doğu anadolu projesi ana planı

Transkript

T.C.
BAŞBAKANLIK
DEVLET PLANLAMA TEŞKİLATI
MÜSTEŞARLIĞI
DOĞU ANADOLU PROJESİ
ANA PLANI
MEVCUT DURUM VE ANALİZİ
CİLT III
SANAYİ VE HİZMETLER
RAPORU HAZIRLAYAN
ORTAK GİRİŞİM
ATATÜRK ÜNİVERSİTESİ
FIRAT ÜNİVERSİTESİ
İNÖNÜ ÜNİVERSİTESİ
KAFKAS ÜNİVERSİTESİ
YÜZÜNCÜYIL ÜNİVERSİTESİ
2000
Doğu Anadolu Projesi Ana Planõ
Mevcut Durum ve Analizi Cilt:III Sanayi ve Hizmetler
http://ekutup.dpt.gov.tr/bolgesel/dap/durum3.pdf
DOĞU ANADOLU PROJESİ (DAP) ANA PLANI ÇALIŞMALARINDA
GÖREV ALANLAR*
BAŞBAKANLIK DEVLET PLANLAMA TEŞKİLATI MÜSTEŞARLIĞI DAP
ANA PLANI YÖNLENDİRME VE DEĞERLENDİRME KOMİTESİ ÜYELERİ
İsmail SARICA
Refet TURTİN
Lütfi ELVAN
Cavit DAĞDAŞ
Erhan USTA
Zeynep Ada EROĞLU
Adil TEMEL
Zafer Ali YAVAN
Hayri YÜRÜR
Abdüllatif TUNA
Osman Olcay GÜNEĞİ
Rõfkõ ÜNAL
Cüneyd DÜZYOL
Recep DUMANLI
Mustafa DEMİREZEN
İsmail Hakkõ YÜCEL
Mehmet TEKİN
Mustafa DÖNMEZ
Nuri BİRTEK
Danyal AŞIK
Mehmet KONTAŞ
İstiklal ALPAR
Nezih KAYNAR
Ramazan GÜVEN
Başkan, Bölgesel Gelişme ve Yapõsal Uyum Genel Müdürü
Başkan, Genel Müdür Yardõmcõsõ
Kalkõnmada Öncelikli Yöreler Daire Başkanõ
Mali Piyasalar Dairesi Başkanõ
Finansman Dairesi Başkanõ
Mali Piyasalar Dairesi Başkanõ
Stratejik Araştõrmalar Dairesi Başkanõ
Ekonomik Modeller Dairesi Başkanõ
Tarõm Dairesi Başkanõ
Sanayi Dairesi Başkanõ
Alt Yapõ ve Hizmetler Dairesi Başkanõ
Hukuki Tedbirler ve Kurumsal Düzenleme Dairesi Başkanõ
Proje, Yatõrõmlarõ Değerlendirme ve Analizi Dairesi Başkanõ
Sosyal Politikalar Dairesi Başkanõ
İnsan Kaynaklarõnõn Geliştirilmesi Dairesi Başkanõ
Sosyal Fiziki Altyapõ Dairesi Başkanõ
Sosyal Araştõrmalar Dairesi Başkanõ
Avrupa Birliği Politikalar Dairesi Başkanõ
İkili Ekonomik İlişkiler Dairesi Başkanõ
Bölgesel Gelişme Dairesi Başkanõ
Sosyal Politikalar Dairesi Başkanõ
Sosyal Fiziki Altyapõ Dairesi Başkanõ
Ekonomik Modeller Dairesi Başkanõ, Uzman
Finansman Dairesi Başkanõ, Uzman
BAŞBAKANLIK DEVLET PLANLAMA TEŞKİLATI MÜSTEŞARLIĞI DAP
ANA PLANI ÇALIŞMA GRUBU
İsmail SARICA
Lütfi ELVAN
Mustafa EPİKMAN
Cemalettin KAYMAK
Nevin SORGUÇ
Necla UĞURLU
Necati EŞSİZ
Mehmet ÇIRAK
Ayşe ÖZÇÖREKÇİ
Başkan, Bölgesel Gelişme ve Yapõsal Uyum Genel Müdürü
Kalkõnmada Öncelikli Yöreler Daire Başkanõ
Koordinatör
Koordinatör
Koordinatör
Koordinatör
Koordinatör
Koordinatör
Koordinatör
* Görev yaptõklarõ süredeki unvanlarõna göre.
