatından sonra başkaları tarafından Şiirler ve Halk Masalları (1952), Nasrettin Hoca’nın Latifeleri (1972) ve Pekmezci Anne (1981) adlarıyla kitaplaştırılmıştır. İbrahim Alaattin Gövsa, çocuklar için yazdığı şiirlerini Çocuk Şiirleri (1910) kitabında topladı. Ali Ulvi Elöve’nin Çocuklarımıza Neşideler (1912)8 kitabıyla eğitim-öğretimde ihtiyaç duyulan pek çok metin sunmuştur. Mehmet Ali Tevfik Yükselen Turanlının Defteri (1912), Esat Rıza Kin (1913)9 adlı şiir kitapları da çocuklara yönelik eserlerdendir. Akil Koyuncu, Yeni Lisan hareketini ilk günlerinden itibaren destekleyen edip ve fikir adamlarındandır. Genç Kalemler’in bir benzeri olan Gençlik dergisini İzmir’de çıkararak ve gerek bu gerekse başka dergilerdeki şiirleriyle Millî Edebiyat anlayışının kökleşmesine hizmet etti. Kâzım Nami Duru, Millî Edebiyat hareketinin tercihleriyle, çocuk eğitiminde kullanılabilecek pek çok edebî metin (özellikle şiir) yayımlamış ve bunlardan az bir kısmı daha sonraki yıllarda Yavruma Değişlerim (1935), En Büyüğümüz İçin (1935) ve Hayat Bilgisi Şiirleri (1952) gibi kitaplarına alınmıştır. Şüphesiz bunlar, akla ilk geliveren eserlerdir. Tamamı çocuk edebiyatı örneği olmasa da içinde çocuklar için yazılmış metinlerin bulunduğu daha pek çok eser mevcuttur. 2. Millî Edebiyat Hareketinin Tesiriyle Çocuklar İçin Yazanlar: Millî Edebiyat hareketine doğrudan katılmadığı hatta başka edebî gruplardaki faaliyetleriyle tanındığı hâlde, Millî Edebiyat hareketinin meydana getirdiği genel hava içerisinde, çocuk edebiyatına yönelenler de vardır. Meselâ Edebiyat-ı Cedide şairi olarak çocuk edebiyatıyla hiç ilgilenmeyen Tevfik Fikret, II. Meşrutiyet Döneminde Millî Edebiyat hareketinin oluşturduğu genel hava içerisinde çocuk edebiyatına yönelmiştir. “Hep Kardeşiz”, “Küçük Asker”, “Ağustos Böceği ile Karınca” ve “Az Tamah Çok Ziyan Verir” şiirleriyle başlayan bu ilgi süreci, Şermin’i (1914) doğurmuştur. Diğer bir Edebiyat-ı Cedide şairi Ahmet Kemal Akünal da 1915’ te Vatan Yavrularına Ninni (Nefaset Mat., Karagöz Kitaplığı İstanbul 1331) kitabını yayımlarken, önsözünde bu türün terbiye (eğitim) ve millet hayatı bakımından önemini vurgular (Özgül 2010:302-311): 7 8 9 Bu tür tespitler için bk. (Cumbur 1985:113-137). Bu eserin adı, 2. baskısında, şair tarafından Çocuklarımıza Şiirler (1959) olarak değiştirilmiştir. Esat Rıza’nın şiirleri Hancızade Mehmet Remzi adlı biri tarafından küçücük değişikliklerle yine Kin (1913) adıyla bastırılmıştır. Bu bilgi için Yard. Doç. Dr. Ramis Karabulut’a teşekkür ederim. 53 «II BEYNƏLXALQ TÜRK XALQLARI UŞAQ ƏDƏBİYYATI KONQRESİ» Bizde ihmal edilen en mühim vesait-i terbiyeden biri de “ninni”dir. Ninni, yalnız beşikteki bir masumun değil, bütün ailenin ruhuna hâkim bir mürebbidir. Unutulmasını istemediğimiz menakıb-ı tarihiye [tarih menkıbelerinin] ancak bu vasıta ile ensal-i âtiyenin [gelecek nesillerin] samia-i intibah [uyanış kulağına] ve itibarına iblağ olunur. Şu üç senelik hayat-ı cidalimiz de unutulması caiz olmayan işte o tarihlerdir. Bu kanlı tarih-i cidali Türkler, her beşik başında terennüm edilmelidir. Yine Edebiyat-ı Cedide mensuplarından Samipaşazade Süleyman Nesip (Elöve 1959:6) ve Ali Ekrem Bolayır Millî Edebiyat hareketi tercihlerine uygun çocuk manzumeleri yazdılar. Fecr-i Âtî mensupları için de aynı şeyler söylenebilir. Onların çoğu zaten devrin siyasî ve toplumsal şartlarının da zorlamasıyla, Millî Edebiyat hareketine katılmışlardı. Böylece Balkan Savaşlarının uyandırdığı millî hassasiyet; hemen hemen bütün edipleri Millî Edebiyat hareketinin edebî eserde konuşma dilini kullanmak, toplumsal konuları ve Türklük şuurunu işlemek gibi tercihlerine yöneltti. Dolayısıyla 1912’den sonraki çocuk edebiyatı ürünlerinin tamamını Millî Edebiyat hareketi kapsamında görebiliriz. 3. Çocuklara Yönelik Milliyetçi Dergi Çıkarma Faaliyeti Bilindiği gibi Yeni Lisan ve Millî Edebiyat hareketi, “Yeni Hayat” adı verilen dünya görüşünün bir parçası idi. Bu dünya görüşünün eğitimle ilgili tarafını Yeni Fikir ve Yeni Mektep, felsefe yönünü ise Yeni Felsefe dergisi sayfalarında verilmeye çalışılıyordu. Yeni Fikir dergisinin ilk yedi sayısı Manastır’da, sonraki 15 sayısı ise Manastır’ın düşmesi üzerine, İstanbul’ da çıktı. Hedef kitlesi ilkokul çocukları, orta tahsil gençleri ve onların öğretmenleri olan bu dergi, özellikle İstanbul’da çıkan sayılarını tam anlamıyla Millî Edebiyat hareketinin vermek istediği toplumsal ruha uygundur. Yeni Lisan esaslarını kabul eden bu derginin başlıkaltı tanıtım ifadesi “Millî terbiyeye ve Türklüğe çalışır…” şeklindedir. Ethem Nejat ve A (ayın) Ferit yönetiminde çıkan derginin yazı kadrosunda, Mehmet Emin Yurdakul, İsmail Hakkı (Baltacıoğlu), Üsküdarlı Ali Enver, Aybey, Demirtaş [Ziya Gökalp ?], N. Samime, Belkıs İclal, Mehmet Zeki, Arslan Turgut, Behram Lutfi Altay, Akmirza, Sabri Cemil [Yalkut] gibi imzalar vardır. Bunlardan Sabri Cemil (Üsküp Darülmuallimin Md.), çocuk edebiyatındaki asıl yerini, Üsküp’te çıkardığı Yeni Mektep adlı dergide bulunan şiir ve yazılarla edinmiştir. Bu şiirlerin tamamı, Millî Edebiyat hareketi istikametindedir. Aynı dergide Mustafa Şekip Tunç’un da aynı ruhla yazılmış, çocuklara yönelik pek çok şiiri bulunmaktadır. II. Meşrutiyet yıllarında yayımlanan kültür, sanat ve edebiyat dergilerinin tamamına yakın bir kısmı Millî Edebiyat hareketinin tercihlerini tamamen veya büyük ölçüde kullanmıştır. Baha Tevfik’in yönlendirdiği Çocuk Duygusu bunlardan biridir ve 1913-1914 yıllarında 63 sayı çıkmıştır. Baha Tevfik doğrudan Millî Edebiyat hareketine katılanlardan olmasa da devrin siyasî ve sosyal şartları, yazarları kendiliğinden millî konulara eğilmeye, millî şuur verici metinler yazmaya sevk etmiştir. Fecr-i Âti zümresi yazarlarından, aristokrat bir edebiyat anlayışına sahip Şahabettin Süleyman’ın “Bir Hitabe” (nu:1) başlıklı yazısından şu cümleleri, kastettiğimiz duruma son derece uygun bir örnektir: Çocuk sana, bir Osmanlı diyarının, bu saf, sakin, mamafih mecruh ve giryan bu Osmanlı diyarının eteklerine sarıldığı sana hitap ediyorum. (...) Çocuk, senin rüyalarında artık memuriyetin yaldızlı fakat esnetici, öldürücü hayalleri dolaşmasın!.. Hükûmetin eşiklerini babaların aşındırdılar. (...) Sen tâcir, zürrâ (ziraatçi), zenaatkâr olacaksın Kulaklarında makinelerin gürültüleri, ellerinde sapanın tozu, ayaklarında toprağın kokusu yaşamalı. (...) Unutma ki bugün mağlup oldun. Unutma ki Selimiye Camii Edirne’de yaşıyor; unutma ki senin kardeşlerin onun için öldüler. Unutma ki bir Selânik, bir İşkodra, bir Yanya, bir koca Rumeli var. İntikam, kin senin duan olsun! Âdi intikamlar vardır, şahıstan şahsa müntakildir. Onlar senin kalbinde artık yer tutmamalıdır. Sen büyük kinin, büyük intikamın şulesiyle hep bu âdileri yakacaksın. Şu öndeki fırtınanın, şu siyah bulutun, şu derin zulmetin içinden çıkmak istiyorsan, ruhunda düşmanlarına karşı intikam mumunu yak; onu alevlendir, onunla sabahı bulursun... (Şahabettin Süleyman 1913: 2) 54 MATERİALLAR Bakı, 11-13 oktyabr 2012-ci il Fakat Millî Edebiyat hareketi mensupları tarafından, doğrudan doğruya çocuklar için çıkarılmış yani okuyucu kitlesi çocuk olan bazı dergiler de vardır. Bunlardan en önemlileri Çocuk Yurdu, Çocuk Dünyası, Talebe Defteri, Türk Yavrusu, Türk Çocuğu’dur. Çocuk Yurdu, Balkan Savaşlarından hemen sonra (Mayıs 1913) çıktığı için öncelikle bu tarihî bozgunun uyandırdığı öç duygularına yer verir. Bu meselelerden, sadece Çocuk Yurdu’ nun değil, bütün basının işlediği temalardandır. I. Dünya Savaşı’nın başlamasıyla yaşanan yeni acılar, Balkan Savaşlarını gündemin geri sıralarına atmıştır. 1913-1919 arasında Tevfik Nurettin ve Ahmet Halit Yaşaroğlu yönetiminde 94 sayı çıkan Çocuk Dünyası, Millî Edebiyat hareketinin ve Türkçülük fikrinin bütün özelliklerini yansıtır. Dergideki (nu:10) bir okuyucu mektubundan birkaç cümle, bu durumu açıkça gösterir: Millî manzumeler isteriz. Bunlar bizim vatan duygusu, Türk duygusu ile çarpan yüreklerimizi bu ateş ile kaynayan kanımızı bir türlü teskin edemiyor. Siz bunu nazar-ı dikkate alarak bize vatana, millete ait manzumeler yazarsanız fevkalâde memnun oluruz. Bizim içimizde Türklük hissi fevkalâde uyandı (Okay 1999: 106). Çocuk Dünyası, Türkçenin sadeleştirilmesi davasına inanan ve ilmî ölçülerle davranan bir yayın organıdır. Başlangıcından itibaren çocukları yazmaya alıştırmak için “Masal” Müsabakası”, “Tenkit Müsabakası” gibi özendirici yarışmalar açmıştır. Çocuk Dünyası 11. sayısında ise, “lisanımızda kullanılan Arapça ve Acemce kelimeler, cümleler, terkipler yerine Türkçe sözler bulup koyabilmek” maksadıyla, “Türk Derneği mensuplarından bir heyet tarafından” incelenmek üzere, konu seçiminin okuyucuya bırakıldığı “sâfi Türkçe” yazılarla bir “dil yarışı” düzenlemiştir. Dergi ayrıca, devletin açtığı istikraza katılmayı ve memuriyet yerine ticarete yönelmeyi teşvik edici şiir ve yazılarıyla da dikkat çekmektedir. Derginin yazı kadrosu arasında yazı hayatına ilk adımını atan pek çok rüşdiye (ortaokul) talebesi yanında Süleyman Nesip, Hüseyin Cahit (Yalçın) gibi vaktiyle Edebiyat-ı Cedide içinde bulunmuş kimseler, Ziya Gökalp, Akagündüz, Edhem Nejat, Mehmet Emin (Yurdakul), Ali Ulvi (Elöve), İsmail Hakkı (Baltacıoğlu), Hüseyin Ragıp (Baydur), Senih Muammer, Ahmet Refik (Altınay) ve Ömer Seyfettin gibi Türkçülük ve Türkçecilik istikametindeki faaliyetleriyle tanıdığımız kalem sahipleri ve siyasî görüşleri bunlardan farklı olmakla birlikte Millî Edebiyat hareketinin Saz şiirine yönelişini temsil eden Rıza Tevfik de vardır. Cüneyt Okay, Çocuk Dünyası’nı, Türk Yurdu dergisinin “çocuk versiyonu” olarak nitelendirmektedir (Okay 2000: 47). Ahmet Halit (Yaşaroğlu)’in 1913-1918 arasında 68 sayı çıkardığı Talebe Defteri’nde, Abdurrahman Şeref, Abdülfeyyaz Tevfik (Yergök), Ahmet Cevat (Emre), Celâl Sahir (Erozan), Enis Behiç (Koryürek), Faik Ali (Ozansoy), Hüseyin Ragıp (Baydur), Nafi Atuf (Kansu), Osman Fahri, Rıza Tevfik (Bölükbaşı), Suat Fahir (İsmail Hikmet Ertaylan) gibi Millî Edebiyat Cereyanı içinde mütalâa ettiğimiz imzalar görülmektedir. 1913’te, Türk Kütüphanesi adlı bir kuruluş adına Gündüz Alp tarafından, çıkarılmış Türk Yavrusu yazarları arasında, Millî Edebiyat hareketinin kabullenilmesinde önemli hizmetleri bulunan Mehmet Emin Yurdakul da vardır. Derginin yayın çizgisi ilk sayıdaki “Birkaç Söz” başlıklı yazıda şöyle belirtilmiştir: Türk Yavrusu, Türk çocuklarının tenvir-i efkâr ve hissiyâtına çalışır küçük bir mecmuai millîdir. Maksat ve gayesi: Ziraat, ticaret, edebiyat, sanat, iktisat ve her bir ulûm ve fünunu mekteplilerimizde eğlenceli bir surette talim etmek ve bu suretle evlâd-ı vatanın istifadesini gözetmektir. 1914’te İzmir’de Mustafa Turgut [Türkoğlu] tarafından (Huyugüzel 2004:114,118) ortaöğretim seviyesindeki çocuklar ve gençler için çıkarılan Türk Çocuğu, millî şuur vermede başarılı dergilerdendir. 55 «II BEYNƏLXALQ TÜRK XALQLARI UŞAQ ƏDƏBİYYATI KONQRESİ» Bunlardan başka “Mesleğimize muvafık ve açık Türkçe ile yazılmış âsâra sahifelerimiz açıktır” şeklindeki ilânıyla Mektepli (1913-1914), Balkan Harplerinin ruhlarda uyandırdığı millî öfkeyi dile getiren Mini Mini (1914) ve Küçükler Gazetesi (1918) gibi birkaç yayın organı da Millî Edebiyat hareketi çizgisinde neşredilmiş çocuk dergileridir. Hüseyin Ragıp [Baydur] yönetiminde çıkan Muallim (1917-1918) Nafi Atuf [Kansu], Mehmet Emin [Erişirgil], Ahmet Hikmet, Ömer Seyfettin, İsmail Hakkı [Baltacıoğlu], Kâzım Nami [Duru], İbrahim Alaattin [Gövsa] ve daha başka pek çok aydını bünyesinde toplamış bir eğitim dergisidir. Bütün bunlar gösteriyor ki çocuk edebiyatı; anlamına uygun gerçek kıvamı II. Meşrutiyet döneminde bulmuş ve bu birikim, Cumhuriyet yıllarında çocuk edebiyatının yükselmesine zemin hazırlamıştır. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. KAYNAKÇA Cumbur, Müjgân (1985). “Ömer Seyfettin Bibliyografyası”, Doğumunun Yüzüncü Yılında Ömer Seyfettin, Atatürk Kültür Merkezi Yay., Ankara, s. 113-137. Çankaya, Mücellidoğlu Ali (1968-1969). Yeni Mülkiye Tarihi ve Mülkiyeliler, Mars Mat., Ankara Demiray, Kemal (1973). Türkçe Çocuk Edebiyatı, 14. basım, MEB Yay., İstanbul. Elöve, Ali Ulvi (1959). Çocuklarımıza Şiirler, 2. basım, Yeni Mat., İstanbul. Genç Kalemler ] Tahrir Heyeti (1912a:1). “Mümtaz Nüshamız”, Genç Kalemler, C. 3, sayı: 16, 16 Şubat 1327 [1 Mart 1912], s.1. Genç Kalemler Tahrir Heyeti (1912b: 2). Yeni Lisan, Genç Kalemler, C. 4, sayı: 24-25, 10 Temmuz 1328 [23 Temmuz 1912], s.2-3. Huyugüzel, Ömer Faruk (2004). İzmir’de Edebiyat ve Fikir Hareketleri Üzerine Araştırmalar, İzmir Büyükşehir Belediyesi Yay., İzmir. Mustafa] Satı [El-Husri] Bey (1911). “Şiir ve Musikinin Talim ve Terbiyede Ehemmiyeti –Darülmuallimin’de Verilen Umumî Konferanslardan-”, Tedrisat-ı İptidaiye Mecmuası, sayı: 1, 15 Şubat 1326 [28 Şubat 1911], s. 3-9. Okay, Cüneyt (1999). Eski Harfli Çocuk Dergileri, Kitabevi Yay., İstanbul. Okay, Cüneyt (2000). Meşrutiyet Çocukları, Bordo Yay., İstanbul, s. Okay, Cüneyt (2002). Meşrutiyet Dönemi Çocuk Edebiyatı, Medyatek Yay., İstanbul. Ömer Seyfettin (1911). Yeni Lisan, Genç Kalemler, II. C., sayı:1, 29 Mart 1327 [11 Nisan 1911], s. 1, [“?” rumuzuyla]. Özgül, M. Kayahan (2010). Son Jöntürk Kalesi Ahmet Kemal Akünal, Kitabevi Yay., İstanbul. Şahabettin Süleyman (1913). “Bir Hitabe”, Çocuk Duygusu, sayı: 1, 6 Haziran 1329 [19 Haziran 1913], s. 2. Yöntem], Ali Canip (1911). “Âtî-i Edebîmiz”, Genç Kalemler, C.I, sayı: 3 (11), Şubat 1326(1911), s. 117. Yöntem], Ali Canip (1947). Ömer Seyfettin (1884-1920) Hayatı, Karakteri, Edebiyatı, İdeali ve Eserlerinden Numuneler, Remzi Kit., İstanbul. BALACALARIN YARADICILIQ İSTEDADINA QAYĞI İLƏ YANAŞAQ Nərminə Mehdiağa qızı ƏLİYEVA Qafqaz Universiteti "Şübhəsiz ki, istedad qayğı istəyir. Qayğı olmayanda istedad bəzən özünə yol tapa bilmir, yaxud onun inkişaf yolu çətin olur. Bilin ki, həyatımız nə qədər çətin olsa da dövlət işləri başımızı nə qədər çox qarışdırsa da, biz istedadlara daim qayğı göstərməliyik". Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyev “İstedadlı” sözü həddən artıq məna çalarları ilə yüklənmişdir. Bu söz “dahi” deməkdir? Yoxsa “çox istedadlı” yaxud “ dərslərini çox yaxşı oxuyan” mənasına gəlir? Bəlkə bu sözü intelektual, yaradıcılıq, aktyorluq, ədib, yaxud liderlik baxımından, və ya hər hansı bir elm sahəsində yüksək nəticələr göstərən və öz bacarıqlarını 100 faiz inkişaf etdirmək üçün xüsusi xidmət və fəaliyyətlərə ehtiyacı olan” uşaqlar kimi qiymətləndirək? 56 MATERİALLAR Bakı, 11-13 oktyabr 2012-ci il Bu sırada məni belə bir sual da düşündürür. Məgər hamının övladı bu və ya digər mənada hər hansı bir istedada malik deyil? Son illərdə bu sözün mənası müəllimlərin qeyri-adi istedada malik olan uşaqların öyrədilməsinə münasibətindən asılı olaraq dəyişmişdir. Başqa sözlərlə desək, xüsusi istedada malik uşaqların bu istedaddan istifadə edə bilmələri üçün xüsusi dəstəyə ehtiyacı vardır. Bu gün kicik həcmli şer və ya məqalə yazan məktəbli öz istedadlarına görə tanındıqda özlərini daha da inkişaf etidirir və inanılmaz gözəl əsərlərin müəllifi olurlar. Onların bu bacarıqları insanlar tərəfindən dəyərləndirilmədikdə isə bu uşaqlar üçün hər şey darıxdırıcı olur və onlar öz potensiallarından tam şəkildə istifadə edə bilmirlər. Bəs uşagın xüsusi istedadlı olub olmadığını necə müəyyən edə bilərik? Istedadlı uşaqlar öz yaşıdlarından nə ilə fərqlənirlər? Istedadlı uşaqların • tez öyrənmə • fərqli düşünmə • həddən artıq maraqlanma • mənəvi cəhətdən çılğınlıq • çətin tapşırıqları sevən • təkrarçılıqdan çox tez yorulan • mövzunu dərinliyinə qədər müzakirə etməyi bacaran • Yaşlarına uyğun olmayan sahələrə maraq göstərən Ümumiyyyətlə, 33 illik pedaqoji təcrübəmə əsaslanaraq deyə bilərəm ki, əgər siz uşaqda bir müəllim və ya bir valideyn kimi öz həmyaşıdlarından elmi, fiziki, aktyorluq və bu kimi digər sahələrində fərqlənən xüsusiyyətlər müşahidə edirsinizsə- bu istedadlılıqdır. Lakin istedadın da bir sıra növləri mövcuddur. Bir sıra uşaqlar onlara verilən testlərdən yüksək nəticələr əldə edir, yaxud çox güclü elmi biliklərə malik və araşdırma qabiliyyətinə malik olurlar. Digər növ isə bir növ “yaradıcılıq istedadıdır”. Yəni bu tip uşaqlar rəsm çəkmə, rəqs, idman, yaxud musiqi sahəsində xarüqələr yaradırlar. İstənilən halda, bir müəllim və ya valideyn olaraq bizim vəzifəmiz həm məktəbdə, həm də evdə bu istedadların inkişaf etməsinə yardım etməkdir. Xüsusi istedada malik istənilən uşağın valideynləri, yaxud elə onların özləri ilə danışdıqda aydın olur ki, bu tip insanların özlərinin xüsusi diqqətə ehtiyacları olur. Fürsətdən istifadə edib, uşaqlarda qeyri-adi qabiliyyətin olub- olmadığını aydınlaşdırmaq üçün lazım olan bir modelin yaradılmasını və ondan düzgün istifafə edilməsinin yollarının öyrədilməsini təklif etmək istərdim. Məsələn, mən uşaqları xüsusi istedada malik və bacarlıqlı olaraq iki qrupa ayırıram. Xüsusi istedad dedikdə, uşağın potensial bacarıqları, bacarıqlı dedikdə isə daha çox əldə etdikləri uğurları nəzərdə tuturam. Millətinə dəyər verən müəllim olaraq ölkəmizdə istadadlı gənclərin sayını artırmaq istəyiriksə, xüsusi istedada malik gənclərin bacarıqlı gənclərə çevirmək işinə ciddi yanaşmalıyıq. Öz həyatımda xüsusi iz buraxaraq keçən bəzi nümunələrə əsaslanıb qəti deyə bilərəm ki, insanda olan xüsusi istedada əhəmiyyət verilməzsə, yaxud sıxışdırılarsa bu istedad azala və ya tamamilə yoxa çıxa bilər. Şəxsən sairlik, aktyorluq və liderlik sahəsində mövcud potensialımın lazımınca qiymətləndirilməməsi məndə o bacarıqların get- gedə sönməsinə və zaman- zaman buna marağımın azalmasına gətirib çıxardı. Bunun əsas səbəbkarı, bu bacarıqlarımın insanların necə qarşılayacağı qorxusu oldu. Bildiyiniz kimi, yaşadığımız sovet dövrünün qeyri-sağlam baxışları, o cümlədən valideynlərimiz, qohum, tanış- bilişlərimiz insanların qəbul etdiyi qayda- qanununa görə ”otur yerində, sairimiz, artistimiz əskikdi” deyə biləcək adamlar idi. Mən dəstəyi savadlı, dəyərli müəllimlərimdən gözləyirdim. Onlar da bunu yalnız məktəbin və ya mədəniyyət evinin akt zalında yazdığım bir iki şeir ifası ilə məktəbin müsabiqədə yer tutması naminə dəyərləndirirdilər. İndi bu yazını yaza- yaza fikirləşirəm ki, yəqin bəlkə də indiki kimi münasibət, ideya, fikir yoxmuş o zaman. 57 «II BEYNƏLXALQ TÜRK XALQLARI UŞAQ ƏDƏBİYYATI KONQRESİ» Doğrudan da bəs uşaqda xüsusi istedadın mövcud olub olmadığını necə müəyyənləşdirmək mümkündür? Əlbəttə, göstəricilərin dərəcəsi müxtəlif ola bilər. Amma mən göstəricilər sırasına daha çox bunları da daxil edərdim: dərin düşünmə, asanlıqla, yaxud çox sürətli öyrənmə, yüksək şifahi nitq (çox zaman körpə yaşlardan başlayaraq), güclü yaddaş, qeyri-adi diqqət cəmləşdirmə bacarığı, dözümlülük, yaxud yüksək əhval-ruhiyyə, maraq və bilik dairəsinin genişliyi, yaşlı insanlara maraq, iti müşahidə aparma bacarığı, rəqəmlərə maraq və rəqəmlərlə işləmə, məkanlarla bağlı xüsusi bacarıq, təcrübəli rəssam səviyyəsində rəsmlər çəkmə kimi simvollardan istifadə. erkən yerimə, danışma və ya oxuma; yüksək enerji; vaxtından tez oxuma; yüksək maraq; güclü təxəyyül, yaxud yaradıcılıq qabiliyyəti; temperament; yumor hissi; və s Güman edirəm ki, bu anda müəllimlər şagirlərini, valideynlər öz övladlarını göz önündən keçirərək fikirləşir, özləri üçün xəyali bir yoxlama aparır və onlarda bu qabiliyyətlərin hansının olub-olmadığını müəyyənləşdirməyə çalışırlar. Bu gün cəmiyyətimizdə uşaqlarımızın təhsilinə iki cür yanaşma var- bunlardan biri ən yaxşı məktəblərdə təhsil almaq uğrunda gedən gərgin mübarizədir. Digəri isə valideynlərin öz övladlarının xüsusi istedada sahib olmasına dərin inam bəsləməsidir. Qarşımızda duran əsas məsələ xarici təcrübənin öyrənilməsidir. Bunu elə-belə sözdə deyil əməlli başlı əməldə öyrənmək ehtiyacındayıq. Çox uzağa getmək lazım deyil. Azərbaycanda ÇAĞ öyrətim işlətmələri anonim şirkətinin açdığı Türk liseyləri ilə təcrübə mübadiləsi edilsə, onların bu sahədə olan zəngin təcrübəsindən istifadə edərək kələfin ucunu tapmış olarıq. Təhsilini ümumtəhsil məktəbində başlayıb sonradan türk liseyində davam etdirən şagirdlərimiz qısa bir müddət ərzində dünya üzrə keçirilən beynəlxalq olimpiadaların qalibi olur. Müəllimlər bu müvəffəqiyyətə belə münasibət bildirirlər:” Bizim uşaqlardır. Biz yetişdiririk liseylər hazıra nazir olurlar”. Məgər sinifdəki, məktəbdəki bütün istedadlı uşaqların türk liseyində oxumaq imkanı varmı? Əlbəttə ki, yox. Yalnız onlardan çox az bir faizinin buna gücü çatır. Bəs onda niyə türk liseyinə daxil olan şagirdlər az sonra olimpiadalar ulduzu olur, bizim məktəblərdə qalan istedadlı uşaqlar isə elmə olan marağı yavaş-yavaş itirirlər? Çünki bu liseylərdə istedadlı uşaqların intellektual, yaradıcı keyfiyyətləri onların təhkim olunduğu müəllim tərəfindən araşdırılıb aşkar edilir, və onların hər biri üçün şəxsiyyət profili əsasında fərdi təlim proqramları işlənib hazırlanır. Müəllimin qarşısına bu fərdləri yetışdirmək kimi ciddi tələblər qoyulur və onun üçün ən optimal şərait yaradılır. İstedadlı uşaqlar üçün xüsusi təhsil proqramlarına bu gün çox böyük ehtiyac var. Amma biz nə qədər onlar üçün təhsil proqramları hazırlasaq, inkişaf perspektivlərinə dair planlar cızsaq belə, bu problem həllini tapmayacaqdır. Çünki çox hallarda belə uşaqlar özünə qapılmış olur, ətrafdakılarla ünsiyyət saxlamağı bacarmır və buna görə də onlar böyüyəndə öz bacarıqlarını aça bilmirlər. Onlara ünsiyyət vərdişlərinə yiyələnməkdə kömək etmək lazımdır və bu işi ümumtəhsil məktəblərində adi dərs keçməklə əldə etmək olmaz. Bu gün tədrisdə müasir yanaşmaya və yeni interaktiv metodikalarla işləyən peşəkarlara, böyük əzmlə uşaqlara maraqlı dərslər keçən müəllimlərə çox böyük ehtiyacımız var. Unutmamalıyıq ki, uşağı maraqlandırdıqdan sonra onun qabiliyyət və bacarığı açılır, inkişaf edir, mükəmməlləşir. Bu günki istedadlar dövlətin sabahkı intellektual və iqtisadi potensialını həll edə biləcək insanlardır. Bu problemin həlli də biz müəllimlərın buna münasibətindən asılıdır. Şəxsiyyətin formalaşmasında, istedadlı uşaqların üzə çıxarılması və şagirdlərlə yaradıcılıq işlərinin aparılmasında təhsil ocaqlarının rolu böyükdür. Təbii ki, məktəbin əsas məqsədi şagirdləri hərtərəfli inkişaf etmiş şəxsiyyət kimi formalaşdırmaqdır. Ən qusurlu cəhət, istedadlı şagirdlərin hərtərəfli inkişafına zərbə vuran məsələ ondan ibarətdir ki, onlar müəyyən fənlər üzrə gərgin çalışmağa üstünlük verir, yəni yalnız hazırlaşdıqları ali təhsil müəssisəsinin aid olduğu qrupa daxil olan fənləri öyrənirlər. Bu, istedadlı şagirdlərimizin birtərəfli inkişafına, onların gələcək müvəffəqiyyətinə mənfi təsir göstərir. 58 MATERİALLAR Bakı, 11-13 oktyabr 2012-ci il Xüsusi intellektə malik uşaqlarla işləyərkən birinci növbədə nəyə diqqət yetirmək lazımdır? Uzun illərin təcrübəsinə əsasən deyə bilərəm ki, istedadlı uşaqlar heç də hər müəllimi qəbul etmirlər. Bunu mənə ifadə etmək bir az çətin olsa da, deməyi özümə borc hesab edirəm. Bəli, istedadlı uşaqlar elə müəllimlərə üstünlük verirlər ki, o müəllim tədris etdiyi fənnə özləri maraqlıdırlar və onların bu marağı həmin fənni daha maraqlı edir. Belə müəllimlər tədris etdiyi fənn sahəsindəki yeniliklərdən xəbərdar olur, elmin dərinliklərinə gedərək şagirdinə daha faydalı olmağa çalışır və onu düşündürməyə sövq edir. İstedadlı şagirdlərin biz müəllimlərdən umduğu onları anlamaq, onları diqqətlə dinləmək, onlara başdansovdu deyil, tutarlı cavab verməkdir. İstedadlı şagirdlərin daha çox dəyərlərləndirdiyi onlara düşüncələrini ifadə etməyə imkan yaradan müəllimlərdir. İstedadlı uşaqlarla söbət edərkən onların sənə necə etibar etdiyinin, inandığının şahidi olursan. Belə uşaqlar çox əzmlidirlər və müəllimlərdən onlara daha çətin sual verməyi, onları düşündürücü situasiyalara sövq edərək yeni anlayışları öyrənməyi və eləcə də öz səhvlərindən öyrənməyə onlar üçün şərait yaratmağı arzulayırlar. Onların içərisində elə əzmkarları var ki, onlar daim araşdırmağı, problem situasiyalara girməyi, və müzakirə yönümlü dərslərdə və məşğələlərdə fikir mübadiləsinə şərait yaradan müəllimləri sevirlər. İndi istedadları qane etmək üçün internet kompüter texnologiyasından, smardborddan lazımınca istıfadə etməyi bacaran müəllimlər lazımdır. Bəzən istedadlı uşaqları ev tapşırıqları ilə yükləyərək onların daha yaxşı inkişafını nəzərdə tuturuq. Yadda saxlamaq lazımdır ki, uşağın oxumağa meylli olması evi məktəbə çevirməyə əsas vermir. Biz öz işimizi valideynlərin üzərinə qoymamalıyıq. Valideynin işi uşağa öz maraqlarını və bacarıqlarını tapmağa yardım etmək və bu bacarıqlar vaistəsilə digər maraq dairələrinin kəşf edilməsində bizim işimizə kömək etməkdən ibarətdir. Bizim işimiz istedadlı uşaqların önünü açmaqdan, onlara şans yaratmaqdan, mənbələrlə təmin etməkdən, cəsarətləndirməkdən başlamalıdır. İstedadlı şagirdimizin hər bir nəaliyyətini onun həmyaşıdları, məktəb rəhbərliyi və eləcə də yeri gəldikcə başqa insanlar qarşısında tərfiləyin. Bəzən biz elə fikirləşirik ki, uşağın bütün asüdə vaxtını planlaşdırmaq lazımdır. Bu gülməli səslənə bilər, amma qoyun adi uşaqlar kimi o da bir az sərbəst olsun, özü üçün xəyallar qursun, bir az təklikdə vaxt keçirsin. Bütün bunlar çox önəmlidir. Bu onun təxəyyülünü və yaradıcılığını inkişaf etdirmək üçün çox önəmlidir. Uşaqların təcrübə üçün vaxta ehtiyacaları var. İstedadlı uşaqlarla iş uzun və çətin prosesdir. Bu məqsədə doğru addım-addım hərəkət etsək intellektual səviyyəsi yüksək olan istedadlı şagirdlərə yeni inkişaf perspektivləri açılar. AZƏRBAYCAN UŞAQ ƏDƏBİYYATI: AXTARIŞLAR, PERSPEKTİVLƏR Rafiq YUSİFOĞLU Filologiya elmləri doktoru, professor SDU Ümumi ədəbiyyatımızın ayrılmaz tərkib hissəsi, onun spesifik bir qolu olan uşaq ədəbiyyatı söz sənətinin strateji əhəmiyyət kəsb edən bir sahəsidir. Ona görə ki, uşaq ədəbiyyatı birbaşa məktəblə, təlim-tərbiyə ilə, yeni nəslin ədəbi zövqünün formalaşması ilə əlaqədardır. Uşaq vaxtı gözəl şeirlər, hekayələr, nağıllar oxuya-oxuya ədəbi zövqü formalaşmayan, ürəyində mütaliəyə həvəs, ehtiyac oyanmayan insanın böyüyəndə ciddi sənət nümunələrini anlaması bir qədər inandırıcı təsir bağışlamır. Öyrəndiyi ilkin ədəbi nümunələr uşağın ədəbiyyata, mütaliəyə həvəsini artırdığı kimi, heç bir məzmun və forma gözəlliyi, didaktik və tərbiyəvi əhəmiyyəti 59 «II BEYNƏLXALQ TÜRK XALQLARI UŞAQ ƏDƏBİYYATI KONQRESİ» olmayan ümumi söz yığımından ibarət nəzm parçaları, hekayələr, nağıllar isə uşağın şeirə, sənətə, müstəqil oxuya marağını birdəfəlik öldürə bilər. Elə buna görə də ədəbiyyatımızın sabahı naminə onun çox həssas və vacib bir sahəsi olan uşaq ədəbiyyatına ümumxalq səviyyəsində xüsusi qayğı, diqqət, eyni zamanda tələbkarlıq lazımdır. Uşaq ədəbiyyatını təlim-tərbiyə işindən başı çıxmayan, uşaq psixologiyasını bilməyən, poetik zövqü son dərəcə aşağı səviyyədə olan naşı yazarların ümidinə buraxmaq olmaz. Doğrudan da, uşağın diqqətini cəlb eləyən, onu maraqlandıran əsərlər yazmaq üçün ilk növbədə körpələri yaxından tanımaq, onların arzu və düşüncələrini, yaş səviyyələrini bilmək və nəzərə almaq zəruridir. Bir faktı xatırlatmaq yerinə düşərdi ki, azərbaycan uşaq ədəbiyyatının ilk nümunələrini yaradın, bu ədəbiyyatın formalaşmasında xidməti olan yazıçıların əksəriyyəti ixtisasca müəllim, pedaqoq, tərbiyəçi, maarifpərvər ziyalılar olmuşlar. Bir məsələni də xüsusi vurğulamaq yerinə düşərdi ki, hər yaş dövrünün öz ədəbiyyatı olmalıdır. Hər yaş dövrünə uyğun ədəbiyyat nümunələri yaranmalıdır. Çünki müxtəlif yaş dövrlü uşaqların anlam və maraq dairələri, psixoloji durumu bir-birindən əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənir. Bu gün öz yaş səviyyələrinə uyğun poetik nümunələri oxumayanlar, sabah böyüklər üçün yaradılmış ən ciddi, ən gözəl əsərlərimizə belə biganə qalacaqlar Uşaq ədəbiyyatının dili sadə, aydın, obrazlı olmalıdır ki, uşaq elə ilk oxuduğu nağıldan, hekayədən, şeirdən sonra yavaş-yavaş dilimizin incəliklərini öyrənməyə başlasın, bu dilin şirinliyini, ahəngdarlığını, musiqililiyini duysun, hiss eləsin və bundan sonra onun müstəqil şəkildə oxumağa, öyrənməyə həvəsi güclənsin. Elmi texniki tərəqqi, internet əsrinin uşaqlarının marağını təmin etmək üçün yazıçı çox ciddi oxumalı, öyrənməli, gərgin yaradıcılıq axtarışları aparmalıdır. Ən əsas problemlərdən biri də oxucu problemidir. Təssüflə də olsa qeyd etməliyik ki, indi bizdə mütaliəyə maraq çox azalıb. Kitab mağazalarının əksəriyyəti öz profilini dəyişib. Kitab ticarəti, kitab yayımı şəbəkəsi günün tələblərinə cavab vermir. İndi uşaqlar üçün əsər¬lə¬ri kütləvi tirajla, nəfis şəkildə nəşr eləyib yayan, müəllifləri həvəslən¬dirən, onlara gördükləri işin dəyəri müqabilində qonorar verən təşkilata-nəşriyyata böyük ehtiyac duyulur. Uşaq ədəbiyyatı, onun yaranması, nəşri, yayımı çox böyük əhəmiyyət kəsb edir. Ona görə də ilkin mərhələdə bu məsələnin müzakirəsinə, yollar axtarıb tapılmasına böyük ehtiyac duyulur. BRİTANİYA UŞAQ ƏDƏBİYYATI VƏ ONUN AZƏRBAYCANDA ÖYRƏNİLMƏSİ fil.e.d., prof. Şahin XƏLİLLİ Qafqaz Universiteti, Pedaqoji fakültə İngilis dili və ədəbiyyatı kafedrası Bakı / AZƏRBAYCAN [email protected] XÜLASƏ Məqalədə Britaniya uşaq ədəbiyyatının yaranması və təkamülü, eləcə də Britaniyanın ədəbi tarixində mühüm əhəmiyyətli əsərlərin müzakirəsi təqdim edilir. Müəllif bir sıra uşaq kitablarının qısa şərhini və onların müəllifləri haqqında bioqrafik qeydləri ön plana çəkir. Uşaq ədəbiyyatı ilə əlaqədar bir sıra əsas prinsiplər və vacib nəşrlər haqqında müəllif diskurs açır və öz konsepsiyasını təklif edir. Məqalə Britaniya uşaq ədəbiyyatının əhəmiyyətli və vacib nəşrlər modelini və uşaq ədəbiyyatı tənqidinin yaradılmasını gündəmə gətirir. Məqalədə məqsəd Britaniya uşaq ədəbiyyatı haqqında ümumi fikir yaratmaq və Azərbaycan türkcəsinə edilmiş tərcümə kitablarına tənqidi münasibəti ifadə etməkdir. 60 MATERİALLAR Bakı, 11-13 oktyabr 2012-ci il Bütövlükdə isə Britaniya uşaq ədəbiyyatı və onun Azərbaycanda öyrənilməsi məqalənin hədəfini təşkil edir. Açar sözlər: birinci uşaq şairi, uşaq kitabları dünyası, uşaqlar üçün şeir, uşaq ədəbiyyatından seçmələr, ədəbiyyatın tərcüməsi, tədqiqi və tədrisi. BRITISH CHILDREN’S LITERATURE AND ITS STUDY IN AZERBAIJAN Prof. Dr. Shahin KHALILLI [email protected] ABSTRACT The article presents the discussion of the foundation and evolution of British children’s literature, and the most significant works in the literary history of Britain as well. The author highlights the brief review of some of the children’s books and the biographical notes of their authors. The author opens discourses on some key principles and important issues related to children’s literature and suggests his conception. The article offers a model of useful and important issues of British children’s literature and creation of children’s literature criticism as well. The goal of the article is to create the common view of British children’s literature and express the critical approaches to the books translated into Azerbaijani Turkish. Taken together British children’s literature and its study in Azerbaijan are the focus of the article. Key words: the first children’s poet, the world of children’s books, poetry for children, selections of children’s literature, translation, research and study of literature. Britaniya uşaq ədəbiyyatı dünya uşaq ədəbiyyatının ümumi mənzərəsində öz sözü, sehrli, möcüzəli sənət abidələri ilə seçilən və dünya xalqlarının çox-çox dillərinə tərcümə edilən böyüklər üçün yazılan ədəbiyyat sırasında o qədər də “balaca” görünmür. Böyüklərin ədəbiyyatı kimi uşaq ədəbiyyatının yaranış tarixində də poeziyanın ön cərgədə dayandığı, başlanğıcın yaradıcısı olduğunu söyləmək mümkündür. İngilis yazılı uşaq poeziyasının çox qısa tarixi olduğunu qeyd edən tanınmış ingilis yazıçısı Marqaret Drabl (Margaret Drabble, 1939) uşaq ədəbiyyatına dair xülasəsində yazır: “16cı əsrin məlumat kitabçaları, məsələn “İngilis şeir vəzninə dair kitab” (“Booke in Englyssh Metre”) daha çox zövq aşılayan şeirlə yazılmışdır, lakin indi ilkin şəxsiyyəti müəyyənləşdirilmiş uşaq şairi yəqin ki, Uattsdır (Isaac Watts, 1674-1748)…” (Drabble, 1994, 193). Bəs İsaak Uatts kimdir? Bu şairlə Azərbaycan türk oxucusu nə dərəcədə tanışdır? Açığını deyək ki, ingilis uşaq ədəbiyyatı məsələləri Azərbaycan nəzəri fikrində demək olar ki, az tədqiq olunmuşdur. “Dünya uşaq ədəbiyyatı” seriyası ilə nəşr olunmuş bir sıra Britaniya uşaq yazıçılarının əsərləri ana dilimizə tərcümə edilmişdir. Tədqiqatçı alimlərimiz uşaq ədəbiyyatı tənqidi ilə məşğul olmadığından bu arealda böyük bir boşluq yaranmışdır. Annotasiya xarakterli olsa da, İsaak Uatts haqqında aşağıdakıları söyləmək istərdik. O, Nyuinqton Akademiyasında 1690-1694-cü illərdə təhsil almış, ruhani olmuşdur, səhhətində müəyyən problemlərlə bağlı erkən təqaüdə çıxarılmışdır. Bir sıra ilahiyyat və təlim-tərbiyə mövzusunda əsərlər yazmışdır. Əsasən isə öz yazdığı himnləri ilə məşhur olmuşdur. Onun uşaqlar üçün yazdığı şeirləri, mahnıları, xüsusilə “Balaca işgüzar arı necə işlər görür” (“How doth the little busy bee”) kimi mahnısının Luis Kəroll (Lewis Carroll-onun əsl adı isə Charles Lutwidge Dodgsondur, 1832-1898) və bir sıra ensiklopediyalarda daha çox əsl adı ilə təqdim edilir) “Alisa möcüzələr ölkəsində” adlı kitabında parodiyalarını yaratmışdır. Böyük ingilis yazıçısı və şairi, ingilis dilinin ilk monumental lüğətinin (“Johnson’s Dictionary”) müəllifi Samuel Conson (Samuel Johnson, 17091784) özünün məşhur “İngilis şairlərinin ömürləri” (“The Lives of the English Poets”) adlı bioqrafik toplusunda şəxsi təşəbbüsü ilə ilk ingilis uşaq şairi haqqında təfsilatlı məlumat vermişdir. Uattsın yaradıcılıq məsələlərinə toxunan Marqaret Drabl şairin “Uşaqlar üçün ilahi mahnılar”ının (“Divine Songs for Children”) 1715-ci ildən etibarən çox məşhur olduğunu bir daha təsdiq etmişdir (Drabble, 1994, 193). “Ədəbiyyatın bu mürəkkəb dünyasının başlanğıcı müəmmalıdır. Biz heç vaxt hansı növ hekayə, məzhəkə və mahnının bizdən əvvəlki savadsız cəmiyyətlərdə xüsusi olaraq ya uşaqlar üçün, ya da uşaqlar tərəfindən yaradıldığını dəqiq bilməyəcəyik. Təxmin edə bilərik ki, yaşlı 61 «II BEYNƏLXALQ TÜRK XALQLARI UŞAQ ƏDƏBİYYATI KONQRESİ» adamlar uşaqlara laylalar və onların könlünü oxşayan ritmik bədii parçaları oxuyublar və adama elə gəlir ki, onlar nağıl və mahnı ifası mərasimlərinə daxil edilmişdir. Bir zamanlar yazı inkişaf edəndə bəzi yeniyetmə uşaqlara (adətən yüksək zümrənin oğlanlarına) yazmağı və oxumağı öyrədirdilər, lakin ən erkən savadlı cəmiyyətlərdən yaş spesifikalı ədəbiyyatın aydın nümunələri indiki günlərimizə gəlib çatmamışdır” (Rosen, 2009, 25). Belə bir mühakimə təkzibedilməzdir. Ona görə ki, dünyanın ədəbi xəritəsində Azərbaycan uşaq ədəbiyyatının keçdiyi yol haqqında elə təxminən belə bir fikir söyləmək olar. Lakin yaddaşlardan süzülüb gələn, əsrlərdən əsrlərə, nəsillərdən nəsillərə ötürülən uşaq nənniləri, tapmaca, nağıl və hikmətli xalq ifadələri uşaq ədəbiyyatının bir zamanlar mövcud olmadığı fikrinin yanlış olduğuna əyani sübut deyilmi? Doğrudur, qədim dövrlərdə nə böyük, nə də uşaq ədəbiyyatı kimi bölümlərin olmadığını israrla söyləmək olar. Elə bu misalı demək olar ki, mütəfəkkir Azərbaycan türk şairi Nizami Gəncəvinin(1141-1209) təhsil aldığı dövrdə uşaq ədəbiyyatı adlı fənnin tədris olunmadığı gün kimi aydındır. Nə də şair özü əlyazmalarında belə bir ədəbiyyatın mövcud olduğu haqqında eyham vurmamışdır. Doğrudur, Orta əsrlər dövründə İngiltərədə uşaqlara həsr olunan əlifba şeirlərinin, eləcə də uşaqlara süfrə arxasında etik qaydaları təlqin edən şeirlərin olduğu söylənilir (Rosen 2009, 25). Bu dövrdə uşaqların daha çox dünyəvi elmləri öyrəndiyini, eləcə də klassik latın və Şərq sənət adamlarının əsərlərini mütaliə etdiyini söyləmək olar. Lakin yenə də dünyada ilk insanların yarandığı gündən uşaq ədəbiyyatının da dünyaya gəldiyini etiraf etmək olar. Onu unutmaq olmaz ki, uşaq ədəbiyyatı, hər şeydən əvvəl uşaqlar üçün yazılmış ədəbiyyat kimi dəyərləndirilməlidir. Bəs onda uşaqlar üçün uyğunlaşdırılan klassik yazarların əsərlərini də bu ədəbiyyat siyahısına daxil etmək nə dərəcədə doğrudur? Məsələn, ingilis nəsrinin və jurnalistikasının banisi Daniel Defonun (Daniel Defoe, 1660-1731) “Robinzon Kruzo” (“Robinson Crusoe”) əsəri, şotland əsilli Valter Skottun (Sir Walter Scott, 1771-1832) “Kventin Dorvard” (“Quentin Durward”) romanı və onlarca digər əsərlər indi dünya uşaq ədəbiyyatının bir hissəsini təşkil edir. Lakin nədənsə həm naşirlər, həm oxucular, həm də uşaq ədəbiyyatı tənqidçiləri uşaq auditoriyasına nüfuz edən bu əsərləri onların yaş səviyyəsinə uyğunlaşdırsalar da, adını çəkdiyimiz romanların məzmun-mündəricəsi onların gənc və yaşlı oxucuların zövqünə, səviyyəsinə uyğun olduğunu söyləmək daha düzgün və məqsədəuyğun olardı. 2012-ci ildə 200 yaşı tamam olan görkəmli ingilis yazıçısı Çarlz Dikkensin (Charles Dickens, 1812-1870) acı məhrumiyyətlər içərisində yaşadığı uşaqlıq çağı onun ən böyük “dərs kitabı” olmuşdur. O, 12 yaşında yüzlərlə, minlərlə həmyaşıdları kimi gündə 10 saat ən ağır işlərin qulpundan yapışaraq uşaqların çəkdiyi əzab-əziyyətin, onların satqınlıq və əxlaqsızlığının canlı şahidi olmuşdur. Sonralar yazıçının böyük sənət eşqi ilə qələmə aldığı “Oliver Tvist” (“Oliver Twist”) romanı 1837-1838-ci illərdə nəşr üzü görmüşdür. Çoxsaylı filmlərin, səhnə tamaşasının mətninə çevrilən bu əsər əslində uşaqların həyatına həsr olunsa da, uşaqlar üçün yazılmamışdır. Lakin dəfələrlə uşaqlar üçün uyğunlaşdırılan “Oliver Tvist” neçə zamandır ki, irili-xırdalı bütün oxucuların sevimli əsərlərindən biri sayılır. Miçel Rozen, Çarlz Dikkensin 12 yaşında gördüyü işləri XXI əsr Qərb dünyasında eyni yaşda uşaqların daha görmədiyini yazır (Rosen, 2009, 23). İndi 12 yaşında olan uşaqların dünyanın hansısa guşəsində hazırladığı əşyalardan Qərb dünyası uşaqlarının ləzzət aldığını, nəşələndiyini yazan tədqiqatçı bəlkə də Qərbin keçdiyi böyük inkişaf yolunu, uşaqlara göstərilən qayğının son dövrdə kifayət qədər artdığını söyləməkdə haqlıdır. “Sosioloji nöqteyi nəzərdən uşaq ədəbiyyatını digər ədəbiyyatlardan fərqləndirən əsas cəhət onun nəşriyyat, təhsil və tərbiyə ilə unikal bir şəkildə əlaqədə olmasıdır” (Rosen, 2009, 23) yazan Miçel Rozen təbii ki, pedaqoq-nəzəriyyəçi kimi öz mövqeyini ifadə etmişdir. Biz isə elə fikirləşirik ki, uşaq ədəbiyyatı uşağın yaş səviyyəsi, onun yaşadığı atmosfera və uşaqlara bu ədəbiyyatı sevdirməyi bacaran tərbiyəçi-müəllim, valideyn himayəsi və qayğısı ilə daha sıx bağlıdır, ona görə ki, həmin ədəbiyyatla böyüyən uşaqlar sabah tərbiyəçi-müəllim və valideyni əvəz edəcək nəslin davamçıları olacaqlar. 62 MATERİALLAR Bakı, 11-13 oktyabr 2012-ci il Bir sıra mənbələrdə, o cümlədən uşaq ədəbiyyatına dair ensiklopedik nəşrlərdə uşaq ədəbiyyatı tarixinin çexiyalı görkəmli pedaqoq və təhsil reformatoru Yan Komenskinin (John Amos Comenius – Jan Komensky, 1592-1670) uşaqlar üçün yazdığı “Orbis Sensualiam Pictus” adlı əsərinin ingilis dilinə edilmiş “Comenius’s Visible World” (“Komenskinin görünən dünyası”) adlı məşhur tərcüməsi ilə başladığı qeyd olunur. Tərcümə 1659-cu ildə İngiltərədə çap üzü görmüşdür. Dillərin öyrənilməsində əyani vasitələrin, xüsusilə şəkillərin ardıcıllıqla istifadə olunmasından bəhs edən bu vəsait əslində ingilis dilində uşaqlara müraciətlə yazılmış və uşaq ədəbiyyatının ilk dərs kitabı kimi dəyərləndirilmişdir. Tərcümə ilə ədəbiyyata vəsiqə alan belə bir kitabın ingilis tərəfindən yazılmadığını nəzərə alsaq, təbii ki, bu, tərcümə ədəbiyyatının xronoloji ardıcıllığı ilə müəyyənləşdirilən tərcümə əsərlərindən biri kimi qəbul edilə bilər. Lakin tərcümənin ədəbiyyatla bağlılığından çıxış edən ensiklopediya müəllifləri ingilis uşaq ədəbiyyatının məhz tərcümə əsəri ilə irsi –varislik ənənəsinin özülünü qurduğunu etiraf etməsə də, bu əsər sözün əsl mənasında uşaq ədəbiyyatının zəngin xəzinəsinə daxil olan bir əsərdir. Beləliklə, tərcümə əsəri ilə ingilis dilində ilk dərs kitabının XVII əsrin ikinci yarısına – 1659-cu ilə şamil edilməsi, eləcə də bu dövrdə ilk uşaq şairi İsaak Uattsın şəxsiyyətinin və uşaq kitabının müəyyənləşdirilməsi uşaq ədəbiyyatı tarixində təxminlər kimi qəbul edilə bilər. İngilis dilində kilsə ədəbiyyatının yaradıcılarından və yazıçılarından biri kimi yaxşı tanınan Əlfrik (Aelfric, c.950-c.1010) əsasən dini kitabları ingilis dilinə tərcümə etmiş, o cümlədən “Katolik moizələr” (“Catholic Homilies”), “Müqəddəslərin həyatı” (“Lives of the Saints”), Orta əsrlər dövründə ən məşhur latın “Qrammatika”sı, əsasən müəllimlə şagirdləri arasında olan “Söhbət”i (“Colloquy”) ilə məşhur olmuşdur. Öz dövrünün böyük yazıçısı kimi məşhur olan Əlfrik əvvəcə rahib, sonra Oksford şəhəri yaxınlığında yerləşən Kerne Abbas və Eynşamda katolik monastırının abbatı (başçısı) olmuşdur. X əsrin bu tanınmış siması əsasən dini mövzularda yazılmış əsərləri latın dilindən ingilis dilinə tərcümə etmiş, özünün təhsil prinsipləri ilə öyrənmə metodlarını özündə ehtiva edən əsərləri ilə dövrünün dindar ziyalısı və nasiri kimi ingilis ədəbiyyatı tarixində unudulmazlar sırasına vəsiqə almışdır. İndi uşaq ədəbiyyatının araşdırıcıları ingilis uşaq ədəbiyyatının tarixi örnəklərinin axtarışında Əlfrikin xidmətlərini xüsusi qeyd edirlər. XVIII əsrin sonlarından etibarən ədəbiyyat mütəxəssislərinin uşaqlara hansı kitabları mütaliə etməsi barədə məsləhətlər verməsi, təbii ki, uşaq ədəbiyyatının meyarlarının müəyyənləşdirilməsi yolunda ilk təşəbbüs kimi də qəbul edilə bilər. Məhz elə qeyd etdiyimiz zamandan Sara Trimmerin (Sarah Trimmer) “Təhsilinn himayədarı” (“The Guardian of Education”), Şarlotta Yonqun (Charlotte Yonge) Makmillan jurnalında (Macmillan’s Magazine) çap olunan üç hissədən ibarət olan essesi – “Ötən əsrin uşaq ədəbiyyatı” (“Children’s literature of the last Century”) məhz həmin təklif edilən əsərlər sırasında idi. Uşaq hekayələrindən ibarət olan “Xəzinələr” (“Treasuries”) və ayrı-ayrı antologiyaların nəşri həm Böyük Britaniyada, həm də ABŞ-da XVIII əsrin sonlarından çap olunmağa başlamışdır. XIX əsrin axırlarında isə bu ölkələrin kitabxanalarında uşaqlar üçün xüsusi oxu zallarının ayrılması, eləcə də kollec təhsili almış gənc qız və qadınların – kitabxanaçıların həmin kitabxanalara təyinatı ilə yeni keyfiyyət standartları əsasında uşaqlara kitabların seçimində xidmət göstərməsi uşaq ədəbiyyatının inkişafında bir mərhələyə çevrildi (Mickenberg, 2011, 8). XVII əsrin 71-ci ilində yazıya alındığı qeyd olunan Ceyms Ceynueyin (James Janeway) “Uşaqlara xatirə: bəzi cavan uşaqlara müqəddəs, nümunəvi ömürlərinin və şən ölümlərinin dəqiq yazıya alınma hesabatı” (“A Token for Children: Being an Exact Account of the Conversion, Holy and Exemplary Lives and Joyful Deaths of Several Young Children”, London, 1676) uşaq ölümü haqqında aydın təsəvvür yaratmaq və bu ölümün insanlıq üçün böyük faciə olduğunu göstərmək məqsədi ilə yazılmışdır. Bu kitab ilk nəşrindən sonra iki yüz ildən çox Böyük Bri 63 «II BEYNƏLXALQ TÜRK XALQLARI UŞAQ ƏDƏBİYYATI KONQRESİ» taniyada və Amerikada çapda saxlanılmış, uşaq ölümü səhnələrinin imitasiyalarının Viktoriyan erasına (kraliça Viktoriyanın Britaniyanı idarə etdiyi 1837-ci ildən 1901-ci ilə qədərki dövr nəzərdə tutulur) daxil olması ilə nəticələnmişdir (Mickenberg, 2011, 15). XIX əsrin 40-cı və 50-ci illərində Marryatın (Captain Frederick Marryat, 1792-1848), Robert Miçel Ballantinin (Robert Michael Ballantyne, 1825-1894), Corc Alfred Hentinin (George Alfred Henty, 1832-1902) və başqalarının oğlanlar üçün yazdığı macəra hekayələrinin Britaniya uşaq ədəbiyyatı tarixində özünəməxsus yeri vardır. Uşaqlara ünvanlanmış məktəb hekayələri - Tomas Hyuzun (Thomas Hughes, 1822-1896) “Tom Braunun məktəb günləri”(“Tom Brown’s Schooldays”, 1857), Frederik Uilyam Farrarın (Frederic William Farrar, 1831-1903) “Erik, yaxud yavaş-yavaş” (“Eric, or little by little”, 1858) oxucuların xoşladığı kitablar siyahısına daxil olmuşdur. Eləcə də bu dövrdə yaranan ailə saqaları sırasında Şarlott Meri Yonqun (Charlotte Mary Yonge, 1823-1901) 1856-cı ildə yazdığı “Gözəl zəncir” (“The Daisy Chain”), heyvanların həyatına həsr olunmuş hekayələr içərisində Anna Sevellin (Anna Sewell, 18201878) qara kəhər haqqında “Qara gözəl” (“Black Beauty”, 1877) adlı hekayəsi uşaq ədəbiyyatının klassik əsərinə çevrilmişdir. Qeyd etmək lazımdır ki, həmin əlyazmaya görə yazıçı 20 funt sterlinq almış və ölümündən üç ay əvvəl kitab nəşr olunmuşdur. XIX əsrin ikinci yarısında Britaniyada uşaq ədəbiyyatının əbədi klassikləri sırasında Çarlz Kinqsleyin (Charles Kingsley, 1819-1875) “Su uşaqları” (“The Water-Babies”, 1863), Luis Kərollun (Lewis Carrol, 1832-1898) “Alisa mözücələr ölkəsində” (“Alice’s Adventures in Wonderland”, 1865), Meri Luiza Molesvörsün (Mary Louisa Molesworth, 1839-1921) (əslində o, uşaqlar üçün yazdığı əsərlərini Ennis Qraham (Ennis Graham) təxəllüsü ilə yazmışdır) 1879-cu ildə yazdığı “Qobelen (xalça) otağı” (“The Tapestry Room”), Riçard Cefferisin (Rishard Jefferies, 1848-1887) “Bevis” (“Bevis”, 1882), Robert Luis Stivensonun (Robert Louis Stevenson, 1850-1894) 1883-cü ildə yazdığı “Dəfinələr adası” (“Treasure Island”) kimi əsərlər ədəbiyyat aləmində sevilib-seçilən və daha çox oxunan əsərlər olmuşdur. Fransis (Eliza) Hocson Barnett (Frances (Eliza) Hodgson Burnett, 1849-1924) böyüklər haqqında çoxsaylı romanlar yazsa da, uşaqlar üçün qələmə aldığı “Balaca Lor Fauntleroy” (“Little Lord Fauntleroy”, 1886) əsəri ilə ədəbi şöhrət qazanmışdır. Əsərində ikinci oğlu Vivianın bədii obrazını yaratmışdır, 1911-ci ildə yazdığı “Sehrli küçə” (“The Secret Garden”) əsəri də uşaq dünyasının klassik əsərlərindən biri kimi dəyərləndirilmişdir. 1886-cı ildə Robert Luis Stivenson “Oğurlanmış uşaq” (“Kidnapped”), 1893-cü ildə “Katriona” (“Catriona”) adlı şotland romansları ilə uşaq ədəbiyyatının unudulmaz yazıçıları sırasına daxil olmuşdur. XIX əsrin sonlarında uşaq ədəbiyyatında Ser Henri Rayder Haqqardın (Sir Henry Rider Haggard, 1856-1925) Cənubi Afrikanın tarixi ilə bağlı yazdığı 34 macəra romanı onu bir yazıçı kimi tanıtdırsa da, bu əsərlərin arasında “Kral Solomonun kömür mədənləri” (“King Solomon’s Mines”, 1885) romanı uşaq ədəbiyyatına vəsiqə alan ən yaxşı romanı sayılır. Eləcə də Kedyard Kiplinqin (Rudyard Kipling, 1865-1936) “Cəngəllik kitabları” (“Jungle Books”, 1894-1895), qadın yazıçı Edit Nesbitin (Edith Nesbit, 1858-1924) “Dəfinə axtaranların hekayəsi” (“The Story of the Treasure-Seekers”, 1899) əsərləri uşaqları düşündürən sənət nümunələri kimi indi də oxunur. Azərbaycanda uşaq ədəbiyyatının, xüsusilə Britaniya ədəbiyyatının tərcüməsində mərhum mütərcim, professor Əkbər Ağayevin Çarlz Dikkensin “Oliver Tvist”, yazıçı Ələviyyə Babayevanın Robert Luis Stivensonun “Dəfinələr adası”, mütərcim Cabbar Məcnunbəyovun Mayn Ridin “Başsız atlı”, görkəmli uşaq yazıçısı və mütərcim Mikayıl Rzaquluzadənin Conatan Sviftin “Qulliverin səyahəti” romanlarının, mütərcim Aydın İbrahimovun Luis Kərollun “Alisa möcüzələr ölkəsində” adlı sehrli nağıl-povestinin, mütərcim Mustafa Əfəndiyevin Redyard Kiplinqin “Mauqli” nağıl-povestinin, yazıçı Əzizə Əhmədovanın Ceyms Barrinin "Piter Pən" adlı mənzum nağıl-dramının və Alen Aleksander Milin “Vinni-Pux və hamı-hamı-hamı” adlı nağılının ana dilimizə tərcüməsi əvvəlcə kiril, sonralar isə latın qrafikasında nəşr edilmiş və 64 MATERİALLAR Bakı, 11-13 oktyabr 2012-ci il adlarını qeyd etdiyimiz Britaniya yazarlarının yaradıcılığına dair annotasiya xarakterli ön, yaxud son söz yazılmışdır. Heç şübhəsiz ki, son dövrlərə qədər Azərbaycanda nəşr olunan əsərlərin demək olar ki, hamısı rus dili vasitəsilə dilimizə tərcümə edilmişdir. Əlbəttə, çox vaxtlar debatlarda bu əsərlərin vasitəçi dildənsə, orijinaldan tərcüməsinin daha məqsədəuyğun olduğu qeyd olunmuşdur. Lakin indinin özündə rus dilini ingilis dilindən daha yaxşı bilən mütəxəssismütərcimlərin orijinal nəşrlə yanaşı rus dilindən edilmiş tərcümələrdən yeri gəldikcə istifadə etməsi təbii ki, əsərin orijinal ruhunun saxlanılmasına çox böyük imkan yaradır. Azərbaycan ədəbi-nəzəri fikrində dünya, o cümlədən Britaniya ədəbiyyatının tarixi qaynaqlarına, ədəbiyyatın keçdiyi inkişaf yoluna, yazarların həyat və yaradıcılığına dair müəyyən söz deyilsə də, bunlar müasir oxucunun mənəvi tələblərini tam ödəmir. Dünya ədəbiyyatının bilici-alimlərindən biri, professor Cəlil Nağıyevin “Luis Kəroll, Redyard Kiplinq, Ceyms Barri, Alan Aleksandr Milnin yaradıcılıq aləminə həsr etdiyi “Böyüklərin uşaq dünyası” adlı araşdırması (Nağıyev, 1986, 513-521) yeni söz demək, çox-çox mətləblərə aydınlıq gətirmək baxımından diqqəti çəkir. O yazır: “Nağıllar da ədəbiyyatın uşaqlıq çağıdır. Uşaq aləmi ilə nağıl aləmi bir-birinə oxşayır, hələ bəlkə də doğmadır. Hamı bilir ki, nağıl şifahi xalq ədəbiyyatının bir növüdür. Ancaq dünya ədəbiyyatında çox gözəl nağıllar yazan yazıçılar olmuşdur ki, onların nağılları heç də xalq yaradıcılığında olan nağıllardan geri qalmır” (Nağıyev, 1986, 513). Ən böyük qüdrət və ecazkarlıq da ondadır ki, söylənilən yaxşı nə varsa, zaman-zaman bir yazarın yox, xalqın adına yazılır. Mənim aləmimdə uşaq ədəbiyyatı da dünyanın ən böyük ədəbiyyatı kimi həmişə ürəklərdə yaşayır. Deməli, xalq da, ədəbiyyat da o vaxt böyük olur ki, onu dünya xalqları öz ana dilində oxumağı bacarır. İngilis yazıçılarından ədəbiyyat sahəsində xidmətlərinə görə 1907-ci ildə ilk Nobel mükafatına layiq görülən Redyard Kiplinqin (Rudyard Kipling, 1865-1936) ədəbiyyatda ən böyük uğuru onun məhz uşaqlar üçün yazdığı aşağıdakı kitabları olmuşdur: “Cəngəllik kitabı” (“The Jungle Book”, 1894), “Yalnız belə hekayələr” (“Just So Stories”, 1902), “Mükafatlar və pərilər” (“Rewards and Fairies”, 1910), “Kim (“Kim”, 1901). Bombeydə anadan olan gələcək yazıçı və şair 6 yaşında ikən – 1871-ci ildə İngiltərəyə gətirilmiş və Sautsidə (Southsea) balaca bacısı ilə birlikdə beş ilə müddətində pansioner (pansionda oxuyan və yaşayan şagird) olmuşdur. O, 23 yaşında – 1888-ci ildə “Məə, məə, qara qoyun” (“Baa, Baa, Black Sheep”) adlı kiçik hekayəsində və “Öləziyən işıq” (“The Light that Failed”, 1890) romanında valideynlərindən ayrı düşdüyü uşaqlıq dövrünü qələmə almış, onu ömrünün “acı və sərt dövrü” adlandırmışdır. Redyard Kiplinqin bir çox hekayə və şeirləri Azərbaycan türkcəsinə tərcümə edilsə də, onun yaradıcılığı ədəbiyyatşünaslıqda yetərincə araşdırılıb öyrənilməmiş, yaradıcılığının şah əsəri sayılan Şərq-Hindistan mövzusunda yazdığı “Kim” əsəri tədqiqat mövzusuna çevrilməmişdir. XX əsrin ikinci yarısından uşaq ədəbiyyatının daha mükəmməl nümunələrinin yaradıldığını, bu ədəbiyyatın akademik tədqiqi arealında ciddi dəyişikliklər olduğunu söyləmək mümkündür. Beləliklə, uşaq ədəbiyyatı varsa, onun tənqidi də olmalıdır. Söhbət uşaq ədəbiyyatından gedirsə, onu demək lazımdır ki, yalnız XX əsrin erkən orta çağlarından başlayaraq bu ədəbiyyatın öyrənilməsi və tədqiqinə dair elmi əsərlərin nəşr olunmasına start verilmişdir. F.J. Harvey Dartonun (F.J.Harvey Darton, 1878-1936) 1932-ci ildə çap olunmuş “İngiltərədə uşaq kitabları: sosial həyatın beş əsri” (“Children’s Books in England: Five Centuries of Social life”) adlı kitabı (onu da qeyd etmək yerinə düşər ki, “Darton Family” kimi çox məşhur olan nəşriyyatın əsasını 1787-ci ildə Uilyam Darton (William Darton, 1755-1819) qoymuş və o vaxtdan naşirlər sülaləsi əsasən uşaqlar üçün kitabların nəşri ilə məşğuldur), eləcə də Paul Hazardın (Paul Hazard) ilk dəfə 1944-cü ildə fransız dilində nəşr etdirdiyi “Kitablar, uşaqlar və insanlar” 65 «II BEYNƏLXALQ TÜRK XALQLARI UŞAQ ƏDƏBİYYATI KONQRESİ» (“Books, Children, and Men”) kitabı uşaq ədəbiyyatının daha əhatəli mədəni və ədəbi kontekstdə öyrənilməsinə rəvac vermişdir. Uşaq ədəbiyyatının öyrənilməsində ən mühüm dayaq nöqtəsinin 1970-ci illərdə yarandığı qeyd edilir (Mickenberg, 2011, 7). “Siqnal” adlı Britaniya uşaq jurnalının əsası 1970-ci ildə qoyulmuşdur; ABŞ-da isə “Uşaq ədəbiyyatı” (“Children’s Literature”) 1972-ci ildə yayımlanmağa başlamışdır; 1973-cü ildə yaradılmış Uşaq Ədəbiyyatı Assosiasiyası (The Children’s Literature Association) illik uşaq ədəbiyyatı konfranslarının keçirilməsini ənənəyə çevirərək bu sahədə təqaüdlərin təyin edilməsinə dəstək olmuşdur. İndi demək olar ki, böyük sayda ingilis kollec və universitetlərində uşaq ədəbiyyatı tədris olunur və həmin tədris ocaqları uşaq ədəbiyyatı üzrə proqramların təkmilləşdirilməsinə xüsusi diqqət yetirir. Və uşaq ədəbiyyatı əsasən ingilis dili bölümlərində, kitabxana, eləcə də pedaqoji şöbələrdə xüsusi fənn kim tədris edilir. Son dövrdə Böyük Britaniyada, ABŞ-da və Kanadada uşaq kitablarının müəlliflərinə və kitabın illüstrasiyalarına verilən mükafatlar həm sayına, həm də nüfuzuna görə öz yeri ilə seçilir. Əsası 1922-ci ildə qoyulan Nyuberi medalı, 1937-ci ildə ABŞ-da təsis edilən Kaldekott medalı, yenə 1937-ci ildən əsası qoyulan Britaniya Karnegi medalı və 1955-ci ildən müəyyənləşdirilən Keyt Qrinəvey medalı uşaq ədəbiyyatına öz töhfələrini verən yazarlara verilir. 2000-ci ildə nəşr edilən Piter Hantın (Peter Hunt) “Uşaq ədəbiyyatı: Antologiya 18011902-ci illər” (“Children’s Literature: An Antology 1801-1902”) və 2005-ci ildə bütün dövrləri əhatə edən “Uşaq ədəbiyyatının Norton antologiyası” (“Norton Anthology of Children’s Literature”) bir daha təsdiq edir ki, artıq uşaq ədəbiyyatı öz qanunlarını və kriteriyalarını daha da inkişaf etdirərək ədəbiyyatın geniş üfüqlərində öz yeri ilə seçilir. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. ƏDƏBİYYAT Drabble Margaret. Children’s Literature. – The Oxford Companion to English Literature. Fifth Edition. Edited by Margaret Drabble. Printed in Great Britain: Oxford University Press, 1994, s.192-194. Graham Eleanor. How the Story was Told. Introduction to Lewis Carroll’ “Alice’s Adventures in Wonderland and Through the Looking-Glass. Harmondsworth: Puffin (Penguin), 1946, 247 p. Hunt Peter. The Fundamentals of Children’s Literature. Criticism: Alice’s Adventures in Wonderland and Through the Looking-Glass. – The Oxford Handbook of Children’s Literature. Edited by Julia L. Mickenberg and Lynne Vallone. Printed in the United States of America: Oxford University Press, 2011, pp.35-51. Lüis Keroll. Redyard Kiplinq. Ceyms Barri. Alan Aleksandr Miln. Alisa möcüzələr ölkəsində. Mauqli. PiterPen, Vinni-pux və hamı-hamı-hamı. Bakı: Gənclik, 1986, 524 s. Mickenberg Julia L. and Vallone Lynne. Introduction. The Oxford Handbook of Children’s Literature. Edited by Julia L. Mickenberg and Lynne Vallone. Printed in the United States of America: Oxford University Press, 2011, pp.3-21. Nağıyev Cəlil. Böyüklərin uşaq dünyası.-Lüis Keroll. Redyard Kiplinq. Ceyms Barri. Alan Aleksandr Miln. Alisa möcüzələr ölkəsində. Mauqli. Piter-Pen, Vinni-pux və hamı-hamı-hamı. Bakı: Gənclik, 1986, 513-521 s. Rosen Michael. Children’s Literature. – The Oxford Companion to English Literature. Seventh Edition. Edited by Dinah Birch. Published in the United States: Oxford University Press, Inc., 2009, pp.23-31. FOLKLOR UŞAQ ŞEİRİNİN QAYNAQLARINDAN BİRİ KİMİ E.d., prof. Təyyar SALAMOĞLU Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti, Filologiya Fakültəsi, Azərbaycan Ədəbiyyatı Tarixi Kafedrası, Bakı / AZƏRBAYCAN [email protected] XÜLASƏ Məqalədə folklor uşaq şeirinin qaynaqlarından biri kimi təqdim edilir. Bu məqsədlə XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəllərində yaranan Azərbaycan uşaq şeiri nümunələri tədqiqat obyektinə çevrilir. Uşaq qiraət kitablarında, 66 MATERİALLAR Bakı, 11-13 oktyabr 2012-ci il ibtidai məktəblər üçün yazılmış dərsliklərdə, “Dəbistan”, “Rəhbər” və “Məktəb” kimi uşaq jurnallarında çap olunmuş uşaq şeirlərində folklordan bəhrələnmənin xüsusiyyətləri tipoloji təhlil müstəvisinə gətirilir və ümumiləşdirilir. Bu məqsədlə bədii nümunələr Şərq folklorunun klassik əsərləri ilə müqayisə edilir. Xüsusən Azərbaycan uşaq şeirinin mövzu və motivcə zənginləşməsində “Kəlilə və Dimnə”, “Qabusnamə”nin rolu aydınlaşdırılır. Milli folklorumuzun nağıl, təmsil, lətifə, xalq mahnıları və s. janrları ilə uşaq şeirinin poetikası arasındakı paralelizmə diqqət yetirilir. Uşaqların yaş xüsusiyyətlərinin, idrak səviyyəsinin və maraq dairəsinin nəzərə alınması baxımından folklor mənbələrinə, materiallarına yaradıcı münasibətin tipologiyası aşkarlanır. Açar sözlər: folklor, uşaq şeiri, dərslik, nağıl. FOLKLORE AS A SOURCE OF CHILD POETRY SUMMARY In the article, folklore is given as one of the main sources of the child poetry. Thus, the examples of Azerbaijan child poetry of the late XIX and early XX century are taken as the object of research. In the child poems published in the reading books, textbooks for primary schools, as well as in the journals including “Dabistan”, “Rehber”, and “Mekteb”, the main features of use from the folklore are brought into the plain of analysis and are generalized. To this end, the literary examples are compared with the classics of the Eastern folklore. In particular, the role that “Kalila and Dimna”, “Gabusname” played in the enrichment of subjects and motives of Azerbaijan child poetry has been clarified. The parallelism between the genres of our national folklore, including tales, fables, funny stories, and folk music and the poetics of the child poetry has been brought into attention. The typology of creative approach to folklore sources and materials from the angle of taking into account the age peculiarities, the level of intellect and the area of interest of the children has been researched. Key words: folklore, child poetry, textbook, tale. FOLKLOR UŞAQ ŞEİRİNİN QAYNAQLARINDAN BİRİ KİMİ Hələ XIX əsrin əvvəllərində M.Ş.Vazeh, yetmişinci illərində isə S.Ə.Şirvani uşaqlar üçün dərsliklər hazırlayan zaman xalq ədəbiyyatı nümunələrinə istinad etmiş, bu nümunələrin bəzisini eynilə, bəzisini isə üzərində müəyyən yaradıcılıq əməliyyatı apardıqdan sonra dərsliklərinə salmışlar. Uşaqların ədəbi qiraət materiallarına olan ehtiyaclarını ödəmək üçün folklor “tükənməz mövzu və hazır süjet mənbəyi” kimi M.Ş.Vazeh və S.Ə.Şirvaniyə çox müvafiq görünmüş, buna görə də “xalq arasında yayılmış lətifələr, zərbi-məsəllər, rəvayətlər, Yaxın Şərq ədəbiyyatında işlənmiş mövzu və süjetlər onların qələmləri altında müəyyən formaya düşüb yazılı ədəbiyyata gətirilmişdir” (Məmmədov, 1984, 14). Uşaq poeziyasında folklordan istifadənin bu istiqaməti XIX əsrin 90-cı illərində də davam etmişdir. Bu illərdə folklor mövzusunda yazılmış yeganə mənzum nağıl S.M.Qənizadənin “Tülkü və Çaq-çaq bəy” əsəri olmuşdur. Əsərin süjet xəttinin əsasında “Armudanla tülkü” adlı xalq nağılı durur. XX əsrin ilk onilliklərində isə folklor mövzuları uşaq şeirinin ən aparıcı mövzularından birinə çevrilmiş, hətta bu yolla yeni uşaq əsərləri yaratmaq meyli dövrün ən istedadlı uşaq şairlərinin (və yaxud uşaq əsərləri yazmaqla məşğul olan görkəmli sənətkarların) yaradıcılığında mühüm yer tutmuşdur. Bu əsərlərin böyük bir qisminin mövzusu milli folklorumuzun müvafiq nümunələrindən götrülsə də, müəlliflər yeri gəldikcə Şərq folkloruna, onun “Kəlilə və Dimnə”, “Qabusnamə” kimi “yüz illər ərzində maraqla oxunmuş və oxucuların neçə-neçə nəslinin zehninə hakim olmuş” (Göyüşov, 1972, 7) monumental abidələrinə də müraciət etmişlər. Onlar əksər hallarda nə mövcud nümunələrin özünü, nə də onlardan qabaq bu mövzuya müraciət edən sənətkarları təkrar etməmiş, hər bir mövzunu müasirlik mövqeyindən və uşaq psixologiyasının tələbləri baxımından işləməyə çalışmışlar. Yaxşı cəhətdir ki, bu zaman onlar daha çox özlərinə qədər yazılı ədəbiyyata gətirilməmiş mövzuları işləməyə can atmışlar. XX əsrin əvvəllərində uşaq poeziyasında folklor mövzularından istifadə müxtəlif istiqamətli olmuşdur. Bir qisim folklor nümunələrində ifadə olunan əxlaqi və ictimai ideyalar dövrün uşaqlarının tərbiyəsi baxımından da məqbul görünmüş, bu tipli nümunələri sənətkarlar ya heç bir dəyişiklik etmədən, ya da çox cüzi dəyişikliklə nəzmə çəkmişlər. M.Ə.Sabirin “Təbib və xəstə”, 67 «II BEYNƏLXALQ TÜRK XALQLARI UŞAQ ƏDƏBİYYATI KONQRESİ» “Molla Nəsrəddinin yorğanı”, “Molla Nəsrəddin və oğru” mənzum hekayələrini bu yolla yaranmış uğurlu əsərlər hesab etmək olar. M.Ə.Sabir bu mənzum hekayələri xalq lətifələrini nəzmə çəkmək yolu ilə yaratmışdır. Belə əsərlərdən biri də A.Səhhətin “İt və kölgəsi” təmsilidir. Bu əsərin süjet xəttinin əsasında duran hadisəyə biz “Kəlilə və Dimnə”də rast gəlirik: “...Belə olduqda mənim vəziyyətim ağzındakı sümüyün əksini suda görüb tamahı düşən və onun başqa sümük olduğunu təsəvvür edərək nəqdi buraxıb xəyali sümük dalınca suya cuman itin vəziyyətinə bənzəyərdi” (“Kəlilə və Dimnə”, 1982, 73). A.Səhhətin “Qarı və qulluqçuları”, A.Şaiqin “Aslan, qurd və tülkü”, M.Ə.Sabirin “Camuşçu və sel” əsərlərində isə müəlliflərin istinad etdiyi folklor süjetləri uşaqların maraq dairəsi, yaş səviyyələri və dərk etmə qabiliyyəti baxımından, həmçinin ideya-məzmun cəhətdən sərfəli olan bir çox əməliyyatlara məruz qalmış, beləliklə adlarını çəkdiyimiz nümunələr estetik təsirin daha da qüvvətliliyi mənasında ilk mənbəni təkrar etməyən, orijinal ideyalı və məzmunlu uşaq əsərləri kimi meydana çıxmışlar. A.Şaiqin folklor süjetinə yaradıcı münasibəti ictimai məzmunu daha da qüvvətləndirmək məqsədilə bağlıdırsa, bu cəhət A.Səhhət və M.Ə.Sabirdə əsərin məzmununu uşaqların həyatı və tərbiyəsi ilə bilavasitə əlaqələndirməyə xidmət edir. M.Ə.Sabirin “Camuşçu və sel” əsəri “Qabusnamə”dəki bir “hekayət” əsasında yazılmışdır. Bu “hekayət”də qoyun saxlayan kişinin onlardan sağılan südə su qataraq satdığı və bir gün yaz selinin dərədə yatan qoyunları məhv etdiyi təsvir olunur. Bu hadisədən sonra “nə üçün südsüz gəlmisən?” – deyə sual edən kişiyə çoban belə cavab verir: “Ey xacə, sənə dedim, südə su qatma, xəyanət olar, sözümə baxmadın. İndi camaata süd əvəzinə satdığın o sular bir yerə toplanıb hücuma keçdilər və sənin bütün qoyunlarını apardılar” (Qabusnamə, 1963, 167). M.Ə.Sabir çobanı uşaqla, kişini isə camuşçu ilə əvəz etmiş, eyni zamanda hadisələri bir ailə çərçivəsinə sığışdıraraq öz doğru və prinsipial hərəkətilə atasının yaramaz hərəkətlərini tənqid edən uşaq surətini canlandırmaqla əsərin uşaqlar tərəfindən maraqla oxunmasına və onlara qüvvətli təsir göstərə bilməsinə zəmin yaratmışdır. Bəzi uşaq şeirlərində hansısa folklor sujetinin nəzmə çəkilməsi yox, bu sujetlərin həmin əsər üzərindəki təsiri qabarıq cəhət kimi üzə çıxır. A.Səhhətin “Ulaq və Aslan”, “Ayı və Şir”, “Aşpaz və Pişik”, M.Ə.Sabirin “Uşaq və pul” əsərlərini mütaliəsi zamanı oxucu istər-istəməz, hansısa folklor nümunəsi haqqında düşünməli olur. Bu mənada “Ulaq və Aslan” təmsilinə “Kəlilə və Dimnə”dəki Şiri öz həmcinsi hesab edərək onunla dostlaşmağa can atan Ulağın acı aqibəti haqqındakı əhvalatın, “Ayı və Şir”ə iki dağ keçisi haqqındakı əhvalatla “Canavar və kaman” əhvalatının, “Aşpaz və Pişiy”ə isə meymunlar haqqındakı əhvalatların təsirini görməmək mümkün deyildir. Bunları, hətta folklor nümunələrinin mütaliəsindən alınan təəssürat əsasında yazılmış əsərlər də hesab etmək mümkündür. Bu baxımdan M.Ə.Sabirin “Uşaq və pul” mənzuməsi xüsusilə maraqlıdır. Hiss olunur ki, müəllif bu əsəri xalq arasında çox yayılmış bir rəvayətin təsiri altında yazmışdır. Lakin o, nə xalq rəvayətini, nə də bu mövzuda əsər yazmış digər sənətkarları təkrar etməmiş, tamamilə orijinal bir yol tutaraq rəvayətdən aldığı təəssürat əsasında yeni bir süjet xətti düşünmüşdür (həm də rəvayətdəkinin tam əksinə). Bunun nəticəsində də istər rəvayətdə, istərsə də A.Səhhətin “Oğru və anası” əsərindəki oğurluq edən oğluna mane olmayan nadan ananın əksinə olaraq pis əməli müqabilində oğlunu qətiyyətlə tənbeh edən, onu sözün əsl mənasında, düzgün tərbiyə yoluna çəkən müasir ana surəti yarada bilmişdir. Uşaq poeziyasında folklordan istifadənin digər bir yolu özünü poetik forma mükəmməlliyi və rəngarəngliyi axtarışlarında büruzə verir. Bu yolla yaranan əsərlərin bir qismində ayrı-ayrı folklor nümunələrindən uşaq əsərlərinin tərkib hissəsi kimi istifadə olunurdu. Şairlər ən çox atalar sözlərinə, oxşamalara, xalq nəğmələrindən parçalara müraciət edirdilər. Uşaqlar üçün yazılmış əsərlərdə atalar sözlərindən istifadə fikrin daha qabarıq, aydın və ümumiləşdirici mahiyyətdə ifadəsinə xidmət edirdi. 68 MATERİALLAR Bakı, 11-13 oktyabr 2012-ci il Uşaq əsərlərində xalq poeziyasının müxtəlif şəkillərindən istifadə mənasında A.Səhhətin fəaliyyətini xüsusi qeyd etmək lazımdır. Xalq şeirindən müxtəlif parçaları yazdığı uşaq şeirlərinin tərkib hissəsinə çevirmək onun yaradıcılığında bir üslubi keyfiyyət kimi meydana çıxır. Bu cəhəti K.Talıbzadə A.Səhhtərin folklordan istifadəsinin bir yolu kimi qəbul edir və yazır ki, o “bəzən ayrı-ayrı bayatıları, yaxud nəğmə hissələrini eynilə öz şeirlərinə daxil edirdi” (Talıbzadə, 1955, 109). A.Səhhət bu yolla “Köç”, “Ana və bala” şeirlərini yaratmışdır. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, şairin folklordan bəhrələnməsinin digər bir yolu isə bundan ibarət idi ki, o bəzən hazır xalq nəğmələrini götürür, bunların üzərində müəyyən əməliyyat apardıqdan sonra onları uşaqlara təqdim edirdi. Onun indi də uşaqların dillərinin əzbəri olan “Cücələr” və “Quşlar” şərqiləri bu yolla yaranmışdır. İ.Həbibov yazır: “Məlum xalq şeiri nümunəsilə Səhhətin “Cücələr” şeirindəki misraların çoxu bir-birinin eynidir. Bunların əksəriyyətində bir söz belə dəyişdirilməmişdir. Lakin A.Səhhətdə şeirə daha iki bənd əlavə edilmişdir ki, həmin bəndlər xalq şeirində yoxdur” (Həbibov, 1984, 26). Təxminən belə bir fikri “Quşlar” şeiri haqqında da demək olar. Xalqın uşaqların “səviyyəsinə, marağına və mənəvi tələblərinə uyğun” (Cəfərov, 1967, 46) yaratdığı bu şərqinin nəqaratını (Ay quşlar, can quşlar; Gözləri mərcan quşlar) atan şair ora daha səkkiz misra əlavə etmişdir ki, bunun da nəticəsində şərqinin məzmunu daha da dərinləşmiş, poetikası mükəmməlləşmişdir. Uşaq poeziyasında folklorun müxtəlif janrlarının – laylaların, bayatıların, tapmacaların poetik formasında da şeirlər yaranmışdır. A.Şaiqin “Ananın oğluna lay-lay deməsi”, R.Əfəndiyevin “Ananın lay-lay sədası”, “İlin dörd fəsli”, Arifənin “Beşik başı”, Rəbiənin “Ninni”, Y. Əfəndizadənin “Ana nəsihəti”, A.Səhhətin “İki uşaq” və s. şeirlər belələrindədir. Xalq nağıllarının da poetik imkanları şairlərin diqqətindən yayınmamış, onların ifadə vasitələrinə, xüsusi deyim tərzinə istinadən çoxlu mənzum nağıl yaradılmışdır ki, bu da həmin janrın uşaq poeziyasının əsas janrlarından biri kimi təsdiq olunmasına gətirib çıxarmışdır. Azərbaycan uşaq şeirinin bəzi nümunələrinin xalq şeirinin bölgüsü, ritmi, bəzən isə sadəcə olaraq melodiyası ilə kökləndiyini müşahidə edirik. Bunun da nəticəsində xalqdakı nümunədən məzmun və ideyaca fərqlənən uşaq şeirləri yaranır. Belə şeirləri oxuyanda tanış melodiya bir anlıq adamı fikirləşməyə məcbur edir. Xalq şeirilə həmin şeir arasındakı ideyabədii sərhədi ayırmağa çalışırsan. Bu şeirləri yaradan zaman əsasən xalq mahnılarının, bəzən də uşaq oyun nəğmələrinin bədii-struktur elementlərindən, ritm və ahəngindən istifadə olunmuşdur. Xalq mahnılarının ritmik-melodik imkanlarından məzmunu məktəb uşaqlarının təlim və tərbiyəsinə uyğun gələn və əsasən nəğmə dərslərində oxunmaq üçün yazılan şərqi yaradıcılığı prosesində istifadə olunmuşdur. Nəğmə dərslərində oxunmaq üçün şərqilər yaratmağın zəruriliyi ideyasını ilk dəfə H.Zərdabi ortaya atmışdır. O, hələ “Əkinçi” qəzetini nəşr edən zaman şairlərə müraciət edərək xalq mahnılarının melodiyasını əsas götürməklə “vətəndaşlıq və millətin keçmişində olan yaxşı və yaman günlərini şərh edən mahnılar” yazmağa çağırmışdır. Onun fikrincə, bu mahnılar “ağızdan-ağıza düşüb xalqı nadanlıqdan danalığa təhrik etməkdə” mühüm rol oynaya bilərdi (“Əkinçi” qəzeti, 1979, 432). 1906-cı ildə yazdığı “Bizim nəğmələrimiz” məqaləsindən isə aydın olur ki, H.Zərdabi bu tipli mahnıların, xüsusən uşaq mütaliəsi üçün münasibliyi məsələsi ətrafında da ciddi düşünmüş, poetik istedadlı müəllimlərə bu cür şərqilər yazıb uşaqlara oxumağı tövsiyə etmişdir: “Müəllimlərin bir neçəsindən təvəqqe elədim ki, zikr olunan məzmunda şeirlər yazıb, onları xoş havalar ilə oxumağı şagirdlərə öyrətsinlər...” (Məmmədov, 2002, 99). H.Zərdabinin təklifinin konkret əməli nəticəsi olaraq bu səpgili nəğmələrin toplusu kimi “Türk nəğmələrinin məcmuəsi” (1900) yarandı. Əsasən elmə, təhsilə çağırış motivini ifadə, məktəbi tərənnüm edən, Naseh və imzası qeyd edilməyən digər sənətkarlara məxsus olan bu “nəğmələrin çoxu klassik şeirin və xalq ədə 69 «II BEYNƏLXALQ TÜRK XALQLARI UŞAQ ƏDƏBİYYATI KONQRESİ» biyyatı nümunələrinin formalarından istifadə yolu ilə yaradılmış” (Məmmədov, 1987, 253), hər birinin müvafiq bir musiqi havası üstündə “xoş sövt ilə” (H.Zərdabi) oxunması nəzərdə tutulmuşdur. “Türk nəğmələrinin məcmuəsi”ndəki “Tərğibe-ətfali-məktəb”, “Tərğib”, “Göz aç”, “Pənd”, “Gap” adlı nəğmələr öz poetik mükəmməlliyi və səmimiliyi ilə seçilir. Bir neçə il sonra C.Bünyadzadə də “Türk nəğmələrinin məcmuəsi” səpgisində yeni bir kitab nəşr etdirmişdir. C.Bünyadzadənin nəşr etdirdiyi “Kəşkül, yaxud nəğmələr məcmuəsi” kitabının (Bakı, “Səda” mətbəəsi, 1914) diqqəti cəlb edən əsas cəhəti odur ki, burada verilmiş nəğmələrin çoxunun hansı musiqi havasına müvafiq yazılması konkret şəkildə göstərilmişdir. Nümunə üçün həmin kitabdakı şərqilərin özünün və havasına bəstələndiyi xalq mahnılarının bir neçəsinin adını burada veririk: Əlimişanın “Şərqi” (“Qaladan qalaya bir quş olaydım” havasında), Mirzə Balaqardaş Muradzadənin “Ata nəsayehi” (“Balıq çayda yan gedər, tello” havasında), “Uşaqlar şadlığı” (“Sən mənimsən, mən səninəm, ay gözəl” havasında) və s. Ancaq hər iki kitabda çap olunmuş nümunələr xalq mahnılarrından istifadə yolu ilə yaranmış ilk əsərlər deyildi. Bizə məlum olan faktlara əsasən bu tipli ilk şeir H.Qaradağinin “Uşaqlar” şərqisidir. Ş. Qurbanov yazır ki, “sadə və anlaşıqlı dildə yazıldığı üçün bu şeir məktəblilər arasında geniş yayılmışdır” (Qurbanov, 1980, 178). Qaradaği bu şərqini “Maralıyam” adlı xalq mahnısından istifadə yolu ilə yaratmışdır. Şair həmin mahnının nəqəratını atmış, yazacağı şeirin məzmununa müvafiq gələn misralarını saxlamış, bu misra və beytlərin ritm və ahənginə uyğun yeni misralar əlavə etmişdir. X.Məmmədov yazır: “H.Zərdabinin ilk dəfə irəli sürdüyü, Nasehin həyata keçirdiyi bu üsul R.Əfəndiyev tərəfindən inkişaf etdirildi” (Məmmədov, 1987, 253). Yuxarıdakı mülahizəmizlə əlaqədar bu fikri bir qədər də tamamlayaraq demək olar ki, Naseh və R.Əfəndiyev bu təşəbbüsün davamçısı kimi mühüm əməli xidmət göstərmiş, ilk şərqi nümunəsinin müəllifi isə H.Qaradaği olmuşdur. H.Qaradaği tərəfindən ilk nümunəsi yaradılan, Naseh və R.Əfəndiyevin yaradıcılığında möhkəmləndirilən bu tipli uşaq şeirləri yaratmanın meydanı XX əsrin əvvəllərində daha da genişlənmiş və şərqi yaradıcılığı rəngarəng formalara malik olmuşdur. Xalq mahnılarının melodiyası əsasında M.Ə.Sabir və A.Şaiq də şərqilər yazmışlar. M. Ə.Sabir “Məktəb şərqisi”ni yazarkən “Kəklik” xalq mahnısının ritm və ahəngini əsas götürmüşdür. Şairin “Elmə tərğib” şeirinin də xalq mahnılarının melodiyasına uyğun yazıldığını ehtimal etmək olar. A.Şaiq isə “Can, gülüm” şərqisini yazan zaman: Bülbül oxur yuvada, Can, gülüm, can, can! Qanad çalır havada, Can, gülüm, can, can! – misraları ilə başlayan və xalqda “vəsfi-hal nəğməsi” adlanan şeirin həm bədii formasından bəhrələnmiş, həm də onun nikbinlik, şadlıq və sevinc ifadə edən ruhunu öz şeirinə köçürə bilmişdir. Vəsfi-halın “ümid verən, nəşə doğuran və mətanət bağışlayan” (Y.V.Çəmənzəminli) cəhətləri hər iki nümunədə dolayısı ilə uzlaşan məzmun-ruh vəhdətinə gətirib çıxarmışdır. Məsələnin məhz bu şəkildə həlli ilə əlaqədar İ.Həbibovun A.Şaiq həmin şərqini yazarkən “bayatılarla laylaların formal əlamətlərindən bəhrələnmişdir” fikrilə (Həbibov, 1984, 97), Ə. Saləddinin isə bu şərqinin yaranmasında Sabirin “Düşdü bütün qəzetlər, hörmətdən, ay can, ay can” misralı şeirinin ritm, ahəng və rədifindən istifadə olunması haqqındakı iddiası (Saləddin, 1969, 17) ilə razılaşmaq çətindir. F.Köçərli yaradıcılıq fəaliyyəti əsasən XIX əsrin ikinci yarısına düşən Mirzə Kazımın uşaq oyun nəğmələrinin bir janrı olan düzgülərin ritm və ahənginə uyğun əsərlər yazması haqqında məlumat verir və yazırdı ki, “Mirzə Kazımın bu düzgüləri yazmaqda qəsdi uşaqları oxu70 MATERİALLAR Bakı, 11-13 oktyabr 2012-ci il mağa həvəsləndirmək idi. Əzbəs ki, belə yüngül vəzndə yazılan şeirlərə (F.Köçərli Mirzə Kazımın yazdığı əsərlərin konkret olaraq “Üşüdüm, ha üşüdüm, Dağdan alma daşıdım” misraları ilə başlayan uşaq oyun nəğməsinin vəzn və bəhrində yazıldığını da göstərir – T.S.) uşaqların meyli və həvəsi artıq olur və bunları oxumaq asandır” (Şaiq, 1978, 209). Bu faktı bizim üçün maraqlı edən cəhətlərdən biri də budur ki, F.Köçərlinin təqdir və təbliğ etdiyi üsuldan M.Ə. Sabir də istifadə etmişdir. O, “Uşaq və buz” şeirini yazan zaman: Bir qarıcıq var idi, Tumancığı dar idi, Canınnan bezar idi, Afdafa aldı ələ, Getdi buz üstə belə... – misraları ilə başlayan “Qarı” adlı uşaq oyun nəğməsinin (Azərbaycan klassik ədəbiyyat kitabxanası, 1982, 483) ritm və ahəngini əsas götürmüşdür. Azərbaycan uşaq poeziyasının bir çox nümunələri təbiətə müraciət formasında yazılmışdır. Bu mənada R.Əfəndiyevin “Durna”, “Quş”, “Yağış”, “Payızın küləyi”, “Keçi”, M.Ə.Sabirin “Yaz günləri”, A.Səhhətin “Quşlar”, “Cücələr”, A.Şaiqin “Quzu”, “Xoruz”, “Yetim cücə”, “Təpəl kəlim” və b. şeirlər xüsusi maraq doğurur. Diqqətli araşdırmalar göstərir ki, təbiətə müraciətin bu forması xalq şeirinə məxsus xüsusiyyətdir və uşaq şeirinə də ordan gəlir. Qədim insanın hər bir təbiət üzvünü canlı hesab etməsi və onda heç vaxt ölməyən ruhun mövcudluğu qənaətinə gəlməsi, nəticə etibarilə onları müqəddəsləşdirməyə gətirib çıxarmışdır. Xalq təbiətə münasibətin və təbiətdən istifadənin müxtəlif yollarını müəyyənləşdirmiş və bununla bağlı müxtəlif ayin və mərasimlər təşkil etmişdir ki, onlar da bir qayda olaraq nəğmələrlə müşayiət olunmuşdur. “Gün, çıx!”, “Duman”, “Qodu-qodu”, “Yel baba”, “Xıdır Nəbi”, eləcə də Səməni ilə, xalq dramlarının tərkib hissəsini təşkil edən Kosa ilə əlaqədar mahnılar və başqaları bu qəbildəndir. Tədqiqatçılar tamamilə düzgün qeyd edirlər ki, “это коротенкие поетические обрашение к весне, дождью, солнцу, радуга. Они также входят в быт ребенка с ранних лет. Дети, конечно, не понимают магической основы закличек-стремления людей первобытного общества воздействовать на природу при помощи слова, вызвать посредством слова желательные для трудовой деятельности человека явления. В устах детей это такие же эмоциональные игры, как и другие устно-поэтические произведения” (Детская литература, 1977, 16). Uşağın “emosional oyun” kimi qəbul etdiyi bu nəğmələrdə onun yel babaya, bahara, səməniyə və başqalarına həssas və məhəbbətli münasibəti də vardır: A yel baba, yel baba, Qurban sənə, gəl, baba. Əlbəttə, xalqın animist və totemist görüşlərində bütün bitkilər, quş və heyvanlar yox, müəyyən bir qisim müqəddəsləşdirilir və nəğmələrdə də ancaq onlara qarşı hədsiz məhəbbət hissləri öz əksini tapır. Lakin xalqın qədim baxışlarından axıb gələn bu məhəbbət ideyasını uşaq ümumən təbiətə məhəbbət şəklində qəbul edir. Bu isə ona gətirib çıxarır ki, xalqın inək, öküz, at, səməni və başqa bir qisim heyvan və bitkilərə müqəddəs məhəbbətinin meydanı genişlənib qaranquşa, qırqovula, dovşana, durnaya, xoruza, bülbülə, bənövşəyə, qızılgülə, zanbağa məhəbbətə çevrilir. Bizə elə gəlir ki, mövsüm və mərasim nəğmələrinin bu gün də uşaqların dillərinin əzbəri olması və onlar tərəfindən sevilə-sevilə oxunmasının bir səbəbi də yuxarıdakı keyfiyyətlə bağlıdır. Ə.Mirəhmədov yazır: “Dovşan”, “Keçi” tipli uşaq şeirlərində isə (A.Şaiqin – red.) açıqaşkar sayaçı sözlərinin təsiri görünür” (Mirəhmədov, 1956, 121). Ə.Saləddin isə A.Səhhətin “Cücələr” şeirilə sayaçı sözlər arasında oxşarlıq görür (Saləddin, 1982, 70). Tamamilə doğru müşahidədir. Lakin bu cəhəti uşaq poeziyasının yuxarıda qeyd etdiyimiz nümunələrinin hamı 71 «II BEYNƏLXALQ TÜRK XALQLARI UŞAQ ƏDƏBİYYATI KONQRESİ» sına aid etmək olmaz. Əgər “Dovşan”, “Keçi”, “Cücələr”, “Xoruz”, “Quzu”şeirləri ilə sayaçı sözlər arasında üzvi əlaqə nəzərə çarpırsa, M.Ə.Sabirin “Yaz günləri”, R.Əfəndiyevin “Yağış”, “Payızın küləyi” tipli şeirlər üçün əsas xarakterik əlamət onların mövsüm nəğmələrilə ideyaməzmun və ruhi vəhdət təşkil etməsidir. Fikrimizin təsdiqi mənasında xalqın qədim məişət-mərasim nəğmələrindən hesab olunan “Gün çıx”la Sabirin “Yaz günləri” şeirlərindən parçalara nəzər yetirmək kifayətdir: Gün çıx: Yaz günləri Gün, çıx, gün, çıx! Gəl, gəl, a yaz günləri! Kəhər atı min, çıx! İlin əziz günləri! ...Keçəl qızı qoy evdə, Dağda ərit qarları, Saçlı qızı götür, çıx! Bağda ərit qarları! Sabirin şeirində xalqın mövsüm nəğmələrində ifadə olunan “oxşamaq, əzizləməklə daha çox məhsul əldə etmək, arzuya, istəyə qovuşmaq ənənəsinin” (Nəbiyev, 1983, 11) izləri qabarıq görünür. A.Şaiqin “Təpəl kəlim”, “Əkinçi nəğməsi” şeirlərində isə əmək nəğmələrinin bir növü olan əkinçi nəğmələrinin bilavasitə təsiri hiss olunur. Göründüyü kimi, uşaq poeziyasında folklordan bəhrələnmə təsadüfi hadisə kimi yox, ən səciyyəvi keyfiyyət kimi təzahür edir. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. ƏDƏBİYYAT Azərbaycan klassik ədəbiyyatı kitabxanası. İyirmi cilddə. I cild. Bakı: Elm, 1982 Cəfərov M.C. Estetik tərbiyə, ailə və məktəb. Bakı: Maarif, 1967 “Əkinçi” qəzeti. Bakı: Azərnəşr, 1979 Göyüşov Z. Fəzilət və qəbahət. Bakı: Azərnəşr, 1972 Həbibov İ. Romantik lirikanın imkanları. Bakı: Yazıçı, 1984 Kəlilə və Dimnə. Bakı, Azərnəşr, 1982 Qabusnamə. Bakı. Azərbaycan EA nəşr., 1963 Qurbanov Ş. Ədəbi dostluq. Bakı: Yazıçı, 1980 Məmmədov A. Azərbaycan hekayəsi. Bakı: Yazıçı, 1984 Məmmədov M. Azərbaycan ədəbi tənqidi. Müntəxabat. Bakı: “Tural – Ə” NPM, 2002 Məmmədov X. “Əkinçi”dən “Molla Nəsrəddin”ə qədər. Bakı: Yazıçı, 1987 Mirəhmədov Ə. Abdulla Şaiq. Bakı: Azərbaycan EA nəşr., 1956 Nəbiyev A. Azərbaycan folklorunun janrları. Bakı: ADU nəşri, 1983 Saləddin Ə. Sabir və folklor. Bakı: Gənclik, 1969 Saləddin Ə. Azərbaycan şeiri və folklor (XIX-XX əsrlər). Bakı: Elm, 1982 Şaiq A. Əsərləri. Beş cilddə. V cild. Bakı: Yazıçı, 1978 Talıbzadə K. Abbas Səhhət. Bakı: Azərbaycan EA nəşr., 1955 Детская литература. Москва, Просвещение. 1977. AZƏRBAYCANDA UŞAQ ƏDƏBİYYATI NƏŞR EDƏN NƏŞRİYYATLAR VƏ ONLARIN FƏALİYYƏTİNİN TƏHLİLİ Doç.Dr. Vüsalə MUSALI Bakı Dövlət Universiteti, Kitabxanaçılıq-informasiya fakültəsi, Kitabşünaslıq və nəşriyyat işi kafedrası Bakı / Azərbaycan [email protected] Bu gün Azərbaycan Respublikasında uşaqlara ünvanlanan kitablar əsasən “Tutu”, “Altun kitab”, “Bərəkət”, “Ayna Mətbu Evi”, “Nağıl evi”, “Nərgiz” və “Beşik” nəşriyyatlarının məhsullarıdır. “Beşik”, “Tutu”, “Bərəkət” nəşriyyatları, demək olar ki, bütünlüklə uşaq kitablarının nəşri ilə məşğuldur. Azərbaycanda bir çox nəşriyyatlar uşaq ədəbiyyatının nəşri ilə məşğul olsalar da, bu kitabların üslubu, dili, tərtibatı və digər məsələlər mütəxəssislər 72 MATERİALLAR Bakı, 11-13 oktyabr 2012-ci il tərəfindən ciddi işlənilməli, nəşr olunan kitablardakı yanlışlar, səhvlər aradan qaldırılmalıdır. Bir sözlə, uşaq ədəbiyyatının bu sahənin mütəxəssisləri tərəfindən nəşrə hazırlanması, ciddi redaktə olunması və poliqrafik keyfiyyətinin yüksəldilməsinə ehtiyac duyulmaqdadır. Məqaləmizdə uşaq kitablarının nəşri ilə məşğul olan nəşriyyatların fəaliyyətini və çap məhsulunu dəyərləndirməyə çalışmışıq. Açar sözlər: Azərbaycan, uşaq, ədəbiyyat, nəşriyyat. THE PUBLISH HOUSES WHICH PUBLISH CHILDREN LITERATURE IN AZERBAIJAN AND THE ANALYZE OF THEIR ACTIVITIES Today in Azerbaijan Republic the books which addressed to the children mainly are the products of such publish houses as “Tutu”, “Altun kitab”, “Bereket”, “Ayna Matbu Evi”, “Naghil Evi”, “Nergiz” and “Beshik”. We can say that “Tutu”, “Bereket” and “Beshik” publish houses completely are occupied with the printing of the books for children. In the spite of this fact there are some problems in the edition of children literature. Examples of this literature must be seriously edited by specialists before the publication. It is necessary that publishers should raise the quality of children books. In the current article we curry out for estimate of the activities and products of the publish houses on children literature. Key words: Azerbaijan, children, literature, publish house. Uşaq və yeniyetmələr üçün kitablar bədii və ya tərbiyəvi xarakterli ədəbiyyatı əhatə edən, 17 yaşına qədər oxucular üçün nəşr olunmuş və xüsusi bədii və poliqrafik tərtibatına görə fərqlənən nəşrdir. Material konstruksiyasına görə uşaq nəşrləri kitablara, dövri nəşrlərə və oyuncaq kitablara ayrılır. Strukturuna görə uşaq kitabları aşağıdakı növlərə ayrılır: toplu, mononəşr, seriyalı nəşr, əsərlər toplusu. Uşaqlar üçün hazırlanmış toplular hər hansı bir mövzu və ya bir janrda (şeirlər, nağıllar toplusu) yazılmış əsərləri əhatə edir. Böyük yaşlı məktəblilər üçün antologiyalar, almanaxlar, müntəxəbatlar da nəşr olunur. Mononəşrlər də müxtəlif janrlarda yazılmış əsərlər əhatə edə bilər. Məsələn, atalar sözü, tapmaca, şeir. İnformasiyanın xarakterinə və məqsəd təyinatına görə uşaq ədəbiyyatını aşağıdakı növlərə ayrımaq olar: • elmi-kütləvi; • soraq-məlumat; • praktik vəsait; • müxtəlif sənətlərə aid nəşrlər; • asudə vaxt üçün nəşrlər. Uşaq kitablarının təsnifatı elmi və təcrübi baxımdan müəyyənləşdirilmişdir. Buraya elmiəyləncəli ədəbiyyat, uşaqlar üçün nəşr olunmuş ədəbi-bədii əsərlər, uşaqlar üçün işlənmiş və nəşr olunmuş xalq poeziyası nümunələri, tədris proqramına uyğunlaşdırılmış ədəbi-bədii nəşrlər, müntəxəbatlar daxildir. Müasir uşaq ədəbiyyatını üç ədəbi növ üzrə - uşaq şeiri, uşaq nəsri, uşaq ədəbi tənqidi kimi qruplaşdırmaq olar ki, burada da əsas məsələ kəmiyyət deyil, yəni nə qədər əsər yazılması deyil, başlıca meyar bədiilikdir (Nəcəfzadə, 2008, 655). Uşaq ədəbiyyatının redaktəsi və dəyərləndirilməsi zamanı əsərin janr xüsusiyyətlərinin müəyyən edilməsi vacibdir. Uşaq ədəbiyyatının aşağıdakı janrları vardır: tapmacalar, yanıltmaclar, lətifələr, laylalar, oxşamalar, nağıllar, dastanlar. Uşaq kitabları məzmununa, quruluşuna, üslubuna və tərtibatına görə seçilir. Uşaq kitabları dünyəvi bilikləri özündə əks etdirən, bütün ədəbiyyat növlərini əhatə etməklə, oxucu marağına və yaşına uyğun hazırlanmış kompleks məna kəsb edir. İctimai-siyasi, istehsalat-texniki, məlumat xarakterli və bədii məzmunlu ədəbiyyatı uşaqlar üçün nəşr etmək olar. Bu o deməkdir ki, uşaq ədəbiyyatı bütün sahələri özündə birləşdirir və onu yalnız oxucu təyinatına görə fərqləndirmək olar. 73 «II BEYNƏLXALQ TÜRK XALQLARI UŞAQ ƏDƏBİYYATI KONQRESİ» Bağçayaşlı uşaqların təlim və tərbiyəsində əyanilik üsulu mühüm yer tutur. Kiçik yaşlı uşaqlar üçün düşünülmüş kitablarda mətn qısa, şəkillər çox olur. Bəzi kitablar isə mətnsiz olur. Belə şəkilli kitablar və oyuncaq xarakterli yığma kitablar daha faydalıdır. Kiçikyaşlı məktəblilərin ideya-tərbiyə vasitələri isə xeyli fərqlidir. Burada balaca məktəblilər get-edə müstəqil oxu vərdişinə yiyələndiyinə görə, bədii əsərlərdə uşaqların anlaya bildiyi məzmun bitkinliyi, maraqlı hadisələr, alleqorik surətlər geniş yer tutur. Kiçikyaşlı məktəblilərin oxuduğu bədii əsərlərin əsas xüsusiyyəti onların sadəliyidir. Kiçikyaşlı məktəblilərə nisbətən ortayaşlı yeniyetmə uşaqlara aid kitablarda hadisələr çoxplanlı verilir. Kiçikyaşlı məktəblilər üçün kitabın redaktəsinə başlayarkən nəzərə almaq lazımdır ki, əsər didiaktik səciyyə daşımaqla yanaşı, müasir pedaqoji və psixoloji təlimlərə uyğun olmalıdır. Dil isə uşaq kitablarının məzmununda başlıca amildir. Uşaq kitablarının özünəməxsus tərtibatı vardır. Bu kitabların ən əsas elementi illüstrasiyalar hesab olunur. Uşaq kitablarında söz və şəkil bir-biri ilə sıx bağlıdır. Bu kitablarda illüstra-siyalar idraki, tərbiyəvi, estetik və əlavəedici funksiyaları yerinə yetirir. İllüstrasiya kitabın məzmunu və dili qədər önəmlidir. Çünki uşaq kitabdakı şəkillərə baxaraq, onu oxumağa başlayır. Bəzən nağıllar hüsünxətlə yazılmış və ya hecalara böyünmüş şəkildə nəşr olunur. Bunlar uşaqda hüsünxətlə oxuma vərdişi yaradır. Uşaq kitablarının aparatı nəşr növlərinə görə dəyişir. Belə ki, ən sadə aparat bədii ədəbiyyatda istifadə olunur. Uşaq kitablarının aparatı didaktik istiqamətə malik olmalıdır. Bu zaman oxucunun yaşını, nəşrin tipini, ədəbiyyatın növünü nəzərə almaq lazımdır. Uşaq kitablarını nəşrə hazırlayan zaman uşağın fizioloji inkişafını da nəzərə almaq lazımdır. Kitabın cildi uşağın diqqətini cəlb edən ilk ünsürdür. Uşaq kitablarının cildi kartondan olmalıdır. Cilddə kitabın adı və məzmuna uyğun şəkil verilməlidir. Cildin arxa hissəsində isə nəşriyyatın digər kitablarının siyahısı və ya müəllifin kitablarının siyahısı, kitabın qiyməti və s. verilə bilər. Uşaq kitabları ən keyfiyyətli kağızda çap olunmalıdır. Kağız mürəkkəbi yaymamalı, rəngləri dəyişdirməməli, tez cırılmamalı və göz yoracaq səviyyədə parlaq olmamalıdır. Mat kağızlar uşaq kitabları üçün daha əlverişlidir. Uşaq kitablarının ölçülərinin kiçik olmamasına diqqət yetirmək lazımdır. Məktəbəqədər (3-7), kiçik məktəb yaşlı uşaqlar üçün kitablarda mətn 14 şriftlə, orta və yuxarı məktəb yaşlı uşaqlar üçün kitablar isə 12 şriftlə verilməlidir. Nəşr üçün əsərlərin seçimi üç istiqamətdə həyata keçirilir: 1. təkrar nəşr üçün əsərlərin seçilməsi; 2. «böyük»lərin ədəbiyyatında uşaqlar üçün əsərlərin seçilməsi; 3. müəllif tərəfindən təqdim olunmuş əsərlərin seçilməsi. Kitab nəşri sahəsində «uşaq ədəbiyyatı», «uşaqlar üçün ədəbiyyat» və «uşaqların mütaliə dairəsi» ifadələrindən istifadə olunur. «Uşaq ədəbiyyatı» xüsusi olaraq uşaqlar üçün yaradılır. Uşaq ədəbiyyatı uşağın yaş səviyyəsi və qavrama dərəcəsinin xüsusiyyətləri nəzərə alınaraq hazırlanır. «Uşaqlar üçün ədəbiyyat» nisbətən geniş ifadədir. Bu ifadə altında uşaq və yeniyetmələrdə maraq yaradan və başa düşülən həm uşaq, həm də böyüklər üçün olan ədəbiyyat nəzərdə tutulur. «Uşaq ədəbiyyatı» və «uşaqlar üçün ədəbiyyat»dan «uşaqların mütaliə dairəsi» ifadəsi yaranır. «Uşaqların mütaliə dairəsi» uşaqlar tərəfindən müəyyən yaşda mütaliə olunan kitabları əhatə edir. Azərbaycanda uşaq ədəbiyyatının latın qrafikasında nəşri və təhsil müəssisələrinin onlarla təminatı sahəsində son illərdə böyük işlər görülmüşdür. Belə ki, Azərbaycan Respublikası Prezidentinin «Azərbaycan dilində latın qrafikası ilə kütləvi nəşrlərin həyata keçirilməsi haqqında» 12 yanvar 2004-cü il, «Dünya ədəbiyyatının görkəmli nümayəndələrinin əsərlərinin Azərbaycan dilində nəşr edilməsi haqqında» 24 avqust 2007-ci il tarixli Sərəncamları ilə həm dünya, 74 MATERİALLAR Bakı, 11-13 oktyabr 2012-ci il həm türk xalqları, həm də Azərbaycan ədəbiyyatının ən dəyərli uşaq ədəbiyyatı nümunələri dövlət hesabına yüksək poliqrafik səviyyədə nəşr edilərək, ölkəmizin bütün təhsil müəssisələrinin kitabxanalarına hədiyyə edilmişdir. Bundan əlavə, Təhsil Nazirliyi ilə Dünya Bankının birgə layihəsi əsasında 18 cildlik «Uşaq ensiklopediyası» çap edilmiş, «Məktəblinin kitabxanasından» seriyasından 100 cildlik Azərbaycan və dünya ədəbiyyatının ən yaxşı nümunələri latın qrafikasında nəşr olunmuşdur. Azərbaycanda bu gün də uşaq ədəbiyyatı problemləri öyrənilməkdədir. Buna misal olaraq, 13-15 noyabr 2008-ci il tarixində Qafqaz Universitetində keçirilmiş «Beynəlxalq uşaq ədəbiyyatı konqresi»ni göstərmək olar. «Uşaq ədəbiyyatı konqresi» Çağ Öyrətim İşlətmələri, Azərbaycan Yazıçılar Birliyi, Türkiyə Yazarlar Birliyi və Türksoy tərəfindən təşkil olunmuşdur. Konfransa çox aktual mövzularda məruzələr təqdim olunmuşdur. Bunların arasında «Uşaq ədəbiyyatının tarixçəsi»ni, «Türk xalqlarının uşaq ədəbiyyatının bəzi problemləri», «Uşaq kitablarının hazırlanması», «Uşaq ədəbiyyatının inkişafında uşaq nəşriyyatlarının vəzifəsi» və s. uşaq kitablarının nəşri problemlərinə həsr olunmuş məqalələri göstərmək olar. Bu gün uşaqlara ünvanlanan kitablar başlıca olaraq Ayna Mətbu Evi, “Yeni Nəsil” Nəşrlər Evi, “Nağıl evi”, “Nərgiz”, “Altun kitab” və “Beşik” nəşriyyatlarının məhsullarıdır və bu kateqoriyadan olan kitablar sadalanan nəşriyyatların çap məhsulları sırasında üstün faiz təşkil edirlər. «Beşik» və «Tutu» nəşriyyatı demək olar ki, bütünlüklə uşaq kitablarının nəşri ilə məşğuldur. Adı sadalanan uşaq nəşriyyatları içərisində «Tutu» nəşriyyatının çap məhsulları poliqrafik baxımdan daha gözoxşayan, fəaliyyəti isə daha nəzərəçarpandır. Bundan əlavə, «Tutu» nəşriyyatının nəşr etdiyi uşaq kitabları hər il müxtəlif dünya ölkələrində təşkil olunan kitab sərgilərinin iştirakçısı və qalibidir. Tutu nəşriyyatı hər il Frankfurt, Boloniya və digər ölkələrdə keçirilən böyük beynəlxalq kitab sərgilərinin iştirakçısıdır. Açıq Cəmiyyət İnstitutu – Yardım Fondu – Azərbaycan təşkilatının himayəsi ilə 19-20 may 2007-ci il tarixində Bakı Kitab Klubunun V.Səmədova adına sərgi salonunda keçirdiyi III Respublika kitab satış-sərgisində ölkəmizin aparıcı nəşriyyatları iştirak etmişdir. Oxucu seçimi nominasiyası üzrə səsverməyə 800 nəfərdən çox oxucu qatılmışdır. Müsabiqəyə təqdim olunmuş 60 adda kitab arasında «Ən çox satılan kitab» nominasiyasında Tutu nəşriyyatının nəşr etdiyi «Yaşıl kitab» adlı nəşr də qalb gəlmişdir. Bu günə kimi “Tutu” nəşriyyatı 60 adda, 520 000 tirajda kitab buraxmışdır ki, bu rəqəmlərə əsasən onu Azərbaycan uşaq ədəbiyyatı nəşri sahəsində lider adlandırmaq mümkündür. Tutu nəşriyyatı Azərbaycanda dünya standartlarında uşaq ədəbiyyatı nəşr edən ən yaxşı nəşriyyatlardandır. Belə ki, bu nəşriyyatla peşəkar şair, yazıçı, rəssam, dizayner, bəstəkar və musiqiçilər işləyirlər. “Tutu” nəşriyyatında hazırlanan kitablar əsasən Türkiyədə yüksək keyfiyyətli kağızda çap olunur. Altun kitab nəşriyyatı 2004-cü ildən fəaliyyət göstərir. Nəşriyyatda 4-7 («Mənim ilk kitabım»), 6-9 («Altun klassika») yaşlı uşaqlar üçün silsilə kitablar çap olunur. “Altun Kitab”ın həyata keçirdiyi ən iri nəşr layihəsi 9-14 yaşlı uşaqlar üçün nəzərdə tutulmuş «Məktəblinin kitabxanası» adlanan silsilədir. Bu layihədə aşağıdakı seriyalar üzrə 100-dən çox kitabın nəşri nəzərdə tutulur: • Şifahi xalq ədəbiyyatı; • Dünya ədəbiyyatından seçmələr; • Azərbaycan klassik ədəbiyyatı; • Elmi-kütləvi ədəbiyyat; • Tarixi yaradanlar. Hazırda bu layihə çərçivəsində 40-a yaxın kitab işıq üzü görmüşdür. Beşik nəşriyyatı 2008-ci ildə yaradılmışdır. Əsas fəaliyyət istiqaməti uşaq ədəbiyyatının nəşridir. Nəşriyyat bu günə kimi nağıllar, inkişafetdirici kitablar, əfsanələr, rəvayətlər, tərcü 75 «II BEYNƏLXALQ TÜRK XALQLARI UŞAQ ƏDƏBİYYATI KONQRESİ» mələr, ensiklopediyalar çap etmişdir. “Məntiqli oyun”, “Gəncə”, “Naxçıvan”, “Çanaqqala”, “Şirvanşahlar sarayı”, “Qız qalası”, “Azıx mağarası”, “Şeyx Şamil”, “Tomiris ana” kimi kitablar sözügedən nəşriyyatın çap məhsullarıdır. “Bərəkət” nəşriyyatı “nümunəvi nəsil üçün...!” devizi ilə çalışaraq bir çox dəyərli əsərləri nəşr etmişdir. Bunların arasında “Məsnəvidən seçilmiş hekayələr”, “Ulu ağacın tilsimi”, “Nə? Necə? Nə üçün?” “Məktəbdə əxlaq və davranış qaydaları”, “Əyləncəli suallar” və digərlərini qeyd etmək olar. Onu da vurğulamaq yerinə düşərdi ki, bu nəşriyyatın çap məhsulları poliqrafik keyfiyyətinə görə fərqlənir. “Xəzər” nəşriyyatı da bəzi uşaq kitablarını nəşr etmişdir. Bu nəşriyyatda çap olunan uşaq kitablarının əksəriyyəti türk dilindən tərcümədir. İ.Yılmazın “Heyvanların dilindən”, İ.Haqqıoğlunun “Beynimizin sirləri” adlı elmi əsərlər silsiləsindən, M.Altunun “Qənaət dükanı”, Ç. Aydının “Yaxşılıq çələngi”, “Soyuq su”, “Təcili qan axtarılır” adlı gözəl davranış hekayələri seriyasından olan kitablarını misal çəkmək olar. “ANS Press” nəşr evinin nəşr uşaq kitabları da qüsursuz deyil. Təkrar nəşr olunmalarına baxmayaraq səhvlər düzəldilməmiş, olduğu kimi oxuculara təqdim olunmuşdur. “Çaşıoğlu” nəşriyyatının təşəbbüsü ilə kiçikyaşlı uşaqlar üçün hazırlanan “Nağıllar aləmi” seriyası 30 adda kitabdan ibarətdir. Bu kitablardan Qrimm qardaşlarının “Zirək oğru”, “Cavan nəhəng”, Azərbaycan nağıllarından “Süleyman şah və qarışqa”, “Baftaçı şah Abbas”, “Reyhan və Kamal” və başqalarını nümunə göstərmək olar. “Çaşıoğlu” nəşriyyatı uşaqlar üçün maraqlı bir layihə də həyata keçirmişdir. Belə ki, dünya xalqlarının iyirmi nağılı kitab şəklində nəşr olunmuş və nağılın səsləndirilməsi üçün CD forması əlavə edilmişdir. Yəni uşaqlar, bu kitabı həm oxuya, həm də CD vasitəsilə dinləyə bilərlər. Professional şəkildə hazırlanmış bu seriyaya daxil olan bütün nağılları Respublikanın əməkdar artisti Bəxtiyar Şərifzadə və Aynurə Mehdiyeva səsləndirmişdir. “Qələm” nəşriyyatı tərəfindən çap olunmuş “100 sevimli nağıl” seriyasından olan kitablar Təhsil Nazirliyi tərəfindən hazırlanmış Milli Kurrikulumun tələblərinə əsasən tərtib olunmuşdur. Seriyanın məqsədi ibtidai sinif şagirdlərində mütaliə vərdişlərini formalaşdırmaqdır. Belə ki, hər bir nağılın sonunda həmin nağılın daha dərindən dərk edilməsi və yadda saxlanması üçün müxtəlif tapşırıqlar təqdim olunmuşdur. Bu tapşırıqların yerinə yetirilməsi uşaqların şəxsi yaradıcılıq qabiliyyətinin yaranma və inkişafına təkan verir. Nağılı oxuduqdan sonra uşaqlar buradakı hadisələr və qəhrəmanlarla bağlı testləri yerinə yetirməli, hadisələrin ardıcıllığını düzgün müəyyən etməli, ilk dəfə rastlaşdıqları sözləri qeyd edərək onların mənasını araşdırmalı, hekayə xəritəsi tərtib etməlidirlər. Bu seriyaya daxil olan kitablara çox maraqlı aparat elementləri əlavə olunmuşdur. İ.Umudlu uşaqlar üçün ədəbiyyat nəşrinin problemlərini araşdırarkən yazır: “Uşaqlar üçün ədəbiyyat yaradıcıları üçün stimul yoxluğundan son on ildə bu sferada ilk baxışdan bir durğunluq hiss olunur. Ortada son dönəmin məhsulu olan yaddaqalan nümunələr çox azdır. Lakin bütün bunlara baxmayaraq son zamanlar uşaq ədəbiyyatına həm müəlliflər, həm də naşirlər tərəfindən marağın artdığını sezmək olur. Bu sahədə fəaliyyəti olan naşirlərdən bəziləri yaxın gələcəyə böyük ümidlərlə baxır, qarşıdakı 10 ildə bu kateqoriyadan olan nəşrlərin üstün xətlə genişlənəcəyini proqnozlaşdırırlar” (Umudlu, 2004, 229). Həqiqətən 2004-cü ildən indiyə kimi uşaq kitablarının say artımı müşahidə olunur. Yəni, proqnozlar düz çıxır. Amma bunların böyük əksəriyyəti nağılların təkrar nəşrlərdir... Azərbaycanda bir çox nəşriyyatlar uşaq ədəbiyyatının nəşri ilə məşğul olsalar da, bu kitabların üslubu, dili, tərtibatı və digər məsələlər mütəxəssislər tərəfindən ciddi işlənilməli, nəşr olunan kitablardakı yanlışlar, səhvlər aradan qaldırılmalıdır. Bir sözlə, uşaq ədəbiyyatının bu sahənin mütəxəssisləri tərəfindən nəşrə hazırlanması, ciddi redaktə olunması və poliqrafik keyfiyyətinin yüksəldilməsinə ehtiyac duyulmaqdadır. 76 MATERİALLAR Bakı, 11-13 oktyabr 2012-ci il 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. ƏDƏBİYYAT Erbay F., Samur A.Ö. Anne ve babaların çocuk kitapları hakkındakı genel görüşleri ile çocukların alıcı dil gelişim düzeyleri arasındakı ilişkinin incelenmesi // Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 5/4 Fall 2010, s. 1063-1073. Əliyeva N. Uşaq ədəbiyyatının tərcüməsi – kim nəyi kimlər üçün tərcümə edir? // Türk xalqları ədəbiyyatı. Beynəlxalq uşaq ədəbiyyatı konqresi materiallar. Bakı: 2008, II kitab, s. 929. Nəcəfzadə Q. Müasir uşaq ədəbiyyatının problemləri // Türk xalqları ədəbiyyatı. Beynəlxalq uşaq ədəbiyyatı konqresi materiallar. Bakı: 2008, II kitab. Umudlu İ. Kitab nəşri bu gün. – Bakı: 2004. Vəliyev İ. Ədəbi-bədii və uşaq kitablarının redaktəsi. – Bakı: 2002. - 200 s. Yusifoğlu R. Azərbaycan uşaq ədəbiyyatının yaranmasında varislik prinsipi // Türk xalqları ədəbiyyatı. Beynəlxalq uşaq ədəbiyyatı konqresi materiallar. Bakı: 2008, II kitab, s. 181. http://tutubooks.az/ http://altun-kitab.com/ www.bereketnesriyyat.com www.xezernesriyyat.com AZƏRBAYCAN UŞAQ ƏDƏBİYYATININ TƏŞƏKKÜL PROBLEMİ VƏ İLKİN İNKİŞAF MƏRHƏLƏSİNİN ƏSAS KANALLARI Dosent Yaqub Məhərrəm oğlu BABAYEV Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi kafedrası Azərbaycan, Bakı [email protected] Azərbaycan uşaq ədəbiyyatının təşəkkül tarixi XIX əsrin 70-80-сı illərinə təsadüf edir. Doğrudur, bəzi tədqiqatçılar uşaq ədəbiyyatımızın tarixini daha əvvəlki dövrlərdən, hətta Nizamidən başlayırlar. Lakin bu yanlış mövqedir. Həmin tədqiqatçılar «uşaq ədəbiyyatı» ilə «uşaqlara yarar ədəbiyyat»ı eyniləşdirirlər. XIX əsr boyunca açılan yeni, yəni Avropa tipli məktəblər, mədəni-maarif həyatının Qərb məcrasına düşməsi, yeni pedaqoji mühitin formalaşması «öz müstəqil hüquq və qanunları olan» uşaq ədəbiyyatımızın təşəkkülündə mühüm rol oynadı. Xüsusilə Avropa yönümlü ana dilli məktəblərin açılması bu işdə müstəsna dərəcədə əhəmiyyət kəsb etdi. Belə ki, tədris olunan predmet özü üçün proqram, tədris vəsaiti, dərslik, kitablar, həmçinin uşaq mətbuatı tələb edirdi. XIX əsrin 30-cu illərindən bu istiqamətdə ilk təşəbbüslər özünü göstərdi. N.Dementyevin «Əlifba», «İlk oxu üçün təmsillər və povestlər» (1839) adlı tədris vəsaitləri, M.Ş.Vazeh və İ.Qriqoryevin «Kitabi-türki» (1850) adlı ibtidai məktəb dərslikləri meydana gəldi. Sırf uşaq ədəbiyyatı nümunələri olmasa da, bu kitablarda müxtəlif mənbələrdən götürülmüş kiçik hekayələr öz əksini tapdı. S.Ə.Şirvaninin «Rəbiül-ətfal» (1878), «Tacül-kütub» (1883), A.O.Çernyayevskinin «Vətən dili» (I hissə, 1882) adlı dərsliklərində isə uşaq ədəbiyyatımızın ilk nümunələri öz əksini tapdı. XIX əsrin II yarısı və XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan uşaq ədəbiyyatı nümunələri üç yolla (kanalla) oxuculara çatdırılırdı: 1.İbtidai və orta məktəb dərslikləri; 2.Qiraət kitabları; 3.Uşaq mətbuatı. Biz bu məqalədə Azərbaycan uşaq ədəbiyyatının təşəkkülü və onu doğuran səbəblər, həmçinin ilkin inkişaf mərhələsində uşaq ədəbiyyatımızın inkişaf kanalları barədə danışmışıq. THE ORIGIN PROBLEMS OF THE AZERBAIJAN CHILDREN’S LITERATURE AND THE BASIC CHANNALS OF THE INITIAL STAGE OF DEVELOPMENT Dosent Yagub Maharram oglu BABAYEV Azerbaijan State Pedagogical University The chair of the history of the Azerbaijan Literature Azerbaijan, Baku The origin history of the Azerbaijan children’s literature comes across with 70-80 years of the XIX century. It is fact that, some investigators start the history of our children’s literature rather earlier times even, they start from Nizami. But it is a wrong situation. The same investigators similarize “Children’s literature” with “beneficial literature of the children”. 77 «II BEYNƏLXALQ TÜRK XALQLARI UŞAQ ƏDƏBİYYATI KONQRESİ» Through the XIX century opening the European types of schools, the impact of the modern-edge-cutting with west reality, moving forward of the new environment, having its independence low and rules played an important role in the origin of the children’s literature. Especially, opening the schools in main languages but with the style of European schools helped extraordinary in this topic. Thus, teaching subject for itself required program, teaching aid, manual, books, children press, as well. The first initiative proved itself from the thirteenth years of the XIX century in this direction. The teaching aids with the name of “Alphabet” “Fables and stories for the first reading” (1839) by N.Dementiyev, “Turkish-book” (1850) by M.Sh.Vazeh and Grigoriyev elementary school manuals appeared. With the name of “Rabiul-atfal” (1878) “Tacul-kutub” (1883) by S.A.Shirvani, the first pattens of our children’s literature found its reflection in the textbook with name of “Patriotic language” (the first part) (1882) by Cernyayevski. The patterns of Azerbaijan children’s literature were supplied with the three ways at the beginning of the XX and the second half of the XIX centuries. 1.Elementary and secondary school subjects. 2.Reading books. 3. Children press. We have spoken about the Azerbaijan children’s literature and its causes, in the initial stage of our children’s literature and its channels of development. AZƏRBAYCAN UŞAQ ƏDƏBİYYATININ TƏŞƏKKÜL PROBLEMİ VƏ İLKİN İNKİŞAF MƏRHƏLƏSİNİN ƏSAS KANALLARI Azərbaycan uşaq ədəbiyyatının təşəkkül tarixi XIX əsrin 70-80-cı illərinə təsadüf edir. Doğrudur, çoxəsrlik tarixə malik klassik poeziyamızda kiçik yaşlı nəslin mənəvi ehtiyaclarının ödənilməsi üçün faydalı olan, bədii əsər kimi onlar üçün münasib sayılan nümunələr az deyildir. Təmsil və alleqorik əsərlər, didaktik mənzum hekayələr, öyüd və nəsihətlər əslində uşaqlar üçün əlverişli oxu materialı, yararlı bədii-mənəvi sərvətdir. Lakin, əlbəttə, bunları uşaq ədəbiyyatı nümunələri deyil, yalnız uşaqlara yarar ədəbiyyat nümunələri saymaq daha düzgündür. Uşaq ədəbiyyatı isə, məlum olduğu kimi, ədəbiyyatın öz səciyyəvi xüsusiyyətləri, «müstəqil hüquq və qanunları» olan, spesifik əlamətləri ilə fərqlənən, sistemli inkişaf yoluna malik müstəqil bir qolu, ayrıca bir sahəsidir. Məhz bu mənada anlaşılan Azərbaycan uşaq ədəbiyyatının təşəkkül taleyi XIX əsrin mühüm hadisələri ilə bağlı olmuşdur. XIX əsr Azərbaycan xalqının həyatında mühüm ictimai-siyasi, ədəbi-mədəni və pedaqoji hadisələri ilə fərqlənir. Əsrin əvvəllərində Şimali Azərbaycanın Rusiya tərəfindən işğalından sonra çarizmin müstəmləkəçilik niyyətlərindən asılı olmayaraq, xalqın tarixi taleyində ciddi mənfi nəticələrlə yanaşı müəyyən müsbət hadisələr də baş verdi. Həmin müsbət nəticələr xalqımızın ədəbi-mədəni məktəb və maarif həyatına daha çox aiddir. Baş verən əlamətdar hadisələr içərisində yeni, dünyəvi məktəblərin açılması, məktəb və maarif hərəkatının canlanması xalqın həyatında daha əhəmiyyətli məna kəsb etdi. Bir sıra xalqlarda olduğu kimi, Azərbaycan uşaq ədəbiyyatının təşəkkül taleyi də yeni pedaqoji həyatla sıx surətdə bağlandı. 1829-cu ildə avqustun 2-də Zaqafqaziya məktəblərinin ilk nizamnaməsi təsdiq edildi və bununla Azərbaycanda Avropa tipində məktəblər açmağın rəsmi tarixi başlandı. Bunun ardınca Şuşada (1830), Şəkidə (1831), Bakıda (1832), Gəncədə (1833), Şamaxıda (1837), Naxçıvanda (1837) dövlət tərəfindən rus dilində qəza məktəbləri açıldı. Həmin məktəblərin tədris planına bir fənn kimi Azərbaycan dili də daxil edilmişdi. Əsrin son rübündə rəvac tapan «rus-müsəlman» və ana dilli məktəblər isə ictimai-mədəni və pedaqoji elmdə misilsiz mütərəqqi nəticələr doğurdu. Hökumətin 1870-ci ildə «Rus olmayan xalqların təhsili haqqında qaydalar»la bağlı qərarından sonra ilk dəfə 1875-ci ildə Yelizavetpol quberniyası Qazax qəzasının Salahlı kəndində «rus-musəlman» məktəbi fəaliyyətə başladı. Çox keçmədən təkcə Bakıda belə məktəblərin sayı ona çatdı. Əsrin sonuna doğru Şuşada (1893), Gəncədə (1894), Şəkidə (1896), Naxçıvanda (1896), İrəvanda (1896), Şamaxıda (1897) və s. yerlərdə də belə məktəblər açıldı və XX əsrin əvvəllərində bu məktəblərin şəbəkəsi daha da genişləndi. Ana dilli məktəblərin yaradılmasında Azərbaycan ziyalıları böyük əziyyətə qatlaşmalı oldular. S.