i
DAP YÜRÜTME KURULU’NDA GÖREV ALAN ÜYELER
Adõ ve Soyadõ
Prof. Dr. A. Feyzi BİNGÖL
Prof. Dr. Eyüp G. İSBİR
Prof. Dr. Yaşar SÜTBEYAZ
Prof. Dr. Erol ORAL
Prof. Dr. Fatih HİLMİOĞLU
Prof. Dr. Ömer ŞARLAK
Prof. Dr. Necati KAYA
Prof. Dr. Nihat BAYŞU
Prof. Dr. Yücel AŞKIN
Prof. Dr. Cengiz ANDİÇ
Üniversitesi
Fõrat
Atatürk
İnönü
Kafkas
Yüzüncü Yõl
Başlama
07 Ağustos 2000
27 Ağustos 1998
07 Ağustos 2000
27 Ağustos 1998
07 Ağustos 2000
27 Ağustos 1998
03 Kasõm 1998
27 Ağustos 1998
26 Nisan 1999
27 Ağustos 1998
Bitiş
31 Aralõk 2000
06 Ağustos 2000
31 Aralõk 2000
06 Ağustos 2000
31 Aralõk 2000
06 Ağustos 2000
31 Aralõk 2000
02 Kasõm 1998
31 Aralõk 2000
25 Nisan 1999
DAP GENEL KOORDİNATÖRLERİ
Adõ ve Soyadõ
Prof. Dr. Eyüp G. İSBİR
Üniversitesi
Fõrat
Fõrat
Başlama
07 Ağustos 2000
27 Ağustos 1998
Bitiş
31 Aralõk 2000
06 Ağustos 2000
DAP ÜNİVERSİTE KOORDİNATÖRLERİ
Adõ ve Soyadõ
Prof. Dr. Asaf VAROL
Prof. Dr. Yõlmaz ÖZBEK
Prof. Dr. Satõlmõş KAYA
Prof. Dr. Hasan CEYLAN
Doç. Dr. Şaban MARAŞLI
Üniversitesi
Fõrat
Atatürk
İnönü
Yüzüncü Yõl
Kafkas
ii
Başlama
27 Ağustos 1998
27 Ağustos 1998
27 Ağustos 1998
27 Ağustos 1998
27 Ağustos 1998
Bitiş
31 Aralõk 2000
31 Aralõk 2000
31 Aralõk 2000
31 Aralõk 2000
31 Aralõk 2000
DAP ORTAK GİRİŞİMİ PROJE YÜRÜTÜCÜ VE YARDIMCILARI
Prof. Dr. Yunus SERİN
Yrd. Doç. Dr. Ayhan ÜNLÜ
Prof. Dr. Vehbi ÇELİK
Doç. Dr. Mehmet GÜROL
Prof. Dr. Hamza GÜNDOĞDU
Yrd. Doç. Dr. Münevver ÜNSAL
Prof. Dr. Muhammet KÖKSAL
Öğr. Gör. Abdi KURT
Prof. Dr. Nazir DUMANLI
Prof. Dr. Cahit KALKAN
Doç. Dr. Metin BAYRAKTAR
Doç. Dr. Osman DEMİRDÖĞEN
Prof. Dr. Mahmut ATAY
Yrd. Doç. Dr. Ömer AYTAÇ
Prof. Dr. Abdülselam ULUÇAM
Yrd. Doç. Dr. Kadir KOŞAN
Prof. Dr. Feyzi BİNGÖL
Doç Dr. Erol ÇAKMAK
Yrd. Doç. Dr. Berna İPEKTEN
Prof. Dr. Sebahattin GÜLLÜLÜ
Yrd. Doç. Dr. Sevil ÖNER
Prof. Dr. Zeki YAHYAOĞLU
Prof. Dr. Sõrrõ KILIÇ
Doç. Dr. Erkan PEHLİVAN
Prof. Dr. Sõtkõ ARAS
Prof. Dr. Bülent ŞEN
Doç. Dr. Osman ÇETİNKAYA
Prof. Dr. Cevat GERNİ
Yrd. Doç. Dr. Hayati AKSU
Prof. Dr. Vahap YAĞANOĞLU
Yrd. Doç. Dr. Mehmet TUĞAL
Yrd. Doç. Dr. C. Emin EKİNCİ
Prof. Dr. Hayati DOĞANAY
Yrd. Doç. Dr. Kerem KARABULUT
Arş. Gör. Murat KARABATAK
Arş. Gör. Erkan TANYILDIZI
Bitkisel Üretim (Atatürk Üniversitesi)
Çevre (Fõrat Üniversitesi)
Eğitim (Fõrat Üniversitesi)
Eğitim (Fõrat Üniversitesi)
El Sanatlarõ (Atatürk Üniversitesi)
El Sanatlarõ (Yüzüncü Yõl Üniversitesi)
Enerji (İnönü Üniversitesi)
Haberleşme (Fõrat Üniversitesi)
Hayvancõlõk (Fõrat Üniversitesi)
İmalat ve KOBİ (Atatürk Üniversitesi)
Kadõn ve Aile (Fõrat Üniversitesi)
Kadõn ve Aile (Fõrat Üniversitesi)
Kültür ve Turizm (Yüzüncü Yõl Üniversitesi)
Kültür ve Turizm (Atatürk Üniversitesi)
Madencilik (Fõrat Üniversitesi)
Mali Yapõ ve Bankacõlõk (Atatürk Üniversitesi)
Mali Yapõ ve Bankacõlõk (Atatürk Üniversitesi)
Nüfus Yapõsõ ve İstihdam (Atatürk Üniversitesi)
Nüfus Yapõsõ ve İstihdam (Atatürk Üniversitesi)
Ormancõlõk (Kafkas Üniversitesi)
Sağlõk (Fõrat Üniversitesi)
Sağlõk (İnönü Üniversitesi)
Su Ürünleri (Atatürk Üniversitesi)
Su Ürünleri (Fõrat Üniversitesi)
Su Ürünleri (Yüzüncü Yõl Üniversitesi)
Ticaret ve İnşaat (Atatürk Üniversitesi)
Ticaret ve İnşaat (Atatürk Üniversitesi)
Toprak ve Su Kaynaklarõ (Atatürk Üniversitesi)
Ulaştõrma (Fõrat Üniversitesi)
Ulaştõrma (Fõrat Üniversitesi)
Yerleşme (Atatürk Üniversitesi)
Yerleşme (Atatürk Üniversitesi)
Proje Asistanõ (Fõrat Üniversitesi)
Proje Asistanõ (Fõrat Üniversitesi)
iii
DOĞU ANADOLU PROJESİ ANA PLANI PLAN GRUBU
Prof. Dr. Orhan KUNTAY
Prof. Dr. Servet MUTLU
Prof. Dr. Gazi ÖZHAN
Doç. Dr. Meral ÖZHAN
Bengü DUYGU
Öğr.Gör. Dr. Demet EROL
Nadir İZGİN
Doç. Dr. Ömer Faruk ÇOLAK
Yrd. Doç. Dr. Haluk SOYUER
Prof. Dr. Sezai DİNÇER
Yrd. Doç. Dr. Timur AYDEMİR
Erhan ÖNCÜ
Murat KARAKUŞÇU
Doç. Dr. Feral EKE
Ayla BEŞKARDEŞ
Prof. Dr. Özdemir AKMUT
Öğr. Gör. Dumrul YAVAŞ
Arş. Gör. Nazõm ÖZER
Arş. Gör. Ceren ERCOŞKUN
Arş. Gör. Özge YALÇINER
Arş. Gör. Semih Halil EMÜR
Arş. Gör. Ogan KIRSAÇLIOĞLU
Yasemin CİCİBIYIK
Yönetici; Turizm ve Kültür, Kentsel Gelişme, Kadõn ve
Aile, El Sanatlarõ (Gazi Üniversitesi)
Genel Danõşman; Senaryolar, Plan ve Uygulamaya
İlişkin Genel irdelemeler, İmalat Sanayi, Mali Yapõ,
Bankacõlõk Finansman (Başkent Üniversitesi)
Bölge’nin Kalkõnmasõna Yönelik Girdi-Çõktõ Analizine
Dayalõ Senaryolar (Ankara Üniversitesi)
Bölge’nin Kalkõnmasõna Yönelik Girdi-Çõktõ Analizine
Dayalõ Senaryolar (Hacettepe Üniversitesi)
Hedefler ve Stratejiler, Kõrsal Gelişme, Kadõn ve Aile,
El Sanatlarõ
İnsan Kaynaklarõnõn Geliştirilmesi, Nüfus, Sağlõk,
Eğitim (Gazi Üniversitesi)
Tarõm
İmalat Sanayii (Gazi Üniversitesi)
İmalat Sanayii (Gazi Üniversitesi)
Enerji (Gazi Üniversitesi)
Enerji (Gazi Üniversitesi)
Ulaşõm
Ticaret ve İnşaat
Kentsel Gelişme (Gazi Üniversitesi)
Kõrsal Gelişme
Finansman (Ankara Üniversitesi)
Coğrafi Bilgi Sistemi, Çizim
Coğrafi Bilgi Sistemi, Çizim (Gazi Üniversitesi)
Yazõlõm (Gazi Üniversitesi)
Yönetici Yardõmcõsõ (Gazi Üniversitesi)
Yazõm, Sayfa düzeni (Gazi Üniversitesi)
MEVCUT DURUM VE ANALİZİNDE AYRICA GÖREV ALANLAR
Dr. Nihan ÖZDEMİR
Prof. Dr. Ali ERYILMAZ
Doç. Dr. Yücel ÇAĞLAR
Dr. Mustafa ÇETİNER
Ayhan ELÇİ
Prof. Dr.Ergun KİP
Doç. Dr.Neşe ÇELEBİ
Prof Dr.Güven BİLSEL
Arş. Gör.Tanyel ÖZELÇİ
Prof. Dr.Vedat DOYURAN
Prof. Dr.İbrahim GÜRER
Y. Müh. Tuncay SOSYAL
Yönetici Yardõmcõsõ (Gazi Üniversitesi)
Tarõm Ekonomisi (Atõlõm Üniversitesi)
Orman
Su Ürünleri
Hayvancõlõk
İmalat Sanayii ve KOBİ’ler (Atõlõm Üniversitesi)
Madencilik (ODTÜ)
Mekansal Gelişme (Erciyes Üniversitesi)
Faktörel Analiz (Gazi Üniversitesi)
Deprem (ODTÜ)
Çõğ Tehlikesi (Gazi Üniversitesi)
Taşkõn, Sel
iv
DAP PROJESİ MEVCUT DURUM VE ANALİZ RAPORLARININ
HAZIRLANMASINDA GÖREV ALAN ELEMANLARIN SEKTÖREL DAĞILIMI
BİTKİSEL ÜRETİM
Prof. Dr. Müjgan ENGİN
Prof. Dr. Yunus SERİN
Yrd. Doç. Dr. Mehmet ÜLKER
Y. Doç. Dr. M.Ali KOYUNCU
Doç. Dr. Kemalettin KARA
Arş. Gör. Ahmet EŞİTKEN
Öğr. Gör. Ömer TERZİOĞLU
Yrd. Doç. Dr. Fatma KOYUNCU
Yrd. Doç. Dr. Ali ÖZTÜRK
Arş. Gör. Ayhan ZÜLKADİR
Arş. Gör. Mehmet YAĞMUR
Arş. Gör. M. Alp FURAN
Doç. Dr. Faik KANTAR
Yrd. Doç. Dr. Mustafa TAN
Proje Yürütücüsü (100. Yõl)
Proje Yürütücü Yardõmcõsõ (Atatürk)
Uzman (100. Yõl)
Uzman (100. Yõl)
Uzman (Atatürk)
Uzman (Atatürk)
Veri Toplayõcõ (100. Yõl)
Veri Toplayõcõ (Atatürk)
Destek Elemanõ (100. Yõl)
Destek Elemanõ (Atatürk)
ÇEVRE
Yrd. Doç. Dr. Ayhan ÜNLÜ
Dr. Nilüfer Nacar KOÇER
Arş. Gör. Gülsat USLU
Arş. Gör. Ubeyde İPEK
Arş. Gör. Halil AVŞAR
Proje Yürütücüsü
Uzman
Veri Toplayõcõ
Destek Elemanõ
Destek Elemanõ
EĞİTİM
Doç. Dr. Vehbi ÇELİK
Doç. Dr. Mehmet GÜROL
Y. Doç. Dr. Abdullah DİKİCİ
Yrd. Doç. Dr. İ.Yaşar KAZU
Y. Doç. Dr. İbrahim KOCABAŞ
Öğr. Gör. Yüksel EMRE
Arş. Gör. Bilal YILDIRIM
Uzman Abdullah AÇIKGÖZ