Ə.Şirvaninin Şamaxıda, Mirzə İsmayıl Qasirin Lənkəranda, S.Vəlibəyovun, daha 78 MATERİALLAR Bakı, 11-13 oktyabr 2012-ci il sonra isə Mir Möhsün Nəvvabın Şuşada, M.T.Sidqinin Ordubadda («Əxtər») və Naxçıvanda («Məktəbi-tərbiyə»), Məşədi Molla İsmayıl Kazımovun İrəvanda açdıqları ana dilli məktəblər pedaqoji həyatdakı gedişatın növbəti və həm də çox əhəmiyyətli nailiyyəti idi. Dünyəvi məktəblərin yaranması ilə orta əsrlərin uzunömürlü tərbiyə və təhsil sisteminin, pedaqoji prosesin kristal ənənəsinin sınması, müasir epoxanın diktə etdiyi məktəb və maarif qaydalarının tətbiq edilməsi xalqın həyatında böyük tarixi-mədəni hadisə hesab oluna bilərdi. Yeni strukturda, yeni tipdə – Avropa tipində məktəblərin açılan qapıları Azərbaycanın öz pedaqoji keçmişi ilə vidalaşmasının start başlanğıcını şərtləndirirdi. Tərbiyə və təhsil sisteminin ənənəvi tilsimi sınmış, mollaxana və mədrəsənin dini-feodal əzəməti sarsılmış, ölkə fərəhsiz pedaqoji durğunluqdan irəliyə – maarifə, müasirliyə, tərəqqi və demokratiyanın işıqlı meydanına iri, həm də əlamətdar bir addım atmışdı. Məktəbin vahid, standart köhnə sistemi parkalanmış, mollaxananın köhnə bütünə sitayişin mənasızlığı əməli şəkildə isbat və təsdiq olunmuş, tədris prosesi və maarifin inkişafı üçün mütərəqqi timsal hesab edilən Avropa qaydaları qərar tutmuşdu. Xalqın pedaqoji həyatında baş verən dəyişikliyin ən əhəmiyyətli cəhəti də bunda idi. İstər rus dilində, istərsə də ana dilində olan məktəblərin sayı sürətlə artırdı. Əgər 1878-ci ildə Azərbaycanın müxtəlif şəhərlərində olan ibtidai və orta məktəblərdə 16 min şagird oxuyurdusa, 1914-15-ci illərdə müxtəlif ümumtəhsil məktəb növləri üzrə 976 məktəb, 73109 şagird var idi. Azərbaycan uşaq ədəbiyyatını yeni tipli məktəbin ehtiyacı doğurmuş və onun yaranmasını mümkün etmiş, pedaqoji həyatın tərəqqisi ilə uşaq ədəbiyyatının yüksəlişi mütənasib ahənglə paralel şəkildə inkişaf etmişdir. Uşaq ədəbiyyatının təşəkkülündə ilk təkanverici qüvvə məktəblərdə ana dilinin tədrisi olmuşdur. O mənada yox ki, məktəblərdə ana dili tədrisinin ertəsi günü uşaq ədəbiyyatı yaranmalı idi və yarandı da. O mənada ki, tədris olunan predmet özü üçün proqram, tədris vəsaiti, dərslik və kitablar tələb edirdi. Uşaq ədəbiyyatının yaranması üçün ana dilində yaradılacaq dərsliklərə böyük ümid bağlamaq olardı. Əlbəttə, bu dərsliklərin özü də tez və asan başa gəlmədi. Bunun üçün rus məktəblərində ana dilinin tədris olunmağa başladığı vaxtdan sonra illərlə gözləmək lazım gəldi. Orta əsrlərin uzunömürlü pedaqoji mühitində hökmran olan ərəb-fars dilləri, mollaxana və mədrəsələr Azərbaycan dilində təhsili və ana dilinin tədrisini xalqın ixtiyarından qoparmışdı. Buna görə də ana dilində nə bir dərslik, nə də yazılı ədəbiyyatda bilavasitə uşaqlar üçün bədii sərvət yaratmaqdan ötrü fürsət gözləməli olmuşdular. Rus dilində açılmış qəza məktəblərində Azərbaycan dilinin tədrisi isə uşaq ədəbiyyatı yaratmağın kəskin tələbçisi və yaradıcısı yox, yalnız təkanvericisi və müjdəçisi ola bildi. Çünki milli ədəbiyyat yalnız milli dildə yazılmış kitablarda rəvac tapa bilərdi. Çarizm üçün Azərbaycan dilində - müstəmləkə xalqının dilində dərslik və kitabların yaradılması qətiyyən maraqlı deyildi. Bunun üçün ciddi, təxirəsalınmaz tədbirlər də görülmədi. S.Ə.Şirvaninin çap etdirmək mümkün olmayan «Rəbiül-ətfal» (1878) dərsliyinə qədər 50 ilə yaxın bir vaxt ərzində ana dilində cəmi iki vəsait (N.Dementyev - «Əlifba», «İlk oxu üçün təmsillər və povestlər», 1839) və bir dərslik (M.Ş.Vazeh, İ.Qriqoryev - «Kitabi-türki», 1850) tərtib edilmişdi. M.Ş.Vazeh və İ.Qriqoryevin dərsliyinin yalnız bir hissəsini çap etdirmək mümkün olmuşdu (1855). Ana dilində uşaqlar üçün kitabların nəşri çox ləng və zəif addım atmışdı. Lakin yaxşı cəhət burası idi, xalqın mədəni-pedaqoji tarixində belə bir təşəbbüsün bünövrə daşı qoyulmuşdu. Çarizmin müstəmləkəsi olan Azərbaycanın maarif və təhsil sistemində ana dilinə ciddi bir «etinasızlıq» (A.Şaiq) göstərilirdi. Rus dilində olan məktəblərdə ana dilinə «xala-xətrin qalmasın» (N.Nərimanov) deyə «həftədə cəmi iki saat vaxt verilirdi». (Əhmədov, 1985, 107) Dövlətin əsarət altına aldığı xalqın dilinin tədrisinə laqeydliyi nəticəsində istər keçən əsrin 30-40cı illərində, istərsə də daha sonralar bəzi məktəblərdə hətta «türk/Azərbaycan dilinin proqramda varlığı yoxluğuna bərabər idi». (Məmmədquluzadə, 1951, 471) Əsr boyunca Azərbaycan dilinin tədqiqi və tədrisilə bağlı rusca müxtəlif qrammatika kitabları yazılmış, hətta Mirzə Kazım 79 «II BEYNƏLXALQ TÜRK XALQLARI UŞAQ ƏDƏBİYYATI KONQRESİ» bəyə öz dərsliyinə görə Demidov mükafatı verilmişdisə, bu, əvvələn, alimlərin Azərbaycan dilinə marağı, ikincisi isə, çarizmin siyasi məqsədləri ilə bağlı idi. Azərbaycan dilinin tədrisi, bu dilə aid yazılan tədqiqat və dərsliklərə hökumət tərəfindən əhəmiyyət verilməsi, xalqın mədəniyyət və adət-ənənələrinin az-çox öyrənilməsi ilə imperiya rəhbərləri, çar siyasətbazları yalnız nüfuz uğrunda mübarizə aparır, milli ucqarlarda öz mövqelərini möhkəmləndirmək, Azərbaycanı ərəb və fars təsirlərindən uzaqlaşdırmaq, öz təsirləri altına almaq, həmçinin imperiyaya sədaqətli təbəələr yetişdirmək məqsədi güdürdülər. Çarizm Azərbaycanda ədəbiyyat yaratmaq, mədəniyyət yaymaq arzusunda deyildi və xalqın övladları üçün də heç bir mənəvi sərvət yaratmaq qayğısına qala bilməzdi. Lakin hakim dairələrin niyyətindən asılı olmayaraq irəliyə doğru böyük bir addım atılmışdı: ana dili mədəni-pedaqoji səhnəyə daxil olmuşdu. Bu, uşaq ədəbiyyatının yaradılması üçün ilkin şərt idi. Lakin həmin ədəbiyyatın təşəkkülü üçün bundan əlavə oxucu auditoriyası yaranmalı, nəhayət, bu işin əzabına qatlaşa bilən, onun öhdəsindən gələ bilən istedad sahibləri də ortalığa çıxmalı idi. Ana dilində kitabların nəşri üçün imkanın mövcudluğu da bu işə təsirsiz qala bilməzdi. XIX əsrin ortaları üçün Azərbaycan ədəbi-mədəni və pedaqoji həyatı uşaq ədəbiyyatına münasibətdə belə bir ərəfə dövrünü yaşayırdı. 70-ci illərdən etibarən ölkə özünün mədəni təsərrüfatında, maarif həyatında daha məhsuldar və intensiv inkişaf dövrünə qədəm qoyur. Milli mətbuat və milli teatrın təşəkkül tarixi də həmin onilliyin payına düşür. Ana dilli, həmçinin rus-müsəlman məktəblərinin açılması, ana dili tədrisinin genişlənməsi, bununla bağlı dövrün zəruri tələbi nəticəsində yeni tipli məktəbin partası arxasında əyləşən kiçik yaşlılar - sabahın vətəndaşı, xalqın gələcəyi olmağa hazırlaşanlar həyat və bilik öyrənmək, öz mənəvi ehtiyaclarını ödəmək üçün məhz öz dillərində bədii sərvət tələb edirlər. Tələbi başa düşən, onun qeydinə qala bilən, doğma dilini sevib bütün varlığı ilə onun inkişafına çalışan ziyalı və bədii istedad sahiblərinin də yetişməsi sayəsində tələbin ödənilməsi üçün daha gözləmək lazım gəlmir. 70-90-cı illərdə S.Ə.Şirvani və onun ardınca A. O.Çernyayevski, S.Vəlibəyov, H.Qaradaği, C.Ünsizadə, F.Köçərli, R.Əfəndiyev, M.Ə.Növrəs və b. uşaq ədəbiyyatının qərarlaşmasında və inkişafında böyük əməli və nəzəri iş görürlər. XIX əsrin ikinci yarısı xalqın həyatında bir-birindən əhəmiyyətli, bir-birindən əlamətdar ədəbi-mədəni hadisələrlə doludur. Elə bil ki müasir mədəni dünyaya çatmaq üçün bütün gücü birdən-birə səfərbərliyə almaq, geniş miqyaslı ədəbi-mədəni yürüşə başlamaq lazım gəlmişdi. «Şərq xarakteri dram yaratmış» (Hegelin fikrinin əksinə), realist nəsrin bünövrəsi qoyulmuş, milli teatr, milli mətbuat, milli məktəblər yaradılmış, dram, faciə, komediya, povest, roman, səyahətnamə janrlarının mükəmməl nümunələri meydana çıxmış, xalqın, vətənin və gənc nəslin taleyini düşünən, bunun üçün əməli tədbirlər görməyə çalışan hünərvər, fədakar ziyalı dəstəsi yetişmişdi. Uşaq ədəbiyyatı da mədəni-tarixi inkişafın məhz belə bir coşğun çağında pərvəriş tapa bildi. Lakin Azərbaycan uşaq ədəbiyyatında tam, yetkin, milli və orijinal keyfiyyətə malik olmaq mənasında poeziyanın təşəkkül tarixi zamanca nəsri xeyli qabaqlayır. Bunun müəyyən səbəbləri ola bilərdi. Əvvələn, Azərbaycanda nəsr hələ ki, elə zəngin təcrübəyə, qədim keçmişə malik deyildi, halbuki poeziyanın çoxəsrlik tarixi, şərəfli ənənələri var idi. Elə uşaq ədəbiyyatını əməli şəkildə yaradanların özləri də fitrətən yazıçı yox, şair idilər. Bu, uşaq nəsrinin təşəkkül taleyində də öz rolunu ifa etməli oldu. İkincisi isə, ritmiklik, melodiyalılıq, daha tez əzbərlənməsi, şifahi şəkildə yadda qalması, şuxluq, həcmin kiçikliyi və s. cəhətlər də uşaq poeziyasının daha erkən təşəkkülünə təsir göstərməyə bilməzdi. Azərbaycan uşaq bədii nəsri özünün orijinal yerişinə 1906-cı ildən etibarən nəşr olunan «Dəbistan» jurnalı ilə başlamışdır. Halbuki bu zaman ədəbi-bədii prosesin, məktəb və maarif həyatının, mədəni tərəqqinin yeni yolla inkişaf üçün sürət götürdüyü konkret tarixi dövrdən illər keçirdi. Bəs bu dövr ərzində uşaqlar üçün mənsur bədii nümunə kimi nə isə yaradılmışdımı və ya ümumiyyətlə, uşaq nəsrinin bir şeyi var idimi? 80 MATERİALLAR Bakı, 11-13 oktyabr 2012-ci il N.Dementyevin «Yazı nümunələri» (1839) əlifba kitabı idi, şagirdlərə ilk yazı və oxu qaydalarını öyrədirdi. «İlk oxu üçün təmsil və povestlər»dəki nümunələrin əksəriyyəti «Fars müntəxəbatı»ndan götürülmüş və Azərbaycan dilinə tərcümə edilmişdi. (Əhmədov, 1985, 34-35) «Kitabi-türki» (1855), «Rəbiül-ətfal» (1878) və «Tacül-kütub» (1883) müəllifləri öz dərsliklərinə xeyli mənsur nümunələr daxil etmişdilər. «Rəbiül-ətfal»da bunların sayı səksəndən çox idi. Kiçik həcmli həmin mənsur əsərlərin süjeti xalqdan və Şərq klassiklərinin əsərlərindən, S.Ə.Şirvanidə daha çox Nizami, Rumi və Sədidən alınmışdı. İstər «Kitabi-türki»dəki, istərsə də «Rəbiül-ətfal»dakı mənsur miniatürləri hekayət, lətifə və təmsillər təşkil edirdi. S.Ə.Şirvani həmin bədii nümunələri hekayətlər, lətifələr və nadirələr adı altında qruplaşdırmışdı. Nadirələr əslində ərəb folklor qəhrəmanı Cüha haqqında lətifələrdən ibarət idi. S.Vəlibəyovun «Hüsn-əxlaqa dair risaleyi-qiraət» kimi nəzərdə tutulan «Qüdrəti-xuda» (1888) kitabındakı kiçik hekayələr, əsasən, dini səciyyə daşıyırdı. İdealist ruh təlqin edən hekayələr bədii cəhətdən də sönük təsir bağışlayırdı. A.O.Çernyayevskinin «Vətən dili» (I hissə, 1882), A.O.Çernyayevski və S.Vəlibəyovun «Vətən dili» (II hissə, 1888), Mirzə Həsən Rüşdiyyənin «Vətən dili» (1894), R.Əfəndiyevin «Uşaq bağçası» (1898), «Bəsirətül-ətfal» (1901) dərsliklərində, Səməd bəy Hacıbəyovun «Hədiyyeyi-sibyan» (1901), Mir Seyfəddin Seyidovun «Xəzainül-ətfal» (1902) kimi qiraət kitablarında da onlarla bu tipli miniatür hekayələrə rast gəlirik. Bütün bu kitablardakı nəsr nümunələri üç mənbədən gəlirdi: folklordan, klassik Şərq ədəbiyyatından, rus və Avropa sənətkarlarının əsərlərindən. Janr (hekayət, rəvayət, təmsil, lətifə), mövzu, habelə mənbə müxtəlifliyindən asılı olmayaraq həmin mənsur nümunələri oxşar səciyyəvi cəhət, vahid əlamət və xüsusiyyət birləşdirirdi: tip eyniliyi. Bunlar hamısı kiçik həcmli, birepizodlu əxlaqi-ibrətamiz məzmuna, didaktiktərbiyəvi ideyaya malik süjetlər idi. Didaktika konkret əhvalatda açıq və birbaşa verilirdi. Bu süjetlərin çoxu üçün səciyyəvi cəhətlərdən biri də gəzəri xassəyə malik olmaları idi. Bunların bir çoxu Şərqdə yaranmış, sonra müxtəlif ölkələrə səpələnmiş, ayrı-ayrı xalqlar və şəxsiyyətlər də bir yaradıcı kimi onlara yenilərini əlavə etmişdilər. Təmsil süjetlərinin daha çox qismi sonrakı mədəni Avropaya «Kəlilə və Dimnə»dən, Ezopdan, Fedradan, Bidpayadan və s. mənbələrdən gəlirdi. Lafonten, Krılov kimi qüdrətli təmsilnəvislərin yaradıcı zəkasının süzgəcindən keçərkən bu təmsil süjetlərindən «bəxti gətirənlər» də olmuşdu. Onlar həmin iki şairin qələmi ilə kamil poeziya nümunələrinə çevrilmiş, hətta milli keyfiyyət qazanmışdılar. Lafonten onlara «fransız gözü ilə baxmış», Krılov isə «rus ruhu hopdurmuşdu» (V.Q.Belinski). Bizdə M.Ə.Sabir və A.Səhhət də gəzəri süjetlərdən istifadə edərək mükəmməl, dolğun poetik əsərlər yaratmağa nail olmuşdular (M.Ə.Sabir-«Qarğa və tülkü», «Camuşçu və sel», «Yalançı çoban», «Molla Nəsrəddin və oğru», A.Səhhət-«Ayı və şir», «Qarı və qulluqçuları», «İt və kölgəsi»). Görünür, kiçik süjetlərə orijinallıq məziyyəti aşılamaqda poeziya daha imkanlıdır. Süjetlər mənsur şəkildə milli və orijinal mahiyyət kəsb etməyə o qədər də meyilli olmamışlar. Gəzəri süjetlərdən dərslik, qiraət və didaktika kitablarının tərtibində bol-bol istifadə etmişlər. K.D.Uşinski dərsliklərini, L.N.Tolstoy «Əlifba» və «Oxu kitabları»nı tərtib edərkən həmin süjetlərə tez-tez müraciət etməli olmuşlar. Bizim dərslik və qiraət kitablarına, həmçinin uşaq mətbuatına deyilən süjetlər iki yolla gəlib düşürdülər: Şərqin özü vasitəsilə; Rus və Avropa müəlliflərinin əsər, dərslik və oxu kitabları vasitəsilə. Yazılı mənbələrdən götürülmüş nümunələr ana dilindəki kitabların səhifələrinə iki şəkildə yol tapa bilirdi. Birincisi, tərcümə yolu ilə, yəni mətn yazılı mənbədən Azərbaycan dilinə tərcümə edilirdi. C.Ünsizadənin «Əmsali Loğman, yaxud qırx iki nağıl və hekayə», S.Hacıbəyovun «Hədiyyeyi-sibyan», M.S.Seyidovun «Xəzanül-ətfal» kitablarına, habelə dərsliklərə xeyli bu tipli mənsur tərcümələr daxil edilmişdi. 81 «II BEYNƏLXALQ TÜRK XALQLARI UŞAQ ƏDƏBİYYATI KONQRESİ» Folklor və yazılı mənbələrdən götürülmüş gəzəri süjetlərə münasibətdə ikinci yol təkcə süjetin özünü götürmək, ona sərbəst yanaşaraq məqsədə müvafiq şəkildə yenidən işləmək idi. Xalqın övladlarının, xüsusilə yeni tipli məktəbdə təhsil alanların mənəvi ehtiyacını bədii ədəbiyyatla ödəmək zərurəti qəti və kəskin şəkildə meydana çıxmışdı, pedaqoq-ziyalılar uşaqlar üçün yazılmış heç bir nəsr əsəri tapa bilmədikdə təcili, təxirəsalınmaz cari vəzifəni yerinə yetirmək üçün məlum süjetlərdən yapışmalı olmuşdular. Bu süjetlər, necə deyərlər, asan yola gələn bədii-pedaqoji material idi. Dərsliklərin standart həcmi və tələbləri üçün də bu nümunələr əlverişli görünürdü. Təsadüfi deyil ki, təkcə XIX əsrin II yarısında yox, sonrakı dövrlərdə nəşr olunmuş «Birinci il» (M.Mahmudbəyov, 1907), «Türk dili, yaxud türkcə qiraət» (M.A. Mollazadə, 1907), «İkinci il» (M.Mahmudbəyov, A.Səhhət, 1909), «Füyuzati-qiraət» (Ə.Kamal, 1909), «Uşaq gözlüyü» (A.Şaiq, 1910), «Birinci il. Türk əlifbası» (M.Abbaszadə, 1913), xüsusilə İrəvan məktəb müəllimlərindən M.Qəmərlinski və b.-nın müəllif olduqları üç «Ana dili» (I, II, III kitablar, 1907) dərsliyi və s. dərsliklərdə, bir sıra qiraət və uşaq jurnallarında da belə nümunələr geniş surətdə öz əksini tapmışdı. Deyilən birtipli süjetləri hərə özünəməxsus tərzdə işlədiyindən onlarda müəlliflərin fərdiyyətləri də bəzən özünü büruzə verirdi. Dil və üslub xüsusiyyətlərində bu cəhət daha qabarıq nəzərə çarpırdı. Məsələn, R.Əfəndiyevin hekayələrinin dili daha səlis, şirin və ifadəli idi. Yaxud, S.Ə.Şirvaninin dərsliyinə nisbətən «Vətən dili»ndəki (A.O.Çernyayevski, S.Vəlibəyov) hekayələrin dili daha sadə və anlaşıqlı təsir bağışlayırdı. Ənənəvi ideyaya da müəlliflər sərbəst yanaşır, ona öz məqsədlərinə uyğun istiqamət verir, həcmə münasibətdə isə mətni istədikləri kimi böyüdür və ya yığcamlaşdırırdılar. Süjet üzərində nə qədər ciddi, əsaslı, əhəmiyyətli dəyişiklik aparılsa da, Azərbaycan uşaq nəsrini tam mənasilə bu nümunələrdən başlamaq məqbul görünmür. Bunlar milli deyildi (Bu süjetlər içərisində hətta milli təfəkkürün yaratdıqları da ümumi və mücərrəd xarakter daşıyırdı), orijinal deyildi. Onlarda konkret Azərbaycan həyat və məişəti yox idi, çılpaq didaktika, mücərrəd nəsihət ruhu, ənənəvi intonasiya dəyişməmişdi. Daha doğrusu, dəyişən yalnız ifadə tərzi, dil, üslub və forma idi. Məzmun və mahiyyət, hətta ölçü isə necə varsa, qalmışdı. Hazır, məlum süjetlər ən uzağı təbdil və ya iqtibas edilmiş, pedaqoji tələbə uyğunlaşdırmaq üçün yenidən işlənmişdi (yenidən yaradılmamışdı!). Tədqiqatlardan birində «bu qəbildən olan hekayələri M. F.Axundov tərəfindən əsası qoyulmuş realist-satirik nəsrin nümunələri kimi qələmə vermək meyli»nə haqlı olaraq irad tutulur. XIX əsrin 90-cı illərində ziyalıların uşaq mətbuatı yaratmaq təşəbbüsləri əsrin mənalı hadisələrindən hesab oluna bilərdi. 1896-cı ildə S.M.Qənizadə, N.Nərimanovla «Sovqat», yenə həmin ildə H.Mahmudbəyovla birlikdə «Nübar» uşaq jurnalları, daha sonra 1897-ci ildə S. M.Qənizadə «Cami-mərifət» və «Çıraq» qəzetləri, 1901-ci ildə isə N.Nərimanov «Məktəb» jurnalı nəşr etmək üçün təşəbbüs qaldırdılar. Hökumət rəhbərlərinin, rəsmi dairələrin təqsiri ucundan onlar bu orqanlardan heç birinin nəşrinə müyəssər ola bilmədilər. Artıq keçən əsrin 90-cı illərində uşaq nəsrinin orijinal görkəmdə təşəkkülü üçün şərait və imkan xeyli reallaşmışdı. Tələb yaranmışdı, oxucu var idi, ziyalı nasirlər yetişmişdi. Nəşri üçün təşəbbüs göstərilən uşaq jurnallarının proqramına «…yerli həyatdan bəhs edən hekayə, povest…» kimi epik janrlar da daxil edilmişdi. Bu o demək idi ki, həmin orqanlarda uşaqlar üçün yazılmış orijinal nəsr əsərlərinin çap olunacağına da ümid etmək olardı. İkinci bir tərəfdən olmaya bilməzdi ki, təbiətən yazıçı olan N.Nərimanov və S.M.Qənizadə kimi ziyalılar özlərinin nəşr etdikləri orqanlarda uşaqlar üçün nəsr əsərləri yazıb çap etdirməyə təşəbbüs göstərməsinlər. Təsadüfi deyil ki, «Dəbistan» jurnalında öz hekayələri ilə fəal surətdə çıxış edənlərdən biri də S.M.Qənizadə olmuşdur. Azərbaycan uşaq şeirindən fərqli olaraq uşaq nəsrinin təşəkkül taleyi bilavasitə mətbuatla bağlı oldu. Mətbuatsızlıq, yazılanları nəşr etmək imkanının son dərəcə məhdudluğu milli, orijinal uşaq nəsrinin təşəkkül tarixinə də təsir göstərdi. Madam ki, yazılanları çap etdirmək, oxu82 MATERİALLAR Bakı, 11-13 oktyabr 2012-ci il cuya çatdırmaq mümkün deyildi, daha niyə və kimdən ötrü yazmaq. Eyni tarixi dövrdə Mirzə Cəlili də eyni dərd düşündürmüşdü: «Yazmaq istəyirdim! Çox istəyirdim yazmaq! Amma bilmirdim niyə yazım və kimdən ötrü yazım?! Çünki ümidvar deyildim ki, yazdıqlarımı çap etməyə və intişara qoymağa hökumət izn verəcək». Nə qədər subyektiv görünsə də, artıq XIX əsrin 90-cı illəri üçün milli uşaq nəsri ədəbipedaqoji prosesin bətnində hazır idi. Mətbuat ehtiyacı onun dünyaya gəlməsini bir qədər ləngitdi və iki əsrin keçidində birincidən alıb sonrakı əsrin ixtiyarına verdi. Uşaq mətbuatı yarandıqda isə artıq bütün imkanları gerçəkləşən orijinal səciyyəli Azərbaycan uşaq nəsri yaranmaya bilmədi. R.Əfəndiyevin dərsliklərində «Ovda», «Həşimin hünəri» («Uşaq bağçası»), «Quşların mənfəəti», «İki nəfər mehriban qardaş», «Doğma yurd», «Ayağı bir-bir qoyarlar nərdivana» («Bəsirətül-ətfal») və s. süjeti müəllifin özünəməxsus olan kiçik epik nümunələr var idi. Janrın tələbi baxımından yalnız şərti olaraq hekayə adlandırılan (istər bu, istərsə də birtipli dediyimiz kiçik hekayələrə yalnız şərti mənada hekayə demək olar, əslində bunlar kiçik mənsur miniatürlərdir) bu əsərlər həcmcə kiçik, bir epizodlu əhvalatlardan ibarətdir. Bunlar əslində ibtidai məktəb dərsliyi üçün, onun tələblərini nəzərə almaqla yazılmış kiçik bədii nəsr mətnləri idi. Bu əsərlərdə nə geniş əhvalat, nə əhatəli xarakterlər, nə də məkan və milli müəyyənlik yox idi. Süjet nə qədər orijinal olsa da, bunlar birtipli süjetlər silsiləsinə daxildir. Qəhrəmanlar yalnız bir epizodun qəhrəmanları, hadisələr tipiklikdən məhrumdur. Bu kiçik hekayələri bir növ orijinal keyfiyyətli uşaq nəsrinə keçid hesab etmək olar. Azərbaycan uşaq ədəbiyyatı nə qədər yeni epoxanın tələbi, yarandığı dövrün bədii sədası olsa da, klassik ədəbiyyatla, özünə qədərki ədəbi irslə qırılmaz surətdə bağlıdır və klassik ədəbiyyatın sonrakı ədəbi-tarixi şəraitin ehtiyacı ilə bağlı davamı kimi nəşət tapmışdır. Daha doğrusu, o, yoxdan var olmamış onun varlığına qida verən üç mötəbər mənbənin-klassik ədəbiyyat, həmçinin, folklor və tərcümə ədəbiyyatının köməyilə boy atıb inkişaf etmişdir. Lakin uşaq ədəbiyyatımızın klassik poeziya ilə əlaqəsi üzərində geniş dayanmağa ehtiyac yoxdur. Çünki bu əlaqəni konkret olaraq belə ümumiləşdirmək olar: nə qədər fərqli məzmun, mahiyyət və formada təzahür etsə də, XIX əsrdə yaranan yeni tipli ədəbiyyatın klassik ədəbiyyatla əlaqəsi üzülmür, əksinə, yeni tipli ədəbiyyatı yaradanların ən böyük tarixi xidməti ondan ibarət olur ki, onlar ədəbi prosesin əvvəlki axarını inkişafın müasir meydanına döndərirlər, uşaq ədəbiyyatı da bu axarın təbii bir qolu kimi ondan ayırılır. Klassik poeziya özünün zəngin, xəlqi ideyaları ilə də uşaq əsərlərinə qida vermişdir və əslində ənənəvi Şərq didaktikası ilə yeni meyilli ədəbiyyatın qovuşuq xüsusiyyətləri uşaq ədəbiyyatında daha aydın şəkildə özünü təzahür etdirir. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. ƏDƏBİYYAT Abbaszadə M. Birinci il. Türk əlifbası. Bakı, «Kaspi» mətbəəsi, 1913 Abbasqulubəyov M.N. Tacirin vəfalı iti. Bakı, «Orucovlar» mətbəəsi, 1916 Ağazadə F. Ədədəbiyyat məcmuəsi. Bakı, «Kaspi» mətbəəsi , 1912 Axundov N. Nağıllar məcmuəsi. Şagirdlərə bəxşiş. Bakı, «Tülu» mətbəəsi, 1915 Bünyadzadə C. Mən məktəb istəyirəm. Bakı, «Səda» mətbəəsi , 1910 Çernyayevski A.O. Vətən dili (I hissə). Tiflis, 1988 və sonrakı nəşrlər. Çernyayevski A.O. Vətən dili (II hissə). Tiflis, 1988 və sonrakı nəşrlər. Dai Əbdürrəhman. Rəhimli səyyah. Bakı, «Məktəb»in elektrik mətbəəsi, 1917 «Dəbistan» jur. (1906-1908). Əfəndizadə R. Uşaq bağçası. İstanbul, «Yvanaki Panayotris» mətbəəsi, 1898 Əfəndizadə R. Bəsirətül-ətfal. Badkubə, Quberniya idarəsi mətbəəsi, 1901 Əfəndizadə Rəcəb. Türk qiraəti. Şəki, «Mədəniyyət» mətbəəsi, 1918 Əhmədov H. XIX əsr Azərbaycan məktəbi. Bakı, «Maarif» mətbəəsi, 1985 Hacıbəyov S. Hədiyyeyi-sibyan. Bakı, «Axundov» çapxanası, 1901 İsrafilbəyov A. Ağıllı qız. Bakı, «Orucovlar» mətbəəsi, 1913 83 «II BEYNƏLXALQ TÜRK XALQLARI UŞAQ ƏDƏBİYYATI KONQRESİ» 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33. 34. Kamal Ə. Füyuzati-qiraət. Bakı, «Kaspi» mətbəəsi, 1909 Qəmərlinski M. və b. Ana dili. İkinci kitab. Tiflis, «Qeyrət» mətbəəsi, 1907 Qəmərlinski M. və b. Ana dili. Üçüncü kitab. Tiflis, «Qeyrət» mətbəəsi, 1907 Mahmudbəyov və b. İkinci il. Bakı, 1908 və sonrakı nəşrlər. Mahmudbəyov M. və Səhhət A. Yeni məktəb. Bakı, 1909 və sonrakı nəşrlər. 190 s. Məmmədquluzadə C.Xatıratım. Tərcümeyi-halım. Bakı, «Azərnəşr», 1951 Məmmədquluzadə C. «Rəhbər». Əsərləri, üç cilddə. Bakı, «Azərnəşr», 1984 Məmmədov X. Sultan Məcid Qənizadə. Bakı, «Yazıçı», 1983 Məmmədov X. «Əkinçi»dən «Molla Nəsrəddin»ə qədər. Bakı, «Yazıçı», 1987 Mirmöhsünzadə H.M. Hədiyyətül-ətfal. Bakı, «Orucovlar» mətbəəsi, 1911 Müznib Ə.A. Qiraət. İqtibas. Bakı, «Orucovlar» mətbəəsi, 1914 «Məktəb» jur. (1911-1920). «Rəhbər» jur. (1906-1907). Seyidov M.S. Kitabi-xəzainül-ətfal. Tiflis, Gürcü şirkətinin elektrik mətbəəsi, 1912 Şaiq A.T. Uşaq gözlüyü. Bakı, 1910 və sonrakı nəşrlər. Şaiq A.T. Gülzar. Bakı, «Orucovlar» mətbəəsi, 1912 Şirvani S.Ə. Rəbiül-ətfal. Əsərləri. Üç cilddə. II c., Bakı, «Elm», 1969 Vəlibəyov S. Qüdrəti-xuda. Tiflis, «Kəşkül» mətbəəsi, 1988 Zeynalzadə M.S. Həvəs. Hekayə qismi. Bakı, «İran» mətbəəsi, 1918 MUTLU, SAĞLIKLI VE BAŞARILI ÇOCUKLAR MASAL İKLİMİNDE BÜYÜRLER Yrd. Doç. Dr. Zeki GÜREL Abant İzzet Baysal Üniversitesi Eğitim Fakültesi Türkçe Eğitimi Bölümü Bolu/ Türkiye [email protected] ÖZET İnsan, biyo-psiko-sosyal bir varlıktır. Bu eşref-i mahlûkatın çocukluk çağı, kendisinden sonra gelen çağların da habercisidir. Masal, edebiyatın içinde, özellikle de çocuk edebiyatında öne çıkan bir tür olarak dikkati çekmektedir. Hatta çocukluğun bir evresi “Masal Çağı” olarak bile adlandırılmaktadır. Çocuk edebiyatındaki önemli türlerden biri olan masallar çocukluk çağının olmazsa olmazları arasında yerini almamışsa orda bir eksiklik ve yanlışlık var demektir. “Masallar çocukluk cennetinin hayal ülkesidir. Çocuk ruhunu yansıtan en çocuksu tür masaldır, çocukluğun yüzü hep geleceğe dönüktür. Masallar da geçmişle değil gelecekle ilgilidir. Çocuk hayali masallardan beslenir. Ve gelişir. Masallar aynı zamanda gerçek hayatı da yansıtır. Masallardan hayalleri ayıkladığınızda gerçekler dünyası daha kolay anlaşılır. Çocuk masalda kendini bulur. Masalla kolayca özdeşleşir, masalı yaşar. Masal kahramanlarını kendine yakın hisseder. Kendini masaldaki serüvene katmaktan hoşlanır. Masal formu, masalın sembolleri, tipleri, imajları ile çocuk dünyasının soyut anlatımı benzerlikler gösterir. Çocuk için masal hayaller dünyasında oynanan oyundan farksızdır. Büyüme ve gelişme çağındaki çocukların özlemleri en zengin olarak masallarda yer alır. Masal bu yüzden çocuğa yakındır. Çocuk ve masal, çocuk dünyasının özeti gibidir.” (Şirin, 1994:113, 115) Masallar, eskiden beri çocukların ilgisini çeken bir anlatım türüdür. Masal türünün kaynağı konusunda değişik görüşler vardır. Destanlar ve masallar millî şuuraltıdır. Bu açıdan bakıldığında çocukların masal çağında dinledikleri/okudukları/canlandırdıkları destan ve masalların bir milletin kendi çocuklarına kazandıracakları millî kimlikle olan ilişkisi de, ortak insanlık ideallerine sahip yeni nesiller içim önemi de kendiliğinden ortaya çıkmaktadır. Kim ne derse desin masal çağındaki çocuklar, masalsız olamazlar. Andre Maurois’in de dediği gibi “çocuklara masal verilmese bile onlar bunu yaratacaklardır.” Biz bu bildirimizde, masalın çocuğun eğitiminde, kişiliğinin gelişmesinde, dil öğreniminde, sosyal gelişiminde, kendini tanıma ve ifade etmedeki önemine, çocukluktaki dinlenen masalların onun yetişkinliğindeki ba- 84 MATERİALLAR Bakı, 11-13 oktyabr 2012-ci il şarısına ve mutluluğuna ne denli katkı sunduğuna/sunacağına dikkatleri çekeceğiz. Masalla ilgili olumlu ve olumsuz görüşleri değerlendirecek, masalın faydalarını maddeler halinde sayacağız. Türk Dünyası Çocuk edebiyatı çalışmalarında masal merkezli çalışmaların önemine değinirken de çocuklarımız için bir masal atlasının niçin ve nasıl hazırlanması gerektiğine dair görüşlerimizi katılımcılarla paylaşacak ve bu hususta bir tartışma zemini yaratarak ortak bir noktada birleşme için Gerekli Müesseseye, TÜRK DÜNYASI ÇOCUK EDEBİYATI ENSTİTÜSÜNE vurgu yapacağız. Anahtar Kelimeler: Çocuk, Çocuk Edebiyatı, Çocuk Eğitimi, Masal, Masalın Önemi, Türk Dünyası Masal Atlası, Türk Dünyası Çocuk Edebiyatı Enstitüsü. Mutlu, Sağlıklı ve Başarılı Çocuklar Masal İkliminde Büyürler Çocukluk, ömrümüzün şeker çağıdır. Çocukluk dönemi insan ömrünün temel taşıdır. Sonraki arzular, hayaller ve düşünceler bu taşa dayanarak kanatlanır. İnsanın aklı, düşüncesi, zevki, ruhu, psikolojisi, kabiliyeti ve sağlığı dahi bu çağda şekillenir. İnsan ömrünü üç kuşağa ayırmak mümkündür: 1- Çocukluk: Şeker çağı, 2- Gençlik: Hüner çağı, 3- İhtiyarlık ve Yaşlılık: Keder çağı. Tabiî ki bu tasnifi herkese aynı şekilde mal etmek mümkün değildir. Çünkü ömrünün şeker çağında zehir tadanlar, hüner çağında olaysız ve hünersiz yaşayanlar olduğu gibi, keder çağında da kederlenmeyenlerin olması gayet normaldir.1 İnsan, biyo, psiko, sosyal bir varlıktır. Bu varlığın çocukluk çağı, kendisinden sonra gelen çağların habercisidir. Atalarımızın şu tespitleri, modern pedagojinin yıllar önceki söylemleri gibidirler: “Ağaç yaşken eğilir” “Yedisinde neyse yetmişinde de odur” “Çocuklukta alınan terbiye taşa yazılmış yazı gibidir. Yetişkinlikte alınan terbiye ise suya yazılmış yazı gibidir” Bu tespitler ve bilimin geldiği nokta da gösteriyor ki çocukluk dönemi çok önemlidir. Bu dönemin çocuk edebiyatı açısından değerlendirmesi yapıldığında “masal türü”nün öne çıktığını görüyoruz. Zaten pek çok kaynakta çocukluğun 9 yaşına kadar olan evresine “masal çağı” denmesinin sebebi de bu olsa gerekir. Çocuk edebiyatındaki önemli türlerden biri olan masallar çocukluk çağının olmazsa olmazları arasında yerini almamışsa bir eksiklik var demektir. “Masallar çocukluk cennetinin hayal ülkeleridir. Çocuk ruhunu yansıtan en çocuksu tür masaldır, çocukluğun yüzü hep geleceğe dönüktür. Masallar da geçmişle değil gelecekle ilgilidir. Çocuk hayali masallardan beslenir ve gelişir. Masallar aynı zamanda gerçek hayatı da yansıtır. Masallardan hayalleri ayıkladığımızda gerçekler dünyası daha kolay anlaşılır. Çocuk masalda kendini bulur. Masalla kolayca özdeşleşir. Masalı yaşar. Masal kahramanlarını kendine yakın hisseder. Kendini masallardaki serüvene katmaktan hoşlanır. Masal formu, masalın sembolleri, tipleri, imajları ile çocuk dünyasının soyut anlatımı benzerlikler gösterir. Çocuk için masal hayaller dünyasında oynanan oyundan farksızdır. Büyüme ve gelişme çağındaki çocukların özlemleri en zengin olarak masallarda yer alır. Masal bu yüzden çocuğa yakındır. Çocuk ve masal, çocuk dünyasının özeti gibidir.2 Masallar, eskiden beri çocukların ilgisini çeken bir anlatım türüdür. Masal türünün kaynağı konusunda değişik görüşler vardır. “Folklor ürünü anonim masallarının ilk çıkış yerleri olarak genellikle Hindistan, Çin ve Yunanistan gibi ülkelerden söz edilir. Masalların, ülke ve hatta kıta sınırlarını aşan birçok de 1 2 Vahabzade, 1999, s. 20 Şirin, 1994, s. 113, 115. 85 «II BEYNƏLXALQ TÜRK XALQLARI UŞAQ ƏDƏBİYYATI KONQRESİ» ğişik kültürleri yansıtan ortak özellikleri varsa da her toplum bu masallara kurgu ve anlatım bakımından kendi ahlâk ve din anlayışı ile insan ilişkilerinde tutumuna, eğitimine ve zevk seviyesine göre ulusal bir damga basmış durumundadır. Nitekim konu ve tema bakımından aralarında açık benzerlikler bulunan Kuzey Avrupa ve Güney Avrupa masalları arasında bile belirgin farklar vardır. Özellikle Asya ve Avrupa masalları arasındaki farklar daha da çoktur. Türk masallarındaki tekerlemeleri yabancı masallarda bulmak mümkün değildir. Bu farkları oluşturan neden, masalların anlatıldığı ve kuşaktan kuşağa aktarıldığı toplumların veya kültürlerin ortam, düşünce ve duygu yönünden değişik özellikler taşımalarındandır.3 Masallar gelişim özelliklerine göre ikiye ayrılırlar: 1- Halk masalları 2- Edebi masallar Türk edebiyatı çalışmaları sırasında masalların derlenmesi ve yazıya geçirilmesi işine Cumhuriyet devriyle birlikte önem verilmiştir. Milli devlet Türkiye Cumhuriyetinin kuruluş arifesinde ve ilk yıllarında Türk medeniyetine ve edebiyatına karşı büyük ilgi uyanmıştır. Bu dönemde Ziya Gökalp’in bu konuda öncülük yapan çalışmaları olmuştur. O, bu çalışmalarını Altın Işık isimli kitabında toplamıştır. Ziya Gökalp ve ondan sonra bu işle uğraşanlar Eflatun Cem Güney, Naki Tezel ve Tahir Alangu, derledikleri halk masallarını edebi bir dille yayına hazırlamışlardır. Günümüzde ise masal, çocuk edebiyatının en popüler türleri arasına girmiştir. 365 güne birer masal mantığıyla hazırlanan kitapların ardından setler halinde masal kitapları basılmakta, Türk Dünyasından masallar da Türkiye’de çocukların dikkatine ve beğenisine sunulmaktadır. Pertev Naili Boratav başta olmak üzere, Ahmet Edip Uysal ve Mehmet Tuğrul’un Türk masallarından yaptıkları derlemeleri ve masallar üzerine incelemeleri önemli çalışmalardır. Saim Sakaoğlu’nun Gümüşhane Masalları, Bilge Seyidoğlu’nun Erzurum Halk Masalları ile Umay Günay’ın Elazığ Masalları üzerine yaptıkları doktora tezlerini Muhsine Helimoğlu Yavuz’un Masallar ve Eğitimsel İşlevleri, Prof. Dr. Saim Sakaoğlu’nun Masal Araştırmaları, Pertev Naili Boratav’ın Uçar Beyli Masalları, İlhan Başgöz’ün Masalın Anlatıcısı ve Mustafa Ruhi Şirin’in Masal Atlası isimli kitapları takip etti. Destanlar ve masallar millî şuur altıdır. Bu açıdan bakıldığında çocukların masal çağında dinlediği/okuduğu destan ve masalların bir milletin kendi çocuklarına kazandıracakları millî kimlikle olan ilişkisi de önemi de kendiliğinden ortaya çıkmaktadır. Yaşadığım bir vakayı nakletmek isterim: Bir gurup edebiyat öğretmeni ile çocuk edebiyatı dersinin Anadolu öğretmen liselerinde nasıl işlenmesi gerektiğini görüşmek, tartışmak, bilgi alış verişinde bulunmak için Aydın Ortaklar Anadolu öğretmen Lisesi’nde bir müddet birlikte olmuştum. Yaptığımız yakın çevre gezilerinden birinde yolumuz Zeus Mağarası’na düştü. Güzel Çamlı Millî Parkı’nın yakınında olan bu mağarada turistlerin yıkandığını görünce şaşkınlıkla rehberlerine bir soru sordum: – Hemen yakında pırıl pırıl, tertemiz bir deniz varken bu insanlar niçin bu karanlık mağaradaki pis suda yıkanıyorlar? Cevap enteresan olduğu kadar da düşündürücüydü. – Tanrı Zeus senede bir gün gelip bu mağarada yıkanırmış. Bunlar da onun gibi yapıyorlar, bu kutsal suda yıkanıyorlar. – Tanrı Zeus bu suda niçin yıkanıyormuş? – Niçin olacak, günahlarından arınmak için tabi… Bu, işte, destanın şuur altına nasıl hâkim olduğunu göstermesi bakımından önemli bir vakadır. Hem tanrı, hem günahkâr!.. ve o kültürün insanları, hâlâ destanın tesirinde, günahlarından arınmak için Zeus Mağarası’nda yıkanmaya devam ediyorlar. 3 Oğuzkan, 1983, s. 26. 86 MATERİALLAR Bakı, 11-13 oktyabr 2012-ci il Türk destanlarına bakınız, kendi için fedayı can eden bir tek destan kahramanına rastlayamazsınız. Destan kahramanlarımız hep millet için tabiatla, düşmanla mücadele içindedirler. Bunlardan hiçbiri ahlaksız, hırsız, huysuz… Değildirler. “Binlerce çocuk masalları dinleyerek büyümekte, iyiye doğruya yönelmekte, kendisine masal anlatan büyükleriyle arasında sevgi bağı gelişmekte, sevmeyi ve sevilmeyi öğrenmektedirler. Gerçek sözlü gelenekte yaşayan masallar gerekse kitaplara aktarılmış masallar muhteva yönünden tahlil edildiğinde masalların, söylendiği ve söylenmekte olduğu gibi, mücerret ve hayattan kopuk olmadıkları kolayca anlaşılır. Dünyanın her tarafından tespit edilen masallar, yapıları bakımından ayniyet gösterirler. Ancak masallarda bu yeksenaklığı gideren onları zenginleştiren ve onarla ruh veren önemli unsurlar masalların muhtevaları içindedir. Masal muhtevası anlatıldığı yörenin hususiyetlerine bürünerek, millî bir kimlik ve üslûpla karşımıza çıkmaktadır. İlmi metotlarla derlenip yayınlanan masallar bize, mensup oldukları milletin değer yargılarını, binlerce yıllık hayat ve tecrübelerini taşıdıklarını göstermektedirler… Mutluluk ve başarı, hüner ve emek karşılığı kazanılır ana fikri bütün masallarda hâkimdir. Fakir olsun zengin olsun bütün masal kahramanları, zekâ, hüner, dürüstlük ve taca sahip olurlar. Kötülük eden biri padişah olsun veya herhangi bir kimse olsun masalın sonunda mutlaka cezalandırılır. Masallarda iyilerin yanında kötüler, mutluluk yanında mutsuzluk, sevginin yanında nefret, kıskançlık gerçek dünya da sergilenir.4 Bütün bu özelliklerine ve güzelliklerine rağmen masalların zararlı olduğunu da söyleyenler olmuştur. Bunların başında da Jean Jacques Rousseau gelmektedir. O, Emile adlı terbiyeye dair romanında bu konudaki düşüncelerini de yazmıştır: “Emile ezber suretiyle hiçbir şey bellemeyecek, hatta efsaneleri ve La Fontaine’in o sade ve sevimli efsanelerini bile. Çünkü tarihin kelimeleri nasıl tarih değilse, efsanelerin kelimeleri de öylece efsane değildir. Masalın, çocukları eğlendirmek suretiyle aldattığını hiç akla getirmeyerek, efsaneye çocukların ahlâk dersi demek için insan ne dereceye kadar kör olmalıdır? Çocuklar efsanenin yalan kısmındaki cazibeye kapılırlar ve hakikati ihmal ederler. Bu suretle bir dersi tatlılaştırmak için yapılan şey onların dersten istifade etmelerine mani olmaktan başka bir netice vermez. Efsaneler büyük insanların bilgilerini artırabilir. Fakat çocuklara hakikati apaçık söylemek lâzımdır. Hakikatin üstüne bir örtü çekilecek olursa, çocuk onu açmak zahmetine katlanmaz. La Fontaine’in efsanelerini bütün çocuklara belletirler; fakat onlardan bir teki bile manalarını anlamaz. Onlar bu manayı anlayabilecek kabiliyette olsaydılar, netice daha fena olacaktı; çünkü onlardan çıkan ahlâk derslerinde iyi ile fena o kadar birbirine karışmış bir halde ve yaşlarıyla o kadar az mütenasiptir ki bu dersler onları faziletten ziyade fenalık yoluna götüreceklerdir… Efsaneleri ezberleyen çocukları takip ediniz; göreceksiniz ki okuduklarını tatbike fırsat buldukları vakit daima muharririn maksat ve niyetine zıt bir şekilde hareket ederler ve ıslahı istenen kusur ve hatalarından istifade edilmesini temin eden fenalığı sevmeye meylederler. Yukarıdaki efsanede (Karga ile Tilki hikâyesi) çocuklar karga ile alay ederler. Fakat aynı zamanda tilkiyi de çok beğenir ve takdir ederler; onu takip eden Ağustosböceği ile Karınca’ da Ağustosböceği’nin onlar için bir ibret dersi olacağını zannedersiniz; halbuki onlar karıncayı intihap ederler. İçinde aslan bulunan hikâyelerde –aslan gösterişli, parlak bir hayvan olduğu için– çocuk hemen aslan rolünü kabullenir ve bir taksime riayet ettiği zaman –hikâyeden aldığı ders mucibinde– taksim edilecek şeyin hepsini kendi alır. 4 Günay, 1979, s. 17. 87 «II BEYNƏLXALQ TÜRK XALQLARI UŞAQ ƏDƏBİYYATI KONQRESİ» Fakat Aslan ile Sivrisinek efsanesinde sivrisinek aslanı yere vurduğu vakit iş değişir. Çocuk artık aslan değil, sivrisinektir. Göğüs göğse çarpışmaya cesaret edemeyeceği kimseleri, iğneleye iğneleye öldürmeyi öğrenir. Zayıf Kurt ve Semiz Köpek masalı, çocuğa bir itidal dersi vereceği yerde bilâkis bir taşkınlık dersi verir. Bu efsaneyi belleyen küçük bir kız çocuğunun katıla katıla ağladığını hiç unutmayacağım. Bu gözyaşlarının sebebini öğrenmek için çok güçlük çekildi, fakat nihayet iş meydana çıktı. Zavallı çocuk zincire bağlı kalmaktan sıkılıyordu. Tasma içinde boynunun derilerinin yüzüldüğünü hissediyor, kurt olmadığına ağlıyordu. Görülüyor ki, zikrettiğim birinci efsaneden çıkan hisse, çocuk için en âdî bir dalkavukluk dersidir; ikincisininki bir insaniyetsizlik, üçüncüsününki bir haksızlık, dördüncüsününki bir hiciv, beşincisininki bir başıboşluk dersidir. Sizinle anlaşalım Mösyö La Fontaine, ben kendi hesabıma sizi okuyacağımı ve seveceğimi ve efsanelerinizden ders alacağımı vaad ederim. Çünkü ben onlardaki maksat ve niyeti tayinde hatâ etmem; fakat talebeme gelince, müsaade ediniz de ben ben onların bir tekini bile onlara belletmeyeyim, meğer ki bir çocuğun dörtte birini bile anlayamayacağı şeyleri bellemesinde bir fayda olduğunu ve anlayabildiklerinde de ters bir yola sapmayacağını ve hikâyede anlatılan şahıstan ibret alarak kendini ıslah edecek yerde aldatanı model ittihaz etmeyeceğini ispata muktedir olabilesiniz. Rausseau, Emile isimli hayali bir çocuğun eğitimini üzerine almış ve bir çocuk nasıl yetiştirilmelidir? sorusuna cevap aradığı Emile isimli eserini kaleme almıştır. Onun iddiasına göre masallar, çocukları hayatın geleceklerinde uzaklaştırır, yanlış inançlara sürükler, doğru ve mantıklı düşünme alışkanlığının gelişmesini engeller. Bunun için de Emille’nin masal okumasını ve bu arada özellikle La Fontaine’in fabillerini okumasını yasaklamış, ona ancak Robenson’u okumasını öğütlemiştir. J.J.Rouseau ile aynı görüşleri paylaşanların yanında bazı eğitimciler, çocuk gelişimciler, dil eğitimiyle uğraşanlar, çocuk sosyolojisi sahasının çalışanları, çocuk edebiyatçıları da çocuklara masal anlatılması veya okutturulmasından yana görüşler ileri sürmüşlerdir. Milli Eğitim Bakanlığımızca masalın faydaları şöyle özetlenmiştir. Masal yolu ile: 1Çocukların masal dinleme arzuları tatmin edilmiş olur. 2Çocukların çeşitli alanlarda bilgi edinmelerine yardım edilir. 3Çocuğu ana dili bakımından geliştirir, kelime hazinesi zenginleştirilir, hayal gücünü artırır. 4Masal dinleyen, okuyan ve anlatan çocuklar her yaşta kendilerini daha rahat ifade ederler. 5Çocuğa iyimserlik aşılanır, neşelendirilir, tabiat güzellikleriyle iyi huylara dikkatleri çekilir, tabiat tanıtılır, insan, hayvan ve bitki sevgisi öğretilir, çocuğa gözlem alışkanlığı kazandırılır. 6Çocukların sevdikleri konuların dramatize edilmesine imkân verilir…5 7Kim ne derse desin masal çağındaki çocuklar, masalsız olamazlar. Andre Maurois’in de dediği gibi “Çocuklara masal verilmese bile onlar bunu yaratacaklardır.” Çocuk eğitimi, çocuk psikolojisi ve çocuk edebiyatı üzerine yapmış olduğu araştırmaları ile çocuklar için yayınlanmış eserleri de bulunan İbrahim Alâettin Gövsa’nın çocukların masal ihtiyacını dile getiren şu tespitleri adeta J. J. Rouseau gibi düşünenlere cevap niteliğindedir: “Terbiyeye ait birçok mühim hakikatleri büyük bir kudretle tervic eden “Rouseau” herkes itiraf eder ki birçok noktalarda ifrata girmiş ve çocuk ruhunu tahlil ederken hayli hataya düşmüştür. Nitekim kitabının mukaddemesinde “Herşey senin elinden çıkarken iyidir, Her şey insanların elinden tereddi eder.” cümleleri ile başlayan ilk fikri hem mübalağalı, hem hatalıdır ve böyle birçok bariz zühulleri vardır ki burada icmal bile uzun sürer. 5 Anaokulları Klavuzu, 1971, s. 24-26. 88 MATERİALLAR Bakı, 11-13 oktyabr 2012-ci il Hülasa ekser erbab’ı deha gibi en büyük hakikatlerin yanında en yanlış mütalaaları aynı kuvvetle müdafaa etmiştir. İşte La Fontaine ve emsali gibi hakiki hayatın fevkinden vekayii ihtiva eden eserleri çocuklara men etmesi de böyle bir yanlıştır. Bir çocuk hiçbir zaman Karga ve Tilki’nin hakikaten konuşacağına inanmaz. Fakat böyle fevkaladeliklere ihtiyacı vardır. Nitekim kendi bebeklerine birer şahsiyet iade eden bir yavru icad ettiği halde böyle inanmış değildir. Yanlış kanaatler batıl itikatlar, hatalı fikirler çocuklarda muhitlerindeki yetişkin insaneları onlardan sirayeten hâsıl olabilir ki asıl bunlardan ihtiras etmek lazım gelir. Yoksa gıdayı hayal olan eserlerden değil. Peri hikâyeleri, dev masalları garip şeylere karışan türlü sergüzeştler ve harikalar yapan padişah ve şehzade masalları hayvanata izafe edilen veya onlarla müşterek olan vak’alar ve sergüzeştler çocukların en ziyade aradıkları mevzulardır. "Dokuz yaşından itibaren çocuk biraz daha ciddi ve biraz daha imtidatla mütalaaya kabiliyetli olur; fakat ruhiyatçıların tavsiye ettikleri veçheyle çocuklara verilecek eser, çocukca olmalıdır. Çünkü birçok müellif, çocuğun seviyesine inmek için birtakım tıfılane şeyler yazarlar ki çocuklar bundan hoşlanmazlar. Çocuk eserlerinin kahramanları çocuk olsa bile harikulade tasvir edeilmiş olmalı ki mini mini kariler severek takip edebilsinler. Tolstoy demişki, 'Tuhaftır, ben küçükken daima büyüklere benzemeye gayret ederdim fakat büyüdüğüm zamandan beri de çocuklar gibi olmayı temenni ediyorum'" (Gövsa, 1925:68) Edebiyat ve eğitim ilişkisi üzerindeki çalışmalarıyla da dikkati çeken Prof. Dr. Cahit Kavcar, “Edebiyat eserleri insana özgü bazı değer ve niteliklerin yerleşip kentleşmesi, toplumsal yaşamın ve çağın gerektirdiği değerlerin benimsenmesi yolunda önemli roller oynar. Kısaca edebi eserler hem bireysel hayatla, hem de sosyal hayatla ilgili olarak, iyiye, güzele ve doğruya yönelme yolunda, yeni değerler kazandırma yolunda telkinlerde bulunur, insanları bunlar doğrusunda eğitir”6 derken edebiyat eserinin salt bir sanat olmaktan başka fert ve toplum üzerindeki etkisini de öne çıkartmaktadır. Yazar, sadece çağına tanıklık etmekle yetinemez, onun asıl vazifelerinden biri de zamanın elinden tutarak okurunu/yeni yetişen nesilleri geleceğe hazırlarken yarını kurmaktır. Tarihi, komutanlar değil yazarlar yapacak. Abdulhak Hamid’in bir şiirinde yazar hükümdara şöyle sesleniyor: Sebep ne böyle hiddet-i apansız Tarihi yapan siz, yazan biz Şu manada herhalde bu, siz yaparsınız biz de yazarız. Aslında bunu şöyle anlamak lazımdır: Tarihi yazarlar, yazarlar olmadan önce yazarlar, sonra hükümdarlar yaparlar. Sanatın gücü; hele hedef kitlesinin geleceğin kurucuları çocuklar olması hasabiyle, çocuk edebiyatının güçlü ve önemi bu noktada iyice ortaya çıkmaktadır. Çocuğu hayata hazırlarken ona verilecek her türlü bilgi, ahlak dersi bir edebiyat eserinin içine sindirilirse, daha iyi anlaşılır, zevkle okunur, dinlenir. Böylece verilmek istenenler çocuğa somut ve cazip bir şekilde sunulmuş olacaktır. Çayın içinde şeker misali… Fabl yazarlarından Ch. Charrier’in de dediği gibi: Kuru bir ahlâk dersi kişinin Canını sıkar oysa, Masalın güzelliği ahlâk dersinin Kuruluğunu yok eder.7 Bu tespitlerden de anlaşılıyor ki, masal bir anlatım tekniği olmak da önemlidir. Mithat Cemal Kuntay’ın Türkün Şehnamesinden isimli kitabına aldığı “Tarih Hocasına” başlıklı şu şiir aslında bu yaklaşımı doğrulamaktadır. Anlat bana bir parçacık ecdâdımı anlat; Muhtacım o efsaneye, tarihe masal kat. Yattıkça, büyür dağ gibi bir gövdesi varmış; Kalkınca, uzar gövdesi dünyayı tutarmış; 6 7 Kavcar, 1999, s. 6. Charrier, 1972, s. 210. 89 «II BEYNƏLXALQ TÜRK XALQLARI UŞAQ ƏDƏBİYYATI KONQRESİ» Düşmanları müstefreşelerden yumuşakmış; On saltanat el pençe rikâbında uşakmış; Öldükçe yaşarmış yeniden hadiselerde… Muhtacım o ecdâda yalandır deseler de. Anlat bana bir parçacık ecdâdımı anlat; Muhtacım o efsaneye, tarihe masal kat8 Sonuç olarak, gelecek, bir toplulukta nesilden nesile aktarılarak gelen ve bu vasfından dolayı saygı duyulan bilgi, davranış şekilleri ve kültür değerleri olduğuna, kültürü de millet meydana getirip yaşattığına göre, yaşamak için milli kültürümüzü yaşatmak mecburiyetindeyiz. Geleneğe sahip olmak için önce tarih şuuru geliştirmeye ihtiyaç vardır. Tarih şuuru sadece “geçmiş”in geçmişliğini bilmek değil “hal”de de var olduğunu anlamak demektir. İster insaniyetin hafızası olan objektif tarih, ister ait olduğu milletin vicdanı olan millî tarihindeki amaç sadece geçmişi öğrenmek/öğretmek değil, geleceği de yapmaktır. “Hal”de geçmişin aynen tekrarı değil çağın şuuru içinde geleceğe köprü kurmak, bunu da anane, abideler ve yazılı vesikalara dayalı olarak, var oluşumuzun kaynağı gelenekle sağlamak mümkün olmaktadır. Gelenek ve gelecek çocukla devamlılık kazandığından, geleneğin yaşatılmasında önelmiş rolü olan masallardan asla vazgeçilmemelidir.9 Dil, kendisi de bir kültür unsuru olmakla birlikte, en önemli kültür taşıyıcısıdır. O halde, istiklâl ve istikbâl için çocuklar için kaleme alınacak/derlenecek/anlatılacak her masalın Türkçe olması gerekmektedir. Sonuç Olarak: 1.Türk devlet ve topluluklarında yapılan masal derleme çalışmalarının sonuçları bir merkezde toplanmalı. Henüz vakit geçmeden yeni masal derleme çalışmaları yapılarak bu merkeze ulaştırılmalıdır. 2. Türk Dünyası Masal atlası hazırlanmalı. Türk Dünyasının masalları tasnif edilip incelenmeli ve değerlendirildikten sonra ayıklama yapılarak bu atlas hazırlanmalıdır. Bu atlasın Türk devlet ve topluluklarında basımı, dağıtımı sağlanmalıdır. 3.Türk Dünyası Masal atlasının çocukların yaş gruplarına göre çizgi roman, çizgi film, resimli kitap, boyama kitabı, yap-boz… gibi yan ürünleri hazırlanıp Bütün Türk Dünyasında çocukların beğenisine ve dikkatine sunulmalıdır. 4. Türk Devlet ve topluluklarında ortak masal yazma yarışmaları yapılmalı, ödüller verilmelidir. 5.Türk Dünyası Masal atlasından masal anlatma yarışmaları düzenlenmelidir. Dili bir, gönlü bir, imanı bir Türk Dünyası için çocukluk çağında masalın önemi kavranmalıdır. Türk Dünyasındaki bu birliğin Dünya barışı, insanlığın huzuru için gerekli olduğu gerçeği hiçbir zaman göz ardı edilmemelidir. 6. Bütün bu çalışmaları hakkıyla yürütebilmek içinde gündelik siyasetten uzak çalışacak millî hedeflere ve ortak insanlık ideallerine hizmet edecek bir TÜRK DÜNYASI ÇOCUK EDEBİYATI ENSTİTÜSÜ’nü bir an önce kurmanın zamanı geldi de geçiyor bile. Bahtiyar Vahapzade’nin masalla ilgili bir şiirini okuyarak tebliğimi bitirmek ve sizleri selamlamak istiyorum: “Bırak masal desin siyasetçiler, İnsanın kalbine masal nur saçar. Masal dinleyenin fikri yücelir, Hayalden yol açar o hakikate. Her zaman masalda galebe çalar, Hakikat yalana, ışık zulmete.” 8 9 Kuntay, 1971, s. 61. Kantarcıoğlu, 1991, s. 33-34. 90 MATERİALLAR Bakı, 11-13 oktyabr 2012-ci il 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. KAYNAKÇA ŞİRİN, Mustafa, Masal Atlası, Ankara 2007, Kök Yayıncılık. BAŞGÖZ, İlhan, Masalın Anlatıcısı, Yayına hazırlayan: Nuri Taner, Karaeli, 1988, Arı-San Yayınları. UMAY, Günay, Elazığ Masalları, Erzurum, 1975. Atatürk Üniversitesi Yayını. BORATAV, Pertev Naili, Masallar-ı Uçar Leyli, Yayına hazırlayan: Muhsine Helimoğlu Yavuz, İstanbul, 2001, Tarih Vakfı Yayınları. SAKAOĞLU, Saim, Masal Araştırmaları, Ankara, 1999, Akçağ Yayınları. OĞUZKAN, A. Ferhan, Yerli ve Yabancı Yazarlardan Örneklerle Çocuk Edebiyatı, 3. baskı, Ankara 1983, Gül Yayınevi. VAHABZADE, Bahtiyar, Vatan Millet Anadili, Ankara 1999, Atatürk Yüksek Kurumu Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayını. Çocuk Edebiyatı, Hazırlayan: Mustafa Ruhi Şirin, İstanbul, 1994. HELİMOĞLU, Yavuz, Muhsine, Masallar ve Eğitimsel İşlevleri, Ankara 2002. GÜREL, Zeki, Çocuk Edebiyatı (Yrd. Doç. Dr. Fahri Temizyürek ve Yrd. Doç. Dr. Namık Kemal Şahbaz ile birlikte) Ankara, 2007, Öncü Kitap GÜREL, Zeki, İkibine Doğru Çocuk Edebiyatımız, Ankara, 2001, Zeki gürel Çocuk Edebiyatı İhtisas Kütüphanesi Yayını. PROPP, Vladimir, Masalın Biçimbilimi, Çevirenler: Mehmet Rifar – Sema Rifat, İstanbul, 1985, Bilim Felsefe Sanat Yayınları. GÜREL, Zeki, Türk Dünyası Çocuk Edebiyatı, Ankara, 2008. MAKAS, Zeynelâbidin, Türk Dünyasından Masallar, İstanbul, 2000, Kitabevi Yayını. GÜNEY, Eflatun Cem, Masallar, Ankara, 1990, Kültür Bakanlığı Yayını. TEZEL, Naki, Türke Masallar, 2 cilt, Ankara, 1990, Kültür Bakanlığı Yayını. KANTARCIOĞLU, Selçuk, Eğitimde Masalın Yeri, İstanbul, 1991, Milli Eğitim Bakanlığı Yayını. GÖKALP, Ziya, Altın Işık, Hazırlayan: Şevket Kutkar, İstanbul, 1976, Kültür Bakanlığı Yayını. UMAY, Günay, “Çocuk Eğitimi ve Masalları”, Divan Dergisi, Haziran 1979, Sayı: 8, s. 17. ROUSSEAU, Jean Jacques, Emil Yahut Terbiyeye Dair, Çevirenler: Prof. Dr. Hilmi Ziya Ülken, Ali Rıza Ülgener, Selahattin Güzey, İstanbul, 1956, Türkiye Yayınevi. Anaokulları Klavuzu, İstanbul, 1971, Milli Eğitim Basımevi. GÜREL, Zeki, İbrahim Alâettin Gövsa Hayatı Sanatı Eserleri, Ankara, 1995, Kültür Bakanlığı Türk Büyükleri Dizisi. GÜREL, Zeki, “İbrahim Alâettin Gövsa’nın Edebiyat ve Çocuk Edebiyatı Kavramları Etrafındaki Düşünceler”, Kastamonu Eğitim Dergisi, Ekim 1995, Yıl:1, Sayı:2, s. 33-45. GÖVSA, İbrahim Alâettin, Bediî Terbiye, İstanbul, 1341. CHARRİER, Ch. – R. Ozouf, Yaşanmış Pedagoji, Çeviren: Nejat Yüzbaşıoğulları, Ankara 1972, Milli Eğitim Bakanlığı Yayını. KAVCAR, Cahit, Edebiyat ve Eğitim, 3. Baskı, Ankara, 1999, Engin Yayınları. KUNTAY, Midhat Cemal, Türkün Şehâmesinden, İstanbul, 1971, Milli Eğitim Basımevi. 91 «II BEYNƏLXALQ TÜRK XALQLARI UŞAQ ƏDƏBİYYATI KONQRESİ» 92 UŞAQ ƏDƏBİYYATI YAZIÇI VƏ RƏSSAMLARINA TƏNQİDİ BİR BAXIŞ 93 «II BEYNƏLXALQ TÜRK XALQLARI UŞAQ ƏDƏBİYYATI KONQRESİ» NİZAMİ MURADOĞLUNUN ƏSƏRLƏRİNDƏ “UŞAQ DÜNYASI” DÜNYA MODELİ KİMİ Ağaverdi XƏLİL AMEA Folklor Institutu [email protected] XÜLASƏ Müasir Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli nümayəndəsi Nizami Muradoğlunun yaradıcılığında uşaq mövzusu da xüsusi bir yer tutur.Şairin ayrı-ayrı şeirlərində və poemalarında uşaq dünyası xüsusi diqqətlə işlənmişdir. Açar sözlər: Ədəbiyyat, uşaq, Nizami, dünya modeli. THE CHILD WORLD AS “THE MODEL OF WORLD” IN THE WORKS NIZAMI MURADOGLU The child subject takes the special place in the activity of Nizami Muradoglu who is the well-known representative of modern Azerbaijan literature. In different poems and works by the poet the child world is worked in special form. Keywords: literature, child, Nizami Muradoglu, the model of world. Ən yeni dövr Azərbaycan ədəbiyyatında uşaqlar üçün yazılan əsərlər həm daha əvvəlki dövrlərdən başlanan ənənənin davamıdır, həm də müasir dövrün gerçəkliliklərindən irəli gələn novator xüsusiyyətlərlə zəngindir.Ən yeni dövr Azərbaycan ədəbiyyatında uşaq mövzusunun müxtəlif formalarına rast gəlirik. Bu mövzu özünün bir sıra xüsusiyyətləri ilə, yanaşma, əks etdirmə, tematik əlvanlıq, təbiətlə bağlılıq, folklor motivləriindən istifadə və s cəhətləri ilə səciyyələnir.Belə səciyyəvi cəhətləri öz əsərlərində geniş şəkildə əks etdirən yazıçılardan biri də Nizami Muradoğludur.Nizami Muradoğlunun yaradıcılığı, janr, mövzu və problematika baxımından olduqca əhatəlidir.Burada uşaq mövzusu da geniş yer tutur. Nizami yaradıcılığında yaradılan əlvan və rəngarəng uşaq dünyası özündə milli mənəvi dəyərlərin bütün çalarlarını və koloritini cəmləşdirir və onları uşaqların və yeniyetmələrin mənəvi dünyasına böyük bir nikbinlik qaynağı kimi daxil edir. Bu zaman ədəbi əsərin effekti daha yüksək, təsirliliyi daha artıq olur. Bu xüsusiyyət özünü uşaqlar üçün yazılan əsərlərdə daha da aydın göstərir. Onun yaratdığı uşaq dünyası uşaqların tərbiyəsində ciddi rol oynaya bilər. O, uşaqları çətinliklərdən qorxmamağa, vətənə və xalqa sədaqət ruhunda tərbiyə etməyə, böyüklərinə sayğı, dininə bağlılıq kimi ülvi və nəcib hisslərə sövq edir. Çünki burada yaradılan uşaq dünyası xalqın özünə məxsus xəyal dünyasının ifadəsidir. Onun bütün obraz, süjet və motivləri ənənəvi düşüncənin məhsuludur. Belə olduğu üçün Nizaminin yaratdığı uşaq dünyası hər kəs tərəfindən daha asan anlaşılır və dərk edilir. Uşaq dünyası sadə, təmiz və səmimi bir dünyadır.Bu daxili dünya ətraf aləmlə təmas və ünsiyyətdə genişlənir, zənginləşir pozitiv və neqativ dəyişikliklərə uğrayır.Ətrafdan gələn neqativ təsirlərə daxili dünyanın davamlı ola bilməsi üçün o mütləq sağlam təməllər üzərində qurulmalı və özünü mühafizə edə bilməlidir. Belə bir dünyanın qurulmasında əlbəttə ki, uşaq ədəbiyyatının da iştirak imkanları məhdud deyildir.Uşaq çox zaman oxuduğu ədəbiyyatdan dünyaya baxır və dünyanı ədəbiyyatdan aldığı əxlaq və tərbiyə ilə qavrayır.Bu mənada uşaq ədəbiyyatının yaratdığı insan obrazı uşaq üçün örnək olur.Uşaq yaşlarında qurulan dünya modeli sabit və mühafizəkar olması ilə xarakterizə olunur.Burada ədəbiyyatın üzərinə ciddi məsuliyyət düşür. Məsuliyyət “uşaqlar cəmiyyətin gələcəyidir” formulunda ifadə olunan sadə həqiqətədn ibarətdir.Bu gümkü uşağın sabah sağalam mənəvi dünyaya malik olan bir insan olması üçün, heç şübhəsiz ki, ədəbiyyat öz imkanlarını səfərbər etməli və insan tərbiyəsinə öz töhfələrini verməlidir.Uşağın mənəvi dünyasının bütövlüyü və tamlığı üçün onda dini, milli və bəşəri dəyərlərin nikbin vəhdətini formalaşdırmaq lazımdır.Humanist, ədalətli, dürüst və təbii ki, optimist bir insanın cəmiyyət quruculuğunda daha çox faydası ola bilər və belə insanların qurduğu cəmiyyət də daha mükəmməl olar. 94 MATERİALLAR Bakı, 11-13 oktyabr 2012-ci il Uşaq dünyası nikbin baxışlar, arzular və inamlarla dolu bir dünyadır.Burada insan da, vətən də öz gözəlliyi ilə öz yerini tutur.Uşaq dünyası vətənpərvərlik və vətəndaşlıq üçün açıq olur. Bu poeziyada vətəndaşlıq müxtəlif şəkildə ifadə oluna bilər .Lakin onun bir əsas ifadə forması vardır.Bu,xalqın tarixi taleyinə münasibətlə şərtlənən formadır.Nizaminin bir sıra şerlərində ümumilikdə doğma torpağa ,ocağa bağlılığın təsvir və tərənnümü geniş yer tutur. Nizaminin lirik qəhrəmanı faktlara , həyat hadisəsinin mühüm detallarına ayrı-ayrılıqda daha çox nəzər yetirir.Ümumi mühakimə, pisixoloji təhlilə nisbətən müəyyən əhvalatın təsviri və təsvirin məntiqi nəticəsini şeirdə əsas poetik üslub kimi seçilir.Şeirlərin bu keyfiyyətini ayrıca qeyd etmək lazımdır.Bu şair qəlbinin zamanla həmahəng döyünməsidir, onun əhval-ruhiyyəsinə, dəyişməsinə qarşı həssaslığıdır.Dünyanın ən müxtəlif hadisə və faktları şairin qəlbində dərhal əks-səda tapır.Belə həssaslıq və fəallıq həmişə onun şeirlərində əsas xətti təşkil edir. Şairin əsərlərində işlənən motivlərin bütün ünsürləri uşaqlar üçün doğmadır. Uşaq düşüncəsi üçün, onun maraq dünyası üçün bu motivlərində cazibə gücü vardır.Şairin “Uşaq dünyası” ndan gələn dəyərlər uşaqların da xəyal dünyasında yer tutur. “Ədalət və xalq işi naminə çalışan bu qəhrəmanları uşaqlar da çox sevirlər. Gələcək nəslə mərdlik, doğruluq, zəhmətsevərlik kimi gözəl keyfiyyətlər aşılayan ədəbiyyat nümunələri nikbin bir sonluqla, haqq işinin, düzlüyün qələbəsi ilə bitir ki, bu da uşaqların ürəyincə olur” (2,125). Nizami uşaq dünyasının “Sabahına qapıları Allahın adı ilə və duallarla açır ”.Və şeirlər insan qəlbini Allah sevgisi ilə dolduran motivlərlə qarşılayır.Bundan sonra şanlı vətən başlanır. Bu şərəfli tarixi keçmişi olan qüdrətli bir xalqın vətənidir-böyük türk yurdudur: Ey Araz boyunca bölünən Vətən, Bölünə-bölünə kiçilən Vətən. Sənin bölünməyin mənim günahım, Özümün-özümə xəyanətimdir. Tökülən göz yaşım, çəkilən ahım, Sənin kiçilməyin qəbahətimdir(1,25). Burada vətən öz şanlı tarixi və tarixi faciələri ilə canlanır: Vətənin adının sonluğu candır, “Can” deyib Allahı (göydə) sevirik, “Can” deyib torpağa şəhid veririk, “Can” deyib canımdan can verdim sənə. Mən sənə “can demək öyrətdim qızım, Can deyib sevəsən torpağı, daşı(1,87). Şair vətəni bütün rəngləri və gözəllikləri ilə olduğu kimi, eyni zamanda onu bütün dərdləri və problemləri ilə birlikdə çox sadə və aydın dillə, uşaq səmimiyyəti ilə təqdim edir: Qarabağda talan var, Gözü yolda qalan var, Nə onu yada salan, Nə də geri alan var(1,31). Vətənin gerçəkləri belə aydın və sadə şəkildə, eyni zamanda şairin qəlbinin ağrıları ilə birlikdə ədəbiyyata gəlir və uşaqların qarşısında vətənin sevvgisi ilə birlikdə onun dərdləri də canlanır. Buradakı sevgi və səmimiyyət o qədər güclüdür ki, o uşaq dünyasına daxil olanda onu zədələmir, əksinə emosional effekti gücləndirir.Bundan sonrə hər kəs vətənin dərdinə şərik olur və dərd bölünə-bölünə ağrısını azaldır və sevgini isə artırır. Şair uşaqlar üçün yazdığı şeirlərdə güclü fərdiləşdirmə və ümumiləşdirmə aparmışdır. Belə ki, onun şeirlərinin bəzilər öz övladlarına və nəvələrinə xitabən yazılmışdır.Bir sıra şeirlərində sadəlövh uşaq məntiqi ilə cəmiyyətimizdəki neqativ hallar tənqid edilir: Həkimlər də dayımın Ciblərini soydular, 95 «II BEYNƏLXALQ TÜRK XALQLARI UŞAQ ƏDƏBİYYATI KONQRESİ» Cibində pul qalmadı, Bizə konfet almadı(1,150). Nizaminin uşaqlar üçün və uşaq mövzusunda yazdığı əsərlər həm lirik, həm də epik nümunələrdən ibarətdir.Lirik nümunələrin içində epik təhkiyə və süjet elementləri müşahidə olunduğu kimi, epik əsərlərində də lirik ricətlər müşahidə olunur. Bu xüsusiyyət onun bədii üslubunu forma baxımından daha da zənginləşdirir.Belə xüsusiyyətlərə şairin “Bu dünyanın məzarları ağlamaz” poemasında rast gəlirik. “1937”- represiyasının faciələri məlumdur.Bu faciə və dəhşət Rəsizadə ailəsinin həyatında da yaşanıb. Bu ağır və çətin həyatın əzabını Rəsizadə Hüseyn Molla Abdulla oğlu Cavidin soyunu yaşadan övladlarının ikisi də bu və ya digər şəkildə çəkib.Dövürn və dövranın girdabını, fələyin rəhmsizliyini, mənəvi azadlığı azaldaraq yoxa doğru qovan ictimai-siyasi xofun, cəmiyyəti qorxu içində saxlayan vahimənin dəhşətini ən yaxından və ən çox hiss edən ailələrdən biri də Cavid əfəndinin ailəsi olub. Fələk çəkə bilmədiyni ona və ailəsinə çəkdirib.Böyük dram yazarının faciəli həyatı dövrün, dövranın və amansız zamanın həqiqi həyat dramını əks etdirir. Bu “xəyal içində səadət arayan” romantik şairin ailəsinin əzab-əziyyətlərlə dolu həyat dramı istedadlı yazıçı Nizami Muradoğlunun “Bu dünyanın məzarları ağlamaz” poemasında bütün duyğulu anları, hiss və həyəcanları ilə birlikdə canlandırılmış, həqiqət həqiqi sənətdə yenidən yaradılmışdır. Poema XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli nümayəndəsi Hüseyn Cavidin həyatdan vaxtsız və nakam getmiş oğlu Ərtoğrol Cavidin anadan olmasının 90 illiyinə həsr edilmişdir. Poemada Ərtoğrolun doğulması, uşaqlıq illəri, təhsil aldığı dövr, əsgərliyi, xəstəliyi və çəkdiyi iztirablar, ayrılığın və ağır həyat tərzinin doğurduğu ağrılar və acılar qələmə alınmışdır. Əsərdə verilən bütün hadisələrin mərkəzində Cavidlər ailəsinə qarşı aparılan repressiyanın gətirdiyi faciə durur. “Bu dünyanın məzarları ağlamaz” əsəri janrına görə lirik poema olsa da məzmununda ardıcılıl bir süjeti və epik təhkiyəni izləmkdədir. Burada qəhrəmanın doğulmasından dünyasını dəyişməsinədək olan ömür yolundan bəhs edilir. Əsərin təhkiyə tərzində həm klassik divan ədəbiyyatının məsnəvi tipindən, həm də xalq yaradıcılığından gələn ənənəvi şeir formalarından istifadə olunmuşdur. Poemada gənc və istedadlı Ərtoğrol Cavidin həyatının demək olar ki, bütün məqamları öz əksini tapmışdır. Burada həyatın duyğulu anları, emosional aspektləri poetik şəkildə tərənnüm edilir. Lirik emosional ovqat əsərdə başlanğıcdan sonadək izlənilir. Yazıçı poemada haqqında bəhs etdiyi gerçəkliyi, tarixi hadisələri xronoloji prinsiplə izləyir, amma onları sadəcə təsvir etmir, canlandırır, yarımçıq qalmış, axıradək yaşanmamış həyatın davamını duyğularda, düşüncələrdə və hisslərdə bərpa edir, həqiqi sənət səviyyəssində yenidən mənalandırır. Əsərin əsas qəhrəmanı Ərtoğrolun dünyaya gəlməsindən əbədiyyətə qovuşmasınadək olan bütün mümkün duyğulu anlar şairin könül dünyasının hərarəti ilə yeni bir nəfəs və ruh qazanır və beləcə yenidən yaşamağa davam edir. Şair qəhrəmanına belə bir əbədi ömür qazandırmaq üçün bütün imkanlarını, istedad və təcrübəsi ilə yanaşı qəlbinin ən kövrək və emosional ehtiyatlarını səfərbər edir. Belə bir maksimum əsəri bədii-emosional baxımdan zənginləşdirir və onu mükəmməl sənət əsəri kimi səciyyələndirir. Şairin yaratdığı Ərtoğrol obrazı tarixi bir şəxsiyyət kimi aydın və parlaq göründüyü kimi, bədii baxımdan da bütöv və kamildir. Kamran Əliyevin də müşahidə etdiyi kimi “Ərtoğrol Hüseyn Cavidin övladı olmaqla yanaşı, həmçinin əsl bədii qəhrəmana çevrilir, yəni bioqrafiyası məlum olan və bioqrafiyası ilə şöhrətlənən bir obrazdan bədii düşüncənin yaratdığı başqa bir obraz səviyyəsinə yüksəlir”. Bu artıq Nizami Muraqdoğlunun şair istedadı ilə yenidən sənətdə əbədi həyat qazanan Ərtoğrol obrazıdır. Bu obraz hər hansı nadir rəsm əsəri ilə müqayisə olunmaz dərəcədə üstün, real və canlı görünür. Çünki onun bütün xarakteri, lirik-emosional incəlikləri, obrazın dəqiq çalarları o qədər mükəmməl təqdim olunur ki, bu təsvirdən çox fərqli bir səviyyəyə yüksəlir və canlı, həyati ef96 MATERİALLAR Bakı, 11-13 oktyabr 2012-ci il fekt yaradır. Həssas oxucu özünü bu hadisələrin seyriçisi deyil, iştirakçısı hiss edir və faciənin ağrılarını öz həyatının yaşanmış duyğuları kimi həm müəlliflə, həm də qəhrəmanla bölüşür və bu kədərin ağır yükünü onların hər ikisinin çiyninə qoyduğu ağırlığı azaltmağa çalışır. Burada obraz yaxın keçmişimizi, milli varlığımızın ağrılı anlarını canlandıraraq təkcə bizi keçmişə dəvət etmir, eyni zamnda bizim müasirimizə çevrilir və bizimlə ən məhrəm və ən munis duyğularını paylaşır. Nizami Muradoğlu hadisələri canlandırarkən incə və həssas məqamları çox diqqətlə seçir. Bu seçimdə bütn hallarda üstün mövqe milli mənası olan motivlərə verilir. Ərtoğrolun dünyaya gəlməsi 1919-cu ilin oktyabrına təsadüf edir. Amma şairə görə bu təsadüf deyil, zəruritdir. Şair Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin gətirdiyi hürriyət günəşinin müqəddəs enerjisini Cavidlər ailəsinə isti və hərarət gətirən bir motiv kimi dəyərləndirir. Bu anların sevincini şair oxucusuna Cavid əfəndinin, Müşkünaz xanımın və onları təbrik edən görkəmli Azərbaycan ziyalılarının sevinci ilə birlikdə bütün doilğunluğu ilə yaşadır. Dünyaya gəlişini milli tariximizin hürriyət məqamından başlayan qəhərmanı şair elə milli dəyərlərin tam mərkəzində, xalq yaradıcılığının emosional resursları ilə təqdim edir. Qəhrəmanın fiziki və mənəvi həyatı Azərbaycanın ictimai-siyasi həyatı ilə üzvi bir vəhdətdə və paralellikdə verilir. Bir tərəfdə Ərtoğrol böyüyür, Cavid yaşayıb yaradır, əslində o biri tərəfdə deyil, elə onları da içinə alan böyük bir mühitdə Azərbaycan yaşayır. Bunlar şairin yüksək vətəndaş mövqeyi ilə birləşərək tam çulğaşmış şəkildə paralelləşdirilir. Amma bu bədii bir parallelikdir və yazıçı istedadının inmkanları ilə gerçəkləşdirilmişdir. Bu da ilk növbədə onu göstərir ki, şair üçün seçdiyi mövzunun əsas surətləri nə qədər əziz və doğmadırsa, yaşadığı vətənin və millətin taleyi də o qədər yaxındır və can, qəlb və könül dünyası ilə bağlıdır. Ona görə də şair vətəni, milləti, tarixi və milli dəyərləri Cavidlər ailəsi ilə birlikdə görür, Ərtoğrulun, Turanın taleyində yaşanan Azərbaycanı tərənnüm edir. Bu taleyin tarixində Cümhuriyyət, Şura, İşğal, Soyqırım, Deportasiya, Repressiya, Sürgün, Müharibə, Aclıq, Məhrumiyyət, Xəstəlik, Ayrılıq və Ölüm var. Cavidlər ailəsi bu faciələrin çoxunu öz taleyində yaşayıb. Azərbaycanla birlikdə bütün məhrumiyyətlərdən keçib. Cavid də, Ərtoğrol dünyadan köçəndə ən böyük təsəlliləri Azərbaycanın sağlığı, varlığı və nə zamansa çata biləcəyi bəxtiyarlığı olub. Nizami Muradoğlunun “Bu dünyanın məzarları ağlamaz” poeması da Cavidlər ailəsinə, onların həyatında yaşanmış Azərbaycan faciəsinə həsr olunmuş əsər kimi bizi çox da uzaq olmayan keçmişimizin mənəvi dünyası ilə bağlayır və tarixin ibrət dərslərini həm bu günkü gənc nəslə, həm də gələcək nəsillərə itkisiz və zədəsiz çatdırır. 1. 2. 3. 4. ƏDƏBİYYAT Muradoğlu N.Sabaha açılan qapılar.Bakı, Şirvannəşr, 2009. Əzizov Ə. Azərbaycan sovet uşaq ədəbiyyatının inkişaf yolu(1920-1945). Bakı, Gənclik, 1968. Далгат У.Б. Литература и фольклор, М.: Наука, 1981. Бахтин М. Вопросы литературы и эстетики. – М.: Худож. Лит., 1975. MAVİSEL YENER’İN MASAL VE HİKÂYELERİNDE ÇOCUK DÜNYASI Yrd. Doç. Dr. Ayvaz MORKOÇ Celal Bayar Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Anabilim Dalı Manisa/TÜRKİYE. [email protected] ÖZET 1962 yılında Ankara’da dünyaya gelen Mavisel Yener, Ege Üniversitesi Diş Hekimliği Fakültesi mezunudur. Diş hekimliğini ve edebiyatçılığı birlikte yürüten Yener, evli ve iki çocuk annesidir. İlk ürünleri 1978 yılından 97 «II BEYNƏLXALQ TÜRK XALQLARI UŞAQ ƏDƏBİYYATI KONQRESİ» itibaren gazete ve dergilerde yayımlanmaktadır. Büyük kısmı çocuk ve gençler için kaleme alınmış şiir, hikâye, masal, tiyatro oyunu ve roman türlerinde 60’tan fazla kitaba sahiptir. Kaleme aldığı çocuklara yönelik eserleriyle Türk çocuk edebiyatı dünyasında kendine özgü bir yer edinmeye başladığı görülmektedir. Çocuk edebiyatı alanındaki çalışmalarını günümüzde de ısrarla sürdüren Mavisel Yener’in, eserleri aracılığıyla çocuk psikolojisine ve çocuğun iç dünyasına nüfuz edebilen edebiyatçılardan biri olduğu söylenebilir. Bu bildirimizde çocuk edebiyatı sahasında başarılı ve verimli çalışmalarıyla dikkat çeken Mavisel Yener’in bilhassa masal ve hikâyelerinde çocuk dünyasına nasıl bir bakış açısıyla yaklaştığı incelenecektir. Eserlerinde çocukların iç dünyalarını, duygu ve düşüncelerini nasıl ele aldığı irdelenecek ve değerlendirmelerde bulunulacaktır. Anahtar Kelimeler: Mavisel Yener, masal, hikâye, çocuk dünyası. CHILDREN'S WORLD IN MAVİSEL YENER’S TALES AND STORIES ABSTRACT Mavisel Yener, who was born in Ankara in 1962, has -almost all the works- written for children and young people. She has more than 60 books as poetry, stories, tales, drama and novels. She began to obtain a unique field in Turkish children's literature with these works. Mavisel Yener, tells skillfully the inner world of children and their psychologies. In this paper, how Mavisel Yener, drawing attention with successful and efficient works in the field of children's literature, approached a perspective to the world of children's in her stories and tales will be examined and assessed. Keyworts: Mavisel Yener, tale, storie, chıldren’s world. Giriş Çocuğa değer veren, onu gelecekteki gelişme ve ilerlemelerin kaynağı olarak gören toplumlar, millet olmanın bilinciyle kendi çocuk edebiyatlarını oluşturmuşlardır. Ortaçağ'da çocuğu yok sayan düşünce, çocukluğu bir an önce atlatılması gereken geçici bir dönem olarak görme anlayışı, Aydınlanma Çağı'nda ortadan kalkar. Jean Jack Rousseau'nun Emile adlı romanında ilk kez çocuk, toplumun önemli bir ferdi olarak ele alınmıştır. Bu gelişme çocuk edebiyatının ilerlemesinde dikkate değer bir adım olmuştur. Toplum hayatına eksik hazırlanmış çocuk, geleceğin problemli insan adayıdır. Bu yüzden eğitimde çocuk edebiyatının küçümsenmeyecek bir yeri vardır. Bu konuda çocuk edebiyatı alanında eser verenlere önemli görevler düşmektedir. Çocuklar için oluşturulan eserlerin niteliği ya da niteliksizliği, o milletin sanatçılarının konuya bakış açılarını belirler. Çocuğun hayal gücünü genişletmeyen, eğitimine katkıda bulunmayan eserler, çocukların gelişimine hiçbir fayda sağlayamaz. (Aslankara, 03.11.2011) Çocuk edebiyatı, Türkiye’de 1980’li yıllardan itibaren çocuk kitaplarının değerinin daha iyi anlaşılmasıyla birlikte problem olmaktan yavaş yavaş çıkmaya başlamıştır. Gerek ustaların gerekse genç yazarların çocuk kitaplarına yönelmeleri, çocuk edebiyatının canlanmasına vesile olmuştur. (Aslankara 03.11.2011) Mavisel Yener’in Hayatı, Edebi Faaliyetleri ve Fikirleri 1962 yılında Ankara’da dünyaya gelen Mavisel Yener, Ege Üniversitesi Diş Hekimliği Fakültesi mezunudur. Diş hekimliğini ve edebiyatçılığı birlikte yürüten Yener, evli ve iki çocuk annesidir. İlk ürünleri 1978 yılından itibaren gazete ve dergilerde yayımlanmaya başlamıştır. Hemen tamamı çocuk ve gençler için kaleme alınmış şiir, hikâye, masal, tiyatro oyunu ve roman türlerinde 60’tan fazla kitaba sahiptir. İki yıl süreyle Gazete Ege'de çocuk sayfası hazırlayan Yener, Haber Ekspres gazetesinin çocuk sayfasında köşe yazarlığı da yapmıştır. Varlık, Virgül, Edebiyat Eleştiri gibi edebiyat dergilerinde hikâye ve yazıları yayımlanmıştır. TRT İzmir Radyosu'nda iki yıl süreyle "Mavi Mektuplar" adlı edebiyat köşesini sunmuştur. 2007'de ise TRT İzmir Radyosu'nda "Mavi Sözcükler" isimli köşeyi hazırlayıp sunmaya başlar. Aytül Akal ve Nilay Yılmaz ile birlikte yazdığı Mor Gece Mavi Gün isimli oyunu Ankara Devlet Tiyatrosu'nda 2007 sezonunda sahnelenmiştir. Yine Aytül Akay ve Nilay Yılmaz’la birlikte yazdığı Kırmızı Şemsiye adlı oyun 2012 sezonunda İstanbul Devlet Tiyatrosu tarafından sahnelenmeye başlamıştır. Ayrıca TRT radyolarında 98 MATERİALLAR Bakı, 11-13 oktyabr 2012-ci il oynanmış tiyatro oyunları bulunmaktadır. Masal, hikâye ve şiirleri ilköğretim ders kitaplarında örnek metinler olarak yer almaktadır. Bazı metinler yabancı dillere de çevrilmiştir. Mavisel Yener, Küçük Hanımlar Küçük Beyler uluslar arası tiyatro festivalinde Türkiye’ yi temsil etmiştir. Yurtiçi ve yurtdışında düzenlenen çocuk edebiyatı konulu sempozyumlarda bildiriler sunmuş, değişik üniversitelerde konferanslar vermiştir. Yener, 2007 yılından başlayarak Cumhuriyet Gazetesi kitap ekinde çocuk edebiyatı konusunda tanıtım ve eleştiri yazıları yazmayı sürdürmektedir. Edebiyatçılar Derneği, Yazarlar Sendikası, Dil Derneği ve P.E.N. Yazarlar Derneğinin üyesidir. Mavisel Yener, merkezi İzmir' de bulunan AIDS ile Mücadele Derneği’nin yönetim kurulu üyesidir. Bunun yanı sıra aynı dernekte uyuşturucu ve AIDS konusunda eğitici eğitmeni olarak çalışmaktadır. Çocuk edebiyatı alanında atölye eğitmenliği de yapmaktadır. Mavisel Yener’in üzerinde durulması gereken bir yönü de ortak kitaplar çıkarmasıdır. Aytül Akal’la şiir alanında başlayan ortak çalışmaları roman ve tiyatro türlerinde devam etmiştir. Mavi Ay (Akal-Yener, 2005A, 72 sayfa), Kuş Uçtu Şiir Kaldı (Akal-Yener, 2005B, 59 sayfa), Kar Sesi (Akal-Yener, 2011A, 208 sayfa), Şiirimi Kedi Kaptı, (Akal-Yener, 2006A, 59 sayfa) Ay Kaç Yaşında? (Akal-Yener, 2006B, 64 sayfa) Denizin Büyüsü, (Akal-Yener, 2006C, 67 sayfa), Kırmızı Şemsiye (Akal-Yener, 2007, 64 sayfa), Kaç Güneş Var? (Akal-Yener, 2011B, 64 sayfa) Adlarını taşıyan eserler, Yener’in Akal’la birlikte çıkardıkları şiir kitaplarıdır.1 Yazarın yine Aytül Akal ile çıkardığı romanın adı ise Kayıp Kitaplıktaki İskelet’tir. (Akal-Yener, 2010, 72 sayfa) Bu esere her iki yazar da ortak katkı sağlamıştır.2 Yeni Asır gazetesinin İçimizdeki Köşe Yazarları Ödülü (1998)'nü, Evinden Kaçan Masal ile Tömer Anadili Masal Yarışması Ödülü (1999)'nü, Su Yeşili öyküsü ile Tömer Anadili 2000 Öyküler Yarışması Ödülü (2000)'nü, "Üşengeç" adlı yapıtıyla Çocuk Mizah Öyküleri ödülünü (2001), Samim Kocagöz Öykü Birincilik Ödülü (2002)'nü, Ömer Seyfettin Öykü Birincilik Ödülü (2002)'nü kazanmıştır. Ayrıca "Kayıp Seslerin İzinde" romanıyla Çocuk romanı birincilik ödülüne (2002), "Mavi Zamanlar" adlı yapıtıyla Çocuk Romanı birincilik ödülüne (2003), Mavi Ay (Aytül Akal ile birlikte) ile Çocuk Edebiyatçıları Birliği Yılın Çocuk Şiiri Kitabı Ödülü (2004)'ne, Ocakçı Gözleri isimli öyküsüyle İşçi Öyküleri ödülü (2005)’ne layık görülmüştür. Mavisel Yener, daha çok çocuk edebiyatı ve çocuk dünyası konularında verdiği edebi eserleriyle tanınmaktadır. Oysa bu konularda teorik çalışmalar da yapmaktadır. Başka bir ifadeyle Yener, şair ve yazar kimliğinin yanı sıra bilimsel temele dayanan araştırmalar da yapmaktadır. Gerek yurt içinde, gerekse yurt dışında ulusal ve uluslar arası kongre ve sempozyumlara katılıp bildiriler sunmuş; araştırma, deneyim ve birikimlerini bilim dünyası ile paylaşmıştır. Ayrıca farklı üniversitelerde konferanslar vermiştir. 1 2 Mavisel Yener ile Aytül Akal ortak şiir kitabı çalışmaları konusunda şunları söylemişlerdir: Önce aynı tema üzerine karşılıklı yazılan şiirler, bir yandan tema dışı yazılan şiirlerle, bu şiirleşmeler iyice eğlenceye dönüştü. Böylece beş kitap (Mavi Ay, Kar Sesi, Denizin Büyüsü, Kuş Uçtu Şiir Kaldı, Şiirimi Kedi Kaptı) yazıldı. Ancak, iki yazar pek uslu duramadık ve yeni oyunların arayışına girdik. Aynı şiiri birlikte yazmayı denedik (Ay Kaç Yaşında ve Kaç Güneş Var). Ardından Aytül Akal, Mavisel Yener’e “kırmızı bir şemsiye” kaybedip kaybetmediğini sordu. Böylece yeni bir oyun daha başladı ve “Kırmızı Şemsiye” başlıklı bir ortak bir çalışma çıktı ortaya. Bu çalışmada, iki yazarın öykü ve şiirlerini resimleyen iki ayrı ressam vardı. Böylece, tek bir kitapta dört sanatçı birlikte çalışmış oldu. (Banu Aksoy, “Kayıp Kitaplıktaki İskelet”, Bir Dolap Kitap, Nisan 2011.) “Kayıp Kitaplıktaki İskelet” başlıklı romanın ortak bir ruh ve üslupla yazılmasındaki başarının, 2001′den beri süregelen bu çalışmaların bir sonucu olduğunu söylenebilir. Yazarlar Mavsel Yener ve Aytül Akal romanın yazılıp ortaya çıkmasını sağlayan süreci şu cümlelerle açıklamıştır: Tudem Yayınları sahibi İsa Aykanat, Kültür Bakanlığı’nın 47. Kütüphaneciler Haftası açılışının bu yıl Efes Celsus Kitaplığı’nda yapılacağını söyledi ve Mavisel Yener’e o gün için bir proje kitap yazıp yazamayacağını sordu. Daha önce yazdığı “Mavi Zamanlar” kitabında arkeolojik alanda geçen bir serüven anlattığı için, bu, Yener için keyifli bir çalışma olacaktı. Yener, böylesi güzel bir projeyi Aytül Akal’a anlatıp “Birlikte yazalım mı?” teklifinde bulundu. Böylece kitabın heyecanlı yolculuğu başlamış oldu. İki yazar, birer tuğla koyarak yapıyı ördük. 99 «II BEYNƏLXALQ TÜRK XALQLARI UŞAQ ƏDƏBİYYATI KONQRESİ» Yener’e göre çocuklar edebi metinler aracılığıyla duygu eğitimine tabi tutulmalıdır. Yapılan bilimsel araştırmalar sonucunda bazı insanların duygu sağırı (aleksitimi) olduğu tespit edilmiştir. Yine aynı araştırmada duygu sağırı olan bireylerin hayal kurma yeteneklerinin bulunmadığı belirlenmiştir. Özellikle çocuklarda hayal kurmaya ayrı bir değer veren Yener, masal, hikâye ve şiirler aracılığıyla hayal dünyasını geliştiren çocukların duygu sağırı (aleksitimi) olmayacağına inanmaktadır. Zira masal, hikâye ve şiirler çocukların duygu ve duyularının eğitiminde en tesirli türlerdir. Mavisel Yener, duyguların, bireyin hayatındaki temel rehberler olduğu düşüncesindedir. Çocuklar için yazılan edebi metinlerde onlara duygunun yerine aklı koymayı değil, ikisi arasındaki akıllı dengeyi bulma yöntemlerini sezdirmek önemlidir. Akıl ve yürek uyumunu sağlamak için çocuğa özenle seçilmiş metinler okutulmalıdır. Bu metinler, eğitim, psikoloji, felsefe gibi diğer disiplinlerle yakın ilişki içinde olmalıdır. Yener, her çocuğun mutlaka duygu eğitimi alması gerektiğini savunmaktadır. Duygu eğitimi ise kurmaca metinlerle yapılabilir. Bu metinlerde kullanılan temel duygu kümeleri bulunmalıdır. Mavisel Yener, Dr. Daniel Goleman’ın Duygusal Zekâ (Goleman, 1995) adlı eserinde açıkladığı bilgilere dayanarak edebi metinlerde kullanılacak temel duygu kümelerini sıralar. Buna göre öfke, üzüntü, korku, zevk, sevgi, şaşkınlık, iğrenme, utanç olmak üzere 8 küme bulunmaktadır. (Yener, 2006, 149150) Başarılı bir çocuk yazarı bu duygu kümelerini iyi bilmeli ve eserlerini ona göre kaleme almalıdır. Mavisel Yener’e göre çocukların eğitilmesi ve geleceğe sağlıklı bireyler olarak hazırlanması uygun edebi metinler aracılığıyla sağlanabilir. Zira çocuklar bu metinler sayesinde eleştiri yapmayı öğrenebilir, önyargısız davranmayı başarabilir ve kendi duygu denetimlerini gerçekleştirebilirler. Bunların dışında edebi metinler, çocuklara farklı yollardan sonuca gitmeyi, esnek düşünmeyi ve duygularını paylaşmayı öğretebilir. Yener, çocuk gelişiminin kendine özgü dinamikleri olduğunu vurgulayarak bütün gelişim dönemlerinin, kendinden önceki ve sonraki dönemlerle bağlantılı olduğunu söyler. Ruhsal gelişimin de buna paralel biçimde sürdüğünü belirtir. O halde erken dönemde kazandırılan olumlu davranışların sonraki dönemde çocuklara önemli katkıları olacaktır. (Yener, 2006, 150) Edebi metinler aracılığıyla çocuk okura duygu eğitimi verilmesini her zaman önemsemiş olan Yener, bu çalışmanın danışman öğretmen ya da drama öğretmeni gibi sevecen ve hoş görülü yetişkinler tarafından yapılmasını uygun görmektedir. (Yener, 2006, 151) Masallarda Çocuk Dünyası Küçük yaşlardan itibaren kitaplara ve okumaya düşkün olan Mavisel Yener’in, matbaa yüzü gören ilk kitabı onun 35 yaşından sonraki dönemine denk gelir. İzmir’de yayımlanan Gazete Ege’nin çocuk sayfasının sorumluluğunu üstlenerek çocuk dünyasındaki yerini daha da sağlamlaştıran Yener, esasen 1978’den itibaren yazı ve edebi ürünleriyle gazete ve dergilerde kendini göstermeye başlamıştır. O dönemde yarışmalara katılıp ödüller kazanmasına rağmen uzun yıllar basılı bir kitaba sahip olmamıştır. Yayınevi ve editörden gelen teklif üzerine “Mavi Elma” adlı kitabı 1998 yılında basılır. Mesleği diş hekimliği olan yazar, iş hayatına başladığı yıllardan itibaren ağırlıklı olarak çocuk hastaları tedavi etmektedir. Kendi çocuklarının yanı sıra diğer çocuklar aracılığıyla da çocuk dünyasını daha yakından tanıma fırsatı bulacaktır. Bilhassa farklı sosyo-ekonomik çevrelerden gelen çocuk hastaları onun kaleme alacağı masal, hikâye, roman ve tiyatro gibi eserleri için zengin birer malzemedir. (Hasmaden, Mart 2011). Mavisel Yener, hem anneliğin, hem de diş hekimliğinde çok sayıda çocukla içli dışlı olmanın verdiği avantajla çocuk psikolojisini, çocuk mantalitesini, çocuğun dış âlemi algılayış ve değerlendiriş biçimini, kısacası çocuk dünyasını daha derinden kavrayabilmektedir. Yener, çocuğu eğitmenin en dikkate değer araçlardan birinin masallar olduğu düşüncesindedir. Bu amaçla çok sayıda masal kaleme almıştır. Kitap halinde yayımlanmış ilk masalları 1998 yılında kitapçı raflarında yerini alan Evinden Kaçan Masal, (Yener, 1998A, 64)’dır. Yazarın, daha sonra masallar dizisi şeklinde çok sayıda kitabının çıktığını görmekteyiz. 10 kitap100 MATERİALLAR Bakı, 11-13 oktyabr 2012-ci il tan oluşan Mavi Masallar dizisi, 5 kitaplık Armut Kafa Ailesi dizisi, yine 5 kitaplık Çılgın Köpek dizisi, Kedi Ted’in Serüvenleri ve Haylaz Pati’nin Serüvenleri, (Yener, 2012A, 64). Bunlardan bazılarıdır. Yazarın ayrıca tek masal derlemesi olan Sihirli Masallar, (Yener, (Derleyen), (2009A, 280) adlı eserini zikretmek gerekir. Yener, edebiyatçılığının ilk yıllarında dizi halinde kitaplar yazmaya pek sıcak bakmazken çocuk okurların ısrarlı talep ve yönlendirmeleriyle eserlerini belli karakterler etrafında şekillenen dizi kitaplar şeklinde yazmaya başlar. Mavisel Yener, M. Sadık Aslankara’ya gönderdiği 12. 10. 2010 tarihli mektubunda dizi kitaplarla ilgili görüşlerinde meydana gelen değişikliği dile getirir. (Aslankara, 03.11.2011) “Dolunay Dedektifleri bir dizi olarak başlamadı ama çocuklar bu karakterlerin başka serüvenlerini okumayı istediklerini ısrarla yazdılar/söylediler. Böyle olunca ‘neden olmasın’ diyerek ikincisini de yazdım. Bu böyle beş kitap oldu. Başlangıçta seri kitap fikrine soğuk bakıyordum, fakat gördüm ki çocuk okurlar seri kitaplardan hoşlanıyor. Her roman farklı bir serüveni anlatıyor, yalnızca karakterler aynı. Çocukları iyi edebiyatla buluşturmanın, kitapları sevdirmenin yolu nereden geçiyorsa o kapıyı açık tutmakta yarar var. ‘Seriye karşıyım’ diye tutturmanın anlamsızlığını çocuklar öğretti bana! Onlardan ne çok şey öğreniyoruz…” Yener, gerek masal türüne ve gerekse de hikâye ve romanlarda yer alan masalsı unsurlara özel bir önem vermiş, masalları özgürlük olarak görmüştür. (Hasmaden, Mart 2011). Masallarda ikincil bir dünya yaratmayı seviyorum. Fantastik yazmak da bana heyecan veriyor. Neden derseniz, ben özgürlüğüme çok düşkün biriyim. Masallarda buluyorum ben özgürlüğü. Masallarda her şey mümkün. Herhalde özgürlüğü çok sevdiğim için masalları çok seviyorum. Her ne kadar bir hikâye kitabı olsa da masalsı unsurların çokça yer aldığı Mavi Elma’nın giriş yazısında Mavisel Yener, masala olan sevgisini ve çocukların büyüklere yeni şeyler öğrettiğini şu cümlelerle dile getirir: (Yener, 2004A, 2). Çocuklarımın bana anlattığı öykülerden öğrendim elmanın her zaman kırmızı ya da yeşil olmadığını. Böylece sevdalandım mavi elmaya. Yaşam ne kadar bilinmezler ve ulaşılmazlıklarla dolu olursa olsun, cesaret ve kararlılıkla yola çıkıldığında her şeyin üstesinden gelinebildiğini çocuklar öğretti bana Derin Yırtmaç, Yener, (2004B,) bir masal kitabı olmamasına rağmen birçok sayfasında masal unsurlarının yoğun biçimde kullanıldığını görüyoruz: “Bir kuş katarı geçiyor tepemden. Katardan ayrılmış yük vagonları kuşlara bakıp bakıp sessizce yutkunuyorlar” (Yener, 2004B, 43) Kitabın en dikkat çekici özelliği olarak tüm insanlarda güzellik, düş, umut gibi kavramları yüceltmeye çalışan masalsı anlatımlardır. Bu vesileyle Yener, çocukluğu, masum bakışı yeniden hatırlatmaktadır. “Hiç bilmediği bu diyarda kırlangıç olup bu öyküyle birlikte gün ışığına doğru kanat – vurmak istedi. (Yener,2004B, 96). “Masa örtüsünün mavisi karaya çalmış artık. Balkabakları fareye dönüşmeden bu kentten gitmeliymişim. “Üç tekerlekli arabasıyla dolaşan dondurmacıdan çok -giysileri yaptığı işi ele vermese de- kupa arabasıyla dolaşan prens gibi görünürdü çocukların gözüne.” (Yener, 2004B, 73) Masalların düğüm noktasındaki “kırk katır” yine karşımıza çıkıyor: “Kırk katırın kuyruğuna bağlayıp salıvermişler beni dağlara.” (Yener, 2004B, 50) “Bulut huylu oluyorum, tutamıyorum gözyaşlarımı” (Yener,2004B,52) gibi masal unsurları karşımıza çıkmaktadır. Yazarın 5 kitaptan oluşan Haylaz Pati’nin Serüvenleri Yener, (2012A, 72) dizisi üzerinde durmak gerekir. Zira bu dizi için yapılacak yorum ve değerlendirmeler ağırlıklı olarak diğer masal dizileri için de geçerli olacaktır. “Haylaz Pati’nin Serüvenleri” serisi, Mavisel Yener’in okumaya yeni başlayan çocuklar için kaleme aldığı beş kitaplık bir dizidir. Bu kitaplarda bir köpekle bir kız çocuğunun samimi ve eğlenceli maceraları anlatılmakta ve böylece ilkokul 1. sınıf seviyesindeki çocuklara okuma 101 «II BEYNƏLXALQ TÜRK XALQLARI UŞAQ ƏDƏBİYYATI KONQRESİ» sevgisi aşılama amaçlanmaktadır. Pek çok farklı yaş grubundan okurlar için eserler veren ve üretken bir yazar olan Mavisel Yener, bu seri ile yeni okumaya başlayan çocukları kendine hedef kitle olarak seçmiştir. (Sunay, Mayıs 2012). Hikâyelerde Çocuk Dünyası Mavi Elma, adlı ilk hikâye kitabı 1998 yılında yayımlanan Yener, masal ve roman türlerinde olduğu gibi hikâye türünde de çokça kitap yazmış velut bir yazardır. Vampir Öyküsü, Çikolata Zamanı ve Zeki’nin Zekâsı Kaçtı, isimlerini taşıyan üç hikâye kitabı 1999 yılında basılmıştır. Bunun ardından Zaman Torbası adlı kitabı gelir. Kızlar Sünnet Olur mu? 2000 yılında, Üşengeç ise 2001 yılında yayımlanmıştır. 2008 yılında Dinozorla Kahvaltı, 2009 yılında ise Öğretmen Neden Çıldırdı (Yener, 2009, 64 Sayfa) adlı eserleri kitaplaşmıştır. Yazarın, ayrıca gençler için kaleme aldığı Gitme Dönmezsin, (Yener, 2011A, 107 s.) ile yetişkinler için yazdığı Derin Yırtmaç, (Yener, 2004B, 120 s.) adlı hikâye kitaplarını zikretmek gerekir. Mavisel Yener, hem masal, hem de hikâyelerindeki olay örgülerinde serüven kurgusuna ön planda yer vermektedir. Okurda merak uyandıran polisiye unsurları da başarılı biçimde kullanmaktadır. Yapılan bilimsel araştırmalar sonucunda çocukların gizemli konuları sevdikleri tespit edilmiştir. Bu gerçeğin bilincinde olan yazar, kimi hikâyelerinde gizemli yolculukları öne çıkararak okuyucunun ilgisini üst seviyede tutabilmektedir. Mesela Mavi Elma’da (Yener, 1998B, 64 s.) İnsuyu Mağarası’nda yolunu kaybeden bir ailenin yaşadığı gizemli serüven anlatılır. Yener, masal ve hikâyelerini kurgularken bir anne olmanın kendisine verdiği tecrübeleri kullanır. Diş hekimliği mesleğinin çok farklı çocuklarla olan ilişkilerinden yararlanır. Nihayet derin gözlemci niteliğini devreye sokar. Bu üç önemli unsuru harmanlayarak ortaya başarılı eserler çıkarır. Yazarın masal ve hikâye karakterlerini oluştururken bıktırıcı açıklamalardan kaçındığını, diyaloglarda doğallığı bozmadığını görürüz. Eser karakterlerini yine dikkat ve özenle emek vererek oluşturduğu anlaşılmaktadır. Böylece edebi eseri oluşturan tüm parçalar, anlamlı bir bütünlük oluşturur. Çocuk edebiyatında mizahın küçümsenmeyecek bir yeri bulunduğunun farkında olan Yener, mizahın da çelişkiden ortaya çıktığını bilmektedir. Bu gerçekten yola çıkarak uygun dozda “abartı” ve “çelişki”yi kullanırken hayat gerçeklerinin dışına çıkmamaya özen gösterir. (Karaduman, Mayıs-Haziran 2001, 14). Yener, hikâyelerinde gerçek mekânlara, bilinen şehirlere çokça yer verir. Bunlar arasında İzmir başta gelen şehirdir. Mavisel Yener’in imajlar dünyasında İzmir’e özgü pek çok anlatımın yer aldığı görülmektedir: “Sümeyra’yı, Stavros’u ve aşklarının tanığı Alsancak garını bavuluma özenle yerleştiriyorum.” (Yener, 2004B, 45) derken anlatımıyla hikâye kişisi, Alsancak garını önce dramatik bir aşk hikâyesinin içine yerleştirir. Çünkü, hiç bırakılamayan bir kenttir İzmir. Başka bir hikâyede ise kentin güzelliği, bütün şiirselliğini de içinde taşımaktadır: “Denize yaslanıp kenti katlayıp durmuşuz içimizde. Bulutların saçakları İzmir’e değerken, Çatalkaya’ ya mor çalmış. İkindi yıkımını gözbebeklerinden seyretmişim...” (Yener, 2004B, 73) Urla için yazılan “Tuz” kitabın en önemli hikâyelerdendir. “Güvercin Çağı”nda kurmaca yazar şöyle konuşmaktadır: “Öykü kokan bu mavi kenti seviyorum.” (Yener,2004B,13) Başka bir ifadeyle İzmir ona ilham veren bir mavi şehirdir. (Soyşekerci, Mart 2005, 2) Yener, hikâyelerinin odağında yer alan başta İzmir olmak üzere şehirleri anlatırken aynı zamanda şehirli insanların hayatlarını da ele almaktadır. Temel konunun insan olduğu bu hikâyelerde toplumsal konulara bireylerin penceresinden bakmaktadır. Bazı hikâyelerinde ise kişilerin geçmişte ve özellikle de çocuklukta yaşadığı olumsuz hatıralarına yer verir. Derin Yırtmaç, (Yener, 2004B, 120s.) kitabında yer alan Tuz, Gölgeler Islanmaz, Gündüşü ve Derin Yırtmaç’ta yazar, hikâye kişilerinin iç dünyalarına eğilerek, çocuklukta yaşadıkları kırılmalarının devam ettiğini gösterir. Bunları yalın bir anlatımla ruhsal gerçeklik halinde aktarır. İnsan 102 MATERİALLAR Bakı, 11-13 oktyabr 2012-ci il psikolojisini kısa cümleler kullanarak somut gerçeklikle okuyucuya yansıtmaya çalışır. Bu örneklerde anlam yoğunluğu ve derinliği birkaç sayfaya sığdırılmıştır. Gölgeler Islanmaz, içinde yoğun psikolojik unsurlar barındıran hikâyelerdendir. Hikâyede yıllar önce kendisini terk edip giden hiç görmediği babasının ölümünden sonra, onun yaşadığı eve gelen bir anlatıcı vardır. Melek adlı anlatıcı, babasından kalan eşyalar arasında onun hayatından izler bulma gayretindedir. Babasının kendisine yazdığını hayal ettiği mektupların peşindedir. Yazar, ayrıntılardaki gizli anlamlarla hikâye kişisinin iç dünyasını gözler önüne sermektedir: “Yüreğinde bir acı vardı. On iki saat yol teperek geldiği kıyı kasabasında yapayalnızdı ve anahtar kilide uymuyordu. Gövdesine taş fırlatan sapanın anlamını çözmeye çalışan bir kuş gibi, umarsızlıkla bezginliğin karıştığı sınırda durdu öylece. Yaşamı boyunca sağaltamadığı yarası yeniden kanamaya başladı(...)Yüzünü hiç görmediği, sesinin ezgisini hiç bilmediği, asla bağışlamadığı bir erkek: Babası.” (Yener, 2004B, 27) Babasının yıllar önce yaptığı yağlıboya tablodaki kadını merak eder. “Yoksa tablodaki kızıl saçlı, yuvarlak kalçalı kadınla bu yatakta sevişmiş miydi babası? Belli belirsiz bir kıskançlık duyumsadı. Elleri yüzüne kapandı.” (Yener, 2004B, 31) Yazar, bu satırlarda psikanalitik bazı bulguları kullanmaktadır. (Soyşekerci,Mart 2005, 6) Sanatın her türüne önem verdiğini bildiğimiz Mavisel Yener, hikâyelerinde ebru, ciltçilik, takı yapımı, resim, heykel, vitray, fotoğraf, mimarlık, karagöz gibi birçok sanat dalından söz etmekte, okurlara bu sanatlara ait önemli bilgiler aktarmaktadır. Dikkatli bir gözle incelendiğinde yazarın hikâyeleri, sağlam kurgulamalarla oluşturduğu, akıcı bir dil kullandığı masal ve hikâyelerde yeni şiirsel imajlara başvurduğu görülür. Yine hikâyelerin dokusuna ince bir toplumsal eleştirinin sindirildiği anlaşılmaktadır. (Soyşekerci, Mart 2005, 9) Mavisel Yener, kısa cümleler kullanarak yazdığı eserlerinde çocuk ve genç okuyucuları tesiri altına alabilmektedir. Kelime seçiminde dikkatli ve özenli davranan yazar, kendine has bir cümle yapısına ulaşmıştır. Yeni Türkçe kelimeleri kullanmaya özen gösterirken bunları iğreti bir biçimde değil, doğal akış içinde verir. Bütün bunlardan daha dikkat çekici nokta ise Mavisel Yener, olaylara çocuk gözüyle bakabilmekte, çocukların kendi küçük dünyalarını sorgulamalarını sağlayabilmektedir. Hikâyelerin konuları daha çok aile ilişkileri, bireyler arasındaki tatlı çekişmeler, kardeşler arası diyaloglar, okul maceraları, serüvenler, kimi polisiye olaylar, çocukların hayal ve arzuları şeklinde sıralanabilir. Sonuç Uzun yıllardan beri çocuk edebiyatı alanındaki çalışmalarını sabır ve özveriyle sürdüren, gittikçe büyüyen bir çocuk okur kitlesine sahip olan ve bu kitle tarafından “masalcı teyze” olarak adlandırılan Mavisel Yener, Türkiye’de çocuk dünyasını iyi bilen edebiyatçılardandır. Kaleme aldığı çocuklara yönelik eserleriyle Türk çocuk edebiyatı dünyasında kendine özgü bir yer edinmeye başladığı görülmektedir. Mavisel Yener, hem anneliğin, hem de diş hekimliğinde çok sayıda çocukla içli dışlı olmanın verdiği avantajla çocuk psikolojisini, çocuğun dış âlemi algılayış ve değerlendiriş biçimini, kısacası çocuk dünyasını daha derinden kavrayabilmektedir. Eserleri aracılığıyla çocuk psikolojisine ve çocuğun iç dünyasına nüfuz edebilen az sayıdaki edebiyatçıdan biri olduğu söylenebilir. Edebi eserler yazmanın yanında bilimsel araştırmalar da yapan, yurt içi ve yurt dışında sempozyum ve konferanslarda özgün bildiriler sunan Yener’in, masal ve romanlarını oluştururken eğitim, çocuk psikolojisi, felsefe, sosyoloji gibi disiplinlerin birikimlerinden yararlandığı görülmektedir. 2012 itibariyle 60’ı aşan kitabıyla Türk çocuklarının eğitilmesinde ve geleceğe sağlıklı bireyler olarak hazırlanmasında küçümsenmeyecek katkılar sağladığı söylenebilir. Temennimiz Mavisel Yener’in başarıyla kaleme aldığı eserlerinin farklı Türk şivelerine aktarılması ve tüm Türk dünyasına tanıtılmasıdır. 103 «II BEYNƏLXALQ TÜRK XALQLARI UŞAQ ƏDƏBİYYATI KONQRESİ» 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. KAYNAKÇA Karaduman, Bahri :“Çocuk Yazınında Mavisel Yener Gerçeği”, İzmir İzmir, sayı: 29, Mayıs-Haziran 2001. Aksoy, Banu: “Kayıp Kitaplıktaki İskelet”, Bir Dolap Kitap, Nisan 2011. Soyşekerci, Hülya: “Derin Yırtmaç”, Ünlem, 2005. Akal, Aytül-Yener, Mavisel: Ay Kaç Yaşında?, Uçanbalık Yayıncılık, İstanbul 2006, 64 s. Akal, Aytül-Yener, Mavisel: Kaç Güneş Var?, Uçanbalık Yayıncılık, İstanbul 2006, 64 s. Akal, Aytül -Yener, Mavisel: Kayıp Kitaplıktaki İskelet, Tudem Yayınları, İstanbul 2010. Akal, Aytül-Yener, Mavisel: Kırmızı Şemsiye, Uçanbalık Yayıncılık, İstanbul 2007. Akal, Aytül-Yener, Mavisel: Kuş Uçtu Şiir Kaldı, Uçanbalık Yayıncılık, İstanbul 2005B, 59 s. Aytül Akal-Mavisel Yener: Mavi Ay, Uçanbalık Yayıncılık, İstanbul 2005A, 72 s. Yener, Mavisel: “ Çocuklar İçin Üretilen Edebiyat Kitaplarına Farklı Bakış Açılarından Çözümlemeci Bir Yaklaşım:Masal,Öykü ve Şiirlerle Duygu Eğitimi”, Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi II. Ulusal Çocuk ve Gençlik Edebiyatı Sempozyumu, 04-06 Ekim 2006 Ankara. Yener, Mavisel: Derin Yırtmaç, Bilgi Yayınevi, Ankara, 2004. Yener, Mavisel: Dinozorla Kahvaltı, Bu Yayınevi, 2003, 47 s. Yener, Mavisel: Evinden Kaçan Masal, K Yayınları, İstanbul 1998. Yener, Mavisel: Gitme Dönmezsin, Bilgi Yayınevi, Mart 2011. Yener, Mavisel: Haylaz Pati’nin Serüvenleri, Tudem Yayınları, İstanbul 2012. Yener, Mavisel: Kızlar Sünnet Olur mu?, Bilgi Yayınevi, 2004, 80 s. Yener, Mavisel: Mavi Elma, K Yayınları, 1998. Yener, Mavisel: Öğretmen Neden Çıldırdı? Uçanbalık Yayıncılık, İstanbul 2009, 64 s. Yener, Mavisel: (Derleyen), Sihirli Masallar, Bilgi Yayınevi, Ankara, 2009, 280 s. Yener, Mavisel: Üşengeç, Bilgi Yayınevi, Ankara, 2006, 144 s. Yener, Mavisel: Zeki'nin Zekâsı Kaçtı, K Yayınları, 2002, 46 s. Hasmaden, Melisa Ceren: “Mavsel Yener; Masallarda Buluyorum Ben Özgürlüğü”. İyi Kitap. Mart 2011. Aslankara, M. Sadık:“Değişen Dönüşen Çocuk Gençlik Yazınımız”, Cumhuriyet Kitap, sayı:1133, 03.11. 2011. Sunay, Simla: “O Bir Dalmaçyalı”, İyi Kitap, Sayı: 40, Mayıs 2012. M.Ə. SABİRİN İLLƏRİ MƏLUM OLMAYAN UŞAQ ŞEİRLƏRİNİN FORMA VƏ MƏZMUN XÜSUSİYYƏTLƏRİ f.ü.f.d. Bayram GÜNDOĞDU f.ü.f.d. Səriyyə GÜNDOĞDU [email protected] XÜLASƏ M.Ə. Sabir XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatında yeni mərhələ açan novator şairdir. Sənətin ən yüksək zirvəsinə çatan M.Ə.Sabir yaradıcılığında uşaqlara da büyük əhəmiyyət vermişdir. Satiralarından fərqli olaraq belə əsərlərdə təlimi-didaktiki motivlər çox güclüdür. Satiralarında oxucunu düşündürüb nəticə çıxarmağa vadar edən şair, uşaq şeirlərində nəticəni də uşaq təfəkkürünə uyğun bir şəkildə çıxarır və balaca oxucusuna təqdim edir. Sənətin həyatla sıx əlaqəsinə inanan, forma ilə məzmunun sıx vəhdətini quran şair uşaq şeirlərində də sənət qüdrətini göstərmişdir. “Oxuyun millətin nicatı olun!” deyə uşaqlara böyük qayğı və ümidlə yanaşan şair, folklordan və klassik ədəbiyyatdan aldığı mövzuları günün tələbinə uyğun olaraq yenidən işləmiş və uşaq təfəkkürünə uyğun dil və üslubla oxucusuna çatdırmışdır. Sabir yaradıcılığının əsas xüsusiyyətlərindən biri də forma baxımından orijinal olmasıdır. Bu xüsusiyyət uşaqlar üçün yazdığı şeirlər üçün də keçərlidir. Belə ki, şairin orijinal forma ilə yazmış olduğu “Uşaq vəpul”, “Qarğa və tülkü” və s. adlı illəri məlum olmayan uşaq şeirləri ilə yanaşı 1910 və 1913-cü illərdə uşaqlar üçün yazdığı “Təbib ilə xəstə”, “Molla Nəsrəddin və oğru”, “Örümçək və ipək qurdu” və digər şeirləri mükəmməl forma və məzmun baxımından rus uşaq ədəbiyyatına da öz təsirini göstərmiştir. Belə ki, adı çəkilən bu uşaq şeirləri şairtərcüməçi Pavel Pançenko tərəfindən rus dilinə tərcümə edilmişdir. Bu mənada təbliğimizdə şairin illəri məlum olmayan uşaq şeirləri forma və məzmun xüsusiyyətləri baxımından təhlilə cəlb edilmişdir. Açar sözlər: M.Ə.Sabir, uşaq şeirləri, forma, məzmun. 104 MATERİALLAR Bakı, 11-13 oktyabr 2012-ci il GİRİŞ Tərzü üslubi-bəyanın sadədir Cəzbi-qəlb etməkliyə amadədir. M.Ə.Sabir XX əsr Azərbaycan tarixinin ən kəskin mübarizələrlə dolu böhranlı bir dövründə yazıb yaratmışdır. O, Azərbaycan ədəbiyyatında yeni mərhələ açan novator şairdir. Sabir bütöv bir ictimai-siyasi sistemin daxili aləmini, gizli çirkinliklərini, açıq eybəcərliklərini bütün çılpaqlığı ilə gözlər önünə sərmişdir. İstər mövzu-ideya, istərsə də dil və üslub xüsusiyyətləri baxımından Sabir Azərbaycan poeziyasının inkişafında müstəsna rolu olan qüdrətli sənətkardır. Sabir öz xalqını çox gözəl tanıyırdı. Onun uşağına da, böyüynə də, varlısına da, kasıbına da yaxından bələd idi. “Sənət sənət üçündür” nəzəriyyəsinin estetik prinsiplərinə uyğun olaran əsərlərin yazıldığı bir dövrdə Avropa ədəbiyyatının təsiri ilə XX əsrin Azərbaycan ədəbiyyatında da estetik prinsip dəyişərək “sənət həyat üçündür” nəzəriyyəsi ön plana çıxır. Elə bu nəzəriyyəyə bağlı qalan Sabir, bütün yaradıcılığını xalqının maariflənməsinə həsr etmişdir. Sənətin ən yüksək zirvəsinə çatan M.Ə.Sabir yaradıcılığında uşaqlara da böyük əhəmiyyət vermişdir. Satiralarından fərqli olaraq təlimi-didaktik motivlər çox güclüdür. Sabir yalnız həyatda, məktəbdə, pedagoji fəaliyyətində deyil, şeirləri ilə də bir müəllim olmuşdur. Sabirə görə xalqın ən böyük işi gələcək nəsli yeni zəmanəyə uyğun, müasirlik ruhunda yetişdirməkdir. Bütün dövlət, ədəbiyyat və elm xadimlərinin böyük idealları, vətənin gələcək inkişafı hər kəsdən əvvəl gənclərdən asılıdır. Sabir məktəblilər üçün məktəb həyatını, elmi, zəhməti təbliğ edən, bir çox şeirlər, təmsillər yazmışdır. Uşaqlar üçün yazılan bu əsərlərdə şair sadəliyə cümlə və ifadələrin konkret şəkildə, danışıq dilinə yaxın bir üslubda qurulmasına səy göstərmişdir. Satiralarından fərqli olaraq belə əsərlərin tənqidi deyil, daha çox təlimi xüsusiyyətə malikdir. Satiralarında oxucunu düşündürüb nəticə çıxarmağa vadar edən şair, uşaq çeirlərində nəticəni də uşaq təfəkkürünə uyğun bir şəkildə çıxarır və balaca oxucusuna təqdim edir. Sənətin həyatla sıx vəhdətinə inanan, forma ilə məzmunun möhkəm əlaqəsini quran şair uşaq şeirlərində də sənət qüdrətini göstərmişdir. Uşaq şeirlərinin mövzu dairəsi “Oxuyun millətin nicatı olun!” deyə uşaqlara böyük qayğı və ümidlə yanaşan şair, folklordan və klassik ədəbiyyatdan aldığı mövzuları günün tələbinə uyğun dil və üslubda balaca oxucusuna çatdırmışdır. İlləri məlum olmayan uşaq şeirlərinin mövzu dairəsi genişdir. Burada əxlaqi dəyərləri, zəhməti, mənəviyyatı, mmarifi tərənnüm edən şeirləri ilə yanaşı tərbiyəvi xarakterli təmsilləri də yer almaqdadır. Məlumdur ki, həyat və heyvanat aləminin canlandırılması yolu ilə uşağa aşılanan fikir daha təsirli və davamlı olur. Bu da dünya klassik ədəbiyyatında eramızdan əvvəl klassik Yunan ədəbiyyatında görülür. Ezopdan tutmuş Fransız ədəbiyyatında Molyer, Ris ədəbiyyatında Krılov yaradıcılığında görmək olar. Sabirin “Ağacların bəhsi”, “Qarğa və tülkü” şeirlərində ağacların, qarğanın və tülkünün insan kimi danışmağı, mənəvi dəyərlərin bitkilər və heyvanlar aləmi vasitəsiylə uşağa çatdırılması istər poetik baxımdan istərsə də təlimi-didaktik yöndən çox əhəmiyyətlidir. Əslində bu sənətkarlıq nümunəsidir. Böyük sənətkarlar nitqləndirdikləri cansız təbiət, heyvanat və bitki aləminin öz spesifikasını yaxşı bilirlər. “Ağacların bəhsi”ndə şair öz aralarında mübahisə edən ağacların hər birinə söz verir. Alma, palıd və şam ağaclarının hər biri özünü öyür, biri öz zorbalığından, ucalığından, digəri dadlı, lətafətli, məlahətli meyvəsindən, üçüncüsü isə həmişəyaşıl olmasından iftixar hissi ilə danışır. Şair özü heç bir söz demədən əsərini bitirsə də, oxucusunda belə bir təsəvvür oyadır ki, bu ağacların üçü də mənfəətlidir. Sabir həyatda hər yaranmışın öz rolu, öz mənası, hər ağacın insanlar üçün ayrıca əhəmiyyətə malik olması fikrini balaca oxucusuna məharətlə çatdırır. Şair eyni zamanda balacaları bitkilər aləmi ilə də tanış edir. Şeirində seçdiyi bitkilərin spesifikasını uşaqlara öyrədir. 105 «II BEYNƏLXALQ TÜRK XALQLARI UŞAQ ƏDƏBİYYATI KONQRESİ» Alma, palıd, şam ağacı hal ilə Eylədilər bəhs bu minval ilə Başladı tərifə palıd qamətin Öydü özün zorbalığın, heybətin; “Yetməz olur,- söylədi-dağlar mənə Layiq olur fəxr edə bağlar mənə; Şair alma ağacının palıda verdiyi cavabla onun xüsusiyyətini aşaraq almanın spesifikasını verir. Daha sonra şam ağacı hər iki müsahibinə yetərli cavabı verməklə bütün xüsusiyyətləri ilə özünü tanıdır. Şeir istər təlimi-didaktik, istərsə də mənəvi cəhətdən əhəmiyyət daşıyır. Eyni xüsusiyyətə sahib “Qarğa və tülkü” şeiri də uşaqları heyvanlar aləminin iki üzvü ilə tanış edir və onların spesifik xüsusiyyətlərini tanıdır. Pendir ağzında bir qara qarğa Uçaraq qondu bir uca budağa Tülkü görcək yavaş-yavaş gəldi Endirib baş, ədəblə çömbəldi. Sabir burada da tülkünün dili ilə qarğanın xüsusiyyətlərini sayaraq tülkünü də tanıdmaq ilə qalmaz uşaqlara əxlaq dərsi verir. Burada şair “Olmasaydı cahanda sarsaqlar Ac qalardı yəqin ki, yaltaqlar” Deyərək uşaqları ikiüzlülükdən, yaltaqlıqdan, xüdpəsəndlikdən çəkindirməyə çalışır. Burada qarğanın düşdüyü vəziyyət sadəcə uşaqlara deyil, tərifi sevən digər oxuculara da dərsdir. Digər dünya klassikləri kimi Sabir də təmsillərində müxtəsər, tutarlı, ibrətamiz və məzmunlu lövhələr təsvir etmişdir. Bu nümunələrin hər biri əxlaqi nəticə ilə bitir. Sabir bu baxımdan Fransız ədibi Molyer və Rusyanın böyük təmsil ustası Krılovdan təsirlənmişdir. Bunu şairin seçdiyi mövzulardan və işləmə texnikasından da görə bilərik. Sabir məktəblilər üçün “Məktəbə təğrib”, “Həvəs”, “Uşaq və buz”, “Cütcü” üçün məktəb həyatını, maarifi, elmi, zəhməti təbliğ edən şair digər şeirlərində uşaqları valideynə məhəbbət və itaətə çağırır. Səadət ancaq çalışmaqda və böyüklərə hörmətdədir. Zəhmətkeş, çalışqan, eləcə də böyüklərinə hörmətlə yanaşan insanlar xoşbəxt olurlar. Sabir bütün bunları sadə, aydın, maraqlı və uşaq zevqinə uyğun bir dillə tərənnüm edir. Cütçü batıb qan tərə yer şumlayır, Şumladığı tarlaları tumlayır. Olsa da artıq nə qədər zəhmətiİşləməyə var o qədər qeyrəti; Çünki bilir rahət əziyyətdədir, Şad yaşamaq səydə, qeyrətdədir. M.Ə.Sabir tez-tez xalq ədəbiyyatına müraciət etmiş, bu zəngin xəzinədən mövzu , forma, bədii təsvir vasitələri, atalar sözü, hətta tam süjetlər götürmüş, hər birinə də yeni mənalar vermişdir. Sabir uşaqlar üçün yazarkən xalqla bu mənadakı əlaqəsini daha da sıxlaşdırmışdır. Görünür Sabir öz oxucularının səviyyəsindən asılı olaraq hərəkət etməyi üstün tutur. Sabir xalq ədəbiyyatından aldığı mövzuları işlərkən yeni məzmunlu, bəzən yeni mənalı əsərlər yaza bilmişdir. Xalq arasında belə bir əhvalat var. Deyirlər ki, bir canini asırlarmış. Ölüm ayağında ondan nə istədiyini soruşurlar. Oğlan anası ilə görüş istəyir. Onlar görüşərkən cani anasının dilini dişi ilə çəkib qoparır. Ondan bunun səbəbini soruşduqda məlum olur ki, bu adam öz peşəsinə xırda şeyləri oğurlamaqla başlamışdır. Əgər anası vaxtında bunun qarşısını alsaydı, yəqin ki, bu yerə gəlib çıxmazdı. Sabirin “Uşaq və pul” şeirində bu əhvalatın kiçik bir hissəsindən istifadə olunmuşdur. Nağıldakı ana övladına qarşı nə qədər biganədirsə Sabirin şeirində təsvir edilən ana bir o qədər övladının gələcəyi, tərbiyəsi üçün çalışan əsl ana surətidir. 