Öğr. Gör. Mukadder BOYDAK
Öğr. Gör. Çetin SEMERCİ
Arş. Gör. Bünyamin ATICI
Proje Yürütücüsü (Fõrat)
Proje Yürütücü Yard. (Fõrat)
Uzman (Fõrat)
Uzman (Fõrat)
Uzman (Fõrat)
Veri Toplayõcõ (Fõrat)
Veri Toplayõcõ (MEB)
Destek Elemanõ (Fõrat)
v
EL SANATLARI
Yrd. Doç. Dr. Münevver ÜNSAL
Prof. Dr. Hamza GÜNDOĞDU
Yrd. Doç. Dr. Kadir PEKTAŞ
Daire Bşk. Cenap ÜNSAL
Yrd. Doç. Dr. Hüseyin YURTTAŞ
Öğr. Gör. Tahsin PARLAK
Yrd. Doç. Dr. Şefik TÜFENKÇİ
Öğr. Gör. Zübeyde TAPAN
Arş. Gör. Zerrin KÖŞKLÜ
Müd. Mirzaali KURTOĞLU
Şef Mahmut DAL
Memur Murat ŞAD
Yrd. Doç. Dr. A. Ali BAYHAN
Arş. Gör. Halidun ÖZKAN
Proje Yürütücüsü ( 100. Yõl )
Uzman (100. Yõl)
Uzman (100. Yõl)
Uzman (Atatürk)
Uzman (Atatürk)
ENERJİ
Prof. Dr. Muhammet KÖKSAL
Doç. Dr. Mehmet CEBECİ
Yrd. Doç. Dr. Sadettin HERDEM
Yrd. Doç. Dr. Salih MEMİŞ
Uzman
Uzman
Veri Toplayõcõ
HAYVANCILIK
Prof. Dr. Nazir DUMANLI
Prof. Dr. Hüseyin DEVECİ
Prof. Dr. Harun ÖZER
Prof. Dr. Yusuf BOLAT
Prof. Dr. Eşref DEMİRCİ
Prof. Dr. Mükremin APAYDIN
Prof. Dr. Cemal ÇELİK
Prof. Dr. İ. Halil ÇERÇİ
Doç. Dr. Metin BAYRAKTAR
Doç. Dr. Cahit KALKAN
Prof. Dr.Hayati ÇAMAŞ
Prof. Dr.Semin ÖZSAR
Prof. Dr. Necati KAYA
Prof. Dr. D. Ali ERCAN
Y. Doç. Dr. A. Müslüm GÜVEN
Y. Doç. Dr. Turgut KIRMIZIBAYRAK
Dr. İbrahim TÜKENMEZ
Y. Doç. Dr. A. Rõza AKSOY
Y. Doç. Dr. Turgay ŞEYDA
Destek Elemanõ
Destek Elemanõ
Destek Elemanõ
Veri Toplayõcõ
Veri Toplayõcõ
Uzman
Uzman
Destek Elemanõ
Uzman
Uzman
Uzman
Uzman
Uzman
Uzman
Uzman
Veri Toplayõcõsõ
Veri Toplayõcõsõ
vi
HAYVANCILIK (Devam)
Y. Doç. Dr. Enver BEYTUT
Y. Doç. Dr. Turgay ŞEYDA
Dr. İsmail KAYA
Arş. Gör. Metin ÇENESİZ
Arş. Gör. Mehmet KAYA
Öğr. Gör. Kadir ÖNK
Okt. Ethem BAZ
Okt. Abdurrahman GÜRBÜZ
Okt. Aysel İTİK
Uzm. Haluk POLAT
Prof. Dr.Yücel AŞKIN
Prof. Dr. Fuat ODABAŞIOĞLU
Prof. Dr. Fõrat CENGİZ
Doç. Dr. Erol BAYTOK
Arş. Gör. Cihangir AKDEMİR
Arş. Gör. İsmail Hakkõ EKİN
Arş. Gör. Taylan AKSU
Arş. Gör. Davut BAYRAM
Veri Toplayõcõsõ
Destek Elemanõ
Destek Elemanõ
Destek Elemanõ
Destek Elemanõ
Destek Elemanõ
Destek Elemanõ
Destek Elemanõ
Destek Elemanõ
Destek Elemanõ
Uzman
Uzman
Veri Toplayõcõ
Veri Toplayõcõ
Veri Toplayõcõ
Destek Elemanõ
Destek Elemanõ
İMALAT VE KOBİ
Doç. Dr. Osman DEMİRDÖĞEN
Öğr. Gör. Gülnaz BAL
Doç. Dr. Reşat KARCIOĞLU
Arş. Gör. Lütfü TAYFUR
Doç. Dr. Recep GÜNEŞ
Müh. İsmet TORÖZ
Yalçõn DERİCİOĞLU
Uzman(Tekstil)
Uzman (KOBİ)
Veri Toplayõcõ
Destek Elemanõ
Destek Elemanõ
Destek Elemanõ
KADIN VE AİLENİN GÜÇLENDİRİLMESİ
Prof. Dr. Mahmut ATAY
Yrd. Doç. Dr. Ömer AYTAÇ
Öğr. Gör. Uğur KABASAKAL
Arş. Gör. Mehtap YEŞİLORMAN
Okt. Fatih TÖREMEN
Arş. Gör. İlhan Oğuz AKDEMİR
Arş. Gör. M. Ruhat YAŞAR
Öğr. Gör. Yelda SEVİM
Arş. Gör. M. Cengiz YILDIZ
Arş. Gör. Zahir KIZMAZ
Proje Yürütücü Yardõmcõsõ
Uzman
Uzman
Uzman
Veri Toplayõcõ
Veri Toplayõcõ
Destek Elemanõ
Destek Elemanõ
Destek Elemanõ
vii
KÜLTÜR VE TURİZM
Prof. Dr. Hamza AKTAN
Prof. Dr. Abdüsselam ULUÇAM
Doç. Dr. Fahri YAVUZ
Doç. Dr. Adem ŞAHİN
Yrd. Doç. Dr. Osman AYTEKİN
Yrd. Doç. Dr. Salih MERCAN
Yrd. Doç. Dr. M.Dursun KAYA
Öğr. Gör. Gökalp N. SELÇUK
Yrd. Doç. Dr. Ali BORAN
Arş. Gör. Rafet ÇAVUŞOĞLU
Yrd. Doç. Dr. A. Kadir KOŞAM
Yrd. Doç.Dr. Gülümser KESKİN
Öğr. Gör. Erdoğan ÇAVUŞOĞLU
Uzm. M.Fatih ULUÇAM
Proje Yürütücüsü (Atatürk)
Proje Yürütücü Yardõmcõsõ (100. Yõl)
Uzman (Atatürk)
Uzman (100. Yõl)
Uzman (100. Yõl)
Uzman (Atatürk)
MADENCİLİK
Doç. Dr. Bahattin ÇETİNDAĞ
Yrd. Doç. Dr. Emin ERDEM
Yrd. Doç. Dr. Ayten ÖNAL
Jeol. Müh. Ali ÖNAL
Y. Doç. Dr. Bünyamin AKGÜL
Y. Doç. Dr. Sevcan KÜRÜM
Y. Doç. Dr. Melehat BEYARSLAN
Arş. Gör. Osman BAYKENDİ
Jeol. Müh. Rõza CENGİZ
Uzman(Maden)
Uzman(Maden)
Uzman(Maden)
Veri Toplayõcõ
Destek Elemanõ
Uzman
Uzman
Destek Elemanõ
Destek Elemanõ
MALİ YAPI VE BANKACILIK
Doç. Dr. Erol ÇAKMAK
Yrd.Doç. Dr. O Berna İPEKTEN
Prof. Dr. Özdemir AKMUT
Doç. Dr. Ramazan AKTAŞ
Doç. Dr. Güven SAK
Arş. Gör. Ö. Faruk İŞCAN
Arş. Gör. Şükrü YAPRAKLI
Arş. Gör. Sevda O. GÜMÜŞ
Yrd. Doç. Dr. Üstün ÖZEN
Arş. Gör. Fatma GÜNDOĞDU
Arş. Gör. Bener GÜNGÖR
Uzman
Uzman
Uzman
Veri Toplayõcõ
Veri Toplayõcõ
Veri Toplayõcõ
Destek Elemanõ
Destek Elemanõ
Destek Elemanõ
viii
NÜFUS YAPISI VE İSTİHDAM
Prof.Dr. Sebahattin GÜLLÜLÜ
Prof.Dr.Hüseyin AKYÜZ
Yrd. Doç. Dr. Sevil ÖNER
Yrd.Doç.Dr.Sinan TİMURLENK
Yrd.Doç.Dr. Muhsin DOĞAN
Arş.Gör. Sema ÇINAR
Arş.Gör. Cumhur ASLAN
Arş. Gör. M. Kemal DEĞER
Yrd.Doç. Dr. İskender YILMAZ
Arş.Gör. Ömer YILMAZ
Arş.Gör. Nuray EREMREM
Uzman
Uzman
Uzman
Veri Toplayõcõ
Veri Toplayõcõ
Veri Toplayõcõ
Destek Elemanõ
Destek Elemanõ
Destek Elemanõ
ORMANCILIK
Prof. Dr. Şadi Yõlmaz ÖZTAN
Arş. Gör. Sinan GÜNER
Arş. Gör. Bülent SAĞLAM
Arş. Gör. Turan SÖNMEZ
Arş. Gör. Ahmet YOLASIĞMAZ
Destek Elemanõ
Destek Elemanõ
Destek Elemanõ
Destek Elemanõ
SAĞLIK
Doç. Dr. Erkan PEHLİVAN
Prof. Dr. S. Sõrrõ KILIÇ
Yrd. Doç. Dr. Mücahit EĞRİ
Yrd. Doç. Dr. Metin GENÇ
Prof. Dr. Erol SEZER
Yrd. Doç. Dr. Yasemin AÇIK
Yrd. Doç. Dr. Talat EZMECİ
Arş. Gör. Dr. M. Ali KURÇER
Nurten YALÇINKAYA
Dr. Toker ERGÜDER
Öğr. Gör. Dr. Gülsen GÜNEŞ
Prof. Dr. Zafer ÖZTEK
Prof. Dr. Fatih HİLMİOĞLU
Doç. Dr. Osman SARAÇBAŞI
Prof. Dr. Mehmet TOKAT
Yrd. Doç. Dr. Saim YOLOĞLU
Uzm. Dr. M. Ali BİLİKER
Uzm. Dr. M. Rõfat KÖSE
Doç. Dr. M. Ziya DOYMAZ
Yrd. Doç. Dr. Vedat BULUT
Yrd. Doç. Dr. Bayram YILMAZ
Yrd. Doç. Dr. Ahmet KALKAN
Yrd. Doç. Dr. Ahmet AYAR
Proje Yürütücüsü (İnönü)
Proje Yürütücü Yardõmcõsõ (Fõrat)
Uzman (İnönü)
Uzman (İnönü)
Uzman (Fõrat)
Uzman (Fõrat)
Veri Toplayõcõ (İnönü)
Destek Elemanõ (İnönü)
ix
SU ÜRÜNLERİ
Prof. Dr. Bülent ŞEN
Doç. Dr. Osman ÇETİNKAYA
Prof. Dr. Sõtkõ ARAS
Yrd. Doç. Dr. Yaşar ÖZDEMİR
Arş. Gör. H. Avni DUYAR
Arş. Gör. Fazõl ŞEN
Yrd. Doç. Dr. Mahmut KOCAMAN
Arş. Gör. Gürel TOPRAK
Arş. Gör. Nuri ÇAKMAK
Arş. Gör. Mehmet KOCABAŞ
Yrd. Doç. Dr. Telat YANIK
Arş. Gör. M.Tahir ALP
Arş. Gör. Asiye GİRGİN
Arş. Gör. Feray ÖZRENK
Arş. Gör. Şenol GÜZEL
Arş Gör. Mahmut ELP
Arş. Gör. Ertuğrul KANKAYA
Yrd. Doç.Dr. N. Mevlüt ARAS
Proje Yürütücüsü (Fõrat)
Proje Yürütücü Yard. (100. Yõl )
Uzman (Fõrat)
Uzman (100. Yõl)
Uzman (100. Yõl)
Uzman (Atatürk)
TİCARET VE İNŞAAT
Prof.Dr. Cevat GERNİ
Yrd.Doç.Dr. Hayati AKSU
Y.Doç.Dr.Ertuğrul DİLEKTAŞ
Yrd.Doç.Dr. Alattin KIZILTAN
Yrd.Doç.Dr. Yusuf AKAN
Arş.Gör.Serhat KOCA
Arş.Gör.M. Suphi ÖZÇOMAK
Y.L.Öğrencisi Sabri AZGÜN
Yrd.Doç.Dr. Erkan OKTAY
Yrd. Doç. Dr. M. Suphi ORHAN
Arş. Gör. Hüseyin ÖZER
Uzman
Uzman
Uzman
Veri Toplayõcõ
Veri Toplayõcõ
Veri Toplayõcõ
Destek Elemanõ
Destek Elemanõ
Destek Elemanõ
TOPRAK VE SU KAYNAKLARI
Prof. Dr. Vahap YAĞANOĞLU
Doç. Dr. Abdurrahman HANAY
Yrd. Doç. Dr. Üstün ŞAHİN
Doç. Dr. Ömer ANAPALI
Uzman
Veri Toplayõcõ
Destek Elemanõ
x
ULAŞTIRMA VE HABERLEŞME
Yrd. -Doç. Dr. Cevdet Emin EKİNCİ
Yrd. Doç. Dr. Mehmet TUĞAL