106 MATERİALLAR Bakı, 11-13 oktyabr 2012-ci il Anası oğlunun cinayətini Görərək zahir etdi nifrətini “Uşaq və pul” şeirində uşaq küçədən pul tapir. Anası onu dönə-dönə danlayır, pulu sahibinə qaytarmağı təkid edir. Başqasının malından kimsəyə fayda gəlməyəcəyini, tam tərsinə namusuna, adına ləkə gətirəcəyini söyləyir. Xain olsa əgər bu dünyada İrzu namusumuz gedər bada Göründüyü kimi Sabir xalq ədəbiyyatından aldığı mövzuları yenidən işləmiş və yeni bir əsər ortaya qoymuşdur. Təmbbəlliklə çalışqanlığı “Həvəs” şeirində müqaisə edən şair uşaqlara sadə dillə təmbəlliyin insana xəcalət gətirdiyini mükəmməl bir dillə tərənnüm etmişdir. Həvəs pirayeyi-əqlü hünərdir, Ətalət mayeyi-iczü kədərdir. Sabirin “Məktəbə təğrib” şeiri də təlimi-didaktik baxımdan çox dəyərlidir. Bu şeirində məktəb yaşlı uşaqlara məktəbi, qələmi, dəftəri, müəllimi sevdirməklə yanaşı cahilliyin, ətalətin, təmbəlliyin gətirdiyi bəlaları da qısa, lakonik bir dillə ifadə etmişdir. Şeirlərin üslub xüsusiyyətləri Şair uşaqlar üçün yazdığı əsərlərində sadəliyə, cümlə və ifadələrin konkret, bəsit şəkildə, danışıq dilinə yaxın bir üslubda qurulmasına səy göstərmişdir. Bu şiirlərin üslubu şairin digər şeirlərinin üslubundan fərqlənir. Fikirlərini əlvan lövhələrlə ifadə etməyə çalışmasının əsas səbəbi uşaqların zövq və marağını oxşayan səhnələri canlandırmaqdır. Sabir didaktik və tərbiyəvi fikirlərini məhz bu üslubla verməyə çalışmışdır. Kim ki, tənbəlliyə məhəbbət edər, Daim əyləncələrlə ülfət edər, Keçirər vaxtını cəhalət ilə, Bütün ömrü keçər səfalət ilə! Nümunədən də görüldüyü kimi şair şeirlərində məzmunu qafiyəyə deyil, qafiyənə məzmuna tabi tutmağa çalışmışdır. Uşaq şeirlərini daha rəngli etmək üçün bədii ifadə vasitələrindən də çox istifadə etmişdir. Bu şeirlərin ahəngi səlis, musiqisi oynaqdır. Yığcam ifadələrlə Sabir digər şeirlərində olduğu kimi dərin məzmun ifadə etmişdir. Qeyd etdiyimiz kimi şair məzmunu formaya deyil, formanı məzmuna uydurmağa çalışmışdır. Uşaq şeirlərində əruz vəzninidən də məharətlə istifadə edən şair daha çox münsərih bəhrindən yararlanmışdır. Məsələn “Uşaq və buz” şeiri buna ən gözəl nümunədir. Şairin uşaq şeirlərində ən çox isyifadə etdiyi bəhrlərdən biri də xəfifi bəhridir ki, bu bəhrdən əsasən epik, əxlaqi-tərbiyəvi şeirlər, təmsillər yazarkən istifadə etmişdir. Buna misal olaraq “Qarğa və tülkü” , “Uşaq və pul”, “Yalançı çoban”, “Qarınca”, “Təbib və xəstə” və digər şeirlərini göstərmək olar. M.Ə.Sabir, ХХ əsr Azərbaycan uşaq şeirinin yeni inkişaf mərhələsinə yönəlməsində böyük хidmətlər göstərmişdır. Onun uşaq ədəbiyyatındakı yeri və uşaq şeirlərindəki ustalığını göstərmək tək bir məqaləyə sığmaz. Sabirin uşaq şeirlərini araşdırmaqdakı məqsədimiz böyük Sabir irsini təkrar gündəmə gətirmək və uşaq şairlərinin üstad sənərkarin sənətinin məharətindən bəhrələnərək bu günkü uşaq şeirlərinin keyfiyyətini artırsınlar. Çünkü uşaq ədəbiyyatı gələcək nəslin sağlam yetişməsində böyük rol oynayır. 1. 2. 3. 4. ƏDƏBİYYAT Məktəb uşaqlarına töhfə : [kiçik və ortayaşlı uşaqlar üçün] M.Ə.Sabir.- Bakı: Azərnəşr, 1943-36 s. Hophopnamə - 5-ci nəşri /M.Ə.Sabir; müqəd. Ə.Mirəhmədov- Bakı: Azərnəşr, 1954- 532 s. Xəndan, C. Sabir: Həyat və yaradıcılığı / SSRİ EA Azf Nizamı ad. Ədəbiyyat və Dil İnstitutu- Bakı: EA. Azf nəşriyyatı, 1940- 168 s. Xəndan, C. Sabir yaradıcılığının sənətkarlıq xüsusiyyətləri \ Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı –Bakı-1962-435s. 107 «II BEYNƏLXALQ TÜRK XALQLARI UŞAQ ƏDƏBİYYATI KONQRESİ» 5. 6. 7. 8. 9. 10. Şərif, Ə. Sabir bu gun / Bakı: Uşaqgəncnəşr, 1942.- 24 s. Mir-Əhmədov, Ə. Sabir /Azərb.SSR EA.- Bakı, 1958- 440 s. İbrahimov, M. Böyük şairimiz Sabir: [həyat və yaradıcılığı haqqında] red. M.Arif.- Bakı: Azərb.SSR EA nəşriyyatı, 1962- 38 s. Əhməd, Ə. M.Ə.Sabirin poetikası : mühazirə-çiyə kömək / red. K.Məmmədov; Azərbaycan SSR “Bilik” Cəmiyyəti.- Bakı, 1978- 60 s. Paşayeva, N. Sabir novatorluğu/elmi red. T.Novruzov;X.Məmmədov; red.A.Məmmədov-Bakı: Mütərcim, 1997- 112 s. Məmmədov, M. Pedaqoji mühit və uşaq ədəbiyyatı: Müəllim və tələbələr üçün ədəbiyyat /Məmmədov M., Babayev Y., Cavadov T.- Bakı: Maarif, 1992- 288 s. ŞİİRLERİNDE MASAL TADI, MASALLARINDA ŞİİR LEZZETİ OLAN BİR MASALCI: BESTAMİ YAZGAN Elif KONAR ÖZKAN Editör, Erdem Yayınları [email protected] Ümit Yaşar ÖZKAN Türk Dili ve Edebiyatı Öğretmeni ÖZET Masal ve şiir, bilinen en eski edebi türler olarak birçok benzerliğe sahiptir. Bu benzerlikler iki türde de ahenk unsurlarının kullanılmasıyla sınırlı değildir. Adeta kadim ve meçhul bir kaynaktan fışkıran şiir ve masal, soyutlama, imajlar, sembol dilinin kullanılması gibi birçok benzer tekniğe başvurur. Şiir ve masal, insan muhayyilesinin en saf rüyalarını sunarlar bize. Bestami Yazgan'ın “Masal Denizi” ve “Masal Salıncağı” kitapları, bu birlikteliğin yeni bir farkındalıkla yorumlandığı zaman nasıl sonuçlar vereceğini gösteren iki örnektir. Yazgan, şiirde masalı, masalda şiiri her seferinde yeniden keşfeden bir şair masalcı. Onun şiirli masallarında ninnilerin, tekerlemelerin, şiirlerin kapısından bir düş âlemine giriliyor. Çocukların şiiri, masalı, dilin ahengini, inanca ve tarihe ait motifleri, insani değerleri keşfedip kavrayabilecekleri metinler Yazgan'ın masalları. Metinler okunduğunda/ incelendiğinde, Bestami Yazgan'ın, masalda şiir lezzetini, şiirde masal tadını duyuran bir masal atası olduğu görülmektedir. Çalışmada, “Masal Denizi” ve “Masal Salıncağı” kitapları, yazar, eser, dil, üslup, imge, metinlerarasılık, edebi sanatlar, çocuğa görelik açısından ele alınarak masalın ve şiirin müşterekleri üzerinde durulmuştur. Bu bağlamda, bu iki çocuk edebiyatı eserinin tahlili yapılmıştır. Anahtar Kelimeler: Bestami Yazgan, Masal Denizi, Masal Salıncağı, masal, şiir, çocuk edebiyatı, çocuğa görelik. A STORYTELLER WHOSE POEMS HAVE THE ZEST OF FAIRYTALES AND WHOSE FAIRYTALES HAVE THE TASTE OF POEMS: BESTAMİ YAZGAN ELİF KONAR ÖZKAN Editor, Erdem Publishing House ÜMİT YAŞAR ÖZKAN Turkish Language and Literature Teacher ABSTRACT Fairytale and poem, as the earliest known literary genres, share a lot of similarities. These similarities are not limited to the usage of harmony in both of the genres. Poem and fairytale, as if they were springing from an old and unbeknown fountain, resort to various similar techniques such as abstraction, images and using symbolic language. Poem and fairytale present us with the purest dreams of human imagination. The books of Bestami Yazgan, Masal Denizi (Sea of Fairytale) and Masal Salıncağı (Swing of Fairytale) are two examples showing what kind of consequences will occur when that synergy is interpreted with a new awareness. Yazgan is a poet-storyteller who discovers the poem in the fairytale and the fairytale in the poem every time anew. In his poetic fairytales, one enters into a dreamland from the doors of lullabies, nursery rhymes and poems. The fairytales of Yazgan are texts by which children can discover and comprehend poem, fairytale, harmony of language, patterns related to faith and history, and humanistic values. Upon reading/examining the texts, it can 108 MATERİALLAR Bakı, 11-13 oktyabr 2012-ci il be seen that Bestami Yazgan is a fairytale forefather who can make you feel the poetic taste in fairytale and fairytale zest in poem. In this study, the common points of fairytale and poem will be highlighted by way of examining the books, Masal Denizi and Masal Salıncağı, in terms of author, work, language, style, imagery, intertextualism, literary arts and relation to the child. In this context, the analysis of these two works of children’s literature will be carried out. Key words: Bestami Yazgan, Masal Denizi, Masal Salıncağı, fairytale, poem, children’s literature, relation to the child. Bestami Yazgan Kimdir? Bestami Yazgan, 1957, Osmaniye Toprakkale doğumlu. İlköğrenimini Toprakkale’de, orta ve lise öğrenimini Osmaniye İmam Hatip Lisesi’nde tamamlayan Yazgan, 1978 yılında Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesinden mezun oldu. Osmaniye’de on yedi yıl yayınlanan Güneysu Kültür Sanat ve Edebiyat dergisinin genel yayın yönetmenliğini yaptı. 2004 yılında emekli olan Yazgan3, halen Özel Bahçelievler İhlas Koleji’nde edebiyat öğretmeni olarak görev yapmaktadır. Şiir, masal ve hikâye türlerinde altmışın üzerinde eseri bulunan Yazgan; 1994 yılında Türkiye Yazarlar Birliği tarafından Çocuk Edebiyatı dalında “Yılın Yazarı”, 2003 yılında Çocuk Edebiyatçıları ve Yayıncıları Birliği tarafından “Yılın Şairi”, 2011 yılında İLESAM (İlim ve Edebiyat Eseri Sahipleri Meslek Birliği) tarafından Çocuk Edebiyatı dalında "Yılın Yazarı" seçildi. 2012 yılında İstanbul İl Milli Eğitim Müdürlüğü tarafından "Yazarlar Okullarda" projesinde Esenler ilçe yazarı olarak görevlendirildi. Şiir dalında yurt içi ve yurt dışında birçok ödül alan Bestami Yazgan’ın eserlerinin bir kısmı bestelendi, bir kısmı da ders kitaplarına girdi. Uzun süre ESKADER ve İLESAM İstanbul Şube Yönetim Kurulu üyeliği yapan Yazgan, MESAM ve Türkiye Yazarlar Birliği üyesidir. Evli olan Yazgan, dört çocuk babasıdır.4 Kökleri kadim zamanlara kadar giden, günümüze; modern zamanlara ulaşabilmiş iki tür, şiir ve masal. Bu iki tür, sözlü kültürden yazılı edebiyata geçerek -değişerek de olsa- varlıklarını bugün de sürdürüyorlar. Sadece bu bile masalın ve şiirin ele avuca sığmaz, kolay kolay tarife gelmez tabiatlarına dair bir fikir veriyor. Şiir ve masal, meçhul bir kaynaktan belki de beşeriyetin ortak muhayyilesinden doğmuş olan iki ırmak. Bu iki ırmak kendi yataklarında aksalar da zaman zaman kesişiyor, birbirlerini besliyorlar. Burada hemen şunu söyleyelim ki şiir ve masal, kendi kuralları, kendilerine has hususiyetleri olan bağımsız türler. Fakat böyle olması aralarında geçişlerin, alışverişlerin olmadığı, olmayacağı manasına gelmiyor. İki tür arasında ilk bakışta fark edilecek şekil benzerlikleri var. Klasik şiirin olmazsa olmazı uyak, redif, ölçü gibi ahenk unsurlarına masal tekerlemelerinde de rastlıyoruz. Bu unsurlar, seci ve kalıp sözler hâlinde asıl masallarda da bulunuyor. Ama asıl benzerlikler daha derinde. Şiir de masal da sözün özel bir dile getirme şekliyle kaynaştığı türler. Bir şiir dili vardır ve bir masal dili vardır. Şiirin ve masalın çevrilemezliği ya da çevrildikten sonra özlerinden çok şey kaybediyor olmaları, şairin ve masalcının özel bir dili olduğunun göstergesidir. “Bir masal, diliyle –masalcının diliyle- Türk, Fransız, Arap… masalıdır. Çocuğa anadilinin, bir işçi elindeki alet gibi nasıl kullanıldığını ilk öğreten, ona bu dilin türlü hünerlerini: kıvraklığını, zenginliğini, inceliğini ilk gösteren, kişiye kendi dilini konuşmayanlardan uzaklaştırıcı, onu konuşanlara yakınlaştırıcı duyguyu –ninnilerin, tekerlemelerin, türkülerin yanı başında, ama herhâlde onlardan daha geniş ölçüde- ilk aşılayan masaldır.5” Şiir dili, gündelik dilden farklı bir dildir. Şiirden farklı olarak tahkiyeye (anlatmaya) dayalı bir tür olan masal dili de standart dilden farklı mıdır? Nispeten evet diyebiliriz, bu noktada 3 4 5 Gür, Halime. Bestami Yazgan ile Çocuk Edebiyatı, http://www.sanatalemi.net/makale.asp?ID=3665 http://www.bestamiyazgan.com.tr/index.php/sairimizinhayati Boratav, Pertev Naili. Zaman Zaman İçinde, Adam Yayınları, İstanbul, 1998, s. 14-15. 109 «II BEYNƏLXALQ TÜRK XALQLARI UŞAQ ƏDƏBİYYATI KONQRESİ» masal şiire yaklaşır. Masalcı da şair de standart dilin dışına çıkarak bizi irrasyonel olana çağırır. Şair de masalcı da çok eski zamanlardan beri düşlerin dilini konuşurlar. Bu dil, imajlar, semboller, edebi sanatlar ve soyutlamalarla örülen bir dildir. Masal ve şiir arasındaki şekil ve ifade alışverişi eskiden beri sürmektedir. Mesneviler, limerikler (limerick: saçma ve komik beş dizelik manzum masallar), manzum masal örnekleridir. Bu örneklerde masalın manzum hâle geldiğini görüyoruz. Diğer taraftan masalların modern şairleri de beslediği göz ardı edilmemelidir. Cumhuriyet Dönemi Türk Edebiyatı’ndan Asaf Halet Çelebi, Oğuz Tansel, Behçet Necatigil, şiirleri masalların zengin dünyasından beslenen şairlerdir. Masalın ve şiirin imajları, düşleri kullanmaları, onların çocuğa seslenişini sağlamaktadır. Bugün bu yüzden hâlen çocuk için masal ve şiir yazılmaya devam etmektedir. Çocuklar, okumaktan çok dinlemeyi severler hatta okurken bile anlatıyormuş gibi yazılan masal ve hikâyeleri tercih ederler. Masal ve şiirin şifahi kültürden gelen, sonradan yazıya geçen türler olduğu bilinmektedir. En modern masal ve şiirde bile bu söyleme-anlatma hâli kendini gösterir. Çocuk, kâğıt üzerinde de olsa söylenen-anlatılan şiiri ve masalı daha cazip bulmaktadır. Dolayısıyla şiir ve masal geleneklerine aşina ve bu iki türün alışverişine vakıf olabilmiş masalcı şairlerin bugünün çocuklarına söyleyecekleri çok şey var. Bizim edebiyatımızda çocuklara masal söyleyen şairlerin bolluğu bir tesadüf değildir: Cahit Zarifoğlu, Mevlana İdris, Bestami Yazgan… Bu masalcı şairler, türler arasındaki geçişleri ve alışverişleri fark edebilecek bir duyarlılığa sahip olmuşlar ve bu duyarlığın ürünü olan masallar, şiirler söylemişler, yazmışlardır. Edebi türleri bağlayan belli kurallar vardır. Bu kurallar, bazen sınırlayıcı da olabilir. Herhangi bir edebi türün esneklik kazanması başka türlerle alışverişe girmesiyle mümkün olabilmiştir. Halk edebiyatı bunun örnekleriyle doludur. Bir tekerlemedeki motife ya da söyleme şekline türküde de şathiyede de rastlanabilir. Şifahi kültürde neredeyse kendiliğinden meydana gelen bu alışveriş ve geçiş zenginliğini fark etmek bugünün masalcılarına ve şairlerine dil ve içerik bağlamında yeni imkânlar açacaktır. Bu imkânı fark eden bir masal atası/babası olan Yazgan, velut bir kalem. Çalışmada incelemek üzere onun çocuk edebiyatı külliyatından iki eser seçildi: Masal Denizi ve Masal Salıncağı. Çocuklar için şiir ve masal kitapları yazmış olan Yazgan, bir şair masalcı. Bu iki kitabında da türler arasında dolaşarak çocuklara şiirli masallar anlatıyor. İlk kitap: Masal Denizi. Bu kitap, Erdem Yayınları’nın ‘her aya bir kitap, her güne bir masal’ sloganıyla yola çıkan Masal Zamanı Dizisinin ikinci kitabı. Dizideki diğer kitaplarda olduğu gibi Masal Denizi’nde de bir ana masal ve ona bağlı otuz masal bulunmaktadır. Masalların en önemli özelliği, hepsinin özgün olması ve bu dizi için kaleme alınması. Ayrıca bu dizide, masallar arasına serpiştirilen ve kitabın sonuna konulan etkinliklerle eğlenme süreci, zevkli bir öğrenme sürecine dönüşüyor. Kitabın dizideki diğer kitaplardan bir farkı var: Masalları birbirine bağlayan şiirler. Kitabın kahramanı Düş Martısı, Masal Perisi’ne her gün bir şiir yazıyor. Masal Perisi de ona bir masal gönderiyor. Bu masalları kendisine kanat yapan Düş Martısı, çocukların rüyalarına giriyor ve onları da gittiği yerlere götürüyor. Yani masal diyarına bir yolculuk aynı zamanda Masal Denizi. Kitaptaki şiirlerle masallar arasında içerik ve biçim olarak organik bir bağ var. Kitaptaki şiirlerin geleneksel masallarımızdaki tekerlemelerin yerini tuttuğunu hatta onların işlevini üstlendiğini rahatça söyleyebiliriz. “Masal başı tekerlemeleri masalcının ve dinleyicinin isteklerine –ama asıl, masalcının ustalığına –göre uzun veya kısa şekilleriyle masal başlamadan söylenir. Tekerleme, günlük hayatımızın ölçülerine sığmayan, olmayacak işleri olağan sayan bir masal dünyasına ayak basacak dinleyiciyi gerçek-üstü ve gerçekdışı havaya alıştırmak için bir giriş110 MATERİALLAR Bakı, 11-13 oktyabr 2012-ci il tir.6” İşte geleneksel masallarda bu rolü üstlenen tekerlemeler, masalcının elinde yenileniyor. Bestami Yazgan, tekerlemeden şiire varıyor, tekerlemelerde gizlenen şiiri ortaya çıkarıyor. Böylece çocuklar için tekerlemeden şiire giden kestirme bir yol açılıyor. Bir şekilde tekerlemeye zaten aşina7 olan çocuğun, bu şiirleri okuyarak şiir diline ve masal âlemine rahatça geçebileceğini var saymak mümkün. Bestami Yazgan’ın yaptığı geleneği tazelemek ve dilin imkânlarını bugünün çocuklarına açarken geleceğe uzanan bir gelenek bırakmak. Yazgan, dilin verimi olan tekerleme geleneğindeki imkânı fark ederek onu tazeliyor. “Tekerlemede, yer yer nesrin kolaylıklarından faydalanan bir şiirin kesifliği, sürati ve kıvraklığı vardır; onda sözün çağıltısından gelen tadı, kelimelerin baş döndürücü canbazlıklarının verdiği heyecanlı iç ürpermesini duyarız; bazı, bir tek kelimenin açıverdiği engin ufukta hayalimize at oynatacak meydanı buluruz. Bir tek masal insan ve toplum gerçeğinin bir köşesini aydınlatıyorsa tekerleme bize bir anda bu gerçeğin tümünü birden kavratabilir.8” Masal Denizi’nin şiirleri, biri hariç hece ölçüsüyle yazılmış, ritmiyle de çocukları cezbedebilecek şiirler ve bu şiirlerde tekerlemelerin oyuncu, şakacı, muhayyileyi kışkırtan havasını buluyoruz. Müthiş bir iyimserlik ve sevecenlik masal imajlarıyla kaynaşıyor. Martılar, yunuslar, güneş, ay, yıldızlar, çiçekler, arılar… gibi tabiat unsurları, bütün canlılıklarıyla bu şiirlerde kendini gösteriyor. Masal unsurları da; bülbül, gül, ağlayan ayva, gülen nar, Keloğlan, Yedi Cüceler… bu şiirlerde bir araya geliyor. Kitaptaki Masal Masal İçinde adlı şiirde başka bir edebi türün çağrışımlarıyla karşılaşıyoruz: Şathiye. “Masal girişindeki tekerlemelerin birçoğunda, görünüşte saçma sapan sözler gibi görünen ancak “mana dili” niteliği taşıyan ifadelere rastlanmaktadır. … Bu nitelikteki ifadeler, tıpkı tasavvufi bir dil ve derin manalar içeren şathiyelerdeki sembolik ifadelere benzemektedir. Esasen şathiyelerin zamanla unutulan ve söyleyiş farklılığı sonucu yeni biçimler alan örnekleri de mevcuttur.9” Bestami Yazgan, şathiyenin içinde gizlenen masalı çıkarıp çocuklar için şiirleştiriyor. Şathiyelerin ilk okunuşta yetişkinler tarafından bile zor anlaşılır adeta şifreli manzumeler olduğu bilinmektedir. Özellikle Yunus Emre10’nin “Çıktım erik dalına anda yedim üzümü/ Bostan ıssı kakıyıp der: ne yersin kozumu” diye başlayan şathiyesi meşhurdur. Hakkında birçok şerh yazılmıştır. Bu şathiyenin özellikle “Bir sinek bir kartalı salladı vurdu yere/ Yalan değil gerçektir ben de gördüm tozunu” dizeleri masallardan bildiğimiz zayıfın güçlüye üstün gelmesi unsurunu çağrıştırmaktadır. Keloğlanın devi yenmesi gibi… Bestami Yazgan’ın özellikle Yunus’un şathiyesindeki bu dizeleri çeşitlendirerek şiirin içinde bir masal dünyası kurmuştur. “… Güvercine yenildi, Koskocaman bir kartal, … Tilki kaplumbağaya Kaptırınca pençeyi, 6 7 8 9 10 Boratav. age., s.33. Sayışmacalar vb. Boratav. age., s.34. Bilkan, Ali Fuat. Masal Estetiği, Timaş, İstanbul, 2001, s.79. Bestami Yazgan Yunusça söyleyen bir şairdir. Yunus gibi sehl-i mümteni çizgisinde naif ve derin bir şiir dili vardır. Öyle ki sanal âlemde Bestami Yazgan’ın şiirleri Yunus’un şiirleriyle karışmıştır. Bu, Yazgan’ın gelenekle münasebetinin ne kadar sahih ve sahici olduğunu da belgelemektedir. http://www.mucize.net/blog/gulu-incitme-gonul-bestami-yazgan.html gibi pek çok örnek bulunmaktadır. Konuyla ilgili 18 Mart 2012 tarihli röportaj: http://www.zaman.com.tr/newsDetail_getNewsById.action?haberno=1260240&keyfield=79 617A67616E 111 «II BEYNƏLXALQ TÜRK XALQLARI UŞAQ ƏDƏBİYYATI KONQRESİ» Babayiğit karınca, Esir aldı serçeyi. Pehlivan bir çekirge Er meydanına çıktı, Yelesinden tutarak Aslanı yere yıktı. …” Şiir şöyle bitiyor: “… Size anlattıklarım, Bir şiirlik oyundu.” Şiirin bitişi de masal tekerlemelerinin manidar bitişlerine benzer. “Asıl masalın metninde rastlanacak olanları, çok geride bırakan şaşırtıcı hayal oyunlarıyla, yalanın perdesi arkasından gerçeği görmeye, tekerleme, bir davet gibidir. Masalcı, yer yer yaptıklarının bir oyun olduğunu açıkça söyler de: “sineğe vurdum palanı, dinlettim mi sana bu koca yalanı” … gibi sözler bu maksadı belli ederler.11” Masal ve şiir gerçeğin görünenden ibaret olmadığını hissettirir. İki tür de dili ve içeriğiyle muhayyileyi kullanarak realiteyi aşmanın imkânlarına dair ipuçları verirler. Bugünün çizgi kahramanları ve video oyunları, çocukları sanal bir âleme çekmektedir. Bu sanallık çocuğun realiteyle olan irtibatını koparabilecek bir mahiyet taşımaktadır. Masallarımızdaki yalanlar ve hayaller ise bir mesel haddinde dururlar. Muhayyilenin oyunları ne kadar mübalağalı olursa olsun oyun ve hayal ya da şaka olarak kalırlar. Bestami Yazgan’ın bu şiirinde, diğerlerinde ve masallarında bu muhayyile terbiyesi ve estetiği vardır. Şiirler ve masallar arasında organik bir bağ olduğunu belirtmiştik. Şiirde içine girmeye hazırlandığımız masal dünyası, şekil ve ifade bakımından şiir harici değildir. Mesela Masal Denizi kitabının ilk masalı olan Kökünden Utanan Görkemli Çınar’a bakalım. Yazgan, masallarımızdaki secili söyleyiş özelliğini orijinal seciler icat ederek sürdürüyor. Masallarımızda genellikle kalıp söz olan bu secileri yeniliyor: “Bir varmış bir yokmuş. Ormanda ağaç çokmuş. … özel, …güzelmiş. …yaratmış, …donatmış. …beslenen … süslenen…” gibi. Ayrıca masalın mesajını taşıyan cümle sona bırakılmamış, veciz bir ifadeyle masalın içine alınmıştır: “Köksüzlük, en büyük öksüzlüktür.” Bu tutumun, masalı didaktik olmaktan kurtardığı söylenebilir. Yazarın kendisi de bu hususta şöyle düşünmektedir: “Eserlerim okuduğunda gönüllere güzelliklerin, iyiliklerin yansımasını istiyorum. Tabii bunu edebi bir dille yapmak gerekiyor. Mesela çayın içinde şeker vardır ama göremeyiz. Hazmettirerek, yedirerek, sindirerek yapmak lazım bunu. İki kere iki dört eder, diyerek değil.12” Çocuğun dinlemekten hoşlandığını, yazar gibi değil de söyler, anlatır gibi dile getiren masalcıların/yazarların çocuk katında daha makbul ve okunur olduğunu söylemiştik. Bestami Yazgan’ın masalları okunduğunda bu seci bolluğunun dinlemeyi kolaylaştırdığı ve daha zevkli hâle getirdiği fark edilecektir. Bir şair masalcı olarak Bestami Yazgan, masalın mesajını kuvvetlendirmek için tezat sanatından ve alışılmadık bağdaştırma tekniğinden faydalanmıştır, diyebiliriz. Köksüzlük, en büyük öksüzlüktür, ifadesi çocuk için çarpıcı ve akılda kalıcı bir ifadedir. Ayrıca masalın tamamını tek başına hatırlatabilecek bir yoğunluk içermektedir. Masal girişlerindeki şiirlerde capcanlı imajlarla verilen tabiat unsurları, masalda da canlılıklarını sürdürürler. Kişileştirmelerin bu kadar inandırıcı olması, yazarın bir şair masalcı olarak yaratılmış olana duyarlılıkla nüfuz etmesiyle ilgilidir. 11 12 Boratav, Pertev Naili. Zaman Zaman İçinde, s.33. http://www.sanatalemi.net/makale.asp?ID=3665 112 MATERİALLAR Bakı, 11-13 oktyabr 2012-ci il Masalların her biri ahlaki bir değerle ilgili ve bu değerler manzumesi, masallar arasında da bir denge, ahenk oluşturacak şekilde verilmiş. Bülbül Sultan ile Aynalı Tavşan masalında olduğu gibi. İlkinde kıskançlık teması dikkati çekiyorken ikincisinde kibir, kendini beğenmişlik işlenmiştir. Kökünden Utanan Görkemli Çınar, tarihi çağrıştıran bir semboldür. Bülbül Sultan masalında da kendine yer bulan çınar, Masal Salıncağı kitabında başka bir masalda da karşımıza çıkarak adeta mazmunlaşır. İkinci kitap: Masal Salıncağı. Timaş Çocuk’un Çağdaş Çocuk Edebiyatı dizisinden. Kitapta bir ana masal ve ona bağlı on bir masal ve ninni var. Yıldız Nine’nin bir türlü uyumayan yaramaz yıldız çocuklara uyusunlar diye söylediği ninni ve anlattığı masallardan oluşuyor Masal Salıncağı. Bestami Yazgan, tekerlemenin işlevini bu sefer yine geleneksel bir tür olan ninnilere yüklüyor. Çocuklarla birlikte ninnilerdeki şiiri keşfediyor. Kitabın 5 yaş ve üstü için hazırlandığı göz önünde bulundurulursa henüz ninninin ahengini ve kalıp sözlerini unutmamış çocuğun ninniden şiire varabileceği düşünülebilir. Ninni ve masalın çocuğa görelik açısından ortak bir noktaları vardır. Ninni, çocuğun madden ve manen sağlıklı gelişmesiyle ilgili dua, temenni ve isteklerin ezgiyle dile getirilişidir. Masallar da düş unsurları ve macera perdesi altında verdikleri ahlaki mesajlarla büyüme sürecinin sağlıklı gerçekleşmesi için kullanılırlar. Yazgan’ın ninnilerle masallar arasındaki bu irtibatı pekiştirdiği söylenebilir. Yazgan’ın bu kitabında da hem secili söyleyişin ağır bastığı masallar hem de mensur şiire yakın, imajların ahengiyle kurulmuş masallar görülmektedir. Özellikle Domatesin Çekirdeği, Düşpapatyası masallarının çift imajlar üzerine kurulduğu görülmektedir: domates şehri, patlıcan şehri, düşpapatyası, düşyıldızı gibi. Düşpapatyası, Yağız Ahmet’le Sarı Buğdaylar masalları, kâinattaki ahenkli hikmeti hissettirmektedir. Tabiat unsurlarının intizam içindeki işleyişiyle insani değerler iç içe verilmiş Yazgan’ın masallarında. Sarı Buğdaylar masalında hem buğdayın toprağın altından ekmek olma macerasına kadar yaşadıklarına şahit olur çocuk hem de buğdayın sabrından ilham alır. Bestami Yazgan’ın bu iki kitabı, edebi türlerin geleneğine ve diyaloguna vakıf olmanın masallara ve şiire canlılık getireceğini gösteren örneklerdir. Şair masalcı, iki türe olan hâkimiyetinden yeni tatlar ve heyecanlar devşirmiştir çocuklar için. İnsanlığın çocukluk dili, şiir ve masal, çocuklara insanlığın dilini hatırlatacak bir gizligüç taşımaktadır. 1. 2. 3. 4. KAYNAKLAR Bilkan, Ali Fuat. Masal Estetiği, Timaş, İstanbul, 2001. Boratav, Pertev Naili. Zaman Zaman İçinde, Adam Yayınları, İstanbul, 1998. Yazgan, Bestami. Masal Denizi, Erdem Yayınları, İstanbul, 5. Baskı, 2011. Yazgan, Bestami. Masal Salıncağı, Timaş Çocuk, İstanbul, 2007. AZƏRBAYCAN UŞAQ POEZİYASININ BANİSİ – XANIMANA ƏLİBƏYLİ (1920-20 MART, 2007-07 MAY) professor Gülər ABDULLABƏYLİ filologiya elmləri doktoru, AMEA-nm Nizami adma ədəbiyyat İnstitunun Baş elmi işçisi, 2010-cu ildə Prezidentimiz İlham Əliyevin sərəncamı ilə Azərbaycan uşaq poeziyasının yaranmasında, formalaşmasında və inkişafında böyük xidmətləri olan, bütün həyatını və yara 113 «II BEYNƏLXALQ TÜRK XALQLARI UŞAQ ƏDƏBİYYATI KONQRESİ» dıcılığını uşaqlara həsr edən Azərbaycan xalqının sevimli yazıçısı, uşaq ədəbiyyatının "Xanım anası" Xanımana Əlibəylinin 90 illiyi təntənəli surətdə Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin fəal iştirakı ilə qeyd olundu. Təntənəli tədbirlər şairənin doğma evi olan Gənc Tamaşaçılar Teatrında, Abdulla Şaiq adına Kukla Teatrında, F.Köçərli adına Respublika Uşaq kitabxanasında, Gəncə, Naxçıvan, Lənkəran teatrlarında sevinclə qeyd olundu. Xanımana Əlibəylinin uşaqlar üçün yazdığı pyesləri onun Azərbaycan uşaq dramaturgiyasının əsasını qoyan və inkişaf etdirən yazıçı kimi adlandırmaq haqqını verir. Yarım əsrdən çox uşaqlarımızı vətənpərvərlik ruhunda yetişdirən, onlan gözəl, zadəgan, həm də uşaq dili ilə incə hisslərə, gözəl davranışa və doğma dilimizdə düzgün danışmağı öyrədən şairə neçə-neçə nəsli yetişdirmişdir. "O, hər gələn uşaqlarla yenidən doğulacaq, müstəqil Azərbaycanın yeni-yeni körpə nəsilləri onun "dovşanın ad günündə" iştirak edəcək". Xalqına, vətəninə, onun insanlarına, maddi və mənəvi potensialına beləcə səmimi məhəbbətinə görədir ki, Vətən də Xanımana xanımı öz qoynunda qayğı ilə bəsləmiş, onun istedadına pərvəriş vermiş, yaradıcılıq uğurlarını daha da zənginləşdirmişdir. Xanımana Əlibəyli Əməkdar İncəsənət Xadimi, iki dəfə Dövlət MükafatT Laureatı, Prezident təqaüdçüsü idi. 2008-ci ildə Azərbaycan Respublikasının Prezidentinin Azərbaycan ədəbiyyatının latın əlifbasında çap olunmaq haqqında sərəncamına əsasən Xanımana Əlibəylinin iki cildlik seçilmiş əsərləri ilk dəfə latın əlifbası ilə çap olundu. "Avrasiya Press" nəşriyyatında hazırlanmış bu iki cildliyə ön sözü görkəmli alim, akademik Bəkir Nəbiyev yazaraq, şairəni uşaq ədəbiyyatımızın "Xanım anası" və Azərbaycan uşaq poeziyasının banisi adlandırmışdır. UŞAQ DÜNYASININ SEHRLİ NƏĞMƏKARI Günel ALMAZ “Göyərçin” jurnalının baş ədəbi işçisi, “Xan qızı Natəvan” mükafatı laureatı Nüfuzlu ziyalı, Əməkdar Mədəniyyət işçisi, “Qızıl qələm”, “Vətən”, “Araz”, “İlin ən yaxşı kitabı” mükafatları laureatı, 50-ə yaxın kitab müəllifi, ali məktəb tələbələri və orta məktəb şagirdləri üçün yazılmış bir sıra dərsliklərin müəllifi, alim, şair, ədəbiyyatşünas, filologiya elmləri doktoru, professor Rafiq Yusifoğlunun uşaq ədəbiyyatına rolu böyükdür. Hələ gənc ikən ədəbi mühitdə imzası tanınmış, maraqlı yazıları ilə tənqidçilərin və ədəbiyyatşünasların diqqətini cəlb etmiş R.Əliyevin uşaq ədəiyyatı sahəsində kifayət qədər uğurları vardır. Halhazırda “Göyərçin” jurnalının baş redaktoru vəzifəsində çalışır. “Ana dili” dərsliyinin aparıcı müəlliflərindəndir. Rafiq Yusifoğlunun şeirlərini oxuyanda dərhal onun yaradıcılı üslubu və dəsti-xətti seçilir. Bir də görürsən şair maraqlı, ibrətamiz bir əhvalat, yaxud müşahidə etdiyi bir hadisəni təsvir edir, sonluğu elə bitirir ki, sanki oxucu ilə söhbət edir. Əsas fikrini əsasən son bəndlərə yükləyir, oxucunu intizarda və maraqda saxlayır. Onun şeirlərindəki məna dərinliyi ilə sadəlik və aydınlıq elə məharətlə birləşib ki, bu vəhdət onun yaradıclılığına orijinal bir pafos və xüsusiyyət vermişdir. Şeirlərində həm fikir, həm məna, həm bədii qüvvət vardır. Rafiq Yusifoğlu yalnız quru təsirə və bədii effektə əhəmiyyət verməmişdi. Şeirdə fikir və məna birinci yeri tutur, ancaq məsələ ondadır ki, şeirdə hər zaman zahiri cəhət - forma fikirdən daha tez təsir edir. Sanki söz “güllə kimi açılır”, biz əvvəlcə onun səsini eşidirik, sonra isə hədəfə necə dəydiyini görürük, məsələn, onun uşaq şeirlərini oxuyanda biz uşaqların psixologiyasının sirrinə gəlib çatmamışdan əvvəl şeirin doğurduğu bədii həyəcan, emosional təsirə qapılırıq. Onun yaradıcılığında predmeti qabarıq göstərmək meyli də var. ''Cаnlı ütü'' şеirini охuyаndа еlə bilirsən 114 MATERİALLAR Bakı, 11-13 oktyabr 2012-ci il кi, şаir ütü hаqqındа uşаqlаrа məlumаt vеrəcəкdir. Аmmа şеirdə bаşqа bir lövhə cаnlаnır. Çаyın səthi pаrçаyа, yаşılbаş ördəк isə ütüyə bənzədilir. Bu cür mənаlı, təbii təsvirlər, bədii vаsitələr şеirlərdə çохdur. Rаfiq Yusifоğlu uşаqlаrı öyrətməyə çаlışır, özü də quru mühакimələrlə yох, mаrаqlı, оbrаzlı, inаndırıcı, həyаti söhbətlərlə… Onun pоеziyаsındакı оbrаzlı, bənzərsiz dеyim tərzi orijinallığı, təkrarsızlığı ilə diqqəti cəlb edir. Rаfiq müəllim hаnsı mövzudа yаzırsа-yаzsın yüкsəк bədii sənətкаrlıq nümаyiş еtdirməyi, nəinкi bаlаcа охucunu, еlə böyüкlərin özünü də düşündürməyi bаcаrır: Bаrmаğımı кəsmişəm, Аğrısınа dözmüşəm. Tеz оl sаrı, аnаcаn, Niyə ufuldаyırsаn? – Mənim yаrаm аğrıyır, Sənin hаrаn аğrıyır? Bu yığcаm bədii pаrçаdа хаrакtеriк cizgi həm uşаğın, həm də аnаnın хаrакtеrini, оnun övlаdınа оlаn sоnsuz məhəbbətini аçmаğа хidmət еdir. Onun şеirlərin əsаs qisminin mövzusu uşаqlаrı müşаhidədən, оnlаrın аləminə yахınlıqdаn аlınmışdır. Səmimi ifаdəsi ilə sеçilən şеirlər təzə qоl-budаq аtаn аğаcın yаşıl yаrpаqlаrı аrаsındаn görünən çiçəкlər кimi onun uşaqlar haqqında yazdığı кitаbların ın müхtəlif səhifələrinə səpələnmişdir. Müəllifin bаşlıcа məqsədi uşаqlаrа sаf, səmimi duyğulаr аşılаmаq, dоğmа təbiəti, yurdu, Vətəni sеvdirməк, еləcə də оnlаrı аçıqgözlü, аğıllı və qаbаqcıl görməкdir. Şairin еlmi-tехniкi yеniliкlərdən, müаsir mаşınlаrdаn bəhs еdən şеirlərindən аyrıcа dаnışmаq istərdiк. Rаfiq Yusifоğlunun bаcаrığı оndаdır кi, о, ''quru'' mövzulаrdа dа bədii cizgilər tаpır.'' ''quru'' mövzulаrdа bеlə bədii cizgilər tаpmаsı, охucunu yахşı mənаdа hеyrətləndirməyi bаcаrmаsı, оnu düşüncələrə qərq еtməyə nаil оlmаsı Rаfiq Yusifоğlu pоеziyаsı, оnun ədəbi üslubu üçün çох хаrакtеriкdir. Şаirin uşаq şеirləri hаqqındа Tоfiq Mütəllibоvun, Cаvаd Cаvаdlının, Tоfiq Məmmədin, Şаmхəlil Məmmədоvun, Ələsgər Əlоğlunun, Əşrəf Vеysəllinin, Məhərrəm Qаsımlının, Şirindil Аlışаnlının, Nizаməddin Şəmsizаdənin və b. yаzdıqlаrı məqаlələrdə də Rаfiq Yusifоğlu pоеziyаsının məziyyətlərindən, sənətкаrlıq хüsusiyyətlərindən söhbət аçılırdı. Müəlliflərin hаmısının diqqətini çəкən məsələ təкcə Rаfiq Yusifоğlu pоеziyаsının mövzu və prоblеmаtiкаsı yох, həm də еyni zаmаndа şаirin bənzərsiz pоеtiк üslubu idi. Аdi dаş, çiçəк, yаğış, аğаc, bulаq, quş, şəlаlə R. Yusifоğlunun pоеziyаsındа sеhrli bir dоnа bürünür, аdiliкdən çıхıb mənаlаnır, cаnlаnır, görünür, dil аçıb dаnışır. Sеhrli vаğzаl hаqqındа yаzаndа şаir hеç də vаğzаldаn söhbət аçmır. Vаğzаlın кitаbхаnаyа, rəflərdə cərgə-cərgə düzülən кitаblаrın isə vаqоnlаrа-qаtаrа bənzədilməsi şеirə cаnlılıq gətirir. Оnun mənаsı, fiкri, qаyəsi аçıq-аçığınа, nəsihətvаri, ümumi vеrilmir, оbrаzlı şəкildə təqdim оlunur: Bu, sеhrli qаtаrdı, Hаmını inаndırın. Bu qаtаrın yоlundа Yаşıl işıq yаndırın. Çiçəкlər, аğаclаr nəğmə охumur, аmmа Rаfiq Yusifоğlunun pоеziyаsındа çiçəкlərin, аğаclаrın охuduğu nəğmələri еşitməк, çöl-çəmənin nеcə əlvаn dоnа girdiyini, bulаqlаrın nеcə ахdığını, dаğlаrın buludlаrа nеcə əzəmətlə mеydаn охuduğunu görməк оlаr. Bu pоеziyаdа bulаğın еvi, аğаclаrın şəhəri, sаzın nəbzi, qаrışqаnın qаyığı, аrılаrın iş yеri vаr. Оdlu yumаğа bənzədilən günəş də аdi günəş dеyil, həm də qаyğıкеş bir аnаdır. Bir qız dənizi yuхusundаn оyаdır, кüləк dənizi bir кitаb кimi охumаğı bаcаrır. Bəs ətirli qıf оlаr? Bəs sеhrli qаzаn, yахud budаğа qоnаn bulud nədir? Şеirləri охuyаndа аydın оlur кi, söhbət qıfа bənzər bir çiçəкdən, yuvаdа bаlа çıхаrаn bir quşdаn və bülbüldən gеdir. Bu pоеziyаdа bir-birindən fərqlənən nə qədər lövhə, mənzərə və bunlаrlа bаğlı uşаqlаrın fiкirləri, düşüncələri, хəyаllаrı və suаllаrı vаr… 115 «II BEYNƏLXALQ TÜRK XALQLARI UŞAQ ƏDƏBİYYATI KONQRESİ» …Rаfiq Yusifоğlu bizim uşаq ədəbiyyаtımızа təzə hаvа gətirir, bu hаvаnın dаlğаsındа mövzu rəngаrəngliyi, əlvаnlığı dаhа qаbаrıq şəкildə üzə çıхıır. Rаfiq Yusifоğlunun bənzərsiz pоеtiк üslubunu, şеirlərinin bədii sənətкаrlıq хüsusiyyətlərini, mövzu və prоblеmаtiкаsını yüкsəк dəyərləndirən mütəхəssislər həmişə оnun şеirlərindəкi оbrаzlılığı, аz sözlə dərin mənа ifаdə еtməк bаcаrığını yüкsəк dəyərləndirmişlər. Rаfiq Yusifоğlunun şеirləri, bənzərsiz, çохşахəli yаrаdıcılıq nümunələri hаqqındа çох yаzılıb, çох dеyilib. Аrtıq оnun əsərləri еlmi tədqiqаt əsərlərinin də оbyекtinə çеvrilib. Ümid еdiriк кi, еlmi аrаşdırmа üçün hərtərəfli mаtеriаl vеrən Rаfiq Yusifоğlu yаrаdıcılığı hаqqındа yеni-yеni sаnbаllı tədqiqаt əsərləri yаrаnаcаqdır. Rafiq Yusifoğlunun uşaqlar və gənclər üçün yazdığı şeirlər gənc oxucuların dünyagörüşünün, ədəbi zövqünün formalaşmasına, uşaq ədəbiyyatının inkişafına güclü təsir göstərmişdir. O, uşaq ədəbiyyatı sahəsində qızğın fəaliyyət göstərən müəlliflərdəndir. İbtidai siniflər üçün yazılmış “Ana dili” dərsliyinin aparıcı müəlliflərindən olan Rafiq Yusifoğlunun yazdığı əsərlərində həm uşaqları maraqlandıra bilən məsələlərdən, həm də fəlsəfi fikirlərdən bəhs edilir. Deyərdim ki, uşaqlar üçün yazdığı əsərləri maraqlı edən cəhətlərdən biri onların konkret məzmun daşıması və fəsləfi çalarlı detalların çoxluq təşkil etməsidir...Ritorikadan, yorucu məlumatlardan tamamilə uzaq belə şeirlər balaca oxucularımızın qəlbində sehrli dünya açır, onlara həyatı, yaşamağı, sevməyi öyrədir. Bu üslubda yazılan şeirlərində şair əyaniliyə də xüsusi diqqət yetirir, fikri maraqlı lövhələrlə balacalara çatdırır: Biz çiskinli havadan Nahaq yerə incidik. Bu payız yağmurunun Hər damlası incidi... Balacalar üçün sadə dildə, oynaq üslubda yazılan bu tip şeirlərin fəlsəfi qatlarında müəyyən bir süjet dayanır. Şair ya hansısa baş vermiş hadisə haqqında məlumat verir, ya uşaq dünyasını nəzərə alıb onun üçün maraqlı ola biləcək mövzular seçir. Şairin uşaqlar üçün yazdığı təmsillərində Krılov dilinə məxsus xəlqilik, dil sadəliyini də qabarıq görmək olar. O, uşaq ədəbiyatına dair bədii tərcümə ilə də ciddi məşğul olmuş, Qarsia Lorkanın, Muin Bisisu və Mahmud Dərvişin, Sergey Yeseninin, eləcə də müasir alman, rus, gürcü, eston, latış, qazax, özbək, ukrayın və belarus poeziyasının bir sıra görkəmli nümayəndələrinin əsərlərini də dilimizə məharətlə tərcümə etmişdir. Onun bədii nəsr sahəsindəki tərcümələri də uğurludur. Dünya xalqlarının nağılllarını dilimizə çevirən Rafiq Yusifoğlu bir neçə tərcümə kitablarının müəllifidir. Məşhur ingilis yazıçısı Pamela Treversin “Meri Poppins” nağıl povestini də dilimizə çevirən Rafiq Yusifoğludur. Həmin əsərlərin bədii keyfiyyətini təmin edən əsas xüsusiyyət odur ki, onları oxuyanda tərcümə olunduğu qətiyyən hiss olunmur. Çünki Rafiq Yusifoğlu tərcümələrdə fikri, məzmunu qoruyub saxlamaqla yanaşı, orijinalın ümumi ruhunu, ahəngini də mühafizə edir. O, misraları parçalamadan, fikri və məzmunu konkret və tutumlu ifadələrlə tərcümə edir. Sonsuz söz ehtiyatı, bədii ustalıq tələb edən poetik sənətkarlıq şairin tərcüməsinin uğurlu alınmasını şərtləndirir. Onun bütün tərcümələrində yanlız fikir konkretliyi yox, üslub və ifadə orijinallığı, dilindəki özünəməxsusluq da göz qabağındadır. Uşaq ədəbiyyatının sehrli nəğməkarı Rafiq Yusifoğlunun yaradıcılığında sirli-sehrli uşaq dünyası öz bədii əksinin tapmışdır. Fərəhli hаldır кi, hal-hazırda sevimli şairimiz Rafiq Yusifoğlu ömrünün və yаrаdıcılığının каmilliк dövrünü yаşаyır və tüкənməz bir еnеrji ilə yаzıb-yаrаdır. 116 MATERİALLAR Bakı, 11-13 oktyabr 2012-ci il HÜSEYN CAVİDİN MÜƏLLİMLİK FƏALİYYƏTİ VƏ UŞAQLAR ÜÇÜN YAZDIĞI ŞEİRLƏRİ İlahə İBRAHİMOVA AMEA Hüseyn Cavidin Ev Muzeyinin Elmi katibi [email protected] HUSEYN JAVID’S PEDOGOGICAL ACTIVITY AND HIS POEMS FOR CHILDREN SUMMARY The notable representative of Azerbaijan literature, philosopher poet and dramatist Huseyn Javid was born in Nakhchivan on October 24th, 1882. He has got primary education at home , then he continued education in the ecclesiastical school in 1891-1896 years. In the 1896-1898 years he continued education at the “Tarbiya” school of the well-known pedagogue Mahammadtaghy Sidqy, then he has continued education in the “Talibiyya” religious school of Tabriz later in 1899-1903. He has studied at Literature Faculty of Istanbul University in Turkey in 1906-1908 years. Huseyn Javid’s pedagogical activity is quite rich. He was professional teacher. Based on his pedagogical experience he wrote for children. Problems reflected in his poems for children a century ago did not lose their vital importance and topicality till now. H.Javid's works called his readers for fighting against strengths preventing, development of the personality and enlightenment in the society as well as kindness and friendship. H.Javid says upbringing of the children begins from family and he puts in the forefront the environment and condition which plays important role in bringing up the children. H.Javid’s cordial, simple, natural lyrical poems which have created for children and teenagers are very interesting, upbringing and from the education point of view they are more useful and comprehensive. His poems such as “In the Girl school”, “Don’t be glad, don’t smile my chap!” , “The orphan Anver”, “The first spring”, “The love to flower”, “The old Turkish man’s will”, “War and Calamity” , “The little wanderer”, which are included to the Golden Fund of Child Literature of Azerbaijan Republic, loved and learned by heart among children even now. These poems influence to form the thinking, art taste and imagination of the children. Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli nümayəndəsi, filosof şair və dramaturq Hüseyn Cavid 1882-ci ilin oktyabr ayının 24-də Naxçıvanda anadan olmuşdur. İbtidai təhsilini evdə almış, sonra 1891-1896-cı illər arasında təhsilini mollaxanada davam etdirmişdir. 1896-1898-ci illərdə o dövrün tanınmış pedaqoqlarından olan Məhəmmədtağı Sidqinin “Tərbiyə” məktəbində, daha sonra 1899-1903-cü illərdə isə Təbrizin “Talibiyyə” mədrəsəsində təhsilini davam etdirmişdir. 1906-1909-cu illərdə Türkiyənin İstanbul Universitetinin Ədəbiyyat bölümündə təhsil almışdır. Hüseyn Cavidin müəllimlik fəaliyyəti olduqca zəngindir. Elə müəllimlik təcrübəsindən qaynaqlanaraq Cavid uşaqlar üçün yazmağı da unutmamışdır. Uşaq ədəbiyyatında H.Cavidin irəli sürdüyü məsələlər elə aktual və həyatidir ki, bir əsr bundan əvvəl yazılmasına baxmayaraq onlar hələ indi də öz əhəmiyyətini itirməmişdir. H.Cavidin əsərləri insan şəxsiyyətinin və cəmiyyətin inkişafına mane olan qüvvələrə qarşı mübarizə aparmaq üçün oxucunu maarifə, xeyirxahlığa, dostluğa çağırır. H.Cavid uşaqların təlim-tərbiyəsinin ailədən başladığını deyir və uşağın tərbiyə aldığı mühiti və şəraiti ön plana çəkir. H.Cavid Azərbaycanın (N.Gəncəvi, M.Füzuli, Q.Zakir, S.Ə.Şirvani) kimi görkəmli maarifpərvər şair və yazıçıları tərəfindən əsası qoyulan milli uşaq ədəbiyyatı sahəsindəki işi davam etdirirdi, digər tərəfdən, uşaqların təlim-tərbiyə və təhsil sahəsində ehtiyacını ödəməyə çalışırdı. Həmin dövrün maarifçiləri gənc nəslin marağına səbəb olan, zövqünü oxşayan bir sıra əsərlər yazır, tərcümələr edir və onları mətbuat vasitəsilə gənclərə çatdırırdılar. H.Cavid Azərbaycanda ictimai mühiti daha ətraflı başa düşən, mövcud durumu düzgün qiymətləndirməyi bacaran və hətta lazım gələrsə, onu dəyişdirə bilən bir gənc nəsil formalaşdırmaq istəyirdi. H.Cavidin müəllimlik sahəsindəki bütün fəaliyyəti bir məqsədə-gənc nəslin tərbiyəsinin yüksəlməsinə yönəldilmişdir; o, insanları həm özü üçün, həm də cəmiyyət üçün faydalı etməyə, onun 117 «II BEYNƏLXALQ TÜRK XALQLARI UŞAQ ƏDƏBİYYATI KONQRESİ» zəkasını, intellektini, həyat təcrübəsini, bəşəriyyətin əsrlər boyu yaratmış olduğu ən yaxşı sərvətlərlə zənginləşdirməyə çalışırdı. Hüseyn Cavidin XX Azərbaycan uşaq ədəbiyyatının inkişafında misilsiz xidmətləri olmuşdur. H.Cavidin uşaq və yeniyetmələr üçün yaratmış olduğu səmimi, sadə, təbii lirik şeirləri öz maraqlılığı tərbiyə, təhsil nöqteyi-nəzərdən faydalılığı cəhətdən əhatəlidir. Onun Azərbaycan uşaq ədəbiyyatının qızıl fonduna daxil edilmiş, indi də uşaqların dillər əzbəri olan “Qız məktəbində”, “Sevinmə, gülmə quzum”, “Öksüz Ənvər”, “İlk bahar”, “Çiçək sevgisi”, “Qoca bir türkün vəsiyyəti”, “Hərb və fəlakət”, “Kiçik sərsəri” və s. orijinal şeirləri uşaq yaşına və psixologiyasına uyğun olaraq onlarda dünyagörüşünün, əqlin, təfəkkürün, bədii zövqün və təxəyyülün formalaşmasına təsir edir. Yaradıcılığında uşaq əsərlərinə əhəmiyyət verməsi, XX əsrin əvvəlində Azərbaycanda milli məktəblərin açılması və ana dilində dərsliklərin uşaqlar üçün oxu materiallarının yoxluğu ilə əlaqədar idi. Təsadüfi deyildi ki, bu zərurət üzündən Azərbaycanda bir çox mütərəqqi fikirli ziyalıların (M.Ə.Sabir, A.Şaiq, A.Səhhət, S.S.Axundov və b.) təşəbbüsü ilə uşaqlara məxsus mətbuat orqanları nəşrə başlayır, dərsliklər çap olunurdu. Belə ki, Cavid həm də dövrünün istedadlı müəllimi kimi bu sahədə də böyük işlər görmüşdür. Müəllimlik təcrübəsi ilə yanaşı, Hüseyn Cavid həm də o zamanlar böyük ehtiyac duyulan dərsliklərin yazılmasında yaxın dostu, müəllim yoldaşı, məsləkdaşı Abdulla Şaiqlə birgə “Ədəbiyyat dərsləri” adlı dərslik kitabını ərsəyə gətirərək nəşr etdirmişlər. Nakam ömrünün sonuna kimi müəllim işləyərək gənc nəslin təlim-tərbiyəsinə xidmət etdiyindən uşaq psixologiyasını daha dərindən öyrənmiş və onların yaşına uyğun əsərlər yaratmışdır. Şair şeirlərini bir atanın övladlarına verdiyi nəsihət formasında qələmə aldığından onun şeirləri nəsihatamizidir. H.Cavidin uşaq üçün yazdığı şeirlərini məzmununa görə 2 yerə bölmək olar: birinci qisim şeirlərində H.Cavid uşaqların ətraf mühitlə tanışlığa, bilik və təsəvvürlərinin yaranmasına və genişləndirilməsinə çalışır. Məsələn, “İlk bahar” və s. şeirlərində olduğu kimi. İkinci qisim şeirlərində isə daha çox özünün tərbiyəvi fikirlərini ön plana çəkir. Məsələn, “Öksüz Ənvər”, “Qız məktəbində” və s. şeirlərində olduğu kimi. H.Cavidin məktəblə bağlı olan şeirlərindən biri də “Qız məktəbində” adlı şeiridir. Cavid Gülbahara verdiyi suallara ağıllı və məntiqli cavablar alır. Şeirdən də görünür ki, balaca qızcığaz Gülbaharın atası “bəyzadə”dir. Gülbarın heç bir var-dövlətdə, qızılda gözü yoxdur. Müəlliməsinin Gülbahara öyrətdiyi “bir qızın, ancaq bilgidir, təmizlikdir ziynəti” sözlərini şüar tutaraq məhəbbətinin allaha, onun göndərdiyi elçilərə, ata-anasına, müəlliməsinə və ən nəhayətdə bütün insanlara olduğunu qeyd edir: Müəlliməm hər gün söylər: “Onların yox qiyməti, Bir qızın ancaq bilgidir, təmizlikdir ziynəti”. –– Pək doğru söz.…Bu dünyada sənin ən çox sevdiyin Kimdir, quzum, söylərmisin? –– Ən çox sevdiyim ilkin O allah ki, yeri, göyü, insanları xəlq eylər. –– Sonra kimlər? –– Sonra onun göndərdiyi elçilər. –– Başqa sevdiklərin nasıl, yoxmu? –– Var… –– Kimdir onlar? Anam, babam, müəlliməm, bir də bütün insanlar… H.Cavidin məktəblə bağlı yazdığı “Öksüz Ənvər” şeirinə nəzər salaq. Siniflərində hər zaman fəal olan doqquz yaşlı balaca Ənvər neçə gündür ki, dərsdə gah heç kəslə danışmır, gah da ki için-için ağlayaraq hıçqırıqlara boğulur. Xeyli vaxtdır ki, Ənvərin atası dünyasını dəyiş118 MATERİALLAR Bakı, 11-13 oktyabr 2012-ci il mişdi. Son bir neçə ayda anasının da səhhəti pisləşmişdi. Bütün bunlara baxmayaraq Ənvər dərslərinə ara vermirdi, lakin onun bütün fikri-zikri anasının yanında idi. Buna görə də Ənvər müəllimənin dediklərini eşitmir, dərsdən “bir şey anlamayır”: Dalıb, dalıb gediyor, dərs için, vəzifə için, Toqat yeyirsə də biçarə susmuş, ağlamayır. Səkkiz gündür ki, Ənvər dərsə getməyir. Ənvər anasını itirdiyi vaxtdan hər gün məzarı üstündə ağlar, sonra bayğın hal keçirər. Müəllimə gəldikdə isə, Ənvər onu yalnız bir şagird kimi maraqlandırır. Əgər şagird verilən tapşırıqlara əməl etməyibsə, məlum səbəblər üzündən belə dərsə gəlməyibsə, müəllimin nəzərincə tənbehə layiqdir. Bəs bir insan, canlı varlıq və psixolojiruhi orqanizm olaraq Ənvəri duymaq, onun pərişan əhval-ruhiyyəsinə aşina olmaq, onu təsəlli etmək gərəkməzmi: Sorar sinifdə müəllim o kimsəsiz cocuğu, Qızar da söylənərək hər gün arxasınca onun; “Aman, nasıl yaramaz! Bax, bu həftə keçdi dəxi Nə bir xəbər, nə bir iz var? Demək o bir çapqın…” Şair şeiri qəlbləri titrədən aşağıdakı sonluqla bitirir: Yarınkı gün o soluq çöhrə pürməlali təb, Sinifdə ərzi-vücud etdi. Dərsə başlanacaq Müəllim əksi, çatıq üzlə püritabü qəzəb, Görüncə Ənvəri, qaldırdı: –– Ey Cocuq, mənə bax! Sən, iştə hanki cəhənnəmdə, söylə, nerdə idin? Düşünmə, söylə! –– Əfəndim, şey… –– Ah, səni, yaramaz! Nasıl da bax dalıyor, sanki tülküdür qurnaz!.. Cocuqcığazda cavab: iştə bir sükuti-həzin… Gözündə dalğalanır incə bir bahar buludu, O həp baxıb duruyor, yoxdur onda hiylə və suç… Sükuta qarşı müəllim qəzəblə bir, iki, üç Toqatlayınca, cocuq bircə kərrə hıçqırdı; “Aman, vay, annəciyim!..”, sonra qəşş olub getdi; Bu səs sinifdə olan cümlə qəlbi titrətdi. Həyatında bunca kədərin, ələmin yaşanmasına baxmayaraq Ənvər öz dərdini heç kəslə bölüşmür. Müsibətlərə düçar olmuş balaca Ənvərin dərdindən, nə müəllimi, nə də şagird yoldaşlarının xəbəri olmur. Üstəlik müəllimin kobud hərəkətləri və laqeydliyi Ənvəri daha da sarsıdır. Bu cür davranışlar, nalayiq sözlər, “toqatlar” məktəbli şagirdin “qəşş olub” getməsinə səbəb olur. Şairin “İlk bahar” şeirində şair ilk öncə təbiəti çox gözəl təsvir edir, bahar fəslinin gəlməsi ilə torpağın oyanmasını, ətrafın al-əlvan çiçəklərlə boyanmasını, quşların cəh-cəh vurmasını bir sözlə təbiətin canlanmasını qələmə alır. Cavid baharın gəlişi ilə insanların tutqun qəlbinin açılmasını, məktəbli oğlan və qızların bir ağızdan oxuyub-oynamasını, qol-qola gəzib təbiətin bu füsunkar gözəlliyinə heyran olmalarını ustalıqla təsvir etmişdir: Bahar, bahar gəlmiş, yenə ilk bahar; Güllər, çiçəklər gülər, quşlar oynar. Göyün altın saçlı qızı nur saçar, İnsanların tutqun gönlünü açar... Bir yanda məktəbli bir çox qız, oğlan Oynaşıb oquşur həp bir ağızdan. 119 «II BEYNƏLXALQ TÜRK XALQLARI UŞAQ ƏDƏBİYYATI KONQRESİ» Əl-ələ, qol-qola şadan olurlar, Haqqın qüdrətinə heyran olurlar. “Sevinmə, gülmə, quzum!” adlı şeirində isə H.Cavid insan şəxsiyyətinin təşəkkülündə tərbiyənin rolunu yenə yüksək qiymətləndirir. Şeirdə vurğulanır ki, bir kəsin başına faciə gələrsə buna sevinmək doğru deyildir. O, “zavallıların”, “bikəslərin” qəlbinə toxunmamağı məsləhət edir. Sevinmə, gülmə, quzum, kimsənin fəlakətinə; Bu hal, əvət, eyi bir şey deyil, sevinmə, saqın! Sevinmə başqasının hali-pürsəfalətinə, Toxunma qəlbinə bikəslərin, zavallıların. Toxunma ruhum! Əvət, kinlidir fələk, bir gün... Qızar, həmən gücənib intiqam alar səndən. Bu gün gülən yarın ağlar, saqın öyünmə, düşün! Düşün də munis ol! İncitmə, qırma kimsəyi sən!.. Şair-müəllim uşaqları yoldaşlıqda, dostluqda möhkəm olmağa, biri-birilərinin qəmlərinə, sevinclərinə şərik olmağı, tən olmağı məsləhət edir. Son olaraq qeyd etmək lazımdır ki, Hüseyn Cavidin yazdığı uşaq şeirlərinin gənc nəslin tərbiyəsinə göstərdiyi müsbət təsir danılmazdır. ABDULLA ŞAİQİN UŞAQ ŞEİRLƏRİNDƏ MƏNƏVİ-ƏXLAQI DƏYƏRLƏRİN TƏBLİĞİ Məmmədəli BABAŞLI Qafqaz Universiteti [email protected] XÜLASƏ İctimai tərbiyənin mühüm vasitələrindən olan uşaq ədəbiyyatının gənc nəslin yetişməsində in-karolunmaz rola malikdir. Bu mənada Azərbaycan uşaq ədəbiyyatında özünəməxsus yer tutan Abdulla Şaiqin bütün yaş dövrlərini əhatə edən uşaq şeirləri də istisna deyildir. Ədibin azərbaycanlı uşaqların səviyyəsinə və təbiətinə uyğun yazdığı uşaq ədəbiyyatı nümunələri mənəvi-əxlaqi dəyərlərin təbliği baxımından əhəmiyyət kəsb edir. Onun qələmə aldığı və dilinin sadəliyi, canlı təsvirləri ilə fərqlənən uşaq şeirləri tərənnüm etdiyi bəşəri sevgi, əxlaqi dəyərlərlə də maraq doğurur. Açar sözlər: tərbiyə, ədəbiyyat, uşaq, şeir, dəyərlər. PROPAGATE SPIRITUAL AND MORAL VALUES IN ABDULLA SHAIG’S POEMS FOR CHILDREN ABSTRACT Children’s Literature, which is one of the important means of public education, has a compelling role in the formation of the young generation. In this regard, in Azerbaijan children's literature Abdulla Shaig has poems for children covering all age periods. The writer’s examples of Children's Literature according to the level and nature of children's play an important role in promoting the spiritual and moral values. His poems for children, which were characterized by vivid descriptions, praise the universal love and moral values. Key words: nurture, literature, children, poetry, values. Giriş Tarixi təcrübənin dəfələrlə sübuta yetirdiyi kimi, bu və ya digər cəmiyyədəki maddi nemətlərin bol olması heç də həmişə fərdlərin hüzur içində yaşaması mənasına gəlmir. Çünki cismani və ruhani mövcudiyyətin məcmusu olaraq yaradılmış insan ancaq bu tarazlığın tam şəkildə mühafizə edildiyi şəraitdə normal yaşaya və xoşbəxt ola bilər. Başqa sözlə desək, insan bədəninin fizioloji tələbatlarının ödənildiyi qədər, ruhunun da mənəvi qidaya ehtiyacı 120 MATERİALLAR Bakı, 11-13 oktyabr 2012-ci il vardır. Belə olan halda, kainat kita-bının əsrarəngiz sirlərini kəşf etmək məcburiyyətində qalan insan yaradılış qayəsinə uyğun olaraq İlahi Kitabın da cahanşümul prinsiplərini mənimsəməlidir. Həmçinin tərbiyə amilini nəzərə almadan sadəcə bilik öyrətmək və təlimə üstünlük verməklə kifayətlənən təhsil sistemlərinin uğursuzluğa düçar olması gerçəyini də unutmamaq lazımdır. Elə isə, insana bilik öyrətməklə yanaşı, onun mənəvi tərbiyəsinin də qeydinə qalmaq vacibdir. Bu da ancaq insanda gözəl sifətlərin formalaşdırılması və ya onda mövcud olan gözəl sifətlərin cilalanması yolu ilə mümkündür (7,s.18). Özünün inkişaf səviyyəsi ilə fəxr edən cəmiyyətlərin mənəvi cəhətdən süqut etməsi və məşhur “alim olmaq asandır, adam olmaq çətin” Azərbaycan atalar sözü də bilavasitə mənəvi tərbiyənin nə qədər zəruri olduğunu xatırladır. Beləliklə, cəmiyyətdə sağlam mühitin formalaşması baxımından mənəvi-əxlaqi dəyərlərin bərqərar olmasının əhəmiyyəti inkarolunmazdır. I.Tərbiyənin məqsədi və əhəmiyyəti Yuxarıda qeyd etdiyimiz səbəbdən təhsilin müxtəlif növləri arasında müstəsna yeri olan, hətta bəzi mütəfəkkirlərə görə təhsildən daha əhəmiyyətli sayılan, təlim prosesinin ayrılmaz tərkib hissəsini təşkil edən tərbiyə amili daim diqqət mərkəzində saxlanılmalıdır. Ancaq tərbiyənin ənənəvi tələbləri diqqətə alınmaqla yanaşı, bu sisteminin insanın real ehtiyaclarına uyğunlaşdırılması (7,s.17) amili də son dərəcə vacibdir. Əsas məqsədi kamil insan yetişdirmək olan tərbiyə prosesində “insana müəyyən dünyaduyumunun, əxlaq prinsiplərinin, davranış qaydalarının aşılanması” (7,s.34) böyük əhəmiyyət kəsb edir. Tərbiyə işinin səmərəli olması, tərbiyə ilə əlaqədar mənsubu olduğumuz dinin tələb və şərtlərə riayət edilməsi yalnız onun bütövlüyünün təmin edildiyi təqdirdə mümkündür. Həmçinin özünü-tərbiyə, özünənəzarət və özünəhesabat prinsipinə əməl edilməsi, insanın yaxşı və pis əməlləri üçün cavabdehlik daşıması amili onun məsuliyyətini artıran amillərdir. Nəhayət, ancaq humanizmin məntiqi nəticəsi olan insansevərlik prinsipini əsas alan tərbiyə sisteminin başqalarını yaşatmaq naminə hər cür fədakarlıqdan çəkin-məyən sağlam ruhlu nəsillər yetişdirməyə qadir olduğu unudulmamalıdır. Təbii ki, ailələrin və məktəbin qarşısında böyük vəzifələrin durması, uşağın tərbiyəsi prosesindəki boşluqların başqaları tərəfindən doldurulacağı və bunun da doğuracağı fəsadlar da qətiyyən nəzərdən qaçırılmamalıdır. Çünki tarixə nəzər saldığımızda mənəvi dəyərlərin aşındığı, əxlaqın çökdüyü bir şəraitdə dünyaya aldanmanın, bədən-ruh müvazinətinin pozulmasının nəticəsi olaraq toplumun tənəzzülünün labüd olduğunu görmək mümkündür. Müasir dövrdə də maddi rifah səviy-yəsi yüksək olan, lakin mənəvi böhranın yaşandığı inkişaf etmiş ölkələrdə zahiri dəbdəbənin arxasında gizlənən alkoqolizm, narkomaniya, əxlaqsızlıq, cinayətkarlıq, intihar kimi millətin varlığını təhdid edən sosial bəlaların günbəgün artdığını görməmək qeyrimümkündür. Sözügedən cəmiyyətlərdə ailə institutunun təməllərinin ciddi şəkildə sarsılması, qohumluq münasibətlərinin getdikcə zəifləməsi, insanın tənhalığa məhkum olması bu acı mənzərənin inkarolunmaz gerçəkləridir. Bir sözlə, mənəvi-əxlaqi ehtiyacları təmin olunmayan bir fərdin xoşbəxt olduğunu iddia etmək imkansızdır. Elə isə, kifayət qədər dinamik, mürəkkəb bir sistem olan, lakin idarə edilən tərbiyə prosesinin istiqamətləndirilməsinə, əxlaqın saflaşdırılmasına xidmət edən, bütün mənəvi dəyərləri ehtiva edən tərbiyə üsullarına ciddi ehtiyacın olduğu şübhə doğurmur. II. Uşaq ədəbiyyatı tərbiyə prosesinin mühüm vasitəsi kimi Tərbiyə sisteminə təsir edən mikromühit, ictimai-sosial mühit, informasiya mühiti, özünüdərk səviyyəsi, təhsil sistemi, yaş həddi, fizioloji və psixoloji inkişaf səviyyəsi (7,s.28) və sair amillərlə yanaşı, mühüm amillərdən biri olan uşaq ədəbiyyatı məhz belə vasitələrdən biridir. Təbii ki, burada uydurulmuş, şişirdilmiş, reallıqdan uzaq olan ideyalardan, yalanlardan və həqiqətin təhrifindən uzaq uşaq ədəbiyyatı nəzərdə tutulur. Çünki ədəbiyyatın tədrisi zamanı onun tərbiyəvi təsiri ilk növbədə həqiqətlərin olduğu kimi çatdırılması ilə mümkündür. Ən başlıcası, uşaqlara təqdim olunan uşaq ədəbiyyatı nümunələri onlarda xeyirxahlıq, yardımsevərlik, fədakarlıq, təmənnasızlıq kimi əxlaqi fəzilətlərin formalaşmasına xidmət etməlidir. Tanınmış 121 «II BEYNƏLXALQ TÜRK XALQLARI UŞAQ ƏDƏBİYYATI KONQRESİ» pedaqoq, professor Zahid Qaralovun da haqlı olaraq qeyd etdiyi kimi, “uşağı təkcə “Cırtdan” nağılı ilə yox, dərin fəlsəfi ideyalarla tərbiyə etmək” (7,s.87) lazımdır. Başqa sözlə desək, uşaq ədəbiyyatı vasitəsilə tərbiyə əsnasında uşaqların məhz müsbət nümunələr vasitəsilə tərbiyə edilməsi əsas alınmalıdır. Başlıca vəzifəsi yüksək əxlaqi keyfiyyətlərə yiyələnmiş insan və vətəndaş tərbiyə etmək olan uşaq ədəbiyyatının müxtəlif yaşlı uşaqları müəyyən bir məqsədə doğru yönəltməsi baxımından əhəmiyyəti inkarolunmazdır. Həmçinin düzgün istiqamətləndirildiyi təqdirdə gələcək cəmiyyətə xidmət edən uşağın da tutduğu yolu düzgün dərk etməsi ehtimalı vardır. Təbii ki, uşaq ədəbiyyatı nümunələrinin uşağın fərdi meyllərini inkişaf etdirmək üçün onların maraq dairəsinin, estetk zövqünün formalaşdırılmasına da xidmət etməli olduğu unudulmamalıdır. Burada ədibin uşaq aləmini dərindən bilməsi, fitri istedada malik olması, elmi biliklərə yiyələnməsi də son dərəcə vacibdir. Nəhayət, uşaq ədəbiyyatı nümunələri uşaqların yaş səviyyəsinə uyğun yazılmalı, uşağın yaşadığı ictimai mühit, inkişafı, idrakı, zövqü, nitqi və bilik dairəsi hökmən nəzərə alınmalıdır. III. Abdulla Şaiq uşaq ədəbiyyatının görkəmlı nümayəndəsi kimi Uşaq ədəbiyyatı qarşısında qoyulan tələblər prizmasından yanaşdıqda ya-şadığı dövrdə xalqın maariflənməsi, uşaq və gənclərin öz dövrünün tələblərinə uy-ğun bir şəxsiyyət kimi yetişməsi naminə fədəkarcasına fəaliyyət göstərmiş Abdul-la Şaiqin xidmətlərini xüsusilə qeyd etmək lazımdır. Keçən əsrdə təşəkkül tapmış realist maarifpərvər ədəbiyyatda şair, nasir, dramaturq və tərcüməçi kimi tanınan ədibin uzun müddət pedaqoji fəaliyyətlə məşğul olması, maarifçiliyə müstəsna əhəmiyyət verməsi onun ədəbi-bədii yaradıcılığına da təsir etmişdir. Ən başlıcası, A.Şaiqin peşəkar müəllim olması bu sahədəki mövcud problemlərə dərindən nüfuz etməsinə imkan vermişdir.Təbii ki, ədibin ədəbi-bədii yaradıcılığının məhsulu olan uşaq ədəbiyyatı nümunələrini təhlilə cəlb edərkən ilk növbədə tarixilik prinsipindən yanaşmaq yerinə düşərdi. Bu baxımdan, 1901-ci ildən etibarən pedaqoji fəaliyyətlə məşğul olmağa başlayan A. Şaiqin maarifçilik ideyalarına əhəmiyyət verməsi təsadüfi deyildir. Əvvəla, dövrünün gözüaçıq ziyalılardan olan ədib çar Rusi-yasının soydaşlarımıza qarşı yeritdiyi ayrı-seçkilik siyasətinin mahiyyətini, onun doğurduğu fəsadları dərindən dərk edirdi. İkincisi, ana dilimizdə uşaq ədəbiyyatı nümunələrinə böyük ehtiyac duyulması, millətin gələcəyi naminə gənc nəslin tərbiyəsinin həyati əhəmiyyət daşıması onu bu mövzuya müraciət etməyə vadar etmişdir. Azyaşlı uşaqlara məxsus heç bir teatr, kino, kitabxana, klub olmadığı, məktəbdən kənarda oxumağa kitab tapılmadığı bir şəraitdə xalqın maariflənməsi, mədəni inkişafı naminə əlindən gələni etməyə çalışırdı. Bu səbəbdən, gənc nəslin təlim-tərbiyəsini özü üçün ən ümdə vəzifə hesab edən A.Şaiq pedaqoji və ədəbi fəa-liyyətində milli mədəniyyətimizin, dil və ədəbiyyatımızın inkişafına böyük əhəmiyyət verirdi. Bununla yanaşı, 1905-ci ildən sonra milli şüurun oyanması, maariçilik hərəkatının genişlənməsi nəticəsində mədəni-maarif cəmiyyətlərinin açılması da ədibin milli mədəniyyətin öyrənilməsi və təbliği istiqamətində fəaliyyət-lərini artırmasına səbəb oldu. Nəticədə, üsuli-cədid məktəbləri üçün yeni məzmunlu dərslik və dərs vəsaitlərinin hazırlanması məsələsi gündəmə gəldi. Uşaqların insanpərvərlik, vətənpərvərlik ruhunda tərbiyə edilməsi, onlarda maarif və mədəniy-yətə meyl oyadılması, biliyə yiyələnmək zərurəti hasil oldu. Milli məktəblər üçün dərsliklərin çatışmadığı belə bir şəraitdə yeni formada və mündəricədə tərtib edilmiş “Uşaq çeşməyi”(1907), “Uşaq gözlüyü”(1909),“İkinci il”(1912), “Gülzar” (1912), “Gülşəni-ədəbiyyat”, “Milli qiraət”, “Qiraət kitabı”, “Dördüncü il” dərslikləri ilə Azərbaycan maarifi tarixində öz adını əbədiləşdirdi. Pedaqoji və dərslik müəllifi kimi fəaliyyəti şairə məktəb mövzusunda yazmaq zə-rurətini doğurdu. Belə bir şəraitdə, sözün əsl mənasında xalq müəllimi olmuş ədib “Dəbistan”, “Məktəb” və “Rəhbər” jurnallarında uşaqlar üçün yazdığı yazıların məntiqi davamı kimi uşaq ədəbiyyatı ilə daha yaxından maraqlandı, pedaqoji fəaliyyəti ilə ədəbi-bədii yaradıcılığını üzvü surətdə birləşdirə bildi. 1906-cı ildə “Dəbistan” jurnalının 2-ci nömrəsində çap olunmuş ilk mətbu əsəri (9,169) “Ana-nın oğluna laylay deməsi” adlı şeiri oldu. Ədibin 1906-cı ildən başlayaraq kiçik-yaşlı məktəblilər üçün təmiz ana dilində 122 MATERİALLAR Bakı, 11-13 oktyabr 2012-ci il yazdığı oynaq vəznli şeirlər qısa, aydın məzmunlu olmaqla bərabər, yeni mündəricəsi ilə də fərqlənirdi. Kənd məişətinə və heyvanlar aləminə yaxşı bələd olması ədibə yazdığı şeirlərdə xoruz, cücə, keçi, dovşan, kəl, quzu qəbilindən ev quşaları və heyvanlarına məxsus obrazlara mü-raciət etmək imkanı verirdi. Ev heyvanlarının hər birini öz təbiətinə, fərdi davranış və əlamətlərinə görə təsvir etməsi azyaşlı oxucularının marağını daha da artırırdı. Şairin heyvanlar aləminə tez-tez müraciət etməsinin başlıca səbəbi balacaların adətən heyvanların məişətinə daha çox maraq göstərməsi, onlarla əylənməyi, təmasda olmağı, onları öz oyunlarına cəlb etməyi sevməsi ilə bağlı idi.(9,280) Ədibin 1906-1910-cu illərdə yazdığı “Yetim cücə”(1906), “Yeni köməkçi” (1906), “Səhər” (1906),“Xoruz” (1906), “Keçi” (1906), “Uşaq və dovşan” (1906), “Təpəl kəlim” (1906), “Dovşan”, “Layla”, “Çoban mahnısı”(1906), “Payız nəğ-məsi”, “Bir quş”, “Quzu”(1906), “Cütcü”, “Payız” və s. lirik uşaq şeirləri uşaq ədəbiyyatının ən gözəl nümunələrini təşkil edirdi. Azərbaycan uşaq ədəbiyyatında ilk təmsil-pyes “Gözəl bahar” (1911) ssenari də məhz A. Şaiqin adı ilə bağlıdır. 1910-1913-cü illərdə epik janrda yazdığı “Yaxşı arxa”, “Tıq-tıq xanım”, “Tülkü həccə gedir”, “Şələquyruq”, “Murad” və s. mənzum nağıl və hekayələri də uşaqla-gözəl əxlaqi keyfiyyətlər qazandırmaq baxımından əhəmiyyət kəsb edirdi. Əsasən maarifpərvər realist olaraq tanınmış ədibin ədəbi-bədii yaradıcılığının inqilaba qə-dərki mərhələsində yazdığı uşaq şeirlərində daha çox maarifçilik ideyaları üstünlük təşkil edirdi. Onun sözügedən şeirləri istər janr zənginliyi, istərsə də məzmun və təbliğ etdiyi əxlaqi-tərbiyəvi cəhətlər baxımından fərqlənirdi. Bunu ədibin 1906-cı ildə qələmə aldığı övladının xoşbəxtliyini düşünən, onu elm və mərifətə səsləyən bir ananın təmiz duyğusunu əks etdirən “Layla” şeirində açıq-aydın görmək mümkündür: Sən də çalış elm ilə şöhrət qazan, Qalma cəhalətdə, olursan yaman. Elm ilə abad olubdur cahan, Layla, quzum, layla, gözüm, yatgilən, Rahat olub bir azca boy atgilən. Şeirlərində uşaqları elm öyrənməyə, bilik əldə etməyə səsləyən ədib böyük qətiyyətlə cəhalətin ən böyük düşmən olduğu fikrini aşılayırdı. Məktəbin əhəmiyyəti, elm və bilik əldə etməyin faydası mövzusu “Oyan, oğlum”(1907), “Məktəbdə” (1912), “Məktəb şagirdi” (1912), “Bilik” şeirlərinin də ana xəttini təşkil edirdi. “Məktəb şagirdi” adlı şeir bunun ən gözəl örnəyidir: Könlünün aruzeyi-yektası: Vətənü millətinin ehyası. Sinfi-ədadini təhsil eylə, Məktəbi-alidə təhsil eylə, Səy elə, sən də böyük insan ol, Doğruluqda bu ada şayan ol! Qoy cahan elm ilə pürnür olsun, Vətən o sayədə məmur olsun Yaşadığı dövrün uşaqlarının səviyyəsinə və maraq dairəsinə uyğun uşaq ədə-biyyatı nümunələri qələmə almış ədibin səciyyəvi cəhətlərindən biri onun yardıma ehtiyacı olan insanlara qarşı həssas olmağın vacibliyini xatırlatması olmuşdur. İctimai tərbiyə məsələlərini daim diqqət mərkəzində saxlamış, əxlaqi-tərbiyəvi məsələlərə diqqət yetirmiş ədibin bu hisslərini “Yetim” adlı şeirində görmək mümkündür: Soyuq gecə, səs edirdi boran hiddət ilə, Bayırda bir uşaq ağlardı dərd, möhnət ilə, Əli, üzü bözarıb, səslənirdi o dərdli yetim: 123 «II BEYNƏLXALQ TÜRK XALQLARI UŞAQ ƏDƏBİYYATI KONQRESİ» -Soyuqdan öldüm, aman, dondu ah, bütün bədənim. Acam, donub ölürəm, yoxdu bir nəfər insan. İxtilafın insan təbiətinə zidd olduğunu irəli sürərək onları bir-birindən ayıran, təfriqəyə salan məsələlərin alternativi olaraq birlik və bərabərlik hisslərini aşılayırdı. Şeirlərində böyük ustalıqla vətən sevgisi, bəşəri məhəbbət, əmək sevgisi, ailə sevgisi, ata-ana məhəbbəti, yoldaşlıq hissi, fədakarlıq, səmimiyyət, sədaqət, doğru-luq, saflıq və alicənablıq kimi əxlaqi prinsipləri təlqin edirdi. Həyatda dürüst ol-mağın vacibliyi və üstünlüyü baxımından ədibin “Zalim padşah və əkinçi” şeiri maraq doğurur: O gündən ki insan oğlu Bu dünyaya ayaq basmış. Bəzi tutmuş doğru yolu, Bəzi o haqq yoldan azmış. Ədibin əxlaqi-didaktik məqsədlə yazdığı “Hamımız bir günəşin zərrəsiyik” (1910) ədib insanpərvərlik və humanism ideyalarının təbliğinə müstəsna yer verirdi. “Tülkü həccə gedir”(1911), “Cəfər və Bəşir”, “Gözəl bahar”, “Alma oğrusu” qəbilindən şeirlərində müəllif əxlaqi qüsurları açıb göstərirvə onlardan uzaq olmağın vacibliyini vurğulayırdı. Əsərlərin axırında, yaxud münasib yerlərində əxlaqi nəticə verən ədib böyük ustalıqla uşaqların diqqətini müsbət əxlaqi dəyərlərə çəkməyə, pis işlərdən nə üçün uzaq olmağın hikmətini izah etməyə çalışırdı. Ən maraqlısı isə, təlqin etmək istədiyi əxlaqi keyfiyyətləri müstəqim dil ilə tərifləmək yerinə, canlı insan və ya alleqorik surətlər, maraqlı sərgüzəştlər vasitəsilə təqdim edirdi. (9,s. 280) Bu da şairin bir qayda olaraq uşaqların nəsihət dinləmək həvəsinin olmadığını bilməsindən irəli gəlirdi. Buna görə də o, uşaqların səhvlərini saymaq yerinə, onların vəzifələrini xatırlatmağa üstünlük verirdi. Təəssüf hissi ilə qeyd etmək lazımdır ki, ədibin ədəbi-bədii yaradıcılığının ikinci və nisbətən daha zəngin dövrü sovet hakimiyyəti illərinə təsadüf edir. Çünki həmin dövrdə həyatın bütün sahələri olduğu kimi, uşaq ədəbiyyatı da siyasiləşdi-rildi. Nəticədə, tarixi yaddaşın, milli dəyərlərin unutdurulmağa çalışıldığı, real həyatda yaşanan proseslərlə uyğunlaşmayan beynəlmiləlçilik təbliğatına rəvac verildi. Belə bir şəraitdə, digər müasirləri kimi A.Şaiq də yeni dövrün tələblərinə ayaq uydurmaq məcburiyyətində qaldı. Bununla belə, həmin illərdə ədib öz üslubuna sadiq qalmaqla bərabər, müasir mövzulara müraciət edərək yenə sadə və uşaq zehninə uyğun əsərlər yazmağa davam etdi. Qələmə aldığı əsərlərdə diqqəti ardıcıl şəkildə yeni nəslin tərbiyəsi, fiziki sağlamlıq, şəxsi gigiyena və davranış məsələlərinə çəkməyə çalışdı. Dövrün tələblərinə uyğun olaraq vətən sevgisi, bəşəri məhəbbət, əmək sevgisi, ailə sevgisi, ata-ana məhəbbəti, yoldaşlıq hissi, sədaqət, doğruluq, saflıq, mərdanəlik, etibar və alicənablıq kimi xüsusiyyətləri təbliğ etdi. Senzuranın imkan verdiyi nisbətdə xalqımıza xas olan əxlaqi dəyərləri təbliğ etməyə çalışdı. Nəticə Keçən əsrdə azərbaycanlı uşaqların səviyyəsinə, təbiətinə uyğun, onların marağını oxşayan sistemli bir uşaq ədəbiyyatı yaratmağa müvəffəq olmuş A. Şaiqin yaradıcılığında yeni nəslin tərbiyəsi daim diqqət mərkəzində olmuşdur. İstər şeirində, istərsə də nəsrində səmimi duyğulara, təhkiyədən çox təsvirə, lirikaya yer verməsi onun yaradıcılığını fərqləndirən əsas səciyyəvi xüsusiyyətlərdən olmuşdur. Bu səbəbdən də ədibin şeirləri günümüzdə də uşaqlar tərəfindən maraqla qarşılanmaq-da və həvəslə oxunmaqdadır. 1. 2. 3. 4. 124 ƏDƏBİYYAT Abdulla Şaiq. Seçilmiş əsərləri üç cilddə. Bakı, "Avrasiya Press", 2005 Ağayev Ə. Təməldən əmələ. Bakı, “Aspoliqraf” nəriyyatı, 2009 Canan İbrahim Peyğamberimizin Sünnetinde Terbiye, İstanbul, Tuğra Neşriyat, 1991 Əsgərli F. Azərbaycan uşaq ədəbiyyatının mərhələli inkişafı. Bakı, ADPU-nun nəşriyyatı, 2009 MATERİALLAR Bakı, 11-13 oktyabr 2012-ci il 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. Gülen M. Fethullah Çocuk Terbiyesi, İstanbul 2000 Xəlilov S. Təhsil, təlim, tərbiyə. Bakı, “Azərbaycan Universiteti” nəşriyyatı, 2005 Qaralov Z. Tərbiyə (prinsiplər, məzmun, metodika). 3 cilddə, Bakı, Pedaqogika, 2003 Məmmədov Ə. Azərbaycan uşaq ədəbiyyatı, Bakı, “Elm” nəşriyyatı, 1977 Mir Cəlal, Firidun Hüseynov XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı. Ali məktəblər üçün dərslik. Bakı, “Maarif” nəşriyyatı, 1982 Namazov Q. Azərbaycan uşaq ədəbiyyatı. Ali məktəblər üçün dərslik.Bakı, Bakı Dövlət Universiteti nəşriyyatı, 2007 Seyidov F.Ə. Uşaq ədəbiyyatında tərbiyə məsələləri (XIX-XX əsrlər), Bakı, “Sərhəd” nəş-riyyatı, 2006. YUSİF VƏZİR ÇƏMƏNZƏMİNLİNİN ƏDƏBİ FƏALİYYƏTİNDƏ AİLƏ-UŞAQ MÜNASİBƏTLƏRİ prof.dr. Minaxanım TƏKLƏLİ Qafqaz Universiteti, Pedaqogika Fakültəsi, Azərbaycan Dili və Ədəbiyyatı Kafedrası, Bakı /AZƏRBAYCAN [email protected] XÜLASƏ Azərbaycan milli nəsrinin görkəmli nümayəndəsi Yusif Vəzir Çəmənzəminlinin uşaq ədəbiyyatı ilə bağlı fəaliyyətində iki istiqamət nəzərimizi cəlb etmədədir: uşaqlar üçün yazdığı nağıllar və yaradıcılığı boyunca mövzusu uşaq və yeniyetmələrin həyatından alınaraq işlədiyi bədii əsərləri. İctimai fikir tariximizdə maarifçi ideyalarının bir növ carçısı olaraq da tanınan ədibimizin əsərlərində qeyd etdiyimiz kimi Azərbaycanlı məişəti və eləcə də ailə səhnələri xüsusi bir tərzdə qələmə alınmaqla gözlər önünə XX yüzilliyin əvvəllərinə aid Azərbaycan kəndlisinin, kiçik sənətkarların mənzilləri, daxilən safdil, təmiz, amma sadəlövh, son dərəcə avam olan insanların evləri, ailələri gətirilir. Öz növbəsində yazıçı onların sadəliyi, avamlığı və nadanlığından doğan faciəvi qayğılarla bizi tanış etməklə həyata və dünyaya baxış formalaşdırır; bu baxımdan həm də öz ideya-bədii dəyərləri ilə iri həcmli əsərlərə bərabər tutulmalı olan “Qız məktəbində”, “Divanə”, “Bir qəpik”, “Cümə axşamı”, “Əziz”, “Borclu”, “Nahaq qan”, “Toy” və s. kimi hekayələrində dövrün ictimai bəlaları – gerilik, cahillik kimi problemlər əks olunur. Mövzusu real həyatdan və mühitdən alınmış bu əsərlərdə böyüklərlə yanaşı uşaqlar da iştirak edir. Aydın olur ki, artiq əsrin əvvəllərində ədəbi meyllər milli dirçəlişə, yeni insan tərbiyəsinə istiqamətlənmişdi, odur ki, ədəbi-bədii təcrübələri ilə bu milli ruhu oyadıb, tərbiyə etməklə gücləndirən Sultanməcid Qənizadə, Abdulla Şaiq, Firudin bəy Köçərli ilə bir sırada bu sahədə Çəmənzəminlinin də xidmətləri böyükdür. Açar sözlər: ailə, uşaq, folklor, maarifçi, ədəbiyyat. FAMILY-CHILD ATTITUDES IN THE LITERARY ACTIVITIES OF YUSIF VAZIR CHAMANZAMINLI ABSTRACT İn the activities related to the Children's Literature of the outstanding representative of the national prose of Azerbaijan Yusif Vazir Chamanzaminli two directions attracted the attention: written tales for children's and literary works based on the life of children and adolescents. As we noted in the works of our writer which known as a herald ideas of enlightenment in the history of public opinion, the scenes of family life and scenes are written in a special manner and are displayed in front of eyes the specific life of Azerbaijani villager of the beginning of the XX century. In turn, the writer introduces us with the tragic cares arising from their simplicity, and ignorance. Thats why in his works such as “Qız mektebinde” (Girl’s school) “Divane” (Crazy), “Bir qapik” (A coin), “Cüme axshamı” (Thursday), “Aziz”, “Borclu” (Debtor), “Nahaq qan” (Wrong blood), “Toy” (Wedding) and others are reflected the public problems - backwardness, ignorance. The theme of this works from real life and the children take part as adults. It is clear that in the beginning of the century the literary trends to the development and the training of new people, so Sultanmajid Ganizade, Abdulla Shaig, together with Ali Bey Kocharli Chamanzaminli had a great role in this area. Key words: family, child, folklore, enlightener, literature. Çoxəsrlik zəngin bir tarixə malik olan Azərbaycan ədəbiyyatının bu gün tam mənzərəsini yaratmaq üçün ayrı-ayrılıqda onun hər bir istiqamətinin, inkişaf yolları və uzun bir dövr ərzində 125 «II BEYNƏLXALQ TÜRK XALQLARI UŞAQ ƏDƏBİYYATI KONQRESİ» kəsb etdiyi başlıca xüsusiyyətlərinin, o cümlədən uşaq ədəbiyyatı sahəsində əldə edilən ciddi nailiyyətlərin öyrənilib dəyərləndirilməsinin də əhəmiyyəti vardır. Belə ki, bildiyimiz kimi Azərbaycan milli maarifi, mədəniyyəti və ədəbiyyatı kifayət qədər möhkəm ənənələrə malikdir. Bu mənada götürdükdə Nizami Gəncəvi, Nəsirəddin Tusi, Şeyx Yəhya Bakuvi, Məhəmməd Füzuli, Qətran Təbrizi, Abbasqulu ağa Bakıxanov, Seyid Əzim Şirvani, Məhəmməd Tağı Sidqi və digər ədəbiyyat və mədəniyyət xadimlərinin həm də insan tərbiyəsinə, ailə-övlad münasibətlərinə ciddi fikir verdikləri aydın olur. XX yüzillik Azərbaycanda yeni nəfəsli mədəniyyətin yayılması və öyrənilməsi, yeni ictimai fikrin formalaşması, bir qədər sonra isə Azərbaycan intibahını həyata keçirəcək bütöv bir nəslin meydana gəlməsində müstəsna rol oynamışdır. (Vətən dili, 2007, s.19) Belə ki, əsrin əvvəllərindən başlayaraq maarif və mədəniyyət sahəsində ciddi canlanma əmələ gəldi: bir sıra maarif ocaqları, xeyriyyə cəmiyyətləri, nəşriyyatlar, kitabxanalar yaradıldı.(Uşaq Ədəbiyyatı Antologiyası III c., 2005, s.4) Əsrin başlanğıcında Firudin bəy Köçərli, Sultan Məcid Qənizadə, Nəriman Nərimanov, Rəşid bəy Əfəndiyev, Yusif Vəzir, Abdulla Şaiq bu geniş maarifpərvər hərəkatda öz imzasını qoydu. Qeyd edək ki, adlarını çəkdiyimiz həmin tərəqqipərvər ictimai xadimlərin fəaliyyət dairəsi çoxcəhətli idi. Bu baxımdan Azərbaycan ədəbi-ictimai fikri tarixində mühüm yeri olan maarifçi yazıçıların milli hisslərin tərbiyəsində göstərdikləri xidmətlər, habelə onların vətənpərvərlik hisslərinin artırılmasında tutduqları mövqenin bu gün araşdırılması ciddi əhəmiyyət kəsb edir. Bu əsərlərdə milli-tarixi gerçəklik, müasir cəmiyyətin qayğıları, ictimai bərabərlik və azadlıq amalları əsas qayə olaraq görünməkdədir. Bu səpkidə ortaya çıxan ədəbi-bədii nümunələrdə həm də bədii zövqü kamilləşdirmək, gənc nəslin milli yaddaşını, hafizəsini qüvvətləndirmək; öz milli ənənələrinə, torpağına, vətəninə bağlılığını möhkəmləndirmək vəzifələri əsas yer alırdı. Mənsub olduğu xalqın maariflənməsi, mədəni tərəqqisi yolunda səmərəli fəaliyyət göstərən Yusif Vəzir Çəmənzəminlinin Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində qüdrətli nəsr ustası kimi tanınmaqla yanaşı uşaq ədəbiyyatı sahəsində də yorulmadan xidmət etmişdir. Bir çox əsərlərində, məqalələrində ailənin, uşaq və ananın (ümumiyyətlə qadının) məişətdə və cəmiyyətdəki rolundan dönə-dönə bəhs edən müəllifi müasiri olduğu Azərbaycan qadınının vəziyyəti mütəəssir edib dərindən düşündürürdü. “Yuxu”, “Dərdli Züleyxa”, “Divanə”, “Üç gecə”, “Dürnisə və Kərbəlayi Eyvaz”, “Şahqulunun xeyir işi”, “Üç”, “Toy”, “Hərrac”, “Yüksəliş” kimi hekayələr qadın qəhrəmanlarının taleyinin, təbii ki, ailə məsələlərinin də ədibi cəlb etməkdə olduğunu göstərməkdədir. Qeyd etməliyik ki, bu dövr ədəbi ictimaiyyətin diqqət mərkəzində duran ailə, qadın, uşaq məsələsi Yusif Vəzirin də yaradıcılığının başlıca mövzuları olmuşdur. 1913-1914-cü illərdə ərsəyə gəlmiş “Ana və analıq”, “Qız məktəbi açmalı”, “Arvadlarımızın halı” kimi birbaşa ana, qadın və onun cəmiyyətdə roluna həsr edilmiş yazıları yazıçının vətəndaşlıq mövqeyini doğru-dürüst göstərir və demokratik düşüncənin məhsulu olan həmin yazılar bu gün də əhəmiyyətini saxlamaqdadır. Onun publisist irsinin mühüm bir hissəsini təşkil edən bu yazılar, habelə ailə mövzusunda yazdığı bədii parçalar (hekayələr) ədibin gənclik illərinin məhsuludur və bir də onu sübut etməkdədir ki, Yusif Vəzir dövrün vacib məsələlərindən nəinki yan ötməmiş, əksinə birbaşa onun üstünə getmişdir. Bilirik ki, əsrin əvvəllərində qabaqcıl mütərəqqi ziyalılar qadının-ananın ailədə və öz növbəsində cəmiyyətdə layiq olduğu yeri tutmasına çalışırdılar. Gənc Yusif Vəzir öz səsini demokratik mətbuatda ucalan səslərə qatırdı. Azərbaycan milli nəsrinin görkəmli nümayəndəsi Yusif Vəzir Çəmənzəminlinin uşaq ədəbiyyatı ilə bağlı fəaliyyətində iki istiqamət nəzərimizi cəlb etmədədir: uşaqlar üçün yazdığı nağıllar və bunlarla bir sırada yaradıcılığı boyunca mövzusu uşaq və yeniyetmələrin həyatından alınaraq işlədiyi bədii əsərləri. İctimai fikir tariximizdə maarifçi ideyalarının bir növ carçısı olaraq da tanınan ədibimizin əsərlərində qeyd etdiyimiz kimi Azərbaycanlı məişəti və eləcə də ailə səhnələri xüsusi bir tərzdə qələmə alınmaqla gözlər önünə XX yüzilliyin əvvəllərinə 126 MATERİALLAR Bakı, 11-13 oktyabr 2012-ci il aid Azərbaycan kəndlisinin, kiçik sənətkarların mənzilləri, daxilən safdil, təmiz, amma sadəlövh, son dərəcə avam olan insanların evləri, ailələri gətirilir. Özünün həyati örnəkləri bu məsələlərə zəmin hazırlayırdı; ədib kiçik ikən qayğıkeş, səmimi bir mühitdə böyümüşdü. Hətta aclıq illərində İrandan – Cənubi Azərbaycandan qaçıb gəlmiş və onlara –Vəzirzadələr ailəsinə sığınmış üç qardaşa sığınacaq vermişlər. O vaxtdan bu iki ailə arasında səmimi və möhkəm dostluq başlayır, bu səmimiyyətin xoş bəhrələri hər dəfə də bu ailənin başı üstündə soyuq ruzigar əsdikdə, onun acı günlərində özünü göstərirdi. Böyük ümidlə sanki bu hekayələrin ardınca gələn zaman kəsiyində “İqbal” qəzetində yazırdı: biz həmişə avam olub dalda qalmamalıyıq ki, bizim də tərəqqi vaxtımız gələcək” deyə xalqın-millətin aydın gələcəyinə ümid ifadə edirdi. Öz növbəsində yazıçı onların sadəliyi, avamlığı və nadanlığından doğan faciəvi qayğılarla bizi tanış etməklə həyata və dünyaya baxış formalaşdırır; bu baxımdan həm də öz ideyabədii dəyərləri ilə iri həcmli əsərlərə bərabər tutulmalı olan “Qız məktəbində”, “Divanə”, “Bir qəpik”, “İki çocuq”, “Cümə axşamı”, “Əziz”, “Borclu”, “Nahaq qan”, “Toy”, “Nitq”, “Son bahar”, “Mərsiyəxan”, “Beş dəqiqə”, “Doqquz ay keçmiş” və s. kimi uşaqların da bilavasitə iştirak etdiyi hekayələrində dövrün ictimai bəlaları – gerilik, cahillik kimi problemlər əks olunur. Yazıçının “Ruhnəvaz xanım” hekayəsindən götürdüyümüz “yalnız gözləri deyil, bütün varlığı və taleyi ağlayırdı. Ruhunun dərinliyində acı yaşların anlaşılmaz və qaranlıq bir boşluğa töküldüyünü hiss edirdi ” nümunəsi göstərir ki, bu ailə bəlaları izsiz-soraqsız ötüşmür, mənəviyyata ciddi yaralar, sarsıntılar buradan dəyir. Bu mövzular ədəbiyyata gətirilib işlənməklə problem vəziyyəti gərginləşdirməklə ictimai fikri görünməmiş sürətlə fəallaşdırırdı. Mövzusu real həyatdan və mühitdən alınmış bu əsərlərdə böyüklərlə yanaşı uşaqlar da iştirak edir. Belə olduğu halda hətta bu uşaqlar-yeniyetmələr əsərin qəhrəmanı olaraq təqdim olunmaqla mərkəzi yerdə dayanırlar. Bəzən əsər bu yarı uşaq, yarı yeniyetmənin dilindən nəql edilir. “Dədəmin övladı olmadığına görə nəzir eləyir ki, bir qızım olsun, seyidə verim. Odur ki, məni on bir yaşım tamam olanda Mir Qasım adlı bir qırmızısaqqala ərə veriblər”. Xarakterik məişət lövhələri təsvir olunan belə əsərlərdə uşaqlar fəaldır; zira mövzu burada tamamilə onlarla bağlı inkişaf etdirilmişdir. Məsələn, “Cümə axşamı”, “Borclu”, “Qız məktəbində” ....əsərində evdə ailə başçılarının münaqişəsində uşaqlarda iştirakçıdır, onlar fəal şəkildə görünürlər, ağlaşır, qorxu keçirir... Məişətimizin tünd boyalı, həm də koloritli lövhələrinin təsvirində əldə olunan nəticələr baxımından və həmçinin əsərin ideya məzmunun açılması işinin keyfiyyəti burada ən əlverişli vasitənin söz və ondan istifadə üsulunun olduğunu göstərir. ”Bir qəpik” əsərində kiçik bir detalla, bir işarə ilə obrazın əsas cizgilərini oxucuya çatdıra bilir. Demək obrazların xarakterini səciyyələndirmək üçün yazıçıya çox söz də lazım olmurmuş. Oxuyuruq: “lampa çölə çıxmışdı...” demək ki, bu cümlə ilə ətrafdakı qaranlıqları, zülmət gecəni işıqlandırmaq məqsədilə çırağın bayıra aparılması ilə hekayə bitir, amma bununla biz bilirik ki, bir qəpiyi salıb itirən balaca Məcidin əzab-əziyyəti bitməyib davam edir, oxucunun qəlbi qan ağlayır. Onu uşaq vərdişlərindən, sevdiyi qayğısız uşaq məşğələlərindən ayırıb ona heç vəchlə uyğun gəlməyən bir iş dalınca göndərirlər. Lakin necə deyərlər, uşaq – uşaqdır, odur ki, qatıq almağa göndərilən bu çocuq verilən tapşırığı dərhal unudur. “Uşaq çox yeriməyib, yenə durdu; başının üstündə bir gecəquşu hərlənib, fırlanırdı. Gözdən itirdi, bir də çıxırdı və bəzi vaxt uşağın qulağının dibindən uçurdu; elə bil onunla oynamaq meylində idi. Gecəquşunun hərəkəti uşağı məşğul edirdi. Uşaq gülümsünürdü və böyük bir fərəhlə ona tamaşa edirdi, şad olurdu.” Onu bu sevdiyi məşğələdən rəhmsizcəsinə ayıran yadlar yox, məhz yaxınları ataanası olur. Kədərli, nisgilli uşaq qəlbinə birdən birə bu gecəquşunun daxil olması ona heç vaxt dadmadığı uşaq sevinci verir. Lakin bu sevinc uzun sürmür; ”birdən uşağı guya ilan vurdu: başladı durduğu yeri axtarıb aramağa. Ovcunun içinə diqqətlə baxdı, arxalığının ciblərini əlləşdirdi, qəpik tapılmadı” və s. kimi yazıçının qəm-kədəri hopan cümlələr bizi də əslində gə 127 «II BEYNƏLXALQ TÜRK XALQLARI UŞAQ ƏDƏBİYYATI KONQRESİ» ləcəyimiz olan uşaqların hazırkı vəziyyətinə acımağa vadar edir. Onsuz da göz yaşları hələ qurumadan bu nəmli çöhrəni şadlıq və sevinc bürüyərkən də bu nəşənin uzun çəkməyəcəyini öncədən hiss edən oxucu çoxdan səksəkədə idi; budur, tifil pulu salıb itirmişdir. Kinayə, acı gülüş, Azərbaycanlı təbiətinə məxsus zarafat, bunlarla bərabər giley; yazıçının özününsə gülə-gülə ağlatması-bütün bunlar ədibin yazı manerası olmaqla həm bu və eləcə də digər hekayələrində özünü büruzə verir. Əlbəttə, uşaq ədəbiyyatı dedikdə göz önünə təkcə tülkü, durna, kirpi... gəlir, deyə düşünmək də düz deyil. Yəni ədəbiyyat sadəcə bu əhvalatlardan, bəsitcəsinə qəbul edilən mövzulardan ibarət deyildir. Bəllidir ki, hər bir uşaq ədəbiyyatı nümunəsi həm də böyüklər üçün də maraq kəsb etməkdədir. Ümumiyyətlə Çəmənzəminli üslubuna xas olan bütün keyfiyyətlər bu əsərlərində, xüsusən onun dilində tam gücü ilə özünü göstərməkdədir. Bu əsərlərin dili uşaq-yeniyetmə təxəyyülünə uyğun şirin, cazibədar dil və ifadə tərzinin rəngarəngliyi qəm notlarında xəfifləşmiş; təhkiyə sənətkarın lirik-romantik üslubuna uyğun bir dillə davam etmiş; yazıçının bədii düşüncələrinə bu dil kövrəklik, həzinlik qatmışdır. Ədibin tərbiyəsində anası Seyid Əziz xanım önəmli rol oynamışdı; anasından eşitdiyi hekayətlər, yaxın keçmişin ağır xatirələri, qonşuluqda, ətraf aləmdə baş verən cansıxıcı olaylar həqiqətən gələcək yazıçının yeniyetmə qəlbini sıxır, onu həyatı tez və hərtərəfli öyrənməyə sövq edirdi. Bu nümunələr sadəcə bir xəyalat məhsulu olmayıb, bəzi br çox hallarda yazarın özünün həyatının kiçik parçalarıdır; obrazlar kimi hadisələr də ümumən yazıçının tanıdığı və şahidi olduğu xarakterlər və olaylardır. Görünür, yazıçılıq və şairlik istedadı ilə yanaşı sənətkarın bu qədər əsərə mənbə və qaynaq ola biləcək dərəcədə çəkdiyi çətinliklər, xoşbəxtlik uğrunda apardığı mücadilələr də mühüm şərtdir. (İbragim, 2008, 52) Odur ki, bu mövzuların həyatdan gəldiyi, öz növbəsində əsərlərinin mövzu və məzmun baxımından əlvanlığı səbəbləri də bizə bir daha aydın olmuş olur. Nəticədə ailənin təbii təsviri, uşaqların tərbiyəsindəki, həyatındakı eybəcərliklər və eləcə də Azərbaycan qadınlığının acınacaqlı halı Çəmənzəminlinin dərdi idi, deyə bilərik. Məhz əsərlərində tez-tez gözə dəyən “qız idim sultan idim...”,”qız yükü, duz yükü”, ”məsləhətdir, (qızı) ver başından rədd olsun”, “uzunsaçlının ahı yerdə qalmaz”, ”qızı saxlayıb un çuvalına tay etməyəcəksən ki...”, ”Allah heç kəsi yetim eləməsin”, ”qız uşağı tez böyüyər”, ”qıza çörək verməkdən təngə gəldi” deyimləri mövcud problemin ağırlığından doğmuşdur. Uşaq taleyinə həsr edilmiş əsərdə bəzən müqayisələr belə bu problemin həlli ilə bağlı olmaqla bir növ mövzunun ədibə hərtərəfli və dərin təsirini təsdiqləyir: “İftadə xoruldayır və bu xorultu gecənin sükutunda arvadın qulağına çataraq əcaib sədalar doğururdu... sanki tənha bir küçədə kimsəsiz, yetim bir çocuğu boğurdular, iniltisi ətrafa yayılaraq qeyb olur, əvəzində başqa bir fəğan doğurdu.” Burada hər hansı bir cansıxıcı səsin boğazlanmış yetim uşağın iniltilərinə bənzədilməsinin də məntiqli səbəbləri vardır. Hər şeydən əvvəl bu hekayədə (“Yüksəliş”) əyyaş atanın (anaları vəziyyətə dözməyib ailəni tərk etmiş) bütün qazancını içkiyə verməsi ilə həqiqətən bu tifillərin boğazı kəsilmişdir; onlar acından, baxımsızlıqdan labüd ölümə məhkumdurlar. Burada məşhur türk yazıçısı Ahmet Kabaklının bu və bunabənzər məsələlərlə əlaqədar dedikləri yada düşür: çocuqların mühafizəsi onların aşağılıq duyğusuna, kinə, əhlaqsızlığa, miskinliyə, boynubüküklüyə düşmədən yetişmələrini təmin edir. Çünki onlar ancaq öz ruhlarını qurtarıb öz nəfslərini yendikdən, bir-birlərini və həm də yaşamağı sevməyə başladıqdan, təbəssümü və salam alış verişini öyrəndikdən sonra ki, vətənə, elmə, millətə və insanlığa onlardan bir fayda, bir xidmət gözlənilə bilər. (Bax: Ülgen, 2008, 64) Çəmənzəminlinin haqqın qələbəsinə inam, barış, əmin-amanlıq arzuları süzülən bu əsərləri bir daha göstərir ki, yazıçı yeni nəslin yetişdirilməsində milli tərbiyənin rolunu düzgün müəyyənləşdirə və onu doğru-dürüst istiqamətləndirə bilmişdir. Çəmənzəminlinin xalq yaradıcılığına olan dərin və sonsuz marağı onun uşaq-ailə münasibətlərindən bəhs edən əsərlərində öz bəhrəsini göstərmişdir. 128 MATERİALLAR Bakı, 11-13 oktyabr 2012-ci il Xalq yaradıcılığının, xüsusən, el ədəbiyyatının gözəl bilicisi olan yazıçının folklorşünas olaraq fəaliyyətinin bir qolunu da el ağızlarından material toplama tutur; məhz bu çalışmaların müəyyən qismini isə onun uşaqlar üçün nağıllar əsasında meydana gətirdiyi nağıl-hekayələr təşkil edir. Bu nümunələr xalq dilinin sehrini daşıyan ənənəvi nağıl dilinin özünə yaxın, onlarla həmahəng olan bir üslubda qələmə alınmaqla uşaqlar üçün əlverişli vəsait dəyərini saxlamaqdadır. Yusif Vəzir öz yazı tərzi ilə diqqəti cəlb edən bir sənətkardır. Bu nümunələr xalq dilinin sehrini daşıyan ənənəvi nağıl dilinin özünə yaxın, onlarla həmahəng olan bir üslubda qələmə alınmaqla uşaqlar üçün əlverişli vəsait dəyərini saxlamaqdadır. Ədibin fikrincə xalq ədəbiyyatı nümunələrində bəşəri təmayüllər daha güclüdür. Bəşəri arzular, xalqın tarixi, adət-ənənələri, inam və etiqadları, sınaq və yorumları, ayin və mərasimləri barədə davamlı bilgilər saxlayan folklor ədibi bir çox cəhətləri ilə cəlb edirdi. Azərbaycan zəngin bir xalq ədəbiyyatına malik olduğunu dönə-dönə qeyd edən yazıçı Yusif Vəzir 1910-cu ildə Kiyevdə məşhur xalq nağılımızdan götürdüyü süjet əsasında “Məlik Məmməd” nağılını yazır; nağıl 1911-ci ildə kitabça şəklində çap olunur. Haqqın nahaqq üzərində qələbə çaldığı “Caçcı” nağılı isə yazıçının özünün toplayıb ilk dəfə dərc etdiyi nümunədir. Xalqımızın keçmişindən və mifik irsindən daim bəhrələnən və bu qaynaqlara sayğı və diqqətlə yanaşan müəllif cümhuriyyət quruculuğu ərəfəsində bu yöndəki fəaliyyətinin gərəkliliyini nəzərdə tutaraq yazırdı: “Düşmənə qalib gəlmək üçün milli ruh lazımdır” (“Açıq söz” qəzeti, 1917, 19 dekabr) Aydın olur ki, artıq əsrin əvvəllərində ədəbi meyllər milli dirçəlişə, yeni insan tərbiyəsinə istiqamətlənmişdi, odur ki, ədəbi-bədii təcrübələri ilə bu milli ruhu oyadıb, tərbiyə etməklə gücləndirən Sultan Məcid Qənizadə, Abdulla Şaiq, Firudin bəy Köçərli ilə bir sırada bu sahədə Çəmənzəminlinin də xidmətləri böyükdür. 1. 2. 2. 3. 5. 6. 7. ƏDƏBİYYAT “Açıq söz” qəzeti, 1917, 19 dekabr Azərbaycan Uşaq ədəbiyyatı antologiyası (3 cilddə) III c., Bakı, 2005 Çəmənzəminli Yusif Vəzir. Əsərləri (üç cilddə), Bakı, Elm nəşriyyati, 1966-1977 Göyüşov Z. Azərbaycan maarifçilərinin əsərlərində əxlaq məsələləri, Bakı, Azərnəşr, 1964 4. Firudin bəy Köçərli. Balalara hədiyyə, Bakı, Maarif, 1987 Damira İbragim. Berdibek Sokpakbayevin “Menim atım hoca” hikayesinde milli degerler - Türk xalqları ədəbiyyatı (II) Beynəlxalq uşaq ədəbiyyatı konqresi, Materiallar, Qafqaz Universiteti, Bakı, 13-15 noyabr 2008 (1-2 kitab); I kitab (səh.52-55) Erol Ülgen. Ahmet Kabaklının çocuk ve çocuk edebiyyatı üzerindeki düşünceleri ve “Ejderha taşı” adlı eseri üzerine bazı tespitler.- Türk xalqları ədəbiyyatı (II) Beynəlxalq uşaq ədəbiyyatı konqresi, Materiallar, Qafqaz Universiteti, Bakı, 13-15 noyabr 2008 (1-2 kitab) I kitab s.63-69 Vətən dili (nəşrə hazırlayan Vüqar Qaradağlı), Bakı, 2007 İLYAS EFENDİYEV’İN ÇOCUK HİKÂYELERİ VE TOPLUMSAL DEĞERLER Doç. Dr. Sedat ADIGÜZEL Atatürk Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Bölümü Erzurum / TÜRKİYE [email protected] ÖZET İlyas Efendiyev, çocuklar için yazdığı kısa hikâyelerle gelecek nesillerin millî bir bilinçle, çevrelerine ve kendilerine yararlı bireyler olarak yetişmelerini amaçlamış ve bu konuda önemli bir rol oynamıştır. 129 «II BEYNƏLXALQ TÜRK XALQLARI UŞAQ ƏDƏBİYYATI KONQRESİ» “Şehirden Gelen Avcı” , “Tarlada Bir Turaç Ötüyordu”, “İz İle”, “Avcının Masalı”, “Ceylan Avı”, “Yasemin Ağacı” ve “Koruklarda” yazarın çocuklar için yazdığı hikâyelerdir. Bu hikâyeleri yazarın diğer eserlerinden ayıran en önemli özellik içerdikleri mesajın hiçbir sembole yüklenmeden açıkça ifade edilmesidir. Bu anlatılarda, toplumsal bilinç açısından okuyucuya önemli mesajlar verilmektedir. İlyas Efendiyev’in halk bilimi unsurlarını kullandığı eserlerinde olduğu gibi çocuklar için yazdığı hikâyelerinde de farklı üslûp özelliği vardır. Anahtar Kelimeler:İlyas Efendiyev, Azerbaycan Edebiyatı, Çocuk Edebiyatı, Öykü, Toplumsal Yapı. ILYAS EFENDIYEV'S CHILDREN STORIES AND SOCIAL VALUES ABSTRACT Ilyas Efendiyev has aimed future generations to grow as beneficial individuals for environments and themselves with a national consciousness through short stories he wrote for children,and he has played an important role in this respect. Şehirden Gelen Avcı ,Tarlada Bir Turaç Ötüyordu, İz İle, Avcının Masalı, Ceylan Avı, Yasemin Ağacı and Koruklarda are stories written for children by the author.The most important feature distinguishing these stories from author's other works is that the message they involve is clearly expressed without being attributed to any symbol. In these stories, it is given important messages to the reader in terms of social awareness.There are different stylistic features in his stories written for children as in IlyasEfendiyev’sworks he used the folklore's elements. Key Words: IlyasEfendiyev, Azerbaijan Literature, Children's Literature, Story, Social Structure İlyas Efendiyev’in yazar olarak yetişmesinde ve Bakü edebiyat sahasında kendisine yer bulmasında, Azerbaycan Edebiyatı’nın ünlü yazarlarından ve çocuk edebiyatının öncülerinden biri olan Samet Vurgun’un13 emeği oldukça fazladır. “Şehirden Gelen Avcı” hikâyesinin kahramanlarından biri de odur. Samet Vurgun, gelecek nesillerin yetişmesinde çocuk edebiyatının oldukça önemli olduğu inancındadır. “Samet Vurgun, geleceğin âlim, şair, bestekâr, ressam vs. olacak çocukların terbiyesi problemine çok ciddi değer verirdi ve yazarları çocuk eserleri yazmaya çağırırdı…(Efendiyev, 2002, 62) İlyas Efendiyev, bu konuda Samet Vurgun’dan aldığı öğüdü, kendinden sonraki yazar nesline de aktarmıştır. Özellikle oğlu Elçin, çocuk edebiyatının güzel örneklerini Azerbaycan edebiyatına kazandırmıştır. Yazar, çocuklar için yazdığı eserlerde iyilik, yardımlaşma ve çevreyi koruma gibi değerleri ön plana çıkarır ve çocuklara bu değerlerin önemini anlatmaya çalışır. “Şehirden Gelen Avcı” hikâyesinde, Avcı Piri ile şehirden gelen avcının, kısa sürede gelişen dostlukları anlatılmaktadır. Avcı Piri’nin tüfeği oldukça eskidir. Diğer avcının yeni ve pahalı tüfeğini hevesle inceledikten sonra geri verir. Şehirden gelen avcı, Piri’nin ceylanları öldürmesine izin vermez. Çok yağmur yağdığı için şehirden gelen avcının şehre dönmesini istemeyen Piri, onu misafir eder. Sabah erken uyanan şehirli avcı, Piri’yi uyandırmaz ve onun eski tüfeğini alıp gider. Avcı Piri daha sonra bu olayı radyoda dinlediğinde şehirli avcının Samet Vurgun olduğunu anlar. “Tarlada Bir Turaç Ötüyordu” hikâyesinde de doğa varlıklarının korunmasını öğütleyen bir anlatım vardır. Anlatıcı çocuk ile arkadaşı Hasan, tarlalarında öten bir turacı sapanla yaralarlar. Yaralı turaç onlardan kaçmaz ve seke seke onları yumurtadan yeni çıkmış yavrularının yanına götürür. Bu durum her iki çocuğa da çok tesir eder. Turacın yaralarını sarar, yavrularına o iyileşinceye kadar bakmak için bir kafes yaparlar. “Zavallı kuşcağız! Sen kırık ayağınla bu küçük yavruya nasıl yem bulup getireceksin? Bu gece o ne yiyecek? diye düşünüyordum. Bu manzara arkadaşıma da tesir etmiş olmalıydı ki, sinirlenip başını salladı. —İyi iş görmedik, dedi.”(Efendiyev, 1994, 28) 13 Samet Vurgun; 1906’da Kazak şehrinde dünyaya gelmiştir. 1918 yılında Kazak öğretmenlik okulunu bitirdikten sonra, 1929 yılına kadar öğretmenlik yapmıştır. 1929 yılında Moskova Devlet Üniversitesi, Dil ve Edebiyat Fakültesini daha sonra da Bakü Pedagoji Enstitüsünde yüksek lisansını tamamlamıştır. Şairin Andı, Fener, Gönül Defteri ve Şiirler adlı kitapları onun ilk eserleridir. 1956 yılında Bakü’de ölmüştür. Bkz. Vilayet Muhtaroğlu, “Samet Vurgun”,Başlangıcından Günümüze Kadar Türkiye Dışındaki Türk Edebiyatları Antolojisi, hzl.Rıdvan Öztürk, Ali Duymaz, Filiz Kılıç, Aysun Sungurhan, C.4, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1993, s.397–405. 130 MATERİALLAR Bakı, 11-13 oktyabr 2012-ci il “İz İle” hikâyesinde çocuklara cesur olma ve üstlendikleri işi mutlaka yerine getirmenin gerekliliği anlatılmaktadır. Bunların yanı sıra arkadaşa sadakat de anlatıda işlenen fonksiyonel konular arasındadır. Cafer ve Nadir, kolhozlarının kaybolan koyununu aramaya giden Cafer’in babasına yardım etmek için gönderilirler. Koyunun izini takip ederken ormanda kaybolurlar. Cafer, Nadir’ in ısrarlarına rağmen koyunu bulmadan dönmeyi kabul etmez. Koyunu ancak hava iyice karardıktan sonra bulurlar fakat artık geri dönemezler. Cafer büyük bir ateş yakar ve Nadir’e uyumasını söyler. Kurtların saldırılarına büyük bir cesaretle karşılık verir. Gecenin ilerleyen saatlerinde köylüler tarafından kurtarılırlar. Cafer ve Nadir, koyunu kurtarmak için gösterdikleri fedakârlık ve cesaretten dolayı kahraman ilan edilirler. Nadir hem korktuğu hem de uyuduğu için kendisini kahraman olarak görmez ve ödüle layık olmadığını düşünür. “Bu olaydan üç dört gün sonra iki okullu izcinin, kolhozun kaybolmuş damızlık merinos koyununu kahramanlıkla arayıp bulmaları ile ilgili bölge gazetesinde küçük bir makale çıktı. Makale yazarı, Cafer ile Nadir’i övüyordu. Ancak makaleyi okuduğunda Nadir nedense bir rahatsızlık hissetti.” (Efendiyev, 1994, 38) “Avcının Masalı” hikâyesinde ise, bir avcı geç saate kadar avlanır ve karanlık çöktüğü için geri dönmeye korkar. Bir armut ağacına çıkarak kendisini ağaca bağlar ve uyur. Bir ayı homurtusu ile uyanır ve bir ayının kendisine armut uzattığını görür. Armudu almak için uzandığında ayı kendisini ağaçtan aşağı atarak ölür. Bu olayı dinleyen yaşlı avcılar, ayının avcıyı görmediğini ve armutları ona değil ışığa tutup olgunlaşıp olgunlaşmadığına baktığını söylerler. “Ceylan Avı” hikâyesinde ise bir ceylan avcısının yaşadığı ilginç olay anlatıya konu olmuştur. Anlatıcının babası usta bir avcıdır. Bir gün avdan eli boş döner ve bir daha ava gitmeyeceğini söyler. Yaşadığı ilginç olayı ise yıllar sonra anlatır. Bir ceylan avcıyı gördüğü halde kaçmaz ve ağlamaya başlar. Avcı biraz daha yaklaşınca onun yeni doğmuş yavrusunu görür ve bu olaydan sonra bir daha avlanmaz. “Avcının Masalı” ve “Ceylan Avı” hikâyelerinde yazarın bütün çocuk hikâyelerinde olduğu gibi doğayı koruma ve hayvanları öldürmemeye yönelik mesajlar açıkça görülmektedir. Bu mesaj çocuklara özellikle de merhamet duyguları ile anlatılmaya çalışılmıştır. Çocuk hikâyelerinin büyük bir kısmı avcılıkla ilgili olmasına rağmen bu hikâyelerin hiçbirinde hayvanların öldürüldüğünü görmeyiz. “Yasemin Ağacı” hikâyesinde anlatıcı çocuk, Aslan öğretmenin okul bahçesinde büyük zorluklarla büyüttüğü yasemin ağacını kırar ve onun üzerindeki bülbül yuvasını dağıtır. Aslan öğretmen, çocuğa hiçbir tepki göstermez, ona kızmaz, dövmez. Bu tavır çok etkileyicidir. İlkbahar geldiğinde anlatıcı çocuk, yasemin ağacının tekrar yetişmesi için elinden geleni yapar. Aslan öğretmenin ağacı kıran çocukla yaptığı konuşma açık bir mesajın ve dünya görüşünün ifadesidir. “Aslan öğretmen birkaç saniye ağaca baktıktan sonra bana doğru döndü ve: - Biz dünyaya onu daha da güzelleştirmek için geldik,-dedi- biz onun güzelliklerini mahvetmek için gelmedik.”(Efendiyev, 1994, 25) Yazar, dünyadaki yıkımın ve felaketlerin her çeşidini gençlik yıllarında yaşamış bir kişi olarak, gelecek nesillere dünyayı güzelleştirmeleri, insanları sevmeleri ve dünyayı daha yaşanır bir hale getirmeleri için telkinlerde bulunur. “Koruklarda” hikâyesinde çocuk gözüyle bir kahramanın anlatımı yapılmaktadır. Hikâyenin kahramanı olan Almurat’ın yaşamı, kişiliği, mertliği ve fedakârlığı anlatıcı çocuğun dünyasında vazgeçilmez bir ideale, Almurat da bir idole çevrilir. Yazar, bu hikâyelerde kullandığı anlatım şekli ve seçtiği konularla hem çocuklar hem de yetişkinler arasında oldukça yüksek bir okunma oranı yakalamış ve geniş kitlelere ulaşma şansı bulmuştur. İlyas Efendiyev sadece çocuklar için yazdığı eserlerde değil roman ve hikâyelerinde de güzel tabiat tasvirleri yaparak anlatımına sakinlik veren bir üslûp oluşturmuştur. Yazarın, İkinci Dünya Savaşı döneminde yazdığı eserler de dâhil olmak üzere hikâye ve romanlarında, sert anlatım tabloları ve kanlı mücadelelerle karşılaşmayız. Sadece “Üçatılan”, 131 «II BEYNƏLXALQ TÜRK XALQLARI UŞAQ ƏDƏBİYYATI KONQRESİ» diğer eserlere nazaran daha mücadeleci bir ortamda geçer. Bu durum bir kahramanlık hikâyesi için oldukça doğaldır. Bütün eserlerine yansıyan sakinlik ve yaşanır bir dünya arzusu yazarın, Sovyetler Birliği’nin sürekli mücadele içeren ve bir dönemi kan ve gözyaşı ile dolu olan sosyalist idareye karşı verdiği gizli mücadeledir. Bu sistemde insanlar hayatlarını devam ettirebilmek ve sahip oldukları mevkileri koruyabilmek için sürekli mücadele halindedir ve hiçkimsenin birbirine güvenmediği, yaşanmaz bir toplum yapısı meydana gelmiştir. Böyle bir ortamda yaşayan yazarın, insanların birbirine güvendiği, yarınlarından emin olduğu bir toplum ve dünya arzulaması sıradan bir istek değildir. Bu düşüncelerini de özellikle çocuklar için yazdığı hikâyelerde ortaya koymuştur. İlyas Efendiyev’in, İkinci Dünya Savaşı yıllarında yazdığı eserlerinde de halkı savaşa hazırlamayı ve yüksek Sovyet ruhu vermeyi amaçlayan diğer yazarlardan ayıran şahsi bir üsluba sahip olduğunu görmekteyiz. Egemen ideolojiye göre cephedekilerin ve cephe gerisindekilerin yüksek ruh hâli içerisinde olmaları gerekmektedir fakat İlyas Efendiyev’in bazı eserlerinde bu durum tam tersi istikamette ortaya çıkmıştır. 1. 2. 3. 4. KAYNAKLAR EFENDİYEV Emin (2002), İlyas Efendiyev Bibliyografyası, Bakü: Çınar- Çap. EFENDİYEV İlyas (1994), “İz İle”, Ceylan Avı, Bakü: Gençlik Neşriyyatı, s. 29-38. EFENDİYEV İlyas (1994), “Tarlada Bir Turaç Ötüyordu”, Ceylan Avı, Bakü: Gençlik Neşriyyatı, s. 26-28. EFENDİYEV İlyas (1994), “Yasemin Ağacı”, Ceylan Avı, Bakü: Gençlik Neşriyyatı, s. 24-25. ZAHİD XƏLİLİN UŞAQ DÜNYASI Səməngül Qafarova Hüsü qızı Bakı Slavyan Universitetinin dosenti [email protected] «… mən yazmaqdan zövq alıram…» (yazıçı K.Abdulla) Müasir-yəni dövrün yazıçıları ilə uşaq ədəbiyyatını zənginləşdirən yazarların incilərinə, uşaq könlünü oxşayan saf, mərcan düzümlərinə nəzər yetirmək üçün addımladığım pedaqoji prosesin sınaqlı yollarından boylanmaqdan, qeydlər aparmaqdan, yazmaqdan zövq alıram. Məqsədimə qoyduğum silsilə yazıların birini də işləməkdə həvəsliyəm. Azərbaycan ədəbiyyatı, o cümlədən uşaq ədəbiyyatı demokratik cücərtilərin işığında alışaraq, artıq tonqal xarakterli işığı ilə dünyamızı – uşaq dünyasını öz şölələri ilə nura qərq edir. Əslində humanitar təfəkkür də forma və məzmun etibarı ilə dəyişib. Son illərdə tarixi, elmi-siyasi, populyar sənədlərin, müxtəlif məzmunlu məqalələlrin, tarixən ortaq dəyərləri olan, qonşu ölkələrlə əməkdaşlıq, ədəbi-mədəni çərçivədə olan səyahət və konfranslar, mühacir ədəbiyyatı və ədəbi nəşrlər də bu dəyişiklikləri, inkişafı sürətləndirir. Azərbaycan ədəbiyyatının mühüm bir qolu sayılan uşaq ədəbiyyatı həm maraqlı, həm də çətin bir sahə olmaqla bərabər mühüm diqqət və zəhmət tələb edir. Ədəbiyyatın və incəsənətin yüksək inkişafı elmin, mədəniyyətin də yüksəlişinə həmişə təsir göstərmişdir. Dahi insanlar xalqının taleyinə biganə qalmayaraq bu sahəyə hər zaman diqqət və qayğı göstərmişdir. O baxımdan milli liderimiz Heydər Əliyev klassik ədəbi irsimizə qayğı və həssaslıqla yanaşmış, ədəbiyyat və mədəniyyətimizi intellektual potensialımız adlandırmışdır: «Bizim mənəvi potensialımız – ədəbiyyatımız, mədəniyyətimiz intellektual potensialımızın əsasını təşkil edir. Bunu yaradanlar bizim xalqın dahi insanlarıdır (H.Ə. - 31)». 132 MATERİALLAR Bakı, 11-13 oktyabr 2012-ci il Ədəbi irsimizin qorunmasında, ədəbiyyatın, o cümlədən, uşaq ədəbiyyatının inkişafında, Azərbaycanın çiçəklənməsində, yüksəlişində əvəzsiz xidmətləri olan prezidentimiz İlham Əliyevin diqqət və qayğısını, böyük əməyini görürük. Çünki «Azərbaycan xalqının milli sərvəti intellektual mülkiyyəti, eyni zamanda, Azərbaycanın ədəbiyyatıdır, mədəniyyətidir» (H.Əliyev «Ədəbiyyatın yüksək borcu və amalı» Bakı, 1999, s.31) Uşaq ədəbiyyatının inkişaf etdirilməsində – bədii ədəbiyyatların, mətbu orqanların nəşr olunmasında dövlət qayğıkeşliyi var və yetərincədir. Bu sahə gələcəyimiz olan uşaqların böyüməsində, təlim-tərbiyəsində böyük əhəmiyyət kəsb edir. Uşaq ədəbiyyatının başlıca diqqəti gənc nəslin etik və estetik tərbiyəsinin inkişafına istiqamət vermək, milli və bəşəri ideyalara hörmət və sədaqət, vətənpərvərlik, humanizm, əməksevərlik, dostluq, yoldaşlıq, düzlük və doğruluq, özünə qarşı tələbkarlıq kimi mənəvi-estetik xüsusiyyətləri aşılamaqdır. Uşaq ədəbiyyatı sahəsində çalışan sənətkarlarımız bu körpə fidanların və ömürlərinin dolanbac yollarına qədəm qoymağa çalışan gənclərin qəlbində nəcib hisslər oyatmalı, gələcək həyatlarında gözəl ümidlərin qanad açmasına, qəlblərinin işıqlanmasına, nəcib hisslərin oyanmasına yardımçı olmalıdır, əsərlərini bu sahədə istiqamətlənməsinə çalışmalıdırlar. Uşaq ədəbiyyatı, qəlblərinin ağ kağız olmalarını iddia etdiyimiz uşaqlar da dostluq, yoldaşlıq, doğruluq, sadiqlik, tələbkarlıq kimi mənəvi keyfiyyətlərin yaranmasında, humanist, zəmanəmizin tələblərinə uyğun zəngin biliyə, yüksək elmi potensiala, intellektual səviyyəyə malik olmalarına təkan verən bir sahə kimi inkişaf etməlidir. Bu sahənin inkişaf etməsində yüksək xidməti olan ədiblərdən biri də Zahid Xəlildir. Uşaq ədəbiyyatı sahəsində çalışan ədiblərimiz öz xalqının mübarizələrlə zəngin tarixi keçmişinə bələd olmalı, bu günün tələb etdiyi ideyalarla ayaqlaşmağı bacarmalı, vətəndaşlığı hər şeydən uca tutmalıdır. Dəyərli möhkəm özülü olan bir şey uçmaz, sınmazdır. Bu baxımdan uşaq ədəbiyyatı da tarixən görkəmli sənətkarların yaratdıqları ucalan, daim inkişafda olan ədəbi yoldadır. Bu ənənə bu gün də davam edir. Belə çətin yolda yaradıcılığının sanballı hissəsini uşaqlara həsr olunmuş əsərləri ilə uşaqların ədəbi dünyasını zənginləşdirən, «uşaqları söz sehrinə salan şair»lərdən biri də Zahid Xəlildir. Z. Xəlil 1965-ci ildə təməlini qoyduğu uşaq ədəbiyyatına həsr olunmuş bədii yaradıcılığını, 1974-cü ildə «Azərbaycan uşaq ədəbiyyatı və folklor» adlı namizədlik dissertasiyası ilə bir daha nizamlandırdı. 1969-cu ildə yaradıcılığının «bir dönüş nöqtəsi» adlandırdığı «Uçan çıraqlar» kitabı böyük maraq və təntənə ilə qarşılandı. Onun «Qarışqalar», «Mən rəngləri tanıyıram», «Göydən üç alma düşdü», «Quşlar, quşlar», «Torağaylar oxuyur» bir-birin ardınca işıq üzü görən bu kitabları uşaq dünyasına açılan bir pəncərəyə çevrildi. «Mənim üçün hər gün uşaqların günüdür» - söyləyən şair məhsuldar yaradıcılıq nümunələrini, işıqlı, arzularla dolu, sabaha böyük maraqla yanaşma ehtimalı yaradan, rəngarəng misralarının toplusu olan «Sərçələr», «Qaraqulaq ağ küçük», «Ovçu Paşabalanın məcaraları» və «Sığırın nağılı», «Siçanların kələyi», «Çinarların yuxusu» kimi poemalarını uşaqların sirli, sherli, nağıllı dünyalarına yeni ruh, yeni çalar bəxş etmişdir. Bu cəhətdən uşaq ədəbiyyatı adlı bir sahənin ən ideal namizədlərindən biri kimi tanınır. Əsərlərinin dilinin axıcılığı, aydınlığı, yığcamlığı, lirizmə meylliyi, məzmun sadəliyi, maraqlı hadisələr, alleqorik surətlər üstünlük təşkil edir. Sadaladığımız keyfiyyətlərlə görkəmli sənətkarın yaradıcılığı zəngindir. «Yazan çoxdur. Elə yaz ki, mahnın sözsüz olmasın. Deyən çoxdur. Elə de ki, sözün duzsuz olmasın. 133 «II BEYNƏLXALQ TÜRK XALQLARI UŞAQ ƏDƏBİYYATI KONQRESİ» Baxan çoxdur. Elə bax ki, qəlbin gözsüz olmasın. Yanan çoxdur. Elə yan ki, külün közsüz olmasın» Teymur Elçinin bu misraları sanki Zahid Xəlil yaradıcılığını xarakterizə edir. Yazılarının dərin mənalı sözlərlə zənginliyi, deyimlərinin duzluluğu, baxışlarının qəlbin dərinliyinə işləməsi, yanmağının da közlü olması, alovlu olması yaradıcılıq istiqamətinin səmtliliyi, obrazlılığı, vətənpərvərlik yanğısı, ürəklə yanaşma, söz və ifadələrdə bədii tərtibatlılıq daha güclüdür. Real həyatda əksliklərin vəhdəti və mübarizəsi qanunu hakimdir, yaxşı ilə pis, gözəlliklə eybəcərlik, köləliklə azadlıq, sevinclə kədər, zülm və ədalət, vəhşiliklə insanlıq, kobudluqla zəiflik üz-üzə dayanır. «Sərraf üçün gövhərdi söz» - deyimi Zahid Xəlil yaradıcılığına olan münasibətimi sanki aydınlaşdırır. Tanış olduğumuz fikirlər «… şeirlərində dünya olduqca mərhəmətli, işıqlı, rəngarəngdir, gur səsli, harmonikdir.», «… uşaq ədəbiyyatına gəlmə səbəbi onun yaradıcılıq axtarışları və sənətdə novatorluğu ilə bağlıdır, bu isə müasir Azərbaycan uşaq ədəbiyyatında daha tipik səslənir», «… incə, təkrarolunmaz yumorla, yeri gələndə satirik məqamlarla öz bədii qüdrətini balaca oxuculara göstərmişdir», «… onun fitri istedadının gücü ilə ərsəyə gələn əsərlərinin bədii dilinin təbiiliyi, saflığı, poetikliyi, obrazlılığı və ibrətliliyi, təsir etdiyi həyat səhnələrinin olduğundan da tam təfərrüatı ilə bədiiləşdirilməsi, heç bir qələm sahibini təqlid etmədən öz fərdi üslubunu saxlaması və sair müsbət sənətkarlıq xüsusiyyətləri ona dünya uşaq ədəbiyyatı korifeyləri ilə müqayisə olunmaq imkanları qazandırdı» və s. bu kimi ifadələr yaradıcılığının aynasıdır, desək səhv etmərik. Yaradıcılıq-şeir sənət yoluna qədəm qoymaq, bu yolda uğur qazanmaq şansı Zahid Xəlil yaradıcılığının tale payına düşmüşdür. Bəlkə də məktəb illərində Qacar rolu ilə bağlı təsadüfən baş verən əhvalat, onun yolunu, səmtini aydınlaşdırmışdı?! «1969-cu ildən uşaq dünyası ilə … yaşayır. Bu gəlişigözəl trafaret ifadə deyil, bu həm də o deməkdir ki, Zahid Xəlil uşaq ədəbiyyatımızın zəif bəndlərini də, problem və nöqsanlarını da, yaranan nümunələrin, nəsrlərin kəm-kəsirini də, problemlərin aradan qaldırılması yollarını və formalarını da gözüyumulu bilir. Hamıdan yaxşı bilir ki, uşaqlar üçün hər kəs yazanda, kitablarını da özfəaliyyət yolu ilə məktəblərdə, məktəbəqədər müəssisələrdə tanış, vəzifə hesabına «sırıyanda» uşaq zövqü və dünyagörüşü sabah nə günə düşə bilər. Deməli, həm də onun və onun kimilərinin səsinin – məsləhətlərinin eşidilməsi çox vacibdir» (S.Ağabalayeva «Azərbaycan» jurnalı, 2012, №3) – fikrinin davamı olaraq, bu qənaətə gələrik ki, bu sahədə sözünü demiş, əməyini sərf etmiş, hər cəfasını çəkmiş Z.Xəlil Dünya uşaq ədəbiyyatı üzrə Beynəlxalq cəmiyyətin üzvü seçilib. «Uşaq ədəbiyyatı» adlı monoqrafiyası Lomonosov adına Moskva Dövlət Universitetində dərslik kimi qəbul edilib. Əsərləri rus, Litva, eston, latış, moldav, gürcü, Ukrayna, özbək, qazax, türkmən, alman, finn, holland, yuqoslav, hind və s. dillərə tərcümə olunub. Moskvada kitabı 2 milyon tirajla nəşr edilib. 1982-ci ilə «Literaturnaya qazeta»nın xüsusi – «Zolotoy telyonok» mükafatına «Kölgələr», «Limonad içməyin» hekayələrinə görə layiq görülüb. Uzun illərdir ki, Azərbaycan televiziyasının bir neçə kanalında müxtəlif maraqlı verilişlərin aparıcısı olmuşdur. Azərbaycan Yazıçılar Birliyində uşaq ədəbiyyatı bölməsində rəhbərlik edir. Dünyanın hər yerindən görünə bilən, sənət zirvəsinə gedən yolda təbiiliyi, rəvanlığı, sadəliyi, aydınlığı, lakonikliyi, sərrast söz düzümü, obrazlılıq yaradan məcaz və poetik fiqurlarla zənginliyi baxımından fərqli əsər müəllifidir: «Qoyma qala sinəndə söz, Duyğuları şerinə düz. 134 MATERİALLAR Bakı, 11-13 oktyabr 2012-ci il Atlaz donlu bu dağ, bu düz, Səndən yeni söz istəyir» və ya «Biz hər axşam ayrılarkən Sözlərimlə səni, gülüm, Qapınıza ötürərəm. Sonra isə Buludların üstü ilə Evinizə gətirərəm» və s. Uşaqların sirli, sehrli dünyasına ayaq açmaq, orada qərar tutmaq, təbiətin yaratdığı bitki növlərinin, fəsillərin, heyvanat aləminin və s. mövzularIn romantik üslubda, obrazlı təsviri imkan verir: «Hasarların dibində Gördüm tala-taladı. İstədim onu yığam Əllərimi daladı» (Gicitkən) «Elə bil neçə yerdən Düyünlənib qırxbuğum. Yığır ondan bir ətək Uşaqların hərəsi. Axı ləzzətli olur Qırxbuğumun kətəsi» (Qırxbuğum) «Göbələk, ağ göbələk, Ay ağappaq göbələk! Kol dibində bitirsən Elə bil ki, çətirsən» (Göbələk) «Qırt toyuq, cücəli toyuq, Pırpızlı, məzəli toyuq» (Cücəli toyuq) - Zahid Xəlil uşaqların ürəyinə açılan sirli bir pəncərədir. Yaradıcılıq illəri böyüdükcə, yaradıcılıq uğurları da böyüyən Z.Xəlilin yaradıcılıq dili cilalanır, obrazlılıq effekti, qeyri-adi hadisələr silsiləsi, illüstratik və s. kateqoriyaların üstünlüyü də daha aydın nəzərə çarpır. Hər zaman, hər yerdə istər iri tutumlu, istər kiçik, istərsə lap iki misralıq əsərlərində də forma yığcamlılığı, sərrast müqayisə özülü, sanballı təşbeh və metaforalardan hörülmüş söz buketi, poetik obrazlılıq sferasından kənara çıxmır. Biz bunu «Damcılar», «Gilas», «Uzun yol», «Çiyələk», «Ləpələr», «Ulduzlar», «Bülbül», «Qoruq», «Kür çayı», «Qatır», «Arı və kəpənək», «Sünbül», «Dovşan və canavar», «Tülkü və beçələr», «Yalançı meşə», «İki yumurta» və s. əsərlərində rast gəlirik. Məsələn: «Bir şeh damlası Dedi böcəyə: -Gözmuncuğuyam Gülə-çiçəyə.» «Bax, bu ağac gilasdı, Yaz gəlib bu ağacın Budağından gül asdı.» Yaşda balaca, ağılda zirək balalar bu sözlərin, oxşatmaların sehrinə düşürlər. Bu sehrin, bu avazın sirli-sehrli ucundan tutub ta ki, Zahid Xəlilin nağıllar aləminə, nağıllar dünyasına irəliləyirlər. 135 «II BEYNƏLXALQ TÜRK XALQLARI UŞAQ ƏDƏBİYYATI KONQRESİ» Z.Xəlil Azərbaycan uşaq nəsrinin yollarına yeni cığırlar saldı. Bununla da «Azərbaycan uşaq nəsrinin yeni Anderseni» (F.Əsgərli «Sənətkarın uşaq dünyası». Bakı, 2003) titulunu qazandı. Nəsr sahəsində də uğurlar davamlı oldu. Milli uşaq nəsrində ilk məcara romanının müəllifidir. 1981-ci ildə «Ballıca» kitabı ilə nəsrə başlayaraq «Çıraq nənənin nağılları», «Cırtdanla Azmanın yeni sərgüzəştləri» adlı kitablarını da nəşr etdirdi. «Odlar yurdunun paytaxtı» kitabına Bakı şəhərinin tarixi, coğrafiyası, etnoqrafiyası, arxitekturası ilə bağlı müxtəlif məzmunlu, amma vətənpərvərlik baxımından daha qabarıq hekayələri toplanmışdır. Görkəmli rus yazıçısı A.Tolstoy yazır ki, yazıçı böyük həcmli əsərləri yazarkən gözəl təsvirlər, məzəli dialoqlar qura bilir, oxucusunu bir təhər razı sala bilir. Kiçik hekayədə isə onun bütün istedadı göz qabağında olur. Böyük mövzuları kiçik həcmli hekayədə vermək yazıçıdan böyük ustalıq tələb edir. Bu baxımdan Zahid Xəlil yaradıcılığı-nəsr sahəsindəki zəhməti heç də hədər getməmişdi. Uzun axtarışlar, düşüncələr, yeni obraz, yeni ideya öz bəhrəsini vermişdir. Zahid Xəlil uşaqları «uşaqları nə iləsə aldatmaq olar» kimi yox, uşaqları daha dərin düşüncələrə qərq etmək, onları yeni maraqlı nağıl qəhrəmanları ilə tanış etmək fikirləri ilə bu sahəyə üz tutmuşdur. Zahid Xəlil yaradıcılığının xüsusilə də nəsr sahəsinin uşaqların söz dünyasında mühüm yer tutmasını şair Hikmət Ziyanın «1981-ci ildə «Ballıca» adlı ilk nəsr kitabı çap olunan da belə tez seviləcəyinə, satılacağına güman çox az idi. Amma «Ballıca» mağazalara çıxar-çıxmaz alındı. Sən demə, uşaqlarda bu cür ədəbiyyata güclü maraq varmış» və ya. B.Nəbiyevin «… şeirləri ilə balacaları riqqətə gətirən Zahid Xəlil «Ballıca» adlı yeni kitabındakı nağıl və hekayələrlə onları bir daha sevindirdi» fikirləri ilə təsdiqləyirik. «Ballıca» kitabı təkcə alimlər, tənqidçilər tərəfindən deyil, uşaqlar üçün narahatlıq keçirən valideyn və miəllimlər tərəfindən də sevinclə qarşılandı. Məktəblərdə şagirdlər arasında aparılan müzakirələr, göndərilmiş məktublar, qəhrəmanlar: Fındıqburun, Dəmirdaban, Xallıca, Şeşəbığ, Hünər, Qəlbinur, Qeyrət və s. haqqında deyilmiş maraqlı fikir və isti münasibət bir daha Zahid Xəlil nəsrinin uğurlarından xəbər verir. Bu əsərlərdə biz yazıçı təxəyyülünü, şairlik fantaziyasını, güclü, sehrli qələm sahibinin istedadını kəşf edirik. Burada həm yuxulardan, həm reallıqdan, həm də fantastik fikirlərdən yaranan obrazların başına gələn hadisələrin şahidi oluruq. Və inanırıq ki, peçenyedən qız, çəməndən yaylıq, Ayıdan qayıq sürən, Ləpədən gözəl, çiyələk yağışının yağması, sehrli güzgü, qoçaq çəpiş, ağıllı bülbül var. Nəsrdə – uşaq nəsrində bir inqilab etdi Z.Xəlil. Burada uşaqlara tövsiyə olunan savadlı, ağıllı, texnikadan baş çıxaran, dəcəlliyi rədd edən, heyvanlara-qarışqa və böcəklərə xoş, yırtıcılara mənfi münasibət bəsləyən, qorxmaz, cəsur, məsum qəlbli, zəhmətkeş insanların yolunda igidlik göstərən, vətənə məhəbbət göstərən, zor işlətməkdən, qan tökməkdən, çox yeməkdən uzaq olan və qəhrəmanlarla – obrazlarla tanış oluruq. Zahid Xəlil – şəxsi tanışlığım olmayan bu gözəl insan, alim, şair, yazıçı, publisist, tərcüməçi Azərbaycan üçün, balalarımız üçün əsl tapıntıdır. Aqniya Barto: «Mənim dostum Zahid Xəlil həm gözəl şair, həm də gözəl tərcüməçidir» - sözləri ilə fikrimizi təsdiqləyir. Kiçik hekayələrin böyük nuru təkcə azəri balalarının deyil, dünya uşaqlarının da qəlbini işıqlandırır, onları ali məqsədə – vətən üçün, ana-ata üçün layiqli övlad olmağa ruhlandırır. «Azərbaycan haqqında yazdığım hekayələrin kiçik olduğuna baxmayın, deyirlər kiçik açarla böyük qapılar açmaq olar» (Z.Xəlil). 1. 2. 136 ƏDƏBİYYAT Əliyev H. Ədəbiyyatın yüksək borcu və amalı. Bakı, 1999. Əsgərli F. Sənətkarın uşaq dünyası. Bakı, 2003. MATERİALLAR Bakı, 11-13 oktyabr 2012-ci il 3. 4. 5. 6. 7. Abdullayev S. Bədii ədəbiyyatın tərbiyəvi rolu. «Filoloji araşdırmalar», 2004. Azərbaycan uşaq ədəbiyyatı antologiyası. I, II, III cildlər t.e. Q.Namazov. Bakı, 2005. Məmmədov Ə. Azərbaycan uşaq ədəbiyyatı. Bakı, 1977. Yusifoğlu R. Uşaq ədəbiyyatı. Bakı, 2006. Xəlil Z., Əsgərli F. Azərbaycan uşaq ədəbiyyatı. Bakı, 2007. ŞEYHÎ’NİN “HAR-NÂMESİ”NE ÇOCUK EDEBİYATI AÇISINDAN BİR BAKIŞ Dr. Setter DURMAZ Qafqaz Üniversitesi, Pedagoji Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Öğretmenliği Bölümü [email protected], [email protected] ÖZET Asıl adı Yûsuf Sinâneddîn olan Şeyhî, XV. yüzyılın ilk yarısında Anadolu'da yaşamış ve kendi devrinde “sultânu’ş-şuarâ” unvanını almış şâirlerden biridir. Klasik Türk edebiyatının kuruluş devri şâirlerinden olan Şeyhî, adını edebiyat tarihinin unutulmayacak şahsiyetleri arasına yazdıran eserler kaleme almıştır. Şâirin, orta hacimli bir “Türkçe Divân”ı ile “Hüsrev ü Şîrin” ve “Har-nâme” mesnevîleri vardır. Anadolu sahasının en güzel hiciv örneklerinden birisi olarak kabul edilen “Har-nâme”, 126 beyitlik bir mesnevî olup, aynı zamanda hiciv ve mizâh edebiyatımızın bir şâheseridir. Bu küçük manzûm hikâyede öküzlerin rahatına ve boynuzuna imrenen zavallı eşeğin, sonunda kulaklarını kaybetmesi olayı anlatılır. Şâir, aslında kendi başından geçen bir hâdiseyi, teşhîs yoluyla hayvanlarla temsil ederek, en mükemmel bir tarzda aksettirmeyi başarmıştır. Hayvanların ağzından insanın dünyasına ayna tutan şâir, hayâl ile gerçeği yüzleştirmiş; mizâh ile şiiri, övgü ile yergiyi sembolik bir anlatımla karşı karşıya getirmiştir. Asrının sade, akıcı ve tabiî Türkçe’sini en iyi yansıtan eserlerden biri olan “Har-nâme”nin, aynı zamanda oldukça canlı tasvirlere, etkili ve halk diline yakın bir üslûba sahip olduğunu söylemek mümkündür. Genel hatlarıyla çocuğun dünyasında güzellikler çağrıştıran, onun ruhunda güzele ve iyiye karşı olumlu davranışlar geliştiren, hayâl dünyasını zenginleştirerek ana dilinin tadını hissettiren eserler, çocuk edebiyatı kapsamında değerlendirilir. Bu bildirimizde Şeyhî’nin “Har-nâme” mesnevîsinin, çocuk edebiyatı açısından bir değerlendirmesi yapılmıştır. Bu değerlendirme neticesinde, eserin gerek şekil, gerekse dil ve üslûp açısından çocuklara hitap ettiği tespit edilmeye çalışılmıştır. Anahtar Kelimeler: Şeyhî, Harnâme, Klasik Türk Şiiri, Çocuk Edebiyatı. “HARNAME” OF SHEİKHY WITHIN THE SCOPE OF CHİLDREN'S LITERATURE ABSTRACT Sheikhy, whose real name is Yusuf Sinaneddin, lived in Anatolia in the first half of the XV century, was one of the poets with the title of "Sultan-ush-Shuara" (The Sultan of the Poets). Sheikhy, as the poet of the classical period of foundation of Turkish literature, has written famous literary works. He is the author of such medium-volume mesnevies, as "Turkish Divan", "Khosrow and Shirin" and "Harname". “The Harname” which is considered as one of the most beautiful examples of satire of Anatolian area, is a mesnevi, which consist of 126 verses. It is also a masterpiece of our satire and humor literature. This is a small story in verse, which describes how the poor donkey envy the comfort and horn of oxen and eventually he loses his ears. Poet, in fact, through the animals, managed to show the occurrence, happened to him by personification it in the most perfect manner. The poet, who holds a mirror to the human world through the mouth of the animals, contrasts the imagination and reality, humor and poetry, satire and praise by symbolic expression. "Harname" is one of the works that best reflects the purity of Turkish language of that period and of course, with lively descriptions has a style, which close to the national language. In general, the literary works, associating the beauty in the child's world, evoking and develop positive behaviors towards better and the beauty in his soul, enriching his imagination makes him feel the mother tongue, are within the scope of children's literature. The article describes "Harname" of Sheikhy within the scope of children's literature and proves that by form of the work or the style and language it applied to children. Keywords: Sheikhy, Harname, Classical Turkish Poetry, Children's Literature. 137 «II BEYNƏLXALQ TÜRK XALQLARI UŞAQ ƏDƏBİYYATI KONQRESİ» GİRİŞ Asıl adı Yûsuf Sinâneddîn olan Şeyhî (?-1431?), XV. yüzyılda yaşamış şâirlerimizdendir. Germiyan’ın ileri gelen Türkmen ailelerinden olan Şeyhî, “Şeyhu’ş-şu’arâ” unvanı ile anılmış ve tabîp olması dolayısıyla Hekîm Sinan adı ile de şöhret kazanmıştır. I. Murad, Yıldırım Bayezid, Çelebi Süleyman, Çelebi Mehmed ve II. Murad devirlerinde yaşayan Şeyhî’ nin doğum tarihi hakkında net bir bilgi olmamakla birlikte 1371-1376 yılları arasında doğduğu sanılmaktadır. Kaynaklarda Şeyhî’nin ilim tahsiline memleketi Kütahya’da başladığı, şâir Ahmedî başta olmak üzere devrin tanınmış âlimlerinden ders aldığı, bilâhare İran’a gidip orada edebiyat, tıp ve tasavvuf tahsil ettiği bildirilir. İran’dan dönüşü sırasında Hacı Bayram Velî’ye intisap eden ve bu sebeple Şeyhî mahlasını alan şâir, memleketine döndükten sonra bir attâr dükkânı açarak tebâbet icrâsına başlamıştır. Bu arada Germiyan Beyi II. Ya’kûb hakkında kasîdeler yazan şâir, onun husûsî tabîbi ve müsâhibi olmuştur. Şeyhî’nin “Türkçe Dîvân”ının yanı sıra “Hüsrev ü Şîrin” ve “Har-nâme” mesnevîleri olmak üzere bilinen üç eseri vardır. 1431 yılı civarında altmış yaşlarında öldüğü sanılan Şeyhî’nin mezarının Kütahya’nın Dumlupınar ilçesine bağlı Çifte Pınar Köyü yakınında bulunduğu bildirilir. Şeyhî’den bahseden biyografik kaynaklardan bazıları şunlardır: 14 1. ŞEYHÎ’NİN “HAR-NÂME” MESNEVÎSİ 1.1. Yazılış Sebebi: “Har-nâme”nin yazılış sebebi hakkında kaynaklarda verilen bilgilerin birbirinden farklı oluşu dikkat çekmektedir. Sehî Bey ve Latîfî’ye göre, Şeyhî’yi takdîr eden Sultan II. Murad, onu vezir yapmak ister. Şeyhî’yi çekemeyen kimseler, onun ancak Nizâmî’nin “Penc-Genc”i gibi beş mesnevî yazdıktan sonra bu makama gelmesinin uygun olacağını söylerler. Şeyhî, bunun üzerine Nizâmî’nin “Hüsrev ü Şîrin” isimli mesnevîsini tercüme etmeye başlar. Çevirdiği 1000 beyti pâdişaha arz edince, büyük iltifat ve ihsânlara mazhâr olur; fakat memleketine dönerken, harâmîlerin saldırısına uğrar. Ne yapacağını bilemeyen şâir, değil hediyelerini, canını dahî zor kurtarır. Bunun üzerine kendi hâline uygun olan “Harnâme” isimli eserini yazarak pâdişaha gönderir. Âşık Çelebi, Kınalızâde Hasan Çelebi ve Âlî’ye göre ise, hastalanan Çelebi Mehmed’in iyileşmesine vesile olması üzerine kendisine Tokuzlu köyü tımar olarak verilir. Şeyhî de yeni tımarına giderken o köyün eski sahipleri tarafından yolu kesilerek bir güzel dövülür. Yolkesenler bununla da kalmayarak Şeyhî’nin nesi var nesi yoksa alıp kaçarlar. Bunun üzerine Şeyhî, mezkûr eserini yazarak pâdişaha arz eder. (Timurtaş, 1971: 5-6) 1.2. Konunun Kaynağı: Şeyhî’nin bu mesnevîsinin konusunu Arapça bir darb-ı meselle, Herat’ta yetişmiş Emîr Hüseynî’nin “Zâdü’l-Müsâfirîn” adlı eserindeki küçük bir eşek hikâyesinden aldığı yolundadır. (Timurtaş, 1971: 11) Bir başka görüşe göre ise, Firdevsî’nin “Şeh-nâme”sinde geçen ve Fahrî’nin “Hüsrev ü Şîrin”indeki, “Ki varmışdı eşek kim bula boynuz / Kulakdan çıkdı oldı hâli yavuz” tarzında tercüme ettiği beyitte bahsedilen eşek ile öküz hikâyesinden mülhem yazdığı belirtilmektedir. “Har-nâme”nin konusunun kaynağı ile ilgili bir diğer görüş de, “Kelîle ve Dimne”de geçen hayvan hikâyelerinin eserin konusunu belirlemede etkili olduğudur. (Şentürk / Kartal, 2004: 218) 14 Sehî Bey, Heşt-Bihişt, (Haz. Günay Kut), Harvard Üniv. Basımevi, 1978, s. l68-170; Latifi, Tezkiretü’ş-Şuarâ (Haz:Mustafa İsen), Akçağ Yay., Ankara 1999, s.431-437; Âlî, Künhü’l-Ahbâr’ın Tezkire Kısmı (Haz: Mustafa İsen), Atatürk Kültür Merkezi Yay., Ankara 1994, s.111-114; Hasan Çelebi, Tezkiretü’ş-şuarâ, (Haz: İbrahim Kutluk), TTK Basımevi, Ankara 1989, c. I, s. 529-531; Şemseddin Sâmî, Kâmusu’l-A’lâm, İstanbul, 1996, s. 2894; Bursalı Mehmed Tahir, Osmanlı Müellifleri, c. II, Bizim Büro Basımevi, Ankara, 2000, s. 254256; Nihad S. Banarlı, Resimli Türk Edebiyatı Tarihi, M.E.B., İstanbul, 1971, c. I, s. 456-463; Faruk K. Timurtaş, İslâm Ans., “Şeyhî” Maddesi, c. XI, M.E.B., İstanbul, 1979; Mustafa İsen, Cemâl Kurnaz, Şeyhî Divanı, Akçağ Yay., Ankara, 1990, s. 11-21 138 MATERİALLAR Bakı, 11-13 oktyabr 2012-ci il 1.3. Konusu: Şeyhî’nin “Har-nâme”si, klasik Türk edebiyatının ilk hiciv ve mizâh metni olarak kabul edilmektedir. İnce alay ve nükteleri ihtiva eden “Har-nâme”, arûzun hafîf bahrinin “Fe’ilâtün-mefâ’ilün-feilün” kalıbıyla yazılmıştır. Yaklaşık 126 beyitlik küçük bir mesnevî olup 5 kısımdan meydana gelmiştir. (Timurtaş, 1993: 477) Bilindiği üzere Divân şiiri geleneğinde mesnevîlerin ilk kısmını tevhîd, münâcât ve na'tlar teşkil eder. Söz konusu eserin ilk 7 beyti Allah’a, sonraki 5 beyti Peygamber Efendimiz’e, devamındaki 26 beyti ise padişaha övgü kısımlarıdır. Bu kısımlardan sonra 83 beyti asıl hikâye kısmı oluştururken son 5 beyit ise dua kısmıdır. 83 beyitlik asıl hikâye kısmının 74 beytinde öküzlerin boynuzlarına imrenen bir eşeğin başına gelenler masalsı bir üslupla anlatıldıktan sonra 9 beyitlik bölümde âciz eşeğin kendisi olduğunu ifade eden Şeyhi, düştüğü duruma sitem ederek padişahtan yardım ister. Sonra padişaha dua ile mesnevîsine son verir. Mesnevînin 39. ve 112. beyitleri arasını oluşturan bölümde asıl konuya girilir ve perişan, zavallı bir eşeğin başından geçen hikâye sade ve akıcı bir dille anlatılır. Bu bölüm, “Bir eşek var idi zaîf ü nizâr / Yük elinden katı şikeste vü zâr” beyti ile başlayıp “Batıl isteyü hakdan ayrıldum / Boynuz umdum kulakdan ayrıldum” beyti ile biter. Eserin asıl hikâye kısmının özeti şöyledir: Eserde zayıf, çelimsiz, daima yük taşımaktan mustarip bir eşek konu edilmektedir. Oduna ve suya gitmekten bıkmış; gece-gündüz üzüntü ve dert içindedir. O kadar ağır yükler çeker ki, sırtında tüy kalmamış; tüy şöyle dursun et ve deriden de eser yoktur. Dudakları sarkmış, çenesi düşmüş. Bu eşek o kadar zayıflamış ki, arkasına bir sinek bile konsa yorulurmuş. Kulağında kargalar, gözünde sinekler dernek kurmuş. Arkasından palanı alınsa, kalanı it artığından farksızmış: 39. “Bir eşek var idi zaîf ü nizâr / Yük elinden katı şikeste vü zâr 40. Gâh odunda vü gâh suda idi / Dün ü gün kahr ile kısuda idi 41. Ol çeker idi yükler ağır / Ki teninde tü komamıştı yağır 42. Nice tü kalmamışdı et ü deri / Yükler altında kana batdı deri 43. Eydür idi gören bu suretlü / Ta’n degül mi yürür sünük çatlu 44. Dudağı sarkmış u düşmüş enek / Yorılur arkasına konsa sinek 45. Toğranur idi arpa arpa teni / Gözi görince bir avuç samanı 46. Kargalar dirneği kulağında / Sineğin seyri gözi yağında 47. Arkasından alınca pâlânı / Sanki it artuğıydı kalanı” Bir gün bu zavallı eşeğe sahibi acır; üstünden palanını alıp otlağa salıverir. Eşek, otlakta kılını çeksen yağı damlayacak kadar besili öküzler görür. Bazılarının boynuzları ay gibi, bazılarının ise halka halka yay gibidir. Böğürüşünce âvâzları dağda taşta yankılanan, yular ve palan derdi de olmayan bu öküzleri hayranlıkla seyreder. Eşek bir kendi hâlini bir de öküzleri düşünüp yaradılışta -hayvan olarak-eşit oldukları halde kendilerinin boynuzdan mahrum olmalarını anlayamaz ve bu durumu haksızlık olarak düşünür: 48. “Bir gün ıssı ider himâyet ana / Ya'ni kim gösterir inâyet ana 49. Aldı pâlânı vü saldı ota / Otlayurak biraz yüridi öte 50. Gördi otlakta yürür öküzler / Odlu gözler ü gerlü göğüzler 51. Sömürüp eyle yirler otlağı / Ki çekicek kılın tamar yağı 52. Boynuzı bazısınun ay bigi / Kiminün halka halka yay bigi 53. Böğrişüp çün virürler âvâze / Yankulanurdı tağ ü dervâze 54. Har-ı miskîn ider iken seyrân / Kaldı görüp sığırları hayrân 55. Geh yürürler ferâgat ü hoş-dil / Gâh yayla vü kışla geh menzîl 56. Ne yular derdi ne gam-ı pâlân / Ne yük altında haste vü nâlân 57. Acebe kalur tefekkür ider / Kendü ahvâlini tasavvur ider 58. Ki birüz bunlarunla hilkatde / Elde ayakda şekl ü sûretde 59. Bunların başlarına tâc neden / Bizde bu fakr ü ihtiyâc neden 60. Bizi gör arpa okı yay itdi / Bunlarun boynuzın kim ay itdi 139 «II BEYNƏLXALQ TÜRK XALQLARI UŞAQ ƏDƏBİYYATI KONQRESİ» Bu düşüncelerle öküzleri seyrederken, eşeklerin pîri olarak bilinen güngörmüş, akıllı, hikmet ehli, bilge eşeği hatırlar. Bu işin sırrını bilse bilse bu pîr eşek bilir düşüncesiyle ona başvurur: 61. Didi bu müşkilümi itmez hal / Meger ol bir falân har-i a’kal 62. Var idi bir eşek firâsetlû / Hem ulu yollu hem kıyâsetlû 63. Çok geçürmiş zamâneden çağlar / Yükler altında sızırup yağlar 64. Nûh Peygamberün gemisine ol / Virmiş İblîse kuyruğıyla yol 65. Dir imiş ben döşedidüm döşegi / Dirilürken ölüp Üzeyr eşegi 66. Hoş nefesdür diyü vü ehlü fasîh / Hürmet eyler imiş hımâr-ı Mesîh 67. Kurd korkar idi kulağından / Arslan ürker idi çomağından 68. Ol ulu katına bu miskin har / Vardı yüz sürdi didi iy server” Kâmil eşeğin huzuruna çıkan miskin eşek, onu bütün üstün vasıflarıyla methettikten sonra kendi hâlini şöyle arz eder: 69.“Sen eşekler içinde kâmilsin / Âkil ü şeyh ü ehl ü fâzılsın 70. Anda k’ıslâh ide tapun şer ü şûr / Har-ı Deccâle diyeler ker ü kûr 71. Menzil-i mü’mine rehbersin / Merkeb-i sâlihîne mazharsın 72. Nesebündür mesel hatiblere / Nefesün hoş gelür edîblere 73. Sen eşeksin sen ne şek hakîm-i ecel / Müşkilüm var keremden itgil hall 74. Bugün ortakda gördüm öküzler / Gerüben yürür idi gögüzler 75. Her birisi semîz ü kuvvetlü / İçi vü taşı yağlu vü etlü 76. Niçün oldı bulara erzânî / Bize bildür şu tâc-ı sultânî 77. Yok mıdur gökde bizüm ılduzumuz / K’olmadı yir yüzinde boynuzumuz 78. Her sığırdan eşek nite ola kem / Çün meseldür ki dir benî Âdem 79. Har eger hâr u bî-temîz oldı / Çünkü yük tartar ol azîz oldı 80. Bârkeşlikde çün bizüz fâik / Boynuza niçün olmaduk lâyık” Zavallı eşeğin şikâyetlerini dinleyen pîr eşek kendisine şu cevabı verir: “Bu işin aslı basittir. Allah öküzü rızık sebebi olarak yarattı. Gece-gündüz arpa buğday işler, bunların hâsıl olmasında uğraşırlar. Başlarında devlet tacı olması bundandır. Hâlbuki bizim işimiz, odun taşımaktır. Bunu göz önünde tutarsan bize boynuz şöyle dursun, kuyruk ve kulağın da fazla olduğunu anlarsın.” 81. “Böyle virdi cevâb pîr eşek / Ki’y belâ bendine esîr eşek 82. Bu işin aslına işit illet / Anla aklunda yoğ ise kıllet 83. Ki öküzi yaradıcak Hallâk / Sebeb-i rızk kıldı ol Rezzâk 84. Dün gün arpa buğday işlerler / Anı otlayup anı dişlerler 85. Çün bular oldı ol azîze sebeb / Virdi ol izzeti bulara Çalab 86. Tâc-ı devlet konıldı başlarına / Et ü yağ toldı iç ü taşlarına 87. Bizim ulu işimiz odundur / Od uran içimüzde o dûndur 88. Bize çokdur hakîkî buyrukda / Nice boynuz kulağ u kuyruk da” Pîr eşeği pür dikkat dinleyen zavallı eşek oradan dert içinde ayrılır. Fakat bu işin aslı kolaymış diye aslında memnun da olur.“Artık ben de buğday işler, yazımı ve kışımı orada geçiririm. Ne zamana kadar odun ile dayak yiyeceğim, bundan sonra buğday işlemekle izzetler bulayım.” şeklinde düşüncelerle dolaşırken yeşermiş bir ekin görür: 89. “Döndi yüz derd ile zaîf eşek / Zâr ü dil-haste vü nahîf eşek 90. Didi sehl ola bu işün aslı / Çünki şerh oldı bâbı vü faslı 91. Varayın ben de buğday işleyeyin / Anda yaylayup anda kışlayayın 92. Nice yiyem odun ile letler / Bulayın buğday ile izzetler 93. Gezerek gördi bir göğermiş ekin / Sanki dutardı ol ekin ile kîn 94. Işk ile degdi girdi işelemege / Gâh ayaklayu gâh dişlemege 95. Arpa gördi göğermiş aç eşek / Buldı cân derdine ilâç eşek 96. Degme kerret ki şevk ile kavrar / Toprağın bile götürür harvâr” 140 MATERİALLAR Bakı, 11-13 oktyabr 2012-ci il Aşk ile yemeye başlar. Öyle saldırır ki, az zamanda tarla kara toprak haline gelir. Doyduktan sonra yuvarlanır ve sevincinden terennüme başlar: 97. “Eyle yidi gök ekini terle / Ki gören dir zihî kara tarla 98. Yiyürek toydı karnı çağnadı / Yuvalandı vü biraz ağnadı 99. Başladı ırlayup çağırmağa / Anup ağır yükin ağırmağa 100. Dimüş ol âdemi ki hôş demdür / Ni’âm oldukda bî-nagâm gamdur 101. Pes idüp cûş içinde eşvâkı / Râst düzdi nevâ-yı uşşâkı 102. Çeker âvâze tîz ider perde / Hoş ser-âğâz ider muhayyerde 103. Nice düzmek ki bozdı âhengi / Perdesin açdı ol cihân nengi” Tiz perdeden bağırması durumdan ekin sahibinin haberdar olmasına sebep olur. Tarla sahibi gelip de tarlasını mahvolmuş görünce, biçare eşeği döver. Bununla da hırsını alamaz; kuyruğunu ve kulağını keser: 104. “Çıkarur har çün enker’ül-asvât / Ekin ıssısına arz olur arasât 105. Ağaç elinde azm-i râh etti / Tarlasını göricek âh itdi 106. Daneden gördü yiri pâk olmış / Gök ekinliği kara hâk olmış 107. Yüreği sovumadı sövmek ile / Ulımadı eşeği dövmek ile 108. Bıçağın çekti kodu ayruğunu / Kesdi kulağını vü kuyruğını” Eşek canı acıyarak kaçarken yolda akıl danıştığı pîr eşeğe rastlar. İhtiyar eşek halini sorar. Zavallı inleyerek şöyle der: “Boynuz umarak kulaktan oldum.” 109. “Kaçar eşşek acıyurak cânı / Dökülip yaşı yerine kanı 110. Uğrayu geldi pîr eşek nagâh / Sordı hâlini kıldı dert ile âh 111. Yarmaru inleyü didi iy pîr / Har-ı rûbâh bigi pür-tezvîr 112. Bâtıl isteyü Hakdan ayrıldum Boynuz umdum kulakdan ayrıldum” Şeyhî mesnevîsinin bundan sonraki 8 beytinde ayak takımından kendini bilmez birkaç kişinin padişahın buyruğuna karşı geldiğini, ancak padişahın adâletine güvendiğini ve onlara hak ettiği cezayı vereceğine inandığını belirtir. Padişahın nükteden, meramdan anladığını, maksadının padişah tarafından anlaşıldığından şüphe duymadığını vurgular. Padişahın meclisinde riyakâr ve kalbi saf olmayanların değil, irfan ehlinin bulunması gerektiği uyarısıyla padişaha dua ederek hikâyeyi sonlandırır. 113. “Benem ol har yükündeki har-ı leng / Gussalar balçığına vâlih ü deng 114. Ne yüküm bir nefes giderici var / Ne biraz çekmegine yarıcı var 115. Har-gedâ iken arpaya muhtaç / Gezerem ki urıla başuma tâç 116. İster iken helâlden rûzî / Varum itdüm harâmîler rûzî 117. Ger tonuzlara olmaya buyruk / Âh gitdi kulağ ile kuyruk 118. Hükm-i sultân ki ola pâyende / Çarh çâkerdürür felek bende 119. Kim ola bârî bir iki eclâf / İde tevki-i pâdişâha hilâf 120. Şâh kahrı “neûzü bi’llâh” eger / Çarh baş çekse ider zîr ü zeber” Şâir, hikâyesini pâdişâha dua ederek tamamlar: 121. “Göklere irdi nâle vü feryâd / Dâd iy pâdişâh-ı âdil-dâd 122. Şeyhî uzatma nâle vü âhın / Nüktedândur bilir şehen-şâhın 123. Ger inâyetden istersen tevfîr / Kılma devlet duâsını taksîr 124. Nice kim bu zamâne-i nâ-sâz / Câhile nâz vire ehle niyâz 125. Ne kadar kim cihân-ı bî-ihlâs / Ârifi hâriç ide âmiyi hâs 126. Ol şehün işi izz ü nâz olsun / Düşmeninün gam u niyâz olsun 1.4.Eserin Değeri: Hint ve Yunan edebiyatından başlayarak birçok milletin edebiyatında, kahramanlarını hayvanların oluşturduğu hikâyeleri vardır. Bu hikâyeler, insanı eğlendirirken düşündüren, içinde çok yararlı öğütler bulunan ibretli hikâyelerdir. Türk edebiyatında ilk hiciv metni olarak “Har-nâme”, Şeyhî’nin şâirlik kudretini sergilediği küçük hacimli mesnevîsi olup, aynı zamanda içinde birçok faydalı öğütler bulunan bir fabl örneğidir. 141 «II BEYNƏLXALQ TÜRK XALQLARI UŞAQ ƏDƏBİYYATI KONQRESİ» Bir mesnevîyi oluşturan tevhîd, na’t, methiye, sebeb-i te’lîf, âğâz-ı dâstân ve dua gibi bölümlerin bu küçük eserde mevcut bulunması ve bu bölümlerin şaşılacak derecede bir nispet ve tenasüp ile yazılmış olması, Şeyhî’nin şâirlik başarısının bir göstergesidir. Ayrıca Şeyhî’nin eserde vermiş olduğu tasvirler çok güçlüdür. Eşeğin zayıflığı ve öküzlerin otlaktaki görünüşleri çizilirken göze, kulağa, zihne hitap eden canlı ve hareketli sahneler oluşturulmuştur. Bu yönü ile eski edebiyatımızda eşi az bulunur bir örnektir. Şeyhî, eserinde insanlara söyletmek istemediği sözleri daha saf ve hadiseleri idrak üstüne taşımada mazur olan hayvanlara söyletmiştir. Hayvanların ağzından insanın dünyasına ayna tutan şâir, hayâl ile gerçeği yüzleştirmiş; mizâh ile şiiri, övgü ile yergiyi sembolik bir anlatımla karşı karşıya getirmiştir. (Özdemir, 2010: 70) Şeyhî, “Har-name”de tarihin başlangıcından beri insanların tartıştıkları kader kavramı, bu kavramın insan hayatındaki yeri ve insanların bu kavrama bakışları vs. gibi hususları ele alır. İnsanların davranışlarını yaratılışın ve dolayısıyla kaderin getirdiği farklılıklara karşı çıkarak yapmaları halinde kaybedenlerden olacaklarını anlatır. Eserdeki temel çatışma ”adâlet-adâletsizlik” çatışması olup, teması ise “elindekilerle yetinmek”tir. Metindeki tema ve onun etrafında şekillenen olaylar, sosyal hayattaki bireylerin ellerindekilerle yetinme, onlara rıza gösterme, daha fazlasını elde etmek için birtakım yollara sapmama ilkeleriyle örtüşmektedir. Bu hikâyede geçen her varlığın, eski toplum yapısında karşılığı olan bir kitle ya da şahsı temsil ettiğini düşünüp öylece yorumlamak gerekirse; “eşek” halkı, “pîr eşek” bilginleri, “öküzler” yöneticileri, “tarla sahibi” ise pâdişahı temsil eden bir alegoride düşünülebilir. (Özdemir, 2010: 77) 2. “HAR-NÂME”NİN ÇOCUK EDEBİYATI AÇISINDAN DEĞERLENDİRİLMESİ Çocuk edebiyatının günümüze değin birçok tanımları yapılmıştır. M. Ruhi Şirin’e göre çocuk edebiyatı, “Çocukların ilk çocukluktan (2-6 yaş) çocukluk dönemi sonuna kadar yaşanan çocukluk çağlarına özgü duyarlıkların yalın bir anlatım ve çocuksu bir edâ içinde dile getirilmesiyle oluşan bir edebiyat türüdür.” (Şirin,1994:11) Yalçın ve Aytaş’a göre de, “Çocukların büyüme ve gelişmelerine, hayâl, duygu, düşünce ve yeteneklerine, zevklerine hitap eden, eğitirken eğlenmelerine katkıda bulunmak amacıyla gerçekleştirilen çocuksu bir edebiyattır.” (Yalçın / Aytaş: 5 ) Cemil Meriç ise, çocuk edebiyatının sınırlarıyla mahiyetinin belirsiz olduğunu söyler. Ona göre, bu edebiyatın okurları, çocuklar için yazılan kitapların bütününün yanı sıra, büyükler için yazılanları da okur. Okur olma durumunun yaşla sınırlandırılamayacağını belirten Meriç, psikoloji alanında yapılan çalışmaların çocuk ruhunu istenildiği kadar aydınlatamadığı retorik sorusuyla, bu görüşü paylaştığını ortaya koyar. (Meriç, 1986: 308) İnci Enginün, aslında çocuklar için yazılmış müstakil bir edebiyat ortaya koymanın gerekmediğine işaretle şunları söyler: “Çocuklara yüksek bir değer taşıyan sanat eserini, onun anlayacağı şekilde bildiği kelimeler içinde, hayalini canlandırarak benzetmelerle ve kısa cümlelerle anlattığımızda, onun büyük bir zevk aldığını görüyoruz.” (Enginün, 1985: 186) Çocuk edebiyatına dair bu yaklaşımlardan yola çıkarak, Şeyhî’nin “Har-nâme” mesnevîsinin -aslında çocuklar için yazılan bir eser olmamakla birlikte- çocukların ilgisini çekebilecek niteliklere sahip olduğunu belirtmek mümkündür. Bu nitelikleri şu alt başlıklar altında değerlendirebiliriz: 2.1. İçerik Açısından: Çocuklar için hazırlanan eserlerin, içerik bakımından çocuğun yaşına ve yaşantısına uygun olması gerekir. Ayrıca onun gelişimine katkı sağlayabilmesi, evrensel değerleri aşılayabilmesi, onu rasyonel düşünmeye yöneltmesi vs. gibi değerlere sahip olması göz önünde bulundurulması gereken hususlardandır. Çocuk, genellikle hayâlî, abartılı, gerçeküstü bir dünyadan hoşlanır. Ancak bunlar somutlaştırıldığı takdirde anlar ve zevk alır. Bu yüzden anlatıcı; hayâlin içinde hayatın bir ger142 MATERİALLAR Bakı, 11-13 oktyabr 2012-ci il çeğini, abartılı duygu hâllerinin içinde barışçı, mütevazı, uzlaşmacı ve iyiliksever tutumu, gerçeküstü olayların kıvrımları arasında, gerçek hayat sahneleri karşısında uyanık ve dirençli kalmanın bilincini, erdemini öne çıkarmalıdır. Çocuk yayınlarının eğitici, öğretici yanı ağır basmalı; bu etkinin çocuğun ve toplumun yararına olmasına özen gösterilmelidir. Buna göre "Har-nâme", başlangıçta bir fabl örneği olmasından dolayı çocuklar için oldukça ilgi çekici bir eserdir. Eserin kahramanlarının hayvanlar olması, hikâyede onların rengârenk sahnelerle canlandırılması, belirgin vasıflarla tasvir edilmesi gibi hususlar çocukların hayal, duygu, düşünce ve yeteneklerine hitap etmektedir. Meselâ; eşeğin zavallılığının en belirgin şekilde ortaya konması, pîr eşeğin bilgeliğinin ve güngörmüşlüğün çok canlı hatlarla anlatılması, öküzlerin refah seviyelerinin zavallı eşeği tahrik edercesine gündeme getirilmesi vs. "Har-nâme" de, çocukların kadere bakış açılarının olması gereken noktaya çekilmesinde son derece etkili bir eserdir. Bu bağlamda eser, hırsın hüsranlık sebebi olduğu, aza kanaat etmeyenin çoğu asla bulamayacağı vs. evrensel değerleri anlatan bir içeriğe sahiptir. 2.2. Dil ve Anlatım: Çocuklara yönelik yazılan eserlerin, dil ve anlatım yönüyle onun dünyasına yakın, bildik ve tanıdık obje ve nesneleri içermesi; anadili bilincini pekiştiren, dil beğenisini geliştiren olgunlukta olması büyük önem taşımaktadır. Bundan başka ayrıca söz konusu eserlerin yabancı kelime, deyim ve atasözlerinden arındırılmış olması veya anlamlarının verilmesi, cümlelerin açık ve anlaşılır olması ve bununla birlikte çocuğun kelime dağarcığını geliştirebilmesi vs. özelliklerine sahip olmalıdır. Söz varlığı ve söz varlığının alt dalları olan kelime hazinesi, deyimler, atasözleri ve diğer unsurlar, çocuk edebiyatı ürünlerinin meydana getirilmesinde önemli bir yer teşkil eder. Çocuk edebiyatı ürünlerinden seçim yapılarak oluşturulacak her türlü eğitim materyali ve yine çocuk edebiyatı ürünlerinden faydalanılarak oluşturulacak her çeşit eğitim ortamı, çocukların seviyelerine göre hazırlanırken, söz varlığının unsurları da dikkate alınır. Çocuklar ana dillerinde yer alan söz varlığı unsurlarını, her türlü eğitim ortamında, çocuk edebiyatı ürünlerinden de faydalanarak kazanır ve zenginleştirirler. (Baş, 2010: 138) Hemen her beyti sehl-i mümtenî hâlinde söylenen “Har-nâme”nin dikkate değer özelliklerinden birisi, çok sade bir Türkçe ile söylenmiş olmasıdır. O kadar ki bu hikâyenin bazı beyitleri tamamıyla öz Türkçe’dir. Diğerlerinde de zarûrî, yabancı sözler görülür ki onlar da beyitlerin umumiyetle Türkçe olan sözleri ve Türkçe söyleyiş üslûbu içinde eriyip kaybolmuş durumdadır. Eserde ayrıca halka ait kullanımların varlığı dikkat çeker. Bunlardan yola çıkarak mesnevînin halk diline yakın bir anlatı olduğunu söylemek mümkündür. Buna örnek olarak "Harnâme"de yer alan atasözü ve deyimlerin geçtiği bazı beyitler aşağıda verilmiştir: "Dudağı sarkmış u düşmüş enek ( Dudağı sarkmak, çenesi düşmek-deyim; 44. beyit) “Odlu gözler ü gerlü gögüzler” (Göğsünü gere gere, göğüs germek- deyim; 50. beyit) “Vardı yüz sürdü didi iy server” (Yüz sürmek, eşiğine yüz sürmek-deyim; 68. beyit) “Tâc-ı devlet konıldı başlarına” (Başına devlet kuşu konmak-deyim; 86. beyit) “Buldı cân derdine ilâc eşek”(Derdine derman bulmak-deyim; 95. beyit) “Nimet, nağmesiz olursa gamdır” (Atasözü, 100. beyit) SONUÇ Bu makalede, Şeyhî'nin "Har-nâme" mesnevîsinin çocuk edebiyatı açısından ele alınıp incelenmesiyle başlıca şu neticelere ulaşılmıştır: 1. “Har-nâme”, XV. yüzyıl klâsik şiirin önde gelen temsilcilerinden biri olan Şeyhî’nin Türk edebiyatına kazandırdığı bir şâheseridir. 2. “Har-nâme” bir klâsik edebiyat mahsûlü olmasına rağmen dili sade ve akıcıdır. Bu da çocukların dünyasına yakın, onların anadili bilincini pekiştiren, dil beğenisini geliştiren olgunluktadır. Ayrıca çocuk edebiyatı ürünlerinin meydana getirilmesinde önemli bir yer teşkil eden 143 «II BEYNƏLXALQ TÜRK XALQLARI UŞAQ ƏDƏBİYYATI KONQRESİ» söz varlığı ve söz varlığının alt dalları olan kelime hazinesi, deyimler, atasözleri ve diğer unsurlar, “Har-nâme”de yer almaktadır. 3. “Har-nâme”, işlediği konunun her zaman güncelliğini koruması, sembolik dili kullanmadaki başarısı ve çarpıcı anlatımı ile çocukların ilgisini çekecek niteliktedir. 4. "Har-nâme", hayvanların dilinden çocukların dünyasına eğilerek bilgi, güç, kader, kanaat, kıskançlık vs. gibi evrensel kavramlarla ilgili mesajlar veren bir eserdir. 5. Eserin, temsil ettiği unsurları bakımından dikkate alındığında hikâyenin, bugünün toplumunda karşılığı olan halk, yöneticiler, aydınlar ve bunların birbirleriyle ilişkileri bağlamında güncelliğini koruduğunu görmek mümkündür. 6. "Har-nâme", Türk edebiyatında eşine az rastlanır bir realist hüviyet taşır. Zira çizdiği karakterlerin göze, kulağa, zihne hitap eden yönleriyle âdeta canlı ve hareketli bir sahneye dönüşmüştür. Bu anlamda eserin sinema sektörü için de eşi bulunmaz bir değer olduğu âşikardır. Ancak bugüne kadar böyle bir eserin sinema filmi ya da çizgi filminin yapılmamış olması düşündürücüdür. “Karga ile Tilki” hikâyesini anlamlı ve eğitici bulan, Ezop, La Fontaine, Beydeba gibi fabl yazarlarını tanıyan bir toplum, Şeyhî ve “Harnâme”sini de keşfetmekte gecikmemelidir. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. KAYNAKÇA Âlî (1994). Künhü’l-Ahbâr’ın Tezkire Kısmı (Haz: Mustafa İsen), Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları. Ayverdi, İlhan (2006). Misalli Büyük Türkçe Sözlük, c. I-II-III, İstanbul: Kubbealtı Neşriyatı. Banarlı, Nihat Sami (1971). Resimli Türk Edebiyatı Tarihi, c. I, İstanbul: M.E.B. Baş, Bayram (2010). "Söz Varlığının Oluşumu ve Gelişiminde Çocuk Edebiyatının Rolü", TÜBARXXVII-Bahar, s. 137-159. Bursalı Mehmed Tâhir (2000). Osmanlı Müellifleri, c. I-II-III, Ankara: Bizim Büro Basımevi. Dilçin, Cem (1983). Yeni Tarama Sözlüğü, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Enginün, İnci (1985). “Çocuk Edebiyatına Toplu Bir Bakış”. Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi, LXIX (400), s. 186-194. Hasan Çelebi (1989). Tezkiretü’ş-Şuarâ, (Haz: İbrahim Kutluk), c. I, Ankara: TTK Basımevi. İsen, Mustafa; Kurnaz Cemâl (1990). Şeyhî Divanı, Ankara: Akçağ Yayınları. Latifi (1999). Tezkiretü’ş-Şuarâ (Haz: Mustafa İsen), Ankara: Akçağ Yayınları. Mengi, Mine (1977). “Harnâme Kime Sunulmuştur”, Türkoloji Dergisi, Ankara, c.VII, s. 79-81. Meriç, Cemil (1986). “Çocuk Edebiyatı”,Kültürden İrfana, İstanbul: İnsan Yayınları, s. 307-323. Özdemir, Mehmet (2010). “Harnâme’nin Tahkiye Dışındaki Bölümlerine Şekil ve Muhteva Açısından Bakış”, Uşak Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 3/1, s. 68-82. Sehî Bey (1978). Heşt-Bihişt (Haz. Günay Kut), Harvard Üniversitesi Basımevi. Şemseddin Sâmî (1996). Kâmusu’l-A’lâm,c. 4, İstanbul: Kaşgar Neşriyat. Şentürk, Ahmet Atilla;Kartal, Ahmet(2004). Eski Türk Eski Türk Edebiyatı Tarihi, İstanbul:Dergâh Yayınları. Şimşek, Tacettin (2002). Çocuk Edebiyatı, Ankara: Rengarenk Yayınları. Şirin, Mustafa Ruhi (1994). Çocuk Edebiyatı, İstanbul: Çocuk Vakfı Yayınları. Timurtaş, Faruk Kadri (1979). İslâm Ansiklopedisi, “Şeyhî” Maddesi”, c. 11, İstanbul: M.E.B. Timurtaş, F. Kadri (1980). Şeyhî ve Hüsrev-i Şirin’i (İnceleme-Metin), İstanbul: Edebiyat Fakültesi Basımevi. Timurtaş, F. Kadri (1971). Şeyhî’nin Harnâme’si, İstanbul: Edebiyat Fakültesi Basımevi. Yalçın, Alemdar; Aytaş, Gıyasettin (2002). Çocuk Edebiyatı, Ankara: Akçağ Yayınları. ƏDƏBİYYAT VƏ TƏRBİYƏ Tural MİRZƏLİYEV Qafqaz Universiteti Pedaqogika Fakültəsi Azərbaycan Dili və Ədəbiyyatı Müəllimliyi Bakı/ Azərbaycan [email protected] XÜLASƏ Məqalədə Əhməd bəy Ağaoğlunun ədəbiyyatın tərbiyəedici cəhətlərinə dair fikirləri yer almışdır. Ağaoğlu düşünürdü ki, hərhansı cəmiyyətin formalaşmasında ədəbiyyatın müstəsna rolu var. Şərqin tənəzzülü, Qərbin in- 144 MATERİALLAR Bakı, 11-13 oktyabr 2012-ci il kişafı ilə həmin toplumların bədii ədəbiyyatı arasında əlaqə quran Ağaoğlu bu qənaətə gəlir ki, bədii əsərlərin forma və məzmun xüsusiyyətləri sonradan aid olduğu xalqa sirayət edir, onun dəyərinə çevrilir. Bu səbəbdən də Ağaoğlu Qərbin inkişafında rolu olan həmin forma və məzmunun Şərqə, o cümlədən Azərbaycana gəlməyinin tərəfdarı və təbliğatçısı idi. Açar sözlər: cəmiyyətin formalaşması, ədəbiyyatın rolu, Qərbin inkişafı, Şərqin tənəzzülü, bədii əsərlərin forma və məzmun xüsusiyyətləri və xalqın taleyi. LITERATURE AND EDUCATION ABSTRACT The article reads the opinions of Ahmed Agaoglu on the educational sides of literature. Agaoglu thought that the literature had exceptional roles in the formation of the society. By establishing the relationship between the development of the West, ignorance of the East and literature, Agaoglu came to the conclusion that the form and subject peculiarity of the literary works integrate with the nation they belong to and turn out to be their values. For this reason, Agaoglu was the supporter of bringing those form and subjects that played a big role in the development of the West to the East and Azerbaijan. Key words: formation of the society, roles of the literature, development of the West, ignorance of the East, form and subject peculiarity of the literary works and life of the society. Ədəbiyyat və tərbiyə (Əhməd bəy Ağaoğlunun baxışları ilə) XX əsrin əvvəllərində ictimai fikirdə yaranan, var olan mübahisələrin bir qismi də “bədii ədəbiyyat necə olmalıdır?” – sualı ilə bağlı idi. Didaktika, reallığı əksetdirmə, sosial məzmun, estetik prinsiplər bədii mətndə nə qədər və necə yer tapmalıdır? Ədəbiyyat nədir? Nəyə xidmət edir və etməlidir? Bu kimi suallar hər zaman alimləri düşündürmüş və ümumi fikir oxşar olsa da, mübahisələrə də səbəb olmuşdur. Bu suallara hər kəsin öz cavabı vardı. Əhməd bəy Ağaoğlu da dövrünün nüfuzlu fikir xadimi kimi bu mübahisələrdən kənarda qala bilməzdi və qalmamışdı da. Ağaoğlu ədəbiyyatda sosial məzmunu önə çəkir, bu zaman “necə olur, olsun”u əsas estetik dəyər kimi irəli sürürdü. Ədəbiyyatın tərbiyəedici tərəfi Ə.Ağaoğlu üçün bütün digər yönlərindən daha vacib və lazımlı idi. Əhməd bəy Ağaoğlunun fikrincə, saf cəmiyyətin yaranmağı üçün insanlar mənəvi cəhətdən sağlam olmalıdırlar – ən azından başqalarına pislik etməyi düşünməli deyillər. Uzun illər boyu bu vəzifəni – insanları mənəvi cəhətdən tərbiyə etmək vəzifəsini din yerinə yetirmişdir. Hər kəsin yanına bir nəzarətçi qoymaq qeyri-mümkündür. Ancaq dinin əmrləri və yasaqları, Allah sevgisi və qorxusu insanları öz istəklərinə və hərəkətlərinə tənqidi yanaşmağa məcbur etmişdir. Ağaoğlunun fikrincə: “Bu gün fikriyyat və bədiiyyat dinin yerini almışdır. Din eyni müsbət təsirini yenə qoruyur. Bununla yanaşı ədib, şair və mühərrirlər müəyyən qədər ilahiyyatçı və din adamlarını əvəz etməyə başladılar”. [1, səh. 61] [2, səh. 71] Ə.Ağaoğlu “Sərbəst insanlar ölkəsində”, “Dövlət və fərd”, “Mən kiməm?”, “Üç mədəniyyət” kimi əsərlərində fərd-cəmiyyət münasibətlərindən danışarkən ədəbiyyata da geniş yer ayırmış, bədii əsərdə yer almış fərdi baxışların sonradan müəyyən qədər ictimai mənzərəni də müəyyənləşdirdiyini qeyd etmişdir. “Fəqət unutmaq lazım deyil ki, ingilis əfkari-ümumiyyəsinin canlanmasında başlıca səbəb sərbəstlik olmuşsa da, bu yeganə səbəb deyil. Sərbəstlikdən istifadə edərək ingilis ruhlarını və qəlblərini tərbiyə edən mühərrir, şair, mütəfəkkir və moralistlərin çox böyük rolu olmuşdur. Elə təkcə Şekspirin ingilis xarakterinin yetişməsi üzərində nə qədər təsiri olmuşdur!” [3, səh. 77] Ədəbi dünyagörüşü həqiqətdə bir xalqın şüurudur, dünyaya baxışıdır. “Hər bir xalqın dünyagörüşü onun ruhunda, rüşeymi və mahiyyəti bu dünyaya olan həmin daxili baxışıdır ki, xalq həmin daxili baxışla doğulur, həqiqəti bilavasitə onunla kəşf edir, onun qüvvəsi, həyatı və həyatının mənası həmin bu baxışdadır. Bu həmin prizmadır ki, onun vasitəsi ilə xalq qövsüqüzehin bir və ya bir çox rəngarəng boyaları arasından bütün kainatın sirlərini seyr edir” [4, səh. 17]. Belinskinin ədəbiyyat və xalqın şüuru arasındakı əlaqəyə aid bu lakonik fikirləri Ə.Ağaoğlunun ədəbiyyat və cəmiyyət münasibətinə aid fikirləri ilə üst-üstə düşür. Ə.Ağaoğlunun ədəbiyyata aid fikirləri bəzən tədqiqatçılar tərəfindən “sənət sənət üçündür” tezisi ilə qiymətləndirilir. Fikrimizcə, bu mövqe yanlışdır. Ə.Ağaoğlu bütün əsərlərində 145 «II BEYNƏLXALQ TÜRK XALQLARI UŞAQ ƏDƏBİYYATI KONQRESİ» ədəbiyyatın həyata təsirini qabardır, ədəbi əsərlərə də məhz bu mövqedən yanaşaraq təsirin doğru və tərbiyəvi olmasını tələb edirdi: ”Yazar və şair yalnız kəndi ruhunun deyil, içində olduğu çağdaş cəmiyyətin ruhi həyəcanlarını da əks etdirir. Başqa bir deyimlə, ədəbiyyat həyatdır. O, zaman və məkanla bərabər yürür. Hətta onları əks etdirməklə qalmaz, onları irəliyə doğru itələyər. Yeni fikirlərin, hislərin və təmayüllərin yayılmasına və gəlişməsinə səbəb və vasitə olar. Bu surətlə ədəbiyyat ən böyük fəziləti olan tərbiyə təsirini həşəmətli bir surətdə edər” [2, səh. 107]. Ədəbiyyatı pedaqoji proses, müəllifi pedaqoq kimi görmək Ə.Ağaoğlu üçün ədəbiyyatın əsil məna və məqsədinə çatmağı demək idi. Ədəbiyyat tərbiyədir və ya bu sistemin ən önəmli ünsürüdür. Bu tərbiyədə insan çoxtərəfli varlıq kimi nəzərə alınmalıdır. Yalnız insanın daxili aləmini və ya onun işini, fəaliyyətini öz subyektinə çevirən ədəbi proses öz mahiyyətindən kənarlaşır. İnsan yaradılış etibarilə çox tərəfli olduğundan hər hansı ədəbi proses də onu bütün cəhətləri ilə işıqlandırmalı, hansısa cəhəti ön plana çəksə belə, ən azından digər cəhətlərinə etinasız yanaşmamalıdır. Biz oxucu kimi obrazlarla tanış olarkən sxematik, quru, planlanmış surətlər əvəzinə həyatın içindən gələn və öz baxışları ilə oxucuya həyatın yeni şərhini təqdim edən tiplərlə qarşılaşmalıyıq. Qısacası, ədəbiyyat insanı dünyada deyil, dünyanı insanda təqdim etməlidir. İnsanın daxilindən süzülüb keçərək təqdim olunan həyat: sevgiyə, vətənə, dünyanın mənasına aid əbədi və ədəbi suallar oxucuya daha həqiqi təsir bağışlayır, oxucu həmin ədəbi prosesin elementinə çevrilir və bu zaman ədəbiyyat öz gücünü real həyatda da tapır, təsdiq edir. Ədəbiyyatın reallığa inikası probleminə, onun fərdlərə təsiri məsələsinə Ə.Ağaoğlu Şərq ədəbiyyatını tənqid edərkən dəfələrlə müraciət etmişdir. Eyni metodu Ə.Ağaoğlu Qərbdən danışarkən də, bu dəfə müsbət planda tətbiq edir: “Əgər bütün Paris və Parisin tarixi yer üzündən qalxıb yalnız Viktor Hüqonun “Notre Dame de Paris”i ilə Zolyanın “Vente de Paris” adlı əsərləri qalmış olsaydı, biz yenə Parisin istər orta əsrlər və istər daha sonra gələn zamanlardakı həyatı haqqında tam bir fikir əldə edə bilərdik. Küçələrindən, memarisindən, geyiniş tərzindən, evlərin döşəməsindən başlayaraq kilsələrindəki ayinlərinə, kənd satıcılarına qədər xəyalımızda canlandıra bilərdik. Bu xüsusda rus və ingilis ədəbiyyatı o qədər irəli gəlmişdir ki, Rusiyada və İngiltərədə təsvir edilməmiş, canlandırılmamış tək bir çay, tək bir orman, tək bir step, tək bir insan və yaşayış tərzi buraxılmamışdır” [2, səh. 14]. Alimin fikrincə, reallığın ədəbiyyata bu cür inikasının pedaqoji, tərbiyəvi təsiri böyükdür. Bu təsvirlərlə insan mənsub olduğu xalq, onun həyatı və dəyərləri barədə sadəcə məlumat almır, bu təsvirlər informativlikdən əlavə insana həm də bu dəyərlərlə əyani tanışlığı və beləcə onlara sevgini aşılayır: “Bu kimi təsvirlərin istər estetik, istər ictimai baxımdan pedaqoji təsirləri böyükdür. Bu təsvirlər bəsit bir baxışla görülməyəcək gözəlliklər göstərir. Oxucu onları oxuyarkən, yanından qeydsiz keçərək heç diqqətini çəkməyən olaylarda nə qədər ahəng və musiqi olduğunu anlamağa başlayır. Ruhu, qəlbi yüksəlir, incəlik qazanır. Digər tərəfdən, təsvir olunan lövhələrdəki gözəlliklər istəmədən oxucuda bu lövhələrə qarşı bir sevgi, bir bağlılıq oyandırır, bu işdə ədəbiyyat sehrli bir amildir. Mənə ilk əvvəl Qafqazı sevdirən, Qafqazın gözəlliklərini anladan Lermontovla Puşkinin təsvirləri olmuşdur. Bunun kimi, Qafqaz kəndlisinə, onun saf və təmiz həyatına qarşı ilk hissi bağlılığını yenə bu yazarların əsərləri oyandırmışdır. Vətən sevgisi, vətən eşqi iştə belə doğar, belə qüvvətlənər. Bu eşq və sevgi, təlqinlərdən, zehni təsirlərdən ziyadə duyğu tərbiyəsi ilə doğar” [2, səh. 111]. Ədəbiyyat bir sənət növü kimi də Ə.Ağaoğlu yaradıcılığında öz qiymətini almışdır. Onun ədəbiyyatda nəzəri problemlərə həsr olunmuş məqalələri, ədəbiyyat tarixinə həsr olunmuş irihəcmli əsərləri kifayət qədərdir. Lakin Ə.Ağaoğlunun ədəbiyyatı qavrayışında daha qabarıq cəhət, onun şəxsiyyətinə və həyatına uyğun olaraq, ədəbiyyatda ictimailik problemidir. Alim tələb edirdi ki, ədəbi əsərlər hansısa zövqü və dünyagörüşünü işıqlandırmaqdan ziyadə xalqın fikir maşını kimi işləsin, ictimai həyata qiymət versin və hətta təsir etsin. Tolstoyu misal gəti146 MATERİALLAR Bakı, 11-13 oktyabr 2012-ci il rərək bildirirdi ki, əsl ədəbiyyat məhz bu cür olmalıdır, “yazar (xalqa aid – T.M.) yüksək düşüncə və duyğuları ilə xalqın rəğbət və sevgisini qazanmalıdır” [2, səh. 87]. Məhz bu halda həmin ədib, onun yazmış olduğu əsərlər cəmiyyətdəki mənfi meyillərə qarşı alternativ halına gələr, ədibin irəli sürdüyü ideyalar sevgisini qazandığı xalq tərəfindən əməli həyata tətbiq olunar. Əks təqdirdə “Bu hallara qarşı ədəbiyyat da təpki göstərməzsə, o hallar get-gedə kökləşər və ruhun bəlli-başlı sifətlərindən olar” [2, səh. 85]. Əlbəttə, bu fikirlər yuxarıda da söylədiyimiz kimi Ə.Ağaoğlunun hər şeydən əvvəl ictimaiyyətçi olduğundan doğurdu. Bu mövqedən yanaşanda onun fikirlərindəki nəzəri məhdudluğu başa düşmək olar. Əks halda, Ə.Ağaoğluna sırf ədəbiyyatşünas kimi yanaşdıqda bu fikirlər olduqca yarımçıq görünərdi. Əhməd bəy Ağaoğlunun Şərq ədəbiyyatına, tarixinə münasibəti birmənalı olaraq mənfidir. “Əski ədəbiyyatımızda həyat yoxdur. Gerçək sənətə və təbiətdəki gözəlliyə də tamamilə yabançı qalmışdır. Bunları da duymamış və anlaya bilməmişdir. Zatən onun təqlid etdiyi ərəb və əcəm ədəbiyyatı da təbiət və həyata tamamilə yabançıdırlar. Əski ədəbiyyatımızda həyatı və təbiəti təsvir edən bir tək gerçək lövhəyə rast gələ bilməzsiniz. Yəni ədəbiyyatımız bu işdə Avropa ədəbiyyatını təqlid etməyə qoyuldusa da, yenə həqiqəti təsvirdən çox uzaqdır. İstər şeirdə və istər nəsrdə təbii həyatın göstərdiyi lövhədən ziyadə o lövhənin oyandırdığı duyğuları təsvir edir. Halbuki həyat və təbiəti görə bilmək, onlardakı ahəngi və musiqini anlaya bilmək bir olayın ruhumuz üzərində yapdığı təsirləri təsvir etmək deyildir”. [2, səh. 110] Ə.Ağaoğlu yaşadığı dövrdə təhsilin hələ də bütövlükdə qədim və orta əsrlər ədəbiyyatı üzərində qurulmağını tənqid edərkən haqlı idi. Lakin o, həmin ədəbiyyatın bütövlükdə yararsız olduğunu irəli sürməklə məsələyə əvvəldən subyektiv yanaşırdı və bu subyektivlik, təəssüf ki, həqiqətdən çox uzaq idi. Məsələn o, Nizami Gəncəvini nəzərdə tutaraq “Gərçi ən əski fars ədiblərindən birinin “Xosrov və Şirin”, “Leyli və Məcnun”, “İsgəndərnamə” kimi bəzi əsərləri varsa da, bunların adları belə həyatdan çox uzaq olduqlarını göstərir” [2, səh.108.], – yazarkən tarixi obyektivlikdən çox-çox uzaqda dayanırdı. Əslində Ə.Ağaoğlu hər zaman ədibləri Şərq müstəbidlərinə, despotlarına yaltaqlıq etməkdə günahlandırırdı: “Bizdə hakim olan şəkillər qəsidə, həcv və qəzəllərdir”, – hökmünü verirdi. Belə olan halda gözləmək olardı ki, Ə.Ağaoğlunun həyatın epik inikasına, təsvirinə öz yaradıcılığında geniş yer verən, əsərlərində öz dövrü, həmçinin sonrakı dövrlər üçün də uzun müddət yenilik kimi qalacaq ideyalara – ədalətli hökmdar, əməkçi insan, qorxmaz və mübariz fərd fikirlərə sadiq qalan bir sənətkarı – Nizami Gəncəvini Şərq ədəbiyyatı üçün nümunə seçməlidir. Lakin Ə.Ağaoğlunun ifrat Avropa meyilliyi, keçmişimizdə olan hər şeyi inkar etməyi tələb edirdi. Bu halda o keçmişdə olan uğurlu nümunələri təbliğ edib müasir ədəbiyyatın bu bünövrədə yüksəlməyini tələb etmək əvəzinə, həmin nümunələri də tənqid edir, ən yaxşı halda üzərindən sükuta keçirdi. Əks halda Qərbə ehtiyac olmayacaqdı. Uğurlu nümunəni elə öz tariximizdən tapmaq üzümüzü keçmişə tutmaq demək olacaqdı. Düzdür, Ə.Ağaoğlunun Şərqdə uğurlu nümunələrin də mövcudluğu barədə fikirləri var və Ağaoğlu bəzən bu nümunələrə müraciət edirdi, lakin bu nümunələrin yada salınması ilk növbədə Qərb dəyərlərinin Şərqə heç də tamamilə yad olmadığını göstərmək məqsədi daşıyırdı. Məsələnin bu cür qoyuluşu özünüinkar və ya ziddiyyətli məqam kimi görünməməlidir. Əvvəla, Ə.Ağaoğlu məhz o nümunələri göstərirdi ki, həmin nümunələr Qərbdə də var idi və alim o təcrübələrin yenidən canlandırılmağını istəyirdi. İkincisi, Ə.Ağaoğlunun seçdiyi misallar əxlaq, fərd, din, hüquq sistemi kimi cəmiyyət normalarına aid idi. Ədəbiyyat sahəsinə gəldikdə isə, Şərq ədəbiyyatının keçmişində və Qərb ədəbiyyatında Ə.Ağaoğlunun tətbiq etmək istədiyi və üst-üstə düşən cəhətlər yox idi. Bu halda bütövlükdə inkar mövqeyi tutmaq daha əlverişli üsul idi. Ağaoğlu Şərq-Qərb müqayisəsi zamanı bəzən elə ədəbiyyata da müraciət edirdi: “Diyari – küfrü gərdim bəldələr, kaşanələr gördüm, 147 «II BEYNƏLXALQ TÜRK XALQLARI UŞAQ ƏDƏBİYYATI KONQRESİ» Dolaşdım mülki-islamı, bütün viranələr gördüm”,-kimi məhur beyti sitat gətirən Ə.Ağaoğlu bunun səbəbini belə açıqlayır: “İyirminci yüzildə ruhlarımız üzərində altı yüz il yaşamış Şeyx Sədilər, Molla Camilər hakimdirlər. Necə istərsiniz ki, irəliləyəlim?” [2, səh. 77] Əhməd bəy Ağaoğlu çıxış yolu kimi Roma-Yunan ədəbiyyatından bəhrələnməyi təklif edir: “İndi bu kimi (Şərq – T.M.) ədəbiyyat örnəkləri ilə oxudulan, tərbiyə edilənlərlə bir də Yunan və Roma ədəbi əsərlərini örnəkləri ilə oxudulan və tərbiyə edilənlərin ruhi halları diqqətə alınsın. O zaman Şərq ilə Qərb arasında ədəbi izlərin fərqləri anlaşılır və iki tarix arasında ayrılıq səbələri də qavranmış olur. Biz örnəklərimizi Şirazdan və İsfahandan alırıq. Avropa isə əski Yunanıstanla əski Romadan alır. Biz zərdüştlərin ənənələri ilə tərbiyə edilirik. Onlarsa əflatunların, aristotellərin, solonların ənənələri ilə. [2, səh. 43]” Burada Ə.Ağaoğlu kimi hərtərəfli biliyə malik alimin tarixi reallıqla hadisələri nəzərə almamağı, bəsit coğrafi uyğunluq kimi reallıqları gözdən qaçırmağı, böyük qüsur kimi görünür. Lakin ən böyük qüsur onun təqlidçiliyi çıxış yolu kimi göstərməyindədir. Bu məqama toxunan Kamal Talıbzadə “yamsılamağı yeganə yol kimi irəli sürməyini” Ə.Ağaoğlunun ədəbi inkişafa birtərəfli və bəsit yanaşmağında görür. [5] Ə.Ağaoğlu Şərq ədəbiyyatını forma etibarı ilə də tənqid edirdi. Onun fikrincə, xüsusilə qəsidə və qəzəllər zamandan mücərrəd, mühitlə və müasirliklə əlaqəsiz janrdır. Həcv də belədir. Bu janrlar yalnız mədhiyyə və söyüşdən ibarət hissi mahiyyət daşıyırlar. Bu ədəbiyyat müstəbidləri öyərək, parıldadıb xalqın gözünü qamaşdıraraq hakimiyyətlərini gücləndirməyə, həmin despotların rəqiblərini haqlı və haqsız olduqlarına fikir vermədən söyməyə xidmət etmişdir. Bunlar gerçəkliyi əks etdirmədiyi üçün nə siyasi, nə sosial, nə də mədəni istiqamətdə heç bir faydaları yoxdur. Əksinə insanı aldadan, boş və mənasız sözlərlə passivləşdirilən mənfi rola sahibdirlər. Ə.Ağaoğlu Şərq ədəbiyyatı kontekstində ümumtürk ədəbiyyatını tənqid edərkən dil probleminə də toxunur. Bu məqamda Ə.Ağaoğlunun fikirləri, əsasən doğru idi. Həqiqətən, uzun əsrlər boyu indi Azərbaycan şairləri, ədibləri kimi tanınan müəlliflər Şərqin digər dillərində yazıb-yaratmışlar. Sual doğa bilər ki, bütöv ümumşərq ədəbiyyatı fonunda bunun ciddi əhəmiyyəti vardırmı? Ədəbiyyatın çox vəzifəsi var. Bu vəzifələrdən biri təmsil etdiyi xalqın həyatını əks etdirməkdirsə, digəri həyatını əks etdirdiyi xalqa özünə “ədəbiyyat güzgüsü”ndə baxmağa imkan verməyidir. Bununla xalq özünə gülə də bilər, özündən nümunə götürə də bilər. Hər iki hal xalqın inkişafına xidmət edəcəkdir. Doğrudur, bəziləri hesab edir ki, ədəbiyat kübar sənətdir. Lakin bu kübarlıq müxtəlif səviyyələrdə başa düşülə bilər: dəbdəbəli həyat tərzinin təsviri, həmin üslublu dilin istifadəçiləri. Hətta kübarlıq “sənət sənət üçündür” prinsipi kimi başa düşülürsə də, bu cür əsərlərdə də kütləvi bir qat olmalıdır. Belədə həm də kübarlıq əsərdə xalqı irəli aparacaq ideya ilə ifadə olunmalıdır. Əksinə olduqda, məsələn həmin “kübarlıq” yalnız əsərin fizikasına, məsələn dilinə gəldikdə isə xalq özünü güzgüdə görə bilmir, həmin güzgüdə onlara başqaları, həmin dilin sahibləri baxırlar. Ə.Ağaoğlu məhz bu məqamda haqlı idi ki: “Zavallı türk bir sui-istifadə qurbanıdır. Türk xalqı fikir və dil baxımından açıq düşünür, təşbehlərin altına sığınmaz. Məsələn “Xaki-payi mualla asa-i cənabi-mülkanələrin cibinə sayiubudiyyət” nə deməkdirt? Bu bəzəkli cümlələrin türkcəsi çox saçma, zavallı türk bu bəzəkli ifadələrlə ruhuna yabançılaşmış, başqalarının ruhunu yaşamış, özü üçün biçilməməş olan əlbəsənin içinə girmişdir. Tarix tarix olalı əfəndi və müstəqil olaraq yaşayan bu millət əsarət və zillət altında əsrlərlə inləmiş olan xalqların mutantan, fəqət boş, parlaq fəqət çürük üslublarına qapılıb öz xüsusuiyyətlərini itirmişdir [6, səh 166]. (Maraqlıdır ki, Ə.Ağaoğlu öz vaxtı ilə bu üslubun daşıyıcısı olmuşdu) Nəhayət, bunu vurğulamağı lazım bilək ki, Ə.Ağaoğlu öz dünyagörüşünə və hərtərəfli biliyinə baxmayaraq, şərq ədəbiyyatına münasibətdə birtərəfli mövqe sərgiləmiş, bu ədəbiyyata qarşı elmi mənada yox, sözün həqiqi mənasında tənqidi baxışda olmuşdur. Bununla da Ə.Ağaoğlu Azərbaycan ədəbiyyatının ən əsas köklərindən, mənbələrindən birini öz subyektiv müla148 MATERİALLAR Bakı, 11-13 oktyabr 2012-ci il hizələri ilə bağlamaq – qapamaq yolunu tutaraq yeni məzmunda və formada yaranmaqda olan milli ədəbiyyatı birtərəfli şəkildə Qərb-Avropa ədəbiyyatından öyrənməyə çağırmışdır. Lakin Ağaoğlu unutmurdu ki, forma həm də məzmun deməkdir, dolayısı ilə Avropa forması Avropa məzmununu-dünyagörüşünü həyatımıza gətirəcəkdi. Ə.Ağaoğlu da məhz bunu, yeni tərbiyəni arzulayırdı. Deməli, Ağaoğlunun Şərqi tənqidi, məhz görmək istədiyini görə bilməməyindən qaynaqlanırdı və bu halda o, subyektivlikdən qaça bilmirdi. 1. 2. 3. 4. 5. 6. ƏDƏBİYYAT Ağaoğlu Əhməd. “Sərbəst insanlar ölkəsində”. Bakı, “Tutu” nəşriyyatı, 2001, 80 səhifə Ağaoğlu Əhməd. “Üç mədəniyyət”. Ön söz və şərhlərin müəllifi Vaqif Sultanlı, Azərbaycan türkcəsinə çevirəni Ruhəngiz Soltanova. Bakı, Mütərcim, 2006. 160 səhifə Ağaoğlu Əhməd bəy. Seçilmiş əsərləri (tərtib edənlər: Əziz Mirəhmədov, Vilayət Quliyev. Ön sözün izah və şərhlərin müəllifi Vilayət Quliyev). Bakı, Şərq-Qərb, 2007. 392 səhifə. Belinski V.Q. “Məqalələr”. Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, Bakı, 1961. 168 səhifə Talıbzadə Kamal. “Əhməd bəy Ağaoğlu”. “Azərbaycan” jurnalı, 1989, № 1 Fahri Sakal. “Milli Mücadele’de ve Cumhuriyetin İlk Dönemlerinde Propoganda ve Tanıtım Çalışmaları”. Atatürk Araştırma Merkezi dergisi, Sayı 55, Cilt: XIX, Mart 2003 GÖKHAN AKÇİÇEK’İN ŞİİRLERİNDE BİR İYİLİK ALANI OLARAK DOĞA Volkan ODABAŞ Ordu Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Yüksek Lisans Öğrencisi Ordu / TÜRKİYE [email protected] ÖZET Çocuk Edebiyatı alanında farlı türlerde eserler veren Çağdaş Türk edebiyatı yazarlarından Gökhan Akçiçek; şiirlerinde, çocuk duyarlılığı ve inceliğinin doğa imgesi etrafında zenginleştiği bir dünya tasavvuru sunmaktadır. Çocuk gelişiminde günümüz sözlü ve yazılı kültür ürünleri içerisinde şiir türündeki metinler vasıtasıyla; çocuğun her yönüyle yaşama hazırlanması, içinde yaşadığı doğaya saygı duyması ve onun farkına varması, bütün canlılara ahlaki ve vicdani bir bakışla yaklaşması amaçlanmaktadır. Buradan hareketle şairin şiirlerinde geçen doğaya ait motifler, farklı bağlamlarda ele alınmış, yazınsal metnin iletişimsel ve estetik dili çözümlenerek çocuğun fiziksel, ruhsal ve psikososyal gelişiminde etkin rol oynayabileceği anlatılmaya çalışılmıştır. Anahtar Sözcükler: Gökhan Akçiçek, çocuk gelişimi, doğa. SUMMARY Gökhan Akçiçek, one of the writers of Modern Turkish Literature, has literary works in different genres of Children’s Literature. In his poems, he presents a description of a world in which the kindness and sensitiveness of children flourish around the image of nature. In child development, by means of poems within the oral and written cultural works of today, it is intended for children to make them ready for life at all points, to make them realize and respect the nature around them and to make them approach all living creatures with moral and conscientious attitude. From this point of view, natural patterns in poems of the poet, are considered from different contexts and by analysing the communicative and aesthetical language of the literery work, it is tried to express that natural patterns have an efficient role in children’s physical, mental and psychosocial development. Key words: Gökhan Akçiçek, child development, nature. Giriş Eğitimin bireylerde istendik davranış değişikliği yaratma süreci olduğunu bilmekle birlikte, insanın hangi davranışları ne yolla edineceği üzerine sayısız çalışma ve teori öne sürüldüğünü görmekteyiz bilim dünyasında. Sosyal bilimlerin en temel alanı olarak görülen edebiyat ise bu amaca hizmet eden sayısız eser hazinesiyle bugünün değerler eğitiminde önemli bir 149 «II BEYNƏLXALQ TÜRK XALQLARI UŞAQ ƏDƏBİYYATI KONQRESİ» misyonu yerine getirmektedir. Edebiyatın son kertede dilsel bir yaratı olduğu ve bu yaratının temelinde de insanı anlama çabası olduğunu söyleyebiliriz. Rasyonel aklın verileriyle şekillendirilen günümüz dünyasında pozitif fen bilimlerinin ağırlığını her alanda hissetmekteyiz. Beslenmeden iletişime, ulaşımdan haberleşmeye, alış verişten gündelik ev hayatına kadar bilişim ve teknolojinin bütün olanaklarını kullanan bizler, çocuğun ruhsal ve psiko-sosyal gelişiminde de bu eksende üretilen sanayi ürünlerinin eline bırakmış durumdayız. Okuma ve okuyarak bilinç oluşturma yerine izleme ve izleyerek anlamlandırma yoluna gitmekteyiz. Bu nedenle yazınsal eserlerin, çocuğun eğitiminde bir araç olarak kullanılması yöntemi, ülkelerin eğitim politikalarından hızla uzaklaşmakta, edebiyat ve özelde de şiir bireysel bir ilgi alanı ala-rak yaşamını sürdürmektedir. Her şair için “doğa”, bir izlekten öte şiirin temel anlatım olanaklarından biri olagelmiştir. Şairler doğaya ait farklı nitelikteki varlıklara, şiirlerinde çok çeşitli bağlamlarda yer vermişlerdir. Kurdukları şiir dilinde doğanın ve onun çağrışımlarının zenginlikleri vardır. Şiirin temel malzemesi “anadil” olduğuna göre; şairin içinde doğup büyüdüğü, nefes aldığı, dünyayı ve yaşamını anlamlandırırken kullandığı her sözcüğü ve dilbilimsel yapıyı doğa eksenli bir şiir diline oturtması oldukça doğaldır. Gökhan Akçiçek, çağdaş bir Türk şairi olarak çocuk edebiyatına ve bütünde Türk edebiyatına, yazınına önemli katkıları olan bir isimdir. Şiirlerinin ana temasını, çocuk duyarlığının oluşturduğunu söyleyebiliriz. Çocuksu duygular, hayaller, beklentiler, yaşantılar gibi alt temalarla desteklenen bu şiirsel evrende Akçiçek, başından beri çocuk edebiyatı alanında saygın bir yer edinmiştir kendine. Şairin yayınlanan beş şiir kitabına baktığımızda, kitap adları dâhil “doğanın/tabiatın” sınırlarında dolaştığını, şiirini kurarken doğaya dönük bir imge dünyası peşinde olduğunu görmekteyiz. Bulutlar Örtmese Güneşi(Akçiçek 1995), Bülbül Deresi Şiirleri (Akçiçek 2001), Yakamıza İlişen Rüzgâr (Akçiçek 2010) adını taşıyan bu üç kitapta da belirgin olarak çocuğun sesinden konuşan şiir öznesinin çeşitli duygu ve düşüncelerini duyarız. Şiir dilindeki sözcük seçimi, sözcük öbekleri, söz salkımları, alışılmamış bağdaştırmalar, eğreltilemeler yoluyla doğanın kalbinden bizlere seslenen içli bir çocuk sesidir bu. Bu çocuk, doğaya büyük bir sevgiyle bağlıdır. Gökyüzüne, ağaçlara, kuşlara, denize, dağlara, ırmaklara, derelere, çiçeklere, karıncalara, yağmurlara âşıktır. Bu çocuklar yalnız kaldıklarında bile doğaya sığınırlar(Şen 2011: 47). Şairin ilk kitabının daha ilk şiiri bile doğaya, yaşama sevinciyle bakan bir çocuğun gözünden aktarılır: “Merhaba / Kuşlar, ağaçlar / Çiçek açmış iğde dalı / Merhaba” (Akçiçek 1995: 11) Gökhan Akçiçek’in evrensel ölçütlerden yola çıkarak ele aldığı şiirsel töz, tüm dünya çocuklarının ortak acılarını, sevinçlerini, yoksunluklarını, mutluluklarını aktarması açısından da son derece önemlidir. Öyle ki şair, bütün yapıtlarında ulusal olanın dışında, insanlığın ortak mirası dünya çocuklarına yer verir. Bu yapıtlarda konu ve tema bakımından belirli bir sınırlama göremeyiz. Yeryüzünde yaşanan tüm felaketlere karşı bir tepkidir Akçiçek’in şiiri. Çocuğun masumiyetinden yola çıkarak acılara son verme isteğidir. Bulutlar Örtmese Güneşi adlı ilk yapıtın ikinci bölümündeki şiirler evrensel ölçekteki şiirlerdir. Afganistan’dan Japonya’ya uzanan ve ortak acıları yaşayan; dilleri, dinleri, renkleri, kültürleri, yaşantıları farklı farklı olan dünya çocuklarının acılarını ele alır şair. Onların yoksulluklarını yine umudun penceresinden yansıtır okura : “En mutlu çocuklar / Sanırım Eskimo çocuklarıdır, / Düşünce kanamaz çünkü /Hiçbirinin dizleri” (Akçiçek 1995: 61). Dünyanın bu kaotik yapısından uzaklaşmak için çocukları masal diyarına çağırır şair. Masal çağındaki çocuklar için şiir, masal dünyasının sembolleri ve masal dilinin zenginliklerinden beslenmelidir. Çocuk düşüncesinin en önemli yönü, çocuğun hayal kurarak gelişmesidir. Bu yönüyle çocuk şiirinde masal dünyası ve fantezi bulunmalıdır. Şiir ile masal yan yana yürüyen iki tür gibidir. Masalların olağanüstü dünyası çocuk şiirine kaynaklık eder. Çocuk bu yaşlarda, oyundan masala geçerken kendini masal kahramanı gibi hisseder(Tökel 2008: 21). Akçiçek’teki şiir öznesi gerçeklerden uzaklaşarak, her şeyin 150 MATERİALLAR Bakı, 11-13 oktyabr 2012-ci il mutlu sonla bittiği masallara sığınır. “Masal anlatma/dinleme” kültürü, çocuğun ruh dünyasının gelişiminde çok önemlidir. Pedagojik açıdan çocuğa, yaşamı bir anlatı yoluyla tanıtan masallar, Akçiçek’in şiirinde yazınsal bir tür olarak da yer alır. “Masalistan”(Akçiçek 1995: 77) adlandırması, tıpkı bu fantastik metinlerdeki gibi şairin mutlu bir ülke yaratma ideasının göstergesidir. Masal diyarı bu ülkede acılar hiç olmayacaktır. Savaşlar, açlıklar, ölümler, kıyımlar…Hep mutlulukla yaşayan çocukların ülkesidir bu ülke: “Masal anlat / Ninem bana / Çocukları hep / Mutlu olsun / Yalvarsın / Şehzade Sultan’a, / Gökyüzü bizim olsun” (Akçiçek 1995: 81). Çağdaş Türk şiiri içerisinde çocuk edebiyatı dalında önemli eseler veren bir şair olarak Gökhan Akçiçek de şiirlerinde doğaya ait motiflere sıkça yer vermiş, bu yolla kendine has bir imge dünyası yaratmayı başarmıştır. Şairin çocukluğunun geçtiği coğrafyayı düşünürsek, onun şiirinde doğanın ne denli haklı bir yer tuttuğunu anlamış oluruz sanırım. Şairin Karadeniz’in doğal güzelliklerle örülü şirin bir kentinde, Ordu’da doğmuş olması(Okumuş 2010: 168); doğduğu kentin şiir dünyasının oluşumundaki etkisi, Akçiçek şiirinin temellerine indiğimizde anlaşılacaktır. Çocuk gözüyle her varlığa sevgiyle ve hayretle bakışının ardında, yaşadığı çocukluğunun derin izlerini görmekteyiz. Bu bildiride “çocuk ve doğa” ikilisinden hareketle, çocuğun eğitiminde bir yazınsal tür olarak şiirin rolü, bu bağlamada da Gökhan Akçiçek şiiri çözümlenmeye çalışılacaktır. Akçiçek Şiirinin Doğa Sözlüğü: Akçiçek şiirinin omurgası niteliğindeki doğa motifi ve bu motife bağlı olarak yaratılan şiir dünyası, günümüz çocuklarının zihinlerinde estetik bir algı zemini oluşturacaktır. Çocukların her yönüyle yaşama hazırlanması, içinde yaşadığı doğaya saygı duyması ve onun farkına varması, bütün canlılara ahlaki ve vicdani bir bakışla yaklaşması Akçiçek şiirinin doğa sözlüğünde yer alan imge çeşitliliğiyle daha iyi anlaşılacaktır. Aşağıda, şairin kitapları, kronolojik yayın tarihine göre incelenerek oluşturulmuş mini bir sözlük dökümü(envanter) yer almaktadır. Sözlük hazırlanırken şairin şiir kitapları taranarak doğaya içkin motifler ve ve bu motiflerin sembolize ettiği yaşantı alanları gösterilmiştir. Kitap bütünlüğü gözetilerek hazırlanan tablolarda şiirler ad olarak belirtilmemiş, şiirlerdeki doğa kaynaklı imge kuruluşları farklı guruplar halinde gösterilmiştir. Bu tabloda görüleceği üzere Gökhan Akçiçek, doğaya ait birtakım unsurları/varlıkları şiirine taşımış; bu yolla da çocuğun ruh dünyasında iyiye, güzele, faydalıya doğru açılan bir algı evreni kurma yolunu seçmiştir. Tablo I: Kitap Adı Bulutlar Örtmese Güneşi Doğaya İçkin Motifler / Unsurlar kuşlar ağaç, iğde dalı çiğdem, ıtır, menekşe, gelincik deniz, okyanus, nehir, ırmak, dere dağ, bulut rüzgâr karanfil, manolya, zambak, yanan inciri, kuş konmaz, çağla yağmur, çiğ, kar şafak, yıldız turna, martı, güvercin, karınca, karga, kurbağa, kelebek, balık, kuzu, uç uç böceği, koyun gül, ceviz, badem, çınar, buğday, nar ağacı ilkyaz bahçeleri yaz, kır, güneş deniz kabuğu, kum, gökkuşağı Sembolize Edilen Yaşantılar 12. Paylaşma duygusu 13. Yaşam sevinci 14. Başkalarını tanıma isteği 15. Anıları hatırlamak 16. Umut etmek 17. Saflık, masumiyet 18. Haber bekleme, avunma 19. Baba sevgisi 20. Sevinç duyma 21. Güzel günlerin yaşanacağına dair umut 22. Çalışkanlık 23. Bayramlaşma 24. Sır paylaşma 25. Kardeşlik 26. Anne sevgisi 27. Okul yaşantısı, öğrenme 28. Empati kurma 29. Dua etme 30. Ülke sevgisi Edebiyatın/şiirin iletişim kurmaktaki işlevini dikkate alırsak Akçiçek şiiri, yukarıdaki tabloda görüleceği üzere bireyin kendisiyle, başkasıyla ve toplumla kurduğu ilişkinin sağlıklı 151 «II BEYNƏLXALQ TÜRK XALQLARI UŞAQ ƏDƏBİYYATI KONQRESİ» olması için bir fırsattır. Çünkü edebiyat ve hayatın en önemli ilişki zincirlerinden biri, duyguların kelimelerle anlatılırken kazandığı ince ayrıntılara gizlenir ki, onlar, insana, kendisini tanıtabilir(Önal 2010 :17). Şair daha ilk kitabında bilinçli bir seçimle tematik bütünlüğü sağlamış ve şiirinin niyetini yazınsal eser bağlamında açık etmiştir. Tablo II Kitap Adı Bülbül Deresi Şiirleri Doğaya İçkin Motifler/ Unsurlar gelincik, karanfil, menekşe, gül, su, deniz, kum, toprak sonbahar, yağmur, cemre, bulut kırlangıç, kurbağa, kedi, güvercin, balık, kelebek, kuş gökyüzü, bulut, dağ, güneş böğürtlen, kiraz, erik ağacı, badem ağaç yaprağı buğday tarlası, kır ilkyaz bahçesi Sembolize Edilen Yaşantılar • Şiiri sevgisi • Hayvan sevgisi • Deniz sevgisi • Büyüme isteği • Büyüklere saygı duyma • Cennete girme isteği • Doğa/tabiat sevgisi 31. Güzel günlerin yaşanacağına dair umut • Anne sevgisi • Kent kültüründen kaçma isteği/doğaya dönüş • Doğaya sığınma isteği • Hayvanlarla arkadaşlık kurma • Kimsesiz çocuklara acıma/empati kurma • Hastalıktan kurtulma/iyileşme • Kin tutmama Bülbül Deresi Şiirleri, Akçiçek şiirinin sembolize ettiği çocuk yaşantısını anlatır. Kitapta doğaya duyulan saygı, doğadaki varlıkları koruma ve sevme duygusu, ahlaki olarak iyiliği temsil eden birey olma hali duyumsatılır. Ayrıca şair dünya çocuklarının farklı acılarını dile getirir. Açlık, ölüm, hastalık, savaş, işgal gibi nedenlerden dolayı hayatlarını kaybeden ya da acı çeken çocukların yerine konuşur şair kitap boyunca: “Çiçeklerinizle gelin/Bu şehre / Kuşlarınızla gelin/Kelebeklerinizle gelin / Uçurtmalarınızla / Ve şarkılarınızla gelin / Ama sakın, / Uçaklarınızla gelmeyin / Ne olur, / Uçaklarınızla gelmeyin…”(Akçiçek 2001 :48). Kitap Adı Çocuklara Ölüm Yakışmaz Tablo III Doğaya İçkin Motifler / Unsurlar Sembolize Edilen Yaşantılar güneş, deniz, ırmak, dağ, orman, • İncelik duygusu taşıma ağaç, gökyüzü, yıldız, okyanus • Yaşama isteği kardelen • Anne sevgisi gül, gül dalı, leylak • Kardeş sevgisi yağmur, rüzgâr, ay ışığı, kış • Barış duygusu kelebek, kuş • Çocuk ölümlerinden duyulan üzüntü kiraz ağacı, çınar • Doğa/tabiat sevgisi • Ağaç sevgisi • Dünya çocuklarıyla kardeş olma • Acıların dinmesi isteği kardan adam • Çocuk işçilerine acıma • Baba sevgisi • Kent kültüründen kaçma isteği/doğaya dönüş Çocuklara Ölüm Yakışmaz, ikinci kitabın devamı niteliğindedir. Ortak temaların izini sürer şair. Doğaya ait motifleri, çocukların yaşama hakkını savunurken kullanır. Okurdan da aynı davranışı talep eder:“Hadi ne duruyorsunuz / İki milyon çiçek resmi çizin / Dünyanın bütün duvarlarına”(Akçiçek 2001 :19). Gökhan Akçiçek şiiri üzerine yaptığı yüksek lisans tezinde İbrahim Tökel, değer aktarımı bağlamında şairin ilk üç kitabını incelemiş, tespit ettiği bu değerlerin işlenme sıklığını ve yüzdelik oranını çıkarmıştır. Buna göre Akçiçek şiirlerinde, %24 oranında doğaya ait motiflere yer vererek; çocuğun okuma çağında şiirler aracılığıyla bireysel, toplumsal, ahlaki, ekonomik, bilgisel ve estetik değerler kazanmasını sağlamaya çalışmıştır (Tökel 2008: 42). Çalışmada adı geçen değerler ve işlenme sıklıkları şu şekildedir: 152 MATERİALLAR Bakı, 11-13 oktyabr 2012-ci il DEĞER Aile sevgisi ve Birliği Arkadaşlık Barış ve Evrensellik Çalışma Dini değerler Doğa sevgisi ve Hayvanlar Duyarlılık Eğitim Estetik Fedakarlık Milli birlik, Vatan sevgisi Paylaşma Sağlıklı olma, Temizlik 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10. 11. 12. 13. Kitap Adı İnce Hüzünler Senfonisi İŞLENME SIKLIĞI 34 4 27+18 3 8 38+10 20 4 11 4 5+2 2 4 Tablo IV Doğaya İçkin Motifler / Unsurlar deniz, ırmak, nehir, kum, kumsal, balık, su, güneş martı, kuş, kelebek, serçe, güvercin, örümcek, sinek, kuğu yanardağ bahar dalı, gül, menekşe, diken ağacı(akasya), şebnem, nilüfer, narçiçeği, karanfil biber yağmur, rüzgâr, kar, cemre güz, ağaç gökyüzü, çöl YÜZDELİK ORAN %18 %2 %23 %2 %4 %24 %10 %2 %6 %2 %4 %1 %2 Sembolize Edilen Yaşantılar • Anne sevgisi • Çocuk olma hali • Çocukluğa duyulan özlem • Ev içi mutluluğu/aile saadeti • Baba sevgisi • Oyun oynama hakkı • Okul, öğretmen sevgisi • Dostluk, arkadaşlık • Anneye yardımcı olma • Doğa/tabiat sevgisi İnce Hüzünler Senfonisi, şair için bir kırılma noktasıdır. Çocuğun dünyasına yönelik şiirlerden, büyüklerin dünyasına yönelik şiirlere geçişi arz eder(Okumuş 2008:709). Ancak Akçiçek, büyüklerin dünyasını işlerken de çocuksu duyarlığını korumuştur. Yaşamı bir çocuğun gözünden görme idealini sürdürmüştür. Kitap Adı Yakamıza İlişen Rüzgâr Tablo V Doğaya İçkin Motifler / Unsurlar Sembolize Edilen Yaşantılar su, ırmak, nehir, göl, okyanus ağaç, yaprak, söğüt dalı, salkım kedi, kuş, güvercin, karınca, karga, at, deve kuşu, sincap, martı rüzgâr, kar, yağmur avlu, gün ışığı reçine lale, gül, akasya, çiçek, sümbülteber ayva, nar Cebelitarık, Van Gölü taş, bahçe toprak limon çiçeği, ıhlamur, can eriği, ıtır, yasemin, sardunya, fesleğen, hanımeli • • • • • • • • • • • • Anne sevgisi Anneye duyulan özlem Çocukluğa duyulan özlem Baba sevgisi Doğaya duyulan hayranlık, şaşırma Paylaşma duygusu Babaya duyulan özlem Hayvanları beslemek, onlara yardım etmek Çevreyi tanıma güdüsü Oğul/kız sevgisi Hayvanlara zarar vermeme, onları koruma Mevsimlerin farkına varma Yakamıza İlişen Rüzgâr, Akçiçek şiirinin söyleyişte en aza indirgendiği eserdir. Az sözle yalın ama derin imgeler kurar şair: “Alın bu yaprakları,/Okulunuza götürün./Düğmeleri eksik / Önlüklerin yakasına…”(Akçiçek 2010 :32). Bu eserle birlikte şair kendi doğa sözlüğüne yeni yeni sözcükler eklemiş; edebiyat eserlerinin başka dünyaların kurgusal evrenini tanıtırken örnekleme metodu ile kendimizi, çevremizi, doğayı, toplumu, yaşamı tanımamıza da vesile olmuştur(Önal 2010 :36). 153 «II BEYNƏLXALQ TÜRK XALQLARI UŞAQ ƏDƏBİYYATI KONQRESİ» Sonuç: Çocuk saflığına ve duyarlığına hassas bir şair olarak Gökhan Akçiçek, yıllar sonra da çocuk edebiyatı dendiğinde çağdaş Türk şiirinde adı önemle anılacak birkaç isimden biridir(Akçiçek 2008:95). Evrensel duyuşta çocuk ruhunun inceliklerine inerek kendi yaşamının izlenimlerini de şiirine taşımıştır. Çocukluğunun geçtiği coğrafya ve yaşam koşulları, Akçiçek’e, şiir duygusunun yaratıcı gücünü aşılamıştır. Acılarından beslenerek hayata tutunmuştur. Kaçış olarak görmemiştir bu duyarlığı. Dünyayla arasında koyduğu mesafeyi, çocuklar için yazarak azaltmayı istemiştir. Büyüklerin kirlettiği, ölümlere boğduğu bu güzel evreni, şiirinin umudu muştulayan dizleriyle tanıtmayı çalışmıştır çocuklara. Onlara iyiliğin, sevginin, ağaçların, kuşların, denizin, rüzgârın kısacası tüm tabiatın ruhunu aktarmıştır. Şiirleri bu tutunma halinin meyveleridir adeta. Samimiyetin elinden tutmuştur Akçiçek şiirlerinde. Merhamet, nezaket, rikkat şairidir o(Yıldız 2011: 69). Ahlaki ve vicdani bir tavırla tüm canlıların yaşam haklarını savunmuştur. Şiir çocuğunu tabiat ananın koynundan emzirmiştir. Bir tırtıldan yola çıkarak büyük küçük herkese sevginin sınırlarını çizmiştir. Akçiçek sözcüklerin büyülü gücünü keşfetmiştir. Şiirleriyle, bugünün küçüğü yarının büyüğü her insana, doğayla bütünleşildiğinde “iyilikler” evreninde yaşayacağını yinelemiştir. Şairin doğa karsısındaki hassasiyeti oldukça yüksek bir seviyededir. Çocuk ruhunun saflığı ve temizliği, doğanın saflığı ve temizliği ile bir ve beraber tutulmuştur. Tabiat adeta çocuk için büyük bir park gibidir. Çocuk onun içinde anne kucağında olduğu kadar rahat ve güvendedir. Özellikle çiçekler, ağaçlar ve hayvanlar şiirde bol miktarda kullanılmıştır. Şiirlerde doğanın bu kadar kullanılmasının nedenlerinden biri de tabii ki şiir estetiğine uygunluğudur. Doğa güzelliği ile şiir estetiği birbirlerine yakın düzlemlerdir. Çocuk şiirlerinin vazgeçilmez temalarından olan doğa ve hayvanlarla ilgili duygu ve imgelem Gökhan Akçiçek’in çocuk şiirlerinde de karşımıza çıkmaktadır. Sairin doğa güzellikleri ve çevre ile ilgili duyarlılığı, son derece yetkin bir biçimde aktardığı söylenebilir(Tökel 2008 :88). Öyle ki Türk milli eğitimi müfredatı içerisinde, eğitici kitaplara şiirleri alınan şairin, çocuğun zihin dünyasının gelişimi ve ruhsal yönden sağlıklı birey olarak yetiştirilmesi amacına hizmet ettiğini söyleyebiliriz. Gökhan Akçiçek bu yönüyle de çocuk edebiyatının evrensel ölçekteki mirasına katkı sağlamayı başarmış bir Türk şairidir. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 154 KAYNAKLAR Akçiçek, Gökhan, (2005), Bulutlar Örtmese Güneşi, İstanbul, MEB Yay. Akçiçek, Gökhan, (2001), Bülbül Deresi Şiirleri, Ankara, MEB Yay. Akçiçek, Gökhan, (2001), Çocuklara Ölüm Yakışmaz, Ankara, Kültür Bakanlığı Yay. Akçiçek, Gökhan, (2005), İnce Hüzünler Senfonisi, İstanbul, kumdanyazılar. Akçiçek, Gökhan, (2010), Yakamıza İlişen Rüzgâr, İstanbul, Mühür Yay. Akçiçek, Gökhan, (2008), Ordu Şairleri Antolojisi, İstanbul, kumdanyazılar. Okumuş, Salih, (2010), Cumhuriyet Dönemi Ordulu Şairler Antolojisi, Ordu, Serüven Yay. Okumuş, Salih, (2008), “Çocuk Ruhlu Şair ya da Çocukların Şairi Gökhan Akçiçek (Hayatı, Sanatı, Eserleri), Türk Halkları Çocuk Edebiyatı II, Azerbaycan Bakü, Sunulmuş Tebliğ. Önal, Mehmet, (2010), Edebiyat ve İletişim, Ankara, Özbay Ofset Matbaacılık. Şen, Cafer, (2008),“Gökhan Akçiçek’in Şiirlerinde Çocuk ve Bilinçdışının Telafisi Olarak Yakalanan Çocuksu Anlatım”, Türk Halkları Çocuk Edebiyatı II, Azerbaycan Bakü, Sunulmuş Tebliğ. Tökel, İbrahim, (2008), “Gökhan Akçiçek’in Çocuk Şiirlerinin Değer Aktarımı Açısından İncelenmesi”, Abant İzzet Baysal Üniv. Sosyal Bilimler Ens., Yayınlanmamış Yüksek L. Tezi. Yıldız, İrfan, (2011), Modern Ordu Şairleri, Ordu, Serüven Yay. MATERİALLAR Bakı, 11-13 oktyabr 2012-ci il DİNÎ DUYARLIĞIN ÇOCUK EDEBİYATINA YANSIMASI: HASAN DEMİR ÖRNEĞİ Yrd. Doç. Dr. Yasin Mahmut YAKAR Erzincan Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, Türkçe Eğitimi Bölümü, Erzincan/TÜRKİYE [email protected] ÖZET Ülkemizde Tanzimat döneminde çeviri ağırlıklı başlayan çocuk edebiyatı daha sonra özgün eserlerin verilmesiyle gelişmeye başlamış, Cumhuriyet’in ilanıyla beraber de bu süreç hızlanmıştır. 1979’un Dünya Çocuk Yılı olarak ilan edilmesi çocuk edebiyatının gelişmesine ivme kazandırmıştır. Çocuk edebiyatını genel edebiyat ortamından ve yaklaşımlarından soyutlamak mümkün değildir. Bu çerçevede, farklı dünya görüşlerinin çocuklara yönelik eserlere yansıdığı görülmektedir. Bu anlamda dinî duyarlılığın da bu hassasiyete sahip çocuk yazarlarının eserlerinde yer aldığını söylemek mümkündür. Bu çalışmanın amacı, çocuklara yönelik eserler kaleme alan Hasan Demir’in eserlerinde bulunan dinî değer kazandırmaya yönelik unsurları ve bunların Demir’in eserlerine yansıma biçimini tespit etmektir. Bu çerçevede dinî/manevi duyarlığın Türk çocuk edebiyatına yansıması ve Hasan Demir’in bu çerçevedeki yeri literatür taraması ve doküman analizi yöntemiyle tespit edilecektir. Anahtar Sözcükler: Çocuk, çocuk edebiyatı, Hasan Demir, çocuk edebiyatında dinî duyarlık THE REFLECTİON OF RELİGİOUS SENSİBİLİTY ON CHİLDREN LİTERATURE: A SAMPLE OF HASAN DEMİR ABSTRACT In our country, children literature started with translations in Tanzimat Era and began to improve with distinctive works of art. With the proclamation of Republic this process was accelerated. The declaration of 1979 as a World Children’s Year, gave acceleration to the development of children literature. It is impossible to isolate children literature from general literary environment and approaches. In this sense, it was seen that different views were reflected to works of children literature. And in this respect, religious sensibility was also seen in some writer’s works who also had this sensibility. The aim of this study is to determine the elements in Hasan Demir’s – a children literature writer - works which were intended to bring religious sensibility into the works and the way they were reflected to his works. In order to do this, the reflection of religious/spiritual sensibility on Turkish children literature and Hasan Demir’s place in this frame via literature search and document analysis is going to be studied. Key Words: Children, Children literature, Hasan Demir, religious sensibility in Children Literature. Giriş: Türk Çocuk Edebiyatında Dinî Duyarlık Çocuk edebiyatı, Sever (2008, 17)’e göre erken çocukluk döneminden başlayıp ergenlik dönemini de kapsayan bir yaşam evresinde, çocukların dil gelişimi ve anlama düzeylerine uygun olarak duygu ve düşünce dünyalarını sanatsal niteliği olan dilsel ve görsel iletilerle zenginleştiren, beğeni düzeylerini yükselten ürünlerin genel adıdır. Bir başka tanıma göre çocuk edebiyatı, “temel kaynağı çocuk ve çocukluk olan; çocuğun algı, ilgi, dikkat, duygu, düşünce ve hayal dünyasına uygun; çocuk bakışını ve çocuk gerçekliğini yansıtan; ölçüde, dilde, düşüncede ve tiplerde çocuğa göre içeriği yalın biçimde ve içtenlikle gerçekleştiren; çocuğa okuma alışkanlığı kazandırması yanında edebiyat, sanat ve estetik yönden gelişmesine katkı sağlayan, çocuğu duyarlı biçimde yetişkinliğe hazırlayan bir geçiş dönemi edebiyatıdır.” (Şirin, 2007, 16) Ülkemizde çocuklar için öğüt verici, bilgilendirici eserlerin kaleme alınmasının tarihi biraz daha geriye gitse de çocuk edebiyatının başlangıcı için 19. yüzyılın ikinci yarısını beklemek gerekecektir. Bu dönemde çeviri eserlerle ilk ürünlerini vermeye başlayan Türk çocuk edebiyatı, daha sonra Batılılaşma çabalarıyla koşut olarak gelişme gösterecek, nitelikli telif ürünler bir taraftan gündeme gelirken, çocuk klasiklerinin egemenliği de varlığını devam ettirecektir. 155 «II BEYNƏLXALQ TÜRK XALQLARI UŞAQ ƏDƏBİYYATI KONQRESİ» Türkiye’de çocuk edebiyatının tarihî seyri üç ana evrede incelenebilir. Birincisi, Cumhuriyet’in kuruluşundan 1970’lere kadar devam eden dönem. Bu dönemde çocuk edebiyatı eserlerine çocuğun eğitilmesine yardımcı kaynak gözüyle bakılmaktadır. Bu evre didaktik dönem olarak da isimlendirilebilir. İkincisi 1970’lerden başlayıp 1980’lerin ortalarına kadar süren ve çocuk edebiyatına ideolojinin hâkim olduğu dönem. Bu evre politik dönem olarak da değerlendirilebilir. Üçüncüsü de 1980’lerden başlayıp günümüzde de devam eden ve çocuğu nesne konumundan özne konumuna alan yenilikçi çocuk edebiyatı devresi olarak sayılabilir (Şirin, 2007, 52-53). Dinî eğitim, çocuğu önemli ihtiyaçlarından birisi olarak kabul edilmektedir. Şirin (2006a, 84)’e göre “Çocuğun gelişme ve büyüme çağında maneviyatını önceleyen bir dinî eğitim ilahî mimarisinin temel ihtiyacıdır. İradenin, ahlakın ve vicdanın eğitiminde din en önemli dönüştürücü ve belirleyicidir. Çocuk dindarlığı, çocuk maneviyatının esasıdır. Çocuk ruhunu kanatlandıran, onu metafizik açılıma ulaştıran ise dinî duyarlılıktır. İnanç kozası örülmemiş bir çocukluk, eksik bir çocukluktur.” Bu çerçeveden bakıldığında dinî duyarlığın sadece ülkemizde değil, tüm dünyada çocuk edebiyatına yansıyan önemli bir akım olduğunu söylemek mümkündür. Evren (2005, 314) bu konuyla ilgili “Gerek Türk çocuk edebiyatında gerekse dünya çocuk edebiyatında dinî bir yaklaşımın var olduğunu, dinî öğretilerin, çocuklara şiir, roman, hikâye, masal ve diğer metinlerle birlikte sunulduğunu, dini ve ilahîliği reddeden edebi metinlerin de bir ideoloji olarak verildiğini söyleyebiliriz.” tespitini yapmaktadır. 1980’li yıllardan itibaren dinî duyarlığın Türk çocuk edebiyatına yansımasının arttığı göze çarpar. Ancak bu artışın nicelikle sınırlı kaldığı, nitelik açısından önemli sorunların olduğu konusunda hemen hemen tüm araştırmacılar hemfikirdir. Bu konuda Ata (2005, 290), aşağıdaki tespitleri yapmaktadır: “a. Ticarî kaygılarla basılan kitaplarda maliyeti düşük tutmak için kitaplar görsel açıdan estetikten yoksun ve çok kalitesiz basıldı. Çoğu yayınevi telif vermektense zaten var olan kimi eserleri pişirip pişirip yeniden önümüze koydu. Mesnevi’den hikâyeler, Kur’an-ı Kerim’ den hikâyeler, dinî hikâyeler, Kelile ve Dimne’den hikâyeler örnek olarak sayılabilir. Bu yüzden din sürekli geçmişte yaşanmış olayların anlatımı olarak belleklere kazındı. b. Yine önemli bir anlatım olanağı olan resimli kitaplar ya hiç basılmadı, ya da yeteneksiz ve çocuk dünyasına uzak ressamlara çizdirildi. c. Dinî bilgiler hayatın içinden bir yansıma olarak verilmek yerine doğrudan bilgilerin aktarımı şeklinde verildi. d. Peygamberimiz ve din büyükleri anlatılırken kronolojik anlatımdan vazgeçilemedi. Bu yüzden tekrarlanan, kopyalanan klişeler oluştu. e. Din hayatı şekillendiren, herhangi bir zamanda ortaya çıkıp bizi sıcaklığıyla coşkulandıran bir şey olarak değil, pencereden görüp tarif ettiğimiz, hayattan kopuk, bir başına, ayrık bir şey gibi anlatıldı. Oysa din hayattır.” Yaşanan sorunların çözümü için Şirin (2006a, 115), şu önerileri getirmektedir: “Çocuk ve gencin din ile ilişkisinde, dinin çocuğun ve gencin psikolojik ve pedagojik açılımına uygun, dinin temel değerlerini yansıtan nitelikli, bütünlüklü ve estetik açılıma sahip çok yönlü dinî yayın programı, aile odaklı, çocuk ve genç merkezli bir muhteva ile hazırlanmalıdır.” Çocuklara yönelik yayınlarda muhtevayı öne çıkaran ilk isimlerinden birisi M. Yaşar Kandemir’dir. Kandemir, ilahiyat profesörüdür ve çocuklara dinî bilgiler kazandırmak amacıyla birçok kitap kaleme almıştır. Bunlar arasında Peygamberimi Öğreniyorum (1981), Allah’ı Arayan Çocuk (1981), Peygamberimiz Çocuklarla (1982), Namaz Kılıyorum (1984) ve Hikâyelerle Çocuklara Kırk Hadis (1992) sayılabilir. Çocuklara yönelik dinî bilgiler içeren eserler kaleme alan bir diğer isim de Mustafa Yazgan’dır. Gazetecilik ve yazarlık yapan Yazgan’ın Ahlaki Çocuk Hikâyeleri (1969) ve Malazgirt (1984) önemli eserleri arasındadır. Mustafa Ruhi Şirin (2007, 217)’in özellikle “Ağaç Okul” adlı eserini “bağıran şiirler” olarak nitelediği ve bu 156 MATERİALLAR Bakı, 11-13 oktyabr 2012-ci il yüzden politik çocuk kitabı olarak değerlendirdiği Cahit Zarifoğlu, Yürek Dede ile Padişah (1984) ve Küçük Şehzade (1987) gibi eserleriyle öne çıkar. Çocuk kitapları yayıncılığı ve editörlüğü de yapan Fahreddin Bozdağ, Şimdi Kime Teşekkür Edeyim (1991), Ali Dayının Çiftliği (1991) gibi eserleriyle dikkat çeken isimler arasındadır. Aslen eğitimci olan Bestami Yazgan da dinî duyarlığı eserlerine yansıtan çocuk yazarlarımız arasındadır. Yazgan’ın, Namaz Kılıyorum, Yoksulları Unutmam, Doğuştan Müslümanım isimli eserleri bu çerçevede dikkat çekicidir. Yayıncılık ve yazarlık yapan Üzeyir Gündüz, Tek Kanatlı Güvercin (1987), Bir Küçük Nasreddin Varmış (1992) gibi eserleriyle çocuklara dinî/manevi değerleri kazandırmaya çalışır. Edebiyat öğretmeni olan A. Vahap Akbaş, Bir Demet Masal (1985) adlı eseriyle; bir dönem TRT ve Diyanet İşleri Başkanlığı’nda görev yapan Ahmet Efe, Sevgi Çiçeği (1980) ve Çocuklara Tarih ve Kahramanlık Öyküleri (1985) ile ön plana çıkar. Yavuz Bahadıroğlu müstear adıyla eserler kaleme alan Niyazi Birinci de çocuklara millî tarih bilinci kazandırma amacıyla yazdığı eserleriyle tanınır. Yüzden fazla çocuk kitabı kaleme alan Birinci’nin Vatan İçin (1977), Şehzade Murat (1978), Bizim Can (1978) tanınan eserleri arasındadır. Çocuk konusunda akademik çalışmalar da yapan Emin Hüseyin Öztürk, Kınalı Kuzu (1983), Derviş Dedenin Dilinden İbadet Prensipleri (1987), Yaralı Keklik (1987) gibi eserleriyle dinî duyarlığı eserlerine yansıtan yazarlarımızdandır. Aslen eğitimci olan Ali Nar, Bir Demet Yasemen (2004) isimli eseriyle bu çerçevede değerlendirilebilir. Mevlana İdris [Zengin] de Kuş Renkli Çocukluğum (1990), Uçan Eşek (1995) gibi eserleriyle son dönem Türk çocuk edebiyatında dinî duyarlığı didaktik çizgiden uzak, sembolik bir anlatımla eserlerine yansıtan önemli isimler arasındadır. Çocuk Vakfı merkezli çalışmalarıyla çocuk ve çocuk sorunlarının çözümü için çaba gösteren Mustafa Ruhi Şirin’in poetik kaygıyı ön planda tutarak kaleme aldığı eserler de bu bağlamda önem taşır. Şirin, ideolojik bir bakış açısının çocuk kitaplarında yeri olmadığını savunarak, dinî bilgilerin çocuk diline uygun bir şekilde çocuk edebiyatı eserlerinde yer alması gerektiğini savunur. Şirin’in Gökyüzü Çiçekleri (1983) ve Rüya Saati (2006) isimli eserleri bu çerçevede dikkat çekicidir. Hasan Nail Canat, Ahmet Tezcan, Nurefşan Çağlaroğlu, Zarife Canan, Nurdan Damla, Selçuk Yıldırım, çocuklar için kaleme aldıkları kitaplarda dinî duyarlığı öne çıkaran diğer isimler arasında sayılabilir. Hasan Demir’in Eserlerinde Dinî Duyarlık 1954 yılında Kastamonu/Daday’da doğan Hasan Demir, çeşitli devlet kurumlarında memurluk yapmıştır. Şiire okul sıralarında başlamış, 1986 yılında Türkiye Yazarlar Birliği tarafından “Yılın Çocuk Yazarı” seçilmiştir. Bir dönem “Cıngar” isimli mizah dergisini yöneten Demir, halen Ankara’da ikamet etmektedir. Hasan Demir’in eserlerinde dinî/manevi duyarlığı yansıtan unsurları tespit edebilmek için İyiler ve Kötüler ve Huzurlu Orman adlı çocuk romanları içerik bakımından incelenmiştir. Bu eserlerdeki dinî/manevi duyarlığı yansıtan unsurlar tespit edilerek başlıklar hâlinde sıralanmıştır. Hasan Demir’in kaleme aldığı “İyiler ve Kötüler” isimli çocuk romanı, 2004 yılında Meneviş Yayınları tarafından Ankara’da basılmıştır. Eserdeki olaylar, Demir’in doğum yeri olan Kastamonu/Daday’da geçer. Daday’a yoğun bir yağmur yağışıyla başlayan romanda çocuk kahramanlar üzerinden olaylar anlatılmaya devam edilir. Kahramanlar büyüdüklerinde çocukluklarındaki karakter özelliklerine sahip birer yetişkin olmuşlardır. Roman iyilerin kazanması ve kötülerin cezalandırılmasıyla sonlanır. Hasan Demir’in bir diğer çocuk kitabı olan Huzurlu Orman ise 2004 yılında Meneviş Yayınları tarafından Ankara’da basılmıştır. Hayvan masalı (fabl) şeklinde kaleme alınmış eserin ilk bölümünde Huzurlu Orman’da daha önce geçen olaylar kısaca özetlenmektedir. Eserde Huzurlu Orman’da yaşayan hayvanlardan her gün birer tane yiyen bir canavar ve bu canavara karşı girişilen mücadele anlatılmaktadır. Bu canavar öylesine korkunç ve güçlüdür ki, ormandaki tüm hayvanlar kendisine karşı savaştığı halde hepsini yenmiştir. Ayrıca orman halkından tuttuğu casuslarla kendisine kurulan tüm tuzakları öğrenmektedir. Orman halkının her gün kurayla içlerinden birini belirleyip canavara yiyecek ola 157 «II BEYNƏLXALQ TÜRK XALQLARI UŞAQ ƏDƏBİYYATI KONQRESİ» rak göndermekten başka çaresi yoktur. Ancak sürekli kitap okuyan bilge bir maymun casusları yakalar ve canavarı tuzağa düşürerek öldürülmesini sağlar. Hasan Demir’in eserlerindeki dinî, manevi ve millî unsurlar şu şekilde sıralanabilir: a. Ailenin Önemi Hasan Demir, eserlerinde aileye büyük önem verir. Ali gibi iyi yetişmiş çocukların aileleri de çok iyidir. Sorumsuz ve dinî/manevi değerleri önemsemeyen ailelerin çocukları (Tarık gibi) yaramaz, haylaz, geçimsiz ve çıkarcıdır. Demir, ayrıca parçalanan ailelerin çocuklarına da dikkat çeker. Örneğin Muhsin isimli çocuğun annesi Muhsin’i doğururken hayatını kaybetmiştir. Babası da bu yüzden Muhsin’den nefret etmektedir. İçki ve kumar düşkünü olan Muhsin’in babasının ölümü Muhsin için üzülecek değil, sevinilecek bir durum olmuştur. (İyiler ve Kötüler, s.60) b. Yanlış Batılılaşma İyiler ve Kötüler isimli eserde dikkat çeken bir diğer nokta da konusunda yazarın getirdiği eleştirilerdir. Bir yılbaşı gecesi idealize edilen kahraman Ali ve ailesi televizyonu açtıklarında televizyon programından rahatsız olurlar. Eserde bu durum şöyle yer alır: “Bir gazinodan naklen yayın yapıyorlardı. İnsanlar içiyor, abuk sabuk sözler sarf ediyor, anne olacak yaştaki kadınlar, açık saçık şarkıları çıplak sayılabilecek kıyafetler içerisinde söylüyorlardı.” (İyiler ve Kötüler, s.40) Bunun üzerine rahatsız olur ve televizyonu kapatırlar. Yine yılbaşı gecesiyle ilgili Ali’nin arkadaşı Suna, Ali’ye yılbaşı gecesi kutlama yapacaklarını söyleyince Ali bunun yanlış olduğunu, Hristiyan âdeti olduğunu vurgular. (İyiler ve Kötüler, s.38) Ayrıca yılbaşı gecesi Suna’nın ailesi eğlenmeye gidince Suna’nın ağabeyi Tarık içki içer. Sarhoş bir kadının tüpgazı açık unutmasından kaynaklanan bir yangın mahalleyi kısa sürede sarar. Suna kaçıp kurtulur. Ancak Tarık sarhoş olduğu için kaçamaz. Ali Tarık’ı son anda yangından kurtarır. (İyiler ve Kötüler, s.53) c. Millî ve Manevi Değerler Demir’in eserlerinde manevi değerlerin yanı sıra millî değerlerin önemi de sık sık vurgulanır. Suna’nın ağabeyi Tarık, üniversite eğitimi sırasında devlet aleyhinde işlediği suçlardan dolayı hapse girmiş, 1 Mayıs günü yabancı bir ülkenin bayrağını taşımış, kendisi uyaran ve polis olan kardeşi Suna’yı “Amerikan uşaklığıyla” suçlamıştır. (İyiler ve Kötüler, s.66) Yazar, Suna ile Tarık arasındaki farkı şöyle anlatır: “Suna polisti. Türk milletinin menfaati, dirlik ve düzeni uğruna canını bile vermeyi öğrenmiş, buna bütün varlığı ile inanmıştı. Tarık ise yabancı bir ideoloji uğruna, gerekirse kendi halkının canını bile almayı göze almış bir gözü dönmüştü. Ve bütün bunlara rağmen kardeştiler.” (İyiler ve Kötüler, s.67) Eserlerde millî birlik ve beraberliğe özel bir önem verilmektedir. Halkının iyiliği ve huzuru için çalışan, canını veren yöneticiler ve bireyler övülmektedir. Örneğin, Huzurlu Orman’da, çekilen kurada canavara kurban olarak gönderilecek Beyaz Aygır, kendisi için üzülen ormanın kralı Aslan’a şunları söyler: “Sıra bende yüce kralım… Ülkem ve sizin için bir canın ne değeri olabilir? Böyle bir günde nefsimi düşünürsem ve hatta neslimi düşünürsem bana yazıklar olsun.” (Huzurlu Orman, s.9) Tehlike karşısında Aslan’ın veziri Kurt yöneticilerin cesur olmaları gerektiğini vurgular: “Gerekirse kanımızın son damlasına kadar dövüşür, huzur içerisinde son nefesimizi veririz. Yeter ki yaptığımız millî menfaatler istikametinde olsun.” (Huzurlu Orman, s.46) Kahramanlık ve cesaretin tam tersi olan korkaklık ve hainlik yerilmekte, bu davranışları sergileyip canavarla işbirliği yapan Tilki, Çakal, ve Yaban Köpeği ölümle cezalandırılmaktadır. Buradan Hasan Demir’in dinî hassasiyetleri ön planda tutan milliyetçi bir söyleme sahip olduğu sonucu çıkarılabilir. d. Dua ve Allah’a Tevekkül Demir’in eserlerinde üzerinde durduğu değerler arasında dua ve Allah’a tevekkül önemli bir yer tutar. Ali, mutlu bir ailesi olduğu için dua eder: “Allah’ım bana seni seven, annemi seven 158 MATERİALLAR Bakı, 11-13 oktyabr 2012-ci il bir baba, beni seven, babamı seven bir anne verdiğin için sana binlerce hamd…” (İyiler ve Kötüler, s.66) İftiraya uğradığı için hapse düşen Mutemet Osman, gerçek suçlulara beddua eden eşi Hatice’ye “Öyle deme! Kimse bizden kötü olmasın. Kimse kötü olmasın. Herkes iyi olsun. Ben de bazen senin gibi düşünüyorum, ama hemen tövbe ediyorum. Allah her şeyi bizden çok iyi bilir. Bak, biz başımıza gelenleri bile doğru dürüst bilemiyor, kavrayamıyoruz. O yüce Allah, ileride olacakları da bilir.” (İyiler ve Kötüler, s.51) Yine Mutemet Osman eşine “Dünya imtihan dünyası. Sabretmek lazım.” şeklinde öğüt verir. (İyiler ve Kötüler, s.50) Huzurlu Orman’da, iftiraya uğrayıp mağaraya kapatılan vezir Kurt, sabırla gerçeklerin ortaya çıkmasını bekler: “Allah’a inanıyor, O’ndan umut kesmenin günah olduğunu da biliyordu” (Huzurlu Orman, s.28). Kurt üzerinden Allah’a tevekkülün önemi vurgulanır: “Allah’tan asla ümit kesmemiş, defalarca ölümle burun buruna geldiği anlarda bile cesaretinden zerresini kaybetmemişti.” (Huzurlu Orman, s.38) Gerçek hain araştırılırken Kurt Allah’a şöyle dua eder: “Allah’ım bana yardım et, suçluyu ortaya çıkar. Şüphesiz ki senin adaletin en güzel adalettir.” (Huzurlu Orman, s.42) e. Adalet Adalet kavramı da Demir’in önemsediği konulardandır. Münir, selin etkili olduğu gün bulduğu ve içinde ilçe hastanesi personelinin maaşlarının bulunduğu para dolu çantayı yıllarca saklar. Mutemet ve şoför yıllarca hapiste kalırlar. Ancak eserin sonunda gerçek ortaya çıkar ve Münir hapse girer. (İyiler ve Kötüler, s.87) Suna’nın ağabeyi Tarık ve hapisten arkadaşı Eczacı, Münir’den silah zoruyla aldıkları paraları birbirleriyle paylaşmamak için birbirlerini öldürürler. (İyiler ve Kötüler, s.88) Böylece kendi cezalarını kendileri bulurlar. Ayrıca eserde haram parayla ve tefecilik gibi gayrimeşru yollardan edinilen servetin kimseye fayda sağlamayacağı da vurgulanır. Demir’e göre “Kanunlar adaletsiz uygulanmaya başladığı zaman iyi yürekli vatandaşlar karşı çıkıyor, onu işlemez hâle getirmek istiyorlardı. Bu da anarşiye sebep oluyordu. Anarşi de devleti zayıflatıyor, devlet otoritesini sarsıyor, zaafa uğratıyordu. Bu da elbette ki düşmanların işine yarıyordu.” (Huzurlu Orman, s.30) Yine yazar adaletle ilgili şu cümleleri vurgular: “Adaletsiz kuvvet zalim, kuvvetsiz adalet aciz olur.” (Huzurlu Orman, s.57) f. Ahlaki Erdemler/İyi Alışkanlıklar Eserlerde dikkat çeken bir diğer konu da ahlaki erdemlerdir. Örneğin, Kemal Öğretmen’ in sınıfın başında bıraktığı öğrencisi Murat, saygısından dolayı öğretmenin sandalyesine oturmaz, ayakta bekler. (İyiler ve Kötüler, s.14) Yoğun yağmur yağışı altında oklun öğretmenleri kendilerini ıslanma pahasına, öğrencileri ıslanmaktan korurlar. (İyiler ve Kötüler, s.17) Huzurlu Orman isimli eserde temizlik ve düşünmeden konuşmamak da dikkat çekilen noktalar arasındadır. Örneğin ormanın kralı Aslan’ın sarayı tertemizdir: “Aslan yattığı yerden belli olur, demiş ya atalarımız, gerçekten de öyleydi. Her taraf tertemiz, bakımlıydı.” (Huzurlu Orman, s.23) Bilge Kurt, çok konuşmamak gerektiğini şu cümlelerle ifade eder: “Gırtlak tam kırk boğumdur, derdi rahmetli babam. O hayvan ki derdi, iki dinleyip bir söyleyeceğini kırk boğumdan geçirdikten sonra söylemelidir. Laf ağzından çıktıktan sonra düzeltmek zor olur, derdi.” (Huzurlu Orman, s.57) g. Allah İnancı Eserlerde sık sık Allah’a inancın önemine değinilir: “Kimin ne olacağını, kimin başına nelerin geleceğini, yalnızca, olmuşları ve olacakları bilen Allah bilebilirdi” (İyiler ve Kötüler, s.22) h. Bilginin, Aklın Üstünlüğünün ve Okumanın Önemi Özellikle Huzurlu Orman adlı eserde bilgini, aklın üstünlüğüne vurgu yapıldığı dikkati çekmektedir. Kral Aslan’ın yanındaki tüm yardımcıları (Kurt, Ayı, Maymun) eğitimli ve okumuş varlıklarıdır. Ayrıca Kral, karar verirken sürekli onlara danışmakta, onlar da Kral’a saygıda kusur etmemektedirler. Bu da yazarın karar verirken istişareye ve eğitimli bireylere önem verilmesi gerektiğini vurguladığını göstermektedir. Yazar, Huzurlu Orman’da bilginin değeri ve 159 «II BEYNƏLXALQ TÜRK XALQLARI UŞAQ ƏDƏBİYYATI KONQRESİ» önemi konusunda okuyucuların dikkatini çeker: “Vermekle azalmayan yegane servet bilgidir. Ama iş savaş olunca bilgi bir sırdır.” (Huzurlu Orman, s.69) ı. Anne Sevgisi Ormanın kralı Aslan, herkese sözünü geçirmekte, ancak annesi söz konusu olunca işler değişmektedir. Çünkü “Cennet anaların ayakların altındadır.” (Huzurlu Orman, s.32) Burada Hasan Demir, hadis-i şerif’e vurgu yapmaktadır. Buradan Demir’in eserlerinde hadis-i şeriflerden beslendiği sonucu çıkarılabilir. Sonuç Hasan Demir, çocuklara yönelik kaleme aldığı eserlerinde Allah’a iman ve tevekkül, dua etmenin önemi, sabır, adalet, millî ve manevi değerlere bağlılık, çocuk eğitiminde ailenin önemi, yabancı ideolojiler peşinde koşmanın yanlışlığı, yanlış Batılılaşma, erdemli davranışlar gibi konulara yer vermiştir. Kaleme aldığı eserlerden yola çıkarak Hasan Demir’in çocuklara yönelik eserlerini yazarken dinî duyarlığa yer verdiği ve bu konuyu önemsediği; iyi, mutlu ve huzurlu bir toplumun ancak iyi yetişmiş bireylerle mümkün olduğundan hareketle eserlerini çocukların ahlak ve karakter eğitimi açısından bakarak yazdığı tespiti yapılabilir. Ancak, Demir’in eserlerini sanatsal duyarlığı ön planda tutan poetik bir üslûpla değil, bilgi vermeyi ön planda tutan didaktik bir üslûpla kaleme aldığı da dikkat çeker. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. KAYNAKLAR Ata, Bülent (2005). Dinî Kavramların Çocuk Diline Aktarılması Sorunu, Türkiye III. Dinî Yayınlar Kongresi, 28-30 Ekim 2005, Ankara, ss.289-303. Çalışkan, Adem (2001). İslamî Çocuk Edebiyatı, On Dokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, S.12-13, ss. 409-436. Demir, Hasan (2004). Huzurlu Orman. (Ankara: Meneviş Yayınları.) Demir, Hasan (2004). İyiler ve Kötüler. (Ankara: Meneviş Yayınları.) Evren, Mustafa Ökkeş (2005). Çocuk Edebiyatında Dinî Yaklaşım, Hece Çocuk Edebiyatı Özel Sayısı, S. 104-105, Ağustos-Eylül 2005, Ankara, ss. 309-319. Neydim, Necdet (2003). Çocuk Edebiyatı. (İstanbul: Bu Yayınları) Sever, Sedat (2008). Çocuk ve Edebiyat. (İzmir: Tudem Yayınları.) Şimşek, Tacettin (2006). (Ed. Talât Sait Halman) Çocuk Edebiyatı, Türk Edebiyatı Tarihi, T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, İstanbul, C.4, ss. 543-565. Şirin, Mustafa Ruhi (2006a). Çocuğa Adanmış Konuşmalar. (İstanbul: İz Yayıncılık.) Şirin, Mustafa Ruhi (2006b). Dersimiz Çocuk. (İstanbul: İz Yayıncılık.) Şirin, Mustafa Ruhi (2007). Çocuk Edebiyatına Eleştirel Bir Bakış. (Ankara: Kök Yayıncılık.) СПЕЦИФИКА ИДЕОСТИЛЯ И ПРОБЛЕМАТИКА ПРОИЗВЕДЕНИЙ БАЛКАРСКОГО ДЕТСКОГО ПОЭТА МУРАДИНА ОЛЬМЕЗОВА Зауризат ДЖАНХОТОВА кандидат филологических наук, доцент Кабардино – Балкарский государственный университет, факультет по работе с иностранными учащимися Россия, Нальчик [email protected] Современная детская литература в России представляет собой довольно сложное явление, подвижное, меняющееся и противоречивое. Важнейшим фактором названной ситуации является то, что детское восприятие в наши дни испытывает небывалый натиск 160 MATERİALLAR Bakı, 11-13 oktyabr 2012-ci il аудио-, видео- и полиграфической продукции коммерческого характера. Снижение интереса к чтению в связи с развитием новых информационных технологий породило стремление у многих авторов любой ценой завоевать внимание читателя. Наряду с книгами классиков и современных писателей, стремящихся сохранить в своих произведениях традиции просветительства и гуманизма, огромное количество развлекательной детской литературы низкого качества заполонило полки книжных магазинов. Эти произведения, затрагивающие самый поверхностный уровень эмоций и не требующие умственных усилий для восприятия, чаще всего создаются в жанре детективов и триллеров, главное достоинство которых нередко составляет только занимательность сюжета. Заметной тенденцией стало изображение в них жестокости, грубости, криминала и других атрибутов современной реальности. Отличается и стилистка подобных произведений: их авторы активно используют лексику с негативной окраской, просторечия, жаргонизмы (Е.Грачев «Рукавицы-лупавицы», Г.Генераленко «Анастасия, дочь купеческая», Ю. Оболонков «Кладоискатели» и др.). Но в новейшей детской литературе России есть еще одна отличительная черта: поиски новых способов формирования у юного читателя представлений о вечных ценностях, стремление найти современные приемы отображения действительности (Т.Крюкова, М.Есеновский, Д.Сабитова, А.Гиваргизов и др.). Столкновение этих во многом взаимоисключающих друг друга тенденций и составляет специфику современной российской детской литературы, находящейся в процессе своего трудного становления. Современная балкарская детская литература, составляющая неотъемлемую часть общероссийской, не испытала на себе противоречивого воздействия описанного литературного процесса. Она в хорошем смысле слова остается консервативной, приверженной художественным традициям национального фольклора и лучших образцов мировой и русской классики. В произведениях балкарских авторов (М.Мокаев, Т.Зумакулова, М.Ольмезов, С.Мусукаева, А.Бегиев, З.Толгуров и др.) главными остаются идеи гармоничного развития детей, изображение ребенка как полноценной личности, познающей многогранность окружающего мира, формирование его нравственности и эстетических представлений. В данной статье нам хотелось бы остановиться на анализе некоторых аспектов творчества Мурадина Муссаевича Ольмезова – одного из самых талантливых авторов современной балкарской литературы для детей. По общему признанию критиков (А.М. Тёппеев, Т.Ш.Биттирова, Ж.К.Кулиева, А.Д.Атабиева), произведения поэта, отличающиеся особой душевной теплотой, доступностью изложения и поэтичностью образов, содержат в себе высокие нравственные и художественные идеалы, которые обогащают и гуманизируют детскую психику, учат ребенка видеть и понимать природу и человека в единении обычного и сказочного. Произведения М.Ольмезова обращены к детям дошкольного и младшего школьного возраста. Поэт работает в разных жанрах: он является автором сказок («Кошка и мышки», «Сказка про обжору», «Сказка о том, как воробей наказал злого хана» и др.), колыбельных песен, небылиц-перевертышей, пестушек и т.д. Этическая ясность этих произведений, их стилистическая выдержанность, учет возрастных и психологических особенностей ребенка, отраженный в стилистике языка, тематике и жанрах, дают нам основание утверждать, что поэт прекрасно знает эстетические представления детей, особенности детского восприятия мира на различных возрастных этапах. Специфика детской литературы кроется, как известно, в особенностях детского восприятия действительности, качественно отличающегося от восприятия взрослого человека. Типологические возрастные качества вытекают, по мнению многих ученых (Л.С.Выготский, А.Т.Парфенов, Б.М.Сарнов), из своеобразия антропологических форм 161 «II BEYNƏLXALQ TÜRK XALQLARI UŞAQ ƏDƏBİYYATI KONQRESİ» детского сознания, которые зависят прежде всего от психофизиологических факторов. В связи с этим необходимо подчеркнуть, что особенности детского мировосприятия формируют избирательный подход к явлениям окружающего мира: то, что ближе внутреннему миру ребенка, воспринимается им более крупным планом, оно рассматривается на близком расстоянии, в подробностях деталей. Талантливые детские писатели всегда изменяют в своих произведениях угол зрения на мир взрослого человека и выдвигают на передний план то, что дети способны заметить в первую очередь: цвет, форму, звук, запахи, движение. В детских стихах Мурадина Ольмезова предметно-вещный мир представлен зримо, выпукло, динамично, в цвете – именно так, как его видит ребенок: Дождем набухшая река Ревет осатанело И, точно скакуна бока, Покрылась пеной белой. А посмотри-ка: весь наш двор Блестит от маленьких озер! ... А солнце В каждой лужице Подмигивает, Кружится! [6, 6]. Детскому сознанию свойственно одушевлять предметы окружающего мира, наделять их человеческими качествами. Отсюда в стихах М.Ольмезова многочисленные олицетворения, которые помогают поэту изобразить мир одомашненным, теплым, уютным. Сорок, сорок, сорок ножек Чисто шьют и гладко, И на каждый двор положат Мокрую заплатку, - говорится в одном из стихотворений поэта о дожде [6, 5-6]. В этом мире добрых, знакомых и малознакомых предметов все динамично, насыщено событиями, смешными и трогательными приключениями. Быстро бегущее в стихах время увлекает ребенка, стимулирует его воображение, вовлекает в действие, развлекает и развивает. М.Ольмезов не загромождает стихи тем, что может тормозить это движение и вносить в повествование элементы раздумий, созерцательности, психологически чуждых детям. Сказанное придает стихам М.Ольмезова своеобразную кинематографичность: эпизод следует за эпизодом, как один кадр за другим. Жайгъа чыкъды отунчу. Встретил лето дровосек, Айгъа чыкъды отунчу. На луну взобрался дровосек, Тогъуз башлы деу бюрчени, Девятиголового исполинского клопа Тутуп жыкъды отунчу, Поймал и одолел дровосек, Тутуп жыкъды, Поймал и одолел, Тутуп жыкъды, Поймал и одолел, Тутуп жыкъды отунчу. [4, 30] Поймал и одолел дровосек. Стремительность событий в стихах, как и быстрота чередования зрительных впечатлений в кино, увлекает юного читателя, погружает в воображаемый мир книги. Присущая детям непосредственность восприятия, усиливает остроту впечатлений, способствуя идентификации ребенка с литературными героями, вызывает ощущение личного участия в происходящем. Такая насыщенность поэзии М.Ольмезова событийностью, которую он предпочитает описательности, соответствует характерной ребенку конкрет162 MATERİALLAR Bakı, 11-13 oktyabr 2012-ci il ности видения, специфике детского восприятия, психологически чуждающегося абстрагирования. Неустойчивое внимание детей не способно сосредоточиться на длиннотах описания, оно устремлено к перемещению с объекта на объект. М.Ольмезов прекрасно знает эту специфику детского восприятия. Учитывая возрастные возможности своего читателя, поэт делает расчетливый выбор художественных средств, способствующих особому отражению действительности, которое соответствует мироощущению ребенка. Так поэт достигает в своих произведениях занимательности – одной из необходимейших черт литературы для детей. Чтение для ребенка труд, но М.Ольмезов своим творчеством умеет превратить его в праздник, в увлекательной форме преподнести новые знания о мире. В последние годы, когда развитие новых информационных технологий привело к падению культуры чтения, занимательность в произведениях некоторых авторов стала чуть ли не единственным достоинством. Стремясь привлечь читательское внимание, многие писатели отдают предпочтение захватывающему сюжету, экзотическим героям, принося в жертву идеи формирования нравственного и эстетического мира детей. Однако в творчестве М.Ольмезова удачно сочетаются занимательность и художественные достоинства, позволяющие донести до ребенка представления о вечных ценностях и моральных нормах. Динамичности и занимательности сюжета в стихах М.Ольмезова соответствует ритмическая насыщенность. В произведениях поэта сменяют друг друга маршевые, напевные, стремительные, протяжные ритмы. Они меняются соответственно событиям в стихах: каждая смена ритма связана с новым поворотом сюжета, с характером изображаемого персонажа, с переменой настроения героев. Многие стихотворения М.Ольмезова отличаются не только подвижностью и переменчивостью ритма, но и повышенной музыкальностью поэтической речи: Илля-билля-тилля-чин, Учуп баргъан илячин. Кюмюш ахча – бохчагъа, Тюгю тюшдю бахчагъа. [4, 29] Илля-билля-тилля-чин, Летящий сокол. Серебряные монеты – в кошелек, Перо его упало в огород. Истоки этой музыкальности – в художественных традициях устного народного творчества балкарцев, к произведениям которого поэт обращается, заимствуя не только ритмику, но и сюжеты, характеры героев, жанры. Балкарский детский фольклор удивительно ритмичен. Народные певцы, безусловно, знали, что ребенка в стихах и песнях привлекает не содержание и не мораль, а прежде всего ритм. Ритмическая организация речи позволяла в произведениях устной поэзии добиваться максимальной выразительности, она выступала как средство, придающее произведению особую эмоциональную напряженность, придавала детским стихам легкость звучания, игривость, подвижность: Бап-бап, баппахан, Сары теке, бурма теке, Улакъъларынг макъыра, Эчкилеринг чакъыра. [5, 518]. Бап-бап-баппахан, Жёлтый козёл, кудрявый козёл, Козлята твои блеют, Козы твои зовут (тебя). Это средство художественной выразительности, составляющее важнейшую черту поэтики балкарского детского фольклора, органично перешло в творчество М.Ольмезова. В произведениях поэта, вобравших в себя главные фольклорные модели, отчетливо обнаруживаются многие элементы эстетического языка устной поэзии балкарцев, заметны особенности мироощущения создавших ее людей. Но стихи М.Ольмезова, как справедливо замечает литературный критик Т.Биттирова, - не точная имитация старинного 163 «II BEYNƏLXALQ TÜRK XALQLARI UŞAQ ƏDƏBİYYATI KONQRESİ» народного творчества [2,82]. В них поэт, наряду с фольклорными, находит новые средства художественной выразительности, новые звуковые краски, создает новые ритмы. Как известно, одной из важнейших функций детской литературы является развлекательность. В последнее время в отечественном литературоведении много говорят о гедонистической роли книги, поскольку через увлечение, удовольствие общения с художественным произведением продуктивнее решаются познавательные и воспитательные задачи. Наслаждение, испытываемое ребенком в процессе чтения книг, - лучшее средство передачи ему духовных ценностей. Известно высказывание В.Г.Белинского о том, что действие детских книг должно быть обращено на чувства детей, а не на их рассудок, поскольку чувства предшествуют знанию. Поэзия, по мнению В.Г.Белинского, действует на ребенка, как и музыка, - прямо через сердце, минуя голову, для которой время настает позже. Преимущественное развитие чувства дает юному читателю ощущение полноты и гармонии жизни, кроме того, формирует представление о страдании, боли как о другой стороне любви [1]. Задача талантливой детской литературы – передать все это в художественных образах, полных жизни, движения, увлекательности. Немаловажную роль в решении этих проблем играет язык произведения. Детские стихи, по мнению многих классиков отечественной литературной критики, поэтов и писателей (В.Г. Белинский, К.И.Чуковский, С.Я.Маршак и др.), должны быть написаны языком легким, свободным, игривым, ясным и доступным пониманию ребенка. Этим требованиям соответствовали произведения выдающихся русских детских поэтов: К.И.Чуковского, С. Я.Маршака, А.Л.Барто, С.В.Михалкова. В лучших традициях классической русской литературы для детей создает свои стихи и М.Ольмезов. Язык его произведений прост и в то же время ярок, насыщен образами, проникнутыми одушевлением, цветом, звуком, добрым юмором. Его стихи «... восхищают новизной и чистотой образа; «скачущий по камушкам ручей», «барашки в белых шубках»... – светлый, добрый мир детства», - пишет о творчестве М.Ольмезова член Союза писателей Приднестровья А.Демин [3]. Среди разнообразных средств выразительности М.Ольмезов отдает предпочтение сравнениям как наиболее доступному для детей способу познания и изображения действительности: Тау суучукъча Как горная речушка, Зынгырдайды сыбызгъым. Поет моя свирель. Аязчыкъча Как ветерочек, Шыбырдайды сыбызгъым. [4, 87] Шепчет моя свирель. Юмор, душевная теплота, описание простых и наивных чувств, доступных детскому воображению и пониманию, позволяют поэту решать нравственные проблемы, избегая излишней дидактичности, которая, как известно, никогда не идет на пользу художественности. В лучших произведениях для детей мораль не высказывается в форме откровенного назидания, она открывается в процессе повествования. М.Ольмезов принадлежит к поэтам, обладающим памятью детства, уникальным, по-детски незамутненным взглядом на вещи. Знание эстетических представлений ребенка, детского видения мира и детской реакции на его проявления позволяет М.Ольмезову создавать легкие, игривые стихи, в которых под спудом таится прочная моральная основа. Так, герой произведения «Бош алай» («Просто так») маленький Тошалай совершает многочисленные проступки: «просто так», без спроса, берет деньги из кошелька, разоряет птичьи гнезда, бьет щенка и т.д. Обо всех этих приключениях в стихотворении рассказывается в веселом, мажорном ритме. Сюжет маленького произведения развивается стремительно, как в детективе, и неожиданно заканчивается картиной заслуженного наказания неутомимого проказника. Камень, который он «просто так» кинул в кого-то из друзей, вдруг па164 MATERİALLAR Bakı, 11-13 oktyabr 2012-ci il дает ему самому на голову. Маленький Тошалай горько плачет от боли и обиды. Так, не разрушая обаяния художественного произведения, в увлекательных, приятных детскому слуху, ритмичных стихах, соответствующих остроте сюжета и написанных простым, доступным для ребенка, эмоциональным языком, М.Ольмезов воспитывает в детях исконные ценности с устойчивыми понятиями добра и зла, красоты, этики, нравственных норм. Лексическая легкость и живописность образов позволяют юному читателю без труда понять ясные воспитательные идеи автора. В творчестве М.Ольмезова особое место занимают небылицы-перевертыши, написанные автором с целью пошутить, позабавить детей, вовлечь их в мир веселой фантазии, приобщить через увлекательную игру к познавательной деятельности. Поэзия М.Ольмезова, о чем говорилось выше, чаще обращена к детям дошкольного и младшего школьного возраста. Как известно, чем младше читатель, тем ярче проявляется возрастная специфика детской литературы, без учета которой невозможно создание произведений, способных по-настоящему взволновать и увлечь ребенка. Овладение знаниями, необходимыми для ориентации в окружающем мире, у детей (чем младше, тем в большей степени) происходит прежде всего в процессе игры. Игра на определенном этапе умственной жизни ребенка – способ освоения мира, накопление опыта, из которого для него слагается вселенная. Вовлекая ребенка в игры, где активно применяются перевертыши, авторы стремятся способствовать интеллектуальной деятельности ребенка, видя в них своеобразную «гимнастику мысли». Прекрасные произведения поэзии для детей, основанные на игре в перевертыши, создали замечательные русские поэты К.И.Чуковский («Путаница»), С.Я.Маршак («Вот какой рассеянный»). Безусловно, их художественный опыт оказал заметное влияние на творчество М.Ольмезова. Стихи поэта, вовлекающие детей в игры и способствующие их интеллектуальному развитию, основаны на знании о заложенном в ребенке стремлении создавать «перевернутый» мир. Так, в Стране ПаукаБурдюка из «Вечерней сказки» воду носят в решете, рыбу ловят молотом, от воды скрываются в реке, кашу едят кочергой и еще много необычного, смешного и нелепого делают в этом странном государстве. Описанные нелепости не воспринимаются детьми как нечто реальное, и именно это-фантазия о предметах с несвойственными им признаками – увлекает ребенка, развивает его воображение и чувство юмора, забавляет, как игра. В то же время, неправильная координация предметов, если ребенок уже имеет знания об истинном положении вещей, способствует развитию реалистического представления о мире, стимулирует его познавательную деятельность и помогает повышать самооценку. Сравнивая себя с героями перевертышей, ребенок утверждается в том, что его представления о мире и ориентация в этом мире не отклоняются от нормы. Еще одним жанром, получившим свое развитие в творчестве М.Ольмезова, является загадка. Стремясь к метафоричности образов, поэт прибегает в ней к таким средствам выразительности, как олицетворение, эпитет, использование многозначности слов, сравнение и т.д.: «киплю я, как казан», «играю, как козленок» (о роднике), «в азбуке – два брата, один суров, другой нежен» (о буквах ъ и ь), «узорный полог звездный», «склон зеленый росный», «косичка ивы», «стоногий скакун» (о дожде). Такие стихи вырабатывают вкус к точному и образному слову, способствуют развитию художественного мышления, обогащают лексику детей. М.Ольмезов рисует наиболее выразительные признаки предметов и явлений в предельно сжатой форме. Создавая образ, он пользуется яркими, сочными красками, язык его лаконичен, точен, ритмическая организация стиха соответствует характеру изображаемой картины. Все это обогащает ум детей сведениями о природе и разнообразных аспектах человеческой жизни. Разгадывая загадки, постигая вторичные значения слов, в процессе активной познавательной деятельности юный читатель учится анализировать, сравнивать признаки предметов, развивает свою наблюдательность, 165 «II BEYNƏLXALQ TÜRK XALQLARI UŞAQ ƏDƏBİYYATI KONQRESİ» быстроту умственной реакции, поэтизирует окружающий мир, попадая под обаяние художественных образов автора: Черная туча – лошадка По Млечной дороге скакала, Серебряную подкову С копыта она потеряла. Сказала Ночь: я подкову найду, Повяжу ее на звезду. (Месяц) [6, 62] Эту особенность таланта М.Ольмезова – умение давать детям познавательную информацию о жизни через веселую игру, облеченную в форму небылиц, загадок и скороговорок, - балкарский литературовед А.М.Теппеев отмечает как одну из определяющих черт творчества поэта [7, 48]. Игра в произведениях М.Ольмезова не только способ освоения мира: игровое начало используется поэтом и как сюжетный мотив, как художественный прием, оно выполняет юмористическую и сатирическую функции. Характеризуя творчество М.Ольмезова в целом, нам хотелось бы подчеркнуть, что уникальность таланта поэта – в умении создавать удивительные картины окружающего мира, увиденного под углом зрения ребенка, в способности не замыкаться в рамках этого мировосприятия, а быть впереди своего читателя, выступать в роли мудрого, тонкого и эмоционального посредника между двумя способами познания мира: детским взглядом на предметы и восприятием взрослого человека. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 166 ЛИТЕРАТУРА Белинский В.Г. О детских книгах. - Собрание сочинений. - В 9-ти томах. -Т.3. Статьи, рецензии и заметки. - М.: "Художественная литература", 1976. Биттирланы Тамара. Усталыкъ бла фахмулукъну юлгюсю.-Нальчик: Минги Тау, 2009. -№3.-С.80-86. Демин А. Нашего полку прибыло// http://www.pridnestrovie-daily.net/gazeta/articles/view.aspx?Articl eID=20546 Ельмезланы Мурадин. Бош, бош, бош алай. - Нальчик: Эльбрус, 2005. Къарачай-малкъар фольклор. Хрестоматия. –Нальчик: «Эль-Фа», 1966. Ольмезов М. Черепаха и дождик. - Нальчик: «Эльбрус», 1993. Теппеев Алим. Ёльмезланы Мурадинни юч сабаны. – Нальчик: Минги Тау, 2009. -№3. -C.44-58. UŞAQ ƏDƏBİYYATINDA TÜRK XALQLARININ ORTAQ DƏYƏRLƏRİ 167 «II BEYNƏLXALQ TÜRK XALQLARI UŞAQ ƏDƏBİYYATI KONQRESİ» MAKEDONYA TÜRKLERİNDE ÇOCUK EDEBİYATI ÜZERİNE BİR İNCELEME Dr. Fatima HOCİN Aziz Kiril ve Metodiy Üniversitesi, Blaje Koneski Filoloji Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Üsküp-MAKEDONYA [email protected] ÖZET Makedonya’daki çocuk edebiyatı İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra çok önemli bir gelişme göstermiştir. Bu dönem öncesinde bir kaç değerli yazar dışında çocuk edebiyatı üzerine eser veren sanatçı yoktur. İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra birçok yazarımız çocuk edebiyatı alanında değerli eserler verdi. Çocuk edebiyatı alanında verilen kimi eserler çocukların eğitim ve öğretimine yönelikken kimileri de estetik değer açısından önemli görülmektedir. Özellikle Makedonya Türklerinin çocuk edebiyatı ile ilgilenen Necati Zekeriya, Fahri Kaya, Şükrü Ramo, Sabit Yusuf ve diğer yazarlarımızın eserleri bu noktada önemlidir. Bu makalede özellikle Fahri Kaya’nın hikayelerinden yola çıkarak tespit ettiğimiz bilgiler, İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra bu topraklarda gelişen çocuk edebiyatı hakkında yeni çalışmalara ışık tutacaktır. Anahtar Kelimeleri: Çocuk edebiyatı, Makedonya’da Türk çocuk edebiyatı . Giriş Eski Yugoslavya döneminde Makedonya topraklarında yaşayan Türk ve diğer azınlıklar tüm Yugoslavya’da olduğu gibi hak ve özgürlüklere kavuştular. İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra, Türk okullarının açılması, Üsküp’te Türkçe gazete ve radyo yayınlarının başlaması ve benzeri kurumların faaliyetlerinin birikimi olarak Makedonya’da yaşayan Türk toplumunda edebiyat eserleri yeşermeye başlar. Makedonya Türklerinin edebiyatının ilk devresinde görülen isimlerin hemen hepsi öğretmen ve gazeteci olarak karşımıza çıkarlar. Çoğu şair ve yazarlığa, sanattan çok eğitim ve öğretimde duyulan ihtiyacı karşılamak için başlamıştı. Bunlar arasında; Hüseyin Süleyman, Mustafa Karahasan, Şükrü Ramo, Fahri Kaya Necati Zekeriya, Hasan Mercan gibi isimleri sayabiliriz. Makedonya Türklerinin edebiyatı çocuk edebiyatıyla başladı. Onun için Makedonya Türklerinin edebiyatında çocuk edebiyatının önemli bir yer tuttuğu görülür. Zaten gazeteler ve dergiler başlangıçtan beri, ilkokuldan başlamak üzere öğrencilerin yazdıklarını yayımlamak gereğini duymuşlardı. Eski Yugoslavya döneminde Türk hikâyeciliğinin durumunu değerlendiren bir yazısında Fahri Kaya bu topraklarda yazılan ilk hikâyelerin öğretici özellikte olan çocuk hikâyeleri olduğunu belirtir: “Bizde hikâyenin bir yazın türü olarak gelişmesinden söz ederken ilk hikâyenin çocuklar için yazıldığını ve bunların çoğunlukla didaktik olan hikâyeler olduğunu belirtmek gerek bu nedenden uzun yıllar yazınımızda hikayeden konuşurken ilk akla gelen çocuk hikayeleridir. Çocuklar için adanmış hikayelerimiz özel olarak “Sevinç” ve “Tomurcuk” dergilerinin yayınlanmaya başlamasıyla daha büyük bir hız almış ve bu türle uğraşan yazar arkadaşlarımızın sayısı artmaya başlamıştır. Böylece ilk yıllarda daha Necati Zekeriya çocuk hikayemizi gıpta edilecek bir aşamaya yükseltmiştir.”1 Başka bir yazısında Kaya, İkinci Dünya Savaşı öncesinde Makedonya’da edebî geleneğin varlığının bilinmesine rağmen bu konu üzerinde yeterince durulmadığını düşünür. Var olan bu edebî geleneğin tespitinde halk hikâyelerinin incelenmesinin gerekliliğini vurgular.2 Edebiyatın genellikle toplum için yapılmasının ve çocukların eğitiminde vasıta olarak görülmesinin birçok sosyal nedeni vardır. Bu nedenlerden en önemlileri Osmanlı yönetiminin 1 2 Fahri Kaya, Yugoslavya Türk Hikâyesi Antolojisi, Birlik Yayınları, Üsküp, 1990, s.9. a.g.e., s.8. 168 MATERİALLAR Bakı, 11-13 oktyabr 2012-ci il ve büyük bir Türk nüfusun Balkanlardan çekilmesi ile birlikte beliren kültürel boşluk ve bu kopukluğun ortaya çıkardığı sorunlardır. Eski Yugoslavya’da Türklerin yoğunlukta yaşadığı ücra bir kasabaya giden, Türkçe eğitim öğretim yapmak zorunda kalan ve elinde kendi diline ve kültürüne ait yeterli kaynak bulunmayan bir öğretmen öğrencilerine ne okutacaktır? Fahri Kaya da genç bir öğretmen olarak göreve başladığında bu düşündürücü ve kaçınılmaz soruyu sormuş ve cevabını kişisel gayretleriyle bulmuştur. Öğrencilerine kendi kültürlerini, dillerini öğretebilecek metinleri yine kendisi oluşturacak ve onların bu metinleri okumalarını sağlayacaktır. Bu sorunla ilk olarak ve yoğun bir biçimde karşılaşanlar öğretmenlerdir. Buna bağlı olarak Türk dilinin ve kültürünün korunmasında, yaygınlaştırılmasında idealist öğretmenlerin gayretlerinin büyük payı vardır. Milletin geleceği olan çocukların neyi, ne derecede ve nasıl öğrenmesi gerektiğini düşünen bu aydınların ortaya koyduğu eserler, Makedonya Türklerinin edebiyatı içinde çocuklara yönelişin neden ayrı bir yerinin ve değerinin olduğunu gösterir.3 Fahri Kaya’nın Hayatı ve Edebi Kişiliği Makedonya Türk edebiyatının önde gelen yazarlarından biri olan Fahri Kaya,1930 yılında Kumanova’da4 doğdu. İlk öğrenimini, ilk çocukluk yıllarını geçirdiği şehirde, öğretmen okulunu ise İştip’te ve Yüksek öğretimini, Belgrad Üniversitesi’nin Felsefe Fakültesi’nde tamamladı. Ömür boyu bu topraklarda yaşayan Türk halkını doğrudan ilgilendiren eğitim ve kültür alanlarında hizmet veren Fahri Kaya, Koçana’nın Yakınova köyünde, Üsküp’ün Tefeyyüz İlkokulunda, Nikola Karev Öğretmen Okulu’nda, Aziz Kiril ve Metodiy Üniversitesi dahilindeki Aziz Kliment Ohridski Pedagoji Fakültesi’nde, Türkçe ders verdi. Üsküp Radyosu’nun Türkçe yayınları, Birlik gazetesi ve dahilindeki Sevinç ve Tomurcuk çocuk dergileri ile Sesler sanat dergisinde gazeteci olarak çalıştı. Bu arada Makedonya Türklerinin alfabesi sayılan, tarihi, kültürel ve eğitim açısından paha biçilmez değerdeki Birlik gazetesi ve dahilindeki Sevinç ve Tomurcuk çocuk dergilerinin baş ve sorumlu yazar görevini (altı yıl) yaptı. Sesler edebiyat, sanat, kültür dergisinin kurucularından biridir. Uzun yıllar siyasetle de uğraşan Fahri Kaya, Makedonya meclisine milletvekili seçildi. Makedonya Tanıtma Bakanı oldu. İki dönem Makedonya Cumhurbaşkanlığı üyesi görevinde bulundu. Bugün emekli olan Fahri Kaya Üsküp’te yaşamını sürdürmektedir. Fahri Kaya hikâye, şiir, çeviri yanı sıra denemeler de yazdı. Kırk beş yıllık edebi yaratıcılığı sırasında değerli antolojiler hazırladı, birçok kitap, gazete ve dergi için edebiyat alanında bilimsel nitelikli metinler yazdı. Ayrıca bu topraklarda yaşayan Türk halkının eğitimiyle iç içe olan yazarımız, Türkçe okuyan çocuklarımız için olağanüstü önem taşıyan okuma kitaplarını da hazırladı. Birçok hikâye ve şiiri yabancı dillere çevrildi. Fahri Kaya edebiyat çalışmalarının yanı sıra Makedonya’da Türk dili üzerine eğitim gören öğrenciler için alfabe ve okuma kitabı da hazırladı. Uzun yıllar devam eden eğitim çalışmaları sırasında Makedonya ve Yugoslavya’da Türkçe eğitim gören ilkokul ve orta okul öğrencileri için Edebiyat ve Edebiyat Penceresi adlı ders kitaplarını yayımladı. Bu arada yerli Türk edebiyatı tarihi ve kültürü üzerine araştırmalar yaptı, yazılar yazdı. Makedonca ve Sırphırvat 3 4 Bu konuda, Fahri Kaya’nın görüşlerine benzer olarak Abdülkadir Hayber, Makedonya ve Kosova Türklerinin 2. Dünya Savaşı sonrası dönemde ortaya çıkan “ihtiyaç”tan dolayı bilhassa okul çağındaki çocukların eğitimine yöneldiklerini ve bu doğrultuda “Yugoslavya Türklerinin edebiyatı”nın Çocuk edebiyatıyla başladığını belirtir. Bkz. Makedonya ve Kosova Türklerinin Edebiyatı, Yrd.Doç.Dr. Abdulkadir Hayber, MEB Yayınları, İstanbul, 2001,s.20. Balkanlar’da Kuman-Kıpçak ve Peçenek toplulukların bağımsız olarak yaşadıkları, ayrıca 1087 yılında merkezi Kumanova olan “Kuman- Peçenek Türk Federasyonu”nun kurulduğu, ( Dr. Ahmet Gökbel’in “Kıpçak Türkleri, Siyasi ve Dini Tarihi” adlı eserinde- Ötüken, yayını. A.Ş., İstanbul-2001), belirtiliyor. Bundan hareketle bu topraklarda yani Osmanlı döneminden (Xl. Yüzyıldan daha doğrusu 1393 yılından ) önceleri de Türk yazının mevcut olduğu söylenebilir. Bunun en iyi kanıtı da yazarının ve yazıldığı yerin henüs bilimdediğine rağmen, 1303 yılında yaratılan, sözlük, mani, ilahi, bilmecelerden oluşan, Kuman- Kıpçaklardan kalan “Codex Cumanikus” eseridir. 169 «II BEYNƏLXALQ TÜRK XALQLARI UŞAQ ƏDƏBİYYATI KONQRESİ» ça’dan Türkçeye ve Türkçeden bu dillere sayısız çeviriler yaptı. Türkiye çağdaş edebiyatının Makedonya’da tanınmasında büyük katkısı oldu. Yarım asırlık edebi yaratıcılığı sırasında Makedonya edebiyatının önde gelen isimlerinden biri olan Fahri Kaya’nın yapıtları, özellikle Makedonya Türk edebiyatı için büyük önem taşıyor. Şiir ve hikâye edebi türleriyle birçok esere imzasını atan yazar, 23 Aralık 1944 yılında Makedonya’da yayın hayatına başlayan Birlik gazetesinde yayınladığı ilk şiirleriyle edebiyat dünyasına girdi. Dolayısıyla o dönemde yeni bir şiir anlayışıyla, yarattığı şiirleriyle yeni bir yazın ufkunun açılmasını da sağladı. Daha sonra Birlik dahilinde çıkan Sevinç ve Tomurcuk çocuk dergilerinde şiirin yanı sıra ilk çocuk hikâyelerini de yayınladı. Bu arada belirtmek gerekir ki çocuk dergilerinin çıkmasıyla Makedonya’da güçlü bir çocuk yazını da belirmeye başlıyor. Çağdaş Türk edebiyatının gelişmesinde eserleriyle büyük katkıda bulunan Fahri Kaya, Makedonya Türk çocuk hikâyesinin öncüsü sayılır. Fahri Kaya’nın Türk diline karşı sevgisi hem yazılarında hem günlük hayatta dile geliyor. Yazarı tanıyanlar O’nun daima net ve temiz Türkçe konuştuğuna şahit olmuştur. Makedonya topraklarında yaşayan Türk halkının genelde konuştuğu yöresel Batı Rumeli ağızlarının yerine, çağdaş edebi Türkçenin konuşulması yönündeki sürekli mücadelesine de bizzat tanık olmuşuzdur. Bundan hareketle güzelim Türkçeye dikkat ve saygı ile yanaşmayı genç nesillere daima tavsiye etmiştir. Edebi ya da ilmi yazı dilinde mevcut olan birçok kavramların halk arasında konuşulan dilde yokluğuna dikkat çekerek bunun aşılma ihtiyacını sürekli ortaya atmıştır. Günlük yaşamda da daima Türkçenin iyi konuşulmasını, arı bir dille sohbet edilme gereğini önemle vurgulamıştır. Fahri Kaya’nın eserleri konu, üslup ve dil açısından ilginç, canlı ve sade imgelere sahiptir. Kısa ve özlü anlatım içeren dolgun cümleleri, (çocuk hikâyelerindeki güldürü özellikleri), okurlar tarafından en çok benimsenen öğelerdir. Fahri Kaya’nın dili, arı ve nettir. Kelime ve anlatma tarzı edalıdır. Söz bolluğu ve kolay söyleyiş hemen her dizesinde mevcuttur. Bu özellik şiirleri yanı sıra hikâyelerinde de seziliyor. Özellikle bu topraklarda hikâye edebi türünü yaratan ender bir yazar olduğundan hareketle, (bizde hikâyeyle uğraşan yazarlarımız sayı itibarıyla çok azdır), hikâyelerindeki kelime ve düşünce hazinesi zevkli bir anlatım içeriyor. Fahri Kaya edebiyata ilk başta şiir yazmakla girmişse de daha sonra küçüklere adadığı pek çok hikâye yazmıştır. Bunun yanı sıra büyükler için yazdığı hikayeleri de Makedonya Türk yazınında değerli yere sahiptir. Yazarın “Güle Güle”, “Küçük Hanım” çocuk hikâye kitapları çocuklar tarafından en benimsenenler arasındadır. “Güle Güle”deki hikâyeleri genellikle onun öğretmenlik yıllarından kaynaklanmaktadır. Hikâyelerde çevre olarak okul ve ev ele alınmıştır. Hemen bütün hikayelerinin kahramanları çocuklardır. Onlara, erken büyümüş çocuklar, demek yanlış olmaz. Yazar, hikayelerinde her zaman iyimser ve hoşgörü içindedir. Üzerlerinde durulan olay veya konu, sade bir anlatım ile bitirilir. Klasik bir anlayış ile sebep sonuç ilişkisi her zaman göz önünde bulundurulur.5 “Küçük Hanım”da ise daha küçük çocuklar üzerinde durulduğu için, olayların merkezi, yer olarak evdir. Küçük Hanım’daki hikayelerin şahısları ortaktır. Dilara ve Caner, daha çok anneannenin ve dedenin yanında bulunurlar. Hikayelerin çocukları, biraz idealleştirerek verilmiştir. Özellikle Küçük Hanım’daki didaktik nitelikli hikayeler, öğüt verici unsurlar yanısıra mizahi öğelerle de örülüdür. Bu yüzden çocuk kitabı okurken hem eğleniyor hem de eğitiliyor. Nitekim “Ben Telefon Muyum”, “Kendi Kendine Benzemek”, “Dedesini Dinlemişti”, “Dilaranın İlk Yalanı”, “Ben Anneanne Olayım, Sen Torun”, “Sen Benim Oğlum Değilsin”, (Küçük Hanım-1997) baş 5 Yar. Doç. Abdülkadir Hayber aynı eser.s. 193-204 170 MATERİALLAR Bakı, 11-13 oktyabr 2012-ci il lıklı hikayelerinde de çocuk dünyası tüm ayrıntılarıyla anlatılarak, özetle saygı, sevgi, ve düşünceden söz ediliyor. Çocuklar için yazdığı hikayeleri estetik bakımdan büyük değer taşıyor. Manalı kelimelerle örülü tümceler güçlü fikirler ortaya çıkarıyor. Rumeli Türkçesi ile Türkiye’de konuşulan Türkçe arasındaki farklılıklara rağmen tamamen uyumun sağlandığından her öyküsü rahatça ve zevkle okunuyor. Zaman zaman rastladığımız yerli deyimler, karolu bayram elbise, kot pantolonlar, paşa çayı, süt mavisi bulutlar, çikolata Nestle al canını besle, v.b. de pek hoşa giden tabirlerdir. Makedonya’da son 30 yıl içinde daha hızlı gelişen ve daha yüksek bir seviyeye ulaşan, Türk hikayesinin en güzel örneklerini Fahri Kaya’nın büyükler için yazdığı hikayelerde de görüyoruz. “İkindi Güneşi” kitabında kendi özgeçmişiyle ilgili birçok olaylar, karşılaştığı insanlar ve durumlar konu edilmektedir. Dahası akrabaları, dostları ve birçok tanıdık kişilerin başından geçenler de bu hikayelerde anlatılır. Burada Türk halkının elli yıl önceleri yaşadığı göçün ve bu acı olayın neticelerini tüm ayrıntılarıyla gözler önüne seriyor. İkindi Güneşi’nin ilk öyküsünde de ”Tevzi İşleri Memuru”nda olay Yakınova köyünde geçiyor.Keza, yukarıda andığımız gibi müellifin gençlik yılları bu köyde öğretmenlik yaparak geçmiştir. 1950 yıllarında Eski Yugoslavya topraklarında yaşayan Türklerin Türkiye’ye toplu göç sırasında yaşanan hüzünlü, kederli, incitici olayların, şahitliğini yapan bir eserdir “İkindi Güneşi”. Bu topraklarda yaşayan halkın geleneklerini, adetlerini ve o döneme ait yaşam tarzını gözler önüne seren yazar bu eseriyle, bizler için olduğu gibi gelecek nesiller için de acı bir dönemin (tarihin) delilini sunmuştur. Duygular, düşünceler, içler acısı olaylar ve manzaralar yazarın güçlü kalemiyle betimlenmiştir. Nihayet, kitapta diğerleri arasında, “Lamba Yanık Kaldı”, “Mezarlık”, “Beyaz Mendil”, “Kara Toprak” başlıklı hikayler de bunu en iyi doğrulamaktadır. Genç yazar olarak Fahri Kaya, ister şiir, ister hikayelerinde özel bir ahenk ve bağdaşma sağlayarak üstün bir düzeye ulaşıyor. Bununla birlikte çağdaş yazın ufuklarını genişletmek amacıyla türlü evrelerden geçer ve görgü sahibi olarak da yaratıcılığına imzasını atar. ll. Dünya Savaşında henüz bir çocuk olarak savaşın faciasını yaşayan Fahri Kaya, savaş sancılarından yeni kurtulan ülkede öğretmenlik mesleğine atanarak, yerli Türk halkının kalkınmasında büyük pay sahibi olur. Elbette yarattığı şiir ve hikayelerinde bu tecrübelerin izleri görülüyor. Dolayısıyla henüz 19 yaşındayken (daha 1949 yılında) Birlik gazetesinde yayınladığı ilk devrim konulu şiirleri ve özellikle öğretmenlik yıllarını geçirdiği yöreleri ilham kaynağı alarak, doğanın tasviri, okul zilleri, çocukların sıcak gülüşleri, vatan sevgisi, her dizesine yansıyan konulardır. Olaylara gerçekçi gözle bakarak, özellikle yerli Türk halkının eğitim ve kültürel kalkınma ihtiyaçlarından hareket ederek etkinliklerde bulunurken yazarlığında ve öğretmenliğinde gelişme kaydetmeye de özen gösterir. Türk halkının eğitim alanında ilerlemesini adeta bir misyon olarak üstlenen yazarın tüm gayretleri yaratıcılığında da sezilmektedir. Bu amaçla Türkçe eğitiminin yapıldığı okullarda sürekli eksikliği hissedilen Türkçe ders kitaplarını, (alfabe ve edebiyat okuma kitaplarını), hazırlayarak eğitimin başta öğrenci ve öğretmenlerimizin bu alandaki sorunlarını çözmeye başarıyor. Ayrıca Balkanlarda, Eski Yugoslav yazınından sürekli şiir, hikaye çevirileri yapıyor. Bu çalışmaları değişik gazete ve dergilerde yayınladı. Bu çerçevede birçok antolojiler yanısıra edebi incelemeler yaparak sayısız çalışmalara imzasını attı. Bundan başka Türk çağdaş edebiyatından olduğu gibi Makedon çağdaş edebiyatından da değerli şiir ve hikaye seçkileri yaparak edebiyatseverlere sundu. Fahri Kaya’nın yaratıcılığı nazım ve nesir edebi türlerini kapsadıysa da aslında en çok çocuklarla alakalıdır. Didaktik yani eğitici, öğüt verici nitelikler taşıyan şiir ve hikayeleri, çocukları her konuda bilgilendirmeye yöneliktir. 171 «II BEYNƏLXALQ TÜRK XALQLARI UŞAQ ƏDƏBİYYATI KONQRESİ» Çok yanlı bir yazar olarak Fahri Kaya, bilgi ve görüşlerini değişik fikir ve konuları ele alarak eselerinde yansıtıyor. ll. Dünya Savaşına, çocukluk döneminde tanık olan yazar eserlerinde, vatanseverlik, hürriyet, kahramanlık kavramlarından söz ediyor. O’nun “Birlik” gazetesinde yayımladığı ilk devrim şiirleri temasını savaş yıllarından almıştır,duygular ve düşünceler özgün bir biçimde aktarılmıştır. Aynen savaş facianın faturasını ödeyen kahramanların yiğitliğini, gerçekçi ve sıcak dizelerle dile getirmiştir. Fahri Kaya’nın en önemli eserleri: İlk şiir kitabı İlk adımlar adı altında 1952 yılında yayımlandı. Ondan sonra yayımlanan kitapları şunlar: Köyden Sesler (1958), Hoşça Kalın – şiirler, (1967), Güle Güle-Hikayeler (1978), Çocuk Rüyaları (1991), Seçme Yazılar(1994), Küçük Hanım-Hikaayeler(1997) , İkindi Güneşi -büyüklere ait hikayele(1998), “Denemeler” kitabı. Eski Yugoslavya Türk yazarlarının hikaye ve şiir antolojileri; Türk Masalları, Makedon Yazarlarının Çocuk Hikayeleri, Yugoslavya Türk Hikayeleri Antolojisi ( 1990), Çağdaş Türk Şiir Antolojisi, Çağdaş Makedon Şiir Antolojisi (1993). Ayrıca, Çağdaş Türk şiirinden Makedonca ve Çağdaş Makedon şiirinden de büyük bir seçim yaparak Türkçe olarak yayımlanan antolojiler hazırladı. Son yıllarda yayımladıkları arasında çeşitli konularda yaptığı araştırmalar ağır basmaktadır. Bu yazılarında Makedonya Türklerinin eğitim ve kültür alanındaki çabalarını, edebiyatlarını ve bu alanda etkin olan kişilerin ve aydınların hikayelerini anlatmaktadır. Bu tür yazılarının önemli bir bölümü “Seçme Yazılar” (1994) ve “Makedonya Türklerinden İz Bırakanlar” (2008) kitaplarında yer almaktadır. Son olarak da Türkiye’de çıkan “İnci Kutusu” başlıklı “Çağdaş Makedon Hikaye Antolojisi” (2001) ve “Çağdaş Boşnak Edebiyatı Antolojisi”ni (2001) sayabiliriz. Bu anatoloji, Bosna Hersek’te6 çoğunluğu oluşturan Boşnakların edebiyatını geniş kitleye tanıttı. SONUÇ Makedonya Halk Kurtuluş Savaşından sonra bu topraklarda gelişmeye başlayan Türk edebiyatında yeni ufukların açılması konusunda sunduğu katkılardan dolayı Fahri Kaya’nın edebi kişiliği ve yaratıcılığı daima ilgi odağında olmuştur. Makedonya Türklerinin edebiyatında çocuklara yönelik eserlerin fazlalığı tesadüf değildir, bir geçmişe/geleneğe sahiptir. Osmanlının son dönemlerinde idealist öğretmenlerin, aydınların üzerinde durduğu, çocukları en iyi şekilde eğitmek için gösterilmesi gereken gayretler, Türkçenin eğitim dili olarak tekrar kullanılmaya başladığı İkinci Dünya Savaşı sonrası Makedonya’da, o günün idealist öğretmenleri ve aydınları tarafından hiç kesintiye uğratılmadan ve çağın şartlarına uygun olarak devam ettirilmiştir. KAYNAKÇA HAYBER, Abdülkadır “Makedonya ve Kosova Türklerinin Edebiyatı” MEB Yayınları, İstanbul, 2001 KAYA Fahri, “Yugoslavya Türk Hikayesi Antolojisi”, BİRLİK Yayınları, Üsküp,1990. KAYA Fahri, ”Hoşça Kalın”şiirler, Birlik yayınları-Üsküp, 1967, “Seçme Yazılar”, “ BY”- Üsküp 1994, “Küçük Hanım” (hikayeler), KAYA Fahri, Güle Güle (çocuk hikayeleri), Birlik yayınları –Üsküp,1978. KAYA Fahri, “İkindi Güneşi” (hikayeler), Birlik yayınları- Üsküp, 1998 . 1. 2. 3. 4. 5. 6 . Osmanlı döneminde Bosna Hersek’te yaratılan Türk edebiyatı üzerinde en çok araştırmalar yapılmıştır. Daha XV. Yüzyılda Türkçe şiir yaratanlar arasında ilk olarak Derviş Yakup Paşa, devamla Lamekani, Nergisi, Vuslati, Sabit Ledünni, İlhami, Vehbi, Habiba Rıdvanbegzade, Hersekli Arif Hikmet, Molla Muhammed, İbrahim Zikri v.b şairlerden bahsediliyor. Türk Tarihi Edebiyatını inceleyenler arasında Dr. Fehim Bayraktareviç’in, Dr. Fehim Nametak’ın, Dr. Lamia Haciosmanoviç’in, Cenana Buturoviç’in, ve daha birçok araştırmacının, bilimsel çalışmaları edebiyatımıza yeni değerler kazandırmıştır. 172 MATERİALLAR Bakı, 11-13 oktyabr 2012-ci il KAZAK ÇOCUK EDEBİYATI YAZARI ŞAKEN KUMİSBAYULI’NIN ESERLERİNDEKİ ÖĞRETİCİ UNSURLAR Doç.Dr. Lazzat URAKOVA L.Gumilev Avrasya Ulusal Üniversitesi Türkoloji Bölümü Astana/Kazakistan [email protected] Uzun yıllardır çocukların severek okuduğu “Dedemin Vasiyeti”, “Kamçının İzi”, “Ninemin Hikayesi”, “Şampiyon, Kütüphane ve Ben” öykülerini yazan, nazım biçimiyle yazılmış “Kobılandı Batır”, “Alpamıs Batır”, Er-Targın destanlarını çocukların daha iyi anlayabilmesi için nesir diline çeviren Şaken Kumisbayulı, bu büyük sorumluluğu 70’li yıllarda üstlenerek günümüze dek başarılı ürünler vermeyi sürdürdüğünden birçok ödüle layık görülmüş Kazak çocuk edebiyatının en büyük yazarlarındandır. Bu çalışmada söz konusu yazarın eserleri manevi değerler bakımından değerlendirilecektir. Anahtar kelimeler: Kazak çocuk edebiyatı, Şaken Kumisbayulı, çocuk hikayeleri. Детские писатели должны всегда помнить об огромном значении художественной литературы в воспитании детей. Известный казахский писатель таких рассказов как «Наставление дедушки», «След кнута», «Рассказ бабушки», «Чемпион, Библиотека и Я» Шакен Кумисбай адаптировал стихотворную форму эпосов «Кобыланды Батыр», «Алпамыс Батыр» и «Ер-Таргын» в прозаическую, удобную для восприятия детей школьного возвраста. В настоящей работе произведения Шакена Кумисбаева будут рассмотрены с точки зрения духовных ценностей. Ключевые слова: Казахская детская литература, Шакен Кумисбаев, детские рассказы. Edebî eserler çocuğa ait olduğu toplumun yaşam biçimini, değerlerini, gelenek ve göreneklerini, beşeri duygular dünyasını algılamaya yardımcı olmaktadır. Bu sebeple onlar için yazılan eserlerin içeriğine özen gösterilmeli, yarınki büyüklerin mizaçlarının oluşmasında çocukken okudukları masal ve şiirlerin, destan ve öykülerin belirleyici rol oynadığı hususu göz ardı edilmemelidir. Tabii ki bu anlamda çocuk edebiyatı yazar ve şairlerine büyük iş düşmektedir. Onlar eserlerini ortaya çıkarırken halkın geleceğinin o eserleri okuyacak çocukların elinde olacağının bilincinde olmalıdır. Kazak çocuk edebiyatının önde gelen yazarlarından Şaken Kumisbayulı eserlerini işte bu hassasiyetleri göz önünde bulundurarak kaleme almaktadır. Uluslararası “Alaş” ödülü sahibi olan yazar (Kümisbayulı, 2011, s.2) çocuğun büyükler ülkesine girmesine yardımcı olmakta ve onların davranışlarını, ilişkilerini anlamalarını kolaylaştırmaktadır. Onun hikaye kahramanlarının çoğu yetişkin insanlardır ve konu da genel olarak onların karmaşık olduğu kadar çocuklar için ilgi çekici ve anlaşılması zor görünen hayatlarıyla alakalıdır. Kumisbayulı eserlerinde küçük çocuklarla sosyal sorunlar hakkında konuşmaktan çekinmemekte, onları tıpkı bir eğitmen gibi hangi detayların çocuğu heyecanlandıracağını ve kalbinin hangi ayrıntılar karşısında hassaslaşacağını çok iyi bilerek ele almaktadır. Üç denemesiyle elliye yakın hikayelerinin yer aldığı “Dedemin Vasiyeti” adlı kitabı özellikle ilk bağımsızlık yıllarından itibaren ilkokul yıllarından başlayarak lise sona kadar her yaştaki öğrencilerin severek okuduğu ve kolaylıkla anlayabildiği çok sade eserlerin başında yer almaktadır. Yazarın kendisinin de ifade ettiği gibi hikayeleri olsun, denemeleri olsun genç nesilde vatanseverlik duygusunu arttırma amacı doğrultusunda yazılmıştır. Kitabın adıyla aynı adı taşıyan “Dedemin Vasiyeti” adlı hikayede Kazaklar’ın uzun yıllar boyu Cungarlar’a karşı verdiği mücadelede Baytulak adlı kahramanın halkı için yaptıklarına değinerek gayesine ulaşmaktadır yazar. Söz konusu hikayede dikkat edilecek başka bir nokta gençlere mezar ziyareti ve ziyaret esnasında duanın okunması gerektiği hususunun vurgulanması, sevgi ve merhamet gibi duyguların aşılanmasıdır. Mezar ziyareti esnasında dedenin ağzından çıkan “Bu yatanların hepsi daha dün görüştüğüm, konuştuğum insanlardı. Allah’ın işi işte. Toprak nasip oldu...” (Kümisbayulı, 2001, s.118) sözleri ağzından hikayenin anlatıldığı küçük çocuğa ne şekilde te 173 «II BEYNƏLXALQ TÜRK XALQLARI UŞAQ ƏDƏBİYYATI KONQRESİ» sir ettiğini şu sözlerinden anlayabiliriz: “Dede, dede. Bana anlatınız. Ben herşeyi anlarım”. Görüldüğü üzere çocukta herşeyi öğrenme merakı zaten vardır ve ona mevzu doğru bir biçimde sunulabildiği takdirde onun iyi bir insan olarak yetiştirilmesi yönünde bir adım daha atılmış olacaktır. Nitekim hikayenin devamında dede çocuğa: “İnsan dünyaya gelip giden bir konuktur. Bugün çocuk, yarın delikanlı. Daha sonraysa herkesin ağabeyisi, köyün aksakalı. Bunun sonrasıysa öbür dünya,-“ sözleriyle bu dünyanın geçiciliğinden söz ederek gömülmek istediği yeri torununa göstermekte, mutlaka doğmuş olduğu o bölgeye gömmesini vasiyet etmektedir. İlk başta dedesinin dediklerine bir anlam veremeyen ve “Dede, sen ölmeyeceksin” diyen çocuk biraz düşündükten sonra içinden: “Dedeciğim, vasiyetin yerine getirilecek. Ama sen şimdi ölmeyip yanımda olmaya devam et,”- dediğine şahit olmaktayız. “Ninemin Hikayesi” adlı eserde yazar öğretmenin ağzından Aral Denizinin günden güne kuruduğunu, Balkaş gölünün de tehlikeyle karşı karşıya olduğunu anlatmaktadır (Kümisbayulı, 2001, s.191-194). Hikayenin ağzından anlatıldığı çocuğun bu sözler karşısında “Tüylerimiz diken diken oldu” ifadesini kullandığını görmekteyiz. Burada öğrencilere doğa sevgisinin aşılanmaya çalıştığını görüyoruz. Tabiata karşı ilgisiz olmamanın önemini, kutsal nitelikteki bu görevin okul bahçesini düzene getirmekten başlanabileceğini çocuklara daha tesirli bir biçimde ifade edebilmek için sırf bu amaçla derse davet edilen yaşlı ninenin hikayesini yazarın ustalıkla kullandığını görmekteyiz. Ninenin âdeta bir masal anlatır gibi öğrencilere, Kazak halkının başından geçirdiği ve nüfusunun nerdeyse yarısını kaybettiği 30’lu yıllardaki açlık döneminde aslında halkın hayvanının da, mahsulunun da mevcut olduğunu, bunun aslında o zamanki hükümet tarafından özel olarak oluşturulduğunu izah ettikten sonra yaşadıkları bölgenin II Dünya Savaşı zamanında bile gençlerin sırayla baktığı meyve ağaçlarıyla dolu olduğunu anlattığını görmekteyiz. Ağacı kesenlerin bu bahçenin tarihini bilmeyen, hiçbir şeyin önemini anlayamayan insanlar olduğu, bir an önce ağaçların insan hayatındaki rolünün anlaşılması gerektiği yönündeki sözleriyle hikayesini tamamlayan nineyi sınıftaki öğrencilerin alkışladığına şahit oolmaktayız. Ayrıca bu hikayede Kazak atasözleri ve deyimlerinin bolca kullanıldığı göze çarpmaktadır. “Kamçının izi” adlı hikayede annesi vefat edip babası da savaşa giden çocuğun geçirdiği zor günler konu edilmektedir (Kümisbayulı, 2001, s.172-179). Yaşadığı tüm olumsuzluklara rağmen o babasının savaştan sağ olarak döneceği ümidini asla yitirmemiş ve ona ait olan at eyer takımını gözü gibi korumuştur. Burada Şaken Kumisbayulı vatan uğruna savaşmanın kutsal bir görev olduğunu anlatmaktadır genç nesle. Çektiği ıstıraplara rağmen çocuğun babasının vatan için savaştığından duyduğu gurur gözler önüne serilmektedir. “Şampiyon, Kütüphane ve Ben” adlı öyküde okumayı sevmeyen bir çocuğun kitap okumaya nasıl taşvik edilebileceğini ve okumak istediği kitabı okuyabilmek için küçücük bir çocuğun neler yapabileceğini görmekteyiz (Kümisbayulı, 2001, s.246-248). Kütüphaneden izinsiz olarak aldığı birkaç kitabı okuduktan sonra çocuğun vicdan azabı çekmeye başladığını ve kitapları aldığı gibi yerine bırakmak istediği konusu yine büyük bir ustalıkla işlenmiştir Şaken Kumisbayulı tarafından. Kütüphaneden izinsiz aldığı “Abay Yolu” adlı kitabı çocuk dedesinin sevineceğini düşünüp ona hediye etmiştir. Okuduğu kitapların tesiriyle de bunun doğru bir davranış olmadığının farkına varan çocuğun yaptıklarıysa ibret doludur. Bu öyküde de yazarın anlatımını daha tesirli kılmak için Kazak atasözlerinden istifade ettiği, çocukların söz konusu atasözlerini doğru analayabilmeleri için örneklerle açıklama yapmayı da ihmal etmediği görülmektedir. Yazarın bir diğer öyküsü olan “Eskinin Gözü”nde aile yadigarının pahabiçilmez değeri konu edilmektedir (Kümisbayulı, 2001, s.180-182). Bir eşyanın maddi değerinden ziyade manevi yönünün önemli olduğu vurgulanmaktadır bu eserde. Kendisi için son derece değerli olan çaydanlığın dibinin düştüğünü duyan ninenin torununa kızmak yerine bu dünyada hiçbir şeyin ebedi olmadığını, insanın bir gün öleceğini, gölün kuruyacağını, dağınsa yavaş yavaş düzlüğe 174 MATERİALLAR Bakı, 11-13 oktyabr 2012-ci il dönüşeceğini anlatmasına şahit olmaktayız. Sonra çaydanlığı bir ustaya götürüp dibini bir simin yardımıyla gövdeye tutturulmasından sonra “Gelinime veririm” sözleriyle sandığa koymasıysa öğrencileri düşünceye sevk etmesi bakımından önem teşkil etmektedir. Söz konusu hikayenin başında ninenin kız torunlarına erkek evladın öneminden söz ederken “savaş sırasında ellerine silah alıp kanları canları pahasına bu vatanı korumuş olan onlardır” sözlerine yer vermesi dikkate değerdir. Bu hikaye kız çocuklarıyla erkek çocuklarının hayattaki yerlerinin izah edilmeye çalışılması bakımından da önemlidir. Şaken Kumisbayulı “Hızır’ın Bahçesi” adlı hikayede kimsesiz bir genç adamın ibret dolu yaşamını konu etmektedir (Kümisbayulı, 2001, s.189-191). Biraz topallıyor olması unutuluyor yaptıklarının görünce. On parmağında on marifet olan, boş oturmayı ise hiç sevmeyen, tüm köyü bir bahçeye çeviren Hızır, evlendikten sonra çocuklarını da kendisi gibi el attıkları her işte başarılı birer usta gibi yetiştirir. “Bayrağın inmesin, yavrum” adlı öyküde yazar yaşlı ninenin bayrağa olan hürmeti uğruna yaptığı örnek davranışları dile getirerek karşımıza çıkmaktadır (Kümisbayulı, 2001, s.203207). Burada yazar ninenin ağzından eskiyi eleştirmekte, Sovyet döneminde Kazak halkına yapılan haksızlıklardan söz etmektedir. Söz konusu hikayeyi okuyan çocuk, Kazak halkının bağımsızlığı kazanmasından sonra kendilerine has bayrak renginin olduğunu, bayrağın anlamını, bayrağa ne şekilde davranılması gerektiğini öğrenmiş olacaktır. Akrabalık ilişkisi, aile bağları, özlem gibi duygulara “Asıl’ın Dedesi” adlı öyküde rastlamaktayız (Kümisbayulı, 2001, s.229-232). Burada yazar, torun ile dede arasındaki sıkı bir bağdan yola çıkarak Kazak halkında eskiden beri çok önemli yere sahip olan evlatlardan birini yetiştirilmeleri için büyük anneyle büyük babaya verme geleneğine de değinmiş bulunmaktadır. İnsanın kendisine yapılmasını istemediği bir davranışı kendisinin de başkalarına yapmaması gerektiği konusu “Ceza” adlı hikayede işlenmiştir (Kümisbayulı, 2001, s.274-277). Kendilerine her seferinde kötülük eden sınıf arkadaşlarının not defterine “Bir başkasına çukur kazma, içine kendin düşersin” yazmaları yaramaz bir çocuğu düşünceye sevketmiştir. “Muhtar Atanın Evlatları” hikayesiyle Şaken Kumisbayulı çocukların kendilerine ait tüm değerlere sahip çıkmanın önemi üzerinde durmaktadır (Kümisbayulı, 2001, s.279-281). Kazak halkının meşhur yazarı Muhtar Avezov’un evladı olabilmek için Muhtar Avezov’u, onun eserlerini tanımak gerektiği hususundan hareketle yazar aslında bir halktan sayılmak için o halkın dilini, edebiyatını, tarihini, geleneğini bilmek ve tüm bu değerlere saygılı olmak gerektiğini izah etmiştir. Bu eserde de Şaken Kumisbayulı yetişkin biriyle çocuk arasında geçen bir diyalogla öğrencileri adalete, dürüstlüğe, büyüklere saygı göstermeye teşvik etmektedir. Yukarıda ifade edildiği gibi Şaken Kumisbayulı’nın hikayelerinin yanı sıra denemeleri de mevcuttur. Toplam 63 sayfadan oluşan “Çocukluğum- mutluluğum” adlı denemesinde bir çocuğa yaşamı boyunca ihtiyacı olacak tüm bilgilere yer verilmeye çalışılmış (Kümisbayulı, 2011,s.3-67). Okuma sevgisi, dostluk, kardeşlik, doğa sevgisi, merhamet, hoşgörü gibi konuların işlendiği bu denemede Kazakistan’a Sovyet döneminde sürgün edilen Çeçen bir aileye önyargılı davranmadan bağrına basan bir Kazak köyü anlatılmaktadır. Denemede Çeçen halkının ailevi geleneklerine de yer vererek yazar çocukları çeşitli halkların kendilerine has geleneklerinin olabileceği gerçeğine hazırlamakta, başka halkların kültürüne, geleneklerine karşı saygılı olmak gerektiği hususunun üzerinde durmaktadır. “Kobılandı Batır”, “Alpamıs Batır”, Er-Targın adlı kahramanlık destanlarını da çocukların daha iyi anlayabilmesi için nazım dilinden sade nesir diline çeviren Şaken Kumisbayulı, hem birçok Türk halklarına ortak olan destanların çocuklar tarafından sevilmesine katkıda bulunmakta, hem destanlar aracılığıyla çocuklara, yukarıda da vurgulandığı gibi tüm eserlerine ortak bir konu olan vatanseverliği aşılamaktadır. 175 «II BEYNƏLXALQ TÜRK XALQLARI UŞAQ ƏDƏBİYYATI KONQRESİ» SONUÇ Şaken Kumisbayulı çocukları çokyönlü olarak eğitmektedir. Eserlerinde özel olarak üzerinde durduğu başlıca konular: Büyüklere saygılı olmak, onların sözünü dinlemek; Okumayı sevmek; Dini gelenekler buna dahil olmak üzere gelenekleri yaşatmak; Vatanı sevmek, bayrağını sevmek; Ülkenin bağımsızlığını korumak; Doğaya karşı ilgisiz olmamak; Kendine ait dile, dine, geleneğe, tarihe ve başka da değerlere sahip çıkmak; Kazak deyim ve atasözlerini bilmek. Şaken Kumisbayulı’nın eserlerinin günümüz Kazakistan’da gençler tarafından yoğun talep gördüğü gerçeğinden yola çıkarak genç neslin aydın, yardımsever, hoşgörülü, yadımsever, vatansever olarak yetiştiğini söyleyebiliriz. 1. 2. KAYNAKÇA Kumisbayulı, Ş. (2001), Dedemin Emaneti, Astana. Kumisbayulı, Ş. (2011), Çocukluğum-Mutluluğum, Almatı. KIRGIZ EDEBİYATININ USTA KALEMLERİNDEN AALI TOKOMBAYEV’İN HAYATI, SANATÇI KİŞİLİĞİ VE KIRGIZ ÇOCUK EDEBİYATINA KATKILARI Dr. Mustafa OCAKBEĞİ Uluslararası Atatürk Alatoo Üniversitesi, Sosyal Bilimler Fakültesi, Türkoloji Bölümü, Bişkek, KIRGIZİSTAN [email protected] ÖZET Makale, 20.yüzyılda Orta Asya’daki Çağdaş Kırgız Edebiyatı’nın en önemli temsilcilerinden sayılan Aalı Tokombayev’in hayatı, sanatçı kişiliği ve Kıgız çocuk edebiyatına katkılarını konu almaktadır. 7 Kasım 1924’de Kırgızların ilk gazetesi olan “Erkin-Too(Özgür Dağ)”nun ilk sayısında Aalı Tokombayev’in “Ekim Ayı Gelince” adlı şiiri yayınlanır. Bazı Kırgız edebiyatı uzmanlarına göre Çağdaş Kırgız Edebiyatı’nın başlangıcı olarak bu tarih kabul edilir. Çünkü SSCB döneminde ilk defa Kırgız dilinde basımı yapılan gazete “Erkin Too” gazetesidir ve bu gazetede Aalı Tokombayev’in “Ekim Ayı Gelince” adlı şiiri yayınlanır. Bu yönüyle Çağdaş Kırgız Edebiyatı için bu olay bir milat kabul edilir. Hayatı boyunca birçok önemli esere imza atan Aalı Tokombayev’in; Kırgız çocuk edebiyatına da büyük katkıları olmuştur. Bu alanda; “Bizim İliç”, “Mutluluk Arayan Hintli”, “Yetim”, “Masallar”, “Bizim Kitap”, “Kanatlı Dostlar” gibi önemli eserleri kaleme almıştır. Bu eserlerden “Bizim Kitap” ve “Kanatlı Dostlar” adlı eserleri Kırgız çocuk edebiyatının başlangıcındaki önemli yapıtlar arasında yer alır. Anahtar Sözcükler: Aalı Tokombayev, Kırgız Çocuk Edebiyatı, Kırgız, Çağdaş Kırgız Edebiyatı. ABSTRACT The article focuses on the 20th century’s Central Asian Contemporary Kyrgyz Literature’s one of the important representatives Aaly Tokombaev’s lifetime, the artist’s personality and his contribution to Kyrgyz children’s literature. On 7th of October 1924 at first Kyrgyz newspaper “Erkin-Too (Free Mountain)” was published Aaly Tokombaev’s first poem “Ekim Ayı Gelince (When October Comes)”. According to opinion of the Kyrgyz literature’s experts the beginning of Contemporary Kyrgyz Literature starts since that date. Because the “ErkinToo” was the first newspaper which published on the Kyrgyz language in USSR and a poem “Ekim Ayı 176 MATERİALLAR Bakı, 11-13 oktyabr 2012-ci il Gelince” by Aaly Tokombaev was published here. From the other side, this event was like a milestone for Contemporary Kyrgyz Literature. During his lifetime Aaly Tokombaev wrote a lot of important works and played significant role in development of Kyrgyz children’s literature. In field such writings as “Our Ilich”, “Indian who searches a happiness”, “Orphan”, “Tales”, “Our book”, “Friends with wings”. Among these works the “Our book” and “Friends with wings” were like a fundamental in beginning of Kyrgyz children’s literature. Key words: Aaly Tokombaev, Kyrgyz Children’s Literature, Kyrgyz, Contemporary Kyrgyz Literature. 1. Giriş 20. yüzyılda insanlık çok hızlı bir değişim yaşamıştır. Bu değişimin temel sebebi savaşlar ve ayaklanmalardır. Milyonlarca insanın hayatını yitirdiği bu savaş ve ayaklanmalarda birçok ülkenin haritası yeniden çizilmiştir. Bu dönemdeki toplumsal olaylar sadece ülkelerin haritalarını değiştirmekle kalmamış, aynı zamanda sosyal hayatta ve edebiyatta birçok değişimi de beraberinde getirmiştir. Bu dönemde fikri hürriyetin ön planda olduğu sanat ve edebiyat anlayışından uzaklaşılarak; ideolojilerin güdümünde bir sanat ve edebiyat anlayışı oluşturulmaya başlanmıştır. Kırgızların 1905-1988 yılları arasında yaşamış ünlü yazarı ve şairi Aalı Tokombayev, yaşadığı dönemdeki siyasi ve sosyal gelişmeleri eserlerinde çok iyi bir şekilde yansıtmayı başarmış ender şahsiyetlerden biridir. Onun eserlerinde döneminin ve hayatının derin izlerini görmek mümkündür. 1916’dan başlayıp 1955’lere kadar yoğun şekilde devam eden Sovyet rejiminin istibdad dönemi edebiyat ve sanat çevrelerini derinden etkilemiştir. Edebiyatların daha çok ideolojilere göre şekillendiği veya şekillenmek zorunda kaldığı bu dönemden Kırgız edebiyatı ve edebiyatçıları da nasibini almıştır. Genel manada Sovyetler Birliği dönemindeki Kırgız edebiyatına bakacak olursak; devrin ideolojisinin ve önemli kişilerinin lehine yazılan edebi eserlerin yoğunlukta olduğu görülmektedir. Bu durum, Sovyetler Birliği’nin yazar ve şairlere önem vermesinin bir sonucu olabileceği gibi, bunun dışında birçok değişik sebep de sıralanabilir. Örneğin; komünist parti ve liderleri lehine yazılan eserlerin halk nezdinde en büyük itibar kabul edilen “Sovyetler Birliği ödülü”yle ödüllendirilmesi, bu yazarların kitaplarının hükümet tarafından ücretsiz basılması, yazılan her bir sayfa başına ücret ödenmesi gibi… Sovyet yönetimi sanatın gücünü anlamış ve bunu ideolojisi için kullanmaktan çekinmemiştir. 20.yy’da Orta Asya ve Kırgızistan’da böyle bir atmosferde edebiyat ve sanat icra edilmeye çalışılıyordu. Bu yönüyle 7 Kasım 1924’de Kırgızların ilk gazetesi olan “Erkin-Too(Özgür Dağ)” gazetesinde yayınlanan Aalı Tokombayev’in “Ekim Ayı Gelince” adlı Kırgız dilindeki şiiri çok büyük bir tarihi öneme sahiptir. Bu yönüyle Aalı Tokombayev, Kırgız edebiyatında çok önemli bir yere sahiptir. Devrinin siyasi ve sosyal atmosferinden etkilenmesine rağmen milli bilincin korunması yönünde eserler vermiştir. 2. Aalı Tokombayev’in Hayatı ve Sanatçı Kişiliği Kırgız Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti’nin milli yazarı ve aynı zamanda Sovyet Kırgız Edebiyatı’nın ünlü yazarı olan Aalı Tokombayev, 1904 yılında Kemin ilçesinin “Çon Kemin” köyünde çiftçi bir ailenin çocuğu olarak dünyaya gelmiştir. 1916 yılında Orta Asya’da çıkan ayaklanmalar sonucunda ailesiyle birlikte Çin’e kaçmak zorunda kalır. 1916 yılında Kırgızistan’da ve Orta Asya genelinde Çarlık Rus Hükümetine karşı bir ayaklanma başlar. Yazar, bu dönemde birçok Kırgız’ın canlarını kurtarabilmek umuduyla çıktıkları zorlu Çin yolculuğunda; annesini, babasını ve dört kardeşini açlık ve soğuk gibi sebeplerden dolayı kaybeder. Yazarın babasının adı Tokombay, annesinin adı ise Uulbala’dır. Tokombay, fakir olmasına rağmen hakkını korumasını iyi bilen, dürüst ve cesur bir insandır. Annesi ise; halk edebiyatını çok iyi bilen ve hatta kendi yas türküleri olan kabiliyetli bir kadındır. Yazarın annesi Uulbala çocuklara masal, bulmaca ve tekerleme gibi halk edebiyatı türlerini öğretmekten çok hoşlanır. Bu yönüyle Aalı Tokombayev, ilk halk edebiyatı eğitimini annesinden alır. 177 «II BEYNƏLXALQ TÜRK XALQLARI UŞAQ ƏDƏBİYYATI KONQRESİ» 1916 ürkünü7 bittikten sonra Kırgızistan’a geri dönen Aalı Tokombayev, bakımını üstlenecek yakın akrabaları olmadığı için 1922 yılına kadar bir yerde hizmetçi olarak çalışmak zorunda kalır. 1922 yılında Aalı Tokombayev, Taşkent’te bulunan Sovyet Parti okulunda okumaya başlar. Derslerinde başarılı olunca, Orta Asya Komünist Enstitüsü’nde eğitimine devam eder. 1927’de enstitüyü bitirdikten sonra devlet memuru olarak çalışmaya başlar. 7 Kasım 1924’ de Kırgızların ilk gazetesi olan “Erkin-Too”nun ilk sayısında “Ekim Ayı Gelince” adlı şiiri yayınlanır. Aalı Tokombayev, bu günden sonra kendisinden doğum tarihini soranlara “Doğum tarihim, 7 Kasım 1924” diyerek bugünün kendisi için gerçek doğum günü olduğunu söyler. Edebiyat hayatına şiirle başlayan Aalı Tokombayev, 1932’ye kadar yazmış olduğu şiirlerini “Emek Gülü” adlı şiir kitabında toplar. Eski halk şiirini ve destanlarını annesinden öğrenen Aalı Tokombayev, halk şiiri ve destanlarla alakalı annesinden öğrendiklerini daha sonra eserlerinde kullanır. Bunlara 1923 yılında Kazakça yayımlanan “Şolpon” adlı bir dergide çıkan “Kurmanbek Baatır” adlı eseri örnek olarak gösterilebilir. Aalı Tokombayev, şiirlerini ilk olarak “Çalkar” daha sonra da “Balka” mahlasıyla yayınlar. Aalı Tokombayev, Kırgız edebiyatı alanında önemli çalışmalara imza atmıştır. Kırgız edebiyatına katkılardan dolayı Kırgız halkı arasında da saygın bir yeri vardır. Aalı Tokombayev’in eserlerinin konuları dönemlere göre değişiklik arz etmektedir. Aalı Tokombayev, 1930’lara kadar yazmış olduğu manzum ve mensur eserlerde feodalite yönetiminin karşısında ve proleter(işçi) yönetiminin yanındadır. Bu döneme kadar komünist parti ve Lenin yazarın eserlerinin genel konusu olmuştur. 1930’dan sonra daha çok sosyal hayat, çalışma ve eğitim gibi konulara yönelmiştir. Aalı Tokombayev, İkinci Dünya Savaşı öncesi hayat, ölüm ve sevgi gibi konuları eserlerinde işlemiştir. İkinci Dünya Savaşı döneminde ise; her Sovyet Kırgız edebiyatçısı gibi onun da eserlerinin ana konusu “vatanseverlik” olmuştur. Aalı Tokombayev, İkinci Dünya Savaşı’ndan ömrünün sonuna kadarki dönemde ise eserlerinde hayvancılık, tarım, barış ve sosyalist ülkeleri destekleme gibi konuları işlemiştir. Tokombayev, 1930’lu yılların ortalarına kadar yazdığı siirlerde, halkı cehaletten kurtarmaya ve yerleşik hayata geçmeye teşvik etmiş; halkı, teknolojik yeniliklerle tanıştırmayı hedeflemiştir. Tokombayev’in 1930’lu yılların ikinci yarısına kadar yazdığı şiirler, sadece kendisi tarafından değil, bütün profesyonel Kırgız şairleri tarafından alıştırma şiirleri olarak değerlendirilmiştir. Tokombayev’in asıl şairliği 1940 yılından itibaren başlar. Bu yılları temsil eden şiirlerini Tuugan Gül (Açan Çiçek) adlı eserinde toplamıştır. Tokombayev, 1940’lı yıllarda yazdığı şiirlerde halka vatanseverlik hissini aşılamaya çalışarak halkı mücadeleye çağırır. Diğer Kırgız şairleri gibi Tokombayev’in de savaş yıllarını temsil eden şiirleri mevcuttur. Unutpaysın (Unutmazsın), Temir Küyöt (Demir Yanar), Enege (Anneye), Ölbös Cigit (Ölmez Yiğit) bu şiirlerindendir. Şair, özellikle “Ölbös Cigit” şiirinde vatan için mücadele temasına yer verir. Vatanını seven bir kişinin vatan için mücadele etmesini ve bu yolda canını bile esirgememesini ifade eder. Vatan için kurban olan insanların ölümsüz olduklarını vurgular. Tokombayev’in bu yıllarda kaleme aldığı şiirlerinin konusu çoğunlukla “barış”tır. Şair, yine aynı yıllarda dostluk, hayat ve sevgiye dair, şiirler de yazar. Alişer Navoi (Ali Şir Nevai), Kazak Eli (Kazak Halkı), Ümüt Menen Ömür (Ümit ile Ömür), Çın Süyüü (Gerçek Sevgi) bu şiirlerdendir. Şair, 1950 ila 1960 yıllarında Öz Közüm Menen (Kendi Gözümle) gibi manzumeler de yazmıştır. 1916 yılında Kırgız halkının yaşadığı zor ve sıkıntılı günler, Tokombayev’in Caralangan Cürök (Yaralı Yürek), Ene (Anne), Eneme (Anneme) Eneke (Anneciğim) adlı eserlerine de yansımıştır. Tokombayev, Komuz Küüsü (Kopuz Musikisi), Kümüş Zımdar (Gümüş Teller), Taalay İzdegen İndus (Mutluluk Arayan Hintli), Sır Dayra (Sır Derya) adlı şiirlerinde halk 7 Ürkün: 1916 yılında Kırgızistan’da Çarlık Rus Hükümetine karşı başlatılan ayaklanmadan sonra birçok Kırgız’ın Çin’e kaçışına verilen addır. 178 MATERİALLAR Bakı, 11-13 oktyabr 2012-ci il dilinin inceliklerini ve hikmetli sözleri ustalıkla kullanan bir şair olarak göze çarpar. 1970’li yılların ikinci yarısından sonra yazdığı Kızıl Müştök (Kızıl Ağızlık), Canduu Tarıh (Canlı Tarih), Köçkü (Heyelan) gibi manzumelerde, Tokombayev’in şiirlerdeki ustalığını ve giderek artan felsefi derinliğini gösteren başarılı örneklerdir. Tokombayev’in bütün eserlerinden seçmeler, 1972-1973 yıllarında üç cilt halinde basılır. Aalı Tokombayev’in mensur eserleri de vardır. Yazarın, Munduulardın Ölümü (Canlıların Ölümü) adlı eseri, Caŋı Madaniyat Colunda (Yeni Medeniyet Yolunda) dergisinin 4. ve 5. sayılarında yayımlanır. Tokombayev’in dikkate değer bir başka eseri ise Caralangan Cürök (Yaralı Yürek)’tir. Bu eser, Küünün Sırı (Ezginin Sırrı), Col Comogu (Yol Hikâyesi), Ölüm Kimdi Korkutpayt (Ölüm Kimi Korkutmaz), Akılmandın Coobu (Akılmandın Cevabı) adlı hikâyeleri içine alır. 1941 yılında yayımlanan Caralangan Cürök adlı eserde Kırgızların hayatı, Bekturgan adlı yaşlı bir kişi vasıtasıyla dile getirilir. Tokombayev, sanat hayatı boyunca memleketinde meydana gelen olaylardan uzak kalmamış; savaş yıllarında da yazmıştır. Aşırbay denemesi, Bir Çımçım Topurak (Bir Tutam Toprak) adlı hikâye, Ant piyesi bu yılların ürünüdür. Aalı Tokombayev, 1935 yılında “Kanlı Yıllar” adında uzun ve tarihi gerçeklere dayanan bir manzume yazmıştır. Bu eserde 1916 yılındaki Kırgız isyanı anlatılmaktadır. Halk tarafından çok ilgi gören bu eserde, güçlü Rus imparatorluğu karşısında Kırgızların verdiği zorlu mücadele anlatılır. Kırgız isyanı her ne kadar başarısızlık ile sonuçlanmış olsa da Kırgızların bağımsızlıkları için daha büyük savaşları göze alabileceği vurgulanır. Eser, Sovyet ideolojisine ters düştüğü için 1950’li yıllarda yasaklanır. Aalı Tokombayev, bu yüzden eserini tekrar düzeltmek zorunda kalır ve 1962 yılında “Tan Vakti” adıyla tekrar yayınlanır. Tokombayev, Rus yönetimi esnasında halkıyla birlikte sıkıntılı günler geçirir ve büyük bir hürriyet mücadelesi verir. Şair, “Kanduu Cıldar”(Kanlı Yıllar) adlı eserinde çocuk yaşta yüreğine saplanan bu acıyı asla unutmayacağını ve bu acılardan yeni nesilleri haberdar edeceğini eserinde şu mısralarda dile getirir: Kırgız Türkçesiyle: Tüşümdöy bir muŋduu kündü elestetem, Al eles caş cürökkö batkan bekem, Cüröktün oşol batkan tağın alıp Ar kimdin cürögünö sürtüp ketem. Sürtüp ketem Bep bekem Bekemdetem Al kündü körbögöngö taasir etem! Türkiye Türkçesiyle: Kâbus dolu o sıkıntılı günü hayal ederim, O hayal, gencecik yüreğe derinden işlemiştir. Yüreğe saplanan şu acıyı alıp, Herhangi birinin yüreğine sürüp gideceğim. Sürüp gideceğim. Sapasağlam, Sağlamlaştıracağım. O günü görmeyene tesir edeceğim. Aalı Tokombayev, çok yönlü bir insandır. Tokombayev, şair, yazar, gazeteci, eleştirmen ve yayımcıdır. Edebiyat sahasında şiir, hikâye, roman, tiyatro ve tercüme faaliyetlerine varıncaya kadar birçok edebiyat türünde önemli eserlere imza atan Aalı Tokombayev, 18 Haziran 1988 yılında vefat etmiştir. Yazarın ölümünden sonra Bişkek’teki iki katlı evi “Aalı Tokombayev Müzesi”ne dönüştürülmüştür. 3. Aalı Tokombayev’in Kırgız Çocuk Edebiyatına Katkısı ve Örnek Şiirleri Kırgız çocuk edebiyatı Sovyetler Birliği döneminde doğmuştur. Kırgız çocuk edebiyatının kaynağı folklordur. Büyük ozan Togolok Moldo sözlü halk nazmının en iyi örneklerini çocuklar için seçerek çocuk edebiyatına yeni bir sosyal içerik vermiştir. “Togolok Moldo’nun masalları, Kırgız çocuk edebiyatı türünün temelini oluşturmaktadır. Aalı Tokombayev, 1920’li yıllarda folklorik konuları konu alan “Yetim” ve “Kurmanbek”, adlı şiirleriyle bu çocuk edebiyatı türündeki ilk örneklerini vermiştir. Bu yıllarda sosyalist gerçeklik, çocuk edebiyatının esin kaynağı haline dönüşmüştür. Aalı Tokombayev’in “Lenin Hakkında” (1927) şiiri çocuk edebiyatında “Lenin” konusunun ilk başlangıcıdır. 20’li yıllarda 179 «II BEYNƏLXALQ TÜRK XALQLARI UŞAQ ƏDƏBİYYATI KONQRESİ» geniş bir şekilde yetimler, öksüzler konusu işlenmiştir. Bu konuda gerek yazarın çocukluğunu yetim olarak geçirmesi, gerekse I. Dünya savaşı sonrası yetim kalan çocukların sosyal hayatta karşılaştıkları zorlukların etkili olduğu düşünülebilir. 1930’lu yıllarda yeni türlerin ortaya çıkışıyla birlikte çocuk edebiyatının konuları genişler. Aalı Tokombayev’in “Bizim Kitap” (1936) adlı şiir kitabı, çocukların sosyalizmin kuruluşundaki katkılarını, emek, terbiye, komünist ahlâk ve okul eğitimi için mücadeleyi anlatır. Hayatı boyunca birçok esere imza atan Aalı Tokombayev’in; çocuklar için yazılmış birçok önemli eserleri vardır. Örneğin; “Bizim İliç”, “Mutluluk Arayan Hintli”, “Yetim”, “Masallar”, “Bizim Kitap”, “Kanatlı Dostlar” bu eserlerin en önemlileridir. Bu eserlerden “Bizim Kitap” ve “Kanatlı Dostlar” adlı eserleri Kırgız çocuk edebiyatının başlangıcındaki önemli yapıtlar arasında yer alır. Çocuk edebiyatında türlerin tekdüzeliği II. Dünya Savaşı dönemindeki SSCB edebiyatında da görülür. Aalı Tokombayev’in “Kartal ve Puhu Kuşu” adlı şiirlerinde konu savaş ve vatanseverliktir. Kırgız çocuk edebiyatı 60’lı ve 70’li yıllarda SSCB halklarının ve yabancı ülkelerin edebî eserlerinin tercümeleri ile zenginleşerek günümüze kadar gelir. Caştık Kezge Kıymılda, araket kıl, caştık kezim! Cardamdaş, mee baştagan akıl-sezim! Cürbözsüŋ düynödö sen tübölükkö, Özgörüp tabıŋ tabar, ceter keziŋ. Bul kezde künüŋ kümüş, ayıŋ altın, Çaçıp kal, koldon kelse alsın kalkıŋ. Cardamdaş, eç bolboso catpa karap, Coyuşkun karaŋğı eldin eski saltın. Atkarğın, caş başıŋda mildetiŋdi, Körgözbö kur çirengen kelbetiŋdi. Beş tildüü, tokson beştin barı sakoo, Caş kezde ketir anday ildetiŋdi. Çıkıldap münöt cürsö ötör künüŋ, O, münot, toktoboston bütor ünüŋ! Münöttör soğup, ündün bütkönünçö, İşiŋdi atkarbasan kursun türüŋ! (1927) Gençliğe Kımılda, hareket et, gençliğim! Yardımlaşın, beynim, akıl ve hissim! Kalmazsın dünyada sen ebediyen, Değişip durur zaman, geçer vaktin. Bu zamanda günün gümüş, ayın altın, Elinden geleni saç, alsın halkın. Yardımlaş, hiç olmazsa bakıp durma, Yok et halkının eski karanlık âdetlerini. Yerine getir gençken görevini, Gösterme iş yapmış gibi kendini. 180 MATERİALLAR Bakı, 11-13 oktyabr 2012-ci il Gereksiz ve anlamsız konuşma, Gençken bırak böyle illetleri. Saat tıkladıkça geçer günün, O dakika, durmaz, tükenir sesin. Dakikalar bitip sesin kesilene dek, İşini yapmazsan kurusun soyun! (1927) Cürögümö Muştumday köödöndögü balban cürök, Denege azık çaçıp, öküm süröt. Büt tulka: Salaa, tırmak-bardığına, Cetkiret ısık kandı küröp-küröp. Ketse da boydon kubat, akıl sezim. Körböysün cürögündün catkan kezin, Kubultup tokson toğuz maktasam da, Beralbayt toluk sında aytkan sözüm! Sağa sert! Men çıdaymın, çıda cürök, Kaçıtpa, kayrat bergin, kanıŋdı üröp. Bütkönçö tap küröşü, ot keçişem, Caltanbay al küröştö, bolğun cölök! Caralğam Ata curtka, elim üçün, Küröştö küyüp bütsö soŋku küçüm, Arman cok, ökünböstön kete berem, Al anık aktağanım ene sütün. (1930) Yüreğime Göğüsteki yumruk gibi pehlivan yürek, Vücuda azık saçarak hüküm sürer. Bütününe: Parmak, tırnak hepsine, Ulaştırır sıcak kanı kürüyerek. Bedenden gitse de kuvvet, akıl his, Görmezsin yüreğinin durduğu zamanı, Sözlerimle doksan dokuz kez övsem de, Yetmez tam anlamıyla söylediğim söz. Sana söz! Ben dayanacağım, dayan yürek! Yorulma, gayret et, kanını esirgemeyip. Bitene kadar mücadele, savaşacağım, Korkmadan o mücadelede, ol destek! Yaratıldım Ata yurdumda halkım için, Mücadelede yanıp biterse son gücüm, Arzum yok, pişman olmadan gideceğim, Gerçek şu ki hakettim ana sütünü… (Kasapoğlu, 2003, 542) 4. Sonuç ve Değerlendirme Tarihi olayları değerlendirirken nasıl ki günümüz şartlarına göre değil de o dönemin şartlarına göre değerlendirmek gerekiyorsa, edebi şahsiyetlerin değerlendirilmesinde de bu kıstasın 181 «II BEYNƏLXALQ TÜRK XALQLARI UŞAQ ƏDƏBİYYATI KONQRESİ» dikkate alınması ve gerçekçi bir bakış açısıyla değerlendirilmesi çok büyük bir önem arz etmektedir. Aalı Tokombayev üzerine yapılan araştırmaların bazılarında onun rejim taraftarı bir edebiyatçı olduğu ve rejimi ve Lenin’i öven eserleri bu fikre kanıt olarak gösterilmektedir. Bazı edebiyat araştırmacıları ise; onun mecburen bu tür eserler vermek zorunda kaldığını ileri sürerek SSCB döneminde; rejime ters düşen eserlerin basılamadığını gerekçe göstermektedirler. Yine aynı fikri savunanlar onun eserlerinin milli bilincin oluşmasında çok büyük bir katkısının olduğunu ve rejim idarecileri tarafından “Lenin’i eserlerinde kötü göstermeye çalışıyor, aşırı milliyetçi” gibi suçlamalarla hapse atılmasının rejim taraftarlığıyla izah edilemeyeceğini ileri sürmektedirler. Aalı Tokombayev’in en yetkin eserlerini verdiği SSCB dönemindeki siyasi ve edebi atmosferi dikkate alacak olursak; “…Yazılı Kırgız edebiyatı Sovyet döneminde başlar. Bu tarihten önceki Kırgız yazılı edebiyatını müşterek Orta Asya Türk Edebiyatı içinde ele almak gerekir. Orta Asya'da yaşayan Türk topluluklarının, Kırgızların, Uygurların, Kazakların, Tatarların, Özbeklerin bu dönemde ayrı ve bağımsız yazılı edebiyatlarından bahsetmek doğru olmaz. Sovyetler birliği döneminde edebiyat da dâhil olmak üzere güzel sanatların tüm dallarında verilen eserler Komünist Parti politikalarıyla uyuşmak zorundaydı. Partinin edebiyattan beklediği meseleler çok farklı idi. Bu prensipler dâhilinde ortaya konulan edebiyat dış dünyaya kapalı, sadece partinin izin verdiği esaslar dâhilinde yalancı bir realizm ile oluşturuluyordu. Yazarlar ve şairler eserlerini bu esaslar dâhilinde kaleme almak zorundaydı. Böylelikle ortaya kolhozda inek sağan kızların emeklerinin kutsallığı, Lenin'in yüceliği, komünizmin toplumu ne derece mutlu kıldığı vs. gibi konuları işleyen bir edebiyat çıkmış, Sovyet yazarları giderek dünyanın geçirmiş olduğu değişimden habersiz kapalı bir kutu içerisinde kalmıştır…” (Gök, 2007,31) Sovyetler Birliği dönemindeki edebiyatın zorunlu çizgisini de göz önüne aldığımızda Kırgız Çocuk Edebiyatı ve Aalı Tokombayev için şunları söyleyebiliriz: a) Aalı Tokombayev de dönemimin edebiyatçıları gibi siyasi atmosferin edebiyata zorunlu bir yol çizmesi sonucunda eserlerinde genellikle komünizm propagandası yapmış veya yapmak zorunda kalmıştır. Ancak o, milli bilincin ön plana çıktığı “Kanlı Yıllar” gibi tarihi bir romanı da kaleme almıştır. b) Çağdaş Kırgız edebiyatının şiirle başladığı kabul edilir. Sözlü edebiyat geleneği çok zengin olan Kırgızlar için bu tespitin daha kabul edilebilir gelmektedir. Sözlü edebiyatın güçlü olması nedeni ile Kırgız Edebiyatı’nın temellerini atan birçok edebi şahsiyet edebiyata şiirle başlamıştır. Edebiyat araştırmacısı Prof. Dr. Keneşbek Asanaliev; Çağdaş Kırgız Edebiyatı’nın şiirler başladığı konusunu "tartışmasız bir gerçek olarak" nitelendirmektedir. Bu tespit ise; Çağdaş Kırgız Edebiyatı’nın başlangıcı olarak Aalı Tokombayev’in “Ekim Ayı Gelince” adlı şiiri olduğu fikrini savunanlar için bir kanıt niteliği taşımaktadır. Bu da Aalı Topkombayev’in Kırgız Edebiyatında tarihi bir misyonu eda ettiğinin ve bu edebiyat için ne kadar önemli olduğunu en büyük kanıtıdır. c) Aalı Tokombayev hakkında ileri sürülen her iki fikre de saygı duymakla beraber kişilerin yargılanmasının zamana ve tarihe bırakılması gerektiği önemli bir hakikattir. Bir edebi şahsiyeti incelerken onun fikir dünyasını da mutlaka dikkate almalıyız. Çünkü sanatçının fikirlerinin eserlerine yansıması doğaldır. Ama bir edebi kişiliği sadece fikirlerinden yola çıkarak dar bir kapsamda değerlendirmenin eksik ve yanlış bir değerlendirme olacağı da malumdur. Bu tür değerlendirmelerin daha geniş bir perspektifte dönemin sosyal, siyasal ve edebi atmosferi de dikkate alınarak yapılmasının daha sağlıklı olacağı kanaatindeyim. Bir de bu tespitleri yaparken hakkaniyet göz ardı edilmemeli ve meşhur bir tabirle; “Sezar’ın hakkı Sezar’a, Roma’nın hakkı Roma’ya verilmeli”. Son olarak şu hususu belirtmekte fayda görüyoruz: Aalı Tokombayev’in sanatçı kişiliği hakkında her ne kadar farklı görüşler olsa da genel kabul, Çağdaş Kırgız Edebiyatı’nın oluşma182 MATERİALLAR Bakı, 11-13 oktyabr 2012-ci il sına ve Kırgız çocuk edebiyatına büyük katkısı, milli ve kültürel bilinci güçlendiren, tarihi gerçekleri gün yüzüne çıkaran eserler vermesi yönüyle Aalı Tokombayev; SSCB dönemi Kırgız halkının en büyük şair ve yazarları arasındaki yerini almıştır. Bütün bu değerlendirmelerden sonra; şairin hakkındaki eleştirilere hem cevap mahiyetinde hem de şairin nasıl değerlendirilmek istediğini açıklayıcı olması için bildirimi onun şu veciz beyitiyle tamamlamak istiyorum: Hayat, bir gün bizi bırakıp giderse; Halk, eserlerimizle hatırlasın… AALI TOKOMBAYEV 1) 2) 3) 4) 5) 6) 7) 8) 9) 10) KAYNAKÇA ARTIKBAYEV, Kaçkınbay, Aalı Tokombayev, (20. yüzyılda Kırgız edebiyatına yön veren yazarın sanatçı kişiliği hakkında), Bişkek, 2003. ASANALİEV, K, "Door menen Birge", Kitapta "Kırgız Añgemesinin Ayrım Maseleleri" Kırgızstan, 1981, s. 193-217. CİGİTOV, Salican, Çağdaş Kırgız Edebiyatına Dair, Salican Cigitov ve Dünyası, Hazırlayanlar: Doç. Dr. Orhan Söylemez, Kemal Göz, Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi Yayınları, Bişkek, 2006, s. 2942. GÖK, Kemal, Kırgız Edebiyatına Giriş, Oluşum Yılları, Mina Dergisi, sayı-2, 2007. KAPLAN, Mehmet, (Türk Edebiyatı Üzerine Araştırmalar. Dergâh Yayınları, 5. Baskı, İstanbul, Ekim 2002. KASAPOĞLU ÇENGEL, Hülya, “Aalı Tokombayev’in ‘Kanduu Cıldar’ Romanı”, Akademik B. M Yunusaliyev cana Kırgız Filologiyası (İlimiy makalalar cıynagı), Bişkek, 2003, s. 537-544. OCAKBEĞİ, Mustafa, Aalı Tokombayev’in “Ezginin Sırrı” ve “Yaralı Yürek” adlı hikayelerinin Türkiye Türkçesine aktarılması ve bu hikayelerde “çocuk” konusunun incelenmesi, Yüksek Lisans Tezi, Manas Üniversitesi, Bişkek, 2007. TOKOMBAYEV, Aalı, Aalı Tokombayev (Balka) Şeçme Şiirler, Kırgız Ansiklopedisi Yazı İşleri Müdürlüğü, Bişkek, 1995. Türk Dünyası Edebiyatı-2, Türk İşbirliği ve Kalkınma İdaresi (TİKA). Ankara, 2002. UKUBAYEVA, Layli, Kırgız Edebiyatı 1980-1990 Yılları, s.61-73. MAKEDONYA TÜRK ÇOCUK EDEBİYATINDA BİR DÜNYA KLASİĞİ NECATİ ZEKERİYA (11.11.1928 – 10. 6. 1988) Yrd. Doç. Dr. Nazlı Rânâ GÜREL Abant İzzet Baysal Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü BOLU/TÜRKİYE [email protected] ÖZET Tito Yugoslavyasının yıkılmasından sonra (1991), bağımsızlığına kavuşan Makedonya, Balkanlar’da genç bir cumhuriyettir. Makedonya’da Türk kültürüne, Türk düşüncesine, ses bayrağımız Türkçeye, Türk edebiyatına ve insanlığa eserleriyle, çalışmalarıyla hizmet etmiş, yön vermiş şahsiyetlerden biri de Necati Zekeriya’dır. Makedonya ve Kosova Türkleri edebiyatının ilk dönem sanatçılarından biri olan Necati Zekeriya, deyince akla onlarca kitap, yüzlerce makale, yetiştirdiği çocuklar, elinden tuttuğu gençler, arkadaşlık ettiği usta kalemler, Birlik gazetesi, Piyoner, Sevinç, Tomurcuk, Kuş gibi çocuk dergileri, çeviri kitaplar ve tabii ki, hikâye ve şiir ağırlıklı telif eserler…En önemlisi de ORHAN gelir… Makedonya’da TÜRKÇE ÇOCUK EDEBİYATI gelir, gelmelidir. Türk asıllı Makedonyalı şair, eleştirmen, hikâyeci, yayıncı Necati Zekeriya, 1928 yılında Üsküp’te dünyaya geldi. 1988 yılında da vefat etti. Biz bu tebliğimizde; Makedonya’daki Türk varlığına dikkat çektikten sonra, Makedonya çocuk edebiyatının güçlü temsilcisi Necati Zekeriya’nın hayatına temas edeceğiz. Necati Zekeriya’nın bir çocuk edebiyatçısı olarak 183 «II BEYNƏLXALQ TÜRK XALQLARI UŞAQ ƏDƏBİYYATI KONQRESİ» yaptığı hizmetler ve eserleri üzerinde dururken ORHAN adlı kitabının çocuk edebiyatında dünya klasiklerinden biri sayılması gerektiğini gerekçeleriyle birlikte anlatacağız. Anahtar Kelimeler: Çocuk Edebiyatı, Necati Zekeriya, Makedonya, Türk Dünyası, Dünya Klasiği GİRİŞ Tito Yugoslavyasının yıkılmasından sonra (1991), bağımsızlığına kavuşan Makedonya, Balkanlar’da genç bir cumhuriyettir. Makedonya Türkleri, her şeye rağmen kimliklerini yaşatmak, kültürlerini geliştirmek, eğitim sorunlarını çözmek, örf ve adetleri ile millî, dinî ve insanî çıkarlarını elde etmek ve korumak için yıllardır yürüttükleri savaşımdan vazgeçmiş değiller. Bulundukları ülkede kiracı değil, analarının evindeymiş gibi hayatlarını sürdürmektedirler. Bu yüzden partileriyle, dernekleriyle, kurum ve kuruluşlarıyla yarınlara dönük, dedelerinden miras olan bu ülkede diğer milletlerle birlikte eşit olarak yaşamak, devletlerinin gelişmesi için sadık vatandaş olarak üzerlerine düşen görevleri yerine getirerek ocaklarını yeşertmekte kararlılar. Makedonya Türklerinin kimliklerini yaşatmak için bu ölüm kalım savaşımında halkın yanında ve önünde birçok değerli aydın ve yazar, çizer de vardı. Halkın sesi ve vicdanı olmaya uğraşan bu ünlü kişiler, yazı ve çalışmalarıyla her zaman Makedonya Türklerinin zengin ve parlak tarihe sahip olduklarını vurgulamış ve varlıklarının ebedî olması için büyük caba harcamışlardır. Özellikle İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra, başarılı bir biçimde gelişen çağdaş Türk edebiyatının temel taşı olmuşlardır. Makedonya’da Türk kültürüne, Türk düşüncesine, ses bayrağımız Türkçeye, Türk edebiyatına ve insanlığa eserleriyle, çalışmalarıyla hizmet etmiş, yön vermiş şahsiyetlerden biri de Necati Zekeriya’dır. Makedonya ve Kosova Türkleri edebiyatının ilk dönem sanatçılarından biri olan Necati Zekeriya, deyince akla onlarca kitap, yüzlerce makale, yetiştirdiği çocuklar, elinden tuttuğu gençler, arkadaşlık ettiği usta kalemler, Birlik gazetesi, Piyoner, Sevinç, Tomurcuk, Kuş gibi çocuk dergileri, çeviri kitaplar ve tabii ki, hikâye ve şiir ağırlıklı telif eserler… En önemlisi de ORHAN gelir… Makedonya’da TÜRKÇE ÇOCUK EDEBİYATI gelir, gelmelidir. Türk asıllı Makedonyalı şair, eleştirmen, hikâyeci, yayıncı Necati Zekeriya, 1928 yılında Üsküp’te dünyaya geldi. O, bir çocuk edebiyatçısı olarak; Tito Yugoslavyasında Makedonya’da Türkçe yayınlanan çocuk dergilerinde, önce Piyoner, sonra da bunun devamı sayılan Seviç ve ona ilave olarak yayına başlayan Tomurcuk dergilerinin yayın yönetmeni oldu. Bu dergiler Makedonya’da Türkçe çocuk edebiyatının gelişmesinde, yaşatılmasında, en önemlisi de Türk çocuklarının edebiyatla tanışıp aydınlık bir geleceğe hazırlanmasında çok önemli bir rol oynamışlardır. Necati Zekeriya, 1969’da Birlik gazetesinin baş ve sorumlu yazarlığına getirildi. Gazete bünyesinde BİRLİK YAYINLAR’nı kurdu. Bu yayınevi Makedonya’da Türkçe yayın etkinliğini ilk başlatan kuruluş olmuş, 2003 yılına kadar da Türkçe kitapların tek yayın adresi olmaya devam etmiştir. Birlik yayınları adı altında pek çok çocuk kitabı yayınlanmış, ilk başlangıçta bunların çoğunda da Necati Zekeriya’nın yazar, eleştirmen, çeviren, başyazar ve lektör (editör, hazırlayan, düzeltmen) olarak emeği vardır. Necati Zekeriya siyasî sebeplerle Makedonya’dan uzaklaştırılınca Kosova’nın başşehri Piriştine’ye gitti ve burada Tan Yayınlarınca çıkarılan Kuş adlı çocuk dergisinin yayına başlamasını sağladı. Kuş dergisi, Kosova’da Türkçe yayınlanan ilk çocuk dergisidir. Necati Zekeriya’nın çeviri, şiir ve yazıları Türkiye’de Varlık, Türkiye Yazıları, Milliyet Sanat, Yedi Tepe, Saçak gibi dergilerde yayımlandı. Kitaplarından da Türkiye’de yayımlananlar oldu. Kahramanı Orhan olan hikâyelerden “Bizim Sokağın Çocukları” adlı kitap Çocuk Vakfı tarafından, Orhan da Koza yayınları tarafından basıldı. Millî Eğitim Bakanlığı da Necati Zekeriya’nın Hikâyeleri adlı bir kitap yayımladı, “Bir Yazar Bir Eser” projesi kapsamında da “Bizim Sokağın Çocukları” adlı eseri basmayı kararlaştırmıştır. 184 MATERİALLAR Bakı, 11-13 oktyabr 2012-ci il Yazarın çocuk edebiyatında bir dünya klasiği özelliği taşıyan Orhan adlı kitabı Makedonya’da halen ilköğretim öğrencileri için Lektür (100 Temel Eser) kitaplar listesindedir ve bu kitap Makedoncaya, Arnavutçaya, Sırpçaya, Romence’ye de çevrilmiştir. Biz bu tebliğimizde; Makedonya’daki Türk varlığına dikkat çektikten sonra, Makedonya çocuk edebiyatının güçlü temsilcisi Necati Zekeriya’nın hayatına temas edeceğiz. Necati Zekeriya’nın bir çocuk edebiyatçısı olarak yaptığı hizmetler ve eserleri üzerinde dururken ORHAN adlı kitabının çocuk edebiyatında dünya klasiklerinden biri sayılması gerektiğini gerekçeleriyle birlikte anlatacağız. Necati Zekeriya, Yugoslavya Türk edebiyatı yazarlarından çocuklar için bir antoloji hazırlar. Bu kitaba yazdığı önsözde önce çocuk edebiyatının yanlış bir anlayışla çoğu zaman küçümsenmesinden yakındıktan sonra da Yugoslavya’da çocuk edebiyatının nasıl başlayıp geliştiğine dair tespitlerde bulunur: “Bu edebiyat, bizde bir bakıma kısır geleneklerle başlamış, ilk yıllarında, örneğin: Halk Kurtuluş savaşından hemen sonra, savaş sıralarında da, bir yandan Yugoslavya ozanı Zmay’ın, öte yandan da Türk çocuk şiirinin kurucusu sayılan Tevfik Fikret’in, az çok ulusal folklorun, türkülerin, ninnilerin etkisiyle başlamış, uzun yıllar bu etkilerden, hiç olmazsa bu etkilerin öğüt verici, didaktik, vezin hem de uyak (kafiye) anlayışından kurtulamamıştır. Ama okurlarımızın talihine bu durum uzun sürmemiştir. Yugoslavya’da yaşayan Türk azınlığın çocuk edebiyatı da kalıplardan, akıl hem de öğüt verici öğelerden, baba, amca, hoca niteliğinden kurtulmuş, çocuklara, çocuk düşlerine, çocuk anlayışlarına, çocuk tutkularına, çocuk isteklerine bel bağlamış, öz hem de biçim bakımından çağdaşlaşmış, zaman hem de zemin içinde yapraklanıp budaklanmaya başlamıştır. Bugün Yugoslavya çocuk edebiyatında Hırvatistan’da bir Grigor Vitez, Sırbistan’da bir Duşan Radoviç, Dragan Lukiç, Makedonya’da bir Slavko Yanevski, Vanço Nikoleski, Bosna Hersek’te bir Ahmet Hromaciç, Karadağ’ da bir Çedo Vukoviç, Slovenya’da bir Tone Selişkar, Ela Peroçi çocuk şiirinde, çocuk öykülerinde, çocuk romanında öncülük yapıyorlarsa, bu yaptıkları birçok şiir hem de hikâyelerin de gelecek kuşaklara etkide bulunacakları, gelenek niteliğine yükselecekleri pek doğaldır.” (Zekeriya, 1963:5–6) Necati Zekeriya, yukarda ismini saydığı Yugoslavya çocuk edebiyatı yazarlarından ve Yugoslavya’daki diğer halkların (Macar, Arnavut, İtalyan, Romen ve Bulgar) şairlerinden de seçtiği şiirlerden bir antoloji yaparak 1964 yılında Üsküp’te Bir Dalda Bin Çiçek adıyla kitap halinde yayımlar. 1963 yılında Üsküp’te Çiçek adıyla basılan ilk antolojide ise sırasıyla; Enver Tuzcu, Fahri Kaya, Hasan Mercan, Hüseyin Süleyman, İlhami Emin, Mustafa Karahasan, Naim Şaban, Necati Zekeriya, Nusret Dişo, Nimetullah Hafız ve Şükrü Ramo’nun eserlerine yer verir. Bu antolojinin önsözünde çocuk edebiyatından ne anlamak gerektiği konusunda da kanatlerini okuyucuyla paylaşır: “Bugün çocuk edebiyatı, kuşkusuz vaktiyle çocukları karşısında oyuncak, akıl, öğüt vermiye küçük küçücük, mini mini yavru çocuklar gibi görmektedir. Çocuk – yaşı bir yana bırakıldığında – yaşlılar kadar anlayışlı, akıllı, ekinli, etli hem de kemiklidir. Hele buraya onları çevreleyen çağdaş acunu katacak olursak, onların sanat hem de teknik bilgilerin imrenecek, onları karşımızda çelişmeye eğilimli aydınlar göreceğiz. İşte bu kitapta kuşkusuz her şiir hem de öyküde ya da her ozanda, her yazarda, her yazıyla uğraşanda değilse de, böyle örneklere çok rastlanılmaktadır. Bundan başka burada, kuşkusuz gene bazı şiirler hem de öyküler çocukların yapma yaş hem de sınır anlayışından, yapma kalıplardan kurtulmuş, bunların çoğu, yaşlılar, diyeceğimiz çocuk büyükleri tarafından da seve seve okunacaklardır. Çocuk edebiyatının bugünkü asıllı ereklerinden biri de bu zaten. (Tagore’yi, Çukovski’yi, Renar’ı, Rodari’yi, Lorka’yı okuyan çocuklara az mı rastlıyoruz?) Çocuk edebiyatını öteki edebiyattan ayırmamak, cepten, yenden, iğneden çıkarır gibi şiir ya da öykü, çocuk romanı yazmamak, bunu kekelemekten kurtarmak, kulağa hoş giden ahenkten “sanat sanat içindir” kuralından çok, çocuklara yetkili bil 185 «II BEYNƏLXALQ TÜRK XALQLARI UŞAQ ƏDƏBİYYATI KONQRESİ» giler vermek, konuları çoğu kez olumsuz yönünden ele almak, soru hem de sorun yoluyla bulmak, doğal resimler yapmak, çocuğu yakında, sorunlar içinde göstermek, süresi kısa olmayan erdemler uyandırmak, onu sanata, güzelliğe yöneltmek; olumlu geleneklerin, örflerin, folklorun, örneğin; ninnilerin, türkülerin, tekerlemelerin, masalların kaynaklarından pak su içirmek, çağdaş bilimin verdiği ürünlerin izinden yürütmektir.” (Zekeriya, 1963:6) Bu antolojinin ikinci baskısı “Sevinç Kitapları” adı altında Nova Makedoniya yayınevi tarafından Üsküp’te 1969’da yapılmıştır. Bu yeni baskıya; öncekilere ilaveten giren çocuk edebiyatçıları ise şunlardır: Süreyya Yusuf, Enver Baki, İskender Muzbeğ, Bayram İbrahim. Çiçek, “Lulet” adıyla şair Adem Gaytani tarafından Arnavutçaya çevrilmiş ve 1966 yılında Üsküp’te Detska Radost yayınları arasında çıkmıştır. Böylece, Necati Zekeriya’nın “Çocuk yazınımızı Yugoslavya’da yaşayan her ulus ve halkların çocuklarına da çeviri yoluyla tanıtmalıyız. Bu da bizim borcumuzdur.” Sözü bir nebze de olsa gerçekleşmiştir. Necati Zekeriya, 1985 yılında Kosova’da Tan yayınları arasında çıkan bir antoloji daha hazırlar. Yugoslavya Türk edebiyatının çocuk şiirleri güldestesi olan bu antolojinin önsözünde, Türkün bu kültür coğrafyasında çocuk edebiyatı nasıl başlamış ve gelişmiştir buna dair bilgiler de vermiştir: Yugoslavya’da öykü türüne oranla, şiir, çocuk şiiri de çok eskiden yazılmıştır. Kimi belgelere göre, Üsküp ozanı İshak Çelebi, yaşadığı XVI: yüzyılda daha kimi ninniler ve çiçekler üstüne çocuklara şiirler yazmıştır. O dönemde yaşayan, yaratan Bosna-Hersek, Manastır, Prizren, Priştine ozanları da, büyükler için şiir yazarken, herhalde küçük dostlarını, çocukları da unutmamışlardır. İki dünya savaşı arasında yetişen kimi ozanlar, çoğunlukla şeyhler çocuk şiirleri de yazmışlardır. Bunlardan biri Prizrenli Hacı Ömer Lütfi’dir. O, 1871–1929 yıllarında yaşamıştır. Değişik konularda şiirler yazmıştır, Ekim Devrimine, Lenin’e de dizeler sunmuştur. Ondan kalan çocuk şiirleri arasında “Kızımım Ninnisi” adlı şiiri, tekerleme öğeleriyle, buluşlarıyla, vezniyle, uyaklarıyla, müziğiyle harikadır, örneğin: Beşiğidir boyalı Yastığıdır oyalı Yuvasıdır ferahlı Ferahlıdır ninni ninni. Aşağı yukarı aynı yıllarda, Üsküp’te de bir ozan yaşamıştır. Çeşitli türlerde yapıt veren bu ozan çocuk şiirleri de yazmış, hatta bunları bestelemiştir bile. Kurtuluş Savaşından sonra, Türkçe açılan okullarda sık sık söylenen: Ey vatanın öz kızı Sen ol sabah yıldızı Türküsünün sözleri 1872–1936 yıllarında yaşayan ozan şeyh İbrahim Sadeddin yazmıştır. Her halde, analar çocuklarını uyuturken, tekerlemeler, ninniler söylemişlerdi. Halk Kurtuluş Savaşı yıllarlında, babaları dağlarda savaşan çocuklara anaları şiirler yazmışlardır. Nedir ki, bu şiirler, o dönemde Türkçe dergiler, gazeteler olmadığı için yayınlanmamıştır, bugüne kadar da derlenmemiştir. Ama dillerde taşınan tekerlemelere, türkülere, manilere dayanarak, Türkçe çocuk şiirlerinin bu topraklarda çok eskiden beri yazıldığı kesindir. İlk Türkçe şiirler, çocuk şiirleri, çocuk türküleri, kurtuluştan sonra, her halde çeviri yoluyla, yeni açılan Türk okullarında söylenmiştir. Bunlardan biri de şudur: Biz Tito’nun ordusuyuz Hiç kimseden korkmayız! Ve benzer, çoğunlukla, öğrencilerin, pionerlerin, müsamerelerde, kır gezintilerinde, gösterilerde söyledikleri şiirler, türküler ve marşlardır. İlk şiirler, 24 Aralık 1944’te çıkmaya başlayan Birlik gazetesinde yayınlanmıştır. Birlik gazetesi başlangıçta “Alfabe” rolünü oynamıştır. Gazetede çocuk eki hazırlamaya başlayınca ve ilk Alfabe ve daha sonra ilk Sevimli Kıraat (Okuma kitabı) çıkınca, çocuk şiirlerini bu 186 MATERİALLAR Bakı, 11-13 oktyabr 2012-ci il arada yazanların sayısı da çoğalmıştır. Başlangıçta Enver Tuzcu, Şükrü Ramo, bakkal Sakip, öğretmen Halit İsa, üç-dört yıl sonraları da Fahri Kaya, Mahmut Kıratlı, İlhami Emin vb. Ama 1950’de Pioner Gazetesi çıkmaya başlayınca, çocuk şiirleri, ayrı bir yoğunluk kazanmıştır. Derginin ilk sayısında Necati Zekeriya’nın “Okul Çağırıyor” ve “Okul Hasreti” ve İlhami Emin’in “İlk Ders” adlı şiirleri yayınlanmıştır. Derginin üçüncü Kasım Sayısında ise Şükrü Ramo’nun “Yirmidokuz Kasım” Enver Tuzcu’nun “Pioner Boyunbağı” Şubat Sayısında Enver Tuzcu’nun “Kış”, Şevki Mahmut’un “Kedim” ve Fahri Kaya’nın “Kardan Adam” adlı şiirlerine rastlıyoruz. Bir yıl sonra Pioner Gazetesi yerine Sevinç dergisi, 1957’de de Tomurcuk dergisi çıkmaya başlayınca, çocuk şiiri yazanların sayısı artmıştır. (Zekeriya, 1985:5–8) Sevinç ve Tomurcuk dergilerinin yayın hayatına girmesiyle, daha önce değişik türlerde ve yetişkinler için yazan yazar ve şairler de çocuk edebiyatına yönelmişlerdir. Necati Zekeriya da Kosova’da 1985 yılında yayımlanan Çiğdem adlı antolojisine bunların şiirlerini almıştır. Önce haklarında kısa bir bilgi verdiği ve şiirlerinden bu antoloji için seçmeler yaptığı şairler doğun tarihlerine göre şunlardır: Enver Tuzcu (1916), Şükrü Ramo (1919), Necati Zekeriya (1928), Fahri Kaya (1930), İlhami Emin (1931), Naim Şaban (1937), Nusret Dişo Ülkü (1938), Nimetullah Hafız (1939), Arif Bozacı (1944), Hasan Mercan (1944), Bayram İbrahim (1947), İskender Muzbeğ (1947), Avni Engüllü (1948), Suat Engüllü (1950), Ağim Rıfat Yeşeren (1951), Zeynel Beksaç (1952). Makedonya’nın bağımsızlığına kavuşmasıyla birlikte özelleştirme süreci de zaman içerisinde başlamıştır. Bu özelleştirmeden çocuk edebiyatı da etkilenmiştir. Daha önce devletin olan gazete ve dergiler, yayınevleri birer birer özelleştirilirken bu süreçten en fazla etkilenen ve tabi ki olumsuz etkilenen Türkçe yayın faaliyetleri ve Türkçe çocuk edebiyatı olmuştur. Çünkü, Birlik Yayınları özelleştirilince; Makedonya Türklerinin sesi olan Birlik gazetesiyle birlikte çocuklar için çıkan Sevinç ve tomurcuk dergileri ile Sesler dergisi de kapanmıştır. Türkçe kitap yayını yapan nerdeyse tek yayın faaliyeti olan Birlik Yayınları da kapanmıştır. Ülkede Türk nüfusunun azlığını bahane ederek ekonomik olmadığı gerekçesiyle hiçbir özel yayınevi Türkçe kitap, dergi ve gazete yayını yapmamakta kararlı gözüküyorlar. Hatta Türkçe ders kitapları konusunda da Makedonya’da ciddi bir sıkıntı halen yaşanmaktadır. Yeni Balkan Gazetesi, önce Kosova’da Yeni Dönem Gazetesinin eki olarak çıkmaya başlamış daha sonra da Makedonya’nın başkenti Üsküp’te yayınlanmayı sürdürmüştür. Bu gazete Makedonya’da halen özel teşebbüs tarafından Türkçe çıkan tek gazetedir. Gazetenin içinde “Bahçe” adıyla çocuk sayfası da hazırlanmaktadır. Yeni Balkan gazetesi bir de çocuklar için çocuk dergisi çıkartmak teşebbüsünde bulunmuştur. “Makedonya Türk Çocuklarının Sevinci Bahçe” adıyla ilk sayısını da Eylül-Ekim 2004 tarihinde çıkartmıştır. İki aylık dönemlerle çıkması planlanan bu çocuk dergisi de Makedonya’da özel teşebbüsün çıkarttığı Türkçe ilk çocuk dergisidir. Derginin adının “Bahçe” olması da enteresandır. “Bahçe” adını kullanmalarında daha önce Balkanlarda yayınlanan “Çocuk Bahçesi” ve “Bahçe” dergilerinden esinlenmişlerdir. 2004 yılı Balkanlarda Çocuk Bahçesi dergisinin çıkmaya başlamasının 100. yılıdır. Zaten bu yeni derginin kapağında da hem “Bahçe”nin, hem “Çocuk Bahçesi”nin hem de “Sevinç” ve “Tomurçuk”un kapak resimleri vardır. Editörlüğünü Zeki Gürel’in yaptığı “Makedonya Türk Çocuklarının Sevinci Bahçe” dergisi, ilk sayısında “Başlarken” başlığı altında şöyle demektedir: “Dergimizin adını Bahçe koyduk. Çünkü biz balkanlarda şanlı bir geçmişin çocuklarıyız. Bir geleneği devam ettirdiğimizi anlatmak için bu coğrafyada yüz yıl önce yayımlanan Bahçe dergisinin adını aldık. Çocuk Bahçesi, Bahçe, Hüsn ve Şiir, Pioner, Sevinç, Tomurçuk ve Birlik gazetesinin Çocuk Bahçesi sayfalarında yer alan güzelliklerle büyüyen yetişkinlerimizin evlatları sevgili çocuklarımız da bu anlamlı geçmişin geleceğe taşıyıcısı olacaklardır diye düşünüyoruz.” (Bahçe, 2004:4) Maalesef maddî imkânsızlıklar ve ilgisizlik yüzünden bu çocuk dergisi ilk sayısından sonra yayınlanamamıştır. Birlik yayınlarını alan firma, Remzi Canova’nın idaresinde eski Seviç 187 «II BEYNƏLXALQ TÜRK XALQLARI UŞAQ ƏDƏBİYYATI KONQRESİ» ve Tomurçuk dergilerini yaşatmak adına zaman zaman “Seviç-Tomurcuk” adıyla Türkçe bir çocuk dergisi çıkartmaktadır. Köprü adıyla yayımlanan dergi de bir ara çocuklar için adını “Kardelen” koydukları bir çocuk dergisi çıkarttılar. Bugün artık öteki türlerde eser veren yazar ve şairlerin neredeyse tamamı çocuklar için yazmaktadırlar. Adeta denilebilir ki, Makedonya’da sanat ve edebiyat çocuk edebiyatı odaklıdır. Necati Zekeriya’nın 1985’de adını zikredip eserlerinden seçmeler yaptığı çocuk edebiyatçılarının arasına geçen zamanda yeni isimler de dâhil olmuştur. Cevahir Selim, Lütfi Seyfullah, Esat Bayram, Altay Suroy, Güler Selim, Murteza Buşra, Osman Baymak, Sabit Yusuf, Fahri Ali, İrfan Belûr, Recep Murat Bugariç,,Enver Baki, Arif Bozacı, Secaattin Koka, Sadık Tanyol, Mustafa Yaşar, Sabahattin Sezair, Avni Abdullah, Alaattin Tahir, Fahri Mermer, Altay Suroy, Yusuf Edip, Fikri Şişko, Melahat Engüllü, Enver İlyas, Reşit Hanadan,Raif Kırkul, Alaattin M. İsmail, Özcan Micalar, Burhan Sait, Biba İsmail, Tülay İbrahim, Rifat Emin, Oktay Ahmet, Esin Muzbeğ, Halise Özgün, Nadire Maksut, Hüşah Vardar, Leyla Hüseyin, Ahmet S. İğciler, … Bu listeyi oluştururken Makedonya ve Kosova’yı bir bütün olarak düşündüğümüzü de belirtmeliyiz. Makedonya ve Kosova, 1980’li yılların sonlarına kadar aynı ülke içerisinde yer alıyordu. Bu yıllarda dünyanın önemli bir kısmına yayılmış olan sarsıntılardan bu bölgeler de etkilendi. Makedonya bağımsız bir devlet olarak Yugoslavya’dan ayrıldı. Fakat gerek Makedonya ve Kosova’nın birbirine sınır olması, gerekse buralarda yaşayan Türk unsuru arasındaki kültür bağının çok eskilere dayanması; sanat ve edebiyat anlayışındaki yakınlığı uzun bir süre daha devam ettirecektir. (Hayber, 2001:11) Makedonya ve Kosova, Türk-İslâm kültürü açısından bakıldığında aynı kültür havzası içerisindedir. Bu kültür havzasının sanat ve edebiyat adamlarını ille de bir bölgeye mal etmek zordur, doğru da değildir. Meselâ, Makedonya’nın Köprülü (Veles) şehrinde doğan Süreyya Yusuf’u ömrü Kosova’nın başkenti Priştine’de geçmiştir. Kosova Prizrenli olan Hasan Mercan’ın en verimli yılları Makedoya Üsküp’te geçmiştir. Pirizren’de doğan Nusret Dişo Ülkü’ nün ömrü Priştine ve Üsküp arasında geçmiştir. Halen de Üsküp’te yaşamaktadır. Yazı hayatına Priştine’de Kuş adlı çocuk dergisinde başlamıştır ama halen Üsküp’te Arkadaş adlı bir çocuk dergisi ile Türk Kalemeri ve Türk Dilmaç isimli dergileri çıkartmaktadır. Özetle söylemek gerekirse Makedonya’da doğup büyüyenlerin yazdıkları Kosova’da Kuş ve Cevren dergisinde ve Tan yayınlarında, Kosova’da doğup büyüyenlerin yazdıkları da Makedonya’da Birlik gazetesinde, Seviç ve Tomurcuk gibi çocuk dergilerinde, Sesler’de ve Birlik yayınlarında çıkmıştır. 1991 sonrasında oluşan yeni yapılanmayla birlikte de bu beraberlik iki farklı devlet olmalarına rağmen devam etmiştir. Meselâ Pirizren’de çıkan Yeni Dönem Gazetesi, bugün halen Üsküp’te çıkan Yeni Balkan gazetesini ilk başlangıçta ek olarak vermiştir. Bu iki gazetenin ilk günden beri ortak köşe yazarları bulunmaktadır. Ben de hem Yeni Dönem’de hem de Yeni Balkan’da yazıları çıkmış bir Türkiyeliyim. Makedonya ve Kosova için; Türkiye Azerbaycan için dediğimiz “iki devlet tek millet” tabirini çok rahatlıkla söylemek mümkündür. Çünkü bu hakikati değiştirmeye kimsenin gücü yetmeyecektir. Üsküp’te 1928 yılında dünyaya gelen Necati Zekeriya, yaşadığı dönemde ve hâlen Makedonya ve Kosova Türk edebiyatının en büyük ustalarından biridir. O, bu kültürün çocuk edebiyatında da bir numaralı adıdır. O, Makedonya’da Pioner dergisinde başladığı çocuklar için yazma uğraşını Sevinç ve Tomurcuk dergilerinde de sürdürmüştür. Hatta bu dergilerin uzun süre başyazarlığını da yapmıştır. Kosova’da Kuş adlı çocuk dergisini de yayın hayatına kazandırmış ve bir müddet bu dergiyi yönetmiştir de. Kitaplarının büyük bir kısmı Kosova’da Tan Yayınları arasında, Makedonya’da da Birlik Yayınları arasında basılmıştır. Yayına hazırladığı antolojilerde de hiçbir ayrım yapmaksızın Makedonya ve Kosova’da Türkçe yazanları aynı antolojilerde buluşturarak çocukların huzuruna çıkmıştır. “Ayrıca, Türkçeden Yugoslavya’da 188 MATERİALLAR Bakı, 11-13 oktyabr 2012-ci il konuşulan dillere, onlardan da Türkçeye çok sayıda tercümeler yapmıştır. Fakat Bizim Sokağın Romeo ve Juliyet’i yazarı, her şeyden önce küçüklerin büyük şairidir. Mahalli etkilerden arınmış canlı bir dil, değişik edebiyatları iyi tanımış ve yer yer onların izlerini hissetmiş olmasına karşın hep kendine özgü kalan bir deyiş, muhtevaya uygun bir şekil meydana getirmedeki ustalık ve tatlı anlatım, onun çocuklarla ilgili kitaplarının temel özellikleridir. Bu konuyla ilgili kitaplarında o çocuk dünyasına kolayca girebilmekte, bu da çocukların onun eserlerinde kendilerini bulmalarına, kahramanla özdeşleşmelerine ve onları hemen sevmelerine neden olmaktadır. Bu eserlerde çocukların kaygıları, sevgileri, umutları, kısaca tüm dünyaları çok güzel anlatılmıştır.”