Yrd. Doç. Dr. Taner ALATAŞ
İnş. Müh. Enver YILDIZ
Öğr. Gör. Mehmet EMİNEL
Arş. Gör. Erdinç ARICI
Grafiker H. Erkan TUĞAL
Öğr. Gör. Dr. Yasin VAROL
Öğr. Gör. İbrahim TÜRKOĞLU
Öğr. Gör. Abdi KURT
Uzman
Uzman
Veri Toplayõcõ
Veri Toplayõcõ
Veri Toplayõcõ
Destek Elemanõ
Destek Elemanõ
Destek Elemanõ
YERLEŞME VE ŞEHİRLEŞME, KENTSEL VE KIRSAL ALTYAPI
Prof.Dr. Hayati DOĞANAY
Prof. Dr. Şule ÖZKAN
Doç.Dr. İbrahim GÜNER
Yrd.Doç.Dr. Mustafa GİRGİN
Arş. Gör. Kerem KARABULUT
Yrd. Doç. Dr. H.Hüseyin DOĞAN
Yrd.Doç.Dr. Yaşar GÖK
Arş.Gör. Mustafa ERTÜRK
Arş. Gör. Fuat AKTAN
Yrd.Doç.Dr. İhsan BULUT
Arş.Gör. İ. Fevzi ŞAHİN
Arş. Gör. Selçuk EMSEN
Proje Yürütücüsü (Atatürk)
Uzman (Atatürk)
Uzman (Atatürk)
Uzman (Atatürk)
Uzman (İnönü)
xi
İÇİNDEKİLER
Sayfa
4.0. SANAYİ
001
4.1. İMALAT SANAYİ VE KOBİLER
001
4.1.1. Giriş
4.1.2. Doğu Anadolu Bölgesi’nin Ekonomik Yapõsõnõn, Türkiye ve
Güneydoğu Anadolu Bölgesi ile Karşõlaştõrmasõ
4.1.3. Doğu Anadolu Bölgesi İmalat Sanayiinin Genel Yapõsõ
4.1.3.1.1993 Yõlõ Genel Sanayi ve İşyerleri Sayõm Sonuçlarõna
Göre İmalat Sanayiinin Genel Yapõsõ
4.1.3.2. 1996 Yõlõ İmalat Sanayii İşyerleri Anket Sonuçlarõna Göre
İmalat Sanayiinin Genel Yapõsõ
4.1.4. Doğu Anadolu Bölgesi İmalat Sanayiinin Yapõsal Özellikleri
001
002
008
008
012
015
4.1.4.1. 1993 Yõlõ Genel Sanayi ve İşyerleri Sayõm Sonuçlarõna
Göreİmalat Sanayiinin Yapõsal Özellikleri
4.1.4.2. 1996 Yõlõ İmalat Sanayii İşyerleri Anket Sonuçlarõna Göre
İmalat Sanayiinin Yapõsal Özellikleri
4.1.4.3.Doğu Anadolu Bölgesi İmalat Sanayiinin Pazar Alanlarõ
4.1.4.4.Sanayi Kuruluşlarõnõn Modernizasyon ve Yatõrõm Projeleri
022
027
030
4.1.5. Doğu Anadolu Bölgesi İmalat Sanayiinin Geliştirilmesine
Yönelik Tedbirler
030
4.1.5.1.Devlet Yardõmlarõnõn Doğu Anadolu Bölgesi Açõsõndan
Değerlendirilmesi
4.1.5.2. KOBİ’lerin Desteklenmesi ve Banka Kredileri
4.1.5.3. Kamu Yatõrõm Harcamalarõnõn Doğu Anadolu Bölgesi
Açõsõndan Değerlendirilmesi
4.1.5.4. Bölge’deki Küçük Sanayi Siteleri ve Organize Sanayi
Bölgelerinin Dağõlõmõ
4.1.6. Sonuç ve Öneriler
015
030
033
035
036
040
KAYNAKLAR
043
EK:
044
I
4.2. ENERJİ
047
4.2.1. Türkiye’de Enerji Kaynaklarõna Genel Bakõş
047
4.2.2. DAP Bölgesi'nde Enerji Kaynaklarõnõn Durumu
050
4.2.2.1. Linyi
4.2.2.2. Hidrolik Enerji
4.2.2.3. Güneş Enerjisi
4.2.2.4. Rüzgar Enerjisi
4.2.2.5. Petrol ve Doğal Gaz
4.2.3. DAP Bölgesi'nde Elektrik Enerjisi Kullanõmõ
050
050
051
052
052
053
EKLER
059
4.3 MADENCİLİK
067
4.3.1. Türkiye’de Madencilik
067
4.3.1.1. Türkiye’nin Bilinen Maden Kaynaklarõ
4.3.1.2. Türkiye Ekonomisinde Madencilik
4.3.2. DAP Bölgesi İllerinin Maden Potansiyeli
084
4.3.2.1. Ağrõ İli Maden ve Enerji Kaynaklarõ
4.3.2.2. Ardahan İli Maden ve Enerji Kaynaklarõ
4.3.2.3. Bayburt İli Maden ve Enerji Kaynaklarõ
4.3.2.4. Bingöl İli Maden ve Enerji Kaynaklarõ
4.3.2.5. Bitlis İli Maden ve Enerji Kaynaklarõ
4.3.2.6. Elazõğ İli Maden ve Enerji Kaynaklarõ
4.3.2.7. Erzincan İli Maden ve Enerji Kaynaklarõ
4.3.2.8. Erzurum İli Maden ve Enerji Kaynaklarõ
4.3.2.9. Gümüşhane İli Maden ve Enerji Kaynaklarõ
4.3.2.10. Hakkâri İli Maden ve Enerji Kaynaklarõ
4.3.2.11. Iğdõr İli Maden ve Enerji Kaynaklarõ
4.3.2.12. Kars İli Maden ve Enerji Kaynaklarõ
4.3.2.13. Malatya İli Maden ve Enerji Kaynaklarõ
4.3.2.14. Muş İli Maden ve Enerji Kaynaklarõ
4.3.2.15. Tunceli İli Maden ve Enerji Kaynaklarõ