(İsen, 1983:11) Necati Zekeriya’nın çocuk edebiyatıyla ilgili telif eserleri şunlardır: Okul Çanı (1952, şiir), Silahşör Tavşan (1953, şiir), Gelincik (1954, şiir), Kırmızı Küpeler (1958, şiir), Bizim Sokağın Çocukları (1961, hikâye), Ninniler (1964, şiir), Damlalar (1966, şiir), Eski Sokağın Çocukları (1967, hikâye), Yeni Sokağın Çocukları (1967, hikâye), Bizim Sokağın Romeo ve Juliet’i (1969, hikâye), Yeşil Nerede (1975, şiir), Eskiler Alırım Yeniler Satarım (1981, hikâye), Ağaçlar Dile Gelse (1986, şiir), Harfler Ne Yer (1987, şiir), Orhan (1988, hikâye), Tuka Ziveat Pensi (1988, şiir),Ablama Sevda Şiirleri (1995, şiir) Çocuklar için yazdıklarıyla da tanınan ve aynı zamanda Yugoslavya Enformasyon Bakanlığı da yapmış olan Fahri Kaya, Necati Zekeriya ile ilgili şu değerlendirmeyi yapıyor: “İkinci Dünya Savaşı’ndan günümüze kadar, geçen altmış yıllık dönemde, Rumeli’nin bu bölgesinde yaratılan edebiyatımızın, adları belleklerden kolay kolay silinemeyecek birkaç sanatçısı vardır. Bu kalem erlerimizin en önde gelenlerinden biri, kuşkusuz Necati Zekeriya’dır. Onun yazdığı şiirler, hikâyeler ve denemelerin Makedonya Türklerinin edebiyatında önemli bir yeri vardır. O, aynı zamanda başarılı bir gazeteci, iyi bir eğitmen, becerikli bir yayımcı, kültür alanında deneyimli bir örgütleyiciydi. Yaptığını her zaman iyi yapmayı, güzel bir eser yaratmayı, yararlı bir eylemde bulunmayı amaçlayan nadir aydınlarımızdan biriydi.” (Kaya, 2008:236) Necati Zekeriya, birçok türde yazılar yazdı, yayıncılık yaptı, ders kitapları yazdı. Ama çocuklar için yazdığı kısa hikâyelerinin onun sanatında ayrı bir yeri ve değeri vardır. Biz de bu tebliğimizde Necati Zekeriya’nın dünya klasiği sayılması gereken Orhan isimli eseri üzerinde yoğunlaşacağız. Necati Zekeriya’nın çocuk edebiyatında hikâye yazarı olarak tanınmasında, hikâyelerindeki kurgu, anlatım tekniği, dil ve üslûp kadar bu hikâyelerin ortak kahramanı Orhan’ın da büyük payı vardır. Orhan, Bizim Sokağın Çocukları’nın başkahramanıdır. Bu kitapta neredeyse her biri bir sayfadan oluşan otuz beş hikâye bulunmaktadır. Bu kitabı takip eden Eski Sokağın Çocukları, Yeni Sokağın Çocukları, Güzel Nedir Çirkin Nedir (Bu kitaptaki hikâyelerin büyük bir bölümü daha önce yayımlanan hikâye kitaplarından alınmıştır), Bizim Sokağın Romeo ve Juliet’i’nde ve hatta ölümünden yedi yıl sonra yayımlanan şiir kitabı Ablama Sevda Şiirleri’nde merkezde hep Orhan vardır. Böyle olduğu için de 1988 yılında bütün bu hikâyeler Orhan adıyla tek bir kitap halinde Üsküp’te Birlik Yayınları tarafından basılmıştır. Kimdir bu Orhan? Necati Zekeriya’nın kendisi de ikinci kitabında kahramanıyla ilgili olarak yapmadığı tanımı ikinci kitabında yapar: “Orhan var mıdır? Orhan çocuk mudur? Kimdir bu Orhan? Ve sorularının cevabını da yine kendi verir: “Orhan vardır, olmaz olur mu? Önce de vardı, şimdi de vardır. Çocuklar, tıpkı sizin gibi. Sevmediği şey yoktur. Bütün iyilikler, bütün güzellikler onunmuş gibi doludizgin koşar durmadan, yorulmadan. Evet, sevmediği şey yoktur. Yemişler onun, çayırlar onun, bayırlar onun. Ama en çok gülümsemeyi sever.” Ve asıl vermek istediği mesajı da şu cümlesiyle vurgular: “Çocuklar gülerse güzelleşir, çocuklar ağlarsa çirkinleşir.” Bir nehir roman gibi bir birine bağlı olarak tasarlanmış bu kitaplarda Orhan, ilk başta okulöncesi çağdadır, zamanla büyür. Ablama Sevda Şiirleri’ne gelindiğinde Orhan büyümüştür. 189 «II BEYNƏLXALQ TÜRK XALQLARI UŞAQ ƏDƏBİYYATI KONQRESİ» Ama şair burada Orhan’ın yaşını vermez. Nerdeyse bu kitaptaki kırk şiirin tamamının son iki dizesinde Orhan’a âşık olan kızın on bir yaşında olduğunu ısrarla vurgular. Kız ile Orhan arasındaki sevda, Şirin ile Ferhat’ın aşk hikâyesine benzer. Annesi kızına sevdanın ateş olduğunu söylese de o buna aldırmaz: Kim ne dese ablam şaşırmaz yolundan En mutludur Orhan tutsa kolundan Orhan’ın kemeri ablamın belinde Sevdası okunur saçının telinde Ablam şiir yazar Orhan’a gönlünce Orhan ablamı düşürmez dilinden gün gece El ele yoldan köprüden geçerler Gelen geçene selam verirler Görenler sorar bu çocuklara ne olmuş Derim ki tencere yuvarlanmış kapağını bulmuş Sevda kuşu uçar Orhan’ın başında Oysa ablam on bir yaşında. BİZİM SOKAĞIN ÇOCUKLARI Gün bizim sokağa indi. Gün bizim sokağın kapılarını açtı. Gün bizim sokağın çocuklarını içine aldı. Gün bizim sokağa renk getirdi, oyun getirdi. Sepetli çocuk başladı oynamaya: “Yağ satarım, bal satarım, kimse bilmez ne satarım.” O susunca sarışın çocuk aldı işi eline: “Ali ağa dum dum, beş para buldum, çarşıya gittim, çarşı yok, eve geldim ev yok, tarana taştı, kaşık yok, çocuk ağlar beşik yok.” Birer birer küçükler bir araya geldiler. —Haydi, uçtu uçtu oynayalım, dedi en küçüğü. Bu teklife hepsi razı oldular. Tam ortada bir dairecik yaptılar… En büyüğü başladı saymaya: “Edinene, bedinene, duda biner kadınene, entüm bentüm, talih tilki, dum bam pis…” —Pis değilim ben, dedi ilk defa oyuna katılan şişman çocuk. Pis sensin sen… —Bu oyundur be, oyunda dargınlık olmaz, dedi büyüğü. Anlaşıncaya kadar azıcık kavga da yaptılar. —Uçtu, uçtu, ne uçtu? —Leylek uçtu. Başladılar: “leylek leylek havada, yumurtası tavada, çağıralım ot yesin, ot yemezse et yesin.” —Uçtu, uçtu ne uçtu? —Karga uçtu, dedi biri, sonra devam etti: “Karga karga gak dedi, çık şu dala bak dedi…” Sözü aldı başka biri: -“Çıktım baktım o dala şu karga ne budala. Karga fındık getirdi, onu tuttu bir kedi, miyav dedi, av dedi.” Bir ara çocuklar öteye beriye dağıldılar. Biri bir kömür aldı, Duvara elleri açık bir çocuk resmi çizdi. Biri komşu evin eriğine tırmandı, kimseye sormadan erik kopardı. Başka biri kıskançlıktan usturayla arkadaşının uçurtmasının ipini kesti. Biri gene, eve getirmekte olduğu yoğurdun kaymağını köşe başında kimse görmeden yedi. Başka biri çiviyle yeni arabanın üstüne adını kazdı. Güneş aldı avuçlarına sokağı. Çocuklar bir ara gölgeye çekildiler. Ansızın yağmurun destisi kırıldı, yağmur yağdı. Çocuklar evlere kaçıştılar. Yağmur durunca, gene sokağa çıktılar, gene 190 MATERİALLAR Bakı, 11-13 oktyabr 2012-ci il oynamağa başladılar. Oyunda kızlar da vardı. Kızların en güzeli berber kızıydı. İyi ama çocuklardan biri başlamasın mı saymaya: “Eveleme, develeme, deve kuşu kovalama, bazı bazı, çok aptaldır berber kızı.” —Aptal sensin, sen, dedi berber kızı. -Sizin için iyi demişler, saçı uzun aklı kısa, dedi çocuk. Berber kızı aldı eline nalını: -Bak koca kafayı! Dedi. İş büyüdü. Kızlar bir yandan: “Salı salata, çocuklara falaka”, dediler, çocuklar da öte yandan: “Cuma cumruk, kızlara yumruk” diye dizdiler de dizdiler. Gece bizim sokağa inmeseydi, iş kim bilir nereye kadar çıkaçaktı? Gece bizim sokağa indi. Gece bizim sokağı yuttu. Gece bizim sokağın kapılarına kilit vurdu. Gece bizim sokağın çocuklarını yataklara gönderdi. Gece bizim sokağın çocuklarına renk getirdi, düş getirdi. Şimdi sokağımızın en küçüğü Orhan da, yatakta artık. İşte bizim sokakta, bizim çocuklar, inanın günleri böyle sayarlar. (Zekeriya, 1988:7-8) Yazar, Orhan’a bu girişle başladıktan sonra “Kütüphanede Doğan Hikâye” başlıklı ilk hikâyesinde, Orhan, okuma yazma bilmediği dönemde kütüphaneye uğrar. Ve böylece Orhan’ın maceraları başlar. Orhan, çocuklar arasında yiğittir, arkadaştır, affetmeyi bilir, özür dilemekten kaçınmaz, oynamayı, gülmeyi ve şakalaşmayı seven bir afacandır. Bazen de her çocuk gibi ağlar. Arkadaşlarını oyalamaya uğraşır, fakat kimi kez o da akranlarının oyunlarından kurtulamaz. Anne ve babasının şefkatinden yoksun olmayan Orhan, büyüklere karşı son derece saygılı bir çocuktur. Sözün kısası yaşına göre açıkgöz, uyanık, akıllı, becerikli, oyunlarda, olaylarda, olgularda altta kalmamaya çalışan hayat dolu bir çocuktur. Orhan, durgun ve hareketsiz değildir, duruma göre değişir; fakat ana özelliğini ve niteliğini kaybetmez. Orhan’ı birçok yerde görmek mümkündür, ama en çok sokakta görebiliriz. Sokak, yazarın Orhan’a yaşattığı önemli bir yerdir. Ama bu bomboş ve basbayağı bir sokak değildir. Yazarın da dediği gibi, bu sokaktan arabalar, kamyonlar, motosikletler geçer. Bir de fayton geçer. Çocuklar fayton’u çok severler. Sokakta yeni bir kütüphane vardır. Çocuklar sokakta kavga ederler, bilye oynarlar. Sokağa kar yağar, yağabildiğince kar yağar… Uçsuz bucaksız mavi boşluğunda kuşlar, altın kuşlar vardır. Ne Orhan sokaksız ve ne de sokak Orhansız olabilir. Sokakta Orhan’dan başka bir sürü çocuk daha vardır. Erol var, Sevim var, Erhan ve Güner vardır. Bunlardan başka yazarın, birinci, ikinci, üçüncü ve dördüncü çocuk, ya da Sarışın, Yuvarlak, Uzun Boylu, Kürdan ve Şişman diye adlandırdığı Orhan’ın yakın arkadaşları olan çocuklar vardır. Orhan, bir Türk çocuğudur. Orhan’ın arkadaşları arasında Türk çocukları olduğu kadar diğer halklardan çocuklar da vardır. Kimi Kıpti, kimi Arnavut, kimi Boşnak, Kimi Makedon, kimi … ÜÇ ARKADAŞ Bu öykü asansörde doğdu, sokakta yürüdü, okulda büyüdü. Orhan asansöre dokuzuncu, Slavko yedinci, Agim de dördüncü katta bindiler. Hepsi ayrı dilde konuşuyorlardı Yolda defle yaşlı kıptı tarafından oynatılan ayıyı gördüler Orhan da, Slavko da, Agim de aynı biçimde güldüler. Öyledir: Çocuklar gülerse, aynı biçimde gülerler. Okulda herkes kendi sınıfına gitti. Teneffüste tekrar buluştular. Avluda bir köşeye çekilip yiyeceklerini bölüştüler. Çocuklar ayrı dilde konuşabilir, ama sevginin dili aynıdır. Öyledir: 191 «II BEYNƏLXALQ TÜRK XALQLARI UŞAQ ƏDƏBİYYATI KONQRESİ» Çocuklar severse, aynı biçimde severler. Tam okuldan çıkarlarken, yaşlı öğrencilerden biri kedinin kuyruğuna bir konserve kutusu bağlıyordu. Kedi acı acı miyavlamaya başladı. —Abi neden böyle yapıyorsun? Diye sordu Orhan. Yaşlı öğrenci Orhan’a doğru yaklaştı, yüzüne öyle bir şamar vurdu ki, Orhan az kalsın yere düşeceki. Yere düşmedi ama acı acı ağlamaya başladı. Slavko da, Agim de ağlamaya başladılar. Öyledir: Çocuklar ağlarsa, aynı biçimde ağlarlar. Bu öyküyü, gülüşe, sevgiye ve ağlayışa sunuyoruz. (Zekeriya, 1988:78) Necati Zekeriya, Orhan’ın millî veya dinî kimliğini hiç vurgulamaz, ama onun bir Müslüman-Türk çocuğu olduğunu sezdirmekten de kaçınmaz. Sokak da, tipik bir Türk sokağı, ya sadece Türklerin yaşadığı bir sokak izlenimi bırakmaz. Sokak eski bir şehirde, görülebilecek canlı, hareketli, çocuklar için çok sevimli bir sokaktır. Orhan’ı betimlemede Necati Zekeriya’ nın evrensel görüşü ağır basar. Bu durum Orhan’ın sadece Türk çocukları tarafından değil, diğer millet ve dinlere mensup çocuklar tarafından da içinde bulundukları ortamlarda kendilerinden biriymiş gibi algılanmasına sebep olur. Necati Zekeriya’nın Orhan tipini yaratmadaki bu başarısı, eserinin çeviriler yoluyla diğer milletlerin çocuk edebiyatlarına da büyük kapılardan girmesini ve bu edebiyatlarda da saygın bir yer almasını sağlamıştır. Diğer milletlerin çocukları, Orhan’ı tanıyarak Necati Zekeriya’yı, Türkleri ve birbirlerini sevmişlerdir. Yugoslavya’da, Orhan, bütün dillerde okullarda mutlaka okunacak “Lektür” kitapları arasına alınmıştır. Böylece Yugoslavya’da (şimdi Makedonya’da) farklı milletlerden çocuklar Türkiye dışında da, Türkçe yaratılan bir edebiyatın varlığından haberdar olmuşlardır. Yugoslavya’da enformasyon bakanlığı da yapmış olan şair, yazar ve kültür adamı Fahri Kaya’nın da belirttiği gibi Bizim Sokağın Çocukları’nın kahramanı Orhan, Makedonya Türk çocuk edebiyatını ve genel olarak Türk çocuk edebiyatını bütün dünyaya tanıtmak için çok değerli ve önemli bir hikâye kahramanıdır. (Kaya,2008:243) Çocuk edebiyatının sınırlarını ve içeriğini, dilini öncelikle çocukların ruhî ihtiyaçları belirler. Necati Zekeriya’nın Orhan adlı eserindeki hikâyeler bir bütün olarak ele alındığında; çocukların ruhi ihtiyaçları arasında bulunan: Sevme ve sevilme duygusu, Güven duygusu, Başarma duygusu, Bir gruba dâhil olma ihtiyacı, Arkadaş ihtiyacı, Oyun ihtiyacı, Bediiyyat ihtiyacı, İnanma ihtiyacı. Gibi ihtiyaçlar acısından sağlıklı bir edebî metindir. Tito zamanında Yugoslavya’da başkent Belgrat’ta federal tanıtma sekreterliği görevinde bulunan Mustafa Karahasan’ın da Orhan’la ilgili ciddi tespitleri vardır. Mustafa Karahasan, siyasî ve idarî kimliği yanında, roman, hikâye ve tiyatro yazarı olarak da tanınan bir kimliktir. Onun, estetik, tenkit, tarih ve pedagoji üzerine de inceleme ve eleştirileri yayımlanmıştır. O, Necati Zekeriya’nın Orhan’ıyla ilgili olarak yaptığı eleştiride bu eseri dün ve bugünün estetik, etik, sanatsal, pedagojik ve psikolojik değerinin pek üstün olduğunun belirttikten sonra, bu eserin yazarına “Zmay Oyunlarının Yüksek Ödülü”nün verilmesini bile teklif eder. Necati Zekeriya’nın bu eseriyle klasikler arasına girmiş olmasının gerekçelerini de şöyle sıralar: a) Çocuk ve gençlik, yerli ve genel olarak Makedon ile Yugoslav edebiyatında, yer alan Necati Zekeriya –bu eseriyle, klasikler arasına girmiş bulunuyor; söylediğim bu not hem 192 MATERİALLAR Bakı, 11-13 oktyabr 2012-ci il sorumluluk hem incelemeye dayanarak, hatta ilmî araştırmalara başvurarak doğrudur; hakikat da şudur ki- bu eserin sürekli estetik ve etik değeri üstünlüğü vardır; b) Orhan ismini taşıyan bir edebiyat simgesi-sanatsal tipi, bütün hikâyelerde geçip dönüyor; dolaşıp oynuyor; canlanıp yaşıyor; konuşup harekette bulunuyor, koşup duruyor; söylenip gülüşüyor; ağlayıp seviniyor ve her okurun sakal ve gözlerinden, kulak ve mantığından; yürek ve ruhundan sıkı elleriyle tutarak sürekli izler bırakıyor; c) Her hikâyede, gayet ince (inci gibi) fabüler bir başlangıç, gelişme ve sonuç vardır (hele sonuçları –pek ruhsal ve pek ilginçtir); her hikâye romansal, fakat pek kısa dünya, düş ve reel dünyadır, bu dünyalara âşık olmamak elde değil, d) Kızıl bir iplik halinde, başlangıçtan ta sonuna kadar –her hikâyeden, adeta tatlı bir şerbet halinde,- hümanistlik, çocuk severlik, hayat coşkunluğu akıyor; bu akıntı yapma olmayıp, kendiliğinden, pek tabii ve özel psikolojik kanunlara dayanmaktadır; e) Necati Zekeriya’nın bu eserinde didaktiklik var, ama didaktizm yoktur; psikolojik hava ve anlar var, ama psikolojizm yoktur, pedogojik ide ve niyetler var, ama kabalık, sûnnilik ve kuru istekler yoktur. f) Sokağımızın çocukları dün ve bugün de fantastik bir iç bağlantı; hikâyelerin içeriklerinden anlaşılan ve hikâyeden hikâyeye katılan öyle sanatsal geçişler vardır ki, bunları büyük bir edebiyat ustası yapabilir. Ben sık sık, bu sanatsal edebiyata ait, estetik ve psikolojik geçişlerde duruyorum, çünkü bunların üstatça yapılmış ve kuruluşunda, en esaslı bir sanatın sanatsal olduğunu anlar ve duyarız. Bunun, çoktandır, Makro Ristiç (bizde) ve diğer eleştirmen dışta, iddia etmiş ve bunlarla ben de kati surette hemfikirim. İşte buna benzer geçişler üstatça yapılırsa eserim değeri üstünlük kazanır, yapılmazsa sanattan uzak kalır. g) Psikolojide ve her günlük hayatta motifler büyük rol oynar, her hareket ve her sözün bir motifi vardır; gizli veya açık olsun, motifsiz hareket, duruş ve yaşam şekli yoktur. Tabii -sanatta da böyledir; her simgenin konuşması ve hareketleri, inandırıcı olmalıdır; yazar motifleri bilip bunları sezerse-simgelerin canlı, kemikli, etli, kanlı ve ruhlu olmaları mümkündür. h) Necati Zekeriya’nın Orhan simgesinde motifleşen ve motifleştirilen hareket ve konuşmalar vardır, onun için bizlere, genç ve yaşlı okurlara, Orhan yakındır, bizimdir, kan ve ruhumuza girer, bizlerde uzun zaman yaşar, belki de daima kalır. i) Orhan’ları andıran tipler, simgeler, kişiler vardır; Balzak, Dostoyevski, Tolstoy, Hügo, Zola ve diğerleri, buna benzer tipleri yaratmasaydılar ve buna benzer tiplerin aralarındaki hareket ve kişilerin değişip gelişmesinde motiflerin hazır olması temin edilmeseydi, klasikleşmiş sanatk3ar olmazlardı. İşte bu açıdan Necati Zekeriya’nın Orhan’daki hikâyeleri sürekli sanatsal değere sahip olmuş ve sürekli zaman içinde böyle kalacaktır. Bundan dolayı dünya yayın basımı ve edebiyatı bu eseri çeşitli dillere çevirip basacaktır ve böylece tüm insanlığın malı olacaktır. (Karahasan,1995:112–114) Sonuç Olarak Bir dünya klasiği olan Necati Zekeriya’nın Orhan isimli bu eserini sadece Makedonya’da Türklerin ve oradaki diğer halkların çocuklarının okudukları bir kitap olarak bırakmamalıyız. Bunun için de: 1.Öncelikle Türkiye’de bu kitap Millî Eğitim Bakanlığımızın 100Temel Eser Listesine alınmalıdır. İlköğretim için tespit edilen 100 Temel Eser listesinde Türk devlet ve topluluklarından bir tane bile eser bulunmamaktadır. Liseler için tespit edilen 100Temel Eser listesinde ise sadece Cengiz Dağcı’dan bir kitap, iki kitap da Cengiz Aytmatov’dan bulunmaktadır. Dünya Edebiyatından başlığı altındaki kitaplar arasında Türk Dünyasından eserlerin bulunmayışı manidardır. Türk Dünyasını siz dünyanın dışında bir yerlerde mi zannediyorsunuz diye soran niye olmaz? 193 «II BEYNƏLXALQ TÜRK XALQLARI UŞAQ ƏDƏBİYYATI KONQRESİ» 2. Türk Devlet ve topluluklarında da bu eserin baskıları yapılarak çocukların bu estetik zevki tatmaları sağlanmalıdır. Türk devlet ve toplulukları; “dilde, fikirde, işte birlik”i söylem olmaktan çıkartmak istiyorlarsa çocuklarımızın okuyacakları bir ortak kitap listesini kendi aralarında oluşturmalıdır. Bu listeye alınması gereken eserlerden biri de Orhan olmalıdır. 3.Türkiye, TEDA projesi kapsamında Orhan’ı da yabancı dillere çevirterek Türk edebiyatının bir zenginliği olarak dünyaya tanıtmalı, sunmalıdır. Ama bu Türkiyeli yazarlardan birinin eseri değil ki diyenleriniz olabilir. Onlara, “edebiyatı tarif ederlerken; edebiyat, malzemesi dile dayanan sanattır” diye tarif ettiklerini hatırlatmak isteriz. Bu eserin orijinal dili Türkçedir, hem de Türkiye Türkçesidir. 4. Orhan, çocuk edebiyatı açısından olduğu kadar çocuk gelişimi açısından da pedagojik zenginliklere sahip bir eserdir. Bu açıdan bakılınca bu eserin çizgi romanı ve özellikle de televizyonlarımızda (Bütün Türk devlet ve toplulukları televizyonları başta olmak üzere dünya televizyonlarında) gösterilmek üzere çizgi romanı yapılmalıdır. Kitaptaki her bir hikâyenin birbirinin devamı olmasına rağmen aynı zamanda her birinin müstakil konuları ve davranışları işlemesi oldukça önemlidir. Bir başka husus da her bir hikâye çocuk beyninin dikkat süresini aşmayacak uzunluktadır. Bu husus da çok önemlidir. 5.Sanatın ve edebiyatın gücü ortadadır. Dünya edebiyatına katma değer sunabildiğimiz oranda insanlık tarihinde bir yerimiz olabilecektir. Böyle bakıldığında Necati Zekeriya’nın Orhan’ı bizim dünya edebiyatına sunabileceğimiz bir klasiğimiz olarak ilgi beklemektedir. Makedonya Türlerinden Necati Zekeriya’nın 1963 yılında Azerbaycan’da Güneşe Sevinek adıyla yayımlanan Ninniler adlı kitabından çocukların “Yeni Yıl Ninnisi”ni okuyarak sizleri selamlayarak bildirimi sonlandırmak istiyorum: Ne olur Bu yıl radyolar, gazeteler Söz açmasın savaştan Oyunlarımızda tütsün dostluk dumanı Tüm dillerde, tüm ninnilerde söylensin barış türküsü (Necati Zekeriya; Ninniler /Güneşe Sevinek, Bakü 1963, s. 63) KAYNAKÇA Aramak, (Şiirler) Necati Zekeriya – İlhami Emin, Üsküp 1956. Aynı Güneş Altında, Haz.: Fahri kaya, Üsküp 1972, 71 s, Nova Makodonya Yay. Not: Makedonya Sosyalist Cumhuriyetinde yaşayan Türk Halkının Yirmi Beş Yıllık Edinimleri ile ilgili Makaleler. Firuz Demir-Necati Zekeriya-Bane Kovaç-Çvetko Martinovski. Bahçe Makedonya Türk Çocuklarının Sevinci, Eylül-Ekim 2004, Y.: 1, S.: 1, 32 s. ÜsküpMAKEDONYA, Yeni Balkan Yayınları. Eski Yugoslavya’da Çağdaş Türk Şiiri Antolojisi, Haz.: Fahri Kaya, İst. 1992, s. , Cem Yay. Hafız, Nimetullah, Yugoslavya’da Çağdaş Türk Edebiyatı Antolojisi, 3 Cilt, Ank. 1989, T.C. Kültür Bakanlığı Yay. Hayber, Abdulkadir, Makedonya ve Kosova Türkleri Edebiyatı, İst. 2001, MEB Yay. Gökkuşağı (Yugoslavya Türk Yazarlarından Çocuk Hikâyeleri), Haz.: Fahri Kaya, Üsküp 1985, Birlik Yay. Gürel, Nazlı Rânâ, “Makedonya Türk Edebiyatında Kadın Şair ve Yazarlar”, Hikmet İlmî Araştırmalar Dergisi, Mayıs 2004, Y.: 2, S.: 3, (Gostivar-MAKEDONYA) Gürel, Nazlı Rânâ “Balkanlarda Türkçe Çocuk Edebiyatı”, Hece Dergisi Çocuk Edebiyatı Özel Sayısı, Ağustos-Eylül 2005, Y.: 9, S.: 104-105, s. 380-389. Gürel, Nazlı Rânâ – Zeki Gürel, Fahri Kaya Hayatı Sanatı ve Eserleri, Ank. 2010, Berikan Yay. Gürel, Nazlı Rânâ – Zeki Gürel, “Necati Zekeriya”, Dünya Edebiyatına Giriş, Bolu 2011, s.165–179, Üçem Yay. Gürel, Zeki, Türk Dili ve Edebiyatı Lise IV, Üsküp 2003, s.271–290, Prosvetno Delo Yay. Gürel, Zeki "Makedonya Türk Edebiyatı Tarihinin Meseleleri", Hikmet İlmî Araştırmalar DergisiJournal of Scientifîc Research, Gostivar- MAKEDONYA, Kasım 2003, Yıl: l, Sayı: 2, s. 42–67. 194 MATERİALLAR Bakı, 11-13 oktyabr 2012-ci il Karahasan, Mustafa, Eleştiriler, Üsküp 1995, Birlik Yay. Karahasan, Mustafa, Denemeler, Üsküp 1991, Birlik Yay. Kaya, Fahri “Necati Zekeriya Makedonya’daki Çağdaş Türk Edebiyatının Temel Taşlarından Biri”, Makedonya Türklerinden İz Bırakanlar, Üsküp 2008, s.235–297,Köprü Derneği Multimedya Birimi Yay. Kaya, Fahri “Kalem Erbabımız Necati Zekeriya”, Gün Bugün, Üsküp 2009, s.107–111, Yeni Balkan yay. İsen, Reyhan-Mustafa İsen, Yugoslavya Türk Çocuk Şiirinden Seçmeler, Ank. 1983, Kültür Bakanlığı Yay. Makedonya Türk Yazarlarının Eserleri, Mustafa Karahasan-Şükrü Ramo-Necati Zekeriya, Üsküp 1949. Sesler, (Şiir ve Hikâyeler), Üsküp 1952, 30 s. Not: Bu kitapta, Necati Zekeriya –Fahri Kaya – Mahmut Kıratlı – İlhami Emin’in eserleri vardır. Yugoslavya Türk Hikâyesi Antolojisi, Haz.: Fahri Kaya, Üsküp 1994, Birlik Yay. Yugoslavya Türk Şiiri, Haz.: Süreyya Yusuf, Priştine 1976, Tan Yay. Yürü Aydınlığa, (Şiir ve makaleler) Redaktör: Mustafa Karahasan, Üsküp 1951, 63 s. Not: Bu kitapta, Mustafa Karahasan-Şükrü Ramo-Necati Zekeriya-Fahri Kaya-İlhami Emin-Şevki Mahmut-Enver Tuzcu’ nun eserleri vardır. Zekeriya, Necati, Bizim Sokağın Çocukları, Üsküp 1961, Kultura Yay. ; 2. Baskı, 1968. Zekeriya, Necati, Decata od Naşata Uliça (Bizim Sokağın Çocukları) Makedonca, Üsküp 1962; 2. Baskı, 1966; 3. Baskı, 1966; 3. Baskı, 1967; 4. Baskı, 1968. Zekeriya, Necati, Bizim Sokağın Çocukları (Arnavutça), Üsküp 1963. Zekeriya, Necati, Bizim Sokağın Çocukları (Bulgarca), Bulgaristan 1966. Zekeriya, Necati, Bizim Sokağın Çocukları (Arnavutça), 1963. Zekeriya, Necati, Bizim Sokağın Çocukları (Sırpça), Üsküp 1963. Zekeriya, Necati, Bizim Sokağın Çocukları, İst. 1968, Koza Yay. Zekeriya, Necati, Bizim Sokağın Çocukları, İst. 1991, Çocuk Vakfı Yay. Zekeriya, Necati, Bizim Sokağın Çocukları, 2. Baskı, Ank. 2007, Kök Yay. Zekeriya, Necati, Yeni Sokağın Çocukları, Üsküp 1967, Makedonska Kniga Yay. Zekeriya, Necati, Eski Sokağın Çocukları, Üsküp 1967, Nova Makedoniya-Detska Radost Yay. Zekeriya, Necati, Güzel Nedir Çirkin Nedir, Üsküp 1968, Kultura Yay. (Türkçe ve Makedonca yayımlanan bu kitabı Makedoncaya İlhami Emin tercüme etmiştir) Zekeriya, Necati, Bizim Sokağın Romeo ve Juliyeti, Priştine 1987, Tan yay. Zekeriya, Necati, Eskiler Alırım Yeniler Satarım, Priştine 1981, Tan yay. Zekeriya, Necati, Deca Triyu Uliçe (Üç Sokağın Çocukları), Sırpça-Hırvatça, Üsküp 1969. Zekeriya, Necati, Bir Dalda Bin Çiçek, Üsküp 1964,Koço Raçin Yay. Zekeriya, Necati, Çiçek Yazarlarımızdan Seçmeler, Üsküp 1963, Koço Raçin Yay. Zekeriya, Necati, Hikâyeler, Haz.: Abdülkadir Hayber, Ank. 1996, MEB Yay. Zekeriya, Necati, Şiirler, Üsküp 1949, Novo Pakolenie Yay. Zekeriya, Necati, Okul Çanı (Şiirler), Üsküp 1950, Zekeriya, Necati, Silâhşör Tavşan (Şiirler), Üsküp 1952, Koço Ratsin Yay. Zekeriya, Necati, Nerde Olsam (Şiirler), Üsküp 1953, Zekeriya, Necati, Gelincik (Şiirler), Üsküp 1955, Zekeriya, Necati, Kırmızı Küpeler (Şiirler), Üsküp 1958, Zekeriya, Necati, Ninniler (şiirler), Üsküp 1963, Kultura Yay. Zekeriya, Necati, Ninniler (şiirler), (Güneşe Sevinek), Azerbaycan 1963, Zekeriya, Necati, Sevgi (Şiirler), Üsküp 1965 Zekeriya, Necati, Damlalar (Seçme Şiirler), Üsküp 1967. Zekeriya, Necati, Orhan, (Makedonca), Üsküp 1966. Zekeriya, Necati, Orhan, Üsküp 1988, Birlik Yay. Zekeriya, Necati, Orhani, (Arnavutça),Üsküp 1969. Zekeriya, Necati, Orhani, Arnavutçaya çev.: Mustafa Morina, Üsküp 2003, Logos-A Yay. Zekeriya, Necati, Makedon Hikâyeleri Antolojisi, (Hazırlayan: Dr. Milan Gurcinov, Türkçeye Çeviren: Necati Zekeriya), İst. y. t. y., Tekin Yay. Zekeriya, Necati, On Makedon Ozanı, (Melih Cevdet Anday’ın Ömsözüyle), İst. 1971, Cem Yay. Zekeriya, Necati, Çiğdem, (Çocuk Şiirimiz Güldestesi), Priştine 1985, Tan Yay. Zekeriya, Necati, İnciler (Nobelciler’den Seçmeler), Derleyen: Necati Zekeriya, Üsküp 1966, Detska Rados Yay, Zekeriya, Necati, Üç Öğretmen, Derleyip Düzenleyen: Necati Zekeriya, Üsküp 1954, Detska Radost Yay. Zekeriya, Necati, On Makedon Ozanı, İst 1971, Cem Yay. Zekeriya, Necati, Çağdaş Makedonya Şiiri, İst. 1978, Koza Yay. Zekeriya, Necati, Yugoslavya Yazarlarından Çocuk Öyküleri, Üsküp 1988, Birlik Yay. 195 «II BEYNƏLXALQ TÜRK XALQLARI UŞAQ ƏDƏBİYYATI KONQRESİ» Zekeriya, Necati, Lorka Soyutlaması (Şiirler), Priştine 1976, Tan Yay. Zekeriya, Necati, Çayhane Şiirleri, Priştine 1989, Tan Yay. Zekeriya, Necati, Yeşil Nerede, (Türkçe-Makedonca), Üsküp 1975, Kultura Yay. Zekeriya, Necati, Demet (Hüseyin Süleyman, Ş. Ramo, M. Karahasan, S. Yusuf, N. Zekeriya, F. Kaya, R. Murat, N. Dişo Ülkü, E. Baki, H. Mercan, İ. Muzbeğ, A. Abdullah, A. Tahir’den Seçme Çocuk Öyküleri), İst. 1982, Tekin Yay. Zekeriya, Necati, Uçun Kuşlar Uçun, İst. 1978, Koza Yay. Zekeriya, Necati, Tuka Ziveat Pensi, (Mekedonca), Üsküp 1988, Kultura yay. Zekeriya, Necati, Ağaçlar Dile Gelse, Priştine 1986, Tan Yay. Zekeriya, Necati, Harfler Ne Yer, Üsküp 1987, Birlik Yay. Zekeriya, Necati, Ablama Sevda Şiirleri, Üsküp 1995, Birlik Yay. UŞAQ ƏDƏBİYYATINDA TÜRK XALQLARININ ORTAQ DƏYƏRLƏRİ VƏ “DƏDƏ QORQUD” DASTANLARININ SOSİAL TƏRBİYƏ ÜSULLARI Nizami Adışirinov AMEA Folklor İnstitutu,doktorant [email protected] XÜLASƏ Türk xalqlarının uşaq ədəbiyyatı da dünya uşaq ədəbiyyatının ayrılmaz hissəsidir. Bu ədəbiyyat türk xalqlarının yaratmış olduqları bütün maddi və mənəvi sərvətləri yeni-gənc nəslə öyrətməli və onları bu mədəni sərvətin əsl varisi kimi tərbiyə etməlidir. Uşaqlara həyatı dərk etməyə kömək edən məsəllərdə, onlara ədəbiyyatı sevdirən şeirlərdə, onlara həyat dərsi verən hekayələrimizdə işlədiyimiz hər cümlə, hər kəlmə, hər söz çox diqqətlə seçilməlidir. Bu ədəbi nümunələrdə istifadə edəcəyimiz mövzular milli dəyərlərimizlə, tariximizlə uyğun və mənəvi dəyərlərimizlə ziddiyyət təşkil etməyən mövzular olmalıdır. Dədə Qorqud boylarında cəmiyyət üçün çox vacib və önəmli hesab edilən nəsihətamiz, didaktik fikirlər haqqında məlumat verilmişdir. Ana-ataya hörmət, dövlətə sadiq qalmaq,ailəyə sadiq olmaq, düşmənə qarşı savaşda mübariz olmaq cəmiyyət üçün ən vacib məsələlərdən hesab edilirdi. Açar sözlər: Ədəbiyyat, uşaq ,Dədə Qorqud, nəsihətamiz fikirlər, tərbiyə. THE COMMON VALUES OF TURKIC PEOPLES IN CHILDRENS LITERATURE AND THE SOCIAL BRINGING UP METHODS OF “DADA GORGUD” EPICS ABSTRACT The childrens literature of Turkic peoples is an integral part of World childrens Literature. This literature must teach all the material and spiritual resources that have been created by Turkic peoples to new young generation and bring them up as the true successors of this cultural wealth. Every sentence, every word and vocable that we have used in the tasks that help children to understand life, in the poems which couse them to love literature, in the stories that teach them life must be chosen carefully. These themes which we are going to use in literary examples have to be in accordance with our national valuesand our history and musn’t confuct with our moral values. In parts of “Dada Gorgud” some important information is given about the moralizing and didactic views which are considered to be crucial and vital to the society. To respect parents, to be faithful to the state, to be faitful to the family, to be bellicose in the fight are consedered to be the most important issues for the society Key words: Literature, child, Dada Gorgud, moralizing views, bringing up. Uşaq ədəbiyyatı özündə güclü ideya-estetik və mənəvi yük daşıyır.Uşaq ədəbiyyatının ən yaxşı nümunələri hər zaman ümumbəşəri maraqları və yüksək humanist fikirləri əhatə edir. Həmçinin bu fikirlər insanları birləşdirən ideyaların yayılmasına şərait yaradır.Bu ədəbiyyat bir qayda olaraq yalnız maraqlı süjetləri ilə deyil, həm də yüksək mənəvi keyfiyyətlər daşıması ilə səciyyələnir. Uşaq ədəbiyyatı oxucunu elm və həyat barədə müxtəlif biliklərlə zənginləşdirir, ata-babaların tarixi, məişəti, əxlaqı, adət-ənənəsi və s. haqqında məlumat verir. Beləcə uşaqlar 196 MATERİALLAR Bakı, 11-13 oktyabr 2012-ci il özlərini keçmiş nəsillərin varisi, onların davamçıları kimi dərk etməyə başlayırlar. Uşaq ədəbiyyatı uşaqların qəlbində nəcib hisslər oyadan, onların gələcəyi haqqında gözəl və ümidli arzularına qanad verən bir ədəbiyyat sahəsidir. Bu ədəbiyyat uşaqları zəngin mənəvi zövqə malik bir insan kimi tərbiyə edir, öz xalqının mübarizələrlə dolu zəngin tarixi keçmişinə dərindən bələd olmasını təmin edir. Türk xalqlarının uşaq ədəbiyyatı da dünya uşaq ədəbiyyatının ayrılmaz hissəsidir. Bu ədəbiyyat türk xalqlarının yaratmış olduqları bütün maddi və mənəvi sərvətləri yeni-gənc nəslə öyrətməli və onları bu mədəni sərvətin əsl varisi kimi tərbiyə etməlidir. Uşaqlara həyatı dərk etməyə kömək edən məsəllərdə, onlara ədəbiyyatı sevdirən şeirlərdə, onlara həyat dərsi verən hekayələrimizdə işlədiyimiz hər cümlə, hər kəlmə, hər söz çox diqqətlə seçilməlidir.Bu ədəbu nümunələrdə istifadə edəcəyimiz mövzular milli dəyərlərimizlə, tariximizlə uyğun və mənəvi dəyərlərimizlə ziddiyyət təşkil etməyən mövzular olmalıdır. Hələ XI əsrdə türk lüğtçiliyinin banisi Mahmud Kaşğarlı türk tayfaları arasında səyahət edərək1072-1074-cü illərdə qələmə aldığı “Düvani-lüğət it-türk” əsərində türk cəmiyyətinin müxtəlif adətləri, qohumluq əlaqələri,evlilik mərasimləri, geyimi, yemək mədəniyyəti, milli oyunları,ev əşyaları, savaş taktikası və s. haqqında geniş məlumat vermişdir.Bu nümunələrdə Mahmud Kaşğarlı uşaqlara da çox dəyərli, indinin özündə belə öz əhəmiyyətini itirməyən dəyərli nəsihətlər vermişdir. Mahmud Kaşğarlı öz əsərində , xüsusilə uşaqlara savadlı olmağı nəsihət edirdi. Alqıl öğütmendin ,oğul, erdem tile. Boyda uluğ bilge bolupbilginğ ula. (ATALAY Besim. 1994, s.51) (Oğul məndən öyüd al,fəzilət dinlə. Ulus arasında böyük bilgin ol, bilgini yay) Divanın birinci cildindəyer alan digər bir şeirdə şair uşaqlara almış olduqları təlim və tərbiyənin təkcə ağıllarında bilgi olaraq qalmasını tövsiyə etmirdi. Həmin tərbiyə və biliklərdən insanlığın xoşbəxtliyi naminə istifadə olunmasınınçox vacib olduğunu vurğulayırdı.Ancaq belə olduqda qazanılan bilik və bacarıqlar insanlığa faydalı ola bilər. Bilge eriğ edhgü tutup sözün işit. Erdemini öğrenien iska süre. (Bilikli kimsəni xoş tutup sözünü dinlə Fəzilətini öyrən, öyrəndiyini əməldə işlət.) (6, 871-872) Mahmud Kaşğarlının “divan” ında uşaqlarda aşılamaq istədiyi və önəmlə vurğuladığı məsələlərdən biri də vəfa və sədaqət duyğularının aşılanmasıdır: “Tağ tağka kovuşmaz, kisi kisiye kovuşur.” Həmçinin Mahmud Kaşğarlı bəla və müsibətlərə qarşıhər zaman səbirli, təmkinliolmağıda məsləhət görürdü və bu məsələ ilə bağlıçoxlu atalar sözləri nümunə gətirir: “sana şiddedli bir felaket gelirse,geçer diye sabret”, “Kendi yükünü başkasına yükleme” və s. (6, 874) Kaşğarlı həmçinin qohumlarla,qonşularla, evə gələn qonağa qarşı da hər zaman xoş üz göstərib iltifat etmənin xeyirli bir əməl olduğunu qeyd etmişdir: “Sənə qonaq gəlib bir şey istəsə, azuqə dilərsə, ona ver,çünki qonaq yeməyi xoşlamasa, ev sahibinə qarğış edər.”, “Uma gelse, kut gelir”- (Qonaq gəlsə, uğur gələr.) (ATALAY Besim. 1994, s.93) ata sözü də türk mədəniyyətində müsafirin, qonağın nə qədər önəçli olduğunun sübutudur. Kaşğarlı həm uşaqlara, həm də böyüklərə bir işi görərkən heç vaxt tələsməməyi, səbirli olmağı nəsihət edir, mala-mülkə, var-dövlətə çox tamah salmamağı tövsiyə edirdi. Kışka etin kelse kalı kutluğ yay. Tün kün keçe alkınur ödhlek bile ay. (Qutlu yaz gəldiyindəqış üçün hazırlan.Gecə, gündüz keçərəkay ilə zaman tükənər) Aşağıdakı nümunədə isəKaşğarlı əldən gedən mal-mülk üçün üzülməməyi, sıxıntı çəkməməyi tövsiyə etmişdir. 197 «II BEYNƏLXALQ TÜRK XALQLARI UŞAQ ƏDƏBİYYATI KONQRESİ» Bulmuş nenğinğ seversin. Akrunanğar sevingil. Barmış nenğinğ sakinma Azrak anğar övüngil (ATALAY Besim. 1994, s.360) (Əldə ola malı sevərsən. Ola ilər ki, bir gün o mal əlindən çıxsın.Mal əlindən gedərsə narahat olma, üzülmə, çünki gedən mal üçün heyfslənmək malı geri gətirməz.) Milli mədəniyyətimizə aid zəngin bir yazılı mənbə olması, qəhrəmanlarının milli mədəniyyətimizə aid olan dəyərləri, xüsusiyyətləri daşıdığı üçün həm müəllimlər, həm də valideynlər uşaqlara sosial vərdişlər aşılayarkən, onları sosial cəhətdən tərbiyə edərkən Dədə Qorqud dastanlarından da istifadə edilə bilər. Oğuz eposu aşağıdakı səbəblərə görə ilk orta əsərlər türk epos tiplərindən öz müasirliyi, modernliyi ilə seçilir. 1. I minilliyin ortalarından başlayaraq oğuz türklərinin get-gedə daha çox sayda Qərbi Türküstan-Azərbaycan-Kiçik Asiya istiqamətində yayılmaları nəticəsində yeni coğrafiyalara yiyələnmələri, yeni etnik-mədəni əlaqələrə, yəni beynəlxalq münasibətlərə girmələri. 2. Türk tanrıçılığı əsasında islam dininin qəbul edilməsi. 3. Oğuz türklərinin, xüsusilə, XI əsrdən etibarən islam şərqində aparıcı ictimai-siyasi qüvvəyə çevrilmələri.(1,17) Məhz həmin hadisələrin təsiri altında oğuz türklərinin epik təfəkkürü bir sıra yeni xüsusiyyətlərlə zənginləşir ki,bunu ən mükəmməl şəkildə əks etdirən epos “Dədə Qorqud” dastanıdır. “Kitabi-Dədə Qorqud”- Dədə Qorqud dastanının orta əsrlərin yazı ənənəsi əsasında müəyyən normaya salınmış formasıdır. “Kitabi-Dədə Qorqud” mənşəyi, tipologiyası etibarilə yazılı deyil, şifahi dilin nümunəsidir. (Cəfərov N. 1999, s.65) Dədə Qorqud dastanı artıq qeyd edildiyi kimi, ilk orta əsrlərin oğuz eposudur.Bu isə o deməkdir ki, birincisi, Dədə Qorqud dastanında qədim türk epos təfəkkürünün müəyyən əlamətləri mühafizə edilir. İkincisi, həmin dastanda son orta əsrlər Azərbaycan türk eposunun ideya-estetik əsasları müəyyənləşir. Ona görə də “Dədə Qorqud” dastanında həm qədim türk eposunun (e.ə I minilliyin ortalarından, b.e I minilliyin ortalarına qədər), həm də Azərbaycan türk eposunun (XV əsrdən sonra) ünsürlərini, motivlərini, formalarını tapmaq mümkündür. “Dədə Qorqud” dastanlarında oğuzlara müxtəlif dərslər verilmiş, xalqı maarifləndirmək məqsədi daşımışdır. Bu mənada, “Dədə Qorqud kitabı”nı Oğuz xalqının “yazılı dərsliyi” adlandıran professor Tofiq Hacıyev çox doğru qənaətə gəlmişdir.(2,104) Boylarda tarix bir növ epik dastan kodundan verilir. Həmçinin oğuzların dini inancları haqqında da məlumat verilir. Məsələn, dastan qəhrəmanları kafirlərlə savaşa girmədən əvvəl “arı sudan abdəst alıb iki rükət namaz qılır. Adı görklü Məhəmmədə salavat gətirirlər.” Boylarda həmçinin oğuzların iqtisadi vəziyyəti haqqında da məlumat verilmişdir. Oğuzların heyvandarlıqla məşğul olması demək olar ki, bütün boylarda vurğulanmaqdadır. “Boynu uzun bədəvi at”, “tavla-tavla şahbaz at”, “ağayılda tümən qoyun”, “qaytabanda qızıl dəvə”, “dəpə kibi ət, göl kibi qımız”, qəlib ifadələri dastan boyu bütün boylarda təkrarlanmaqdadır. Ancaq oğuzlarda üstünlük zənginliklə, malmülklə olmaz, oğuzlarda əsl üstünlük igidliklə olur. Dastanın “Müqəddimə”sindəki atalar sözləri də buna əyani sübutdur: “Bir yiğidin qara dağ yumrusunca malı olsa,yığar-dərər, tələb eylər, nəsibindən artuğun yeyə bilməz; Təkəbbürlük eyləyəni Tanrı sevməz; Könlün yuca tutan ərdə dövlət olmaz; Ər malına qıymayınca adı çıqmaz; Oğul atadan görməyincə süfrə çəkməz; Baba malından nə faidə başda ağıl olmasa və s.” Dədə Qorqud dastanlarının uşaqlarda aşıladığı sosial bilikləri təhlil etdikdə paylaşma, yardımlaşma, başqalarından kömək istəmə, başqalarına kömək etmək, iltifat göstərmək və s. kimi sosial bacarıqların ön planda olduğu görülməkdədir. Dastanda oğuz igidləri öz malını tez-tez 198 MATERİALLAR Bakı, 11-13 oktyabr 2012-ci il yoldaşları arasında bölürdü. Qazan xan ildə bir dəfə “halalının əlindən tutub” evindən çıxırmış və var-dövlətini oğuzlar arasında paylaşdırırmış.Bu özü əslində dövlət başçılarının üzərində ictimai nəzarəti həyata keçirirdi. Beyrək də Banuçiçəyin onun üçün göndərdiyi “qaftanı” yoldaşları arasında bölüşdürərək hər gün bir yoldaşının geyməsini istəyir. Dastanın “Bəkil oğlu İmran boyu”nda da Bayındır xan Bəkilə hədiyyə kimi elbisə, qaftan, çadır verir. Qazan və digər oğuz igidləri düşmən üzərində qələbə qazandıqdan sonra hər zaman öz igidlərinə ölkə, qala bağışlayırlar. İnsanda olan müsbət keyfiyyətləri sadalayaraq onları tərifləmə, mədh etmə kimi sosial vərdişlərə Dədə Qorqud dastanlarının əksər boylarında rast gəlinməkdədir. Dastanda ərlə-arvad bir-birinə müraciət edərkən “Başım baxtı, evim taxtı. Göz açuban gördügim, könül verib sevdigim ”- deyə müraciət edir. “Ana haqqı Tanrı haqqına” bərabər tutulur. Kiçik qardaşlar heç zaman böyük qardaşlara qarşı sayqıda qüsur etməzlər. İki qardaş görüşdükdə kiçik qardaş hər zaman böyük qardaşın “əlin öpür”, böyük qardaş da kiçik qardaşın “boynun qucur”. Qadın heç vaxt öz ərinin üzünə qayıtmır. Hətta yeri gəldikdə öz ərinin canı bahasına öz canını qurban verməyə belə hazırdır ki, bunun da bariz nümunəsini “Duxa qoca oğlu Dəli Domrul boyu”nda müşahidə edirik. Dəli Domrulun vəfali xanımı öz canını tərəddüd etmədən öz həyat yoldaşına qurban verir: “Gök tanıq olsun, yer tanıq olsun.Mənim canım sənin canına fəda olsun”. Bax budur əsl qadın sədaqəti, əsl ailə bütövlüyü. Belə ailədə tərbiyə alan uşaqlar da təbii ki, ən ali, ən nəcib insani və bəşəri keyfiyyətlərə sahib olacaqdılar. Darda qalanlara yardım etmək Dədə Qorqud dastanlarında ən çox rast gəlinən sosial tərbiyə üsuludur. Dastanda çətinə, dara düşən oğuz igidinə hər zaman yardım edilir. Bunu dastanın 1,2,3,4,5,7- ci boylarında da görmək mümkündür. Birinci boyda darda qalan Oğuz igidinə-Buğaca ilk öncə əfsanəvi Xızır yardım edir, daha sonra anası. Düşmən tərəfindən əsir aparılan Dirsə xanın köməyinə yenə oğlu Uruz çatır. Burada Dirsə xanın 40 namərdi tərəfindən əsir aparıldığını eşidəndə Dirsə xanın xatununun oğluna dediyi sözlər də uşaqların ailə tərbiyəsi baxımından çox önəmlidir. Dirsə xanın namərdlər tərəfində əsir aparıldığını eşidən ana oğlu Uruzu atasının səhvini unutmağa və atanın qarşısında vəzifəsini icra etməyə çağıraraq bir daha Uruza “oğulluq borcu”nu xatırlatmış olur. “Bamsı Beyrək boyu”nda da Bamsı yolda kafirlər tərəfindən soyularaq əsir aparılan bazırganlara yardım edir. “Qanlı qoca oğlu Qanturalı boyu”nda Selcan xatun yaralanmış Qanturalıya kömək edir. “Qazan bəgin oğlu Uruzun dutsaq olduğu boy”da da Burla xatun düşmənlə təkbətək döyüşdə yaralanan Qazana yardım edir.Oğuz igidlərinin gücü, məğlubedilməzliyi də məhz bu birlikdə, bərabərlikdə idi. Dastanda dara düşən Oğuz igidləri ilk əvvəl Tanrıdan yardım istəyirlər. Döyüşdən əvvəl bütün oğuz igidləri “arı sudan abdəst alır, ağ alınlarını yerə qoyub iki rükət namaz qılır. Adı görklü Məhəmmədə salavat gətirirlər.” dara düşən Oğuz bəyləri Dədə Qorquddan yardım istəyirlər.”Bamsı Beyrək boyu”nda Banuçiçək üçün elçilik etməsini məhz Dədə Qorquddan xahiş edirlər. və buna Oğuz bəylərinin ağsaqqallar məclisi qərar verir.Çünki söhbət Dış oğuzdan qız almaqdan gedirsə, bu, Baybörə bəyin təkbaşına alacağı və icra edəcəyi bir qərar ola bilməzdi. “Basatın Təpəgözü öldürdüyü boy” da qoca bir qarının Basatın yanına gələrək ona yalvarmasından, ondan yardım istəməsindən (-oğlunun yerinə bir əsir verməsindən) danışılır. Dastanada yuxarıda da qeyd etdiyimiz kimi ailə fərdləri arasında olan münasibət elə ustalıqla, incəliklə, zərifliklə seçilib ki, həyəcansız oxumaq mümkün deyil. Oğul atanın namusunun təmiz qalması üçün şişə keçirilməyə belə razıdır və bunda bir anlıq da olsa heç bir tərəddüd etmir. Qadın öz ərinin, nişanlısının yolunu 16 il sədaqətlə gözləyir. Bacılar qardaşları üçün 16 il yas saxlayır. “qara geyib göy sarınır”. Dastanda mübahisə etmənin də çox zaman xoş olmayan nəticələrə gətirib çıxardığı da vurğulanmaqdadır. “Bəkil oğlu İmranın boyu”nda Bəkil ov zamanı Qazanla mübahisə edir və kü 199 «II BEYNƏLXALQ TÜRK XALQLARI UŞAQ ƏDƏBİYYATI KONQRESİ» sərək öz yurduna qayıdır, lakin Bəkilin arvadı “padşahlar Tanrının kölgəsidir”-deyib onun səhvini düzəltməyə çalışır. Oğuzlar adətən düşdükləri çətinlikləri özləri həll etməyə çalışırlar. Məsələn, “Qazan xanın evinin yağmalandığı boy”da Qazan xan ona kömək etmək istəyən çobanı ağaca bağlayır. Qanturalı onun yağısını “dəstursuzca” basan nişanlısını- Selcan xatunu tanımadan cəzalandırmaq istəyir. Bəkil oğlu İmran da atasının təkidinə baxmayaraq yardım üçün Qazan xana müraciət etmir və düşmənin qarşısına tək çıxır. “Koroğlu” dastanının qəhrəmanı Koroğlu da, dəlilərin təkidinə baxmayaraq Nigar xanımın arxasınca İstanbula tək gedir: İgid gərək yar sevməyə, Özü tək gedə, tək gedə. Müxənnət qəddin əyməyə, Özü tək gedə, tək gedə. (3,65) “Dədə Qorqud” boylarında qadınlar da söz sahibidir. Qadınlar evlənəcəyi igidlərin qəhrəmanlığını sınaqdan keçirir və ondan sonra ona könül verir. Dastanın boylarında həm dövlətə və dövləti idarə edənlərə, həm də xalqa, millətə və millətin gələcəyi olan uşaqlara verilən çox önəmli dərslər var. 1.Dövlətə verilən nəsihətlər. Dastanın bütün boylarında ümumi ana fikir əsas leytmotiv kimi Oğuz birliyini davam etdirmək fikri aşılanmaqdadır.Bu birliyin davamlı olması üçün dövlətə və dövlət adamlarına; -İqtisadi gücə sahib olmaq. - Hünər və ərdəm sahibi olmaq. - Xalqa yaxın olmaq ideyası vurğulanmaqdadır. Dastanda gələcək nəsillərə da çox dəyərli nəsihətlər aşılanmaqdadır. -Ox atmaqda və yay çəkməkdə hünərli olmaq. -Düşmən ilə mübarizədə qorxmamaq və düşmənə üstün gəlmək. -Elinə, yurduna sahib çıxmaq. - Zəngin və əliaçıq olmaq.(“ac toyurmaq, yalıncıq donatmaq”) -Öz soyunun şərəfini hər zaman uca tutmaq və qorumaq. 2.Xalqa verilən nəsihətlər -Dövlətə sadiq olmaq. -Qonaqpərvər olmaq (“Ər malına qıymayınca adı çıqmaz”, “Qonağı gəlməyən qara evlər yıqılsa yeg”) -Dediqodu etməmək. -Alicənab, açıqürəkli olmaq. (“Təkəbbürlük eyləyəni Tanrı sevməz; Könlün yuca tutan ərdə dövlət olmaz.”) -Dürüst olmaq. (“Yalan söz bu dünyada olunca, olmasa yeg”) -Qorxaq olmamaq.(Sarp yürürkən Qazlıq ata namərd minə bilməz; Çalub-kəsər uz qılıcı müxənnətlər çalınca çalmasa yeg;Çala bilən yigidə oq ilə qılıcdan bir çomaq yeg.) -Övladını yaxşı tərbiyə etmək.(Qız anadan görməyincə ögüt almaz;Oğuz atadan görməyincə süfrə çəkməz; Qarı düşmən dost olmaz) - Üzərinə düşən vəzifəni layiqincə yerinə yetirmək.(Qara polat uz qılıcı çalmayınca qırım dönməz; Qaracuğa qıymayınca yol alınmaz) -Həyat yoldaşına sadiq olmaq. Dastanda ailə qurmaq istəyən gənclərin söz bütövlüyünə, bir-birinə sadiq olmalarına, əhdpeyman bağlamalarına da xüsusi diqqət yetirilir. “Bamsı Beyrək” boyunda Banuçiçək Beyrəyi 16 il gözləyir. Ərlə arvadın bir-birinə sadiqliyi “Dəli Domrul” boyunda da təsvir edilmişdir. Dəli Domrulu ölümdən sevimli arvadının nəcibliyi və ailə məhəbbəti xilas edir.Ərlə arvadın bir-birinə olan ilahi, ülvi və pak ailə münasibətləri, qarşılıqlı məhəbbət yolundakı fədakarlıqları nəticəsində Allah onların ömürlərini 140 il uzadır.Nəticədə saf və təmiz ailə məhəbbəti ölümə qalib gəlir. 200 MATERİALLAR Bakı, 11-13 oktyabr 2012-ci il -Anaya-ataya hörmət etmək.(Ata adını yürüdəndə dövlətli oğul yeg!;Ata adın yürütməyən xoyrad oğul ata belindən enincə, enməsə yeg, ana rəhminə düşüncə, doğmasa yeg!; Oğul atanın yetiridir, iki gözünün biridir. Dövlətli oğul qopsa,ocağının közidir.)Həmçinin biz dastan boylarında tez-tez “Ana haqqı-Tanrı haqqı” ifadəsinin işləndiyinin şahidi oluruq. Dastanlarda yaşlı nəsli gənc nəslə, gənc nəsli isə yaşlı nəslə qaynaq edən iki mühüm amil valideynlərə məhəbbət, namus çox böyük məhəbbətlə vəsf edilir. Ata-anaya məhəbbət, hörmət və qayğı “Qazan xanın evinin yağmalandığı” boyunda da təsvir olunur.Boyun məzmununda Qazan xan döyüşdən qabaq Şöklü Məlikdən ilk öncə ancaq qarıcıq anasını istəyir ki, bu da anaya olan sonsuz məhəbbətin və hörmətin ifadəsi idi. Dastanda olan nəsihətamiz fikirlərin bəziləri atalar sözləri şəklində qəlibləşərək dastanın boylarına səpələnmişdir və dastanın ifadə etmək istədiyi əsas qayəni tamamlayır: “Allah-Allah deməyincə işlər olmaz.Qadir Tanrı verməyincə ər bayımaz.Əzəldən yazılmasa, qul başına qəza gəlməz.Əcəl vədə irməyincə kimsə ölməz.Ölən adam dirilməz.Çıxan can geri gəlməz.Yad oğulu saqlamaqla oğul olmaz-böyüyəndə salur gedər, gördüm deməz. Kül təpəcik olmaz.Əski pambıq bez olmaz.” Dastanın “Müqəddimə”sində verilmiş yuxarıdakı atalar sözlərinin hər birisi dastan boyları ilə , boylarda ifadə olunmuş fikirlərlə sıx şəkildə bağlıdır. Atalar sözləri təkcə “Müqəddimə” ilə kifayətlənmir, eyni zamanda hekayələrin məzmununda və səcli-qafiyəli nəsr hissələrində də belə hikmətamiz ibrətli nəsihətlərə-aforizmli formul ifadələrə də sıxlıqla rast gəlinməkdədir: “Əski donun biti, öksüz oğlanın dili acı olur.Qadir səni namərdə möhtac etməsin.Çaparkən ağ-boz atın büdrəməsin. Allah verən umuzun üzilməsin.Axır sonu arı imandan ayırmasın. Bildiyin unutmasa, aqıl yaxşı.”(4,94) Belə aforizmli formulların sayını dastan boylarından gətirilən nümunələrlə kifayət qədər artıra bilərik.Belə nəsihətlər formul-qəliblər şəklində dastan boyu dinləyicilərə nəsihətamiz, əxlaqi-didaktik fikirlər aşılayaraq dastanın əsas daxili strukturunu-quruluşunu formalaşdırmaqdadır. Araşdırmalar göstərir ki, “Dədə Qorqud kitabı”nın “Müqəddimə” sindəki atalar sözləri, hikmətli fikirlər boyların ümumi məzmunu ilə sıx şəkildə bağlı olub dastan boyu aşılanmaq istənən ideyaların bir növ dastanın əvvəlində verilmiş “qəlib” formasıdır. Uşaqları tərbiyə edərkən, onlara sosial vərdişləri aşılayarkən onların hər birinə şəxsiyyət kimi yanaşmaq, fərdi münasibət göstərmək lazəmdır. Bu münasibət hər zaman müsbət ideyaların daşıyıcısı olamalıdır. Yunis Əmrə kimi “Biz gəlmədik kavqa üçün”, Həzrəti Mövlananın təbiri ilə “Hər nə olusan ol, gəl” deyib hər kəsə qucaq açmağı bacarmalıyıq. Çox təəssüf ki, bugün müxtəlif televiziya proqramlarında olan verilişlər, əcnəbi seriallar sayqı və sevgidən uzaq, qeyri-məşru əlaqələr və s. kimi əxlaqımıza zidd olan adətlər həm böyüklərin, həm də uşaqlarımızın şüuraltına işləyərək onları milli-mənəvi, əxlaqi dəyərlərimizdən ayırır. Bütün bunlar əxlaqi dəyərlərimizi zədələyən, təməl ailə bütövlüyünü sarsıdan mənfi xüsusiyyətlərdir. Türk xalqlarının uşaq ədəbiyyatı da dünya uşaq ədəbiyyatının ayrılmaz hissəsidir. Bu ədəbiyyat türk xalqlarının yaratmış olduqları bütün maddi və mənəvi sərvətləri yeni-gənc nəslə öyrətməli və onları bu mədəni sərvətin əsl varisi kimi tərbiyə etməlidir. Bu zaman diqqət edilməsi vacib olan bəzi şərtlər də mövcuddur. 1.Uşaq ədəbiyyatı uşaqların yaş səviyyəsinə uyğun yazılmalıdır. 2.Bədii əsərlərin dili aydın və rəvan olmalıdır. 3.Yığcam süjetli nəsr əsərlərinin dilində lirizmə üstünlük verilməlidir. 4. Türk xalqlarının uşaq ədəbiyyatı nümunələri Azərbaycan dilinə tərcümə olunmalıdır. 5.Türk xalqlarının uşaq ədəbiyyatı ilə tanışlıq bütün uşaqların milliyətindən asılı olmayaraq mənən yaxınlaşmasına xidmət etməlidir. 6. Tərcümə olunan uşaq ədəbiyyatı nümunələri diqqətlə seçilməli, milli-mənəvi dəyərlərimizə zidd olan əsərlər tərcümə edilməməlidir. 201 «II BEYNƏLXALQ TÜRK XALQLARI UŞAQ ƏDƏBİYYATI KONQRESİ» 7.Türk xalqlarının uşaq ədəbiyyatı qarşılıqlı şəkildə təhlil olunmalı, ortaq dəyərlərlə bağlı mütəmadi olaraq simpoziumlar, konfranslar keçirilməlidir. 8. “Kitabi-Dədə Qorqud” kimi türk xalqlarının ən zəngin tarixini, adət-ənənələrini, həyat tərzini, mənəvi dəyərlərini əks etdirən sənət abidələri uşaqlar üçün sadələşdirilməli, uşaqlara vətənə, dövlətə, ailəyə sevgi, böyüyə hörmət, qəhrəmanlıq, igidlik kimi yüksək mənəvi dəyərlər aşılanmalıdır. 9. “Dədə Qorqud” motivləri əsasında uşaqlar üçün kiçik həcmli, ibrətli süjetli hekayələr yazıla bilər. Və bu əsərlərdə xalqımızın milli-mənəvi dəyərləri, həyat tərzi, qəhrəmanlığı qabarıq şəkildə əks olunmalıdır. Əgər mədəni, zəngin mənəvi zövqə malik, öz keçmişinə bağlı və gələcəyinə ümidlə baxan bir gənclik görmək istəyiriksə, uşaq ədəbiyyatına çox ciddi önəm verilməlidir. Çünki gələcək nəsillərin bədii zövqünü, düşüncə tərzini məhz indinin uşaq ədəbiyyatı formalaşdırmaqdadır. Məqaləyə AMEA- nın müxbir üzvü, f.e.d, professor Tofiq HACIYEV rəy vermişdir. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. ƏDƏBİYYAT Kitabi –Dədə Qorqud.Məqalələr toplusu, Bakı,1999 Dədə Qorqud dünyası.Məqalələr.Bakı,2004 Koroğlu dastanı, Bakı, 2005 “Kitabi-Dədə Qorqud”, Bakı,2004 Cəfərov N. Eposdan kitaba, Bakı,1999 Türk xalqları ədəbiyyatı II.Beynəlxalq Uşaq Ədəbiyyatı Konqresi Materialları, Bakı, 2008, ATALAY Besim. “Divani-Lüğat it-Türk” I cild, Ankara, 1994 TÜRKMEN-TÜRK ATASÖZLERİNDE ÇAGA/ÇOCUK MOTİFİNİN İŞLENİŞİ Yrd. Doç. Dr. Ramazan ÇAKIR Mevlana Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, Türkçe Eğitimi Bölümü, Konya /Türkiye [email protected] ÖZET Atasözleri ulusların binlerce yıllık deneyimlerini içeren anonim söz varlığını oluşturmaktadır. Bu yönüyle atasözleri, toplumların kimlikleri olup tarih, kültür ve edebiyatın milli cephesini yansıtır. Kısalık, kafiye, aliterasyon ve vezin gibi şiirsel özellikler taşıyan atasözleri, akılda kolayca kalır ve gelecek kuşaklara aktarılır. Oğuz grubunun iki ana dili sayılan Türkmence ve Türkiye Türkçesinde önemli bir yere sahip olan atasözleri, her iki ulusun yaşama biçimine ait bilgiler içerir. Ninni ve masalla başlayan çocuk eğitiminde atasözleri de kullanılır. Atasözleri milli ve kültürel değerlerin çocuğa aktarılmasında önemli bir öğedir. Atasözleri özellikle çocukların iyi ve kötüyü ayırt etmesine, olumluya yönelmesine, kötülükten kaçınmasına yardım eder. Bu çalışmada, Türkiye Türkçesi ve Türkmen atasözlerinde yer alan çocuk motifi ve bu motifin özellikleri üzerinde durulmuştur. Her iki kültürdeki atasözleri, içerdikleri iletileri bakımından mukayeseli olarak ele alınıp incelenmiş, benzerlik ve farklılıkları tespit edilmeye çalışılmıştır. Anahtar Kelimeler: Türk atasözleri, Türkmen atasözleri, çocuk, çocuk eğitimi, çaga. ABSTRACT Proverbs are known as anonymous expressions consisting of national experiences. Because of this proverbs are identity of a society reflecting national aspect of history, culture and literature. Proverbs having some poetic features such as shortness, rhyme, alliteration and meter can easily memorized and transferred to new generations. The proverbs in Turkey Turkish and Turkmen Turkish considered as two main languages of Oghuz group of Turkic consists of many information about the life styles of two nations. 202 MATERİALLAR Bakı, 11-13 oktyabr 2012-ci il Proverbs are usefull in child education which initially used lullabies and tales. They are one of the most important features in teaching of national and cultural values to child. Moreover they help children to make distinguish bad and good, to direct positive attitudes and to save from bad manners. In this study, the motif of child in proverb in both Turkey Turkish and Turkmen Turkish was dwelt on. The proverbs in both cultures were explored by comparing their messages, then their similarities and differences were considered. Key words: Turkish Proverbs, Turkmen proverbs, child education, the words çocuk and çaga. 1-GİRİŞ Türkmen toplumunda; sevgiye, güvene, şefkate, örf âdetlere dayanan aile, toplumun sağlam bir çekirdeği ve bir huzur ortamıdır. Türkmen ailesi, genellikle çok çocukludur ve "Büyük Ataerkil" aileler hâkimdir. Böyle bir ailede 3-5 evli oğul, gelinler, torunlar bulunur. Söz hakkı en yaşlı erkek ve en yaşlı kadındadır. 18. yüz yılın sonu, 19. yüz yılın başlarında Türkmen aile yapısında bazı değişikler görülmüş. Ataerkil aile yerini çekirdek aileye bırakmıştır. (Dinç-Çakır, 2008: 39). Bütün Türk Cumhuriyetlerinde Komünist devriminden sonra baskılar ve girişimler karşısında, bazı aileler içerisinde eski aile sisteminde ve ahlaki bazı bozulmalar olmasına rağmen gerçek aile anlayışı muhafaza edilmiş, korunmuş ve yaşatılmıştır( Tatlılıoğlu,2008:2). Aile ve ahlaki değerler, Türkmen toplumunda korunmuş, kadın ve anne mukaddes olarak değerlendirilmiştir. Oğuz nesli olan Türkmen toplumunda kadın, anne; Kâbe gibi mukaddes ve yakın kabul edilir( Türkmen Dilinin Sözlüğü,1961:697). Kutsal ailenin devamı ve genişlemesi için, geleneksel Türkmen aile yapısında çok eşliliğe yer verilmiştir. Aile ne kadar büyük olsa da, bir kapıdan girip çıkmak, bir sofradan yiyip içmek kadimden gelen bir dep desturdur.1 Altı oğlunu everen bir dedenin, kısa zamanda on torunuyla bir arada tertip düzen içinde yaşayışını ve onlara Türkmen edebini en iyi şekilde uygulamalı olarak öğrettiğine bizzat Türkmenistan’da kaldığım sürede şahit olmuştum. Fakat son yıllarda, ekonomik şartların da ağırlaşmasıyla, çekirdek aileler yaygınlaşmaya başladı. Baba evlendirdiği oğluna yeni ev kurmakta ve onun kendi başına hayata atılmasını sağlamaktadır. Kalabalık olan ailede informal eğitim genellikle ninni, masal ve atasözleriyle yapılır. Atasözleri özellikle çocukların iyi ve kötüyü ayırt etmesine, olumluya yönelmesine, kötülükten kaçınmasını ve geleneksel değerleri öğrenmesini sağlar. Teşvik, koruma, motive etme, kültürel ve ahlaki değerleri verme işlevlerini üstlenir ve sağlıklı bir şekilde eğitimini tamamlamasına ve iyi bir aile kurmasına yardımcı olur. Bu çalışmada, Türkiye Türkçesi ve Türkmen atasözlerinde yer alan çocuk motifi ve bu motifin özellikleri üzerinde durulmuştur. Her iki kültürdeki atasözleri, içerdikleri iletileri bakımından mukayeseli olarak ele alınıp, iki bölümde incelenmiş, benzerlik ve farklılıkları tespit edilmeye çalışılmıştır. Karşılaştırma yapılırken farklılıkların net olarak görülebilmesi bakımından Türkmen atasözlerinin ikinci satırda italik dizilerek verilmiştir. Dolaylı anlatımla hayvan ve bitki motifleri kullanılarak, açıklamasında çocuklara nasihat veren Türk atasözlerine bu çalışmada yer vermedik. Aşağıdaki örneklerde olduğu gibi… 1 Günümüz Türkmen toplumunda , “edep,” “däp-dessur” ve “adat” terimleri, kullanılmaktadır. “Semantik olarak iç içe geçen bu kavramlardan edep daha ziyade ahlakî anlayışa, dep-dessur ve adat ise davranış kalıplarına işaret eder. Bu üç kavram içinde en yaygın kullanılanı ise dep-dessurdur ve bütün bir yaşam tarzını ve uyulması gereken kuralları ifade eder.”(Bilgin,2007: 551). Kadimi Türkmen sözcüklerinden olan edep, içerisinde davranış (dep-dessur) barındırsa da konunun özellikle ahlak boyutunu (terbiye, utanç-haya) temsil eder (Türkmenbaşı, 2005:431). Örneğin ölünün ardından yemek vermek depdessurdur, bu davete katılım ise edeptir. Kadimi Türkmen sözlüğünde adat [aadat]: “Bir milletin hayatına yerleşen kadimden gelen dep-dessur, alışkanlık. 1.Köylünün gül ömrün solduran adat (Mollamurt, Seçilen Eserler).” (Türkmen Dilinin Sözlüğü, 1962: 15) ve dessur [dessuur]: “Çoğunluğun kabul ettiği dep, nesilden-nesle geçen düzgün-tertip, adat. 1. Birlikte yemek bu ailede ata-babadan gelen dessurdı (Türkmen Dilinin Sözlüğü, 1962: 275). 203 «II BEYNƏLXALQ TÜRK XALQLARI UŞAQ ƏDƏBİYYATI KONQRESİ» 741- Can ciğerden tatlı: Ana babanın evlatlarına düşkünlükleri söz götürmez. Ancak kendi canlarını çocuklarının canlarından daha önce düşünürler (Aksoy). 1695- Karpuz (kavun, karpuz) kökeninde büyür (Aksoy). 399-Gawun kökünden garrar (Geldiyev, s.120): Çocuk ana baba ocağında, herhangi bir kişi doğup büyüdüğü çevrede yetişir, gelişir. Amaç, yöntem: Bu araştırmada; katılarak gözlem, literatür taraması, mülakat teknikleri kullanılmıştır. Çalışmanın betimsel, tanımlayıcı ve açıklayıcı nitelikte olmasına çalışılmıştır. 2-TÜRKMEN VE TÜRK AİLE YAPISINDA ÇOCUĞUN YERİ: Çocuğun ilk şahsiyeti aile yuvasında başlar ve şekillenir. Zeka ve kabiliyetlerin geliştirilmesinde ailedeki sosyalleşme şartları, ana-babanın çocuk yetiştirme stilleri, ailenin içinde bulundağu sosyo-ekonomik durumu çocuğu oldukça etkilemektedir (Söylemez, 199: 68). Ailede ninni, masal ve efsanelerle başlayan çocuk eğitimi atasözleri ve deyimlerle devam eder. Türkmen neslinin çoğalması ve devam etmesi için, ailelerde ortalama çocuk sayısı 8 veya 10’u bulmaktadır (Çakır, 2008: 866). Türkiye’de de özellikle doğu ve güney doğu Anadolu da bu yapı mevcuttur. “Türkmen ailelerde bir erkek çocuk, doğduğu zaman kulağına ezan ve kamet okunur. Büyük baba iki kurban keser ve güzel bir ziyafet verir. Çok erkek çocuk doğuran anneye büyük hediyeler verilir ve hürmet edilir. Bizde ise genillikle akika olarak, bir kurban kesilir. Biz deki merasim-törenin karşılığı, Türkmenlerde toydur. Biz sadece sünnet ve evlilikte düğün kavramlarını kullanırız. Türkmenlerde sırasıyla beşik toyu (düğünü), yedinci gün toyu, kalpak toyu, diş toyu ve evlenme toyu yapılır. a) Beşik toyu: Ezan okunur, bebeğe isim verilir, değişik ikramlarda bulunulur ve büyük şenlik düzenlenir. Yeni doğan çocuğa isim koymak en güzel duadır. Bu duanın kalıcı olması isteyen Türkmen aileler, sevdiklerinin ve büyüklerinin isimlerini çocuklarına verirken, ‘Muhammet’ ismiyle taçlandırırlar: “Aymemmet (Ay gibi parlak, nurlu), Amanmet (Sağ ve selamette, güvende Baymet (Devletli, zengin gönüllü), İlmuhammet (Elin günün, halkın adamı olsun), İşmuhammet (Hakiki dost Muhammet, iş; eş dost) gibi...” (Karayunusoğlu, 2008). b) Kalpak toyu: Yeni doğan bebeğin saçı dayısı tarafından kestirilir ve ona hediye verilir. Çünkü Türkmenlerde “oğlan dayısına çeker” denilir. c) Diş toyu: Çocuğun ilk dişi çıktığında diş toyu yapılır (İlyasova, 2005: 13). Türkmenlerde kız çocuğu dünyaya geldiğinde ise daha sade törenler düzenlenir. Önce kulağına ezan okunur, bir kurban kesilir ve aile içi tören yapılır. Kız çocuğa için sadece evlenme toyu yapılır. Günümüz Türkmen aileleri erkek olsun, kız olsun, belli günlerde merasim düzenleyerek: “Oğlum oldu”, “Kızım oldu”, kırkını doldurdu, gülüverdi diye kutlar. Yürümeye başladı, dişi çıktı diye şeker saçar. Sünnet ettirdim, ata bindi diye merasim düzenler. Dişi çıkan çocuğa toy pişmesi (hedik) dağıtılır (Türkmenbaşı, 2004:100). Türkmenlerde bunlardan başka erkek çocuğa saç toyu, kırkı çıkan çocuğa toy, doğum günü toyu kutlanmaktadır (Tatlıoğlu,1999: 24). Türkmen ailesinde çocuğun yeri konusunda Türkmen-Türk Ünv. Öğretim üyesi Kabe Borcakova ile yaptığımız söyleşide, Türkmen ailesinin sağlam yapısını ve atanın hâkimiyeti şöyle ifade etti: “Türkmen ailesinde anne sevgisi ve şefkati, çocuk eğitiminin başlangıcını teşkil eder. Çocuk asıl terbiyeyi-eğitimi ise atasından alır. Eskiden çocuk atasının atının ayağının tıkırtısını işitir işitmez hizaya geçer ve etrafı toplamaya başlarmış. Atını bağlarken, çıkarttığı geniz sesleri ve içeriye girince kaş göz işaretleriyle çocuk hareketlerine çeki düzen verir, saygıda kusur etmezmiş. ‘Perzent atanın iki gözünden biri’ atasözünde gözü gibi koruduğu ve sevdiği evladını eline almadan hal diliyle sever.” Çocukları çok olan Türkmen ailenin, toplum içinde itibarı yüksektir. Kadınlara ne kadar çocuk istiyorsunuz? Diye sorulduğunda: “Allah ne kadar verirse” cevabını vermektedirler. Milletin temel direği olan maşgala-aile Ruhname eserinde 115 defa geçerken, çaga kelimesi 292, gız 308 ve oğul kelimesi 449 defa geçmektedir.( Kirişçioğlu, 2010 ) 204 MATERİALLAR Bakı, 11-13 oktyabr 2012-ci il Türkmenlerde çocuğun doğumdan itibaren gösterdiği her farklı durum düğün bayram, sevinç, mutluluk kaynağıdır. Bizdeki, “Çocuklu ev pazar çocuksuz ev mezar” atasözü Türkmenler arasında da kullanılır. Kısaca çocuk Türkmen –Türk toplumlarında hem neşe ve mutluluk kaynağı hem de neslin ve kültürün taşıyıcısı olarak önemli bir yere sahiptir. Neslin ve kültürün devamını bugünün çocukları, yarının büyükleri sağlar. Onların en güzel ve en doğru biçimde yetişmeleri için birçok atasözü söylenmiştir (Gönen,2011:207). 3. TÜRKMEN ATASÖZLERİ: Atasözleri, Türkmence bir kaynakta: “Halkın meydana getirdiği nakıllar-atasözleri; akıl hazinesi, ruh çeşmesi, ve halkın yanılmayan maslahatçısıdır. Çünkü onlar tarihten gelen onlarca neslin tecrübelerinden oluşmuş çözgütlerdir.” (Geldiyev, 2004:7) şeklinde tanımlanır. Atasözleri; özgünlüğü, anlam zenginliği, tesiri ve kullanımındaki serbestliği ile folklorun diğer türlerinden ayrılmaktadır. Folklorun ilgi çekici bu türünü araştıran alana paremioloji denilmektedir. Paremioloji, sözlü geleneği araştıran disiplinin bir bölümüdür. (Seyidov,2010: 211-216) Atasözleri eskiden beri halkın gönlünde ve dilinde yaşayıp gelmekle birlikte eski el yazmalarında, dil yadigârlarında ve eski kitaplarda da yer alışmıştır. Kaşgarlı Mahmut’un Divanü Lügati’t-Türk adlı kitabındaki atasözlerinin pek çoğu küçük değişikliklerle veya aynı şekilde günümüze kadar gelmiştir ( Recebov, 1991:191). Bu da atasözlerinin, hem yazılı hem de sözlü olarak, asırlardır yaşadığının bir göstergesidir. Türkmen halkının hayatını ve milli unsurlarını yansıtan atasözleri, samimi ve orijinal bir üslupla dile getirilmiştir. Yapı ve kuruluş özellikleri bakımından Türkiye Türkçesindeki atasözlerinden farklı değildir. Anlam yönünden bütün insanlara hitap edecek bir tarzdadır. Türkmen atasözleri fikir bakımından değerlendirildiğinde; çalışmanın faydaları, tembellik, mertlik ve yiğitliğin saygınlığı, atın ve devenin insan hayatındaki yeri ve önemi, vatan sevgisi, dostluk, akıl ve edebin faydaları, tatlı dilli olmanın kazandırdıkları, kadının, kardeşlerin, anne ve çocuklarının toplumdaki yeri, komşuluk hakları, misafırperverlik vb konuların işlendiği, dolayısıyla, Türk atasözlerinde de görülen ortak temaların fazlalığı dikkati çekmektedir ( Sis, 2005: 257-266). 32 tane çaga motifli Türkmen atasözünden, günümüzde yaygın kullanım alanına sahip 17 tanesini aşağıya alarak, Türkmen atasözlerini taşıdıkları iletiler bakımından iki ayrı şekilde aşağıda tasnif etmeye çalıştık. 3.1. Olumlu ileti taşıyan çocuk motifli atasözleri: Çaga begden, handan ulu. Çaga bizinki, aklı özüninki. Çagana dili, manisi bilen öwret (Ruhname, 212). Çaga elinden, yiğit yü(zü)nden, ayal izinden, erkek dizinden, garrı süyeginden üşür. (Geldiyev, 75) Çagany-ýaşdan,edebi-başdan.(M.Carrıyew) 64-Oğlan çağanı yaşdan, ayalı başdan (Geldiyev,197 ) Türkçe karşılığı ise: “Ağaç yaşken eğilir.” atasözümüzdür. Çagaly aýal – jüýjeli towuk. Çaga eziz, edebi ondanam eziz. 3.2. Olumsuz ileti taşıyan çocuk motifli atasözleri: Çaga doğuranınki del de terbiye edeninki. (G eldiyev,197 ) Çaga aglamasa, enesi duýmaz. Çaga çaltyň bir elini baglar, çamanyň – iki elini. Çaga hökümi patyşa höküminden artykdyr. Çaga ýaşlygyndakyny unutmaz, kel – başyndakyny. Çagaly aýal – gül, çagasyz aýal – dul. Çagany pully-da etme, pulsuz-da tutma. Çagany söýgüleseň, beti gatar, uruberseň, eti gatar. 205 «II BEYNƏLXALQ TÜRK XALQLARI UŞAQ ƏDƏBİYYATI KONQRESİ» Çagany taýak bilen ursaň, ulalansoň ol seni damak bilen urar. Çagasyz aýal – miwesiz agaç. (M.Carrıyev, 86). 4.TÜRK ATASÖZLERİ: Atasözleri milletlerin yaşayışlarını, tecrübelerini, deneyimlerini ve dünya görüşlerini görmemiz açısından son derece önemli kaynaklardır. Atasözleri ait oldukları milletlerin sosyokültürel yapısının oluşum ve gelişim süreçleri hakkında da bizlere ipuçları verir. Bu bakımdan atasözleri geçmiş ile bugün arasında bir kültür köprüsü durumundadır. (Yastı, 2006: 335-339). Çocukla ilgili atasözlerini değerlendiren Kemal Ayaldı, atasözlerini konularına göre sınıflayarak 12 farklı bakış açısı ortaya koymuştur. Bu da Türk kültüründe ve ailesinde çocuğun yerini göstermektedir (Gönen,2011:207). Atasözleri eski insanların değer yargıları olup içlerinde günümüzde bile faydalanılacak olanları vardır. Geçmişteki insanların yaşadıkları tecrübelerden hareketle ortaya koydukları bu atasözlerinin bilinçaltına yapacağı tesir dikkate alınarak, çocuk ve gençlerin, bu atasözlerini öğrenmeleri gerekir. 4.1. Olumlu ileti taşıyan çocuk motifli atasözleri: 5-Abdal düğünden, çocuk oyundan usanmaz. Bir kimse sevdiği işi uzun süre yapmaktan bıkmaz. 171- Akıllı oğlan neyler ata malını, akılsız oğlan neyler ata malını, (Hayırlı evlat neylesin malı, hayırsız evlat neylesin malı), (Oğlum deli malı neylesin, oğlum akıllı malı neylesin). Bir baba çocuklarına mal bırakmalıyım diye düşünmemelidir. Çocuk akıllı ise malı kendisi kazanır. Akılsız ise, altından girer, üstünden çıkar; malsız kalır. 290- Analık usta, yumağı ufak yapar; çocuklar usta, ekmeği çifte kapar. Bir nesneyi paylaştıran kişi, eşitlik ilkesini gözetmekle birlikte, payları beklenenden daha küçük ölçüde dağıtmaya kalkarsa, paydan yararlanacak olanlar, yine eşit olarak daha çok pay alma yolunu bulurlar. 297- Ananın çıktığı dala kızı salıncak kurar. Büyüklerinin tutumu çocuklara örnek olur. Çocuklar o yolu benimser. 476-Baba malı tez tükenir, evlat gerek kazana. 69-Oğluna pul verme gazanmanı öwret (Geldiyev, 197) Baba malına güvenip kazanç yolunu tutmamak çok yanlıştır. 478-Babanın(atanın)sanatı oğula mirastır. 612- Bir anaya bir kız, bir kafaya bir göz. 1) Bir başa bir göz ne kadar gerekli ise bir anneye bir kız da o kadar gereklidir. Kız çocuk, erkek çocuğun yapamayacağı birçok işleri yaparak annesine yardımcı olur. 2) Anneler, kız çocukları olsun isterler. Olsun ama, bir tanesi yeter. Kız çocuğu yetiştirme, sonra evlendirme işleri anneleri çok yorar. Dahası zaman zaman çok üzer. Krş. Bir evde iki kız... 969- Doğmadık çocuğa don (kaftan) biçilmez. 1053-Eğer ile meğeri evlendirmişler, keşke diye bir çocuk doğmuş,. Bkz. Olsa ile bulsayı ekmişler, `yel' ile `yuf' bitmiş,. Ana-baba çocukları için her türlü özveriye katlanırlar. Kendilerinden çok onları düşünürler. 1808-Kız evi naz evi. 1595.Gız öyi- vezir öyi (Geldiyev). 2061- Oğlan atadan (babadan) öğrenir sofra açmayı, kız anadan öğrenir biçki biçmeyi. 2066- Oğlanınki oğul balı, kızınki bahçe gülü. 155-Oğul süt-agtık(torun) kaymak Torun, oğlandan olursa oğul balı, kızdan olursa bahçe gülü diye sevilir. 2496- Ya evlat bir, ya ocak kör (gerek). 53-Oğlansız öy otsuz ocak (Geldiyev,197) Bir hayırlı çocuk, insanın ocağını söndürmemeye yeter. Çocuk çoğalırsa, üzüntü artar. Onları yetiştirmek güçleşir. Baba öldükten sonra, aralarında anlaşmazlıklar çıkar. Böyle bir durum ortaya çıkacağına, ocağın kör olması daha iyidir. 2317- Su küçüğün, sofra (söz) büyüğün. 206 MATERİALLAR Bakı, 11-13 oktyabr 2012-ci il 37.Bal atlı, çocuk baldan tatlı. 41.Çocuğu büyüten, atı yetiştiren bilir.( Sis, 257-266). 4.2. Olumsuz ileti taşıyan atasözleri: 88- Adam olacak çocuk bokundan belli olur. Bir kişinin yeni başladığı işe ilerleyebilip, ilerleyemeyeceği daha ilk davranışlarından anlaşılır. 614- Bir baba dokuz oğlu (evladı) besler, dokuz oğul (evlat) bir babayı beslemez. Baba, ne kadar çok çocuğu olursa olsun yetiştirmek için büyük özveride bulunur. Ancak çocuklar para kazanmaya başladıktan sonra -birçok kardeş, de olsalar- yoksul düşen babaları için, küçük bir yardımı yapmazlar. 479-Baba oğluna bir bağ bağışlamış, oğul babaya bir salkım üzüm vermemiş. "Bir ata dokuz ogh eklar, dokuz ogul bir atanı eklamez."(TNA, 628) 808- Çocuk seversen beşikte, koca seversen döşekte. Çocuğu kucağına almadan, beşikte yatarken sev. Kocana karşı olan sevgini de başkalarının yanında değil, döşekte göster. Kadın erkek ve onların çocuklarıyla ilişkisine dair yanlış bilgi ve öğüt içeren bir atasözüdür. Aksoy ve TDK’nin “Çocuğu kucağına almadan, beşikte yatarken sev. Kocana karşı olan sevgini de şurada, burada, başkalarının yanında değil, döşekte göster.” Şeklinde açıkladığı bu atasözü kadının çocuk ve eş sevgisini kısıtlamaktadır. 1677- Karga dermiş ki: Çocuklarım olalı burnumu göme göme bok yiyemedim. Çağalı garga poh yetmez ? (Geldiyev, 75). 209- Alçak eşek binmeye kolay, öksüz çocuk dövmeye kolay. 279- Ana besler hurmayla, eloğlu karşılar yarmayla. Her anne, çocuğunu özenle nazlı olarak yetiştirir. Çocuk topluma karışınca çevresinin insafsızlıklarıyla karşılaşır. (Yarma: Kalın kesilmiş odun). 475-Baba koruk (erik, ekşi elma) yer, oğlunun dişi kamaşır.(Baba eder, oğul öder.) Babanın yaptığı kötü işin sıkıntısını çocuk çeker. 1809-Kızı gönlüne bırakırsan ya davulcuya varır (kaçar), ya zurnacıya. Aksoy’da ve TDK’de “Evlenme çağındaki kız eğlenceye düşkün olur. Büyükleri onu uyarmazlarsa, hoşlandığı, uygun olmayan birisiyle evlenir.” şeklinde bir açıklama ile yer alır. Günümüzde önemini ve anlamını yitirmiştir. Bu atasözünü kızın eş seçiminde görüşünü almadan günümüz şartları için kullanan ebeveynler olumsuz sonuçlarla karşılaşacaklardır. 1812-Kızın var, sızın var. TDK’nin sözlüğüne almadığı Aksoy’un “Kız çocuğunun sorunları ve sorumlulukları çok ve çeşitlidir. Ana baba, sürekli olarak bunun tedirginliği içinde bulunurlar.” Açıklamasıyla verdiği bu atasözü, erkek ve kız çocuklar arasında bir ayrım yapmakta ve kız çocuklarının aileye daha fazla maddi ve manevi yük getirdiğini belirtmektedir. 1810- Kızı kızken görme, gelinken gör; gelinken görme beşik ardında gör. 2063- Oğlan doğuran övünsün, kız doğuran dövünsün. 154- Oğul öyümün eyesi,gız üstümün sayası 136-Oğul bakar, gız yakar (Geldiyev, 199). TDK ve Aksoy’un “Doğacak çocuğun oğlan olması istenir. Kız olması istenmez. Onun için oğlan doğuran ana sevinir; kız doğuran ana üzülür.” Kızların da insan olduğu unutularak kız çocuk dünyaya getiren ailelerin üzüntü içinde olmaları gerektiği belirtilmektedir. 2064- Oğlan doğurdum, oydu beni; kız doğurdum, soydu beni. Erkek çocuklar, yaramazlıklarıyla, ana-babayı üzerler. Kız çocuklar ise giyime, süse düşkün olduklarından ana-babalarından sürekli para çekerler. 2065- Oğlan doğur, kız doğur; hamurunu sen yoğur. Ana-baba özverilere katlanarak çocuk yetiştirirler. Ancak onların kendilerine pek yardımı olmaz. 2067- Oğlan olsun deli olsun, ekmek olsun kuru olsun. Aksoy’un “Birçok kimse, evlat olarak, deli de olsa oğlan, geçim için de katıksız da olsa ekmek ister.” Diye açıkladığı ve TDK’nin yer vermediği bu atasözü olumsuz bir abartı içermektedir. Aç bir insanın kuru bir ekmeğe bile razı olacağı açıktır ama evlatsız bir kimse-nin deli bir evlada sahip olmak istemesi hiçbir şekilde doğru değildir. 207 «II BEYNƏLXALQ TÜRK XALQLARI UŞAQ ƏDƏBİYYATI KONQRESİ» 2068- Oğlan yetir, kız yetir; yine seleği (odun yükü) sen götür. Bkz. Oğlan doğur, kız doğur... 2069- Oğlum deli malı neylesin, oğlum akıllı malı neylesin. Bkz. Akıllı oğlan neyler ata malını... 2080-On beşindeki kız, ya erde gerek ya yerde. Bir başka akıl ve mantıkla izah edilemeyecek atasözü “On beşinde kız ya erde gerek ya yerde”dir. Aksoy ve TDK’nin “Kız on beş yaşına ulaştı mı evlendirilmelidir. Evlendirilmezse anneyi, babayı güç durumda bırakacak çok üzücü olaylar çıkabilir. Böyle olacağına kızın ölmesi daha iyidir.” Açıklaması ile verilen bu atasözü İslamiyet öncesi cahiliye döneminden kalma olup günümüz için hiçbir geçerliliği yoktur. Maalesef TDK’nin sözlüğünde yer bulan bu atasözünün bir an önce sözlüklerimizden ayıklanması gerekir. 5- BİÇİM VE ANLAM BAKIMINDAN ORTAK ÇOCUK MOTİFİ TAŞIYAN TÜRKMEN-TÜRK ATASÖZLERİ: 1. Çocuklu ev pazar çocuksuz ev mezar (Aksoy). Çagaly öý – bazar, çagasyz öý – mazar (M.Carrıyev, Nakıllar). Oğlanlı- çagaly öý – bazar, çagasyz öý – mazar (Geldiyev,197). 2. 805- Çocuğun bulunduğu yerde kov (dedikodu, gıybet) olmaz (Aksoy). Çagaly öýde gybat bolmaz (M.Carrıyev, Nakıllar). ,Çagaly öýde gybat bolmaz. (Geldiyev,75) a) Küçük çocuğun bulunduğu yerde çekiştirme olmaz. Çünkü herkes çocukla uğraşır, oyalanır ve dedikodu yapmaya vakit bulamaz. b)Konuşabilen çocuğun bulunduğu yerde deçocuk bu sözleri başkasına ulaştırabilir korkusuyla- kov olmaz. 3.806-Çocuğun yediği helal, giydiği haram(Aksoy). Çağanın iyeni halal, geyeni haramdır. (Geldiyev,75) Çocuğun iyi beslenmesi için ne kadar para harcansa yerindedir. Çünkü büyümesi, gelişmesi yemesine bağlıdır. Ama pahalı giysi ile donatılması doğru değildir. Çünkü çocuk giyeceği hor kullanır; kirletir, yırtar. 4.809- Çocuktan al haberi (Aksoy). 528-Doğru haberi çagadan al(Geldiyev,90). 1. Büyükler bir konuyu işlerine geldiği gibi anlatırlar. Çocuk her şeyi olduğu gibi anlatır. Onun için haberin doğrusu çocuktan alınır. b) Gizli şeyler çocuğun yanında konuşulursa çocuk bunları öğrenir ve olduğu gibi başkalarına söyler. 5.28-Aç aman bilmez çocuk zaman bilmez (Aksoy, s.50). Aç aman bilmez uşağ zaman bilmez. (Gönen,2011:207) 18-Aç aman bilmez çaga (uşak) zaman bilmez.(Geldiyev,1128) 6.2110- Öksüz oğlan (çocuk) göbeğini kendi keser (Aksoy). 828-Yetim öz göbeğini özü keser (Geldiyev, 268) Koruyanı, yardım edeni bulunmayan kişi, işini kendi başına görmek zorunda kalır. 7.2062- Oğlan dayıya, kız halaya çeker. 38-Oğlan dayıya gız dayzaya çeker.196 8.807- Çocuk düşe kalka büyür. 32-Çaga yıkıla yıkıla ulalars.75 Çocuk yürümeye başladığı sırada sık sık düşer, ağlar. Büyürken bu evrelerden geçer. 9. 803- Çocuğa iş buyuran, ardınca kendi gider. (Çocuğu işe sal, ardınca sen var). (Çocuğa iş ardına sen düş). (Uşağı işe koş, sen de ardına düş). 804- Çocuğu işe sal, ardınca sen var. Bkz. Çocuğa iş, buyuran... Çaga iş buýur, yzyndan özüň ýüwür. (M.Carrıyev, 86). 10. 2462- Üşenenin (utananın, erinenin) oğlu, kızı olmamış. Oturan karı oğlan doğurmaz (BAAD,II,177). Oturan gız orunlı bolar (TNA,2286). Oturan kız yerli olur. Bir şey elde etmek isteyen, tembel tembel oturmamalı, onun yolunu tutmalıdır. 11.1811-Kızını dövmeyen dizini döver(Aksoy,1624). Gızına urmadık dizini urar. (Geldiyev, 147). Aksoy’da “Kızını iyi yetiştirmeyen anne, kızı el kapısında beceriksizliği yüzünden sıkıntı çektiği zaman dövünür durur.”, TDK’de “Çocuğunu gerektiği gibi eğitmeyen, ileride çok pişman olur.” Açıklamasıyla verilen bu atasözü, hem gerçek hem de mecaz anlamı itibariyle olum208 MATERİALLAR Bakı, 11-13 oktyabr 2012-ci il suzdur. Erkek kız ayrımı yapılmadan çocuğunu dövmeyen dizini döver şeklinde ve mecaz anlamını kastedecek biçimde düzeltilebilir. 12.2070- Oğlumu (evladı) ben doğurdum amma gönlünü ben doğurmadım. 1567-Gız göwnü ipliktir, boyalayıp jüpek bolmaz; yiğit göwnü jüpektir, çigilse, çözüp bolmaz (Geldiyev, 146). Bkz. Evladı ben doğurdum amma... SONUÇ: Türkmen atasözleri içerisinde 32 tane çaga motifli, 63 oğlan ve 103 gız motifli; Türk atasözleri içerisinde ise18 tane çocuk motifli, 21 oğlan ve 47 gız motifli atasözü tesbit ettik Türkmenlerin iki ciltlik Ruhname eserinde ise, çaga kelimesi 292, gız 308 ve oğul kelimesi 449 defa geçmektedir. Türkmenler ne kadar çok ataerkil bir yapıya sahip olsa da neslin devamı için kadın ve kızlar daha önemlidir. Kız motifli atasözlerinden de anlaşılacağı gibi kadın aile de ve Türkmen toplumunda önemli bir yer tutmaktadır. Türkmen-Türk atasözleri üzerinde mukayeseli olarak yaptığımız bu çalışmada günümüz için olumsuz mesajlar taşıdığını düşündüğümüz atasözlerini tespit ettik ve olumsuz olma sebeplerini açıkladık. Bu çalışmada temel kaynaklar esas alındı. Kaynak olarak: Ömer Asım Aksoy’un Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü, Ş. Aktaş’ın Seçme Atasözleri ve diğer kaynaklar, Türkmence M.Carrıyev ‘in Nakılları, G. Geldiyev’in, Türkmen Nakılları ve Atalar Sözü, Türkmenbaşı’nın Ruhname’si gibi birincil kaynaklar kullanılmıştır. Bu çalışmayla; halk bilimine ve karşılaştırmalı folklor araştırmalarına bir katkıda bulunmak hedeflenmiştir. Çalışma, her iki alandaki atasözlerinde şekil ve anlam bakımından benzerlikler olduğunu göstermiştir. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. KAYNAKLAR Aksoy, Ömer, A., (1988),Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü,(ADS) I, ll, İstanbul. Aksoy, Ömer, A., (2004), Bölge Ağızlarında Atasözleri ve Deyimler, (BAAD) 1, 11, Ankara. Bilgin, Vejdi. (2007). “Türkmenistan’ın Dinî Hayatında Geleneksel Kültürün Hâkimiyeti” Uluslarası Türk Dünyasının İslamiyet’e Katkıları Sempozyumu Bildirileri, Isparta. Carrıyev, M., Dünya Türkmenlerinin Serdarı S. Türkmenbaşının Ruhnamesindeki Nakıllar we PahimlerNakıllar, Aşkabat. Çakır, Ramazan., (2008), “Türkmen Kültüründe Hüvdi ( ninni) Geleneği”, Bakü. Dinç, Ahmet, Çakır,.(2008), Türkmen Kültürü ve Türkmenlerin Sosyo-İktisadi Düşüncesi, Ayrıkotu Yay., İstanbul, Geldiyev, G., (2004), Türkmen Nakılları ve Atalar sözü, İlim Neşriyat, Aşg. Gönen, Sinan, (2011), Manzum Atasözleri, Kömen Yayınları, Konya, Hamzayev,S.Altayev, G.Açılova,V.Mesgudov. (1962). Türkmen Dilinin Sözlüğü, Türkmenistan Ssr Ilımlar Akademisinin Neşirleri, Aşgabat. İlyasova, G. (2005), Türkmen Halk Irım İnançları, Aşgabat, Karayunusoğlu, Yaşar, (2008), “ Türkmenlerde ‘Muhammed’ İsmi”, Sızıntı Dergisi, Nisan Kirişcioğlu Fatih., (03.05.2010), “Ruhnama’nın Kelime Kadrosu”, http://turkoloji.cu.edu.tr/makale_sistem/tumview. php?id=7027-18.06.2012 Mammetyazov, B., Esenmıradov, N., ( 1983), Türkmen Nakılları ve Atalarsözi (TNA), Aşg. N. Seyidov., (2010), “Türkmen Atasözlerinin Araştırılma ve Yayınlanma Tarihi: Bibliyografik Bir Bakış”, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, Cilt 10, sayı 1, s. 211-216, İzmir. Nesrin sis., (2005), “Türkmen Atasözleri üzerine Karşılaştırmalı Bir Çalışma” Türk Dünyası incelemeleri Dergisi i Journal of Turkish World Studies, Cilt: V, Sayı 2, SaJ1a: 257-266, İzmir. Recebov, R. Gadımı, (1991), Türkmen Edebiyatı, Aşg. Söylemez, Mikail, (1999) ,Türkmenistan’ın Sosyo-Kültürel Yapısı, Aşg., Tatlılıoğlu, Durmuş., (2008), “Din Sosyolojisi Açısından Türkmen Ailesi ve Kuruluşu Düğün Nikah ve Boşanma” Akademik Araştırmalar Dergisi, sayı: 9-10, İstanbul. Tatlıoğlu, Durmuş., (1999) ,“Türkmenistan'da Hayatın Çeşitli Safhalarıyla İlgili İnanç ve Uygulamalar “ Akademik Araştırmalar Dergisi, Sayı 2, İstanbul. Türkçe Sözlük. (1988), TDK yay. 1. Cilt, 9.Bakı, Ankara. 209 «II BEYNƏLXALQ TÜRK XALQLARI UŞAQ ƏDƏBİYYATI KONQRESİ» 21. 22. Türkmenbaşı, Saparmurat, (2004), Ruhname 2, Aşgabat, Yastı, Mehmet, (2006), “Özkul Çobanoğlu, Türk Dünyası Ortak Atasözleri Sözlüğü”, S.Ü. Türkiyat Araştırmaları Dergisi, Konya s. 335-339. GÜRCÜSTANDA AZƏRBAYCAN DİLLİ UŞAQ MƏTBUATI VƏ UŞAQ ƏDƏBİYYATI Razim MƏMMƏDOV filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Xalqımızın pedaqoji fikrinin inkişafı, uşaqların əxlaq tərbiyəsinin yüksəlməsi, milli ədəbiyyatın və mədəniyyətin çiçəklənməsi və təbliği üçün maarifpərvər ziyalılarımız yalnız Bakıda deyil, eləcə də Azərbaycandan kənarda yaşayan soydaşlarımızın övladları üçün də uşaq mətbuatı yaratmağa təşəbbüs göstəriş və istəklərinə nail olmuşlar. Belə mətbuat orqanlarında üçü – “Qızıl şəfəq” (1926-1930), “Yeni qüvvə” (1930-1939), “Gənc nəsl” (1939-1941) jurnalları Tiflis şəhərində işıq üzü görmüşdür. Digər uşaq mətbuatı kimi bu jurnalların da əsas məqsədi vətən övladlarının gözünü açmaq, dünya ədəbiyyatı və mədəniyyəti ilə onları tanış etmək, cəmiyyət və təbiətin ən mühüm hadisələrini doğma ana dilində onlara başa salmaq, milli ədəbiyyatın ən yaxşı nümunələrini təbliğ edib yaşatmaq idi. Gürcüstanda Azərbaycan dilində nəşr edilən ən uzun ömürlü uşaq mətbuat orqanlarından biri “Qızıl şəfəq” jurnalı olmuşdur. Bu jurnalın ilk nömrəsi 1926-cı ilin sentyabr ayında çap edilmişdir. Uşaq jurnalı kimi nəşrə başlayan “Qızıl şəfəq” məcmuəsinin əsas məqsədi gənc nəslin təlim-tərbiyəsini yüksəltmək, onları Vətənə layiqli övladlar kimi yetişdirməkdən, məktəblərdə, eləcə də digər mədəniyyət müəssisələrində maarif və təhsilin səviyyəsini yüksəltməkdən ibarət idi. Bu məqsədlə onun səhifələrində təlim-tərbiyə məsələlərindən bəhs edən çoxlu şeir, hekayə, povest, kiçik həcmli pyeslər çap edilmişdir. Jurnalın səhifələrində çoxlu folklor nümunələrinə: tapmacalara, atalar sözünə, lətifələrə, nağıllara da təsadüf olunur. Onu da xatırlatmaq lazımdır ki, “Qızıl şəfəq” jurnalı fəaliyyət göstərdiyi müddətdə yarıərəb, yarılatın əlifbası ilə nəşr olunmuşdur. “Qızıl şəfəq” jurnalı 1930-cu ilin yanvar ayından başlayaraq “Yeni qüvvə” adı ilə çap olunmuşdu. Bu jurnalın da uşaq ədəbiyyatının təbliğində, gənc nəslin sağlam ruhda böyüməsi sahəsində əvəzsiz xidmətləri olmuşdur. “Yeni qüvvə” jurnalının səhifələrində dərc olunmuş bədii cəhətdən yüksək səviyyəli şeir, hekayə, povest və pyeslərlə yanaşı, həm də dövrün tələblərinə cavab verməyən, zəif, sönük əsərlər də çap edilmişdir. Ona görə də jurnal o vaxtlar buraxılan bir sıra nüfuzlu mətbuat orqanları tərəfindən dəfələrlə kəskin tənqid olunmuşdur. (Bax: “Yeni kənd” qəzeti, 8 mart 1937-ci il). Belə tənqidi yazılardan nəticə çıxaran “Yeni qüvvə” jurnalı qısa müddət ərzində öz işində dönüş yaratmış, səhifələrində uşaqların diqqətini cəlb edən, sənətkarlıqla yazılmış bədii əsərlərlə yanaşı, çoxlu folklor nümunələri, əyləncələr və s. maraqlı materiallar çap etməyə başlamışdır. “Yeni qüvvə” jurnalının adı isə 1939-cu ilin noyabr ayında dəyişdiriləcək “Gənc nəsl” qoyulmuşdur. Lakin bu jurnalın nəşri uzun sürməmiş, Böyük Vətən müharibəsinin başlanması ilə əlaqədar jurnal fəaliyyətini dayandırmışdır. Onun son nömrəsi 1941-ci ilin iyun ayında çıxmışdır. Fəaliyyət göstərdikləri müddətdə bir sıra orijinal xüsusiyyətləri ilə diqqəti cəlb edən bu uşaq jurnallarının nəşri tarixi bəzi müəlliflər tərəfindən düzgün göstərilməmişdir. Xüsusilə də 210 MATERİALLAR Bakı, 11-13 oktyabr 2012-ci il “Qızıl şəfəq” jurnalının nəşri tarixi ilə bağlı mübahisəli məsələlər çoxdur. M.Mehdiyev “Yeni qüvvə”nin 6 illiyi” sərlövhəli məqaləsində yazırdı: “Gürcüstanda “Yeni qüvvə” jurnalı 1925ci ildə nəşrə başlamışdır.” “Yeni fikir” qəzetinin 12 oktyabr 1926-cı il tarixli nömrəsində dərc edilmiş “Nə vaxt nəşrə başlayacaqdır?” sərlövhəli məqalədə isə oxuyuruq: “İllərdən bəri gözlədiyimiz “Qızıl şəfəq” məcmuəsi nəhayət iyul ayının ortalarında nəşrə başladı. O vaxtdan bəri sonrakı nömrələri çıxmamışdı.” Bu jurnalın ilk redaktorlarından biri olan Sirac Məmmədov “Yeni fikir” qəzetinin 12 oktyabr 1926-cı il tarixli nömrəsində “Qızıl şəfəq” jurnalının nəşri barədə yazırdı: “Keçən il “Qızıl şəfəq” adlı Gürcüstan Şura Cümhuriyyəti türk cavanları üçün Gürcüstan Xalq Maarif Komissarlığı yanında bir məcmuə nəşrə başlamışdır. Fəqət aylıq olmasına baxmayaraq, ancaq birinci nömrəsi buraxılmışdır.” Apardığımız araşdırmaların nəticəsi olaraq “Qızıl şəfəq”in əldə etdiyimiz birinci nömrəsinin nəşri tarixi yuxarıda göstərilən məlumatların heç biri ilə uyğun gəlmir. Məcmuənin birinci nömrəsi nə 1925-ci ildə, nə də 1926-cı ilin iyul ayında deyil, 1926-cı ilin sentyabr ayında nəşr olunmuşdur. Fikrimizcə, jurnalın nəşrinə 1925-ci ildə icazə verilsə də, qarşıya çıxan müəyyən çətinliklərlə əlaqədar onun nəşri gecikmiş və ilk nömrəsi 1926-cı ilin sentyabrında çap edilmişdir. Ə.İsmayıllı “Sovet Gürcüstanı” qəzetinin 5 may 1974-cu il tarixli nömrəsində çap olunmuş, “Parlaq səhifələr” sərlövhəli məqaləsində bu uşaq jurnallarının nəşri tarixindən söhbət açaraq yazırdı: “İstər “Qızıl şəfəq” (1926-1933), istərsə də onun davamı olan “Yeni qüvvə” (19331939) və “Gənc nəsl” (1939-1941) fəaliyyət göstərdikləri müddətdə uşaq mətbuatı tarixdə şanlı səhifələr açılmışlar.” Azərbaycan uşaq mətbuatı tarixində bu jurnalların böyük müvəffəqiyyətlər qazanması heç kəsdə şübhə doğurmur. Bunu həmçinin mətbuat orqanlarının səhifələrində dərc olunmuş materiallar da sübuta yetirir. Lakin müəllif jurnalların nəşri tarixi müəyyənləşdirərkən səhvə yol vermişdir. Belə ki, “Qızıl şəfəq” jurnalı 1926-cı ildən 1933-cü ilə kimi deyil, 1930-cu ilin yanvar ayına kimi nəşr edilmişdir. (Bax: “Yeni qüvvə” jurnalı, 1930, №3-4, səh.10) Onu da xatırladaq ki, “Yeni qüvvə” jurnalı 1933-cü ildən deyil, 1930-cu ilin yanvar ayından 1939-cu ilin noyabr ayınadək fəaliyyət göstərmişdir. Müxtəlif dövrlərdə bu uşaq jurnallarının məsul redaktorları Sirac Məmmədov, Əbil Əhmədov, Mirzə Mirzəyev, Qulam Məmmədov, Əbil Ucarlı, Cəfər Mürşüdlü, Abidə Nəsibli, Məmməd İsgəndərli, İbrahim Babayev kimi istedadlı mühərrirlər olmuşlar. Əhali arasında maarifin inkişafına, uşaqların əxlaq tərbiyəsinə, milli ədəbiyyat və mədəniyyətin yüksəlməsinə xüsusi diqqət yetirən bu uşaq jurnalları dövrünün görkəmli müəllim və yazıçılarını öz ətrafına toplayaraq uşaqların yaş və düşüncə tərzinə uyğun hekayələr, şeirlər çap edir, bədii ədəbiyyatın gücü ilə təbiətin, cəmiyyətin sirlərini öyrədir, balacaların estetik tərbiyəsinə xidmət edirdilər. Xalq şairi R.Rzanın ilk qələm təcrübələri məhz “Qızıl şəfəq” jurnalında işıq üzü görmüşdür. Onun “Zəhmətdən sonra”, “Bahar”, “Tramvay”, şeirləri, “Oduncu qız”, “Vanya” kimi əsərlərinin əsas məğzini tənbəlliyə nifrət, böyüklərə, vətənə məhəbbət, maarifə çağırış duyğuları, köhnəliklə yenilik arasında gedən mübarizə təşkil edir. Bu uşaq jurnallarında o vaxtlar Gürcüstanda yaşayıb yaradan gənc ədiblərdən M.Mübariz, Ə.Seyfulla, Z.Borcalı, M.Şəfəq, A.Cəmil, M.H.Bəxtiyar, H.Hacızadə və b. əsərlərində vətənə, insanlara, əməyə, təhsilə məhəbbət hissləri məharətlə tərənnüm edilmişdir. Gürcüstanda nəşr olunan Azərbaycan dilli uşaq jurnallarında tərcümə əsərlərində də geniş yer verilmişdir. Qonşu xalqlarla həmişə mehriban ünsiyyətdə olan Azərbaycan xalqının ədəbiyyatını başqa millətlərin ədəbiyyatından təcrid edilmiş şəkildə inkişafını təsəvvür etməyən bu mətbuat orqanlarının səhifələrində ayrı-ayrı xalqların ədəbiyyatından kifayət qədər bədii əsər nümunələri çap olunmuşdur. 211 «II BEYNƏLXALQ TÜRK XALQLARI UŞAQ ƏDƏBİYYATI KONQRESİ» Bu baxımdan E.Sultanovun rus dilindən tərcümə etdiyi və “Qızıl şəfəq” jurnalında işıq üzü görmüş çevirmələri diqqəti cəlb edir. Onun jurnalda çap olunmuş “Peşəkar ağacdələn” (1927, №3), “Ayroplan” (1927, №7-8), “Səhhət verirsən-vermirsən” (1927, №7-8), tərcümələri indi də öz qiymətini itirməmişdir. Xatırladaq ki, müasir rus yazıçı və şairlərini Azərbaycan oxucuları ilə yaxından tanış etmək sahəsində bu uşaq jurnallarının xidmətləri böyükdür. Onların səhifələrində M.Zoşşenko, V.Katayev, A.Qaydar, Y.Vorobyov, S.Mixalkov və b. çoxlu şeir və hekayəsi dərc olunmuşdur. Rus ədəbiyyatından bədii əsərləri Azərbaycan oxucularına çatdırılmasında Gürcüstanda yaşayan E.Sultanovun, Ə.Şərifin, Ə.Nərimanovun, J.Həqqinin, R.Şahvələdin, Ə.Ucarlının, M. Səttaroğlunun və b. böyük xidmətləri danılmazdır. Bu uşaq jurnallarının səhifələrində gürcü ədəbiyyatından xeyli bədii sənət mümunəsi çap edilmişdir. “Yeni qüvvə” jurnalı istedadlı gürcü şairi və ictimai xadimi İlya Çavcavadzenin anadan olmasının 100 illiyini oxucuya Azərbaycan xalqının ədəbiyyat və mədəniyyət tarixilə əlaqəli şəkildə çatdırmışdır. Ə.Sultanzadənin “Yeni kənd” qəzetinin 18 aprel 1937-ci il tarixli nömrəsində çap olunmuş “İlya Çavcavadze və xalq” sərlövhəli məqaləsi bu mənada çox maraqlıdır. Ə.Sultanzadə yazır ki, öz millətini hərarətlə sevən şair, başqa xalqların tarixinə və mədəniyyətinə də hörmətlə yanaşmış, onlardan bəhrələnməyə çalışmışdır. Şairin “Yeni qüvvə” (1927, №5) jurnalında çap olunmuş “Nikoloz Qostaşabişvili” hekayəsi çox maraqla oxunur. Hekayədə gürcü xalqının vətən uğrunda apardıqları mübarizə təsvir olunur. Xalq içərisindən çıxmış qəhrəman başına topladığı igidlərlə doğma eli, obanı düşümənlərdə mərdliklə qorulur. Milliyyətcə acar olan, Gürcüstanın ictimai, siyasi və mədəni həyatında məqsədyönlü fəaliyyəti ilə diqqəti cəlb edən Məmməd bəy Abaşidze də bu uşaq jurnallarının fəal müəlliflərindən biri olmuşdur. O, ədəbi fəaliyyətdə kiçik həcmli həkayələr müəllifi kimi tanınmış, eləcə də Azərbaycan dilindən gürcü dilinə, gürcü dilindən Azərbaycan dilinə xeyli miqdarda bədii əsərlərin tərcüməsinin müəllifi olmuşdur. Keçən əsrin 30-cu illərində M.Abaşidzenin “Yeni qüvvə” və “Gənc nəsl” jurnallarında bir neçə hekayəsi verilmişdir. Onun “Yeni qüvvə” (1935, №5) jurnalında işıq üzü görmüş “Qəribə bir bağça” hekayəsi olduqca maraqlıdır. Gürcü yazıçısı Radion Kokiyadan çevirdiyi bu hekayədə M.Abaşidzenin parlaq tərcüməçilik istedadı özünü bir daha sübuta yetirmişdir. Hekayədə məktəblilərin həyatından danışılır, şagirdlərə təbiətin sirləri, ağac və bitkilərin növləri barədə məlumat verilir. Tiflisdə nəşr olunan bu uşaq jurnallarının səhifələrində çoxlu şifahi xalq ədəbiyyatı nümunələri-atalar sözü və məsəllər, tapmacalar, lətifələr, nağıllar, xalq mahnıları, yanıltmacalar, dastanlar və s. materiallarla rastlaşılır. Gürcüstanda nəşr olunan mətbuat orqanlarında, xüsusilə uşaq jurnalları olan “Qızıl şəfəq”, onun davamı olan, “Yeni qüvvə” və “Gənc nəsl” jurnallarında çoxlu tapmacalara təsadüf edirik. Bu tapmacalardan əsasən uşaqların biliyini, düşünmək və tapmaq qabiliyyətini yoxlamaq üçün bir vasitə kimi istifadə edirdilər. Məlumdur ki, tapmacalar uşaqların düşüncə və təfəkkürünün inkişafına böyük təsir göstərir, onların hafizəsinin möhkəmlənməsinə səbəb olur. Jurnallarda dərc olunmuş tapmacalar uşaqlarda ətraf hadisələr, heyvanlar, müxtəlif əşyalar və s. haqqında geniş təsəvvür yaradır, onların biliklərini artırırdı. Bu mənada tapmacaların pedaqoji yönümü inkaredilməzdir. Bir sinidə iki toyuq, Biri isti, biri soyuq. (Yay, qış) Dinsən dinməyəcək, Gözə görünməyəcək, Bir şeyə minməyəcək, Nə yorulur, nə azır, 212 MATERİALLAR Bakı, 11-13 oktyabr 2012-ci il Hər yanda olur hazır. “Qızıl şəfəq” jurnalı, 1928, №10 Maraqlı haldır ki, jurnallarda dərc olunmuş tapmacaların əksəriyyəti Gürcüstanın azərbaycanlılar yaşayan rayon və kəndlərindən toplanmışdır. Bu xeyirxah işdə yerli şair və ziyalılardan Ə.Babazadənin, B.Ələkbərin, Ə.Cəlillinin, Hatəminin əməyi xüsusilə yüksək qiymətləndirilməlidir. Onların bu jurnallarında çap etdirdikləri tapmacaların bəziləri indiyə kimi nəşr olunan “Tapmacalar” kitabının heç birinə düşməmişdir. Onlardan bir neçəsini oxucuların nəzərinə çatdırırıq: Dünyadan böyük, hər şeydən kiçik, Yox canı, aldadır insanı. Hərsinə ha hərsinə, İşi düşüb tərsinə, Heyvan üstə dürüstdür İnsan üstə tərsinə. Jurnallarda dərc edilmiş bəzi tapmacaların isə kitablarda variantları verilir. 1971-ci ildə “Elm” nəşriyyatı tərəfindən buraxılan “Tapmacalar” kitabı ilə gürcüstanda nəşr olunan Azərbaycandilli uşaq jurnallarında çap edilmiş tapmacaları tutuşdurduqda variant şəkilində işlənilən çoxlu nümunələrə təsadüf etdik. Məsələn: Biz idik, bizlər idik. Otuz iki qızlar idik. Bizi üzdülər, Telə düzdülər. (“Tapmacalar” kitabı, səh.210) Biz – biz idik, Yüz qız idik, Bizi üzdülər, İpə düzdülər. (“Gənc nəsl” jurnalı, 1940, №3) Bu tip nümunələrin sayını xeyli artırmaq da olar. Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatının epik növünə daxil olan janrlardan biri də nağıllardır. Azərbaycan nağıllarının toplanması və insanlara çatdırılmasında keçən əsrin 20-30-cu illərində Gürcüstanda nəşr olunan digər mətbuat orqanları ilə yanaşı “Qızıl şəfəq”, “Yeni qüvvə”, “Gənc nəsl” kimi uşaq jurnallarının da rolu böyük olmuşdur. Bu jurnalların səhifələrində çoxlu heyvanlar haqqında nağıllara, eləcə də tarixi və ailə-məişət nağıllarına təsadüf edirik. Tədqiq etdiyimiz mətbuat orqanlarında heyvanlar haqqında külli miqdarda nağıl verilmişdir. Jurnallarda dərc olunmuş “Qurd və quzu”, “Tülkü və canavar”, “Tülkü və xoruz”, “Çöl göyərçinləri, qarğa və çöl siçanı” və s. kimi nağıllarda insanlar öz istək və arzularını ifadə etmiş, dostluq, mərdlik, qəhrəmanlıq, xeyirxahlıq kimi sifətlər təriflənmiş, qorxaqlıq, paxıllıq kimi insana yaraşmayan sifətlər isə pislənmişdir. Qeyd etməliyik ki, bu cür nağılların jurnalda nəşri uşaqların dünyagörüşünə müsbət təsir göstərmiş, onlarda dostluqda möhkəm olmaq, vətəni sevmək və onu qorumaq kimi xeyirxah hisslər oyatmışdır. Bu uşaq jurnallarında tarixi nağıllara da geniş yer verilmişdir. “Yeni qüvvə” jurnalının 1935-ci 2-ci nömrəsində çap olunmuş “Qədim zamanın nağılları” sərlövhəli məqalədən məlum olur ki, jurnal həmin nömrədən başlayaraq qədim dövrlərdən bəhs edən nağılların nəşrinə daha geniş yer ayıracaq. Özü də yalnız qədim Azərbaycan nağıllarından deyil, bütün dünya xalqlarının qədim nağıllarından nümunələr verəcəkdir. Tarixi nağıllarda xalqın tarixi şəxsiyyətlər-hökmdar, məşhur sərkərdələr və xalq qəhrəmanlarına münasibətləri ifadə olunmuşdur. “İsgəndər və loğman”, “İsgəndərlə qocanın nağılı”, 213 «II BEYNƏLXALQ TÜRK XALQLARI UŞAQ ƏDƏBİYYATI KONQRESİ» “İsgəndərin zülmətə getməsi”, “Uşaq həkimi” və s. kimi nağıllarda xalqın gücü, ağlı və zəkası İsgəndər kimi qüdrətli hökmdara qarşı qoyulmuş və ona qalib gəlmişdir. Nağıllarda o da vurğulanır ki, İsgəndər kimi qüdrətli hökmdar və sərkərdə sadə insanlarla yaxınlıq etmiş, onların arasından çıxmış müdriklərin ağıllı məsləhətlərinə qulaq asmışdır. Bu barədə “Yeni qüvvə” jurnalında dərc olunmuş məqalədə oxuyuruq: “Görünür, el sənətkarları İsgəndər surəti ilə Nizaminin əsərləri vasitəsi ilə tanış olmuşdular. Nizamidə isə İsgəndər məlum olduğu kimi ədalətli, elmli bir hökmdar olaraq təsvir edilmişdir.” Başqa dillərdən tərcümə olunan “Ağıllı İbrahim”, “Üç qardaş” (özbək), “Həkim uşaq” (ərəb), “Xoruz, siçan və toyuq” (ingilis), “Dövlət və kasıb” (litva), “Qoçaq Persey” (yunan) və s. kimi nağıllar da jurnallarda maraqla oxunur. Araşdırılan mətbuat orqanlarında çap olunmuş nağılların əksəriyyətini ailə-məişət nağılları təşkil edir. Həcm etibarilə çox da böyük olmayan bu nağıllar xalqın həyatını, dünyabaxışını əks etdirir, oxucuya əxlaqi, tərbiyəvi hisslər aşlayır. “Yeni qüvvə” jurnalında çap olunmuş “Çoban və mülkədar” (1938, №4), “Ağ başlıq” (1939, №10) və s. kimi nağıllar ailə-məişət nağıllarımıza çox gözəl nümunələrdir. Əməkçi insanların arzularını ifadə edən “Çoban və mülkədar” nağılı indiyə kimi nəşr olunan “Azərbaycan xalq nağılları” kitabının heç birinə düşməmişdir. Onu jurnala Ağəmi Hacıyev göndərmişdi. Mətbuat orqanlarının səhifələrində nəzmlə yazılmış nağıllara da təsadüf olunur. Belə nağıllardan A.Faruqun qələmə aldığı “Cırtdan” (“Yeni qüvvə” jurnalı, 1939, №9), Ə.Seyfullanın “Tülkü və canavar” (“Gənc nəsl” jurnalı, 1939, №10) nağılları xüsusilə maraqlıdır. Bu nağıllar poetikliyi, dilinin sadəliyi və şirinliyi ilə diqqəti cəlb edirlər. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, jurnalda dərc olunmuş bu folklor materiallarının toplanması və nəşri işində Gürcüstanda yaşayan ziyalılardan İsmayıl Həqqinin, Kazım Zeynallının, Ələsgər Cəmillinin, Ağəmi Hacıyevin, Ə.Məmmədov, Ə.Babazadənin, B.Ələkbərin və b. əməkləri böyükdür. Haqqında söhbət açdığımız mətbuat orqanlarının səhifələrində ən çox rastlaşdığımız el ədəbiyyatı nümunələrindən biri də lətifələrdir. Keçən əsrin 20-30-cu illərində Gürcüstanda Azərbaycan dilində nəşr edilən uşaq jurnallarının səhifələrində “Molla Nəsrəddin lətifələri”, “Şərq lətifələri”, “Xalq folkloru” başlığı altında külli miqdarda lətifələr dərc olunmuşdur. Bu jurnallarda verilmiş lətifələrin əksəriyyətində kütbeyin hökmdarlar, şahlar, tüfeyli siniflər ələ salınır, kəndxudalar ifşa olunur, onların bəd əməlləri bəzən incə yumorla, bəzən isə şiddətli satira və kəskin istehza ilə tənqid olunurlar. Jurnalların səhifələrində çap olunmuş lətifələrin əksəriyyətində Molla Nəsrəddin hazırcavab, çətin vəziyyətdən bacarıqla çıxan müdrik bir ağsaqqal kimi təsvir edilir. “Molla Nəsrəddinin qonaqlığı” (“Yeni qüvvə” jurnalı, 1938, №1), “Bir də vursan heç nə” (“Gənc nəsl” jurnalı, 1940, №2) və s. kimi lətifələrdə Molla Nəsrəddin öz rəqiblərinə ağıllı tədbirləri, qısa və konkret cavabları ilə qalib gəlir. Məlumdur ki, Molla Nəsrəddin bəzən də avam, sadəlövh, gülünc, tez aldanan, tərsinə iş görən bir adam kimi göstərilir və xalq tərəfindən şiddətli satira atəşinə məruz qalır. Tədqiq olunan jurnallarda məhz bu qəbilədən olan lətifələrə daha çox təsadüf olunur. Indiyə kimi heç yerdə çap olunmayan belə lətifələrdən birini oxucuların nəzərinə çatdırmaq istəyirik: - Bir gün Molla Nəsrəddin çöldən gəvən yığıb gətirirmiş. Molla öz-özünə fikirləşir ki, bu bitkinin qurusu möhkəm yanır, görəsən nəmi də yanırmı? O, eşşəkdən düşüb bitkiyə od vurur. Üstündəki yükün tüstüləndiyini görən eşşək qaçmağa başlayır. Yel alovu daha da şiddətləndirir. Eşşək daha sürətlə qaçır. Molla da onun arxasınca. Alov bürümüş eşşəyə çata bilməyəcəyini görən molla dayanıb arxadan qışqırır: - Ağlın varsa gölə tərəf qac. Xatırladaq ki, bu lətifəni “Yeni qüvvə” jurnalının redaksiyasına Ə.Məmmədov göndərmişdi. 214 MATERİALLAR Bakı, 11-13 oktyabr 2012-ci il “Qızıl şəfəq” jurnalının səhifələrində “Molla Nəsrəddin” lətifələri ilə yanaşı çoxlu Şərq lətifələri də çap olunmuşdur. Jurnalın 1926-cı il 3-cü nömrəsində işıq üzü görmüş Şərq lətifələri nümunələrindən “İnsan və donuz”, “İt və dəmirçi”, “Donuz dindi”, eləcə də jurnalın başqa nömrələrində (xüsusilə 1926, №4) verilmiş lətifələr Şərq ölkələri həyatına bələd olmaq baxımından çox qiymətlidir. Mətbuat orqanlarının səhifələrində “El sözləri”, “Məzhəkələr”, “Əyləncələr” rubrikaları altında çoxlu maraqlı əhvəlatlara, məntiqi suallara, riyazi hesablamalara, satira və yumora təsadüf olunur. Aparılan tədqiqatların nəticəsi olaraq vurğulamaq lazımdır ki, bu uşaq jurnallarının səhifələrində rastlaşdığımız şifahi xalq ədəbiyyatı nüminələrinin əksəriyyəti Gürcüstanın azərbaycanlılar yaşayan rayon və kəndlərindən toplanmış, elə ilk dəfə də bu mətbuat orqanlarının səhifələrində işıq üzü görmüşdür. Cəsarətlə demək olar ki, bu jurnalların Azərbaycan uşaq mətbuatı və ədəbiyyatının inkişafına böyük təsiri olmuşdur. 215 «II BEYNƏLXALQ TÜRK XALQLARI UŞAQ ƏDƏBİYYATI KONQRESİ» 216 UŞAQ ƏDƏBİYYATI ƏSƏRLƏRİNİN TƏHLİLİ 217 ANLATICININ VE DİNLEYİCİNİN ORTAK METNİ: AĞAÇKAKANLAR MASALI Mehmet NARLI Balıkesir Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Balıkesir/Türkiye [email protected] ÖZET Cahit Zarifoğlu, imgeci tutumuyla, soyut ama sıcak ve akışkan diliyle, şiirlerine sinen dini duyarlığıyla 1960’lardan sonraki Türkiye şiirinde oldukça önemli bir yere sahiptir. O aynı zamanda, Serçekuş, Ağaçkakanlar, Katırarslan, Yürekdede ile Padişah, Küçük Şehzade, Motorlu Kuş, Kuşların Dili adlı masallarıyla çocuk edebiyatındaki değerler sistemini, dil, anlatım ve kurgu bakımından çağdaşlarından farklı olarak yeniden kuran bir yazardır. Bu çalışmada Cahit Zarifoğlu’nun Ağaçkakanlar adlı masalının yapısı ve işlevsel dizisi çözümlenmeye çalışılmaktadır. Ağaçkakanlar masalında, yazar, masalın muhatabı olan çocuk özneyi, kurgunun ve zamanın içine alarak ortak bir metin üretir. Masalın fantastik dünyasına hazır olarak bekleyen çocuk özne, muhtemelen babası olan kişiyle farkına varmadan kuramsal bir tartışmaya girerken; muhtemelen baba olan anlatıcı özne de, çocuğun merak, hayret, merhamet, cesaret gibi duygularının harekete geçmesini sağlar. Çözümleme, özel bağlamda sadece seçilen metnin yapısal sistemine yönelse de kuramsal düzlemde yazarın bütün masallarındaki sistemlere yönelmekte ve bu masalların, geleneksel masaldan ve modern çocuk anlatılarından farklı olan taraflarına atıflar yapmaya çalışmaktadır. Anahtar Sözcükler: Masal, Postmodern masal, Anlatıcı, Dinleyici, Zarifoğlu. THE NARRATOR AND THE LISTENER’S COMMON TEXT: WOODPECKERS MHYT. ABSRACT With imaginary attitude, abstract but warm and fluid language religious sensitivity penetrating into his poetries, Cihat Zarifoglu has an important place after 1960’s Turkish poetry. With some stories likeSercekus, Ağackakan, Katırarslan, Yürekdede, Padisah, Kucuk Sehzade, Motorlu Kus, Kusların Dili, He also a writer who, unlike his contemporaries, reestablishes the systems of values in childern’s literature with regard to language, narrative and fiction. In this study, the structure and functional sequences of Agackakanlar story by Cahit Zarifoğlu are resolved. The author produces a joint text by incorporating the subject of childern who are also subjects of tale into time and finction in Woodpeckers Mhyt. Ready for the world of fantasy, childe subject enters unconsciously the theoritical debate with the person who is probably his father, narrator, probably father, allows such feelings as the child’s curiosity, astonishment, compassion and courage to take action. Although analysis only bears to selected text’s structural system in special context, it heads to all systems of author’s tales on the theoritical context. Narrative tries to make references to tales which are different from the tradititonal fairy tale and modern children’s narratives. Key words: Tale, Postmodern tale, The narrator, the listener, Zarifoglu. GİRİŞ: MASAL / MASALLARIN YAPISI / MODERN/POSTMODERN MASALLAR Türk Dil Kurumu masal için dört anlam önerir: “Genellikle halkın yarattığı, ağızdan ağza, kuşaktan kuşağa sürüp gelen, çoğunlukla insanların veya tanrıların başından geçen olağan dışı olayları anlatan hikâye” diyerek masalın kaynağına, tarihselliğine, konusuna atıf yapar. “Öğüt verici, ahlak dersi veren eser, alegorik eser” derken amacına ve yapısına işaret eder. “Boş ve yalan söz” derken de kültür içinde kazandığı mecaz anlama dikkat çeker. “Değersiz önemsiz şey” derken gerçekte üçüncü anlamı tekrar eder (TDK Sözlüğü, 2005:1349). Bu tanımlamaların genel geçer doğruluğu bir tarafa bırakılırsa iki şey dikkat çeker: Birincisi masalın kaynağına ve mitlere/efsanelere atıf yapılmaması; ikincisi masalın tek amacının “öğüt ve ders” olarak vurgulanması. Sözlüğün “mit” tanımına bakılırsa kaynak olarak niçin mite veya efsaneye atıf yapmadığı anlaşılır. Çünkü masalın birinci ve ikinci tanımı birleştirilerek mit için de kullanmaktadır (TDK Sözlüğü, 2005:1403) Bu da sözlüğün, masalı ve miti birbirinin yerine kullanılabilecek kavramlar olarak kabul ettiğini gösterir. Esasen başka birçok kaynakta da mit, masal, legend, efsane hatta menkıbe aynı anlamda kullanılmaktadır. Kaynak 218 MATERİALLAR Bakı, 11-13 oktyabr 2012-ci il larının, yapılarının ve işlevlerinin aynı veya çok benzer oluşundan dolayı bu eşleştirme biraz da doğaldır. Mitolojinin bütün bunları içine alan bir bilim alanı olarak konumlanmış olması da gerçekte bu algıyı destekler niteliktedir. Eski Yunancadan gelen “mitos” ve Latin dillerinde bulunan “legend(e)” kavramları, Arapçadan dilimize geçmiş “usture/”ye ve Farsçadan gelen “efsane”ye daha yakın olduğu için de Türkçe de birbirlerinin yerine kullanılabilmektedirler. Bu yakınlığa rağmen Bilge Seyidoğlu, mit ile efsane arasında bazı farklara işaret eder: Efsane, tarihi devirler içinde teşekkül etmiştir. Konusu bir olay, tarihi veya dinî bir şahsiyet yahut bir yer olabilir. Tarihi devirler içinde teşekkül ettikleri için efsaneler mitlerden bu konuda ayrılırlar. Mitlerde zaman başlangıç zamanıdır. Mitlerin kahramanları tanrılar ve yarı tanrılardır. Efsanelerde (legend) kahramanların olağanüstü güçleri vardır; fakat tanrı veya yarı tanrı değillerdir. Mitolojiler ilkel dönemlerin ve ilkel kültürlerin mahsulleri oldukları halde efsaneler günümüzde de oluşabilir ve tarih sahnesine çıkabilirler (Seyidoğlu 1997:13). İster aynı anlamda ister farklı anlamda kullanılsınlar, gerçekte bütün “hikâyelerin” (veya anlatıların) kaynağı dindir; masallar da mitler de bir inanç sisteminin simgesel/imgesel dışavurumlarıdır. Eski Yunan, eski Mısır, Hint, Fars ve Türk destanları, efsaneleri ve masalları aynı kökten gelirler: Bütün kültürler, medeniyetler, kendi hayatlarının hikâyelerini, acılarını, korkularını, aşklarını, dualarını, çatışmalarını yarattıkları mitik kahramanlar üzerinden anlatırlarken bir taraftan “asıl anlatıya” (dine) öykünürler bir taraftan da kendilerini güven içinde hissedecekleri bir inanç sistemi kurarlar. Farklı toplulukların, kültürlerin ve medeniyetlerin masalları arasında yapı ve işlev olarak ortaklıklar bulunması da kaynağın birliğine işaret eder. Dolayısıyla masalların ilkel amacı öğüt vermek değil, yaratılma öyküsü içinde kendini anlamlı kılma iradesidir. Bu anlam da mit veya masal içlerine sinmiş veya dağılmış olan bir “hakikat”le ilişkilidirler. Masalların ikincil amaçları -veya bugünden masala bakanların tespit edebilecekleri ikincil amaçları- ve işlevleri vardır. Masallar elbette hak bilirlik, adalet, iyilik, kahramanlık çevresinde iletiler taşırlar. Umay Günay’ın da belirttiği gibi insanların ruhi ve zihni gelişmelerinde geçirdikleri aşamaları gösterirler (Günay 1975: 2-3). Bilgin Saydam’ın çözümlemesinde göstermeye çalıştığı gibi insan bilincinin oluşmasının öyküsünü; anacıl kişilikten babacıl kişiliğe geçişin simgelerini taşırlar (Saydam, 2011) Psikolojik yaklaşım masalın, mitin kökenini rüya olarak gösterse de bu gerçeklik özde değişmez. Bu durumda rüya, masalın veya mitin kaynağı değil belki ilk formu olabilir. Aynı masalın çeşitli varyantları ve versiyonları veya Öcal Oğuz’un önermesiyle “eş metinleri” ve “benzer metinleri” (Oğuz, 1999: 2-4) arasında yapısal ve işlevsel ortaklıklar olduğu gibi farklı toplulukların, kültürlerin ve medeniyetlerin masalları arasında da yapı ve işlev bakımından ortaklıklar bulunmaktadır. Özellikle Propp’un çalışmalarından sonra masalların ortaklıkları neredeyse sabitlenmiştir. Propp’un bir işlev dizisinden oluşan yapı ortaklığına değinmeden önce masallar hakkındaki genel geçer ortaklıklara atıf yapmak gerekir: Modern öncesi masalların tamamı anonim olarak kabul edilmektedir. Anonimlik, kültürler üstü bir nitelik taşır. Masalların kültürler ve coğrafyalar arası yolculukta farklılaşması, hatta millileşmiş bulunması bu gerçeği değiştirmemektedir. Masallarda asıl kurgu olağan dışı/üstü olaylar merkezinde kurulur. Olağan üstülük, varlıkların niteliklerinden, özelliklerinden, ilişkilerinden doğar. Olağan üstülüğü insanın kendini aşma ve kendini var eden gizemli güçle temasa geçme arzusu olarak da değerlendirmek mümkündür. Bu bağlamda insanın olağanı ve olağan üstünü kendi içinde, kendi eserinde bir araya getirmiş olmasına da hayret etmemek mümkün değildir. Masallar, genellikle karşıtlıklar, engeller ve yol göstericiler arasında bir hedef nesneye yönelirler. Hedef nesneye ulaşmak, anlatıdaki varlığın değil gerçekte insanın zaferidir. Masallardaki kişilerin veya diğer varlıkların sayıları ve eylemleri fazla değişmez. Masalların mekanları ve zamanları belirsizdir; daha doğrusu evren ve dünya bağlamında kendilerini aşarlar. Masal üzerine çalışan bilim adamlarının çoğu Vilamidir Propp’un yapısalcı yaklaşımına atıf yaparlar ve adeta onun masal için ileri sürdüğü tek biçimliliği, masal araştırmalarının ve 219 «II BEYNƏLXALQ TÜRK XALQLARI UŞAQ ƏDƏBİYYATI KONQRESİ» çözümlemelerinin yöntemi olarak kabul ederler. Propp, topluluklarda, kültürlerde ve medeniyetlerde çok çeşitli ve farklı görünen, kuşaktan kuşağa devredilen masalların aslında ortak bir yapısının olduğunu söyler. Masalın yapısını düzenleyen değişmez yasalar olarak bir işlev dizisi ortaya koyar. Otuz bir maddeden oluşan bu dizi şöyledir: 1. Uzaklaşma: Bir problemden dolayı aileden, yurttan uzaklaşma 2. Yasaklama: Ayrılanın selameti için yasak koyma 3. Yasak Çiğneme: Yasağın çiğnenmesi ile saldırganın (tehlikenin) ortaya çıkması 4. Soruşturma: Kişinin niçin orada bulunduğunu öğrenilmesi 5. Bilgi Toplama: Kişi hakkında çeşitli bilgilerin elde edilmesi 6. Aldatma: Kötünün, kötülüğün saf kişi kandırması 7. Suça Katılma: Aldanma ve bir bakıma aldatanın suçuna ortak olma 8. Kötülük: Kötülüğün başlaması, il zarar, ilk saldırı 9. Aracılık/Geçiş: Olayın duyulmasıyla arayıcı/kurtarıcı kahramanın ortaya çıkması 10. Karşıt Eylem: Arayıcı/kurtarıcı kahramanın görevi kabul edip eyleme geçmesi 11. Gidiş: Kahramanın evinden ayrılması maceranın başlaması 12. Yardımcı: Kahramanın sınanması, 13. Olumlu tepki: Kahramanın yardımcıyı kabulü 14. Büyülü nesne: Kahramanın büyülü nesneye kavuşması. 