4.3.2.16. Van İli Maden ve Enerji Kaynaklarõ
4.3.3. Sonuçlar
067
071
084
085
085
087
089
093
098
103
107
109
110
110
112
116
117
120
123
KAYNAKLAR
127
EK:
129
II
5.0. HİZMETLER
133
5.1. MALİ YAPI VE BANKACILIK
133
5.1.1. Giriş
5.1.2. Vergi Gelir ve Giderlerinin Merkezi ve Mahalli Bazda Analizi
5.1.2.1. Genel Bütçe Vergi Gelirleri
5.1.2.2. Genel Bütçe Vergi Gelirlerinin Türleri
5.1.2.3. Genel Bütçe Harcamalarõ
5.1.2.4. Mahalli İdarelerin Vergi Gelirleri
5.1.2.5. Mahalli İdarelerin Harcamalarõ
133
136
137
139
141
148
150
5.1.3. Bankacõlõk Hizmetleri
153
5.1.3.1. Genel
5.1.3.2. Mevduat ve Kredilerin Mekansal Dağõlõmõ
5.1.3.3. Kredilerin Türleri İtibarõyla Dağõlõmõ
153
155
161
5.1.4. Bölge’de Uygulanan Kalkõnma Amaçlõ Projeler ve Teşvik
Politikalarõ
165
5.1.4.1. Bölge’de Uygulanan Projeler
5.1.4.2. Teşvik Politikalarõ
165
170
EKLER
176
KAYNAKLAR
188
5.2. TİCARET VE İNŞAAT
191
5.2.1. Ticaret Sektörü
191
5.2.1.1. İç Ticaret
5.2.1.2. Dõş Ticaret
5.2.1.3. Erzurum Serbest Bölgesi
192
197
209
5.2.2. İnşaat Sektörü
210
5.2.2.1. İnşaat Sektörünün GSYİH İçindeki Payõ
5.2.2.2. Yapõlan Bina Sayõsõ, Yüzölçümü ve Değeri
5.2.2.3. İnşaat Sektörünün Darboğazlarõ
5.2.2.4. İnşaat Sektörünün Kullanabileceği Potansiyel
5.2.2.5. Bölge ve Ülke Dõşõndan Sağlanan Girdiler
III
210
211
224
225
225
5.3. ULAŞTIRMA VE HABERLEŞME
229
5.3.1. Giriş
5.3.2. Demiryolu Ulaşõmõ
229
229
5.3.2.1. Türkiye'de Demiryollarõ
5.3.2.2. DAP Bölgesi'ndeki İllerde Demiryollarõ
229
231
5.3.3. Karayolu Ulaşõmõ
233
5.3.3.1. Türkiye'de Karayollarõ
5.3.3.2. DAP Bölgesi'ndeki İllerde Karayollarõ
233
236
5.3.4. Havayolu Ulaşõmõ
255
5.3.4.1. Türkiye'de Havayolu Ulaşõmõ
5.3.4.2. DAP Bölgesi'ndeki İllerde Havayollarõ
255
258
5.3.5. Telekomünikasyon
264
5.3.5.1. Türkiye'de Telekomünikasyon
5.3.5.2. DAP Bölgesi'ndeki İllerde Telekomünikasyon ve
Bilgi Teknolojileri
5.3.6. Radyo-Televizyon ve Uydu Hizmetleri
273
282
5.3.6.1. Türkiye'de Radyo-Televizyon ve Uydu Hizmetleri
5.3.6.2. DAP Bölgesi'ndeki İllerde Radyo-Televizyon
ve Uydu Hizmetleri
5.3.7. DAP Bölgesi'nin Dar Boğaz, Avantaj ve Potansiyelleri
5.3.7.1. Dar Boğazlar
5.3.7.2. Avantajlar
5.3.7.3. Potansiyeller
264
282
289
294
294
295
296
5.3.8. Değerlendirme
297
5.3.9. Çalõşmanõn Genel Değerlendirmesi ve Bundan
Sonraki Aşamalarõ
298
KAYNAKLAR
300
EKLER
301
IV
TABLOLAR
Sayfa
Tablo 4.1.1:
Tablo 4.1.2:
Tablo 4.1.3:
Tablo 4.1.4:
Tablo 4.1.5:
Tablo 4.1.6:
Tablo 4.1.7:
Türkiye’de GSMH ve İhracat Gelirleri İçindeki Sektör
Paylarõ (Yüzde)
Doğu Anadolu Bölgesi’nin Genel Olarak ve İllere Göre Türkiye
ve Güneydoğu Anadolu Bölgesi İle Ekonomik Gelişmişlik
Karşõlaştõrmasõ
Doğu Anadolu Bölgesi İmalat Sanayiinin Türkiye İmalat Sanayii
İle Karşõlaştõrmasõ (10+, 1993)
Türkiye Genelinde İmalat Sanayiinde Kapasite Kullanõm Oranlarõ
Üretim Konularõna Göre Doğu Anadolu Bölgesi İlleri Sanayi
Tesisleri
Doğu Anadolu Bölgesi İmalat Sanayii Katma Değerinin Sektörler
İtibarõyla Türkiye İle Karşõlaştõrmasõ (10+, 1993)
Doğu Anadolu Bölgesi İmalat Sanayiinin Türkiye İmalat Sanayii
İle Karşõlaştõrmasõ (10+, 1996)
Doğu Anadolu Bölgesi İmalat Sanayii Katma Değerinin Sektörler
İtibarõyla Türkiye İle Karşõlaştõrmasõ (10+, 1996)
Tablo 4.1.9: Doğu Anadolu Bölgesi’nde İmalat Sanayii Kuruluşlarõnõn Çekici
Güç Büyüklüklerinin Sektörlere Göre Dağõlõmõ (Yüzde, 1993)