15. Hedef nesneye yolculuk. Kahraman, aradığı nesnenin bulunduğu yere ulaştırılması 16. Çatışma: Kahramanın ve saldırganın karşı karşıya gelmesi 17. Kahraman özel bir işaret edinmesi (yüzük, yara) 18. Zafer: Kahraman saldırganı (kötülüğü) yenmesi. 19. Baştaki problemin çözülmesi 20. Geri dönüş: Kahramanın zaferle dönmesi 21. İzleme: Kahramanın geri dönüşünün engellenmeye çalışılması 22. Yardım: Kahramana yardımcıların ve büyülü nesnelerin yardım etmesi 23. Gizlenme: Kahraman kimliğini gizleyerek kendi evine dönmesi veya iz kaybettirmesi 24. Düzmece bir kahramanın asılsız iddialarda bulunması 25. Yeniden sınama: Kahramandan güç bir işin üstesinden gelmesinin istenmesi 26. Başarı: Kahramanın güç işin üstesinden gelmesi 27. Kabul ve tanınma: Kahramanın özel işaretleriyle kabul edilmesi, tanınması 28. Gerçek: Kahramanın düzmece kahramanın ve saldırganın aslını ortaya çıkarması 29. Biçim değiştirme: Kahramanın yeni bir şekle dönüşmesi 30. Ceza: Kötülüğün (düzmece kahraman veya saldırgan) cezalandırılması 31. Evlenme: Kahraman evlenmesi, tahta çıkması (Propp, 2001: 45-89) Propp’un ortaya koyduğu bu yapısal ortaklık, bütün modern öncesi anonim masallar ve daha sonraki masalların önemli bir kısmı için geçerlidir. Ancak modern zamanlarda masal yazıcılarının ortaya çıkmasıyla, masala bireysel eklemler olmuştur: Masalı, belli mekanlar içinde konumlandırma; ona modern problemler ve iletiler yükleme gibi. Masalı, büyükler ve küçükler için kategorize etme, çocuk masallarını doğrudan doğruya eğitimin bir materyali olarak kullanma gibi yenilikler de modern zamanın ürünüdür. Modern roman ve öyküde “masaldan yararlanmak” diye adlandırılan bir yeniliğe de değinmek gerekir: Masalın özellikle fantastik boyutundan veya değerler sisteminden evrensel olarak yararlanılması gerektiğini düşünen bilim adamları ve eserlerinde bu çerçevede yararlandığını söyleyen yazarlar olduğu gibi masalı sadece bir hareket noktası olarak gören bilim adamları ve yazarlar da vardır. Örneğin halk bilim çalışmaları ile bilinen Pertev Naili Boratav, masalların bir atlama tahtası olarak görülmesini, onların üslup ve dil özelliklerine, konularına bağlı kalınmaksızın tam bir özgürlükle çağımıza getirerek yeni eserler yaratma yolunu önemsemektedir (Boratav, 2006: 358). 220 MATERİALLAR Bakı, 11-13 oktyabr 2012-ci il Postmodern süreçte masal metinlerinde yapı bozumları, parodiler görülmeye başlanmıştır. Arka planda geleneksel masalın işlevsel dizisi dursa bile postmodern zihnin, varlığa ve eşyaya, bugüne ve geleceğe bakışı, geleneksel masal kahramanlarını bugünün içine taşımış; masal parodileri denilebilecek metinler üretmiştir. AĞAÇKAKANLAR MASALININ YAPISI A) İşlevsel Yapı Birimleri Akaçkakanlar metni (masalı) geleneksel masalların işlev sırasını izlemeyen bir düzen ile kurulur. Dinleyici (okur), daha ilk ifadede geleneksel olarak anlatıla gelen bir masalla karşı karşıya olmadığını anlar. Çünkü örneğin masal, “problem”, “yola çıkış”, “hedef nesne” “engeller”, “çözüm” gibi işlev birimlerinden oluşmamış hatta masalın nasıl kurulduğu da masalın içine yerleştirilmiş; bir “yapı bozum” örneği olarak işlevsel birimler yeniden kurulmuştur. “Giriş, Tartışma, Hayal, Nutuk, Barışıyoruz, Baba Ağaçkakan, Ne Dersin, Rüyanın Sonu, Savaş, Uyanış, Adım Adım Son” gibi birimlerin işlevlerini ve içeriklerini kısaca şöyle aktarabiliriz: Giriş: Anlatılan masalı dinleyen çocuğun aynı zamanda babası olan masal anlatıcısı metnine (masalına), “ne yaptı biliyor musun” (Zarifoğlu, 1989: 5) diye başlar. Geleneksel masal kurgusunda böyle bir başlangıç yoktur. Anlatıcı, bu ifadesiyle, bir taraftan sanki masalın bir kısmını daha önce anlatmış izlenimini verir bir taraftan da dinleyici olan çocuğu (veya okuru) anlatılan hikâyenin içine çeker. Başlangıç: Burada anlatıcı yarıda bıraktığı masalına devam edecektir fakat dinleyicinin “dur, bu nasıl masal” (Zarifoğlu, 1989: 8) itirazıyla karşılaşır. Çocuk, anlatıcının geleneğe uymasını istemekte, anlatıcı bunun çok önemli olmadığını düşünmektedir. Anlatıcı yazar, itirazı savuşturmak için “bir varmış bir yokmuş” diyerek masalına devam eder. Tartışma: Dinleyici, anlatıcının masaldaki kişilerin durumuna uymayan nitelikler kullanmasını eleştirir. Anlatıcı, itirazları güçlükle bertaraf ederek masala devam eder. Hayal: Anlatıcı (baba-yazar) ile dinleyici (çocuk-okur) arasındaki çerçeve kurgudan Ağaçkakanların hikâyesi olan asıl kurguya daha yoğun bir şekilde geçilir. Anne-baba ağaçkakanlar, bir evlat hayali kurmaktadırlar. Nutuk: Asıl hikâyedeki hayal devam etmektedir; hayali evlada iyi ve kötü olan hakkında, hak ve nimetler hakkında öğütler verilmektedir. Barışıyoruz: Yeniden çerçeve kurguya geçilir. Anlatıcı ile dinleyici arasındaki kurgu ve değer çatışması yüzünden oluşan soğuk atmosfer dağılmaya başlamıştır. Baba Ağaçkakan: Asıl kurgu’nun içine baba ağaçkakan’ın “rüya”sı yerleştirilir; böylece “masal içinde masal (metin içinde metin)kurulur. Ne Dersin: Anlatıcı (baba), kurmaya çalıştığı masal ile dinleyicinin (kızının) ilgisini kontrol etmek için ara verir. Çocuğu henüz uyamamıştır ve babasının masala devam etmesini istemiştir. Masalcı, önemli bir sorunla karşı karşıyadır: Hem nasıl devam edeceğine dair kafasında hazır bir kurgu yoktur hem de kızının masaldan beklediği iyimserliği korumak zorundadır. Rüyanın Sonu: Baba Ağaçkakan’ın rüyasının sonuna yaklaşılmaktadır. Rüyanın nasıl bitirileceği önemli bir sorun olarak anlatıcıyı rahatsız etmektedir. Savaş: Rüya’da sahip olunan evlat ağaçkakan, çok kötü huylu biridir. Rüya, karabasana dönüşmektedir. Rüya ile gerçeğin birbirine karışabilmesinden korku duyulmaktadır. Uyanış: Uyanış, hem rüya kurgunun sonunu ifade eder hem de rüyada sahip olunan kötü huylu evlattan kurtulmanın çaresini işaret eder. Adım Adım Son: Çerçeve kurgu bütünüyle kaybolur. Asıl hikâyenin problemi çözülmüştür; Ağaçkakanlar, güzel, zeki, tokgözlü, uslu bir yavruya kavuşmuşlardır. Bu işlevsel dizinin Propp’un masalların ortak yapıları bağlamında tespit ettiği diziye benzeyen ve benzemeyen öğeleri vardır. Anne-baba ağaçkakanın çocuklarının olmamasını problem ederek tartışmaları, süre gelenden “uzaklaşma”; baba ağaçkakanın rüyasında gördükleri ve yaşadıkları, “gidiş veya yolculuk”; rüyada duyulan ses, “yardımcı”nın ortaya çıkışı; onun gös 221 «II BEYNƏLXALQ TÜRK XALQLARI UŞAQ ƏDƏBİYYATI KONQRESİ» terdiği yavru ağaçkakan “büyülü nesne”; yavru ağaçkakanın kötü karakterli olması “aldatma”; baba ağaçkakanın evlat isteğinden vazgeçip geçmeme tereddüdü, “sınama”; nihayet rüyadan uyanış ve gerçek bir evlada kavuşma, “zafer”; rüyada görülen kötü huylu ağaçkakana benzeyen ağaçkakanın cevizliğin sahibi tarafından öldürülmesi “ceza” olarak kabul edilebilir. Bu durumda Ağaçkakanlar metni, modern öncesi ve modern dönem masalları ile yapısal anlamda örtüşür. Benzeri bir örtüşme, “kıssa-hisse” veya “metin-mesaj” bağlamında da görülebilir. Rüya ve gerçek, iyilik ve kötülük çevresinde görülen “hisse”, Ağaçkakanları, geleneksel masala, anlatıcının mesajı tasarlaması ise modern masal metnine yaklaştırır. Ağaçkakanlar metni (masalı), birkaç özelliği ile bu geleneksel ve modern masallardan ayrılır: Akaçkakanlar’daki olay zinciri, kronolojik değil akronolojiktir. Sadece bir masalcının anlattığı veya bir anlatıcı yazarın kurduğu bir hikâye değil, masalcı ile dinleyicinin (yazar ile okurun) kurduğu bir metindir. Okunan metnin (dinlenen masalın) nasıl kurulduğu da metnin içine yerleştirilir. Ağaçkakanlar’ın bu özelliklileri ile postmodern nitelikler taşıdığı açıktır. B) Üst Kurmaca: Çerçeve Kurgu/ Asıl Kurgu Esasen masalların, ortaçağ hikâyelerinin yapısal özelliklerin biri olarak tespit edilmiş olan iç içe geçmiş kurgu, çift zincirli olay örgüsü, modernist ve postmodern anlatılarla birlikte üstkurmaca (metafiction) adıyla bir anlatım tekniği olarak yeniden ortaya çıkar. Fakat bu tekniğin masallardaki amacı ve işlevi ile postmodern anlatılardaki amacı ve işlevi arasında farklılıklar vardır. Çok genel anlamda postmodern anlatılarda üstkurmaca, metinlerin, bu metinlerdeki evrenin, kurmaca olduğunu, metinsel bir gerçeklik olduğunu vurgular. Böylece nesnel gerçeklik ile kurmaca ilişkisi ve çelişkisi belirginleştirilmiş olur. Aslında bu belirginliği ortaya koyan varlık, modern anlatılarda oldukça geriye çekilen postmodern anlatılarda güçlü bir şekilde ortaya çıkan yazar/anlatıcıdır. Bir masal metni olarak kurgulanan Ağaçkakanlar anlatısında anlatıcı, postmodern bir tavırla, masalın kurulma hikâyesini masalın içine yerleştirir. Anlatıcının (babanın-yazarın) kurduklarına dinleyiciden (çocuktan-okurdan) gelen itirazları ve eleştirileri de katarsak masalın ikinci bir kurucuya sahip olduğunu da söyleyebiliriz. Ağaçkakanlar’da hazır bir “anlatı çerçevesi” ve onun içine yerleştirilen bir “iç anlatı” yoktur. Dolayısıyla her akşam yatarken çocuğuna masal anlatan babanın “uydurma” dediği eylemi nasıl yaptığının hikâyesini “çerçeve kurgu”, ortaya konan masalı da “ asıl kurgu” olarak adlandırabiliriz. Biriyle başlanan diğeri ile devam eden kurgular değildir bunlar; iç içe girmiş, birbirine sarılmış durumdadırlar. Dolayısıyla bu iki kurguyu birbirinden ayırmak postmodern bir masal metninin yapısını bozmak anlamına gelebilir. Fakat masaldaki bu ikili yapıyı daha görünür bir şekilde belirlemek ve değerlendirmek için geçici olarak ayırmak durumundayız. Çerçeve Kurgu Anlatıcı baba (yazar), uyumadan önce kızına masal anlatmaktadır. Belki aklında yeterince masal olmadığından ya da anlatıla gelen masalların mesajlarını beğenmediğinden çocuğuna bazen “masal” “uydurmaktadır”. Ağaçkakanlar masalı “ne yaptı biliyor musun? Şakir Amca’ nın cevizliğini harabeye çevirdi. Dur hemen, başını ve sonunu dinlemeden kimseyi suçlama” (Zarifoğlu, 1989: 5) biçiminde anlatıcıdan dinleyiciye gelen bir uyarı ile başlar. Dinleyici çocuğun masal içindeki bir davranışı yanlış bulduğu saklıdır bu ifadede. Anlatıcı, o anda masalı tam olarak nasıl geliştireceğini bilmese de masal bittiğinde akıllı çocukların, hayalleri gelişmiş insanların, rüya ile gerçek, hayal ile korku ve vehim arasındaki boşlukları dokuyacaklarını (Zarifoğlu, 1989: 5) umut etmektedir. Bu tutum, gerçekte anlatıcının bazı sonuçlara ulaştırmak için masal kurduğunu ortaya koyar. Dinleyici, anlatıcının “ne yaptı biliyor musun” şeklindeki başlangıcı kabul etmez. “Hani bunun tekerlemesi” diyerek, anlatıcı tarafından gerçekleştirilen “yapıbozum”a itiraz eder. Anlatıcı onu kırmamak için “bir varmış bir yokmuş” diye başa döner ama tekerlemenin içine o anda kurduğu benzer bir yapıyı da yerleştirmeye çalışır. Çocuk bunu da fark edince anlatıcı, “develer tellal ikeeen” diyerek tekerlemeyi bitirmeye yönelir. Önemli olan tekerlemenin an222 MATERİALLAR Bakı, 11-13 oktyabr 2012-ci il lamı değildir; kalıp ve değişmezlik çocuğa güven duygusu vermektedir. Babasının anlatmaya başladığı masalda kötü bir şeyler olacağını sezinleyen çocuk, tekerlemeye atıf yaparak, “hem anne-baba ağaçkakan diyorsun hem çocukları yokmuş diyorsun” (Zarifoğlu, 1989: 18) diyerek babasının kurgusal açıklarını bulur. Gerçekte çocuğun arzuladığı şey, babasının yanlışını bulmaktan öte, masalın mutlu ve güvenli dünyasında uykuya dalmaktır. Anlatıcı baba “galiba başlarken bir çocuk sorunu ortaya çıkacağını ben de bilmiyordum” demek zorunda kalır. Fakat bu cevap hiç de güven veren bir cevap değildir. Çocuk babasının sonunu bilmeden anlattığı (uydurduğu) masala güven duymaz hatta uydurmayı saygısızlık olarak niteler. Ama yapacak bir şey yoktur; babası anlatacağı başka bir masal da hatırlamamaktadır. Fakat cin şişeden çıkmıştır; çocuk, babasının hiç ağaçkakan görmediğini, onları tanımadığını öğrenince iyice sarsılır ve masal dinlemekten vazgeçer. Baba, masalı baştan almayı önerse de çocuk sırtını dönüp uyur. Fakat masalı orada bırakmak da anlatıcı için mümkün değildir; dolayısıyla çocuk uyurken ağaçkakanların masalını kurmaya devam eder. Ertesi akşam yine uyku zamanı ve masal saati gelir. Çocuk ilgisizmiş gibi durur ama merak ettiği bellidir. Biraz kırgın ve sitemli bir şekilde babasının masal konusunda bir sonuca varıp varmadığını sorar. Baba, dün gece o uyuduktan sonra masala devam ettiğini; baba ağaçkakanın çocuk hayali kurduğunu söyler. Baba ağaçkakan, hayale daldığı sırada uyumuş ve rüya görmüştür. Ağaçkakanların bir çocuğu olmuş ama herkese ve her şeye zarar veren zalim bir kuş olmuştur. Yavru ağaçkakanın bu korkunç huylarını anlattığı sırada anlatıcı baba durur ve kızının dinleyip dinlemediğini kontrol eder: dinlemektedir. İkisi birden masalın hâlâ rüya olarak devam ettiğinin farkındadırlar. Fakat çocuk, masalın bu rüya ile bitmesini istememektedir. Ama anlatıcı Baba Ağaçkakan’ı bir türlü uyandıramadığını söylemektedir. Çünkü daha başka şeyler de anlatacaktır. Çocuk, uyandırıp tekrar uyutmayı teklif eder ama anlatıcı bu kez de masalı, kaldığı yerden nasıl devam ettireceğinden emin değildir. Çocuk masalın gidişinden hâlâ tedirginlik duymaktadır. Hatta masalda olanla kendi evi ailesi arasında elinde olmadan ilgi kurmaktadır. Eğer ilgi yoksa babası bu anlattıklarını nasıl bilmektedir. Yine de masalın burada kesilmesini istemez ve babasının devam etmesini ister. Masalın nasıl kurulduğunun hikâyesi burada biter. Bundan sonra bütünüyle asıl kurgu devam eder. Asıl Kurgu Ağaçkakan çiftinin çocukları olmamaktadır. Bu yüzden diğerleri gibi hayattan tat almamakta, cevizliklere, bahçelere sadece karınlarını doyurmak için gidip gelmektedirler. Anne ağaçkakan, sevgili eşini incitmeden bir kusurlarının olup olmadığını merak ettiğini belki de kendisinin kusurlu olduğunu söyler. Baba ağaçkakan böyle bir problemi konuşmak bile istemez. Evlilikleri gergin ve mutsuz devam eder. Her ikisi mutsuzluklarıyla yalnızlıklarına çekilerek yaşarken Baba Ağaçkakan, bir çocukları olduğunu hayal etmeye başlar: Anne ağaçkakan yumurtaları üzerinde yatmaktadır. Kendisi onun etrafında pervane olmuştur. Birgün komşuların hayran bakışları altında yavru ağaçkakan önce yumurtadan başını çıkarır, sonra gövdesini. Günler içinde ilk sarsak adımlar, sonra yürüyüşler… Yavrunun bakımı konusunda baba, anneyle tartışmaktadır. Fakat her şeyin sırası vardır. Yavrunun dışarı çıkacağı, uçacağı, ceviz kıracağı zamanlarda görevi baba devralacaktır. O günler geldiğinde baba, yavrusunun kaslarının gelişmesi, kanatlarının güçlenmesi için onu çalıştırır. Cevizin nasıl delineceğini, bahçelere zarar vermeden nasıl beslenileceğini öğretir. Yavru hem güzel hem çok zekidir. Artık kafa ve kalp eğitimi zamanı gelmiştir. Evladına nimetlerin sonsuz olduğunu, ama onlarda herkesin hakkının bulunduğunu, ihtiyacı kadar yemesi gerektiğini, bahçelere kapıp kaçar gibi hırsız gibi girmemesi, aç gözlü olmaması gerektiğini öğretir. Baba ağaçkakan bu hayallerde iken uyur ve bir rüya görür: Kanatlarının boyu iki kat artmıştır; yükseldikçe yükseliyor, aşağıdakilere karşı böbürleniyordur. O sonsuz ışık içinde yüzerken birden karanlığa girer ve karanlığın içinde dehşetli bir rüzgârın önünde iradesizce sürüklenmeye başlar. Bir ses ona “hayal ve hakikatten geçerek gel” demektedir. Sürüklenme 223 «II BEYNƏLXALQ TÜRK XALQLARI UŞAQ ƏDƏBİYYATI KONQRESİ» yerini düşmeye bırakmıştır; sanki sonsuz bir şekilde yaralana berelene düşmektedir. Bunun bir rüya olduğunu düşünür rüyası içinde. Nihayet düşme sona erer. Duyduğu sesin varlığını hisseder. Nihayet o ses “hayal ve gerçekten geçerek bana geldin” der ve Baba Ağaçkakan’a arzusunu sorar. Dili tutulmuş, zihni kaybolmuştur sanki. Sonra bir yavru istediğini söyler; güzel, kavrayışlı, kuvvetli adil bir yavru. Ses ona, hayalini kurduğu yavruyu gösterir. Baba Ağaçkakan bilir bunun rüya olduğunu ama bu rüya bir işarettir. Alıp yavrusunu rüyadan gerçeğe dönecektir ama rüyadan çıkınca yavru da kaybolacaktır. Gözlerini kapatır açar ki yavrusu yanındadır. Bu gerçek midir yoksa rüya içinde rüya mıdır? Galiba bu tuhaf bir gerçektir. Anne uyanmış hatta “evladım geldin mi” demiştir. Anne-baba ve yavru ağaçkakanların yuvaları, oraların en güzel bahçesi olan Şakir amcaların cevizliğinin yanındadır. Çok garip bir şey olur; anne yavrusunu kız bilmekte, baba ise erkek olduğunu düşünmektedir. Çocuk kızdır, anneye göre baba delirmiştir. Baba çocuğunun anneye benzediğini fark eder. Bu fark ediş, tartışmayı bitirici bir işlev taşır. Anne baba ve yavru ağaçkakanlar Şakir Amca’nın cevizliğine giderler. Yavrularına nasıl güçlü kanatlara sahip olacağını, nasıl uçacağını ve cevizleri nasıl kıracağını öğretirler. Yavru ağaçkakanda önceleri ilginç bulunan ama giderek kokutucu olan gelişmeler olmaktadır. Yavru ağaçkakanın kasları, gagası, kanatları hiç görülmedik şekilde güçlüdür. Cevizliğe girdiğinde doyacak kadar ceviz yememekte, hepsini kırmakta, kırmadıklarının dalını kesmekte bahçeyi tarumar etmektedir. Anne babasını dinlemez olmuş hatta kendisini durdurmak isteyen babasına sert bir kanat darbesiyle vurmuş; gözlerini yerinden çıkarmıştır adeta. Diğer ağaçkakanları bu davranışlarıyla kendinden uzaklaştırdığı gibi diğer kuşlara bile zarar vermektedir. Anne baba böyle bir evlatları olduğu için kahrından ölmek istemektedirler. Nihayet yavru, yuvayı da terk eder. Şakir Amca’nın cevizliği mahvolmuştur. Bütün ağaçkakanlar hatta diğer kuşlar önce ondan uzak durmuşlar sonra göç ederek başka yerlere gitmişlerdir. Bu yalnızlıkla o, daha hırslanmakta, daha vahşileşmekte ve artık insanlara da saldırmaktadır. Şakir amcalar onu vurmaya çalışırlar ama başaramazlar. Yakın yerden bir avcı grubu çağrılır, pusuya yatıp bu yakalanmayan kuşu bir şekilde öldüreceklerdir. Fakat ağaçkakan adeta hepsine savaş açmıştır; hızla pike yapmakta insanların yüzlerini gözlerini yırtmaktadır. Fakat bir gün hepsini alt ettiğini düşündüğü bir sırada ağaca konar ve bir kuşunla belasını bulur. Baba Ağaçkakan tam bu anda irkilerek gözlerini açar. Uyanmıştır ama rüyada gördükleri gözlerinin içindedir. Rüyasını karısına anlatır. Artık ikisi de bu karabasanın etkisi altındadır. Öyle ki çocuk istemekten vazgeçmeyi bile düşünürler. Baba, rüyayla amel olunmayacağını düşünüp bu fikre katılmak istemez ama bazı rüyaların sahil olduğu gerçeğini de aklından çıkaramaz. Nihayet günler geçtikten sonra içlerine bir ferahlık, bir umut doğar. Anne yumurtaları üzerine sevgiyle, özlemle ve sabırla yatar. Bir süre sonra yumurtanın birinden bir yavru kız ağaçkakan başını çıkarır. İşte bu andan itibaren karı koca yeniden rüyadaki o korkunç evlatlarını hatırlarlar ve korkarlar. Acaba bu yavru o yavru mudur? Hele Upuy adını koydukları yavruları rüyada görülen yavrunun o kötülükleri yaptığı yaşa gelince anne ile babamın her anları diken üstünde geçer. Fakat korktukları olmaz, yavru Upuy, çok zeki çok usludur. Her şeyi çok çabuk öğrenmektedir. Anne-baba bir gün yavrularının Şakir Amca’nın cevizliğini göreceğini işte o andan sonra her şeyin değişeceğini düşünerek oradan göç etmeye karar verirler. Bir bahane bularak Upuycuklarını da ikna ederler. Göç ederken Upuy son defa çevreye bakmak ister ve biraz ilerleyince Şakir Amca’nın cevizliğini görür ve çok etkilenir. Anne babasına buradan göç etmek istemediğini söyler. Anne ve baba derin korkularına rağmen her şey ortaya çıkmasın diye kabul ederler. Tuhaf şey sanki Upuy da bu cevizliği daha önce görmüştür! Ama korkulan olmaz. Upuy, gayet merhametli bir şekilde cevizliğe girmekte, nazik bir şekilde sadece yiyeceği kadar cevizi kırmakta, hatta bu tavrıyla diğerlerine de örnek olmaktadır. O günlerde ağaçkakan mı başka bir kuş mu ne olduğu belli olmayan bir kuşun Şakir Amca’ın cevizliğini talan ettiği duyulur. Bir iki gün içinde kuş, yakalarlar ve kasabaya giden Şakir Amca beklenir. Şakir 224 MATERİALLAR Bakı, 11-13 oktyabr 2012-ci il amca geldiğinde yaralı kuşu eline alır ve “hırslarım ve günahlarım” diye inleyip durur; sonra kuşun başını gövdesinden ayırır. Belirttiğimiz gibi masalın nasıl kurulduğunun hikayesi ile masalın asıl hikayesi metin içinde iç içe girmiş olarak kurulmuştur. Çünkü masalı dinleyen çocuk masalı anlatan babasına zaman itiraz etmekte; bazen de masalı anlatan baba, masalı nasıl devam ettirebileceğini kendi kendine düşünmektedir. C) Anlatıcı (yazar) ile dinleyici (okur) Arasında Kuramsal Tartışma Ağaçkakanlar’da anlatıcı baba ile dinleyici çocuk arasındaki kuramsal tartışmaya ayrıntılı olarak eğilmek gerekir. Çünkü bu kuramsal tartışma, masal metnini geleneksel ve modern masallardan ayıran en önemli yapısal özellik olarak görünüyor. Anlatıcı baba (yazar) ile dinleyici çocuk (okur) arasındaki kuramsal tartışma, gelenek, gerçeklik ve özdeşleşme bağlamında sistematik bir tartışma olarak görülebilir. Gelenek Dinleyici evladın anlatıcı babaya ilk itirazı, babanın masalın geleneksel kalıplarına uymamasıdır. Doğrudan doğruya ağaçkakanların hikayesine yönelen babayı çocuk, “hani tekerleme nerde” (Zarifoğlu, 1989: 8) diye durdurur. Esasen çocukların, tekerlemenin içerdiği zaman ve mekan üstülüğü, rasyonel ve irrasyonel ilişkiyi duymaları ve anlamaları mümkün değildir. Çocuğun kalburun saman içinde olmasıyla, develerin tellal olmasıyla anlamsal olarak ilişki kuramayacağı açık. Öyleyse çocuklar neden masalların tekerleme kısmına ilgi duyarlar veya metindeki çocuk neden babasının tekerlemeyi atlamasına izin vermez? Çocukların tekerleme ile bilinçsiz olarak masalın fantastik dünyasına hazırlandığı söylenebilir; tekerlemedeki müzikal ritmin, çocukları, duyumsal anlamda etkilediği söylenebilir. Ama tekerlemedeki süreğenliğin, çocukların dünyasında güvenilir bir atmosfer oluşturduğunu da vurgulamak gerekir. Babasının, masalın mesajları dolayımında uydurduğu tekerleme rahatsız eder çocuğu; zaten babasının devam ettiği noktada masalda kötü şeyler olacağını da hissetmiştir. Çocuk, babasından ısrarla defalarca duyduğu tekerlemeyi isterken aslında bazen korkutucu olaylarına rağmen daima güven veren sonuyla ferahlık veren masalın dünyasında kalmasını ister. Baba, “ne fark eder” derken belki çocuğun biçimden içeriğe geçmesi ister ama çocuğun tekrar edilmeyen bir formu olmayan soyut bir anlama yönelmesi imkansızdır. Tekerleme etrafında başlayan tartışma, yazarın gerçekleştirdiği “yapıbozumu” onaylatma, kabul ettirme arzusu olarak da görülebilir. Gerçeklik Anlatıcı baba, dinleyici çocuğuyla “gerçeklik” bağlamında da tartışır. Gerçeklik tartışması, başlangıçta, kurgu ile hayat arasındaki uyumluluk veya uyumsuzluk bağlamında değildir. Çocuk, masalı kuranın masalın kendi gerçekliğine aykırı davrandığını düşünmektedir: Masalı kuran baba, “hem anne-baba ağaçkakan diyorsun hem de çocukları yok diyorsun” (Zarifoğlu, 1989:18) biçimindeki itirazla karşılaşınca şaşırır. Gerçekten de kurgusal bir hata veya unutkanlık vardır. Anlatıcının masalı kurmaya başladığında ağaçkakan çiftinin çocuklarının olmayacağına bir planlaması yoktur. “Başlarken bir çocuk sorunu çıkacağını ben de bilmiyordum” (Zarifoğlu, 1989: 18) biçimindeki cevaptan, anlatıcının, anlatma ile kurma işini aynı anda yaptığı anlaşılır. Bu durumda ortada geleneksel olarak anlatıla gelen veya önceden kurulmuş, yazıya geçirilmiş bir masal da yoktur. Dolayısıyla aynı masalın bütünüyle bir başka akşam anlatılmasının da imkanı yoktur. Anlatıcı, çocuğun birinci akşamki itirazlarından ve masalın gidişinden duyduğu rahatsızlıktan dolayı, kurgusuna ikinci akşam devam ederken kurgusal boşluklara düşmesi bu yüzdendir. Probleme, yazar anlatıcının farklı bir teknik uygulaması açısından da bakılabilir. Bu durumda, masalların daima aynı işlevsel dizi ve amaçlarla anlatılması geleneğini değiştirmek isteyen bir masal kurucu karşılaşılır. Fakat dinleyici çocuk için anlatıcı babanın (yazarın) bu niyetinin bir önemi yoktur. Anlatının sözünü ettiği “uydurma” işi saygısızlıktır. Anlatıcı, çocuğa bu postmodern yenileştirmeyi anlatmayacaktır elbette. Ona “okudum masallar aklımda kalmadığı için onları anlatamıyorum, sonra bazıları çok saçma” (Zarifoğlu, 1989: 18) diyecektir. 225 «II BEYNƏLXALQ TÜRK XALQLARI UŞAQ ƏDƏBİYYATI KONQRESİ» Tartışma giderek kurgusal gerçeklikle hayat gerekliği arasındaki ilişkiye kayar. Babasının “uydurma”larından kuşkulanan çocuk, onun hiç ağaçkakan görüp görmediğini, sesini duyup duymadığını sorar (Zarifoğlu, 1989: 19). Anlatıcı belki seslerini duyduğundan ve belki resimlerden de gördüğünden söz eder. Bu cevap, çocuğu hayal kırıklığına uğratır. “Demek hiç görmedin, utanmadan bana onların yuvalarını, hayatlarını, düşüncelerini, kavga edişlerini anlatıyorsun” (Zarifoğlu, 1989: 22-23) diye ağır bir tepki karşısında anlatıcı babanın verdiği tepki “Fark eder miydi”dir. Fakat olan olur; bu kuramsal tartışmada anlatıcı baba “uydurma” nın, “gerçeği gözlemlemeden kurmanın” anlamını çocuğa anlatamaz ve masal o akşam tamamlanamaz. Aslında amaçlanan bir davranış da gerçekleşmiştir. Yazar okuru (anlatıcı dinleyiciyibaba çocuğunu” modernist epik bir yaklaşımla masalın kuruluşuna ortak etmiştir. İkinci akşam çocuk, babasına, masalın nasıl ilerleyeceği ve son bulacağı konusunda biraz müstehzi biraz kırgın, “bir sonuca varabildin mi” (Zarifoğlu, 1989: 42-43) derken masalın dışında olduğu kadar içindedir de. “istersen başımızı atlas örtünün altına uzatalım ve baba ağaçkakan’ın rüyasını biz de ordaymışız gibi izleyelim” diyen baba ile “haydi gidip bakalım” (Zarifoğlu, 1989: 4243) diye cevap veren çocuk birlikte kurgu içinde bir kurgu gerçekleştirirler. Masal bu uzlaşma ile bitmez ama. Çocuk, masal içinde kurulan rüyanın gidişinden rahatsızdır. Baba ağaçkakan rüyasında kavuştuğu evlat çok kötü huyludur. Çocuğa göre masalın böyle bitmesi doğru değildir. Babayı rüyasından uyandırmak lazımdır. Anlatıcı baba da gidişin iyi olmadığını sezmiştir ama rüya gören babayı nasıl uyandıracağını bilmemektedir. Çocuk için bu anlaşılmaz bir şeydir. Mademki babası masalı “uydurmaktadır” o halde neden nasıl uyanacağını da uydurmamaktadır? “Ama anlatacağım şeyler bitmedi ” (Zarifoğlu, 1989:69) der baba. Özdeşleşme Anlatıcının, bir baba olarak çocuğun hayatında var olması, çocuğun, “uydurma”yı gerçekle ilişkilendirilmesine yöneltir. Bu ilişkilendirme ürkütür çocuğu; çünkü masaldaki annebaba ile çocuk arasın korkunç bir ilişki vardır. Bu gidişin mutlu bir sonla bitmeyeceğine dair oluşan sezgi gerçekliği baskı altına alır. Babası ağaçkakan ailesinin bütün duygularını tanıyorsa bunun kendi hayatındaki duygularla bir bağı olmalıdır. Çocuğun beklenilmeyen bir şekilde “ben gerçek miyim” diye sorduğu an, anlatıcının bir baba, yazar, anlatıcı olarak sorumluğunu derinliğine duyduğu andır. Masalın mutlu bir sona yönelmesinin başladığı an da bu andır. SONUÇ Akaçkakanlar metni, geleneksel işlevsel dizinin uzaklaşma, problem ve zafer gibi ana öğelerini taşısa “problem”, “yola çıkış”, “hedef nesne” “engeller”, “çözüm” gibi işlev birimlerinin tamamını bulunduran bir masal metni değildir. Masalın nasıl kurulduğunun masalın içine yerleştirilmiş olması, bir “yapı bozum” örneği olarak alınmalıdır. Ağaçkakanlar, bir masalcının anlattığı veya bir anlatıcı yazarın kurduğu bir hikâye değil, masalcı ile dinleyicinin birlikte kurduğu bir metindir. Okunan metnin (dinlenen masalın) nasıl kurulduğunun da metnin içine yerleştirilmiş olmasına dikkat edilirse, Ağaçkakanlar’ın hangi postmodern nitelikler taşıdığı belirlenmiş olur. Anlatıcı baba ile dinleyici çocuk arasındaki kuramsal tartışma, gelenek, gerçeklik ve özdeşleşme bağlamında sistematik bir tartışma olarak görülebilir. Dinleyici evladın anlatıcı babaya ilk itirazı, babanın masalın geleneksel kalıplarına uymamasıdır. Gerçeklik tartışması, kurgunun kendi gerçekliği ile kurgu ve hayat arasındaki gerçeklik ilişkisi merkezinde iki boyutlu olarak gelişir. Anlatıcının, bir baba olarak çocuğun hayatında var olması, çocuğun, “uydurma”yı gerçekle ilişkilendirilmesine sebep olur ve bu durum bir “özdeşleşme”yi kaçınılmaz kılar. 1. 2. 226 KAYNAKÇA Boratav, Pertev Naili (2006). Az Gittik Uz Gittik. İstanbul: İmge Kitabevi Günay, Umay (1975). Elazığ Masalları. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Basımevi MATERİALLAR Bakı, 11-13 oktyabr 2012-ci il 3. 4. 5. 6. 7. 8. Oğuz, Öcal (1999). “Türk Halkbilimi Çalışmalarında Eş Metin (variant) ve Benzer Metin (Versiyon) Sorunu”, Milli Folklor, S. 42, Yaz Propp, Vilamidir (2001). Masalın Biçimbilimi ( M.Rifat, S. Rifat), İstanbul: Om Yayınevi Saydam, M. Bilgin (2011). Deli Dumrul’un Bilinci. İstanbul: Metis Yayınları Seyidoğlu, Bilge, (1997). Erzurum Masalları. İstanbul: Dergah Yayınları TDK Sözlüğü, (2005). “Masal ve Mit Maddeleri” İstanbul: Türk Dil Kurumu Yayınları Zarifoğlu, Cahit, (1989). Ağaçkakanlar. İstanbul: Beyan Yayınları. UŞAQ OYUN VƏ TAMAŞALARININ UŞAQ ƏDƏBİYYATINDA TƏZAHÜRÜ PROBLEMİ Məleykə MƏMMƏDOVA AMEA Folklor İnstitutu [email protected] XÜLASƏ Uşaq və yeniyetmələrin tərbiyəsində uşaq ədəbiyyatının rolu böyükdür. Bilindiyi kimi uşaq ədəbiyyatının əsas qaynağı olan uşaq folklorunun isə ən geniş sahələrindən biri oyun və tamaşalardır. Bugün öz milli keçmişindən xəbərsiz, milli dəyərlərinə biganə, Qərb mədəniyyətinin təsiri altında yeni nəsil uşaqları yetişməyə başlayır. Bütün bu acı həqiqətlərdən yola çıxaraq, uşaq ədəbiyyatının ən zəngin və dəyərli qaynaqlarından sayılan xalq ədəbiyyatı nümunələrinə xüsusi ilə də uşaq oyun və tamaşalarının uşaq ədəbiyyatında bir qaynaq kimi necə istifadə edilməsi, tanıdılması və təbliğ edilməsi məsələsini gündəmə gətirmək olduqca əhəmiyyət kəsb edir. Belə ki, məqalədə bu məsələnin həlli üçün hansı metod və üsulların tətbiq edilməsinin daha səmərəli nəticə verə biləcəyi mövzusu əla alınmışdır. Məqalədə son dövrlər Azərbaycanın müxtəlif bölgələrindən toplanmış uşaq oyunları haqqında qısaca məlumat verilərək, bu oyunların bugün uşaq ədəbiyyatında təzahürü probleminə toxunulmuş və bu problemin həlli yolları üçün hansı üsullardan istifadə edilə biləcəyi məsəllələri ələ alınmışdır. Açar sözlər: Uşaq ədəbiyyatı, uşaq folkloru, uşaq oyun və tamaşaları. APPEARANCE OF THE PROBLEM OF THE CHILD PLAY AND SPECTACLES IN THE CHILD LITERATURE ABSTRACT Role of the child literature is great in the upbringing of the child and juveniles. As became known, one of the widest areas of the child folklore of basic source of the child literature is play and spectacles. Today the new generation children begin to ripen who uninformed national past, indifferent national value and under influence of the Occidental civilization. According to all this bitter taste truths, it assumes quite importance to bring problem to of the agenda propagating, how introduce and use the examples of folk literature is counted from the richest and valuable sources of the child literature with special child play and spectacles as source in the child literature. So, it has spoken that apply of the which methods will be able to yield more efficient results for solution of this problem in the article. It has been given information briefly about the child plays which have gathered from different regions of Azerbaijan at the last periods, today it has been touched the problem of these plays appearance in the child literature and it have been spoken that which methods will be able to use for the solution ways of this problem in the article. Key words: Child literature, child folklore, child play and spectacles. Uşaq və yeniyetmələrin tərbiyəsində bədii ədəbiyyatın, eyni ilə uşaq ədəbiyyatının böyük əhəmiyyəti və rolu vardır. Uşaq və yeniyetmələrin tərbiyəsində, fiziki və əqli inkişafında böyük əhəmiyyəti və rolu olan uşaq ədəbiyyatı öz mənbəyini əsasən folklordan götürmüş və uzun müddət böyüklər üçün yazılmış əsərlərin məzmununda ayrı-ayrı parçalar şəklində öz əksini tapmışdır. “Biz bunu Nizami Gəncəvinin, Əfzələddin Xaqaninin, Şah İsmayıl Xətainin, Abbasqulu ağa Bakıxanovun və digər sənətkarların irsində görürük.” (1, s.7) Zəngin milli adət-ənənələrə malik Azərbaycan türklərinin folkloruna nəzər yetirsək, bütün Türk dünyasının malik olduğu ortaq dəyərlərdən başqa, Azərbaycan türklərinin də özünəməx 227 «II BEYNƏLXALQ TÜRK XALQLARI UŞAQ ƏDƏBİYYATI KONQRESİ» sus folkloru mövcuddur. Bilindiyi kimi, uşaq ədəbiyyatının əsas qanyağı olan folklorun, uşaq folklorunun ən geniş sahələrindən biri oyun və tamaşalardır. Oyun və tamaşaların isə insanlığın ömrü qədər qədim tarixi olduğu kimi uşaqlar üçün fiziki və güclü tərbiyəvi estetik əhəmiyyətə də malikdir. İnsanların formalaşmasında həm iştirakçısı, həm də şahidi olduqları uşaqlıq dövrü oynadıqları oyunlar onların hafizəsində daim yaşayır. Son illərdə televiziya, çizgi filimləri və kompyuter oyunlarında şiddətlə birlikdə heç bir əsası olmayan xəyali mifologiyaya, daha doğrusu, miflərin dekonstruksiyasına dayanan hekayə və filmlər diqqət mərkəzindədir. Beləcə şiddət və fantastik uydurmalar uşaq ruhunun dərinliklərinə yerləşdirilməyə başlanmışdır. Bu gün milli nağıl, hekayə və dastan qəhrəmanlarımızın adlarını bilməyən, öz doğma, milli keçmişindən xəbərsiz, milli dəyərlərinə biganə, lakin xarici çizgi film qəhrəmanlarını yaxşı tanıyan, bizim milli adət-ənənənlərimizə uyğun olmayan Qərb mədəniyyətini mənimsəyən yeni nəsil uşaqları yetişməyə başlayır. Bütün bu acı həqiqətlərdən yola çıxaraq, əhəmiyyəti və varlığı mövzusunda, bir çox tədqiqatçı, alim və pedaqoqların həmfikir olduğu uşaq ədəbiyyatının ən zəngin və dəyərli qaynaqlarından sayılan xalq ədəbiyyatı nümunələrinə, xüsusi ilə də uşaqların fiziki, əqli, psixoloji, mənəvi-estetik baxımdan inkişafında önəmli yeri olan uşaq oyun və tamaşalarının uşaq ədəbiyyatında bir qaynaq kimi necə istifadə edilməsi, tanıdılması və təbliğ edilməsi məsələsini gündəmə gətirmək olduqca əhəmiyyət kəsb edir. XIX əsrin əvvəllərindən başlayaraq Azərbaycanda maarif və mədəniyyətin inkişafı ilə əlaqədar olaraq bir çox ziyalılar-M.Mahmudbəyov, S.Ə.Şirvani, A.Şaiq, F.Köçərli və başqaları uşaq folkloru adı altında xüsusi nümunələr, o cümlədən xalq oyunlarını seçmiş, onların bəzilərini dərsliklərə daxil edərək təbliğ etmişlər. Bu dərsliklərə ən yaxşı nümunə isə F.Köçərlinin 1912-ci ildə çap etdirdiyi “Balalara hədiyyə” kitabı olmuşdur. Bu kitaba bir çox uşaq folkloru nümunələri, o cümlədən xalq oyunları daxil edilmişdir. Məlum olduğu üzrə, “Uşaq folklorunun toplanması, təbdil-tərcüməsi və nəşrinə XX əsrin əvvəllərində başlanılır ki, onun da təməlini qoyan “Rənbər”, “Dəbistan”, və “Məktəb” jurnalları olmuşdur.” (2, s.466). XX əsrin əvvəllərindən başlanılan uşaq folklorunun toplanması işi hələ də davam edərək müxtəlif folklor antologiyalarında öz əksini tapmışdır: 1. Zəngəzur bölgəsinə aid uşaq oyunları: “Cilik ağacı”, “Av-av”, “İkidaş”, “Dörddaş”, “Beşdaş”, “Qara kötük”, “Çiləmə” (3, s. 391-395) “Ağac ölçmə”, “Həbə köçdü”, “Südlü sümük”, “Mərə köçdü”, “Üzük-üzük”, “Rəngrəng”. (4, s.429-431). 2. Qarabağ bölgəsinə aid uşaq oyunları: “Qığı mərə”, “Əl üstə kimin əli”, “Səni kim apardı”, “Qaradinməz”, “Köç getdi”, “Gözbağlayıcı”, “Ənzəli”, “Şah vəzir”, “Sac ayağı”. (5, s. 382-386). 3. Şəki bölgəsinə aid uşaq oyun-tamaşaları: “Bacı-bacı” (Qara pişik), “Bel üstə kimin əli”, “Qurd baba”, “At baçı”, “Toxumsəpmə”, “Ənzəli”, “Bənövşə”, “Qara qazan”, “Çamır-çamır”, “Fındıq-fındıq”, “Qayış-qayış”, “Şütmə”. (6, s. 396-407) 4. Göyçə bölgəsinə aid uşaq oyunları: “A pişik kimin pişiyisən?”, “Xan-gizir”, “Ağam mənə kor deyib”, “Dirədəymə”, “Çiling-ağac”, “Zopa-zopa”, “A huy-huyu”, “Qurşax tutmax”, “Eşşək beli, Qaradinməz”, “Üzük-üzük oyunu”, “Keçili-keçili oyunu”, “Cıza girmə”, “Aşıx-aşıx”, “Cız oyunu”, “Aşıx-qala oyunu”, “Ləpik-qoza”, “Qaçmatop”, “Zübbə-zübbə”, “Vay belə vuranın halına”, “Gizlənpaç”, “Adın nədi?”, “Gözü bağlıca, laldinməz”, “Püşk atma”, “Mırt-mırt (Buynuz-buynuz)”, “Əl üstə kimin əli”, “A xala bir çörək”, “Siçan-pişik”, “Qazlar-qazlar”, “Dəsmal-dəsmal”, “Bənövşə”, “Qusdu-qusdu”, “Qaçdı-tutdu”, “Hil-hil”, “Molla-molla”, “Şappı-şappı”, “Daş vurdu”, “Qoz-qoz”. (7, s. 640-669). 5. Naxçıvan bölgəsinə aid mərasim və oyunlar: “Üzərliksalma”, “Yağış yağdırma”, “Godugodu”, “Çömçəxatun”, “Yağ, yağışım”, “Xırman nəğmələri”, “İlin on üçü”, “Bəy duran oğlan”, “Gəlin, xoş gəldin”, “Yallılar”, “Bəy yallısı”, “Çöpüdü”, “Asma-kəsmə”, “Xəlil 228 MATERİALLAR Bakı, 11-13 oktyabr 2012-ci il dövrü”, “Məzhəkəli oyunlar”, “İl adları”, “Xanbəzəmə mərasimi”, “Cangülüm mərasimi”, “Səməni halvası”, “Xına gecəsi”, “Xıdır Nəbi” vb. (8, s. 88-107) Baxmayaraq ki antologiyada oyunlar bölgələr üzrə təsnif edilmişdir, onların çoxusuna bütün bölgələrimizdə rast gəlmək mümkündür. Oyunlar xalq həyatının müxtəlif cəhətlərini, eləcə də müxtəlif mərasimləri əks etdirən qədim folklor janrından biridir. Xalq oyunları ən qədim dövrlərdən xalqın məişət həyatını, əyləncə dünyasını özündə əks etdirmək baxımından xüsusi maraq doğurur. Belə xalq oyunları mövzu, məzmun, yaranma yolu və formaları baxımından da çox zəngin və rəngarəngdir. Xalq oyunlarında yüksək, humanist insani duyğular: şəri cəzalandırmaq, yaxşıları qorumaq, onlara dayaq durmaq və s. bu kimi müsbət keyfiyyətlər aşılanır. Böyüklərin və uşaqların əylənməsinə xidmət edən folklor nümunələrindən biri də xalq tamaşalarıdır. Xalq tamaşaları da şifahi xalq ədəbiyyatının qədim janrlarından biridir. Bu tamaşalar tarix boyu müəyyən inkişaf yolu keçmiş və getdikcə təkmilləşmişdir. Xalq tamaşaları bir janr kimi formalaşana qədər folklorun başqa növləri daxilində, xüsusilə epik növün ayrıayrı janrlarında yaranmağa başlamışdır. Belə ki, peşəkar nağılçılar, aşıqlar, körpələrinə nağıl danışan analar və nənələr nağıldakı hadisələrin gedişindən asılı olaraq mimikadan, jestlərdən, əl-qol hərəkətlərindən də geniş istifadə etmişlər. Nəinki epik növdə, hətta, Azərbaycan xalq ədəbiyyatının hər bir nümunəsini diqqətlə tədqiq etsək, orada ifadə, məna, məzmun və ifa tərzi etibarilə dram, tamaşa ünsürləri tapmaq mümkündür. Deməli, nağıllar, dastanlar, aşıq sənəti və mərasimlər xalq tamaşalarının yaranması və kamilləşməsi üçün ilkin mərhələ olmuşdur. Xalq oyunlarından fərqli olaraq, xalq tamaşaları indiyə qədər qorunub saxlana bilmişdir. Belə ki, məktəblərdə, tədris müəssisələrində folklor nümunələri sırasında əhəmiyyətli yeri tutan xalq tamaşaları barədə xüsusi dərslər keçilir. Mədəniyyət ocaqlarında, teatr və səhnələrdə zamanzaman xalq tamaşalarının ən qədim parçaları nümayiş etdirilir, xalqın sahib olduğu qədim tariximədəni irs qorunub saxlanılır. Oyun və tamaşalar uşaqlıq və yeniyetməlik çağlarının unudulmaz əyləncələridir. Çox təəssüf ki, günümüzdə yeni tikilən binalarda oyun sahələrinin olmaması, uşaqların şəhər mühitində evdə, baxçada, kurslarda, qısacası açıq və təmiz havada keçirəcəyi vaxtdan çox qapalı məkanlarda olması, öz yaşıtları ilə oynamaq əvəzinə evə qapanıb televizor və internet oyunları qarşısında həddindən çox vaxt keçirməsi danılmaz həqiqətdir. Bugün texnologiyanın üstələdiyi bir çox kültür dəyərlərimiz kimi oyun və tamaşalarımızı da bəzi çalışmalarla canladıra bilərik. Rəsmli oyun və tamaşa kitabları nəşretmək, uşaq ədəbiyyatı əsərlərində yer alan nağıl və hekayə kimi janrlar içində oyun və tamaşalara toxunmaq, onlardan nümunələr vermək, oyunlarda keçən şeirlərə, yanıltmaclara yer vermək, televiziyada uşaq verlişlərində və çizgi filmlərdə, uşaq filmlərində oyun və tamaşa səhnələrinə yer verməklə unudulmaqda olan və demək olar ki, əksəriyyəti unudulmuş, bugün uşaqlar tərəfindən oynanılmayan, canlandırılmayan oyun və tamaşların təbliği məsələsində uşaq ədəbiyyatının da rolu böyük olmalı, dərs vəsaitlərində nəinki uşaq oyun və tamaşaları, xalq ədəbiyyatının bütün janrlarının təbliği, tanıdılması məsələsinə əhəmiyyət verilməlidir. Uşaq ədəbiyyatı ilə bağlı əsərlər yazarkən millətin ən səmimi duyğuları ilə meydana gətirdiyi xalq ədəbiyyatının növlərindən, janrlarından xüsusi ilə istifadə etmək lazımdır (A.Şaiq, M.Müşviq kimi). Çünki bu qaynaqlar əsrlərcə xalqın zövqünə uyğun yaradılmış, dilində işlənərək mənimsənilmiş və bir çox mədəni ünsürləri içində barındıran ədəbi məhsullardır. Ümumiyyətlə, muxtəlif sənət sahələrində millətə aid qaynaqlardan yararlanılması əsas ehtiyaclardan biridir. Millətə aid kültür və mədəniyyət dəyərlərinin uşaqlara, yeni nəslə ötürülməsi, gənc nəsildə millət şüuru və milli kimlik şüuru oyadılmasında folklor qaynaqlardan istifadə etmək vacibdir. Bizim başqa dünya xalqları ədəbiyyatları ilə müqayisə edilməyəcək qədər zəngin xalq ədəbiyyatı nümunələrimiz vardır. Bu eyni zamanda növ və janr baxımından da bir zənginlik 229 «II BEYNƏLXALQ TÜRK XALQLARI UŞAQ ƏDƏBİYYATI KONQRESİ» ifadə etməkdədir. Bu janrların uşaqların təlim-tərbiyəsində istifadəsi məsələsinə isə yetəri qədər önəm verilməmişdir. Müəllimlərimizin, təlim-tərbiyəçilərin, pedaqoqların, dərs vəsaiti hazırlayan mütəxəssislərin bu nümunələri doğru və təsirli istifadə etmələri təhsil keyfiyyətimizin inkişafına böyük fayda verə bilər. Qaynaqlardan istifadə etmədən yerli və milli bir ədəbiyyat meydana gətirmək imkansızdır. Xüsusi ilə də uşaq ədəbiyyatında xalq ədəbiyyatı janrlarından istifadə edərək əsərlər yazmaq orijinal əsərlər yazmaqdan daha önəmlidir. Nağıl, dastan, hekayə vb. janrlar kimi oyun və tamaşalarımız da uşaq ədəbiyyatında istifadə edilə biləcək zəngin məzmunlu xalq ədəbiyyatı nümunələridir. Xalq ədəbiyyatından yanıltmac, saymaca kimi zövqlü ünsürləri içinə alan uşaq oyun və tamaşalarımız kültürümüzə, mədəniyyətimizə uyğun gəlməyən yad idxal oyunlara qarşı dəstəklənməli, təbliğ edilərək dijital mühitdə də öz yerini tapmalıdır. Bildiyimiz kimi uşaq bir oyunçudur və öz mülahizələrini, müddəalarını da bunun üzərində inkişaf etdirir. Oyun oynarkən stresli hallar ortadan qalxır. Oyun “yaşama sənətini və mədəniyyətini əmələ gətirən sosial həyat üçün hazırlayıcı” funksiyanı yerinə yetirir. Bu oyunlar içində daha qarışıq əməliyyatları ilk dəfə yerinə yetirmək cəhdi, bacarığı ortaya çıxır və daha sonra da praktik olaraq həyata keçirilir. Oyun oynamaq impulsu əgər təşviq edilərsə, məktəb illərində də əyləncəli və təsirli öyrənmə metoduna çevrilə bilər düşüncəsi müasir təhsil anlayışının prinsiplərindən biridir. Bu gün bir çox tədqiqatçı alim tərəfindən toplanan oyun və tamaşalar təsnif edilərək Azərbaycan uşaq oyun və tamaşaları külliyatı meydana gətirilə bilər. Daha ümumi bir çalışma ilə külliyyatın əhatəsi bütün türk dünyasını içinə alacaq şəkildə genişlədilə bilər. Lazımlı tərtibat və tənzimləmədən sonra bu toplanan vəsaitlər incələnərək uşaq ədəbiyyatı nümunələri halına gətirilməlidir. Bu ortaq kültür dəyərlərimizin uşaqların ruh və düşüncə dünyalarına edəcəyi təsirlər ciddi bir şəkildə təhsil, uşaq psixologiyası və dilçilik metodlarından istifadə edib dəyərləndirdikdən sonra kitab, oyuncaq və uşaq təhsilində istifadə ediləcək yardımcı vasitə və vəsaitlər halına gətirilməlidir. Nəticə: Rituallar insanoğlunun ən əski kültür miraslarından biridir. Cəmiyyətlərin saf, pozulmamış mədəniyyət nümunələrini yansıdan rituallar və mərasim elementləri ilə zəngin uşaq oyun və tamaşaları uşaq və yeniyetmələrin özünü və içində yaşadığı cəmiyyəti tanıya və o cəmiyyətdə ona verilən yeri dərk edə bilməsi məqsədinə xidmət edir. Bütün dünyada olduğu kimi bu gün Azərbaycanda da xüsusi ilə də televizor vasitəsiylə Qərb, əsasən də Amerika kültürünün təsirinə məruz qalan uşaqlar öz adət-ənənələrindən, kültür zənginliklərindən uzaqlaşaraq, öz cəmiyyətinin dəyərlərinə yadlaşaraq kimlik böhranı yaşamaqdadırlar. Məlum olduğu kimi, insana kimlik şüuru, vətən və millət sevgisi kimi duyğular uşaqlıq yaşlarında öyrədilir. Bu bəlli bir yaşa qədər uzanan bir vaxt içində təbii şəkildə verilir. Bu duyğular oyun və tamaşalarda yer alan milli qəhrəmanlar vasitəsiylə təbliğ edilə bilər. Bu gün xalq oyunları əfsuslar olsun ki, zaman-zaman unudulmuş və yalnız dərslik və ədəbiyyatlarda qalmışdır. Ən müasir kompyüter oyunlarının uşaqlar arasında daha populyar olduğu bir zamanda bu cür xalq oyunlarının unudulmasına şahid olmaq bir qədər üzücüdür. Lakin təsəlliverici məqam ondan ibarətdir ki, milli bayramlar və dövlət konsert tədbirləri zamanı müxtəlif teatr kollektivləri tərəfindən belə oyunların meydanlarda nümayiş olunması hələ də davam etməkdədir. Milli qaynaqlardan faydalanmağı, mədəniyyət sərhədlərinin hər keçən gün bir az daha zəiflədiyi bu dünyada büsbütün yox olmamaq üçün bir kimlik qazanma yolu olaraq düşünmək və hər an gündəmdə tutmaq çox böyük fayda verəcəkdir. Qısacası, deyə bilərik ki, çox zəngin qaynaqlarımızın olduğunu bilməli və bunlardan alınacaq ilhamı gərək böyüklər, gərəksə uşaqlar üçün yaradılacaq hər cür sənət sahəsinə yansıtmalıyıq. 1. 230 ƏDƏBİYYAT Əjdər Ağayev, Təməldən əmələ, Bakı, “Aspoliqraf”, 2009, 327 səh. MATERİALLAR Bakı, 11-13 oktyabr 2012-ci il 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. Məmmədhüseyn Təhmasib, Seçilmiş əsərləri, I cild, Bakı, “Mötərcim”, 2010, 488 səh. Azərbaycan folkloru antologiyası, XIX kitab, Zəngəzur folkloru, II cild, Bakı, “Nurlan” nəşriyyatı, 2009, 416 səh. Azərbaycan folkloru antologiyası, XII kitab, Zəngəzur folkloru, Bakı, “Səda” nəşriyyatı, 2005, 464 səh. Azərbaycan folkloru antologiyası, V kitab, Qarabağ folkloru, Bakı, “Nurlan” nəşriyyatı, 2009, 413 səh. Azərbaycan folkloru antologiyası, IV kitab, Şəki folkloru, I cild, Bakı, “Səda” nəşriyyatı, 2009, 490 səh. Azərbaycan folkloru antologiyası, III kitab, Göyçə folkloru, Bakı, “Nurlan” nəşriyyatı, 2009, 683 səh. Azərbaycan folkloru antologiyası, I kitab, Naxçıvan folkloru, Naxçıvan, “Əcəmi”, 2010, 506 səh.. Aydın Hacıyev, Azərbaycan uşaq ədəbiyyatı tarixi, Bakı, “Təhsil” nəşriyyatı, 2004, 247 səh. Rafiq Yusifoğlu, Uşaq ədəbiyyatı, Bakı, “Təhsil” nəşriyyatı, 2002, 267 səh. UŞAQ ƏDƏBİYYATI ƏSƏRLƏRİNİN TƏHLİLİ Dos. Mətanət FƏRZƏLİYEVA AMİ-nin Ağcabədi filialı, Pedaqoji Fakültəsi, Ana dili, Ədəbiyyat və Tədrisi metodikası kafedrası Ağcabədi/AZƏRBAYCAN [email protected] XÜLASƏ Uşaq ədəbiyyatı bədii ədəbiyyatın ayrılmaz tərkib hissəsi kimi gənc nəslin təlim-tərbiyyəsinə kömək edir. Onların hərtərəfli inkişafına təsir göstərir.Böyük ictimai-bədii təsir qüvvəsinə malik olan Azərbaycan uşaq ədəbiyyatı XX əsrə qədər müstəqil bir yaradıcılıq sahəsi kimi deyil, ümumi ədəbiyyatın daxilində-şifahi xalq yaradıcılığı və yazılı ədəbiyyatla əlaqəli şəkildə inkişaf etmişdir. Görkəmli rus tənqidçisi V.Q.Belinski “Uşaqlar üçün yeni kitabxana” adlı məqaləsində uşaq ədəbiyyatının ictimai əhəmiyyəti üzərində dayanaraq qeyd edirdi ki, uşaqlar üçün o əsərlər yaxşı və faydalı ola bilər ki, böyükləri də məşğul etsin. Onların bir uşaq əsəri kimi deyil, hamı üçün yazılmış ədəbi əsər kimi xoşuna gəlsin. Yaşlılar üçün roman nə qədər əhəmiyyətlidirsə, uşaqlar üçün də nağıl və başqa əsərlərin digər növləri bir o qədər faydalı olmalıdır. Son zamanlarda Azərbaycan uşaq yazıçılarının yeni, aktual mövzuları işləmək həvəsi xeyli artmış, onların həyatı müşahidələri zənginləşmiş, öz qəhrəmanlarının daxili aləminə dərindən nüfuz etmək meyli güclənmişdir. Uşaq ədəbiyyatında vətən məhəbbəti, xalqın tarixi təbiət gözəlliklərinə vurğunluq, insan əməyinə, istedadına və ləyaqətinə ehtiram, böyüklərə, valideynə, müəllimə hörmət, kiçiklərə şəfqət, dostluqda dəyanət kimi mövzulara yeni məzmun verilmiş, onlara yeni tələblərlə yanaşılmışdır. Bu gün uşaqlar üçün yazıb-yaradan yazıçıların vətən məhəbbəti anlayışı çox genişdir. Vətən məhəbbəti müstəqil Azərbaycanın tarixi taleyilə ayrılmaz vəhdətdə götürülür. Müasirlərimizin vətəni daha da gözəlləşdirmək, onun qüdrətini artırmaq uğrunda göstərdiyi fəallığı, yeni qəhrəmanların zəngin mənəviyyatı uşaq yazıçılarının baş mövzularından və təsvir obyektlərindən biri olaraq qalır. Təlim və tərbiyə, gənclik və məhəbbət, elm və texnikanın böyük xariqələri, beynəlxalq aləmdə baş verən mühüm ictimai-siyasi hadisələr uşaq yazıçılarını ciddi düşündürən mövzulardır. Azərbaycan uşaq yazıçıları ən yaxşı əsərlərində müasir varlığı tərənnüm edir, bu günkü həyatımızı və daha gözəl gələcəyimizi balacalara sevdirməyə, bütün maddi və mənəvi nemətlərin yaradıcısı olan insana, onun qadir əməyinə məhəbbət duyğuları oyatmağa çalışırlar. Uşaq ədəbiyyatının mühüm səciyyəvi əlamətlərindən biri kimi bədii obrazların əyaniliyini, canlılığını qeyd etmək lazımdır. Uşaqlar üçün yazılmış əsərin təhkiyəsində onun mahiyyətinə nüfuz etmiş bir lirizm , ahəngdarlıq, axıcılıq olmalı, yazıçı öz oxucusunu təsvirini verdiyi hiss və duyğuların doğmalılığı ilə mütəəssir etməlidir. Bu əsərlərdə hadisə və sürətlərin təsvirində dinamizm mühüm yer tutmalı, əyləncəlilik, cazibədarlıq, emosional dil onların başlıca keyfiyyətlərindən olmalıdır. Azərbaycan uşaq ədəbiyyatı öz oxucularını zəngin milli- mənəvi dəyərlər ruhunda, vətənə məhəbbət, düşmənə nifrət ruhunda tərbiyə edir. Təbiidir ki, öz ruhu, mahiyyəti, məqsəd və idealları etibarilə Azərbaycan uşaq ədəbiyyatı böyüklər üçün yaranan ədəbiyyatla bir sırada addımlayır və yeni əsərlərlə ildən-ilə zənginləşir. Açar sözlər: uşaq, ədəbiyyat, yazılı, kiçik yaşlı, nağıl. SUMMARY Children’s literature helps education of young generation as an inseparable part of literature and helps their development widely. Azerbaijan children’s literature which has wide social-artistic influence was developed within general literature in association with oral and written literature, not as independent work sphere until XX century. Famous Russian critic V.Q.Bellinski in his article named “New library for children” underlines efficiency 231 «II BEYNƏLXALQ TÜRK XALQLARI UŞAQ ƏDƏBİYYATI KONQRESİ» of children’s literature and says that those work can be useful for children, which are interesting for adults. They like it not as a children’s literature, as a literary work written for all. How novels are important for adults, fairy tales and other genres of literature must be useful for children. In recent years, desire of Azerbaijan children writers in working with new, actual topics are increased, their life observations are enriched, their interest of penetrate deeply into inner world of their heroes strengthened. Topics like love of country, the history of the nation, love of nature beauty, respect for human labor, dignity and talent, respect for elders, parents and teachers, compassion to younger, stability in friendship were given new content. Today, love of country concept in children writers’ work is very wide and is an integral unity with historical destiny of Independent Azerbaijan. Activity of to beautify the country, to increase its power and rich spirituality of new heroes remains as a main topic and object of description of our modern writers. Education and bringing up, youth and love, great marvels of science and technology, essential social-political events take place in international sphere are the main topics of children writers. Children writers of Azerbaijan in their best work describe the modern existence, try to make love of our current life and more beautiful future, awake sense of love to creator of all material and spiritual blessing, to human and its labor. Liveliness of artistic images must be mentioned as one of the specific characteristics of children’s literature. In the content of the work written for children must be harmony and writer must please reader with feeling of description. In this art work dynamism must take place in description of events and images, and joy, attractiveness and emotional language must be some of essential characteristic. Azerbaijan children’s literature brings up the children in the spirit of love to country, hatred to enemy. Of course, Azerbaijan children’s literature strides with adult’s literature by its content, goal etc. and enriches by new art work. Key words: child, literature, written, underage, tale. Uşaq ədəbiyyatı bədii ədəbiyyatın ayrılmaz tərkib hissəsi kimi gənc nəslin təlim-tərbiyəsinə kömək edir, onların hərtərəfli inkişafına təsir göstərir. Əsas vəzifəsi uşaqların vətənpərvərlik tərbiyəsi ruhunda böyüməsinə təsir göstərməkdən ibarət olan uşaq ədəbiyyatının hərtərəfli inkişafı üçün dövlətimiz hər cür şərait yaratmışdır. Uşaq ədəbiyyatı dedikdə, əlbəttə, biz bədii ədəbiyyatdan fərqli yaradıcılıq sahəsi düşünməməliyik. Uşaq ədəbiyyatı da ümumən bədii ədəbiyyatın ayrılmaz hissəsidir. Bütövlükdə bədii ədəbiyyata xas olan xüsusiyyətlər və vəzifələr uşaq ədəbiyyatının da spesifikasını tyəşkil edir. Uşaq ədəbiyyatı da dünyanı, gerçəkliyi obrazlı şüurla qavrayışdır; uşaq ədəbi əsəri obrazlı idrakın məhsuldur. Bədii ədəbiyyata verilən ideya-yaradıcılıq prinsipləri uşaq ədəbiyyatının da inkişaf istiqamətini müəyyənləşdirir. İdeyalılıq, realizm, beynəlmiləlçilik, vətənpərvərlik uşaq ədəbiyyatının da tələb olunan yaradıcılıq xüsusiyyətləridir. Ancaq bununla yanaşı uşaq ədəbiyyatının öz spesifikası da vardır. Hər şeydən əvvəl deməliyik ki, uşaq ədəbiyyatı anlayışı bilavasitə uşaqlar üçün yazılan bədii, elmi-bədii və elmi-kütləvi əsərləri özündə ehtiva edən yaradıcılıq sahəsidir. Lakin uşaq ədəbiyyatı yalnız bu cür əsərlərlə məhdudlaşmır, buraya böyüklər üçün yazılan , lakin uşaqların da mütaliə etdiyi əsərlər daxildir. Bu əsərlər uşaqların əxlaqi və estetik tərbiyəsində, görüşlərinin genişlənməsində, təşəkkülündə böyük rol oynayır. Böyük ictimai-təsir qüvvəsinə malik olan Azərbaycan uşaq ədəbiyyatı XX əsrə qədər müstəqil bir yaradıcılıq sahəsi kimi deyil, ümumi ədəbiyyatın daxilində-şifahi xalq yaradıcılığı və yazılı ədəbiyyatla əlaqəli şəkildə inkişaf etmişdir. Uşaq ədəbiyyatı bədii ədəbiyyatın çox vacib sahəsidir. Məlumdur ki, uşaqlar canlı təhkiyəyə böyük, fəal maraq göstərir. Buna görə də uşaqlar üçün yazılan əsərlər hər şeydən əvvəl cazibəli olmalı, uşağın qəlbini ələ almalı, onu düşündürməlidir. Deməli, böyüklər üçün yaradılan əsərə verilən bədii tələblər eyni ilə uşaq əsərlərinə də aiddir. Görkəmli rus tənqidçisi V.Q.Belinski “Uşaqlar üçün yeni kitabxana” adlı məqaləsində uşaq ədəbiyyatının ictimai əhəmiyyəti üzərində dayanaraq qeyd edirdi ki, uşaqlar üçün o əsərlər yaxşı və faydalı ola bilər ki, böyükləri də məşğul etsin. Onların bir uşaq əsəri kimi deyil, hamı üçün yazılmış ədəbi əsər kimi xoşuna gəlsin. Yaşlılar üçün roman nə qədər əhəmiyyətlidirsə, uşaqlar üçün də nağıl və başqa əsərlərin digər növləri də bir o qədər faydalı olmalıdır. (Belinski, 1948, 131) 232 MATERİALLAR Bakı, 11-13 oktyabr 2012-ci il Uşaq ədəbiyyatının spesifikasını ancaq mövzu, mündəricə təyin etmir, yəni nədən yazmaq bu ədəbiyyatın hələ əsas cəhəti deyildir. Uşaq ədəbiyyatında həyatın bütün sahələrindən yazmaq olar və yazmaq lazımdır. Ancaq uşaq ədəbiyyatında necə yazmaq çox mühüm məsələdir. Uşaq ədəbiyyatının spesifikası məhz necə yazmaqda meydana çıxır. Uşaqlara hər şeydən, həyatın ən dərin və mürəkkəb problemlərindən danışmaq olar. Lakin gənc oxucunun bu problemləri aydın və asan başa düşməsi üçün müəllif xüsusi istedada malik olmalıdır: o, uşaq yazıçısı, şairi olmalıdır. Uşaqlara ciddi məsələlərdən də danışmaq eyni dərəcədə vacib və zəruridir. Uşaq ədəbiyyatında əyləncəlilik və ciddilik bir-birinə zidd deyildir. Uşaq ədəbiyyatı mənaca, məzmunca ciddi, formaca əyləncəli, cazibəli olmalıdır. Yalnız bu halda hər cür, hətta ən mürəkkəb fəlsəfi fikir gənc oxucuya çata bilər. Uşaq ədəbiyyatının elə sahələri vardır ki, zəifdir, müsair tələblərə cavab verə bilmir: ancaq az yaşlı uşaqlar üçün yaranan ədəbiyyatda vəziyyət nisbətən yaxşıdır. Burada məzmun və forma yeniliyi, bədii forma əlvanlığı və müəyyən dərəcə novatorluq və kiçik məktəblilər üçün yazılan əsərlərdə yaxşı cəhətlərdən biri, fikirimizcə, nəsihətçilikdən, başqa sözlə quru əxlaq dərsi vermək meylindən, faydasız didaktizmdən istedadlı uşaq yazıçılarının uşaqlaşmasıdır. Təcrübə göstərir ki, azyaşlı uşaqlara nəsihətçi əsərlər arzu olunan təsiri göstərmir, çünki belə əsərlərdə yazıçı nəsihəti aktiv, uşaq-dinləyicisi isə passivdir. Bu yaşda olan uşaqlar üçün daha əlverişli, daha münasib və daha fəal tərbiyəvi təsir göstərən əsərlər o əsərlərdir ki, onlarda uşaqların öz uşaq həyatı, uşaq xəyalı, uşaq emosional aləmi onların öz müşahidələri, özlərinin marağı, fiziki, zehni fəaliyyəti, məşğələləri, təşəbbüsləri, mühakimələri, təbiətə, ətraf mühitə münasibətləri və öz aralarındakı münasibətləri birinci planda nəzərdə tutulsun. Belə əsərlərdə uşaqlar müstəqil olaraq hərəkətdə, fəaliyyətdə, yaşına uyğun xəyallar, düşüncələr aləmindədir, fəaldır. Müəllif, yazıçı isə balasının əlindən tutub gəzdirən ata-ana kimi nəzarətçidir, istiqamət verən, başa salan, bədii sözün qüdrətilə uşağın emosional həyatını hərəkətə gətirən və balacalar üçün dərk edilməsi çətin olan varlığı, hadisələri, məfhumları ustalıqla asanlaşdıran tərbiyəçidir, müəllimdir. Son illərdə azyaşlılar üçün bədii ədəbiyyatda belə bir meylin qüvvətlənməsi mühüm nailiyyətlərdən biri kimi qiymətləndirilməlidir. Belə əsərlər əvvəllər də yaranırdı, lakin onların sayı az idi. Nəsihətçi əsərlər isə həddindən çox idi. Uşaqlar üçün yazılan əsərlər Azərbaycan ədəbiyyatının mühüm tərkib hissəsi olub, yaş, bədii zövq və bilik səviyyəsi müxtəlif olan milyonlarla adam tərəfindən oxunur. Balacaların dünyagörüşünün inkişafında, maraq dairəsinin genişlənməsində, əxlaq və mənəviyyatının tərbiyəsində, ideyaca yetkinləşməsində, xarakterinin mətinləşməsində və estetik zövqünün cilalanmasında uşaq ədəbiyyatının oynadığı rolu, bəzi spesifik fərqləri nəzərə alamaq şərtilə, yalnız məktəblə müqayisə etmək mümkündür. Uşaq ədəbiyyatı öz oxucularını milli vətənpərvərlik ənənələri ruhunda, Müstəqil Azərbaycan Respublikasının sağlam ruhlu və savadlı vətəndaşı kimi yetişməsi ruhunda tərbiyə edir. Tamamilə təbiidir ki, öz ruhu, mahiyyəti, məqsəd və idealları etibarilə Azərbaycan uşaq ədəbiyyatı böyüklər üçün yaranan ədəbiyyatla bir sırada addımlayır, müasir dövrün ən vacib problemlərinə dair əsərlərlə ildən-ilə zənginləşir. Son zamanlarda Azərbaycan uşaq ədəbiyyatının yeni, aktual mövzuları işləmək həvəsi xeyli artmış, onların həyati müşahidələri zənginləşmiş, öz qəhrəmanlarının daxili aləminə dərindən nüfuz etmək meyli güclənmişdir. Uşaq ədəbiyyatında vətən məhəbbəti, xalqın tarixi, təbiət gözəlliklərinə vurğunluq, insan əməyinə, istedadına və ləyaqətinə ehtiram, böyüklərə, valideynə, müəllimə hörmət, kiçiklərə şəfqət, dostluqda dəyanət kimi bütün xalqlar və bütün dövrlər üçün əhəmiytətli olan mövzular vardır. Lakin hər dövr bu mövzulara yeni məzmun vermuş, hər ictimai quruluş onlara öz sinfi mənafeyindən çıxış edərək yeni tələblərlə yanaşmış, eyni zamanda özünün konkret vəzifələri ilə əlaqədar olaraq yeni mövzular irəli sürmüşdür. 233 «II BEYNƏLXALQ TÜRK XALQLARI UŞAQ ƏDƏBİYYATI KONQRESİ» Bu gün uşaqlar üçün yazıb-yaradan yazıçıların vətən məhəbbəti anlayışı çox genişdir. Vətən məhəbbəti müstəqil Azərbaycanın tarixi taleyilə ayrılmaz vəhdətdə götürülür. Müasirlərimizin Vətəni daha da gözəlləşdirmək və onun qüdrətini artıqmaq uğrunda göstərdiyi fəallığı, yeni qəhrəmanların zəngin mənəviyyatı uşaq yazıçılarımızın baş mövzularından və təsvir obyektlərindən biri olaraq qalır. Təlim və tərbiyə, gənclik və məhəbbət, nəsillərin vəhdəti, elm və texnikanın böyük xariqələri, beynəlxalq aləmdə baş verən mühüm ictimai-siyasi hadisələr uşaq yazıçılarını ciddi düşündürən mövzulardır. Azərbaycan uşaq yazıçıları ən yaxşı əsərlərində müasir varlığı tərənnüm edir, bu- günkü həyatımızı və daha gözəl gələcəyimizi balacalara sevdirməyə, bütün maddi və mənəvi nemətlərin yaradıcısı olan insana, onun qadir əməyinə məhəbbət duyğuları oyatmağa çalışırlar. Bu günün yazıçısı müasir uşaqların səviyyəsinə bir zamanlar özünün mənsub olduğu nəslin müvafiq yaşdakı səviyyəsi kimi baxmamalı, daha hazırlıqlı və mötəbər oxucu ilə üz-üzə durduğunu nəzərə almalı, təzə mövzu və problemlərin həllinə daha böyük cəsarətlə girişməli, yenilik duyğusuna həmişə sadiq qalmağa çalışmalıdır. Bədii əsər yazmaq üçün həyat faktı seçilərkən onun nə dərəcədə səciyyəvi olub-olmadığına fikir vermək, həyatın inkişaf meyllərinə həssaslıq göstərmək lazımdır. Təsvirlərin təbiiliyi və inandırıcılığı uşaqlar üçün yazılan əsərlərin başlıca keyfiyyətlərindən biri omalıdır. Uşaq ədəbiyyatı yazıçıdan böyük sənətkarlıq məharəti tələb edir. Yazıçı uşaq qəlbinə və şüuruna təsir göstərmək üçün hadisə və faktı sadəcə qələmə almaqla kifayətlənməməli, obrazın daxili aləmini açıb göstərməlidir. Uşaq ədəbiyyatında ideal qəhrəman problemi ən ciddi və vacib sənətkarlıq məsələsidir. Uşaqların zövqü, həyat hadisələri haqqında anlayışı ilk oxuduğu kitabların təsiri altında müəyyənləşməyə başlayır. Uşaqlar ədəbi qəhrəmanlara çox həssas yanaşır və özlərini onlara oxşatmağa çalışırlar. Buna görə də uşaq ədəbiyyatında güclü xarakterlər yaradılmasına bu gün də böyük ehtiyac hiss olunur. Həyat faktlarını bilmək hələ yüksək bəddi səviyyəli uşaq əsəri yaratmaq üçün kifayət deyildir. Uşaq yazıçısı həyat həqiqətlərinin poeziyasını dərindən duya bilməli, onu qəlbinin hərarəti ilə isidərək, yüksək bədii formaya salıb, oxucularına çatdırmağı da bacarmalıdır. əgər uşaq yazıçısı müasir həyatın xarakter cəhətlərini, yeniliklərini görmürsə, gələcək həyat haqqında düşünmürsə, o, oxucularının qəlbini həyəcanlandıra bilməz. Belə yazıçı əsrimizin sürəti ilə ayaqlaşıb uşaqların qəlbinə yol tapa bilməz. Deməli, uşaq yazıçısının əsərində müasirlik ancaq müasir mövzu problemi ilə deyil, həm də müasirliyin poeziyasını duyub əks etdirməklə bağlı bir problemdir. Uşaq ədəbiyyatının mühüm səciyyəvi əlamətlərindən biri kimi bədii obrazların əyaniliyinin, canlılığını qeyd etmək lazımdır. Uşaqlar üçün yazılmış əsərin təhkiyəsində onun mahiyyətinə nüfuz etmiş bir lirizm, ahəngdarlıq, axıcılıq olmalı, yazıçı öz oxucusunu təsvirini verdiyi hiss və duyğuların doğmalığı ilə mütəəssir etməlidir. Bu əsərlərdə hadisə və surətlərin təsvirində dinamizm mühüm yer tutmalı, əyləncəlilik, cazibədarlıq, emosional dil onların başlıca keyfiyyətlərindən olmalıdır. Uşaqlar yaxşını təqlid etməyi, ona oxşamağı çox sevir və buna səy edirlər.Onlar mübarizə ehtirası güclü , ədalətli və cəsur qəhrəmanlardan nümunə götürməyə həmişə hazırdırlar. Uşaq aləminin xüsusiyyəti, uşaq bədəninin tələbləri elədir ki, balacalar daim hərəkətdədirlər, onlar daim nəyisə görməyə, nəyisə düşünməyə, kimə isə kömək etməyə, kiminləsə mübahisə etməyə, öz prinsiplərinin doğruluğuna tamamilə inandıqda isə hətta fiziki qüvvə işlətməyə can atır, bu yolla adilikdən, solğunluqdan qaçır, qeyri-adiyə, əlvanlığa qovuşmağa çalışırlar. Uşaq yazıçılarımız xalq nağıllarından mövzu götürüb işləməklə özləri də yeni nağıllar yazırlar, əsrlərin imtahanından çıxmış nağıl janrı uşaq qəlbinə, fikrinə təsir göstərmək, onu öz ardınca aparmaq üçün bacarıqlı yazıçının əlində çox gərəkli bir vasitədir. Uşaqlar müasir elmin ən yeni kəşfləri ilə yaxından maraqlandıqlarına baxmayaraq, nağıllar dünyasının cazibəsindən 234 MATERİALLAR Bakı, 11-13 oktyabr 2012-ci il də ayrıla bilmir, bu texniki tərəqqi zamanında da zümrüd quşunun və Məlikməmmədin sehirli dünyasını sevirlər. Uşaq ədəbiyyatında müvafiq sehirli nağılların, uşaqlarda qorxu hissi doğuran nağılların yox, onlarda iradə möhkəmliyi, çətinliklərə üstün gəlmək qabiliyyəti tərbiyə edən nağılların müəyyən yer tutması vacib və faydalıdır. Belə nağılların 4-10 yaşlı uşaqlarda yaradıcı xəyalın inkişafına yaxşı təsir göstərdiyi də sübut olunmuş, sınaqdan keçirilmiş həqiqətdir. Təcrübələr göstərir ki, uşaqlar nağıla əsasən 9-10 yaşlarına qədər həvəs göstərirlər. 10 yaşından sonra onlarda nağıla maraq azalır, əksinə elmi-fantastik əsərlərə, populyar elmi-bədii yazılara, elmi-bioqrafik kitablara və canlı həyatı, xüsusən onların öz həyatını əks etdirən bədii əsərlərə-roman, povestlərə həvəs artır. Uşaqları və yeniyetmələri zəhmətə həvəsləndirmək, daha dəqiq desək, bu günün uşaqlarını sabahkı günün əmək şəraitinə, əmək qəhrəmanlığına hazırlamaq uşaq ədəbiyyatının ən mühüm, həm də yeni nəslin ideya tərbiyəsi, mənəvi, əxlaqi tərbiyəsi ilə əlaqədar olan bir vəzifədir. Balaca yaşdan zəhmətə alışan uşaqlar mənəvi cəhətdən daha sürətlə inkişaf edir, nəinki əlini ağdan-qaraya vurmayan ərköyünlər. Zəhmətə alışan, qatlaşan uşaqlar və yeniyetmələr sadə, təvazökar, nəcib, nəzakətli, ayıq, fəhmli, xoşrəftar və mehriban, hər bir hərəkətində məsuliyyət hiss edən, çalışqan, nikbin, nazlandırılmış ərköyünlər isə xudbin, egoist, qaba, lovğa, bədrəftar, fərdiyyətçi, kützehinli, məsuliyyətsiz, hər nə qədər firavan yaşasalar da bədbin, şikayətçi və şıltaq olurlar. Uşaq ədəbiyyatında əmək mövzusu, uşaqları zəhmətə həvəsləndirmək mühüm yer tutur və tutmalıdır. Bu vəzifəni layiqincə yerinə yetirmək üçün hər şeydən əvvəl yadda saxlamaq lazımdır ki, uşaq əməyi dedikdə, onun həm fiziki, həm də zehni əməyi nəzərdə tutulur. Xüsusən məktəbdə zehni əmək birinci yer tutur. Şagirdlərin dərslərdə iştirakı, dərslərə hazırlaşması, məktəbdənkənar oxu, onların dilləri öyrənməsi və s. vacibdir. Uşaq ədəbiyyatında yeni nəsli düşündürücü zehni əməyə, elmin əsaslarını mənimsəməyə, biliklərini zənginləşdirməyə, dərslərini yaxşı öyrənməyə, dil bilməyə həvəsləndirən yazılar da mühüm yer tutmalıdır. Belə düşünənlər tapıla bilər ki, məktəbliləri zehni əməyə həvəsləndirmək uşaq yazıçılarının yox, müəllimlərin vəzifəsidir. Həqiqi, istedadlı, uşaqlar tərəfindən tanınan, sevilən uşaq yazıçısı həm də müəllimdir, tərbiyəçidir. Hətta müəllimlərin, tərbiyəçilərin də müəllimidir. O, məktəbdə, təlim-tədris işində olmasa da əsərləri ilə həmişə ailədə, bağçada, məktəbdə tərbiyəçidir. Bu keyfiyyətlərə malik olmayan yazıçı həqiqi uşaq yazıçısı sayıla bilməz. Sabir, Səhhət, Şaiq, Süleyman Sani indi də bizim ailələrdə və məktəblərdə müəllim-tərbiyəçidirlər. Uşaq ədəbiyyatında metod, sənətkarlıq, janr, tematika, ənənə, novatorluq məsələlərinin elmi şəkildə işlənib hazırlanmasına və nəşr olunan ədəbi məhsulun geniş elmi təhlilinə ehtiyac yoxdur. Uşaq ədəbiyyatının sənətkarlıq spesifikası, özünəməxsus dil, üslub xüsusiyyətləri var, uşaqlara gözəl əxlaqi ideyaları çatdırmaqda xüsusi bədii vasitələri, priyomları var. Uşaqlıq ömrün ilk baharıdır. Uşaqlar üçün yazılan əsərlərdə hisslərin təbiiliyi, səmimiliyi, duyğuların təravəti və bədii formanın əlvanlığı ömrün bu ilk baharına uyğun olmalıdır. Bu cəhətdən yanaşdıqda, yaxşı əsərlərimizlə bərabər, zəifləri də az deyil. Elə şeirlər, hekayələr çap olunur ki, oxuyub görürsən ki, nə azyaşlı uşaqların zövqünə, səviyyəsinə uyğundur, nə də yeniyetmələrin, məktəblilərin mənəvi tələbinə. Elə belə “uşaq şeiridir”, “uşaq hekayəsidir”. Uşaq yazıçısı qələmi əlinə almazdan əvvəl fikirləşib öz-özündən soruşmalıdır: hansı yaşda uşaq üçün əsər yazıram? 3 yaşlı uşaq üçün, bağça yaşlı uşaq üçün, kiçik yaşlı məktəbli üçün, yoxsa yeniyetmələr üçün? Uşaqların səviyyəsi, zövqü indi çox yüksəkdir. Onlar həyata, sənətə 20-30 il əvvəlki uşaqların gözü ilə baxmırlar. Ona görə də uşaq ədəbiyyatında zövq məsələsində diqqətli olmalı, subyektivizmə yol verilməməlidir. 235 «II BEYNƏLXALQ TÜRK XALQLARI UŞAQ ƏDƏBİYYATI KONQRESİ» Dilcə zəif, nöqsanlı şeir, hekayələr də yazılır. Belə yazıları uşaq ədəbiyyatına qətiyyən yaxın qoymaq olmaz. Uşaq ədəbiyyatının dilində sadəlik qeyri-bədiilik, qeyri-ədəbilik və primitivlik mənasında anlaşılmamalıdır. Sözçülük, quru tərif, ritorik nitq, quru oçerkçilik uşaq ədəbiyyatı üçün yaramır. Burada daha çox konkretlik, əyanilik tələb olunur. Unutmaq olmaz ki, uşaqlar üçün yazılmış əsərləri yaşlı oxucular da maraqla qarşılayırlar. Ona görə də uşaq ədəbiyyatının sadəliyini asan hesab edən, bu sadəliyi bəsit, məzmun yoxsulluğu, ideya dayazlığı kimi başa düşən yazıçılar, əlbəttə, səhv edirlər. Böyüməkdə olan gənc nəslin tərbiyəsində uşaq yazıçılarının qələmindən çıxan əsərlər böyük təsir gücünə malikdir. Uşaqların xarakteri, həyata baxışı, zövqü, davranış və vərdişləri, insanlara məhəbbəti, nitqi ilk kitabların təsiri altında inkişaf edir, formalaşır. Buna görə uşaqlar üçün yazılan əsərlərdən biz ilk növbədə aydın və sağlam ideya, yüksək əxlaqi və mənəvi keyfiyyətlər, kamil insan xarakterləri və s. məziyyətlər tələb etməliyik. S.Vurğun “Balalarımız üçün gözəl əsərlər yaradaq” adlı məqaləsində uşaq yazıçısı olmağın şərəfindən və çətinliyindən danışarkən yazırdı: “Düşünmək, duymaq, sevmək, küsüb incimək, ağlamaq, gülmək, qəzəblənmək... bütün insan xassələri uşaqlıq aləmində mövcuddur. Demək istəyirəm ki, biz uşaqla danışdığımız zaman insanla danışdığımızı, uşaqlar üçün yazdığımız zaman insan üçün yazdığımızı unutmamalıyıq. Uşaq üçün yazılmış hər bir əsərin əsasında məna gözəlliyi yaşamalıdır-” (S.Vurğun, 1972.311). Azərbaycan uşaq ədəbiyyatı öz oxucularını zəngin milli-mənəvi dəyərlər ruhunda, vətənə məhəbbət, düşmənə nifrət ruhunda tərbiyə edir. Təbiidir ki, öz ruhu, mahiyyəti, məqsəd və idealları etibarilə Azərbaycan uşaq ədəbiyyatı böyüklər üçün yazılan ədəbiyyatla bir sırada addımlayır və yeni əsərlərlə ildən-ilə zənginləşir. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. ƏDƏBİYYAT A.Hacıyev, F.Fərhadov, Azərbaycan uşaq ədəbiyyatı tarixi, Bakı, 1986. B.Nəbiyev, Tənqid və ədəbi proses, Bakı, 1976. C.Əhmədov, Uşaq və zaman, Bakı, 1986. Ə.Əhmədov, Azərbaycan uşaq ədəbiyyatı, Bakı, 1977. İ.Bəktaşi, Firudin bəy Köçərlinin yaradıcılıq yolu, Bakı, 1986. Q.Namazov, Azərbaycan uşaq ədəbiyyatı, Bakı, 1984. M.Cəfər, Həmişə bizimlə, Bakı, 1980. R.Yusifoğlu, Uşaq ədəbiyyatı, Bakı, 2002. S.Vurğun, Əsərləri, V cild, Bakı, 1972. V.Q.Belinski, Uşaqlar üçün yeni kitabxana, Seçilmiş əsərləri, Bakı, 1948. AZƏRBAYCAN KLASSİK UŞAQ ƏDƏBİYYATI NÜMUNƏSİ “KİTABÜN-NƏSAYEH” Prof. Dr. Möhsün NAĞISOYLU Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutu Farsdilli əlyazmaların tədqiqi şöbəsi Bakı /AZƏRBAYCAN [email protected] XÜLASƏ XIX əsr maarifçi ədibi Mirzə Nəsrullah Didənin “Kitabün-nəsayeh” əsəri Azərbaycan klassik uşaq ədəbiyyatının dəyərli nümunələrindən biridir. Gənc nəslin təlim-tərbiyə və əxlaq, davranış qaydalarına həsr olunmuş əsər klassik ənənəyə uyğun olaraq dibaçə ilə başlanır. Kitabın əsas məzmunu iki fəsil və “Xitamə” (“Sonluq”) adlanan hissələrdə verilmişdir. Birinci fəsildə hər bir insan üçün məqbul sayılan müsbət keyfiyyətlərdən, ikinci fəsildə isə mənfi xüsusiyyətlərdən danışılır. Kitabın “Xitamə” hissəsi yüksək əxlaqi-tərbiyəvi fikirlər aşılayan nəsihətlərdən ibarətdir. Bütün əsər boyu kitabdakı mətbələrlə bağlı kiçik həcmli hekayətlər də verilmişdir. Açar sözlər: “Kitabün-nəsayeh”, Didə, uşaq ədəbiyyatı, didaktika, Seyid Əzim. 236 MATERİALLAR Bakı, 11-13 oktyabr 2012-ci il “KITABUN-NESAYEH” (THE BOOK OF ADMONTIONS)AS CLASSICAL EXSAMPLE OF CHILD LITERATURE ABSTRACT One of a valuable examples of Azeri child literature of XIX century is “Kitabun-nesayeh” (The book of admontions) bu Mirza Nasrullah Dide, famous enlightener of his epoc. The book dedicated to the problems of education of young generation, consist of preface, two chapters and conclusion. First chapter is dedicated to characteristics of good qualities in person and second tells about avertive qualitics, which should be avoided. In description of each human temper interpretated short tales of the morality book finishes with edifies in questions of morality and education. Key words: “Kitabun-nesayeh”, Dide, child literature, didactic, Seyid Azim. XIX əsr Azərbaycan maarifçilərinin yaradıcılığında uşaq ədəbiyyatının özünəməxsus yeri vardır. Xalqın gələcəyini düşünən maarifçi şair və yazıçılar gənc nəslin təlim-tərbiyəsinə böyük önəm verərək bu mövzuda bir sıra dəyərli bədii əsərlər yazmışlar. XIX əsr Azərbaycan uşaq ədəbiyyatının qiymətli nümunələrindən biri də Mirzə Nəsrullah Didənin “Kitabün-nəsayeh” əsəridir. Dövrünün tanınmış ziyalılarından, maarifçi ədiblərindən sayılan Didə uzun müddət məktəb-maarif sahəsində çalışmış, məhz buna görə də uşaqların, gənc nəslin tərbiyəsi probleminə ayrıca bir əsər həsr edərək onu “Kitabün-nəsayeh” – “Nəsihətlər kitabı” adlandırmışdır. Mirzə Nəsrullah Qurbanbəyov Didə yaşadığı dövrün və bölgənin ədəbi ictimaiyyətində kifayət qədər tanınan, öz dəst-xətilə ilə seçilən istedadlı qələm sahiblərindən biri olmuşdur. O, “Kitabün-nəsayeh”lə yanaşı, doğma ana dilində və farsca bir sıra aşiqanə və ictimai məzmunlu şeirlər də yazmışdır.Təsadüfi deyil ki, klassik irsimizin toplanması və nəşri sahəsində böyük xidmətləri olan görkəmli ədəbiyyatşünas Salman Mümtazın 1928-ci ildə “Azərbaycan ədəbiyyatı” seriyasından nəşr etdirdiyi klassik sənətkarların çoxsaylı kitabları sırasında Mirzə Nəsrullah bəy Didənin də seçmə şeirlər toplusu özünə yer almışdır (4). Mirzə Nəsrullah Qurbanbəyov Didə 1797 - ci ildə Azərbaycanın ən qədim şəhərlərindən olan Şamaxıda ziyalı ailəsində anadan olmuşdur. Atası Qurban bəy o dövrdə Şirvan xanlığına başçılıq etmiş Mustafa xanın (xanlıq etdiyi illər: 1792-1820) sarayında katib (münşi) olmuş və mahalın nüfuzlu, savadlı şəxslərindən biri kimi tanınmışdır. Qurban bəy Şamaxıda bir küçə savaşında təsadüfən öldürülmüş və bu faciəli hadisədən sonra Mustafa xan onun uşaqlarını öz himayəsinə götürmüşdür. Qurban bəyin böyük oğlu Nəsrullahın istedad və qabiliyyətini nəzərə alan Mustafa xan onu təhsil almaq üçün Təbriz şəhərinə göndərmişdir. Təbriz mədrəsələrindən birində mükəmməl təhsil alan, ərəb və fars dillərinə incəliklərinə qədər və dərindən yiyələnən Nəsrullah doğma Şamaxıya qayıtdıqdan sonra biliyini daha da artırmış və rus dilini də öyrənmişdir. Məhz buna görə də Nəsrullahın bilik və qabiliyyəti şəhərdəki dövlət idarə rəhbərlərinin diqqətini cəlb etmiş və o, Şamaxı quberniya idarəsində dövlət qulluğuna işə götürülərək burada katib vəzifəsində çalışmışdır. Görkəmli Azərbaycan şairi Seyid Əzim Şirvaninin (1835-1888) məşhur təzkirəsində “sahibmənsəb və sahibnişin kimsə” kimi səciyyələndirilən Mirzə Nəsrullah ömrünün sonlarında rəsmi dövlət qulluğundan təqaüdə çıxmış və Şamaxı məhəllələrindən birində məktəb açaraq müəllimlik etmişdir. Dövrünün tanınmış ziyalılarından, maarifçi ədiblərindən olan Mirzə Nəsrullah Didə 1872 - ci ildə Şamaxıda vəfat etmişdir. Mirzə Nəsrullah Didənin bədii irsi doğma ana dilində və farsca yazdığı aşiqanə və ictimai məzmunlu şeirləri, mənzum hekayə və qəsidələri, eləcə də “Kitabün-nəsayeh” (“Nəsihətlər kitabı”) adlı irihəcmli nəsr əsərindən ibarətdir. Ədibin yüksək sənətkarlıq və poetik xüsüsiyyətləri ilə seçilən şeirlərində təbiət təsvirləri, xüsusilə də fəsillər sultanı baharın gözəlliyinin tərənnümü, zəmanədən şikayət motivləri və irfani, maarifçi fikirləri başlıca yer tutur. Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, Mirzə Nəsrullah Didənin yaradıcılığı Salman Mümtazın diqqətini cəlb etmiş və o, şairin bir bahariyyəsi və qəsidəsini, bir mənzum hekayəsini, eləcə də bir neçə ictimai 237 «II BEYNƏLXALQ TÜRK XALQLARI UŞAQ ƏDƏBİYYATI KONQRESİ» məzmunlu şerini ayrıca kitab şəklində nəşr etdirmişdir. Onu da əlavə edək ki, Salman Mümtazın sözügedən kitabında Mirzə Nəsrullah Didənin “Kitabün - nəsayeh” adlı əsəri haqqında heç bir qeydinə rast gəlmirik. Seyid Əzim Şirvani öz təzkirəsində Mirzə Nəsrullah Didə haqqında verdiyi məlumatında onun Kərbəla müsibəti mövzusunda bir kitab da yazdığını qeyd edir: “Kitabi-məqtəl” kim, cənab Seyyidüşşühəda əleyhissəlamın məsaibində tərtib qılmışdır, “Məsiabnameyi - məqtəl”i Cövhəri və “Hədiqeyi - Molla Məhəmməd Bağdadi ”dən (Füzulinin “Hədiqətüs-süəda” əsərindən - M.N.) kəm deyildir (5,73). Qeyd edək ki, Didənin bu məqtəl kitabı (məqtəl-Kərbəla vaqiəsinə həsr olunan əsər) “Rövzətül-əthar” (“Müqəddəslərin bağçası”) adlanır və onun müəllif nüsxəsi-avtoqrafı Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunda saxlanılır (şifri: D-631). Müəllifin fars dilində qələmə aldığı bu əsəri indiyədək öyrənilməmişdir. Seyid Əzim Şirvani təzkirəsində həmçinin Didənin qəsidə və qəzəllər divanı olduğunu da yazır (5,73). Bu divan tam şəkildə əldə olmasa da, ayrı-ayrı şeir toplularından ibarət əlyazmalarda (cünglərdə), eləcə də Əlyazmalar İnstitutunda saxlanılan C-265 şifrli əlyazmada Didənin bir çox şeirlərinə rast gəlirik (bax: 3,98-103). Mirzə Nəsrullah Didənin bədii irsi içərisində “Kitabün - nəsayeh” adlı nəsr əsəri xüsusi yer tutur. Adından da göründüyü kimi, kitab nəsihət - didaktika mövzusundadır: uşaqların və gənc nəslin təlim-tərbiyəsinə həsr olunmuş və maarifçilik ruhunda qələmə alınmışdır. Didənin uzun bir müddət ərzində məktəb - maarif sahəsində səmərəli fəaliyyət göstərməsi də açıq aşkar şəkildə sübut edir ki, ədibi düşündürən başlıca məsələlərdən biri uşaqların və gənc nəslin tərbiyəsi problemi olmuşdur. Məhz buna görə də müəllif “Kitabün - nəsayeh”i bilavasitə uşaqların və gənc nəslin təlim-tərbiyəsində mühüm rol oynayan, hər bir cəmiyyət üçün olduqca vacib sayılan bu məsələ ilə birbaşa bağlı olan nəsihət - didaktika mövzusuna həsr etmişdir. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, Azərbaycanın böyük maarifçi şairi, alimi, yazıçısı Abbasqulu ağa Bakıxanov (1794 - 1847) da didaktika məsələsinə böyük önəm verərək bilavasitə uşaqlar və gənc nəslin təlim - tərbiyəsi ilə bağlı olan “Nəsihətlər” adlı bir kitab yazmışdır. Məlum olduğu kimi, Abbasqulu ağa Bakıxanov ilk qələm təcrübələrindən olan “Nəsihətlər”əsərini fars dilində yazmışdır. XIX əsrin digər bir görkəmli maarifçi şairi Seyid Əzim Şirvani (1835-1888) də uşaq ədəbiyyatına böyük önəm verərək “Rəbiül-ətfal” (“Uşaqların baharı”) adlı dərslik tərtib etmişdir. B-ütün bu faktlar sözügedən dövrdə uşaq ədəbiyyatının, gənc nəslin təlim-tərbiyəsi ilə bağlı məsələlərin diqqət mərkəzində olduğunu, onlara böyük önəm verildiyini açıq-aşkar şəkildə sübut edir. “Kitabün - nəsayeh”in dibaçəsində özünü qubernski sekretar (quberniya idarəsi katibiM.N.)Mirzə Nəsrullah bin Mirzə Qurban Şəmaxi kimi təqdim edən müəllif kitabını “məsihi tarixi ilə 1857 - ci ilin fevral ayında ” ərsəyə gətirdiyini qeyd etməklə yanaşı, onun “basmaxanada” (mətbəədə) nəşr olunması arzusunda olduğunu da vurğulayır: “Rica edərəm əgər mətbui - təb’i - ümərayi - sahibkəmali - dövləti - əliyyeyi - aliyyeyi – Rusiyyə ola... uşağlar oxumaq içün basmaxanəyə (mətbəəyə - M.N.) verüb, qanuni - mövzuə üzrə sərəncamın buyursunlar. Və istida edərəm əgərçi nöqsankəmaləm, kəmal nöqsandadur, vəli mərhəmət nəzəri ilə baxub dərəcəyi-qəbulə yetürsünlər”. ( 7, 18) Mirzə Nəsrullah Didə əsərin dibaçə hissəsində onu da xüsusi olaraq qeyd edir ki, bütün Qafqazda yaşayan digər xalqlar da “türki” dilini bildikləri üçün kitabını məhz bu dildə - türki dilində yazmışdır. “Kitabün-nəsayeh”də klassik kitab tərtibi ənənəsinin bütün tələb və şərtləri gözlənilmişdir. Əsər ənənəvi olaraq qafiyəli nəsrlə, dəbdəbəli və təntənəli üslubda qələmə alınan kiçik bir dibaçə-ilə bədii girişlə başlanır. Mirzə Nəsrullah burada öncə uca Tanrının fəzilətlərindən qısaca söz açır, sonra isə böyük Yaradanın tərifinə həsr etdiyi və məsnəvi şəklində qələmə aldığı iyirmi iki beytlik bir şeir parçasını verir. Müəllif daha sonra Rusiya imperatoru Aleksandr Ni238 MATERİALLAR Bakı, 11-13 oktyabr 2012-ci il kolayeviçin (çar II Aleksandrın -1855 - 1881) adını böyük ehtiramla dilə gətirir və imperatorun Qafqazda “uşqollar”–məktəbxanalar açmasını yüksək qiymətləndirir. Didə klassik ədəbi ənənəyə görə burada imperatora həsr etdiyi iyirmi iki beytlik qəsidə - mədhiyyəsini də verir. “Kitabün-nəsayeh”in əsas məzmunu iki fəsil və “Xatimə” (“Sonluq”) hissələrində verilmişdir. Birinci fəsil insanda olan yaxşı sifətlərə − müsbət xüsusiyyətlərə həsr olunmuşdur və on iki babdan ibarətdir. Mirzə Nəsrullah Didə hər babda öncə insanda olan yaxşı keyfiyyətlərdən söz açır, sonra isə onun məzmununa uyğun olaraq kiçikhəcmli ibrətli hekayə və rəvayətlər verir, bununla da həm əsərin təsir gücünü artırır, həm də onu daha da oxunaqlı etməyə çalışır və buna uğurla nail olur. Müəllifin hər bir insan üçün zəruri və vacib saydığı həmin on iki müsbət keyfiyyət aşağıdakılardır: 1. ağıl və həya; 2. səxavət; 3. sücaət; 4. sidq (düzlük, doğruluq); 5. təvazö (səmimilik); 6. səbir; 7. şükür; 8. ədəb; 9. kətmani - əsrar (sirr saxlamaq); 10. ifayi əhd (əhdə vəfa etmək); 11. əmanət; 12. rəhm. Müəllif bu keyfiyyətlərdən söz açarkən onların insan üçün faydasını da qeyd etməyi unutmur. Məsələn, ağıl və həya haqqında danışarkən bu iki sifəti “cövhəri-bimisl” (bənzərsiz cövhər) adlandıraraq yazır: “Bunlar insan içün iki şəmişəbistani-mərifətdürlər... Əql yaxşı işlərə tərğib verüb və həya yaman işlərdən nəhy eylər”. (7, 19) Didə yaxşı sifətlərin sonuncusu olaraq “rəhm”dən söz açarkən kasıblara rəhm etməyin, onlara əl tutmağın aşağıdakı yeddi faydası olduğunu göstərir: “Əvvəl: rizayi-Xuda; ikincisi: şadiyi-əqrəba; üçünci: sənayi-xəlayiq; dördünci: kəsbdə bərəkət olur, beşinci: müvəddət ziyadələnür; altıncı: qövm və əqrəba ona vəfatından sonra mədh və rəhmət oxurlar; yeddinci: savab sahibi olur”. (7,68) “Kitabün-nəsayeh”in ikinci fəsli də on iki babdan ibarətdir. Bu fəsil isə əvvəlki fəslin əksinə olaraq, bir sıra insanlarda qabarıq şəkildə özünü göstərən yaramaz və pis sifətlərə, mənfi xüsusiyyətlərə həsr olunmuşdur. Müəllifə görə hər bir insan, xüsusilə də gənc nəsil həmin sifətləri yaxşıca və tamam - kamal bilməli, onlardan uzaq olmalı və çəkinməlidir. Birinci fəsildə olduğu kimi, burada da müəllif öz fikrinə sübut olaraq müxtəlif hekayə və rəvayətlərə üz tutur, onlardan yetərincə ibrət götürməyin zəruriliyini və əhəmiyyətini vurğulayır. Mirzə Nəsrullah Didənin hər bir insan üçün yolverilməz saydığı həmin pis sifətlər aşağıdakılardır: 1. kizb (yalan danışmaq); 2. büxl (paxıllıq); 3. təmə (tamahkarlıq); 4. kibr (təkəbbür, lovğalıq); 5. xəyanət; 6. hərzəguluq (çox danışmaq); 7. həsəd; 8. təcili - əmr ( işdə tələskənlik); 9. nəmmamlıq (söz gəzdirmək); 10. səxriyyə və istehza (kinayə və istehza); 11. qeybət; 12. dürüştxuyi (kobudxasiyyətlilik). Müəllif hər bir “yaman, sifət”dən söz açarkən öncə onun törətdiyi fəsadları, insana vurduğu zərəri də vurğulayır. Məsələn, o, kizb (yalan danışmaq) barədə yazır: “Həqqa, yalan danışmağ çox bədtər sifətdir ki, insaniyyət istedadın batil eylər və həya nurin yüzdən zail qılar və insanı zəlil və bietibar edər, xüsus üməra nəzərində nəzərdən düşər, bəlkə hər nəzərdə xari olur və hər nəzərün xari olur”.(7,69) İstər birinci fəsildə, istərsə də ikinci fəsildə kitabın əsas məzmunu kiçikhəcmli müxtəlif hekayə və rəvayətlərdə öz əksini tapmışdır. Mirzə Nəsrullah Didənin zəngin həyat təcrübəsinin, bilik dairəsinin əhatəliliyi və genişliyindən xəbər verən bu hekayə və rəvayətlərin çoxu tarixi və dini şəxsiyyətlərin (Nuşirəvan, Harunərrəşid, Musa peyğəmbər, İsa peygəmbər və s.) həyatından götürülmüşdür. Hər bir hekayənin sonunda müəllif nəticə olaraq onlara öz münasibətini də qısaca olaraq bildirirək fikrinə yekun vurur, müəyyən nəticə çıxarır və bütün bunlardan ibrət almağı oxucularına tövsiyə edir. Məsələn, kitabın təvazödən (təvazökarlıqdan) bəhs edən beşinci babı aşağıdakı kiçik hekayə və qitə ilə bitir: “Məzkurdur ki, Sədəddin Təftazani ki, füzəlayi-səraməd və üləmayi-məşhurlardandır, Əmir Teymur Gurgani ilə səvarə həmduş gedürlərdi və kövkəbeyi-cəlali-xosrovidə mütəaqib at sürürlərdi. Bir dəm taziyanə Sədəddin əlindən yerə düşdi. Əmir Teymur ehtiram və təvazö müraat edüb, özi düşüb taziyanəni götürüb verdi. Sədəddin münfəil oldı ki, həzrət şahın vicudişərifi bu zəhmətə mütəhəmmil oldı, üzrlər istida etdi. Əmir Teymur ayıtdı: 239 «II BEYNƏLXALQ TÜRK XALQLARI UŞAQ ƏDƏBİYYATI KONQRESİ» -Bir əməldə iki nəfi-salehə baqi qaldı: bir- təzimi-üləma, bir- hüsni-təvazö. Qitə: İstəsön sədr olasan, eylə təvazö, zira Ki, evün sədrinə getmək yolu dəhliz olur. Ta ağacun dibinə qoymasa su baş ol, Necə sərşaxə gedüb səbzi-vərəqxiz olur.” (7,41) Göründüyü kimi, hekayədə Əmir Teymurun təvazökarlıq edərək məşhur alim Sədəddin Təftazaninin əlindən düşən qamçını yerdən götürərək ona verməsindən bəhs olunur. Əmir Teymurun bu hərəkətindən alimin utanaraq üzr istəməsi müqabilində böyük hökmdar bu əməli ilə iki faydalı iş gördüyünü bildirir: 1.alimlərə təzim etmək(baş əymək); 2.təvazökarlıq göstərmək. Müəllif əsərin ilk fəslinin birinci babında həyadan danışanda isə belə bir maraqlı hekayəni nəql edir. Səlcuqlar dövrünün məşhur vəziri olmuş, “Siyasətnamə” əsərinin müəllifi Xacə Nizamülmülk adəti üzrə onun məclisinə gətirilən ərməğanı oradakılarla bölüşərmiş. Bir dəfə bir bağban vəzir üçün təzəcə yetişmiş üç xiyar gətirir. Xacə məclis iştirakçılarının gözü qarşısında xiyarların üçünü də yeyir və bağbana min dirəm pul bağışlayır. Məclis əhli dağılışıqdan sonra Xacəyə yaxın olan biri ondan soruşur ki, niyə adətinə əməl etmədin və məclisdəkilərə nübar xiyar vermədin? Xacə ona deyir ki, xiyarların üçü də acı idi, ona görə də onları özüm yedim. Acı xiyarı başqalarına təklif etmədim, çünki qorxdum ki, kimsə bu barədə bir söz deyə və bağban xəcalət çəkə. Buna görə də xiyarı kimsəyə vermədim və onun acılığına özüm dözdüm (7,20-21). Hekayənin məzmunundan göründüyü kimi, burada hər zaman abır-həyanı gözləmək, qarşısındakı şəxsə xəcalət verməmək kimi keyfiyyətlər aşılanır. Kitabda bəhs olunan mövzularla bağlı təmsillərdən də istifadə olunmuşdur. Məsələn əsərin ikinci fəslində yalan danışmağın acı nəticəsi ilə bağlı belə bir təmsil verilmişdir. Bir qamışlıq kənarında mehriban yaşayan şirlə turac öz aralarında əhd edirlər ki, həmişə düzlüyü sevib yalandan uzaq olsunlar. Bir gün kefi kök olan turac oxumağa başlayaraq qışqırır: “Dad, məni dutdular”. Turacın səsini eşidən şir dərhal özünü turaca yetirir və onu sağ-salamat gördükdə qəzəblənir. Öz hərəkətindən peşman olan turac dostu şirə söz verir ki, bir daha yalan danışmayacaq. Bununla belə, turac ikinci dəfə yalandan qışqıraraq şiri köməyə çağırır. Turacın yalançı olduğunu görən şir onun fəryadına əhəmiyyət vermir və yanına getmir. Bir müddətdən sonra bir ovçu tor quraraq turacı tutur. Bu dəfə turac gerçəkdən avaz edir ki, dad, məni dutdular. Şir turacın səsini eşitcək qəzəblənir və yenə də onun yalandan qışqırdığını düşünür. Bir azdan o görür ki, doğrudan da, turac tora düşüb və ovçu onu aparır. Bununla belə şir “qeyrətindən xoşnud olub şükr etdi ki, kazib oz dilindən tora düşdi. Əgər xamuş olsaydı, səyyad bilməzdi və əgər yalan deməsəydi, bən qoymazdum”. (7,72) Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, təmsilin məzmunu böyük Azərbaycan şairi Mirzə Ələkbər Sabirin uşaqlar üçün yazdığı “Yalançı çoban” mənzum hekayəsi ilə yaxından səsləşir. Kitabdakı hər bir bab bilavasitə onun məzmunu ilə səsləşən və məntiqi nəticə səciyyəsi daşıyan bir qitə ilə bitir. Şairin qitələri dərin məzmunu ilə yanaşı, yüksək bədii- sənətkarlıq xüsusiyyətləri ilə də seçilir. Məsələn, sidqə həsr olunmuş dördüncü bab bu qitə ilə bitir: Müxtəsər, əla sifətdir sidq, sidq eylə şüar, Sübhi-sadiq sidqlə afaqdə məşhur olub. Sidqdən başinə qoymuşdur külah afitab, Ol külahün tələtindən cümlə aləm nur olub. (7,39) “Kitabün - nəsayeh”in təxminən üçdə iki hissəsini təşkil edən “Xatimə” (“Sonluq”) hissəsini də şərtı olaraq iki hissəyə bölmək olur. “Xatimə”nin əvvəlində müəllif bir alimin şahzadəyə söylədiyi nəsihətlərini verir. Yüksək əxlaqi - tərbiyəvi fikirlər aşılayan bu nəsihətlərin çoxu yaşadığımız günlər üçün də aktuallıq kəsb edir və öz dəyərini itirməmişdir. “Xatimə”nin müəyyən bir hissəsi isə məzmununa görə lətifə səciyyəsi daşıyan kiçikhəcmli hekayələrdən ibarətdir. Burada insan təbiətində olan hazırcavablıq və zarafatcıllıq, zirəklik və çeviklik, ayıqlıq və fərasət kimi keyfiyyətlər diqqəti çəkir və oxucuya yüksək estetik 240 MATERİALLAR Bakı, 11-13 oktyabr 2012-ci il zövq verir. Hekayələrdən ikisi müəllifin müasiri olmuş, fars dilini yaxşı bilən Salyan qəsəbə sakini Mustafa ağa Hüseyn oğlunun Tehran şəhəriındəki sərgüzəştlərindən bəhs edir. Təəssüf ki, haqqında heç bir məlumatımız olmayan bu şəxs Tehranda olarkən Qacar şahzadələrindən Yaqub Mirzəyə və Fəthəli şaha kələk gələrək, onlardan külli miqdarda pul qoparır və aradan çıxır. Burada xüsusi maraq doğuran cəhətlərdən biri Azərbaycan etnoniminin Şimali Azərbaycan anlamında işlənməsidir. Tehranda şahzadə Yaqub Mirzənin vəzirinin yanına gələn Mustafa özünü belə təqdim edir: “Bir mərdi - fəqirəm Azərbaycan hissəsindən, Badkubə şəhərindən” (7,171). Bu fakt Azərbaycan etnoniminin guya yalnız Cənubi Azərbaycan anlamında işlənməsi ilə bağlı məlum fikirlərin büsbütün yanlış olduğunu bir daha sübut edir. Bundan əlavə yuxarıdakı cümlə Bakı şəhərinin o vaxtlar Badkubə adı ilə tanınmasını da sübut edir. Kitabın bu hissəsində məşhur “Kəlilə və Dimnə” kitabından iqtibas edilən bir təmsil verilmiş, eləcə də Şərqin böyük gülüş ustası, lətifə qəhrəmanı Molla Nəsrəddinlə bağlı məşhur lətifələrdən də istifadə edilmişdir. “Kitabün - nəsayeh”dən verilən kiçik nümunələrdən də göründüyü kimi, əsər dilinin qəlizliyi və dəbdəbəli, təntənəli üslubda yazılması ilə diqqəti cəlb edir. Ərəb və fars dillərinə dərindən bələd olan Mirzə Nəsrullah bu dillər üçün səciyyəvi olan bəlağətli ifadələrdən, uzun zəncirli silsiləli izafət tərkiblərindən bol - bol bəhrələnmişdir. Müəllif əsərdə bir sıra hallarda elə nadir ərəb mənşəli söz və ifadələrdən istifadə etmişdir ki, onlardan bəzilərinə hətta məşhur lüğət və qaynaqlarda belə rast gəlmirik. “Kitabün - nəsayeh”in qafiyəli nəsrlə - səclə yazılması da onun dilinin qəlizliyi məsələsində önəmli rol oynamış və öz təsirini göstərmişdir. Kitabda bütün əsər boyu dahi Azərbaycan şairi Məhəmməd Füzulinin (1494-1556) nəsr əsərlərinin, xüsusilə də sənətkarın bədii nəsrinin zirvəsi sayılan “Hədiqətüs - süəda” (“Xoşbəxtlər bağı”) əsərinin güclü təsiri qabarıq şəkildə özünü göstərir. “Kitabün - nəsayeh”də istər sıx - sıx işlənən “ayıtmaq” (demək, söyləmək), “iyər” (yəhər ), “kibi” (kimi), “bən” (mən), “nəstənə”(şey), “tütün” (tüstü) və s. kimi əski türk sözlərini, istərsə də nəsr arasında verilən nəzm parçalarından da istifadə olunması halını da bu təsirin nəticəsi kimi dəyərləndirmək olar. Nümunə olaraq kitabın “Xatimə” hissəsində bir sərkərdə ilə bir katibin mübahisəsindən bəhs edən hekayətdən bir parçaya nəzər salaq: Məzkurdur, İran padşahlarınun zamanında bir əmir ilə bir dəbirin ehtiram və təzimitəqdim və təxiri xüsusində münazirə və mübahisələri oldı. Əmir ayıtdı: -Bən səndən müqəddəm və möhtərəməm, zira həzrət şahın ehtiyacı əmirə vəzirdən çoxdur. Zira dünyani şəmşir ilə təsxir edərlər, nə qələm ilə. Dəbir ayıtdı: -Şəmşir ilə cümleyi-sipahdən iki və ya üç nəfər qətl etmək fürsət olur, vəli tədbiri-dəbir ilə cəmiyi-sipahı məğlub və münhəzim qılmaq miyəssər bulur. Axirüləmr, onların mübahisəsi səmi-şahə yetişüb, hər ikisin hüzurə istədüb, dəbirə dedi ki, əshabi-seyf ərbabi-qələmə racehdir və nəvisəndələr şəmşirbəndlərin xidmətkarıdırlar. Əhliqələmi əshabi-seyfə necə raceh və təfzil vermək olur? Dəbir ətəbeyi-cəlalə dua səna edüb zəbani-təqrir açdı ki, ey şahi-aləmpənah, cövhərişəmşirdə mücərrəd bu məni müzmərdir ki, dəfi-əda içün məhəlli-hacətdir, vəli nəfi-əhibba içün bikar. Amma mahiyyəti-xamə bir keyfiyyətdir ki, cəmiyi-dust və düşmən içün möhtaci-əliyyə hər ikisinün çarəsində pərgar”. (7,130) Qeyd etdiyimiz kimi, Mirzə Nəsrullah Didə “Kitabün - nəsayeh” i nəşr etdirmək, bununla da gənc nəslin təlim-tərbiyəsinə, sağlam ruhda böyüməsinə öz töhfəsini vermək niyyətində olmuşdur. Məhz buna görə də müəllif bilərəkdən bəzi sözləri, ifadə və cümlələri dahi sələfi olan Füzuli dövründə və Füzuli dilində olduğu kimi işlətməyə can atmışdır. Məlum olduğu kimi, XIX yüzillikdə Azərbaycanın bir sıra mədrəsə və məktəblərində türk dili dərslərində Məhəmməd Füzulinin türkcə divanından və ölməz “Leyli və Məcnun” məsnəvisindən dərs vəsaiti kimi istifadə olunmuşdur (2, 90). 241 «II BEYNƏLXALQ TÜRK XALQLARI UŞAQ ƏDƏBİYYATI KONQRESİ» “Kitabün - nəsayeh”i Azərbaycan ədəbiyyatının qüdrətli klassiki, böyük maarifçi şair Seyid Əzim Şirvani yüksək dəyərləndirmişdir. Seyid Əzimin fikrincə, Mirzə Nəsrullahın bu kitabı təkcə uşaqlar üçün deyil, böyüklər üçün də böyük tərbiyəvi əhəmiyyət daşıyır: “Kitabün - nəsihətül - ətfal” ki, o cənabın təsnifatlərindəndir, həqiqəti - hal, kitabın səhayif və ovraqında hikmət üzüylə isbati-vacibəl-vücudə (Allah-taalaya-M.N.)müxtəsər və mütəvvəl dəlillər sürmüş və bürhan və məanidən mühəllili-üqdeyi-təşkik olub, pəsəndidə mərğub olan sübutlar yürütmüşdür. Ətfali-novrəsidələrə, nəinki ətfali - novrəsidə, bəlkə pirani - kəmtəcrübeyi-ətfalmisallara loğmansifət fəsahət birlə zəbani- nəsihət açıb... və nəsayihi sudmənddən onların hədayiqi - əxlaqlarında rəngin olan güllər saçıbdır” (7,72). Mirzə Nəsrullah Didə əxlaqi - didaktik məzmun daşıyan “Kitabun - nəsayeh” əsərində yeri gəldikcə şifahi xalq yaradıcılığından, xüsusilə də atalar sözlərindən, canlı danışıq dilindən gələn xalq deyimlərindən də uğurla bəhrələnmişdir. Məsələn: “Qurd balası qoyun südün əmə, genə qurd olur”, “Qarğa yumurtasın tavus altına qoyson, genə qarğa”, “Tünd sirkə yandurur öz qabını” və s. “Kitabün-nəsayeh”in müəyyən bir hissəsi filologiya elmləri doktoru, professor Xeyrulla Məmmədovun və pedaqoji elmləri doktoru Ağahüseyn Həsənovun toplayıb tərtib etdikləri “Azərbaycan uşaq ədəbiyyatı müntəxəbatı (XIX–XX əsrlər)”kitabında müasir Azərbaycan ədəbi dilinə qismən uyğunlaşdırılmaqla çap olunmuşdur (1,92-146). “Kitabün-nəsayeh” tam şəkildə isə 2008-ci ildə bu sətirlərin müəllifi və Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunun əməkdaşı Tutu Sadıxova ilk dəfə tam şəkildə nəşrə hazırlamışlar (7). Kitab əsərin Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunda saxlanılan və çox güman ki, müəllifin özü tərəfindən hazırlanmış yeganə əlyazması (6) əsasında hazırlanmışdır. Mətn nəşrə hazırlanarkən əlyazmanın orfoqrafik-fonetik xüsusiyyətləri mümkün qədər saxlanılmış və onun dili üzərində heç bir müasirləşdirmə və dəyişiklik əməliyyatı aparılmamışdır. Beləliklə, bütün bu deyilənlər açıq-aşkar şəkildə sübut edir ki, Mirzə Nəsrullah Didənin “Kitabün-nəsayeh” əsəri XIX əsr Azərbaycan uşaq ədəbiyyatının dəyərli nümunələrdən biridir və pedaqoji fikir tarixinin öyrənilməsində qiymətli məxəz sayıla bilər. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 242 ƏDƏBİYYAT Azərbaycan uşaq ədəbiyyatı müntəxəbatı ( XIX - XX əsrlər). I cild (Toplayanlar, transliterasiya və tərtib edənlər: filologiya elmləri doktoru professor Xeyrulla Məmmədov və pedaqoji elmləri doktoru Ağahüseyn Həsənov). Bakı, “Naser”, 2001. Firidun bəy Köçərli. Azərbaycan ədəbiyyatı. I cild (Transliterasiya və tərtib edəni, müqəddimə, izahlar və qeydlərin müəllifi Ruqiyyə Qənbər qızı). Bakı, “Elm”, 1978. Sadıqova Tutu. Mirzə Nəsrullah Didə və onun əlyazmaları.-Əlyazmalar xəzinəsində. VIcild. “Elm”, 1983, s.98-103. Salman Mümtaz. Azərbaycan ədəbiyyatı. Mirzə Nəsrulla bəy Didə. Bakı, Azərnəşr, 1928 (ərəb əlifbası ilə). Seyid Əzim Şirvani. Əsərləri, üç cilddə, üçüncü cild (Tərtibi və şərhlərin müəllifi Süleyman Rüstəmov). Bakı, “Elm”, 1974. Mirzə Nəsrulla Didə. Kitabün-nəsayeh, əlyazması, Azərbaycan MEA M. Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutu, şifr D-353. Mirzə Nəsrulla Didə. Kitabün-nəsayeh (Nəşrə hazırlayanlar: Möhsün Nağısoylu, Tutu Sadıxova )Bakı, Nurlan, 2008. MATERİALLAR Bakı, 11-13 oktyabr 2012-ci il “ANAMIN NAĞILLARI”NDA KAYBOLMAYA YÜZ TUTAN MİLLÎ-MANEVÎ DEĞERLER Yrd. Doç. Dr. Parvana BAYRAM Nevşehir Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Bölümü [email protected] ÖZET Anamın Nağılları, Azize Caferzade tarafından yazılmış ve 1982 yılında Bakü’de yayımlanmıştır. Eser, yazarın annesinden duyduğu 25 Azerbaycan masalının edebi bir dille yazıya geçirilmiş halidir. Bu masallarda, Azerbaycan toplumundaki ekmeğe, anneye, insanlara vb. kutsal değerlere olan sevgi, saygı ve sadakatten bahsedilmektedir. Eserin en önemli özelliği, yetişen nesillerin insanlara, ekmeye, emeğe saygı duymasını, yalandan ve haramlardan uzak durmasını, nefsin esaretinden kurtulmayı, gelenek ve göreneklere olan sevgi ve saygısının azalmasını önlemektir. Ayrıca dinledikleri veya okudukları bu masallarda geçen vatanseverlik, kanaat, sadakat, dürüstlük gibi hususları sevdirerek ve eğlendirerek öğretmektir. Bildiride “Anamın Nağılları” dil, üslup, konu ve masal teknikleri yönünden incelenerek daha çok bu masalların sosyal muhtevası üzerinde durulacaktır. Anahtar Kelimeler: Azize Caferzade, Azerbaycan masalları, sosyal muhteva, millî-manevî değerler. NATIONAL MORAL VALUES ARE SINKING INTO OBLIVION IN THE “TALES OF MY MOTHER” Aciss. Prof. Dr. Parvana BAYRAM Nevşehir University Faculty of Arts and Science Department of Modern Turkic Languages [email protected] ABSTRACT “Tales of My Mother” was written by Azize Caferzade and published in 1982 in Baku. The book consisted of 25 Azerbaijani tales the author’s mother told to her. These tales talk about fidelity, love and respect towards bread, mother, and people and towards other holy values. The most important feature of the book is its intention to prevent the generations from lying, illicitness, selfishness, and to keep up their respect towards people, labor, bread, and the traditions. Especially, these tales intend to teach the concepts of patriotism, modesty, conviction, and honesty endearingly and with fun. This article/report will analyze the book “Tales of My Mother” from the aspects of language, style, subject and techniques and will mainly deal with the social content of the tales. Key words: Azize Caferzade, Azerbaijani tales, social content, national moral values. GİRİŞ Azerbaycan edebiyatının çok yönlü velut bir sanatkârı olan Azize Caferzade, tarihi-biyografik roman, hikâye, uzun hikâye, masal, seyahatname yazarı, akademisyen, gazeteci, araştırmacı ve mütercimlikle birlikte aynı zamanda titiz bir folklor derlemecisidir. Bu çalışmada Azize Caferzade’nin adeta bir folklor hazinesi olan annesi Büyükhanım’ dan dinleyip yazdığı Anamın Nağılları adlı eserde geçen masallar ve bu masallardaki yeni yetişen nesillere aktarılmak istenen önemli hususlardan, özellikle günümüzde kaybolmaya yüz tutan millî-manevî değerlerden bahsedilecektir. Eser 1982 yılında Bakü’de Genclik Neşriyatında yayımlanmıştır. Eserin dış kapağındaki resim 1982 yılı için oldukça sıra dışı bir resimdir. Zira bu dönem Sovyet dönemidir ve böylesi zorlu bir dönemde başında geleneksel örtüsü ile seccade üstünde ve rahle arkasında oturup ellerini dua için semaya kaldıran ve semadan inen ışık seli içinde nuranileşen ak saçlı bir Azerbaycan kadını tasvir edilmiştir. Resimdeki bu kadın Azize Caferzade’nin annesi Büyükhanım Ana’dan başkası değildir. Bu yönüyle ve masallarda anlatılan birçok hususu da göz önünde bulundurursak kitap biyografik bir eser özelliğindedir. 176 sayfalık eserde Memmed Aslan tarafından yazılmış “Ecel Macal Verseydi” başlıklı bir tanıtma yazısından sonra 25 masal yer almaktadır. Bu masalların ismi sırasıyla şöyledir: Çörek, İlde Bir Yalan Danışan, Yumurta Ehvalatı, En Böyük Derd, Üç Öpüş, Yaxşı Qonşu,Ponzabığın Nağılı, Artıq Tamah Baş Yarar, Se 243 «II BEYNƏLXALQ TÜRK XALQLARI UŞAQ ƏDƏBİYYATI KONQRESİ» daqet, Salxım Söyüdün Efsanesi, Yuxuyozan, Şefa Bulağı, Daş Oğlan, Şam ve Pervane, İt Küçüyü Doğan İli, Kim Güclüdür, Salatın Ana, İki Ana, Aşımızın Kişmişi, Gün Güneş Oğlunun Nağılı, Ay Doğdu O Da Para, Deşikli Daşın Nağılı, Moda Qarıyla Müde Qarının Nağılı, Balqabaq Oğlanın Nağılı, Palazqulağın Nağılı. Anamın Nağılları, 1990 yılında İstanbul’da Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı tarafından da yayımlanmıştır. Eseri neşre hazırlayanlar Halil Açıkgöz, Yaşar Akdoğan, Cevdet Eralp Alışık, Hayati Develi, Hatice Tören’dir. Halil Açıkgöz tarafından yazılan “Azize Caferzade Hak-kında Birkaç Söz” başlıklı bir tanıtmadan sonra masalların Türkiye Türkçesine uyarlaması yapılmıştır. Uyarlama dememizin sebebi bu masallarda günümüz Türkiye Türkçesine her hangi bir aktarma yapılmaması, sadece Türkiye Türkçesi alfabesinde olmayan x, q, açık e harflerinin Türkçeye uyarlanmasıdır. Azize Caferzade’nin bu eserinden başka sadece çocuklar için yazdığı iki küçük kitapçığı daha vardır. Bunlardan birincisi Bakü’de 1964 yılında Azerneşr tarafından yayımlanan “Qızımın Hekayeleri” ikincisi ise 2001 yılında Bakü’de Şirvanneşr tarafından yayımlanan “Pişik Dili”dir. Qızımın Hekayeleri’nde Azize Caferzade’nin vefat etmiş yegâne çocuğu olan Kemale, onun akrabaları, arkadaşları ve yakın çevresi ile ilgili 10 küçük hikâye bulunmaktadır. Bu hikâyelerin her biri gerçek hayatta yaşanmış olayları anlatmaktadır. Qızımın Hikâyeleri görsellik açısından da oldukça önemli bir kitaptır. Burada her bir hikâye ile ilgili oldukça etkili ve konuya uygun, yine biyografik sayılacak resimler yerleştirilmiştir. Bu eserin yazarı kadar ressamı D. Kazımzade’nin başarısı da göz ardı edilmemelidir. Pişik Dili adlı hikâyeler kitabının kahramanı ise yazarın torunu Aydan’dır. Olaylar daha çok onun ve yakın çevresinin etrafında cereyan eder. Burada 12 küçük hikâye yer almaktadır. Anamın Nağılları’nda anlatılan masallar tam anlamıyla masal değil, masal-hikâye türü arasında bir yerde durmaktadır. Bu konuyla ilgili Caferzade üzerine araştırma yapan Asife Telmanqızı şöyle yazmaktadır: “Nağıl-hekaye Azerbaycan nesrinde hele XIX esrin sonu XX esrin evvellerinde yaranmağa başlamışdır. Esrimizin 40-50-ci illerinde Eli Veliyev, S. Rehimov,M. Rzaquluzade ve başqa yazıçılar bu sepkili hekayenin maraqlı nümunelerini yaratmışlar. Sonralar bu mövzuda Anar, M. Süleymanlı, E. Muğanlı, Ezize Ehmedova, eli semedli vb. xeyli eserler yazmışlar(18) Masalların İçeriği Anamın Nağılları’ndaki birinci masalın adı Çörek’tir. Burada Etibar adlı çiftçi bir babanın güler yüzlü karısı ve 12 çocuğu ile kıt kanaat yaşamı anlatılmaktadır. Bu masal aynı zamanda sosyal içerikli olup dönemi ile ilgili ipuçları da vermektedir. Etibar adlı çiftçi küçücük tarlasından elde ettiği gelirle şahın vergisini, beyin, hanın, taleplerini, seyitlerin, koxa (muhtar), molla ve dervişlerin paylarını da verebiliyor, vergisini, zekâtını, fitresini, imammalısını, seyidmalısını ötürmür. (Caferzade,1982; 7-8) 12 çocuklu bu evde ekmeğe olan saygıdan dolayı evin bereketi hiç eksilmeden sürekli artmaktaymış. Bu masalda insana, insan emeğine ve ekmeğe olan sonsuz saygı anlatılır ve bu yönde nesillere örnek olunması gerektiği üzerinde durulur. İkinci masalın adı İlde Bir Yalan Danışan’dır. Burada çok önemli bir hususa temas edilerek yalan konuşmamak gerektiği üzerinde duruluyor. Yazar, kahramanın dilinden şöyle söylemektedir: “ulular deyib ki dörd şeyin kiçiyi olmaz: borcun, yangının, xesteliyin ve düşmenin. Men buna yalanı da elave eleyerem” (Caferzade,1982; 14). Bu masalda da tarihilik, tarihi yer isimleri, Rumlu ve Şamlu adlı iki kabile ve bu kabileler arasındaki dostluğun bir yalan sonucunda düşmanlığa dönüşme tehlikesinden bahsediliyor. Burada geniş bir coğrafyadan bahsediliyor. Şirvan Şeki, Rumlu, Şamlı kabileleri, Samire pazarı vb. küçük bile olsa asla yalan konuşmamak gerektiği masalda yaşanan felaketten hareketle anlatılır. 244 MATERİALLAR Bakı, 11-13 oktyabr 2012-ci il Üçüncü masalın adı Yumurta Ehvalatıdır. Burada ideal bir cemiyette helallik ve dürüstlükle yaşayan bir toplumun halkın ve vezirinin kötü amelleri sonucunda harama bulaşarak kutsiyetlerini ve toplum düzenlerini kaybetmesi anlatılır, helallikten, insanoğlunun helal lokma yediği sürece Hak katında dua ve beddualarının geri çevrilemeyeceğinden bahsedilir. Bu masalda da zalim bir padişah işe karışarak halkı doğruluktan caydıracak yöntemi buldurur: Herkes evinden bir yumurta getirerek devlet ambarına bıraktıktan sonra kendi yumurtalarını almaları istenecek ve yumurtalar birbirine benzediğinden karışacak ve insanlar kendi yumurtalarını değil başkasının yumurtasını alacaklardır. Böylece helale haram karışır ve o zamandan itibaren insanlar arasındaki birlik beraberlik, hak hukuk, helal haram anlayışları kaybolmaya başlar. Bu masal da insanlar ve insanlık için birçok mesaj içermektedir. Dördüncü masalın adı En Böyük Derd’dir. Burada da en önemli konulardan olan dostluk konusu ele alınmıştır. Yazara göre “Dostluk üç çeşittir: çörek dostu, dil dostu ve ürek dostu”. En önemlisi ise yürek dostunu yani gerçek dostu kazanabilmektir. Bu masalda can dostunu kaybedince dünyayı gözü görmeyen, dünya nimetlerine aldırış etmeyen bir gencin hikayesi anlatılmıştır. Bu masalda da tarihilik de vardır. Olayların Enuşirevan yani Nuşirevan-ı Adil zamanında geçtiği belirtilir. Beşinci masalın adı Üç Öpüş’tür. Bu masalın ana konusu zulm ve haksızlıktır. İnsanoğlu bir sanata, bir bilgiye sahipse bunu halkı için kullanmalı, halkının dertlerine derman olmalıdır. Bu masal da sosyal içeriklidir. Adaletsiz padişahtan, onun halkına yaptığı zulümlerden ve bu zulüm sonucunda cezalandırılmasından bahseder. Zulmü ve ahlaksızlığı ile herkese divan tutan, elinin obasının namusuna göz diken bu şah, sonunda kendi oğulları tarafından ıslah edilir. Burada masal türüne ait bütün unsurlar başarıyla verilmiştir. Masalda Çin, Maçin, Çinçelebi, Maçinçelebi, Ağabağdad isimleri ile ortak Şark coğrafyasından da bahsedilmektedir. Altıncı masalın adı Yaxşı Qonşu’dur. Olaylar Şeki’de geçer. Bu masalda komşu, komşuluk hakkıyla ilgili çok sayıda atasözü ve deyim de bulunmaktadır. Masalda iflasın eşiğine gelmiş bir tüccarın hikâyesi anlatılır. Tüccar çok sevdiği iyi komşunun yardımıyla bu durumdan kurtulur. Yedinci masalın adı Ponzabığın Nağılıdır. Bu masal biraz Deli Dumrul hikâyesini andırmaktadır. Vermek istediği mesaj ise insanın çalışıp çabalamakla bir şeyler elde edeceğidir. İnsan uğraşmalı, ataletten kurtularak geçimi için bütün şartları zorlamalıdır. Masalda hep aynı arpa ekmeği ve fakirlikle yetinmeyip Yaratan’a hayatının neden böyle sefalet içinde geçtiğini sormak için yollara koyulan Ponzabığ’ın uyuyan bahtını uyandırarak mutlu mesut yaşamasından bahsedilir. Sekizinci masalın adı Artıq Tamah Baş Yarar’dır. Bu masalla verilmek istenen mesaj insanın kimseye güvenmeden kendi zahmetine ve kendi aklına, helal zahmetine güvenmesidir. Ahmed, Hamid ve Memmed adlı üç arkadaşın başından geçenler, Ahmet’le Mehmet’in aç gözlülükleri ve hainlikleri yüzünden birbirini öldürmesi, Memmed’in ise hiçbir şeye tenezzül etmeyerek kendi elinin zahmetine güvenmesi anlatılır. Çabaları ve dürüstlüğü sonucunda bütün kötülük ve tuzaklardan kurtularak şahın kızıyla evlenen ve asla iyilikten, zahmetten ve dürüstlükten ödün vermeyen Mehmed’in padişah olmasıyla masal biter. Yine burada akıllı kadın tiplemesi olarak Şah kızı Perihan Hanım’ın güzelliği, çalışkanlığı, aklı ve feraseti ile babasını utandırması da dikkat çekicidir. Bu masalda iyi ile kötü ve ikisinin de varacağı akıbet anlatılmış. Okuyucu artık buna göre ders çıkaracak, hayatını buna göre şekillendirecektir. Dokuzuncu masalın adı Sedaqet’dir. Bu masalda halk arasında çıkmış aslen çömlekçi bir padişahın halkını açlıktan kurtarmak için yaptıkları anlatılır. Masallarda geçen tek adaletli padişah örneği budur ve yazar kendisi de bunu belirtir. Zaten halk arasından çıktığı için halkın bütün dert ve kederine açlığına ortak olur ve onları aklı ve zekâsı sayesinde ölümden kurtarır. Masaldaki çömlekçi padişah ile Ahundov’un Aldanmış Kevakip hikâyesindeki Yusuf-ı Saraç arasında bir takım benzerlikler bulunmaktadır (Telmanqızı, 2002;19). 245 «II BEYNƏLXALQ TÜRK XALQLARI UŞAQ ƏDƏBİYYATI KONQRESİ» Onuncu masalın adı Salxım Söyüdün Efsanesi’dir. Bu masal meşhur Göyçek Fatman’ın Masalı’yla ortak özellikler taşısa da sonu trajik bir şekilde biter. Masalda hırs, çekememezlik, ihanet gibi konular yerilir. Caferzade’nin birçok eserinde olduğu gibi bu masalda da divan edebiyatındaki güzellik unsurlar çok başarıyla verilmiştir. Normal görüntüsü saçlarını çözüp oturmuş güzel bir kızı andıran söğüt ağacıyla ilgili bu efsane insanların muhayyilesinde hoş izlerler bırakmaktadır. İnsanın bu dünyada iyi işler yapması, asla kalbinde kötülüğe yer vermemesi konusu üzerinde durulur. Ayrıca anne elinin şefkati, öldükten sonra bile evladına faydalı olabilmesi vurgulanır. On birinci masalın adı Yuxuyozan’dır. Burada yine zalim bir padişahın gördüğü rüyaları yılanlar padişahının yardımıyla yorumlayabilen bir adamın hikâyesi anlatılır. Masalda bu adamın şahsında insanoğlunun unutkanlığı ve dönekliği üzerinde durulur ve çocuklara asla sonradan hatırladığınızda utanacağınız işler yapmayın şeklinde mesaj verilir. On ikinci masalın adı Şefa Bulağı’dır. Bu masalda kahramanlık, yurt vatan ve kardeş sevgisi bir kadın kahraman olan Senuber’in şahsında anlatılır. Vatan toprağının bir karışını dahi yabancılara vermemek, gerekirse bu uğurda son damla kanına kadar savaşmak gerektiği vurgulanır. Ayrıca bu masalın kahramanları kadınlardır. Bu masalda geçen yer isimleri de Şirvan bölgesindeki var olan yer isimleridir. Şefa Bulağı, Terlan Meşesi, Ağuçkun Dağı, Peri Kayası, Acı Dere vb. yer isimlerinin masallarda zikredilmesinin çocuklarda yurt ve vatan sevgisinin pekiştirilmesinde ayrı bir önemi vardır. Bu masaldaki gümüş giyimli yiğit, yazarın diğer eserlerinde de kahraman tiplemesi olarak karşımıza çıkmakta ve metinler arası çalışmalara kapı aralamaktadır. On üçüncü masal Daş Oğlan başlığını taşımaktadır. İki sayfalık bu masalda hem tarih şuuru, anne, kız kardeş, aile değerleri, yurt ve vatan sevgisinden bahsedilmiştir. Delikanlı, genç bir çobanın şahsında vatanını, vatanının güzelliklerini, nimetlerini yabancılara, işgalcilere peşkeş çekenlerin öğrenmesi gereken çok önemli dersler vardır. Topal Timur’un Azerbaycan topraklarına, özellikle Şirvan bölgesindeki Küdrü ovasına gelip gelmediğine de hassaslıkla yanaşan müellif, masalda tarih şuuru vermekle birlikte tarihe de saygılı olmayı göz ardı etmiyor. Eserin en önemli özelliği, bu masalları dinleyen veya okuyanların Azerbaycan Türkçesinin en güzel ahenkli tekrarlarını, ikilemelerini, benzetmelerini duymaları ve ruhlarına sindirmeleridir. Trajik bir sonla biten bu küçük masalda çoban, insanların ve koyunlarının kullandığı küçük pınarın yerini Timur’a söylemez. Bedelini canı ile ödese bile. Yapılan işkencelere karşılık İlahi adalet de gerçekleşir, yavru çoban taş kesilerek Timur zulmünden kurtarılmış olur. On dördüncü masalın adı Şam ve Pervane’dir. Bu masalda divan edebiyatının önemli mazmunlarından olan Şem ve pervane mazmunu kahramanlık, sevgi ve rakip ihaneti ekseninde ele alınmıştır. Semender adlı kahraman bir yiğitle obanın en güzel kızı Goncanın aşkı ve kabile başçısı Tüğyan’ın araya girerek onların kavuşmasına engel olması anlatılır. Masalda ateşperestlik motifleri baskındır. Efsane, masal ve hikaye formunun harmanlanmış bir biçimde anlatıldığı bu hikayede eski odlar yurdu olan Azerbaycan’ın çok eski dönemlerde yaşanan efsanelerden esinlenilmiş ve divan edebiyatındaki bir mazmun halk edebiyatı ürünü olarak sunulmuştur. Güzel ve sadık Gonça’ya kavuşamayan kötü niyetli Tüğyan, onun kurban olarak ateşe atılması emreder ve tam da Semender savaştan döndüğü sırda Gonca’sının ateşlerde yandığını görünce o da pervaneye dönerek alevlerin etrafında dönmeye başlar. On beşinci masalın adı İt Küçüyü Doğan İli’dir. Bu masalda vurgulanan ise insanların asla kötü örnek olmamasıdır. Bir insan halk arasında nasıl ad çıkarmışsa yıllar geçse de o adı üstünden atamaz. Altı karısı olan cimri Hacı Abdulla yedinci hanımla evlenince başına gelmeyen kalmaz. Sonunda kadınların oyununa gelir ve enik doğurduğu söylentisi bütün şehre yayılır. Bu sebeple şehri terke dereke yıllarca derbeder yaşar. Bir gün artık aradan kaç kuşak geçti, yaşananlar unutulmuştur diye şehrine dönse de evine varmadan sokakta lakabının söylendiğini duyar ve yine buralardan başını alıp gider. 246 MATERİALLAR Bakı, 11-13 oktyabr 2012-ci il Yazar bu dünyada iyi ad çıkarmanın önemini, halkın hafızasının kötüyü asla unutmayacağını vurgulamaktadır. On altıncı masalın adı Kim Güçlüdür şeklindedir. Bu masal Şah Abbas döneminde Frenk âlimlerinin İsfahan âlimlerine sorduğu üç soruyu ve bu soruların cevabını bulmak için şahın veziri Allahverdi Han’ın uğraşılarını anlatır. Masalın en önemli mesajı ise İsfahan ulemasının bilmediği üç soruyu halkın içinde yaşayan sırdan bir köylü kızının bir çırpıda cevaplandırmasıdır. On yedinci masal Salatın Ana başlıklıdır. Yazar daha hikâyenin başında anlattığının masal değil yaşanmış bir hikâye olduğunu bildirir. Köyün en güzel kızı olan Salatın’ın başından geçenler, kocasının, babasının ve kardeşlerinin bir günde öldürülmesi, bu felaketler karşısında iki yetim oğlunu korkmadan yılmadan büyütmesi ve büyük oğlunu evlendirdiği gün küçük oğlunun düşmanı Alhas Bey tarafından öldürtülmesi karşısında da metanetini bozmaması anlatılır. Burada Salatın Ana güzelliği, aklı, sadakati ve namusluluğu ile bütün Azerbaycan kadınlarına örnek olmaktadır. Eserdeki on sekizinci masal “İki Ana” adlanır. Bir sayfalık bu masalda Azerbaycan’ın Küdrü ovasında tarlada çalışan Gülyaz isimli bir kadınla anne ceylan arasında yaşananlar anlatılır. Burada da anne şefkatinin, annelik duygusunun her türlü korkuyu yenmesi ve anne fedakârlığı üzerinde durulur. On dokuzuncu masalın adı Aşımızın Kişmişi’dir. Yazar bazı hikâyelerde olayın künyesini de vermektedir. Bu hikâyenin Şah Abbas zamanında geçtiği söylense de yazar Mustafa Han veya onun babası zamanında geçmiş olabileceği ihtimali üzerinde durur. Bu hikâyede Şirvan’ la, Şamahı’yla ilgili birçok önemli bilgi yer almaktadır. Yemek kültüründen misafir ağırlama, ev geçindirme, karı koca ilişkilerine kadar birçok hususa temas edilmiştir. Hikâyede geçen yer isimleri de hikâyenin gerçekliğine delalet ediyor. Nohudlu köyü, XIX. yüzyılda yaşamış Allahî mahlaslı şair bunlardandır. Bu hikâyedeki diğer birçok hikâyede geçen insani güzellik unsurları da başarılı bir şekilde tasvir edilmiştir. İnsanoğlunun bu dünyaya iyilik yapmak özellikle etrafındakilere iyilikte bulunarak onları mutlu etmek için geldiği üzerinde durulur. Yirminci masalın adı Gün Güneş Oğlunun Nağılı”dır. Buradaki olaylar Afganistan’ın Kandehar vilayetinde cereyan eder. Nadir ve Kadir isimli iki ikiz oğlu olan padişahın halkına vasiyeti, güçlü veyetenekli olanını hâkimiyete, akıllı olanı ise vezirliğe seçmeleridir. Bu yönüyle hikâyede Kutadgu-Bilig’ten izler görülmektedir. Bu masalın kahramanı, vezirin yedinci kızı Sahibe Sultan’dır. Çok cesur ve akıllı bir kız olan Sahibe Sultan aslanın erkeği dişisi olmaz tezini doğrular. Hikâyede padişahın yedi oğlu, vezir olan kardeşinin ise yedi kızı vardır. Her sabah padişah kardeşine “nasılsın yedi kancık babası” diyerek onu rencide eder. Nihayet babasının bu sözler karşısında çok üzüldüğünü anlayan Sahibe Sultan “sen de ona iyiyim yedi köpek babası” cevabını ver der. Bu formül işe yarar ve bir daha padişah kardeşine karşı bu tarz bir laf sarf etmez. Günün birinde Padişah ölümcül bir hastalığa yakalanır. Lokman Hekim ilacının Gün Güneş oğlunun bağındaki turunçlar olduğunu söyler. Padişahın yedi oğlu ilaç için gitse de ilacı asla elde edemez ve utançlarından da geri dönemezler. Sahibe Sultan amcası padişahtan ve babasından izin alarak ilacı bulmak için yollara düşer. Nihayet Gün Güneş Oğlu’nun memleketine varır. Amacına ulaşabilmek için Kelile ve Dinme masallarını ülkesine getiren gencin yöntemini kullanarak önce Gün Güneş Oğlu’nun arkadaşlığını kazanıyor, sonra ise turunçlardan toplayarak amcasına getiriyor. Üstelik geçtiği yerlerde amcaoğullarını da bulup geri getiriyor. Masalın sonunda Gün Güneş Oğlu âşık olduğu Sahibe Sultan’ı buluyor ve gelip onu babasından istiyor. Aklı, güzelliği ve feraseti ile Sahibe Sultan bir kadın kahraman olarak masalda amacına ulaşıyor. Hem de yedi işe yaramaz oğuldan bir kahraman ve akıllı kızın daha çok işe yaradığını ispat ediyor. Bu masalda da ders alınması gereken birçok husus vardır. 247 «II BEYNƏLXALQ TÜRK XALQLARI UŞAQ ƏDƏBİYYATI KONQRESİ» Yirmi birinci masalın adı Ay Doğdu o Da Para’dır. Buradaki olaylar Şirvanşah Ferruhzad’ın zamanında gerçekleşen bir aşk efsanesidir. Aypara adlı bir cariye ile Gansu adlı bahçıvan oğlunun nakam aşkı anlatılır. Burada da bir önceki masalda olduğu gibi şiir örnekleri bulunmaktadır. Masalda nurani derviş-yani olumlu, nur yüzlü derviş imajı yer almaktadır. Sovyet döneminde derlenen masallarda dervişler genellikle üçkâğıtçı, hırsız, dilenci, başkalarının kesesinden geçinen, insanlara zarar veren bir tip olarak karşımıza çıkmaktadır. Burada durum farklıdır. Derviş, yemyeşil tepeye ve aynı mezara aşklarından ölen bu gençleri gömer. Yirmi ikinci masal Deşikli Daşın Masalıdır. Bu hikâye de Şamahı Hanı Mustafa Han zamanında gerçekleşmiştir. Buradaki kişiler ve yer isimleri de gerçektir. Hikayede Arif Allahî mahlaslı şair, Fit Dağ,Baba Dağı, Küdrü Düzü, Küdrü’deki Karasu Kamışı, Lahıc işi bakır tepsi, Şirvan Şikestesi, Sarıtoprak Şikestesi, Bayatı Çoban, yemek çeşitleri ve gelenekler ile ilgili birçok husus ve belge niteliğinde birçok olaydan bahsedilmiştir. Puşkin’in Şamahı Hanı’ nın kızlarının güzelliğinden yazdığı masallarda bahsetmesi, tabiatla güzelin, güzelliğin iç içe bulunması bunlardandır. (Caferzade, 1982;122) Bu hikâyede Mustafa Han’ın Derbend Han’ının kızından olan kızı Zeyvenise ile Bayatı Çoban arasındaki efsanevi aşk anlatılmaktadır. İki Hak aşığının vefatı ile sonuçlanan hikâyede aşklarına şahit olan delikli taşın hala Şamahı’da bulunduğunu yazar teyit etmektedir. Yirmi üçüncü masal Moda Qarıyla Müde Qarının Nağılı’dır. Bu hikâye tamamen masal unsurlarıyla donatılmıştır. Bitlis şahı Adil Şah’ın çocuğu olmamaktadır. Bir derviş gelerek Bitlis kenarındaki harabe bir evde yaşayan bir kızla evlendiği takdirde çocuğunun olacağını söyler. Gerçekten de şahın biri kız biri erkek ikiz çocuğu doğar. Ama şahın vezirin kızları olan iki hanımı bu bebekleri doğar doğmaz Moda Karı ve Müde Karı isimli iki cadıya verip deryaya attırıyor ve bebeklerin yerine iki enik koyarak şaha yeni karısının enik doğurduğunu söylerler. Çocukları ise sandığa koyarak deryaya atarlar. Eşes isimli bir dev çocukları bulur ve Bitlis şahının kızı olan karısı Reyhan Hanım’a götürür. Yıllardır çocuk hasretiyle yanıp tuştan Reyhan Hanım çocukları evlatlık olarak büyütür. Kıza Mahcamal, oğlana ise İbrahim ismini koyarlar. Masalın sonunda gerçekler ortaya çıkar, şah bu işi yapanları cezalandırır, adalet yerini bulur ve Şah İbrahimi kendi yerine Padişah ilan eder. Bu masalda insanoğlunun bitmek tükenmek bilmeyen hırsı, olağanüstü varlıkların İbrahim’e yardımcı olarak onu belalardan kurtarması, en son şahın İbrahim ve Mahcamal’ın babası olduğunu öğrenmesi ve suçluları cezalandırması gibi olaylarla masal tamamlanır. Yirmi dördüncü masalın adı Balgabag Oğlanın Nağılı’dır. Anlatılan hikâyelerin girişleri de oldukça anlamlıdır. Yazar anlattığı hikâyelerin gerçekten olup olmadığını bilmediğini fakat duyduklarının da akla yatan şeyler olduğunu ifade eder. Masallarda aile yapısıyla ilgili önemli ipuçları bulunmaktadır. Anlatılan hep iyi geçinen karı kocalar, kardeşlerdir. Bu hikâyede tarlada çalışırken gömü bulan Balgabag oğlanın anne babasını Hüsen isimli habis komşuları çekemeyerek padişaha şikâyet eder. Zalim padişah altını onların elinden alır. Balgabag oğlan olağanüstü güçleri sayesinde altınları geri alarak anne babasına ulaştırır. Burada şahın zalimliği, saray çevresindeki memurların açgözlü ve ikiyüzlülüğü, komşu Hüsen’in habisliği vb. üzerinde durulmuştur. Balgabag oğlan olumlu bir karakterdir. Anne babasını mutlu etmekten başka düşüncesi yoktur. Yirmi beşinci masalın adı Palazqulaq’dır. Burada olaylar Gence vilayetinde başlayıp çok geniş bir coğrafyada cereyan etmektedir. Bir tulukta doğan Gence Şahı’nın 7 oğlu, onların Xaşalqarın, Palazgulag, Deryayı Boşaldan, Uzağı Gören, Hızlı Koşan ve Saz Çalan 6 arkadaşının başından geçenler anlatılır. Bu masalda dostluk, fedakârlık ve kahramanlığın bütün hile ve kötülüklere galip gelmesi anlatılır. Bu hikâyelerde gerçek masal hüviyetinde olan 13 masal vardır. Bunlar sırasıyla aşağıdakilerdir: İlde Bir Yalan Danışan, Üç Öpüş, Ponzabığın masalı, Artıg Tamah Baş Yarar, Yuxu Yozan, Sedaqet, Şefa Bulağı, Daş Oğlan, Kim Güclüdür, Gün Güneş Oğlunun masalı, Ay Doğdu 248 MATERİALLAR Bakı, 11-13 oktyabr 2012-ci il o da Para, Moda Garıynan Müde Garının Masalı, Balgabag Oğlanın Masalı, Palazgulag tamamen masal özelliği gösteren gerçek masallardır. Çörek, Yumurta Ehvalatı, En Böyük Derd, Yaxşı Qonşu, Salxım Söyüdün Efsanesi, Şam ve Pervane, İt Küçüyü Doğan İli, Salatın Ana, İki Ana, Aşımızın Kişimi, Deşikli Daşın Nağılı adlı diğer 11 hikâye ise masal havasında hikâye ve efsane karışımı, didaktik unsurlar içeren hikayelerdir. Sonuç olarak bu masallarda unutulmaya yüz tutmuş değerlerimiz, gelenek ve göreneklerimiz, atasözleri ve deyimlerimiz, eski tıp ve tababetle ilgili hususlar, düğün ve yas adetlerimiz, eski yerleşim yerleri ve onların isimleri, erkek ve kadınlarla ilgili güzellik ve süs unsurları, giyim kuşam, aile yapısı, çocuk eğitimi, anne-baba-çocuk münasebetleri ile ilgili çok değerli bilgiler bulunmaktadır. Bu masallarda, Azerbaycan sözlü edebiyatına ait efsane, mit, destan türlerinden de istifade edilmiş, zaman zaman klasik edebiyattaki şem ve pervane vb. mazmunların halk edebiyatındaki karşılıkları verilmiştir. Anamın Nağılları eğlendiren, eğlendirirken eğiten ve nesillerde tarih, aile, dostluk ve ahlak bilincini pekiştiren bir eser olarak hâlâ güncelliğini korumaktadır. Burada yazarın pedagojik yönü de ön plana çıkmış, üretirken eğlendiren bir üslupla tarih şuurunu, gelenek ve göreneklere saygılı olmayı yetişen nesillere aktarmayı başarmıştır. Buradaki unutulmaya yüz tutmuş millî-manevî değerlere göz atacak olursak günümüzde çöplere atılan tonlarca ekmeğe, dostun dosta yaptığı vefasızlıklara, komşuluk ilişkilerinin hiç yaşatılmadığı yaşamımıza, adaletsiz yöneticililere, doğar doğmaz çocuğunu çöplüklere veya cami kapılarına bırakanlara, üvey ve öz çocuklarını döverek öldüren, aşkı küçümseyen ve çocuklarının aşkına saygı göstermeyerek onları ölüme mahkûm eden anne babaların bu duruma düşmesinin sebebi bu değerleri unutmalarıdır. Bu masallarda unuttuğumuz birçok güzel kelimler, birçok gelenek ve görenek, halk tababeti, mutfak kültürü, Şirvan yemekleri, atasözleri, deyim ve meseller, düğün, nişan, doğum, ölüm vb. merasimlerle, eski çağların sosyal hayatı ve sanatkarları, hekim, caduger, pitikçi, remmal, tellal, pineçi, terzi, kitababaxan, tasquran, falçı vb. tiplerle ilgili çok güzel etnografik bilgiler yer almaktadır. Bu insanların yaşam tarzı, misafir ağırlama, aile büyükleri ve küçükleri ile konuşma, kız ve erkek evlada toplumun bakış açısı, savaş kahramanlık konuları anlatılır. Ayrıca bu masalların birçoğunun girişinde kullanılmış orijinal formeller bulunmaktadır ki bu formellerle birçok masalda karşılaşmamaktayız. 1. 2. 3. 4. KAYNAKLAR Telmanqızı Asife , Ezize Ceferzadenin Bedii Dünyası, Bakı 2002. Veliyev Vaqif, Anamın Nağıllarının Nağıl Gözelliyi, “Azerbaycan Müellimi” 20 May, 1983, no.52. Mustafayev T, Ana Nağılları, “Edebiyyat ve İncesenet”, 28 Oktyabr, 1983.n. 43. Caferzade Azize, Anamın Masalları, İstanbul, 1990. UŞAQ NAĞILLARININ REPERTUARA GÖRƏ TƏSNİF VƏ JANR ÖZÜNƏMƏXSUSLUQLARI Ramil ALİYEV Filologiya elmləri doktoru Azərbaycan Müəllimlər İnstitutu, kafedra müdiri Bakı /AZƏRBAYCAN [email protected] CLASSIFICATION AND GENRE PECULARITIES OF CHILDREN TALES ACCORDING TO THEIR REPERTOIRE From the viewpoint of genre principles, it is more reasonable to classify children tales according to the age categories. Based on the approximate classification children tales can be divided into the tales for small and preschool children. With growing of children tales will have different content. Children are mostly interested in 249 «II BEYNƏLXALQ TÜRK XALQLARI UŞAQ ƏDƏBİYYATI KONQRESİ» the tales about the animal world. Such tales usually have the images of such animals as fox, cock, wolf, bear, and lion and these images become heroes of the tales with various content. Such tales use the method of allegory. For example, such tales like “A heifer, he-goat and sheep”, “Armudan bek”. “Shengulum, Shungulum, Mengulum” etc. are about the animal world which is interesting for the pupils of the first classes. Children mostly like the small tales which are about the animal world and have a cheerful plot. The story teller can give detailed information to children about different animals. He/she must present each animal to children according to their character (a wolf is insatiable, a beer is silly, a fox is sly). Keywords: classification, content, image. Azərbaycan uşaq folklorunun bir qolunu da uşaq nağılları təşki edir. Azərbaycan nağılları içərisində uşaq nağılları özünəməxsus tutuma malikdir. Vaxtilə nağıllar böyüklərin dünyagörüşünü və marağını əks etdirirdi. Buna görə də nağılları uzun qış gecələrində əhalinin toplaşdığı el məclislərində söyləyicilər ifa edirdilər. Daha sonralar nağıllar söyləyici repertuarında fərdiləşərək söylənməyə başladı. Əgər böyüklər üçün sehirli nağıllar söylənilirdisə, ortayaşlı dinləyicilər üçün heyvanlar haqqında nağıllar, məişət nağılları repertuara daxil edilirdi. Uşaqlar üçün söylənilən nağıllar isə onların zövqünə və dünyagörüşünə uyğun olaraq söylənilirdi. Uşaqlar üçün söylənilən nağıllarda əsas motivlər maraqlı, bəsit şəkildə, sadə kompozisiyada və aydın bir dildə danışılırdı. B.Həsənli uşaq nağıllarının dilinin sadə, aydın, mürəkkəb məcazlara, cümlələrə yol verilmədiyini yazır (3, s.19). Uşaq nağıllarında əsas ideya və məqsəd balaca dinləyiciləri böyüklərin yaşadığı mühiti, onun ziddiyyətlərini anlaşıqlı şəkildə, uşağın başa düşəcəyi dildə alleqorik və heyvan obrazları vasitəsilə başa salmaqdan ibarətdir. Uşaq nağıllarında iki əsas qüvvə iştirak edir. Onlardan birincisi zülmün, şərin təmsilçisi olan mənfi qüvvələr, ikincisi haqqın, ədalətin tərəfində dayanan müsbət qüvvələrdir. Biz hər hansı bir uşaq nağılını götürsək, orada alleqorik obrazların bu iki formada bir-biri ilə mübarizə apardığını görərik. Onu da deyək ki, uşaq nağılları özləri yaş qruplarına görə növlərə bölünür. Uşaqların mənimsəmə qabiliyyətindən asılı olaraq uşaq nağılları repertuara daxil edilir. Nisbətən böyükyaşlı uşaqlar üçün “Tülkü, tülkü tünbəki”(1, s.29), “Şirlə tülkü” (1, s.296), “Tülkü ilə canavar”(1, s.298), “Tülkü baba və hacıleylək”, “Tülkünün kələyi”, nisbətən balaca uşaqlara “Pıspısa xanım və siçan Soluq bəy”, “Cırtdan”, “Şəngülüm, Şüngülüm və Məngülüm” və s. nağıllar ifa olunur. Uşaqlar üçün söylənilən belə nağıllar heyvanlar haqqinda və sehirli nağılların sadələşdirilmiş, uşaq təbiətinə uyğunlaşdırılmış bir formasını təşkil edir. Adətən bu nağıllarda sehirli motivlər mətndən çıxarılır, süjet mifoloji ünsürlərdən təmizlənilir, nağılın bəsit forması təqdim olunur. Məsələn, sehirli nağıllardakı qurd obrazı öz məzmununu dəyişərək ziyanverici heyvana çevrilir, totemlikdən çıxaraq mənfi obraz şəklində söylənilir. Bəzi uşaq nağıllarının əsasında təmsilvari süjet dayanır. Təmsildə də alleqoriyadan istifadə olunur, uşaq nağıllarında da heyvanlar şəxsləndirilərək balaca uşaqların diqqətinə çatdırılır (5, s.580). “Uşaqlar üçün yaradılan təmsil-nağılların müsbət obrazları ədalət mücəssəməsi kimi təqdim olunurlar” (7, s.405). Uşaq nağıllarının yaranmasında əsasən iki janr iştirak edir. Birincisi, böyüklər üçün olan nağıllar, ikincisi, qədim təmsillər uşaq nağıllarının süjet xəttini təşkil edir. Böyüklər üçün olan nağılların uşaq nağılına çevrilmə yolu uzun bir prosesdir. Burada əsas rol söyləyicinin improvizasiya etmə qabiliyyətidir. Hər hansı mürəkkəb süjetli nağıl improvizasiya olunaraq uşaq nağılına çevrilə bilər. Burada əsas rolu söyləyicinin uşaqların dünyagörüşünü nəzərə alması oynayır. Uşaq nağıllarının yaranmasında ikinci yol qədim təmsil yaradıcılığıdır. Bu yol dünya xalqlarının nağılçılığında sınanmış bir yoldur. Təmsil mətni öz süjetini genişləndirərək nağıl əmələ gətirmə prosesində iştirak edə bilir. Təmsildəki heyvanlar öz səciyyəvi xüsusiyyətlərini nağılda bir az da dərinləşdirərək nağıl personajına çevrilirlər. Deməli, uşaq nağıllarının forma250 MATERİALLAR Bakı, 11-13 oktyabr 2012-ci il laşmasında mürəkkəb süjetli nağıllar sadələşmə yolu ilə, təmsillər isə öz süjet xətlərini genişləndirmə yolu ilə iştirak edirlər. Azərbaycan nağılşünaslığında təmsil yolu ilə yaranan uşaq nağılları haqqında bu vaxta qədər tutarlı az söz deyilmişdir. Orta əsrlər Şərq və antik ədəbiyyatında təmsil geniş şəkildə təqdim olunur. “Tematikasına görə antik təmsillər əsas etibarilə heyvanlar haqqında hekayələr sahəsinə daxildir və onların bir çoxu Avropa təmsil ədəbiyyatında özünə möhkəm mövqe qazanmışdır (Məsələn, “Qurd və quzu”, “Qarğa və tülkü”, “Çara xahişə gedən qurbağalar” və s.) (6, s.130). İ.M.Tronski təmsillərin nəsr və nəzmlə yazılan iki növünü qeyd edir. Nəzmlə yazılan təmsillər Arxilox və Ezop zamanından məlumdursa, nəsrlə qoşulan təmsillər folklor ənənələri ilə bağlıdır. Belə çıxır ki, nəsrlə deyilən təmsillər daha qədimdir və folklor nümunəsi kimi təmsil yolu ilə yaranan uşaq nağıllarının əsasında dayanır. Təmsil yolu ilə yaranan belə nağıllar Azərbaycan folklorunda çoxdur və öz tematikasına görə bu nağıllar uşaqlarda heyvanların davranışları və xasiyyətləri haqqında təsəvvür yaradır. Şərq mənbələrində “Kəlilə və Dimnə” (“Pançatantra”) mətnlərindən geniş istifadə olunmuşdur. “Kəlilə və Dimnə”dəki təmsillər əvvəl və sonradan şifahi yaradıcılıqda da bədii süzgəcdən keçərək nağıl mətnlərinin yaranmasında rol oynamışdır. Burada bir məsələ xüsusi maraq doğurur. Heyvanlar haqqında hekayətlər şifahi xalq ədəbiyyatında istifadə olunana qədər nəsr yolu ilə müstəqil forma kimi yayılmışdır. Bu hekayətlər sonradan nəzm və nəsr formasında bədii ədəbiyyatın xüsusiləşmiş bir növü kimi – təmsil olaraq orta əsrlərdə yaşamaq hüququ qazanmışdır. Ənənəvi yolla repertuara daxil olan bu şifahi təmsil-hekayətlər heyvanlar haqqında əski təsəvvürləri bir az da genişləndirərək xüsusi hekayə formasını almışdır. Təmsil-hekayətlərin repertuarda sonrakı həyatı bədiiləşməyə məruz qalmış, indiki heyvanlar haqqında uşaq nağıllarının formalaşmasına təkan vermişdir. Məzmun və formasına görə indiki uşaq nağılları ən qədim forması olan təmsil-hekayətlərdən seçilir. Bura söyləyici yaddaşını də əlavə etsək, deyə bilərik ki, nağıl quruluşuna uyğun olaraq uşaq nağıllarının qəhrəmanları öz xarakterik xüsusiyyətlərinə görə arxaik mətnin, invariantın özündəki heyvan-qəhrəmanlardan daha təkmil şəkildə fərqlənirlər. Eyni məzmunlu təmsil ilə uşaq nağılı arasında fərq birincisinin didaktik məzmun daşımasında, ikincisinin isə uşaq dunyagörüşünün artırılmasında roludur. Məsələn, “Kəndli və ilan” uşaq nağılı ilə “Səfari və ilan” təmsilini müqayisə edək. Hər iki mətndə yaxşılığa qarşı yamanlıq etmək ideyası vardır. Təmsildə səvari od-alov içində qalan ilanı ölümdən xilas edir, əvəzində ilan insanlarla köhnə ədavəti olduğunu düşünərək səvarini çalmağa qərar verir. “Kəndli və ilan” nağılında olduğu kimi səvari ilə ilan ədalətin kimin tərəfində olduğunu sübut etmək üçün rast gəldikləri canlılara müraciət edirlər. Yolda bir camış görürlər. Ondan yaxşılığa qarşı verilən cəzanın nə dərəcədə düzgün olduğunu soruşurlar. Camış öz başına gələnləri danışıb insanları günahlandırır və yaxşılığa verilən cəzanın onun faciəsi olduğunu söyləyir. İlan səvarini vurmaq istədiyini bildirəndə o, ikinci şahidə müraciət etməyi tələb edir. Yaxınlıqda olan ağacdan yaxşılığın əvəzinin nə olduğunu soruşurlar. O da insanların məzhəbində yaxşılığa qarşı yamanlığın olduğunu söyləyir. Insanların onun kölgəsində dincəldikdən sonra qol-budağını kəsib apardıqlarını, yaxşılığa yamanlıq etdiklərini xatırladır. Səvari üçüncü mötəbər şahidə ehtiyacı olduğunu söyləyir. Yolda qarşılarına tülkü çıxır. Tülkü səvarinin söhbətinə qulaq asıb ilanın onun torbasına necə sığdığına inana bilmədiyini deyir. İlan onun sözünü eşidib torbaya girir. Səvari tülkünün sözü ilə torbanın ağzını bağlayır, böyük bir daş götürüb ilanın təpəsinə vurur. Təmsilin sonunda belə bir əxlaqi nəticə verilir: gərək ağıllı adamlar xam olmaya, fitnəkar düşmənin yalvar-yaxarına inanmaya, onun verdiyi vədə, etdiyi əhdə xəyanət kimi baxa. Odur ki, deyiblər “Düşmənlə həmdəm olan ağıldan da kəm olar.” (4, s.287 – 289). “Kəlilə və Dimnə”dən gətirilən bu təmsildən nağıl yaradıcılığında istifadə olunmuşdur. Təmsilin didaktik məzmunu ondan uşaq nağılı kimi istifadə olunmasına imkan vermişdir. Bu 251 «II BEYNƏLXALQ TÜRK XALQLARI UŞAQ ƏDƏBİYYATI KONQRESİ» mətnin hind şifahi ədəbiyyatından götürülüb nağıl mətni kimi repertuar həyatı yaşaması xalqlar arasında mədəni-folklor əlaqələrinin olmasından irəli gəlmişdir. “Kəndli və ilan” nağılının süjet xətti ilə “Səvari və ilan” təmsilinin süjet xətti arasındaki yaxınlıq ədəbi-mədəni folklor əlaqələri ilə izah oluna bilər. Sadəcə olaraq süjet və motiv oxşarlığı təhkiyədə əsas rol oynamış və milli folklor ənənələrinə əsasən təmsilin Azərbaycan variantı repertuarda yaranmışdır. Təmsildə olduğu kimi nağılda da əxlaqi-didaktik məzmundan savayı, uşaqların tərbiyəsində yaxşılıq və yamanlıq oppozisiyalarının oynadığı rola da diqqət yetirmək lazımdır. “Kəndli və ilan” nağılı uşaq zövqünə, dünyagörüşünə xidmət edən xalq nağılıdır, onun söylənməsində nağılçı mütləq uşaqların yaş səviyyəsini nəzərə almalıdır. Belə nağıllar məktəbyaşlı uşaqların təbiətlə tanışlığına və təlimtərbiyəsinə kömək edir. Uşaq psixologiyasının inkişaf etməsində uşaq nağıllarının rolu böyükdür. Uşaqların yaş dövrlərindən asılı olaraq uşaq nağıllarını qruplaşdırmaq lazımdır. Məsələn, “Kəndli və ilan” nağılı nisbətən yuxarı sinif şagirdlərinin dünyagörüşünə uyğundur. “Kəsəyən, ahu və ovçu” nağılı isə aşağı sinif şagirdlərinin səviyyəsinə uyğun gəlir. Bu nağılın da təmsil yolu ilə yaranması fikrindəyik. Bu mövzu Şərq xalqlarının folklorunda müştərək mövzudur. R.O.Şor yazır ki, “Kəlilə və Dimnə” yazılı şəkildə yayılmamışdan əvvəl şifahi şəkildə Türküstan, Tibet, Çin, Seylon, Hinddə yayılmış, köçəri tayfalar, tacir, səyyah və missionerlər tərəfindən İran, Ərəbistan, Kiçik Asiya, Rusiya, Afrika və Amerikaya aparılmışdır (4, s.24). Nağılda əsas ideya dostluğun, birliyin təbliğ olunmasıdır. Nağılın süjeti və motivi xalq təmsillərindəki kimi qurulmuşdur. Bu mövzu da “Kəlilə və Dimnə”də xalq yaradıcılığı nümunəsi kimi işlənmişdir (4, s.151 – 160). Təmsildə qarğa, kəsəyən, ahu, tısbağa və ovçu hadisələrin əsas iştirakçılarıdır. Xalq ədəbiyyatında da bu mövzu təmsildə olduğu kimi yayılmışdır. “Kəsəyən, ahu və ovçu” nağılında da təmsildəki kimi hadisələr cərəyan edir. Nağılçı repertuara bu nağılı daxil edərkən uşaqlar arasında dostluq, birlik, sədaqət və s. hisslərin aşılanması, onların tərbiyəsinin bu yöndə aparılması məqsədini güdmüşdür. Eyni zamanda balaca dinləyəcilərin təbiətə aid olan biliyinin artırılması, dünyagörüşünün təkmilləşdirilməsi bu istiqamətdə əsas problemlərdən biridir. Təmsil yaradıcılığında bu mövzu daha geniş işlənmişdir. Hind ədəbi-şifahi yaradıcılığında qarğa, tısbağa bir obraz kimi iştirak edir. Kəsəyən və ahu tısbağanı ovçunun əlindən xilas etmək üçün tədbir tökürlər. Ovçu qarğanın dimdiklədiyi “yaralı” ahunu görüb heybəsindəki tısbağanı yerə qoyur, kəsəyən heybənin iplərini kəsib tısbağanı xilas edir. Ahu ovçu ona yaxınlaşanda qaçır, ovçu onu tuta bilmir, geri qayıdanda tısbağanın da heybədən çıxdığını görür və bu işlərin pərilər tərəfindən yerinə yetirildiyinə inanır. Azərbaycan nağılında nağılçı nisbətən sadə süjet xətti quraraq ahunun tora düşməsini, kəsəyənin torun iplərini didməsini uşaqlar üçün danışır. Göründüyü kimi, Azərbaycan variantında bu nağıl uşaq dünyagörüşünə tam uyğunlaşdırılmışdır. Hind mətnində isə süjet mürəkkəb olub müxtəlif dünyagörüşlərə uyğun gəlir. Uşaq nağıllarında, xüsusən kiçikyaşlı uşaqlar üçün nəzərdə tutulmuş nağıllarda əsas xüsusiyyətlərdən biri də körpələrin fərdi-psixoloji vəziyyətlərinin nəzərə alınmasıdır. Körpə uşaqların psixoloji vəziyyətlərinə “Kəsəyən, ahu və ovçu” nağılı tam uyğundur və repertuara bu nağılın daxil edilməsi zamanı onlarda heç bir gərginlik yaranmır. Təmsil yolu ilə yaranan nağıllarda motiv və süjet xətti təmsildə olduğu kimi saxlanılır və nağılçı yaddaşında da möhkəm şəkildə qorunur. Təmsildən qopan belə nağıllar repertuarda uşaq nağıllarının tələbinə əsasən formalaşmalıdır. Bunu nağıl söyləyən uşaq psixologiyasını nəzərə alaraq, süjeti sadələşdirməli, qorxulu hissələri ixtisar etməlidir. Repertuarda uşaq nağıllarının yer almasının ikinci yolu sırf Azərbaycan mətnlərindən istifadə olunmaqla müstəqil yolla əmələ gələn nağılların söyləyici yaddaşında hifz olunmasıdır. Belə nağıllar Azərbaycan nağıl təfəkkürünə aid mətnlərdir və Azərbaycan milli əxlaqını əks 252 MATERİALLAR Bakı, 11-13 oktyabr 2012-ci il etdirir. Ümumiyyətlə, uşaq nağıllarında bütün surətlər alleqorik obrazlar olmaqla yanaşı, sırf milli dəyərləri özündə yaşadır. Belə uşaq nağıllarına “Cik-cik xanım”, “Sərçə”, “Pıspısa xanım və siçan Soluq bəy”, “Dana, keçi və qoyun”, “Cırtdan”, “Aslan, tülkü və canavar” və başqalarını misal göstərmək olar. Bu nağıllar müstəqil şəkildə yaranan, Asərbaycan ictimai düşüncəsinə xas xüsusiyyətləri əks etdirə bilən milli mətnlərdir. Məsələn, “Cik-cik xanım” nağılında sərçənin timsalında təkəbbürlü, özündənrazılıq tənqid olunur. Bu nağılı dinləyən balaca uşağa lovğa olmamaq təlqin edilir. Nağıl adi nağıllar kimi başlayır. “Biri vardı, biri yoxdu, Allahdan başqa heç kim yoxdu” (2, s.289). Nağılda alleqoriyadan və mübaliğədən geniş istifadə olunmuşdur. Cik-cik xanımın bir çörəyi, bir qoyunu aparması çox mübaliğəli şəkildə təsvir olunur: “Cik-cik xanım ayağında bir qoyun uçurdu” cümləsində hiperboladan istifadə olunmuşdur (2, s.290). Bu nağıl bağçayaşlı körpələrin dünya haqqındakı təsəvvürlərinə çox uyğundur. Çünki onların təsəvvüründə sərçənin qoyunu apara bilməsinə fərq qoyulmur. Belə uşaqlar üçün əsas olan nağıldakı hadisələrin təsviridir, hadisələrə olan inamıdır. Balaca uşaqlar Cik-cik xanımın camaat qazısı ilə bir boşqabda yemək yeməsinə inanırlar. Nağılçı nağılın bu yerini inandırma üsulundan istifadə edərək söyləyir. “Cik-cik xanımla camaat qazısı bir boşqabda yemək yeyirdilər, qazı boşqabı yeyib qurtardı. Cik-cik xanım ac qaldı. “Qoyunumu yediniz, mən də əvəzində gəlini götürüb aparacağam” dedi. Gəlin içəri keçəndə alıb qaçdı” (2, s.291). Belə bir hadisəyə balaca uşaqların inanması təbiidir. Çünki onların düşüncəsində hələ fərqləndirmə xüsusiyyəti olmadığından balaca sərçənin gəlini apara bilməsi real görünə bilər. Nağılda Cik-cik xanımın oxuduğu nəğmə də balaca uşaqların əhval-ruhiyyəsinə uyğundur: Tikan verdim, çörək aldım. Sazım dınqır, dınqır, dınqır. Çörək verdim qoyun aldım, Sazım dınqır, dınqır, dınqır. Qoyun verdim gəlin aldım, Sazım dınqır, dınqır, dınqır. Gəlin verdim saz aldım, Sazım dınqır, dınqır, dınqır. “Cik-cik xanım” nağılının uşaq təfəkkürünün formalaşmasında böyük rolu vardır. Balaca uşaq nağıldan başa düşür ki, sərçə balası bu alış-verişdə heç nə qazanmır. Körpələr sərçə balasının təkəbbürlü olmasını müşahidə edir, nağılın sonundakı cümlədən (“Bir fındıq düşdü başına, ordaca öldü”) bu əziyyətlərin mənasızlığını başa düşür. “Dana, keçi və qoyun” nağılı isə məktəbyaşlı uşaqların dünyagörüşünə uyğundur. Bu nağılda da heyvanlar şəxsləndirilir, insan kimi danışır. Nağılda əsas xüsusiyyət məktəbyaşlı uşaqları dostluğa, birliyə alışdırmaq, bir-birini qorumağa sövq etməkdir. Nağılda dana, keçi və qoyun hiyləgərlik edərək özlərindən güclü düşmənlərini qorxudurlar. Keçi söyüdün lap başına dırmaşır. Qoyun da dana da bir təhər budağa çıxırlar. Bura bir canavar gəlir, onları görür. Dana qorxudan uçunur, tappıltı ilə yerə düşür. Canavar onu yemək istəyəndə keçi qışqırır: “Dana qardaş, canavarı bərk tut gəldim”. Canavar qorxusundan qaçır (2, s.292). Nağıldan uşaqlar heyvanların davranışını öyrənirlər. Ağıllı olmaq təkcə insanlara xas xüsusiyyət deyil, heyvanların da davranışında yaşamaq uğrunda mübarizə bioloji xüsusiyyət kimi özünü göstərir. Nağılın ardı uşaqlar üçün daha böyük maraq kəsb edir. İnsan cəmiyyətində güclülərlə zəiflər arasında olan mübarizə nağılda da vardır. “Qoyun, keçi ağacdan düşüb gəldilər bir dəyirmana. Keçinin bir çomağı, bir çürçənəsi vardı. Çomağı qapının dalına qoydular. Çürçənənin üstdə oturdular. Söhbət eləyirdilər. Qapı açıldı. Bir aslan, dalınca bir canavar, sonra bir tülkü gəldi. Aslan canavara dedi: “Bunları böl.” Canavar dedi: “Dana bizim səhər ertəmizin, qoyun günortamızın, keçi də axşamımızın.” Onun başına aslan bir pəmpəcə vurdu, gözlərinin ikisi də çıxdı. Dedi: Tülkü baba, canavar qardaş bölə bilmədi. Sən böl.” 253 «II BEYNƏLXALQ TÜRK XALQLARI UŞAQ ƏDƏBİYYATI KONQRESİ» Tülkü dedi: “Elə bunu Allah bölüb, mən daha nə bölüm. Qoyun səhər ertənə, keçi günortana, dana da axşama. Aslan dedi: “Ay sağ ol, sən bunu hardan öyrənmisən?” Tülkü dedi: “Gözü çıxmış qardaşımdan.” Aslan dedi: “Tülkü baba, bir çölə bax, adam yoxdu ki, mən dananı yeyim.” Tülkü çıxıb gördü ki, qapıda əliçomaqlı bir adam durub. Qorxusundan götürüldü. Gözlədi, gördü bular gəlmədi. Gördü qapının ağzında əliçomaqlı bir adam durub. Bu da qaçdı. Keçi də çomağını götürdü. Çoban qoyun otarırdı. Gördü dana, qoyun, keçi gəlir. Sevinib bunları apardı, qatdı sürüsünə” (2, s.292 – 293). Uşaqların tərbiyəsində bu nağılın bir neçə ictimai təsiri vardır. Əvvəla, nağıl uşaq təfəkkürünü genişləndirir, ikincisi, onları heyvanlar aləmi ilə tanış edir, üçüncüsü, zəif heyvanların öz ağlı ilə özlərindən güclü düşmənə necə qalib gəldiyini göstərir. Bu xüsusiyyətlər məktəbyaşlı uşaqlar üçün olan bütün uşaq nağıllarında vardır. Bu sıradan “Cırtdan” nağılı xüsusilə fərqlənir. Nağılda Cırtdanın öz ağlı ilə özündən qat-qat güclü düşmənə, divə qalib gəldiyi təsvir olunur (2, s.296 – 298). Nağılda Cırtdan boyu balaca oğlan kimi verilir. Uşaqlar üçün Cırtdanın mənşəyi maraqlı deyil, onun düşmənə qarşı nə cür mübarizə aparması cəlbedicidir. Uşaq təfəkküründə azman divlə balaca Cırtdanın mübarizəsi təzadlı görünür. Nağılçı bunu dinləyicisinə başa salmaq üçün Cırtdanın ağıl və vasitələrdən necə istifadə etdiyini göstərir. Uşaq nağılları uçaq zehnini qüvvətləndirməyə xidmət edir. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. ƏDƏBİYYAT Azərbaycan folkloru. Bakı: Şərq-Qərb. 2005. Azərbaycan nağılları. 5 cilddə. I cild. Bakı: Şərq-Qərb, 2005. Həsənli B. Azərbaycan uşaq ədəbiyyatı. Bakı: Müəllim, 2008. Kəlilə və Dimnə. Bakı: Öndər, 2004. Nəbiyev A. Azərbaycan xalq ədəbiyyatı. I cild. Bakı: Çıraq, 2004. Tronski İ.M. Antik ədəbiyyat tarixi. Bakı: Elm və təhsil, 2011. Vəliyev V. Azərbaycan folkloru. Bakı: Maarif, 1985. MÜASİR UŞAQ HEKAYƏLƏRİ: MÖVZU VƏ MƏZMUN XÜSUSİYYƏTLƏRİ Rövşən MƏMMƏDOV Sumqayıt Dövlət Universiteti, Filologiya Fakültəsi Azərbaycan dili və ədəbiyyatının tədrisi metodikası kafedrası [email protected] XÜLASƏ Məqalə Azərbaycan uşaq hekayələrinə həsr edilmişdir. Bildiyimiz kimi hekayə hər zaman aparıcı janr kimi mühüm əhəmiyyət kəsb etmişdir. Ona görə uşaq yazıçıları yaradıcılıqlarında bu janra üstünlük vermişlər. Məqalədə ümumilikdə hekayə janrı araşdırılır, strukturu, quruluşu haqqında məlumat verilir, daha sonra 1970-80-ci illər uşaq nəsrinin bu janrı mövzu və məzmun xüsusiyyətləri baxımından təhlil edilir. Dövrün ən görkəmli uşaq yazarlarının əsərləri müasir prizmadan təhlil edilir, çağdaş dövrümüzlə müqayisə edilir. Z.Xəlil, Ə.Səmədli, N.Süleymanov, T.Mahmud, E.Baxış, M.Aslan, A.Mansurzadə, F.Tarverdiyev, Ə.Əhmədova kim yazarların yaradıcılıqları dövr və zamana görə ədəbi süzgəcdən keçirilir. Bundan başqa H.X.Andersen, A.S.Ekzüperi, L.Keroll, Ş. Perro, A.Lindqren, N.N.Nosov, V.Draqunski və s. dünyanın görkəmli uşaq yazarlarının əsərlərindən elmi müqayisələr gətirilir. Uşaq hekayələrinin Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında yeri və rolu, ədəbi tənqidçilərin dövrün uşaq nəsrinə münasibəti (B.Nəbiyev, R.Yusifoğlu, F.Əsgərli və s.) məqalədə öz əksini tapmışdır. Qeyd etmək lazımdır ki, hekayələr müxtəlif problemlər üzrə (ailə-məişət, təlim-tərbiyə, mlli dəyərlər, əxlaqi) təsnifləşdirilib təhlil edilmişdir. Açar sözlər: Uşaq ədəbiyyatı, hekayə janrı, ədəbi tənqid, təlim-tərbiyə, milli dəyərlər. 254 MATERİALLAR Bakı, 11-13 oktyabr 2012-ci il MODERN CHILD STORIES: THEME AND MAINTENANCE Rovshen MEMMEDOV [email protected] ABSTRACT The article is dedicated to the Azerbaijani children’s stories. As is known, a story has always carried an importance as a leading literary genre. For this reason, writers of children’s books prefer this genre in their works. The article explores the story genre, informs us about its structure and composition, and analyzes this genre of children’s literature of 1970s-1980s from the viewpoint of thematic and content features. The article also analyzes the works of the most prominent writers of children’s books of that period through the contemporary prism and compares them with our days. The works of writers, such as Z.Khalil, A.Samadly, N.Suleymanov, T.Mahmud, E. Bakhysh, M.Aslan, A.Mansurzade, F.Tarverdiyev and A.Ahmadova are scrutinized in the article through the literary requirements of our days. Apart from that, the article draws scientific comparisons from the works of the world’s such prominent writers as Hans Christian Andersen, Antoine de Saint-Exupéry, Lewis Carroll, Charles Perrault, Astrid Lindgren, Nikolai Nosov, Victor Dragunsky, etc. The article highlights the place and role of the children’s stories in the Azerbaijani literature and the views of the literary critics (B.Nabiyev, R.Yusifoglu, F. Asgarli, etc) on the children’s literature of that period. It should be that the stories have been classified and analyzed by varios issues (family and domestic, educational, national values, ethical). Key words: Child literature, story genre, literary criticism, education, national cost. Hekayə janrı 60-cı illərdən başlayaraq nəinki milli ədəbiyyatımızda, həmçinin dünya və Avropa ədəbiyyatında aparıcı janr kimi geniş vüsət almışdı. Daha sonrakı mərhələdə ədəbi prosesin olduqca fəal və canlı bir janrını təşkil edən hekayə ədəbiyyatın aktual sahəsi olaraq və bu gün də öz dəyərli özəlliklərini qoruyub saxlamaqdadır. Əhəmiyyətli xüsusiyyətləri olmaqla yanaşı “kiçik roman” şəklində adlandırılan hekayə, XIX əsrin sonlarında başlayıb günümüzə qədər daha da inkişaf edərək, xüsusilə Alfons Dode (1840-1897) və Gi de Mopassan (1850-1893) kimi böyük fransız yazarlarının “texnikasıyla” təkamülə çatmışdır. Bu iki yazar “realist“ cərəyanın yetişdirdiyi, dövrün və zamanın irəlidə gedən romançılarındandır. Qeyd edə bilərik ki, fransız hekayə ənənəsi Gi de Mopassanın dəstxəttini təqib edərək inkişaf etmişdir. Amerika ədəbiyyatında, xüsusilə, satirik hekayələriylə Mark Tven (1835-1910), O.Henri (1862-1910) və bunları təqib edən Con Steynbek, Erskin Koldvel Qərbin məşhur hekayə ustalarındandır. Dünya ədəbiyyatında hekayə iki istiqamətdə inkişaf etmişdir: 1) Gi de Mopassan istiqaməti: Hekayədə əsas element "hadisə"dir. Oxucunun hekayəni bu və ya digər formada şərh etməsinə imkan verilmir. Çünki hekayədəki hadisə məntiqli bir seyr halında izlənir. Obrazların portretləri diqqətlə və ətraflı şəkildə təsvir edilir. 2) A.P.Çexov istiqaməti: Hekayədə əsl element "hadisə" deyil. Hekayə sona çatdığı zaman hər şey bitmiş sayılmır. Hekayə, demək olar ki, bundan sonra başlayır. Çünki obrazlar hərtərəfli tanıdılmadığı, hadisələrdə qətilik hakim olmadığı üçün oxucunun xəyal-illüziya qurması davamlı hərəkət halındadır və özünəməxsus şərhlər etməyə uyğundur. Hekayə, həyatın bütünü içində, lakin bir hissəsi üzərinə qurulmuş dərinliyi olan bir tilsimdir. Bu tilsim altında bəzən hadisə bir plan içində, adam, zaman, ətraf əlaqəsi içində hekayə boyunca irdələniyər. Bəzən də tilsimin altında araşdırılan hadisə deyil, həyatın kiçik bir parçası, insan gerçəyinin özüdür Bu da əhvalatın növlərini meydana gətirir: 1) Hadisə (Klassik Hadisə) Hekayəsi: 2) Vəziyyət Hekayəsi: 3) Müasir Hekayə: Hekayədə bir növ olaraq 1920-ci illərdə ilk dəfə qərb ədəbiyyatında görülən bu anlayışın ən güclü nümayəndəsi Frans Kafkadır. Ümumiyyətlə, böyük şəhərlərdəki korlanmış tipləri, ictimai-siyasi pozuntuları, fəlsəfi bir tərzlə, incə bir tənqid və bəzən yumor qataraq, ekstravakant şəkildə gözlər önünə gətirir. Müasir, realist bir janr olan hekayə quruluşca o qədər də mürəkkəb bir “hadisə” deyildir. “Xarakterik bir hadisə, yığcam süjet, ümumiləşdirici mətləb, müxtəsər, şirin, sadə, söyləmə, nəqletmə üslulu hekayə sənətində əsasdır” (Mir Cəlal, Xəlilov P., 1972, 144). A.P.Çexovun, Gi de Mopassanın, C.Londonun, F.Kafkanın və s. dahi dünya yazarlarının yaradıcılığında de 255 «II BEYNƏLXALQ TÜRK XALQLARI UŞAQ ƏDƏBİYYATI KONQRESİ» mək olar ki, hekayə əsas janr olmuşdur. “İvan İvanoviçin ölümü” (L.N.Tolstoy), “Qılaflı adam”, “Dəhşətli gecə” (A.P.Çexov), “Həyat eşqi” (C.London), “Madumazel Fifi” (G.Mopassan) və s. hekayələr dünya ədəbiyyatının inciləri sayılır. V.Q.Belinski göstərir ki, “müasir həyat olduqca mürəkkəb, müxtəlif və pərakəndədir. Elə hadisə, təsadüf, əhvalat var ki, dram üçün azlıq edir, romana çevrilə bilmir, ancaq məna cəhətdən dərin, ibrətli, əhatəlidir. Bir anda əsrləri səciyyələndirə bilər. Hekayədə həmin hadisə alınır, yığcamlıqla sənət dairəsinə, maraqlı şəklə salınır. Belə bir müxtəsərlik başqa janrlarda mümkün deyildir” (Mir Cəlal, Xəlilov P., 1972, 145). Qeyd etmək lazımdır ki, 1970-80-ci illər uşaq nasirlərinin demək olar ki, əksəriyyəti ədəbiyyata kiçik hekayələr yazmaqla gəlmiş, bu əsərlərilə yaradıcılıqlarının əsas xüsusiyyətlərini müəyyən etmiş və onun istiqamətini yeni meyarlara yönəltmişdilər. Uşaq ədəbiyyatında ideya və sənətkarlıq məsələlərindən danışan tənqidçi C.Əhmədov qeyd edir ki, “...uşaqlar üçün kiçik hekayə yaratmaq, az sözlə böyük məna ifadə etmək, lövhələr yaratmaq, xarakterlər açmaq, əlbəttə, böyük şərtdir, çətin və bacarıq tələb edən bir işdir” (Əhmədov, 1962, 216). Mövzu rəngarəngliyi baxımından 1970-80-ci illər uşaq nəsri daha çox ənənəvi istiqamətdə inkişaf edir və bu da təbii bir hal kimi qəbul edilməlidir, çünki nə vətənpərvərlik, nə təbiət, nə də elm və təhsil problemləri mövzuları dəbdən düşüb unudulan həyati problemlər sırasına keçmir. Lakin mövzu və problematika baxımından oxşar olsa da, hər bir yazar hadisələrə müxtəlif prizmadan yanaşır, onları özünəməxsus şəkildə təsvir və təqdim edərək oxucuların istifadəsinə verirdilər. Yeni nəsil uşaq yazarlarının əsərlərində problemə müasir metodologiyadan yanaşmaq, mövzuya daha modern prizmadan baxmaq, kiçik yaşlı oxucuların yüksək bədii, estetik zövqü səviyyəsindən təhlil etmək, məzmuna münasib maraqlı bədii formalar axtarıb tapmaq adı çəkilən dövrün prioritet məsələlərindən idi. Ailə-məişət, elm-təhsil, əxlaqi-tərbiyəvi, milli-mənəvi dəyərlər və s. mövzularda yazılan hekayələr ümumilikdə dövrün ab-havasını özündə əks etdirirdi. İstər böyüklər üçün, istərsə də kiçik yaşlı oxucular üçün nəzərdə tutulan ədəbiyyatda təhsil, təlim-tərbiyə məsələləri hər zaman ən önəmli problem kimi ədəbi mühitin diqqət mərkəzində olmuşdur. Uşaqlarda elmə həvəs yaratmaq, kitabın hər zaman biliklərin yeganə mənbəyi olduğunu göstərmək, gələcəyin açarının yalnız təhsil olduğunu nəzərə çatdırmaq uşaq yazarlarının ən mühüm mövzusu idi. Bununla yanaşı, əxlaqi dəyərləri də unutmayan yazarlar obrazların dili ilə qəhrəmanların nümunəvi davranışlarını ön plana çəkirlər. Maraqlıdır ki, bu problemə hər bir yazar müxtəlif prizmadan yanaşır, yaratdıqları xarakterlərin dili ilə uşaqları intellektli şəkildə yetişmələrinə yardımçı olurdular. Bu hekayələrdə yaxşı oxumamağın, dərsə laqeyd münasibət bəsləmənin nə dərəcə utandırıcı bir hərəkət olduğunu hər bir yazar özünəməxsus şəkildə, ən önəmlisi, inandırıcı vasitələrlə təsvir edirdi. Örnək üçün bir hekayəyə diqqət yetirək: N.Süleymanov “Ən vacib məsələ” hekayəsində bu problemi Akifin timsalında bütün məktəb yaşlı oxuculara çatdırır. Qeyd etmək lazımdır ki, məktəbli Akif dünya şöhrətli uşaq yazarı N.N.Nosovun “Vitya Maleyev məktəbdə və evdə” povestinin qəhrəmanı V.Maleyevi xatırladır. Burada “3” qiymət alaraq evə gələn Akif utandığından anasının üzünü baxa bilmir, yoldaşları ilə gəzməyə getmir, hətta aylarla üzünü görmədiyi atasına zəng etməkdən belə çəkinir. “İnsan həyatında ən vacib məsələ təhsildirmi?”, “dərsə ciddi yanaşmamaq insanı yoldaşlar, qohum-əqrəba arasında hörmətdən salırmı?” və yaxud “məktəbdən pis qiymətlərlə dönmək insanı utandırırmı?” kimi suallara cavab axtarılır. Bundan sonra dərslərinə hər zaman yaxşı hazırlaşacağını qarşısına məqsəd qoyan Akif ertəsi gün məktəbdən daha nikbin ovqatla qayıdır, sevincindən hər kəsin onu təbrik etməsi ehtiyacını duyur. Burada da önəmli məsələnin təhsil olduğu bir daha vurğulanır. Bu hekayənin mövzusu, ideyası hər zaman, hər dövr üçün aktual bir problemdir. Bu səpkili hekayələrlə tanış olan kiçik yaşlı oxucular elm və təhsilin insan həyatında olduqca mühüm, bəzən hətta həlledici faktor olduğunu dərk edirlər. T.Mahmudun “Kitab mağazasında” hekayəsi 256 MATERİALLAR Bakı, 11-13 oktyabr 2012-ci il də olduqca maraqlıdır. Atasının rəhmətə getməsindən istifadə edən Fuad dərsə getmir, bütün günü “avara dostlar”ı ilə əylənir, hətta bu əylənmək üçün pulu da anasından alır. Anası isə onu atası kimi professor görür, lakin, “...heç atasına çəkməyib,-deyə fikirləşdi – rəhmətlik həmişə kitablar arasında çalışardı. Bu isə heç kefindən qalmır” (Mahmud, 1988, 248). Maraqlı məqam isə Fuadın artıq anasından pul istəməyə utanıb atasının ac-susuz qalaraq formalaşdırdığı “kitabxana”nı satmasıdır. Həyatda heç nəyi vecinə almayan, ömür-boyu ata-anasının “hesabına” kef-damaq sürən Fuadın qəlbində mərhəmət hissini məhz kitab dükanının satıcısı oyadır. Kitab satıcısı Fuadın atasının elm-təhsilə nə qədər dəyər verdiyini, kitabın nə dərəcədə əhəmiyyətli olduğunu qeyd edir: “İyirmi beş il bundan qabaq... Onda da qış idi. Atanın əynində köhnə bir pencək, soyuqdan əsə-əsə gəldi, bu kitabları aldı... Birinə pulu çatmadı. Mən ona hədiyyə verdim... Rəhmətlik həmişə gəlirdi, həmişə... Boğazından, əynindən kəsib alırdı. Bəs sən niyə satırsan? Sənin ki, hər şeyin var?!” (Mahmud, 1988, 250). Bu sözlər Fuadı demək olar ki, sındırır, dağıdır, məhv edir. Təhsilin, kitabın insan həyatında nə dərəcə mühüm bir amil olması adı satıcının dili ilə Fuada başa salınır: “Bayaq mağazada qoca satıcının, indi isə kitabları bağrına basan anasının qarşısında sakit dayansa da, varlığında oyanan fırtınaya qulaq asırdı və özünü get-gedə bu fırtınaya təslim edirdi”. Fuad da Akif kimi vicdan əzabı çəkərək bir daha kitabdan, elm-təhsildən ayrılmayacağını ömürlük dərk edir. Ümumiyyətlə, təhsil sistemi digər sahələrin fövqündə durduğu üçün bütün yazarlar bu məsələyə hər zaman ciddi problem kimi yanaşmışlar. Lakin başqa yazarlardan fərqli olaraq, Z.Xəlil təhsil mövzusunu yumorstik cəhətdən təhlil etmiş və maraqlı bir hekayə yaratmışdır. V.Y.Draqunskinin məşhur qəhrəmanı Deniska kimi Kərəm də qeyri-adi hadisələr axtarır, “hazıra nazir” olmaq istəyir və yaxud N.N.Nosovun məşhur “Bilməyən”ni kimi təhsilə laqeyd münasibət bəsləyir, oxuyanlara yuxarıdan aşağı baxır. Müəllif bu hekayədə incə ironiya ilə, azca yumorla, bitkin, səliqəli süjet daxilində “tənbəl Kərim”in əhvalatını nəql edir. Lirik yumorla müşayiət olunan bu hekayədə heç vaxt dərsə hazır gəlməyən Kərəm usta Lətifin yanında gördüyü qəribə eynəklə coğrafiya dərsinə “birdəfəlik” hazırlaşmağı qərara alır. Dərsə kimin hazır olduğunu soruşan müəllim Kərəmin əl qaldırdığını gördükdə təəccüb edir. “Sehrli eynəyi” gözünə taxan Kərəm nəticədə heç nəyə cavab verə bilmir. Müəllif burada yenə heç nəyin kitabı əvəz edə bilməyəcəyini gözlər önünə gətirir. Kitabsız hansı biliklərə yiyələnmək, dünyagörüşünü necə artırmaq, beləliklə də, intellektual səviyyəyə necə malik olmaq olar? Olduqca ciddi bir problemi məhz yumorstik şəkildə oxucuya təqdim edən müəllif əslində burada bir sarkazm, qroteks yaratmışdır. Elmə, biliyə qiymət verməyən, təhsili ikinci planda görən məktəblilər təbiidir ki, dövlətçiliyin gələcək inkişafına zərbə vurur, bu da savadlı insanların azalmasına, cəmiyyətdə ciddi sosial problemlərin meydana çıxmasına zəmin yaradır. Bu problemi acı gülüşlə, iztehza ilə təsvir edən müəllif gələcəyin inkişafının yalnız elm və təhsilin sayəsində mümkün olduğunu bir daha kiçik və məktəb yaşlı oxucuların nəzərinə çatdırır. Əsərlə tanış olduqda demək olar ki, Kərəm bir növ N.N.Nosovun məşhur qəhrəmanının – Şişkinin bənzəridir. Şişkin də müxtəlif yollarla öz müəllimlərini aldatmaq, bununla da, rahat bir yolla “savadsızlanmaq” istəyir. Ə.Cəfərzadənin “Elçinin dərsi”, T.Mahmudun “Yerə dağılan muncuqlar”, F.Tariverdiyevin “Məşqçi”, Ə.Səmədlinin “Səhər məktəbə gedir”, A.Mansurzadənin “Şərikli beş” və s. hekayələr təhsillə bağlı ən maraqlı hekayələrdir. Bir maraqlı faktı da qeyd etmək lazımdır. Bəzi yazarlar uşaqlar üçün dünyada ən vacib məsələnin, ən şirin şeyin nə olduğunu əsərlərə köçürərək bu suallara cavab axtarır, nəticə çıxarmağı məhz kiçik oxucuların ixtiyarına buraxırlar. Yuxarıda N.Süleymanovun “Ən vacib məsələsi”nin elm və təhsil olduğunu qeyd etmişdik. Eldar Baxış, Rafiq Yusifoğlu isə buna bənzər problemi “Dünyada ən şirin şey”, “Şəkərdən də şirin” istiqamətində qoyaraq daha qlobal şəkildə təsvir etmişlər. Maraqlıdır ki, hər iki yazar bu problemi fauna aləminin nümayəndələrinin timsalında təqdim edirlər. E.Baxış arı ilə cırcıramanın söhbətində mövzunu dünyanın ən 257 «II BEYNƏLXALQ TÜRK XALQLARI UŞAQ ƏDƏBİYYATI KONQRESİ» şirin şeyin nə olduğu üzərində qurur. Bununla yanaşı söhbət əsnasında cırcırama bir sıra heyvanların – tülkünün, dovşanın, dələnin və canavarın da fikrini arıya deyir (tülkü üçün toyuqcücə, dovşan üçün kök-kələm, dələ üçün qoz-fındıq, canavar üçün isə qoyun-quzu dünyada ən şirin şeydir) və arının da həmin dəqiqə şirin şeyin bal söyləyəcəyini fikirləşir. Lakin arı gözlənilənin əksinə olaraq dünyada ən şirin şeyin iş, zəhmət olduğunu söyləyir: Arının timsalında uşaqlara “hər şey zəhmətdədir” ideyasını aşılayan yazıçı, bununla “ver yeyim, ört yatım, gözlə, canım çıxmasın” və yaxud, “işləməyən dəmir pas atar”, “işləməyən dişləməz” kimi atalar sözlərinin hər zaman doğru olduğunu kiçik oxuculara çatdırır. E.Baxışdan fərqli olaraq R.Yusifoğlu bu məsələni daha ümumbəşəri kontekstdə qoyur. Fəlsəfənin ən mühüm kateqoriyalarından olan azadlıq ideyasını ön plana çəkən müəllif (“Şəkərdən də şirin”) onun hətta adi həşərat üçün də, nə dərəcə önəmli və vazkeçilməz oldyğunu bur daha nəzərə çatdırır, azadlığın hər hansı maddi nemətdən qat-qat üstün anlayış olduğunu dönə-dönə vurğulayır. Şəkəri hər şeydən üstün tutan milçək qənddanı görən kimi özünü onun içinə ataraq “şəkərli dünya” arzulayır. Qənddanın içinə düşdükdən sonra isə “...özünü dünyanın ən bəxtəvər milçəyi hesab elədi” (Əliyev, 2005, 10). Lakin qənddanın qapağı bağlandıqdan sonra oradan çıxa bilməyib bir günü bir ömrə bərabər oldu. Təbii ki, “həbsxanadan” qurtulduqdan sonra “Azadlıq şəkərdən də şirin şeymiş...” kimi məfumunu birdəfəlik yaddaşına həkk edir. Burada müəllif azadlığın dünyada heç nəylə əvəz olunmadığını gözlər önünə gətirir. Bu əsərlərlə tanış olan oxucular dünyada azadlığın, zəhmətin nə dərəcədə önəmli məfhumlar olduğunu dərk edirlər. Bu tip problemlərlə yanaşı, 1970-80-ci illər uşaq nəsrinin başlıca vəzifələrindən biri də təlim-tərbiyə ilə bağlı idi. Qocalara hörmət etmək, Vətəni, xalqı sevmək, yalan danışmamaq, kiçik yaşlarından zəhmətə alışmaq, maddi və mənəvi sərvətlərin yaradıcısı olan insanı, onun əməyini lazımınca qiymətləndirmək kimi hər zaman aktual olan məsələlər bu hekayələrin əsas mövzusu idi. Bu hekayələrdə təsvir olunan müsbət qəhrəmanlar istər davranışları, istər təhsilləri, istərsə də ictimai həyatdakı əməlləri ilə oxuculara örnək olur, nümunəvi vətəndaş obrazı yaradırlar. Qeyd olunan hekayələrin maraqlı cəhəti, orada dünyagörmüş insanlarla daha müasir düşüncə tərzinə malik uşaqlar arasında gedən ziddiyyətlərdir. Bir tərəfdə böyük həyat yolu və təcrübəsi keçmiş ağsaqqal və ağbirçəklər, digər tərəfdə isə həyat yolunda hələ yenicə addımlağa başlayan kiçiklər. Yazıçı burada üstünlüyü nisbətən uşaqlara versə də, müdriklərin də məsləhətlərinə biganə qalmır. Təbiidir ki, müdriklər özləri də başa düşürlər ki, cəmiyyət hər zaman yeniləşməyə doğru gedir, bəzi dəyərlər artıq yeni dövrdə qəbul edilmir. Bu da təbiidir: Zaman və vaxt nisbi anlayışdır və bunlar daim hərəkətdədir. Deməli, zaman, dövr dəyişdikcə cəmiyyət də onunla paralel olaraq inkişaf edir. Görkəmli tənqidçi Y.Qarayevin təbirincə, “”Gəlimligedimli dünya” haqda epik düçüncəni, “Biz gedirik, qoca dünya qalandır” fəlsəfəsini günün intellekti qəbul və təsdiq etmirdi... Dərk olunmuş ağsaçlı həqiqətdən nağıl və əsatir körpəliyinə, təbiiliyə və ilkinliyə səyahətlər belə geniş miqyaslı tarixi-bədii nikbinliyin fəlsəfəsi baxımından özünü doğrultmur. Köklə rabitə həmişə daxildə, alt qatdadır. Axı keçmiş bizə gələcəyin özü yox, məhz alt qatdakı təməli kimi lazımdır. O, sabahı əvəz edəndə yox, onu öz çiynində yüksəyə qaldıranda və başı üstdə - ucada saxlayanda möhtəşəmdir. Arada belə bir rabitə itəndə onlar hər ikisi bir-biri üçün, ikisi birlikdə isə bizim üçün itmiş olurlar. Kök həmişə arxada və dərindədir, o, bizdən irəlidə və yüksəkdə olsa, biz heç zaman ondan irəliyə və yüksəyə qalxa bilmərik və əslində belə kök təmələ yox..., çəpərə çevrilər” (Qarayev, 1988, 149). Yazıçılar məhz bu faktoru ön plana çəkərək seçdikləri mövzuları zaman amili baxımından təhlil edir və oxuculara çatdırırdılar. Yəni yazıçı əxlaqı burada hər iki tərəflə “kompromis”ə girir, onların ümumi fikrini öyrənir, nəticədə ortaq məxrəcə gəlir: Tahir etdiyi hərəkətə görə mütləq Xankişi babadan üzr istəməli, Xankişi baba da öz növbəsində böyüklük göstərib onu bağışlamalıdır (“Peşmançılıq”-N.Süleymanov), Məktəb direktoru ilə Orxan arasında “sülh sazişi” imzalanmalı, bundan sonra bir daha bu tip hadisələrin məktəb həyatına təsirinin qarşısı 258 MATERİALLAR Bakı, 11-13 oktyabr 2012-ci il alınmalıdır (”Məktəb illəri” – R.Yusifoğlu), Səlim bundan sonra nəinki Səkinə xalaya, digər böyüklərin məsləhətinə qulaq asmalıdır (“Qoca həkim”-B.Həsənov), Cəmil öz mənafeyi üçün dostunu güdaza verib Kazım dayıya yalan danışmamalıdır (“Cəmil+Mahir=...” – F.Tarverdiyev), Şəfəq heç nəyə baxmayaraq nəinki Zöhrə müəllimənin, ümumiyyətlə, bütün fənləri yaxşı oxumalıdır (“Yerə dağılan muncuqlar” – T.Mahmud). Bütün bu hadisələrin fonunda ümumi bir əxlaqi yanaşma formalaşır və bu mövzuda yazılan əsərləri oxuyan kiçiklər real həyatda bənzər xoşagəlməz hadisələrin qarşısının alınması istiqamətində elə kiçik yaşlarından hazır olurlar. Ümumiyyətlə, bu bir həqiqətdir ki, haqqında söhbət gedən mövzu ilə əlaqədar Azərbaycan xalqının təfəkküründə müəyyən etik-mənəvi ölçülər, modellər formalaşmışdır. İstər əməyə, istər dostluğa, istərsə də ata-anaya və s. münasibətdə yüzillərin sınağından çıxmış əxlaqi prinsiplər mövcuddur. Zaman nə qədər dəyişsə də, mənəvi-əxlaqi münasibətlərdə nə qədər böyük təkamül prosesi getsə də, həmin prinsiplər yüz illər boyu yaşamaqda və cəmiyyətin sosial-mənəvi həyatını nizama salmaqda davam edir. Milli ictimai şüurda az dəyişən, ən çox normativ olan məhz əxlaqi şüurdur desək, yanılmarıq. Ona görə də, bu sahədə orjinal fikir söyləmək və ideya-bədii təhlil aparmaq olduqca çətindir. Odur ki, həmin mövzuya müraciət edən sənətkarlardan çox ciddi yaradıcılıq axtarışları aparmaq, mənsub olduğu xalqın xarakter və psixologiyasını, mənəvi dünyasını dərindən bilmək tələb olunur. Milli-mənəvi dəyərlər mövzusu hər bir yazarın yaradıcılığında prioritet olsa da, bu məsələ fərqli düşüncə tərzi etibarilə müxtəlif prizmalardan işlənmişdir. Bəziləri (Ə.Səmədli, Ə.Babayeva, İ.Hümmətov, M.Aslan, T.Mahmud, Ə.Cəfərzadə) dəyərləri sırf xalq ədəbiyyatı ruhunda, milli maraqlar zəminində təhlil edirdisə də, bəzi yazarlar (Z.Xəlil, E.Mahmudov, N.Süleymanov, Ə.Əhmədova, X.Hasilova, A.Mansurzadə, F.Tarverdiyev) milli dəyərləri Qərb kontekstində müasirliklə qarşılaşdırıb sintetik variantda oxuculara təqdim edirdilər. Ə.Səmədlinin hekayələrinin mövzusu xalq ədəbiyyatı ilə daha çox səsləşir. Bu hekayələrdə nənələrimizin təndirdə çörək bişirməsi (Solmaz nənə – “Çörək ətirli nənə”), nənənin öz nəvələrini başına yığıb “qorxulu Divin nağılları”nı danışması (“Küsəyən nənə”) təsvir edilir, milli əxlaq normaları, ailə-məişət məsələləri orjinal şəkildə oxucuya çatdırılır. Əsərlərdə adətən, Azərbaycan milli mətbəxinin ən ləziz təamları da bədii cəhətdən son dərəcə mükəmməl təsvir edilərək kiçik oxuculara təqdim edilir. Z.Xəlil isə bu problemə tam fərqli şəkildə yanaşır. Yazarın hekayələri müasir prizmadan daha geniş təsvir edilir. Bu hekayələrin mövzusu gündəlik həyatda qarşılaşdığımız hadisələrdən bəhrələnir. Z.Xəlilin hekayələrində qərbə meyllik, çağdaş Avropa ədəbiyyatının lirik-psixoloji, fəlsəfi üslubu nəzərə çarpır. Belə ki, L.Kerollun, H.X.Andersenin, Ş.Perronun, R.Kiplinqin ülubunu bu əsərlərdə görmək mümkündür. Akademik B.Nəbiyev Z.Xəlilin nəsrini geniş təhlilə cəlb edərək yüksək dəyərləndirmiş, müəllifin özünü isə nəsr yaradıcılığına görə dünya uşaq ədəbiyyatına töhfələr vermiş Qrimm qardaşları və Andersenlə müqayisə etmişdir (Əsgərli, 2009, 253). Belə ki, Z.Xəlilin qəhrəmanları artıq müdrik qocalar, ağbirçək qadınlar deyil, ali təhsil almış, çağdaş dünya ilə “ayaqlaşan” ziyalılardır. Burada insan həyatının unudulmaz anları olan məktəb illərindəki “uşaq sevgisi” (“Aytən və Nazim”), özünü Günəşlə müqayisə edən İnsan (“Günəş və zəhmətkeş insan”), hətta “Dünyanı özü ilə aparmaq istəyən Bəşir” də vardır. Bu xarakterlərin təsviri milli dəyərlərə söykənən müasir personajlar şəklində qarşımıza çıxır. Görkəmli rus yazarı İ.Motyaşovun təbirincə desək, “Z.Xəlilin hekayələri bəzən gerçəkliyi şərtiliklə əhatə edir, bəzən də, fantastika elementləri ilə” (Motyaşov, 1986, 331). Z.Xəlilin hekayələrinin maraqlı cəhətlərindən biri də burada orta əsrlərin feodal xanlarının da müasir prizmadan təsvir edilməsidir. Yazarın yaratdığı Şah Abbasın yaşam tərzi, dünyagörüşü xalq nağıllarımızda təsvir edilən analoqlarından fərqlənir. Lakin müasir cəhətdən olsa belə, yazıçı təxəyyülü burada milli əxlaq normalarını unutmamışdır. Ümumilikdə götürdükdə, Z.Xəlil öz üslubu ilə uşaq aləmində yeni bir dünya açır, onların həyatında gələcəyin təsvirini 259 «II BEYNƏLXALQ TÜRK XALQLARI UŞAQ ƏDƏBİYYATI KONQRESİ» yaradır. Uşaq ədəbiyyatının tədqiqatçılarından biri B.Həsənli yazır: “Uşaqlar üçün yazan hər bir sənətkar üçün son dərəcə zəruri olan həssaslıq, uşaq aləminə dərindən bələdlik, təbiətindəki uşaq saflığı, təmizlik Z.Xəlilin yaradıcılığında da öz əksini tapmış, onun əsərlərinin oxucular arasında böyük uğurunu təmin etmişdir” (Həsənli, 2008, 274). Bu səpkidə ən irəlidə gələn yazıçı Məmməd Aslan və T.Mahmud idi. İstər mövzu və problematikası, istərsə də sənətkarlıq xüsusiyyətləri baxımından digər yazarlardan fərqlənən M.Aslan və T.Mahmudun yazdıqları hekayələr başdan-başa milli koloritlə zəngindir. T.Mahmud təsvirləri (meşə, quşların səsi, ildırım şaxması, göy guruldaması, yağışın yağması və s.) o qədər peşəkarcasına verir ki, əsərlər tanış olarkən oxucu özünü sanki təbiətin qoynunda hiss edir: T. Mahmudun hekayələrində əsl ailə dəyərlərimiz qorunur: məişət-cəmiyyət, ər-arvad, valideynövlad və s. münasibətlər milli dəyərlər çərçivəsində təsvir edilir. Ananın ataya nəsə tapşırması, atanın ezamiyyətdən qayıdarkən yoldaşının deyil, sırf öz sifarişlərini yerinə yetirməsi, bütün bunların “münaqişə”yə səbəb olması T.Mahmudun hekayələrini daha da oxunaqlı edir: Sovetlər cəmiyyətində ədəbi əsərlər içində hər kəsin üslubundan seçilən M.Aslan nəsri demək olar ki, tam şairanə yazılmış bir nəsrdir: “Göz gözü görmürdü. Turuq ataya birdən elə gəldi bu yerlər ömrünü qoynunda keçirdiyi sıldırım qayalı yalçın dağlar deyil; dünya binnət olandan elə-beləcə zülmətə bürünmüş bir vahimə dərəsidi” (Aslan, 1982, 4). Göründüyü kimi şairin qələmindən çıxan nəsr belə şeir kimi ahənglə, axıcılıqla səslənir. Burada qədim adət-ənənlərimiz, dədə-babaların öyüd-nəsihəti xalqımızın illər boyu formalaşan dəyərlərini qoruyub saxlamağa yardımçı olur: Bu hekayələrdə özünəməxsus yaşam tərzləriylə müdrik babalar, nurani nənələr yaşayır. Təbiidir ki, onlar öz əxlaq normaları ilə kiçik oxucular üçün sözün əsl mənasında örnək göstərilirlər. Milli dəyərlərlə yanaşı, bu dövrün ən mühüm özəlliklərindən biri də fantastik hekayələrin yaranması idi. II Dünya savaşından sonra texnika, informasiya əsrinə daxil olan Yer kürəsi olduqca sürətlə inkişaf etməyə başladı, məhdud bir zaman ərzində müasir texnologiyalar meydana gəldi. Kosmosa ilk dəfə insanın uçması, əl əməyinin müasir kompyuter avadanlıqları ilə əvəz edilməsi və s. kimi yeniliklər təbiidir ki, ədəbiyyata da böyük təsirini göstərdi. Artıq insanlar dünyanın gələcək inkişafına tam fərqli prizmadan yanaşmağa başladılar. Yazılan uşaq hekayələrinin bir qisminin məhz bu mövzuları əhatə etməsi heç də təsadüfi deyildi. Çünki qlobal inteqrasiya dönəminə daxil olan, texnologiyaların hər dəqiqə inkişafına şahidlik edən dünya ədəbi arenasında artıq bu sürətlə ayaqlaşmaq zərurəti meydana çıxmışdı. Ona görə də uşaq yazarları mövzu seçərkən bu önəmli faktoru yaddan çıxarmırdılar. Görkəmli ədəbiyyatşünas C.Əhmədov Amerika, Avropa, bir qədər gecikmiş olsa da, Rusiyada intişar tapan bütün bu konkret örnək və nümunə məktəbi əsasında Azərbaycan ədəbiyyatına ancaq 1950-ci illərdən sonra gələn bu janrın tərifini də vermişdir: “Elmi-fantastik janr hər şeydən əvvəl, yazıçıdan elmi bilik, texniki yeniliklərdən baş çıxarmaq qabiliyyəti tələb edir. Əlbəttə, yalnız bu zaman oxucuda yüksək fikirlər aşılamaq və nəcib xəyal bəsləmək bacarığı yaratmaq mümkündür. Elmifantastik janrda yazan yazıçı məlum həqiqətləri təkrarlamaq yolu ilə gedə bilməz” (Əhmədov, 1960, 181). Bu sahədə E.Mahmudov daha öndə gələn yazarlardan idi və fantastika janrını uşaq ədəbiyyatına ilk dəfə məhz o, gətirmişdi. E.Mahmudovun hekayələrindən söhbət açarkən qeyd etməliyik ki, onun yaradıcılığında sovet rəsmi ideologiyasına zidd sayılan Qərb fəlsəfəsinin və ədəbiyyatının böyük təsiri hiss olunur. Yaradıcılığa şeirlə başlasa da, sonralar dünya ədəbiyyatı, daha dəqiq desək, dünya ədəbiyyatının elmi-fantastik hekayələri ilə yaxından tanış olaraq bütünlükdə bu janra üstünlük verdi. Bu hekayələrdə dünyanın ünlü uşaq yazarları C.Barri, R. Kiplinq, J.Vern, V.Skott, A.S.Ekzüperi və başqalarının dəst-xəttləri nəzərə çarpır. “Neptunun əsirləri”, “RT-1”, “Veneranın göyləri od içindədir”, “Kainat gəmisi”, “Ulduzlar yolumuzu gözləyir”, “İtirilmiş dünya” və s. bu qəbildən olan hekayələrdir. Bu hekayələrin mövzusu uşaqların gələcək arzularıdır. Kosmosa uçmaq, orada “yeni dünya” yaratmaq, müasir texnologiyaların yardımı ilə yeni planetlər kəşf etmək və s. bu kimi xəyallar hekayələrdə təzahür edir. Burada 260 MATERİALLAR Bakı, 11-13 oktyabr 2012-ci il yeni, müasir terminlərin üstünlük təşkil etməsi diqqəti cəlb edir. R.Yusifoğlunun qeyd etdiyi kimi, “E.Mahmudov öz hekayələri ilə oxucunu dərhal ələ ala bilir, onu düşündürür” (Əliyev, 2006, 139). Ümumiyyətlə, 1970-80-ci illərin uşaq hekayələri istər milli, istərsə də bəşəri mövzuları ilə mühüm əhəmiyyət kəsb etdi. Bu hekayələrdə sadalanan mövzularla yanaşı, həmçinin uşaqlar üçün böyük marağa səbəb olacaq təbiət, sülh mövzuları da geniş yer almışdır. “Meşə bütün fəsillərdə gözəldir”, “Bahar nəğməsi” (Ə.Əhmədova), “Püstə ağası” (M.İbrahimbəyov), “Ana quşun yuxusu” (N.Süleymanov), “Mənim günəşim” (F.Tarverdiyev), “Bayram əmi” (A.Mansurzadə), “Meşədə stansiya”, “Yağış ətri” (T.Mahmud), “Dovşanlar özlərinə necə ad qazandılar”, “Gürşad yağış”, “Bənövşə” (Ə.Səmədli) və başqa hekayələr bu qəbildəndir. Bu hekayələr təbiət gözəlliklərini uşaqlara sevdirmək, ağaclar, quşlar, heyvanlar haqqında poetik bir dillə danışmaq həm kiçik yaşlı oxucuların dünyagörüşlərinin genişlənməsi, həm də onların estetik zövqlərinin inkişafı baxımından misilsiz örnəklərdir. Bu və ya digər hekayələr, sözün geniş mənasında 1970-80-ci illərin ədəbi örnəkləri olmaqla yanaşı, mövzusu real həyatdan ustalıqla əxz olunmuş tipik hadisə və tipik insan taleləri fonunda ictimai həyatın müxtəlif tərəfləri satirik, lirik-psixoloji tərzdə təcəssüm etdirilir və xalq məişətinin geniş mənzərəsi verilirdi. Parodik, dramatik, lirik-psixoloji, daha tez-tez isə fəlsəfi ünsürlərlə zəngin olan bu əsərlər artıq uşaq nəsrinin yeni kamil yazarlarının yetişdiyini təsdiq edirdi. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. ƏDƏBİYYAT Aslan M. Durnalar lələk salır. – Bakı: Gənclik, 1982 Əhmədov C. Azərbaycan uşaq ədəbiyyatında ideya və sənətkarlıq məsələləri. – “Azərbaycan” jurnalı №2, 1960 Əhmədov C. Uşaq ədəbiyyatında ideya və sənətkarlıq məsələləri. – “Azərbaycan” jurnalı №2, 1962 Əliyev R.(Yusifoğlu). Dəniz səviyyəsi. – Bakı: Şirvannəşr, 2005 Əliyev R.Yusifoğlu Uşaq ədəbiyyatı. – Bakı: Şirvannəşr, 2006. – səh. 139 Əsgərli F. Uşaq ədəbiyyatının mərhələli inkişafı. – Bakı, 2009 Həsənli B. Azərbaycan uşaq ədəbiyyatı. – Bakı: “Müəllim”, 2008 Qarayev Y. Meyar – şəxsiyyətdir. – Bakı: «Yazıçı», 1988 Mahmud T. Gecə qapı döyülür. – Bakı: Gənclik, 1988 Mir Cəlal, Xəlilov P. Ədəbiyyatşünaslığın əsasları. – Bakı:Maarif, 1972 Motyaşov İ. Son söz yerinə (Z.Xəlilin kitabına yazılmış məqalə). – Bakı: “Gənclik”, 1986. HİKÂYAT-I MÜNTAHABE'DE ÇOCUK EĞİTİMİ Yrd.Doç.Dr. Salih OKUMUŞ Ordu Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü [email protected] Yavuz Selim UĞURLU Ordu Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Yüksek Lisans Öğrencisi. [email protected] ÖZET Manastırlı Mehmet Rıfat, I. Meşrutiyet yıllarında yaşamış önemli tiyatro yazarlarındandır. Çocuk eğitimi maksadıyla yazdığı eser, iki kısımdan oluşur. Eserin ilk kısmında yirmi, ikinci kısımda ise sekiz hikâye bulunur. 261 «II BEYNƏLXALQ TÜRK XALQLARI UŞAQ ƏDƏBİYYATI KONQRESİ» Eser, alegorik öğeler içerir. Eserin hedef kitlesi ilköğrenim seviyesindeki çocuklardır. Dili, içinde bulunduğu döneme göre oldukça sadedir. Eser, çocuk eğitiminde son derece önemli olan davranış eğitimi, karakter gelişimi, okuma yazmanın önemi, kültürlü ve ahlaklı olma gibi konularda ilkokul çağındaki çocuklara rehberlik etmeyi amaçlar. Bu çalışmada amacımız, Hikâyat-ı Müntahabe’de çocuk eğitimi üzerinde durmaktır. Anahtar Kelimeler: Çocuk edebiyatı, hikâye, çocuk eğitimi, Hikâyat-ı Müntahabe, Manastırlı Mehmet Rıfat. ABSTRACT Manastırlı Mehmet Rifat, who had lived in the Meşrutiyet I. is from the important theatre writers. The work, he had written in aim of children's education, consists of two parts. There are twenty stories in the first part of the work, and eight stories in the second one. It contains allegorical elements. The target audience of work is the children in primary school level. The language of the work is quite clear for its period that it had taken place. The work aims to guide to the children in primary school period about the subjects like behaviour education, character development, the importance of reading and writing, being cultural and moral that are so important for children education. Our aim in this work is to emphasize the children education on Hikayat-ı Müntahabe Key Words: Children's Literature, story, children's education, Hikâyat-ı Müntahabe, Manastırlı Mehmet Rıfat. 1.Giriş: Çocuk eğitiminin tarihi insanlık kadar eskidir. Çocukların eğitim meselesi, eğitim psikolojisinin bir dalı olmasıyla birlikte önem kazanmaya başlamıştır. Bunun sonucu olarak da çocuk eğitimindeki arayışlar “Çocuk Edebiyatı”nın ortaya çıkmasına vesile olur.1 Çocuk edebiyatının Türkiye'deki gelişimi, dünyadaki çocuk edebiyatının gelişimiyle paralellik gösterir. Türk çocuk edebiyatının başlangıcı olarak Tanzimat dönemi gösterilebilir. Tanzimat'a kadar edebiyatımızın bir kolu olarak devam eden çocuk edebiyatına sözlü edebiyat hâkimdir. Sadece çocuklar için oluşturulmuş eserlerden 19.yüzyıl ortalarına kadar söz etmek mümkün değildir. Osmanlı İmparatorluğu zamanında masal, masala benzer halk hikâyeleri, tekerleme, bilmece, Nasrettin Hoca fıkraları, Karagöz, Meddah ve ortaoyunu gibi türler çocukların bu alandaki gereksinimlerini karşılıyordu.2 Türk Edebiyatında çocuk edebiyatı konusunda çalışmalar Tanzimat Döneminde, Batılı yazarlardan yapılan çevirilerle başlar. Bu dönemde Şinasi, Recaizâde Mahmud Ekrem ve Ahmed Midhat Efendi'nin yaptıkları çeviriler, çocuk edebiyatının temelini oluşturan önemli çalışmalar arasında anılabilir. Manastırlı Mehmed Rifat'ın Hikâyat-ı Müntahabe başlığı altında derlediği ve 1873-1898 yılları arasında 15 defa basılan eserini de buna ilave edebiliriz. Manastırlı Mehmet Rıfat, I. Meşrutiyet yıllarında yaşamış gazete yazıları ve tiyatro eserleri ile tanınan önemli bir yazardır. Manastır’da doğar. Babası Reşit Bey’dir. Harbiye’yi bitirdikten sonra uzun süre subay olarak çalışır. Osmanlı-Rus Savaşı’na da katılan Rıfat, Abdülaziz’in tahttan indirilmesine karıştığı gerekçesiyle II. Abdülhamid tarafından Haleb’e sürülür. Burada vefat eder. 3 Hikâyat-ı Müntahabe, Manastırlı Mehmet Rıfat’ın çocuk eğitimi amacıyla yazdığı hikâyeler kitabıdır. Eser iki kısımdan oluşur. İçinde toplam 28 hikâye vardır. Arap harfleriyle basılan eserin tamamı düzyazı şeklinde kaleme alınmıştır. 72 sahifedir. Eserde manzum herhangi bir parçaya rastlanmaz. Kitabın ön ve arka kapağında herhangi bir resim yoktur. Ön kapakta bulunan dikdörtgen şekilli süslemeli çerçeve, sayfa ve bölüm başlarını belirten küçük süslemeler hariç eserde herhangi bir süsleme öğesine rastlanmaz. Arka kapakta herhangi bir yazı ve resme rastlanılmaz. Sayfa numaraları eserin üst orta kısmına yerleştirilmiştir. Hikâyat-ı Müntahabe iki kısma ayrılmıştır. Eserin ilk bölümü hayvanatla ilgili 20 hikâye içerir. İkinci kısmında ise nebatatla ilgili 8 hikâye vardır. İçerisinde toplam 28 hikâye ihtiva eden eserde hikâyelerin her biri belli bölümlemelerle aktarılmıştır. Yazar, hikâyelerin her biri 1 2 3 Kıbrıs,İbrahim,Uygulamalı Çocuk Edebiyatı,Eylül Yayınevi,Ankara 2000,s.1. Toz, Hıfzı, Eğitim Fakülteleri İçin Çocuk Edebiyatı-Çocuk Edebiyatı Tarihi, Pegem Akademi Yayınları, Ankara 2011, s.237. http:/www.edebiyatfakultesi.com/manastirli-rifat 262 MATERİALLAR Bakı, 11-13 oktyabr 2012-ci il ni üç aşama halinde okuyucuya sunar. Birinci aşamada eserdeki tipler tanıtılır, ardından olay aktarılır, son bölümde ise olaydan çıkarılabilecek ana fikir (ders/hisse) ortaya konur. Eser, “Müellifin Ricası” adlı bir yazıyla başlar. Bu yazının ardından çocukların okuma yazma alışkanlığını arttırmaya yönelik bir hikâye yer alır. Bu hikâyenin ardından eserin birinci kısmına geçilir. Eserin hayvanatla ilgili hikâyelerinin bulunduğu birinci kısmında sırasıyla; “Tilki ile Şahin”, “Bülbül ile Atmaca”, “Tilki ile Keçi”, “Horoz ile Keklik”, “Çakal”, “Karga ile Müdahin Tilki”, “Maymun ile Diken”, “Kör Hatun”, “Köpek, Koyun Ağılı,Kurt”, “Çakal, Horoz, Köpek”, “Tilki ,Maymun”, “Arslan,Tilki,Kurt”, “Tavus Kuşu,Hint Tavuğu”, “Kedi”, “Sinek, Bal”, “Eşek,Debbağ”, “Tarla Kuşu”, “Tavşan,Kurbağa”, “Fare,Kedi”, “Güvercin, Saksağan” hikâyeleri bulunmaktadır. Eserin hayvanatla ilgili hikâyelerin bulunduğu ikinci kısmında ise, sırasıyla; “Tut ile İpek”, “ Mide Nevazı ile Paldır”, “ Zeytin ile Zeytinyağı”, “Sadberk Gül ile Yâbânî Gül”, “Kavak ile Kabak”, “Buğday ile Kiraz”, “Keten ile Pamuk”, “Çay ile Meşe” hikâyeleri yer alır. Ayrıca eser, çocuklara okumayı ve güzel ahlak sahibi olmayı öğütleyen “hâtîme” kısmı ile son bulur. Yazarın hedef kitlesi ilköğrenim seviyesi öğrencileri olması sebebiyle eserin dili dönemine göre oldukça sadedir. Eserde günlük konuşma diline ait sözcükler çoğunluktadır. Arapça ve Farsça sözcüklerin sayısı çok azdır. Eserde, öncelikle hikâyenin içinde geçen tipler tanıtılmış ardından hikâye aktarılmış ve en sonunda da hikâyeden çıkarılabilecek çeşitli derslere yer verilmiştir. Yazar, hikâyelerin bazılarının sonunda bir atasözüyle hikâyeden çıkarılabilecek ana fikri desteklemeye çalışmıştır. Eserin, bahsedilen özellikleri sebebiyle eğitim-öğretim hayatına yeni başlayan 6-8 yaş grubunun eğitimi açısından uygun olduğu söylenebilir. Bu eserde yazar, çocuklara okuma alışkanlığı aşılamanın yanında; birtakım bilgiler, iyi alışkanlıklar ve ahlaksal değerler kazandırmayı amaçlar. Eserde çocuklara kazandırılmak istenen başlıca iyi alışkanlıklar ve ahlaki değerler şunlardır: Arkadaş seçiminin önemi, kötülüğe kötülükle karşılık verilmemesi, az ve öz konuşmanın önemi, bilgili ve kültürlü olmanın kişilere itibar kazandıracağı, son pişmanlığın fayda vermeyeceği, kötülük yapanın kötülük bulacağı, iyice araştırmadan birini suçlamamak gerektiği, bugünün işini yarına bırakmamak gerektiği, dikkatli davranmanın önemi, karşımızdaki kişilerin hassasiyetlerini göz önünde bulundurmanın gerekli olduğu, her insanın en az bir tane hünerinin olması gerektiği, kanaatkar olmanın gerekliliği, büyük sözü dinlemenin gerekliliği, hırsızlığın ne derece kötü bir şey olduğu vb.dir. Yazarın hedef kitlesi ilköğrenim seviyesindeki öğrencilerdir. Bu sebeple dili dönemine göre oldukça sadedir. Zaman zaman atasözleri ve deyimleri de kullanarak anlatımı daha etkili bir hale getirmeye çalışır. Yazarın amacı çocuklara okuma alışkanlığı kazandırmak ve bunun sürekliliğini sağlamaktır. Ayrıca güzel ahlak sahibi olmanın önemli bir erdem olduğunu hatırlatmaya çalışır. 2. Hikâyat-ı Müntahabe'de Çocuk Eğitimi: Eğitim, kişinin yaşadığı toplum içinde değeri olan, yetenek, tutum ve diğer davranış biçimlerini geliştirdiği süreçlerin tümüdür. Bir başka deyişle bireyin davranışlarında kendi yaşantısı yoluyla kasıtlı olarak istendik değişme meydana getirme sürecidir. Batı dillerinde education/ educazione olarak adlandırılır. Latince “educare” fiilinden gelen education, inşa etmek, ayağa kaldırmak, dikmek manasındadır. Eğitim, genellikle resmi, yani kurumsal alanda da kullanıldığından öğretim, öğrenim gibi kavramlarla da sıkça karıştırılmaktadır. Bu manada eğitim, önceden saptanmış esaslara göre insanların davranışlarında belli gelişmeler sağlamaya yarayan planlı etkiler dizesidir..4 Hikâyat-ı Müntahabe; “Çocuk Eğitimi” açısından son derece önemli olan davranış eğitimi, okuma yazma, kültürlü olma, karakter gelişimi, ahlaklı olma gibi konularda ilkokul çağın 4 http://tr.wikipedia.org/wiki/E%C4%9Fitim 263 «II BEYNƏLXALQ TÜRK XALQLARI UŞAQ ƏDƏBİYYATI KONQRESİ» daki çocuklara rehberlik etmeye çalışır. Bu dönem çocukların yukarıda sayılan özellikleri edinmeleri açısından en kritik dönemdir. Manastırlı Mehmet Rıfat'a göre bu dönemde çocuklara iyi özellikler kazandırıldığı takdirde çocuklar ileride bir birey olduklarında bu özellikleriyle toplumda ön plana çıkıp hayatta başarılı ve mutlu olacaklardır. Hikâyelerin ortak noktası “Çocuk Eğitimi” dir. Hikâyat-ı Müntahabe'nin başında bulunan “Mekâtib-i Sıbyâniye'ye Mahsustur.”5 açıklamasından da anlaşılacağı üzere bu eser, öğrenim hayatına yeni başlamış çocukların eğitimi için kaleme alınmıştır. Bunun için eserin dili oldukça sade, ifâde tarzı oldukça açıktır.6 Şimdi çocuk eğitimi açısından Hikâyat-ı Müntahabe'yi incelemeye çalışalım: a. Davranış Eğitimi: Eğitim, kısaca davranış değiştirme sürecidir. Ancak buradaki esas nokta davranışların istendik yönde değiştirilmesidir. Aile, çevre, okul ve diğer materyaller işte bu noktada devreye girmektedir. Bu anlamda Hikâyat-ı Müntahabe’de davranış eğitiminin kapsamı içerisinde değerlendirilebilecek çeşitli davranışlar ele alınmıştır. Bu davranışlar içerisinde; arkadaş seçiminin önemi, kötülüğe kötülükle karşılık verilmemesi, az ve öz konuşmanın önemi, son pişmanlığın fayda vermeyeceği, kötülük yapanın kötülük bulacağı, iyice araştırmadan birini suçlamamak gerektiği, karşımızdaki kişilerin hassasiyetlerini göz önünde bulundurmanın gerekli olduğu, kanaatkar olmanın gerekliliği, büyük sözü dinlemenin gerekliliği, hırsızlığın ne derece kötü bir şey olduğu gibi bazı önemli hususlar yer almaktadır. Hikâyat-ı Müntahabe'de de davranış eğitimine değinen ve bu amaca hizmet eden hikâyeler vardır. Bu hikâyeler atasözleriyle desteklenmeye çalışılmıştır. Hikâyat-ı Müntahabe'de Davranış Eğitimi konusunun ön planda olduğu hikâyeler şunlardır: “Tilki ile Şahin Hikâyesi”, “Karga ile Müdahin Tilki Hikâyesi”, “Horoz İle Keklik Hikâyesi”, “Maymun İle Diken Hikâyesi”, “Köpek”, “Koyun Ağılı”, “Kurt Hikâyesi”, “Kavak İle Kabak Hikâyesi”. “Tilki İle Şahin” adlı hikâyede yazar, arkadaş seçiminin önemine değinmiştir. Tilki ile Şahin birbirlerini yeni tanıyan iki arkadaştır. Zamanla birbirlerine karşı daha özensiz ve hatalı davranışları yüzünden arkadaşlıkları son bulur. Yazar, bu hikâyede çocuklara arkadaş seçiminde dikkatli olmak gerektiğini, iyi ölçüp biçip ardından uygunsa arkadaşlık kurulması gerektiğini öğütler. “Karga İle Müdâhin Tilki” hikâyesinde ise yazar, yalandan yere bizleri övenlere inanıp onların oyunlarına kanmamamız gerektiğini öğütler. Bu hikâyede Müdâhin Tilki yalandan yere yaptığı övgülerle Karga'yı kandırıp ağzındaki peyniri alır. Yazar, Müdâhin Tilki gibi insanları yalandan yere överek onların sırtından geçinen insanlara karşı çocukların dikkatli olmaları gerektiğini öğütler. “Horoz İle Keklik” hikâyesinde ise yazar, kendisine kötülük yapılmasına rağmen Keklik'in kötülüğe karşılık horozlara iyilik yaptığını ve bunun çok doğru bir hareket olduğunu bildirir. Yazar, bu hikâyeyle çocuklara kötülüğe kötülükle değil iyilikle karşılık verilmesi gerektiğini öğütler. “Maymun İle Diken” adlı hikâyesiyle M. Rıfat kötülük yapmama konusunda çocukları uyarmaya çalışır. Maymun sırf kötülük yapmak amacıyla bir işe giriştiği için Diken onun eline dikenini batırmıştır. Yoksa Diken bunu yapmazdı, Maymun'un da başına bu olumsuzluk gelmezdi. Yazar, bu hikâyesiyle kötü niyetle bir kötülük amacıyla yapılan işlerin sonunun kötü olacağını çocuklara anlatmaya çalışır. “Köpek”, “Koyun Ağılı” ve “Kurt” hikâyelerinde bugünün işini yarına bırakmamanın gerekliliği anlatılır. Kurt, Köpek'i yakalayıp yiyeceği sırada Köpek onu biraz daha kilo alayım, 5 6 Manastırlı, M.Rıfat, “Hikâyat-ı Müntahabe”, İstanbul, Matbaa-i Amire, 1303, Ön Kapak. Ahmet Bozdoğan, “Manastırlı Mehmet Rıfat ve Eserleri Üzerine Bir İnceleme.” (Yayınlanmamış Doktora Tezi, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2001), s.216 264 MATERİALLAR Bakı, 11-13 oktyabr 2012-ci il besleneyim o zaman yersin bahanesiyle kandırır. Daha sonra ise bir yolunu bulup kurttan kurtulur. Kurt, bugünün işini yarına bırakmış bunun sonucunda da aç kalmıştır. Yazar, “Çocuklar da aynen bu hikâyede Kurt'un yaptığı gibi bugünün işini yarına bırakırlarsa kurt gibi pişman olurlar.” mesajını vermeye çalışır. Sonuç olarak yazar, çocuların ödevlerini zamanında yapıp başarılı olmalarını ve hocalarından azar işitmemelerini bu hikâyeyle öğütler. “Kavak İle Kabak” adlı hikâyede insanların belirli bir yere gelseler bile kendilerinden yaşça büyük insanlara karşı saygılı olmaları gerektiği öğütlenir. Büyüklere karşı saygılı olmak güzel davranışlardandır. Bunun farkında olan M. Rıfat, Kabak'ın yaptığı gibi kendinden büyük birine saygısızlık yapıldığı takdirde, Kabak gibi olumsuz sonuçlarla karşı karşıya kalınacağını göstererek çocukları bilinçlendirmeye çalışır. Sonuç olarak; davranışlar, çocukluk döneminde henüz daha yeni şekillenmeye başlar. Olumlu davranışlar gösterme konusunda bilinçlenmiş çocuklar ilerki yaşamlarında bunun semerelerini toplar. Çocukluk dönemi, davranış eğitiminde kritik bir dönemdir. Bu yaşta olumlu davranışlar, çocuklara aşılanmaya çalışılmalı; olumsuz davranışların tekrarlanmaması konusunda çocuklar uyarılmalıdır. Hikâyat-ı Müntahabe davranış eğitimi açısından önemli bir hizmeti yerine getirir. Eserde, olumlu davranışlar çocuklara aşılanmaya çalışılırken olumsuz davranışların tekrarlanmaması konusunda çocuklar uyarılır ve bilinçlendirilmeye gayret edilir. b. Karakter Gelişimi: Eserde karakter gelişimi için yazılmış hikâyeler geniş yer tutar. Çocuklarda karakter gelişiminin en hassas dönemi ilköğrenim çağıdır. Bu gerçeğin farkında olan M. Rıfat Hikâyat-ı Müntahabe ile çocuk eğitimine çok büyük bir katkı sağlar. Karakter gelişiminin önemine değinen yazar, konuyla ilgili olayları hayvanlar ve bitkiler aracılığıyla aktarmaya çalışır. Hikâyat-ı Müntahabe'de de karakter gelişimine değinen ve bu amaca hizmet eden hikâyeler vardır. Bu hikâyeler şunlardır: “Tavşan”, “Kurbağa Hikâyesi”, “Sinek”, “Bal Hikâyesi”, “Sadberk Gül ile Yabani Gül Hikâyesi”. Bu hikâyeler atasözleriyle desteklenmeye çalışılmıştır. Bu amaca hizmet eden hikâyelerin ana fikirleri şu şekilde özetlenebilir: “Tavşan, Kurbağa” adlı hikâyede yazar, insanın içinde bulunduğu duruma şükredip kendisini kendisinden daha iyi seviyedekilerle değil, kendisinden aşağıdakilerle karşılaştırması gerektiğini anlatmaya çalışır. Bu hikâyede, tavşanlar içinde bulundukları duruma şükretmeyip kendilerini dünyanın en korkak varlıkları sayar. Kendilerini daha üstünlerle karşılaştırıp umutsuzluğa düşen tavşanlar, canlarına kıymak isterler. Oysa kendilerinden daha korkak kurbağalar vardır. İntihar yanlış bir davranıştır. Çünkü insan kendisini ille de birisiyle karşılaştıracaksa üstünlerle değil, kendi seviyesinin altındakilerle karşılaştırmalı ve durumuna şükretmelidir. Hayatta he zaman tavşan ve kurbağa misali bizden daha kötü durumda olanlar da bulunabilir. Azla yetinip kanaatkâr olmak iyi bir özelliktir. Bu özelliği kazanmak açısından çocukluk devri en kritik dönemdir. Yazar, “Sinek, Bal” adlı hikâyesiyle çocuklara azla yetinmeyi ve kanaatkâr olmayı öğütler. Nasıl ki, sırf baldan daha fazla yemek isteyen sineklerin balın tam ortasına dalıp azla yetinmemesi sonucu başlarına kötü işler gelmişse, günlük hayatta da bizlerin başına sineklerin başına gelen olaylara benzer olaylar gelebilir. Bu hikâyede kanaatkâr olup azla yetinen sinekler kendilerini bütün kötülüklerden korur. Bizler de sinekler gibi kanaatkâr olursak başımıza kötü olaylar gelmez. Manastırlı M. Rıfat, “Sadberk Gül ile Yabani Gül” adlı hikâyenin “hisse” kısmında olumsuz bir karakter özelliği taşıyan “kibirlilik” konusunu işler. Yazar, kibrin çok fena bir şey olduğunu, dinen de yasaklandığını ve bu yüzden insana yakışanın tevazu sahibi olmak olduğunu anlatmaya çalışır: “Kibir pek fena bir şeydir. Sanki insan yalnız kendini beğenip başkalarını hiç yerine koymak demektir. Tevâzu ise kibrin aksidir. İnsan kendisini daima aşağı tutmalıdır. Hatta Sadberk Gül, kibirli olduğu için bülbül gibi bir âşıktan ayrı düşmüş. Yabâni gülse mütevâzi olduğundan bülbülü kendine âşık etmiştir. 265 «II BEYNƏLXALQ TÜRK XALQLARI UŞAQ ƏDƏBİYYATI KONQRESİ» Kibir, Allah'ın emriyle de pek fena şey olduğu Kuran'da emrolunmuş ve insanlara kibir etmemek için katıyen tembih olunmuştur. Hatta (Kibirli insanı Allah sevmez.) diye bir âyet vardır. Bunun ispâtı pek kolaydır. Yalnız birisi yahut arkadaşlarınızdan biri kibirli olsa siz de sevmezseniz elhasıl kibir etmek en fena huydur. Onun için her şeyden ziyâde o huydan vazgeçmeye ve hiç alışmamaya çalışmalıdır.”7 c. Ahlâkî Değerler: İlkokul çağı, çocuklarda “ahlak” kavramının henüz yeni yeni şekillenmeye başladığı bir çağdır. Bu dönem ahlak ve onun şekillenmesi açısından pedagoglarca kritik dönem olarak kabul edilir. M. Rıfat bu eseriyle neyin doğru neyin yanlış olduğu yargısına ulaşmada zorluk yaşayan ilkokul çağı çocuklarına hayvan ve bitkileri konuşturarak yardımcı olmaya çalışır. Eserde ahlak ve onunla ilgili kavramların ilkokul çağındaki çocuklara aşılanmasıyla ilgili hikâyeler de önemli bir yer tutar. Hikâyat-ı Müntahabe'de de ahlâkî değerlerin gelişimine değinen ve bu amaca hizmet eden hikâyeler vardır. Bu hikâyeler şunlardır: “Mide Nevazı ile Paldır Hikâyesi”, “Kedi Hikâyesi”. Yukarıdaki paragrafta anlatılanlara örnek teşkil edebilecek “Mide Nevazı ile Paldır” adlı hikâyenin “hikâye” kısmında Manastırlı Mehmet Rıfat, olumsuz bir ahlak özelliği olan “hırsızlık” konusunu işler. M. Rıfat bu hikâyesiyle hırsızlığın çok kötü bir davranış olduğu ve önünde sonunda hırsızların yakalanacağı mesajını vermeye çalışır. Hikâyede hırsızlığı yapan köylünün önünde sonunda yakalandığını çocuklara gösteren yazar, bununla çocukların hırsızlık yapmaları halinde sonlarının bu hikâyedeki köylü gibi olacağını aktarmaya çalışır: “Köylülerden birisi bahçesine sebze ve ot ekerek hem kendisi yer hem de pazara götürüp satarak ticaret edermiş fakat bu biçârenin tarlasından daima sebze ve ot çalınır. Pek çok defa mide nevâzları köklerinden çıkarılırmış. Zavallı herif düşünmüş taşınmış nihayet duaya kalkmış. Köyün muhtarına söylemiş. Muhtar da kurnaz bir şeymiş. “Sen bunu kimseye söyleme. Ben kasabaya gideyim onun bir çaresini bulurum.” demiş. Kasabaya gitmiş, erbabından sormuş birisi: “Mide nevâzı ektiğiniz yere paldır dikin eğer yine olursa demiş belli olur; çünkü o paldır mide nevâza benzer fakat zehirlidir. Eğer yine çalınırsa mutlaka yiyen zehirlenir.” Muhtar da köye gelmiş köylüye paldır ektirmiş. Bir müddet sonra filan evde iki kişi zehirlenmiş diye bir gürültü çıkmış derken mide nevâzı kim çaldığı meydana çıkmış. Bir insan hırsızlığa alışırsa şu bu derken nihayetinde faka tutulur. O haydut evvelce herifin mide nevazını çalmaya alışmış sonra paldırı fark etmeyerek çalmış sonra da zehirlenmiş. İşte hırsızlık pek fena bir şeydir. İnsan alışmaya gelmez. Bu hırsızlık hem dünyaca hem ahiretçe fenâdır.”8 “Kedi” hikâyesi, kötülüğün insan üzerindeki etkilerinden bahseder. Kötülüğün başlangıçta insana çekici ve tatlı geldiği ancak sonuçlarının çok ağır olduğu anlatılır. Bu hikâyede, Kedi, bir gece yarısı demirci dükkanına gizlice girerek bir eğeyi yalamaya başlar. Eğeyi av zannedip tatlı tatlı yalayan Kedi'nin dili kan içinde kalır. M. Rıfat, bu hikâye ile kötülüğün yapılma esnasında insana tatlı geldiğini ama eninde sonunda cezasını bulacağı anlatılır. “Kedi” hikâyesi, iyilik ve kötülük kavramlarının bilincine daha yeni yeni varmaya çalışan çocuklar için yararlı bir hikâyedir. d. Okul Eğitimi (Okuma-Yazmanın Önemi ve Kültürlü İnsan Yetiştirmek): Okuma ve yazma kişiye büyük kolaylıklar sağlar. İnsan daha önce başkalarından bölük pörçük, kulak dolgunluğu ile öğrenmek zorunda kaldığı bilgileri tek başına çeşitli kitapları okuyarak elde edebilir. Yakınına yazmak zorunda kaldığı bir mektup için başkasından yardım istemek zorunda kalmaz. Öğrenmenin en sağlam ve yararlı yolu, kişinin doğrudan doğruya bilgi edinmesidir. Bu da okuyup yazarak gerçekleşir. Bilgiyi, haberi ve toplumu yakından ilgilendiren sorunları kitap, gazete, dergi ve diğer iletişim araçlarından kolayca öğrenebiliriz.9 7 8 9 Manastırlı, M.Rıfat, “Hikâyat-ı Müntahabe”, İstanbul, Matbaa-i Amire, 1303, s.62-63 Manastırlı,M.Rıfat, “Hikâyat-ı Müntahabe”, İstanbul, Matbaa-i Amire, 1303, s.58 http://www.bunedir.org/okuma-yazmanin-onemi-nedir 266 MATERİALLAR Bakı, 11-13 oktyabr 2012-ci il Okuyup yazmanın en önemli marifeti ise insanın kültürlü olmasını sağlamasıdır. Kültürlü olmak, bir insanı diğer insanlardan ayıran önemli bir özelliktir. Toplumların çoğunda bu ayrımı rahatlıkla görebiliriz. Hikâyat-ı Müntahabe'de “okuma-yazma ve kültürlü olma” meselesi geniş bir şekilde ele alınır. Okuyup yazan, kendini geliştirip kültürlü olan insanların cahil insanlardan ayrılacağı, çevresi tarafından çok sevilip itibar göreceği, mutlu olacağı bu yüzden çocuklukta çok çalışıp didinip; çok okuyup yazıp kendimizi geliştirmemiz gerektiği ana fikri atasözleriyle desteklenerek aktarılmaya çalışılır. Hikâyat-ı Müntahabe'de okuma yazma ve kültürlü olmanın önemini aktarmaya çalışan hikâyeler şunlardır: “Çakal Hikâyesi”, “Kör Hatun Hikâyesi”, “Tilki, Maymun Hikâyesi”, “Tavus Kuşu, Hint Tavuğu Hikâyesi”, “Güvercin, Saksağan Hikâyesi”, “Zeytin ile Zeytinyağı Hikâyesi”, “Buğday ile Kiraz Hikâyesi”, “Keten ile Pamuk Hikâyesi”, “Çay ile Meşe Hikâyesi”. Yazar, okuma-yazmanın önemi ile kültürlü bir insan olmanın erdemini Hikâyat-ı Müntahabe'nin en başına koyduğu “Müellifin Ricası” bölümünde ele alır. M. Rıfat, okuyan kültürlü insanları yemiş veren ağaçlara, okuma yazma bilmeyen, cahil insanları ise, yemişsiz ağaçlara benzetir. Yemişli ağaçlara yemiş verip faydalı oldukları için herkesin hürmet ettiğini bunun tam aksine yemiş vermeyen ve çevresine faydası olmayan ağaçları ise kimsenin sevmediğini hatta köklerinden baltayla kesildiğini aktarır. Yazar, olumlu ve olumsuz iki iki örneği karşılaştırmak suretiyle çocukları bilinçlendirmeye çalışır: “Çocuklar! ...Bir bahçeye girdiğinizde birçok ağaçlar görürsünüz onların hepsi de bir büyüklükte değildir. Elbette kimi küçük kimi büyüktür. Büyüklerine bayağı ağaç dendiği gibi küçüklerine de (fidan) derler. İşte o ağaçların kimisi yemişli kimisi yemişsizdir. Sanki kimisi yemiş verir kimisi vermez. Yemiş verenlere bahçıvanlar tarafından hizmet olunur, sulanılır, bakılır. Yemiş vermeyenlere bakılmak şöyle dursun azıcık kalabalık etmeye başlayınca kökünden balta gösterilir. Sonra odun yapılır, külhanlarda yakılır nihayet kül olur gider. Bir de ağaçların büyükleri öyle oldu olasıya büyük değildir hepsi de o gördüğünüz fidanlar gibi küçük imişler de büyüyerek ağaç olmuşlardır. Şimdi oturduğumuz memleketler bahçeye ve büyük insanlar ağaca benzetilirse çocuklar da fidanlara benzer. Çocuklar okuyup yazmakla terbiye olur da büyürlerse yemişli ağaçlar gibi sevgili olup makbul olurlar. Eğer bunun tersine işte bulunurlarsa sanki okumaz yazmaz haylazlıkla vakit geçirip çoban gibi büyürlerse yemişsiz ağaçların budağı belki de kökten kendisi kesildiği gibi onlar da alçak hizmetlerde ötede beride nihayet hamallıkta ve Allah göstermesin en sonra dilencilikte kalırlar. Öyleyse insanlar için her şeyden evvel okuyup yazmak lazım olunduğu böyle bir küçük benzetilişten anlaşıldı. Mademki okuyup yazmak insanlar için her şeyden evvel lazımmış ben çocukların canını sıkmayacak surette güzel güzel hikâyeler yazarak okumaya alıştırmak için bu kitabı yazdım. Kendilerine hediye ettim. Yazdığım şeyler tabiki kalfa ağzından çıkar gibi gayet açık olduğundan başka pek çok hisseler vereceğinden baştan aşağıya kadar dikkatli dikkatli hele bundan aşağıda olan hikâyeyi düşüne düşüne okumalarını ricâ ederim.”10 Yazar, eserin sonundaki “Hâtîme” kısmında da yine aynı konuyu ele alır. Çocuklara büyük insan olmak için okuyup yazmayı ve terbiyeli olmayı öğütler: “Çocuklar! Gerek hayvanatta gerek nebâtâtta söylediğimiz hikâyelerden anlaşıldı ki insan için okuyup yazmak ve güzel güzel terbiye olmaktan başka çare yokmuş. Onun için çalışmanızı ve büyük büyük adamlardan olmanızı rica ederim.” 11 Bu da gösteriyor ki Manastırlı Mehmet Rıfat, hem eserinin başında hem de sonunda çoğunlukla bu konuya dikkat çekmeye çalışır. 10 11 Manastırlı, M.Rıfat, “Hikâyat-ı Müntahabe”, İstanbul,Matbaa-i Amire, 1303, s.2 Manastırlı, M.Rıfat, “Hikâyat-ı Müntahabe”, İstanbul, Matbaa-i Amire, 1303, s.72 267 «II BEYNƏLXALQ TÜRK XALQLARI UŞAQ ƏDƏBİYYATI KONQRESİ» Yazar, “Kör Hatun” adlı hikâyede de aynı konuya devam eder. Cahilliği körlüğe benzeten yazar, cahilliğin insan hayatına çok büyük engeller koyduğunu ifade eder. Bir körü kandırmak ne kadar kolaysa, cahil bir insanı kandırmak da o kadar kolaydır. Cahillikten kurtulmanın gerekliği çocuklara sıkı sıkı öğütlenir. Eğer çocuklar da okuma yazma öğrenmez ve cahil kalırlarsa “Kör Hatun” gibi kandırılır ve zarar görürler. Bu sebeple her çocuğun okuma yazma öğrenip kendini geliştirmesi zorunludur. “Güvercin, Saksağan”, “Buğday ile Kiraz”, “ Keten ile Pamuk” adlı hikâyeler okuyup yazma ve kültürlü olma konularında çocuklara öğüt vermeleri yönüyle birbirlerine benzerler. Bilgisiz ve beceriksiz birisinin kendini bilgili ve becerikliymiş gibi göstermesinin kötü olduğu ve foyasının bir gün mutlaka ortaya çıkacağı ironik bir dille anlatılır. Yazar, çok okuyup yazan, kendisini yetiştiren insanların çevresindekilerce çok sevileceğini bu yüzden çocukların çok çalışması gerektiğini önemle vurgular. Çocukların bilgili ve kültürlü olmak için çaba göstermeleri gerektiği eğer çaba göstermezlerse çevresindekilerle sevilmeyeceği ve değersiz olacağı bu hikâyeler aracılığıyla anlatılır. 3. Sonuç: Hikâyat-ı Müntahabe; “Çocuk Eğitimi” açısından önemli meselelerin başında gelen davranış eğitimi, okuma yazma, kültürlü olma, karakter gelişimi, ahlaklı olma konularında ilkokul çağındaki çocuklara rehberlik etmeye çalışan bir eserdir. Manastırlı Mehmet Rıfat'a göre bu dönemde çocuklara iyi özellikler kazandırıldığı takdirde çocuklar ileride bir birey olduklarında bu özellikleriyle toplumda ön plana çıkıp hayatta başarılı ve mutlu olacaklardır. Esere bir “öğüt” havasının hâkim olduğu göze çarpar. Yazar’ın çocuklara verdiği öğütlerin başında; arkadaş seçimine özen göstermek, kötülüğe kötülükle karşılık verilmemek, az ve öz konuşmak, bir işe başlamadan önce çok iyi düşünmek, kötülük yapmamak, iyice araştırmadan birini suçlamamak, karşımızdaki kişilerin hassasiyetlerini göz önünde bulundurmak, kanaatkâr olmak, büyüklerin sözünü dinlemek gibi önemli dersler vardır. “Çocuk Eğitimi” açısından önemli bir işlevi olan Hikâyat-ı Müntahabe'nin özelliklerini maddeler hâlinde şu şekilde aktarabiliriz: 1. Hikâyat-ı Müntahabe iki kısımdan oluşur. İlk kısımda 20, ikinci kısmında ise 8 hikâye olmak üzere toplam 28 hikâye vardır. 2. Hikâyat-ı Müntahabe, Tanzimat dönemi çocuk edebiyatının önemli örneklerindendir. 3. Hikâyat-ı Müntahabe, dönemine göre gayet sade bir dille yazılmıştır. Eserde günlük konuşma diline ait sözcükler çoğunluktadır. A
Benzer belgeler
PDF - Qafqaz University
Prof. Zahid Qaralov
Prof. Əjdər Ağayev
Prof. Qara Namazov
Prof. Rəfael Hüseynov
Prof. Yavuz Akpınar
Prof. Cüneyd Okay
Prof. Akif Hüseynli
Prof. Cihan Okuyucu
Prof. Məhərrəm Qasımlı
Prof. Şahin Xəli...
II CİLD - avrasya sosyal bilimler forumu
unutmayın, onları qiymətləndirin. Mən hesab eləyirəm ki, bizim üçün bir ibrət dərsidir ki,
vəzifəsindən gedən adamları unutmayaq. Hər halda müəyyən vəzifəyə gəlmiş hər bir insan
Azərbaycan cəmiyyət...
PDF - Qafqaz University
adından salamlayım, onun hörmət və ehtiramını konfrans iştirakçılarına çatdırım və ümid
eləyim ki, bu konfrans Azərbaycanın tarixində öz önəmli yerini tutacaq. Konfransın iştirakçılarına uğur arzul...