Tablo 4.1.10: İller İtibarõyla İmalat Sanayii Kuruluşlarõnõn Ortalama Çevirici
Güç Büyüklükleri (10+, 1993)
Tablo 4.1.11: Doğu Anadolu Bölgesi’nde İller İtibarõyla Çalõşõlan İşçi-Saat
Toplamõ, Çevirici Güç Kapasitesi, Stok Değişmeleri, Sabit
Sermayeye Yapõlan Gayri Safi İlave, Girdi-Çõktõ ve Katma Değer
(10+, 1993)
001
004
009
010
011
012
014
Tablo 4.1.8:
Tablo 4.1.12:
Doğu Anadolu Bölgesi’nde İller İtibarõyla İmalat Sanayiinde İşyeri
Sayõsõ, Yõllõk Ortalama Çalõşan Sayõsõ ve İşyeri Başõna Düşen İşçi
Sayõsõ (10+, 1993)
015
017
017
019
021
Tablo 4.1.13: Doğu Anadolu Bölgesi İmalat Sanayiinde (10+) İstihdam Edilen
Toplam İş Gücünün Sektörel Dağõlõmõ
022
Tablo 4.1.14: İller İtibarõyla İmalat Sanayii Kuruluşlarõnõn Ortalama Çevirici
Güç Büyüklükleri (10+, 1996)
024
Tablo 4.1.15: Doğu Anadolu Bölgesi’nde İller İtibarõyla Çalõşõlan İşçi-Saat
Toplamõ, Çevirici Güç Kapasitesi, Stok Değişmeleri, Sabit Sermayeye
Yapõlan Gayri Safi İlave, Girdi-Çõktõ ve Katma Değer (10+, 1993)
025
Tablo 4.1.16: Doğu Anadolu Bölgesi’nde İller İtibarõyla İmalat Sanayiinde İşyeri
Sayõsõ, Yõllõk Ortalama Çalõşan Sayõsõ ve İşyeri Başõna Düşen İşçi
Sayõsõ (10+, 1996)
026
Tablo 4.1.17: İhracat ve İthalatõn Türkiye Genelinde Sektörel Dağõlõmõ
028
Tablo 4.1.18: İhracat ve İthalatõn Doğu Anadolu Bölgesi ve Türkiye Karşõlaştõrmasõ 029
Tablo 4.1.19: Yatõrõm Teşvik Belgelerinin Bölgeler İtibarõyla Dağõlõmõ
(Yüzde Dağõlõm)
031
Tablo 4.1.20: Yatõrõm Teşvik Belgesi Tutarlarõnõn Bölgesel Dağõlõmõ
031
Tablo 4.1.21: Yatõrõm Teşvik Belgelerinin Sektörel Dağõlõmõ (Yüzde)
032
V
Tablo 4.1.22: Doğu Anadolu Bölgesi’nde İller İtibarõyla Özel Sektöre Verilen
İmalat Sanayii Devlet Yardõmõ (1995)
Tablo 4.1.23: KOBİ’lerin Dağõlõmõ
Tablo 4.1.24: 31.12.1996 Tarihi İtibarõyla Kredilerin DAP Bölgesi’ndeki İllere
Göre Dağõlõmõ (Milyar TL)
Tablo 4.1.25: 1997-1998 Yõllarõnda Verilen KOBİ Yatõrõm Teşvik Belge ve
Tutarlarõnõn Bölgesel Dağõlõmõ
Tablo 4.1.26: Bölgeler İtibarõyla Kamu Yatõrõm Harcamalarõ (1990-1997)
Tablo 4.1.27: İller İtibarõyla Doğu Anadolu Bölgesi Kamu Yatõrõm Harcamalarõ
İçinde İmalat Sanayiinin Payõ (1995)
Tablo 4.1.28: Küçük Sanayi Sitelerinin Bölgelere Göre Dağõlõmõ (Kasõm 1998)
Tablo 4.1.29: Doğu Anadolu Bölgesi Aksiyon Planõna Dahil Olan İllerdeki Küçük
Sanayi Sitelerinin Dağõlõmõ (Temmuz 1998)
Tablo 4.1.30: Doğu Anadolu Bölgesi Aksiyon Planõna Dahil Olan İllerdeki OSB
Parsellerinin Dağõlõm Tablosu
Ek Tablo 4.1.1:Doğu Anadolu Bölgesi’nde İller İtibarõyla Toplam Nüfus ile
Kentsel / Kõrsal Nüfus ve Oranlarõ
Tablo 4.2.1: 1997 Yõl Sonu İtibarõyla, Türkiye’nin Fosil Yakõt Rezervleri
Tablo 4.2.2: Türkiye’nin Yenilenebilir Enerji Kaynaklarõ Potansiyelleri (1998)
Tablo 4.2.3: Doğu Anadolu Bölgesi'nde Havzalara Göre Yõllõk Akõş ve Brüt
Hidroelektrik Potansiyel
Tablo 4.2.4: Doğu Anadolu Bölgesi’nin Güneş Enerjisi Potansiyeli
Tablo 4.2.5: DAP Kapsamõndaki İllerde Toplam Petrol Satõşlarõnõn İllere
Dağõlõmõ (1997)
Tablo 4.2.6: DAP Bölgesi İllerinin Yõllara Göre Net Sektörel Enerji
Tüketimi (MWh)
Tablo 4.2.7: Türkiye’nin Yõllara Göre Net Sektörel Enerji Tüketimi (GWh)
Tablo 4.2.8: DAP İllerinde Kişi Başõna Net Elektrik Enerjisi Tüketiminin
(kWh/Kişi) Yõllara Göre Dağõlõmõ
Tablo 4.2.9: DAP Bölgesi İllerinde Şebeke Kayõplarõnõn Yõllara Göre
Dağõlõmõ (1997)
Tablo 4.2.10: DAP Bölgesi İllerinin Yõllara Göre Kişi Başõna Düşen Net Sektörel
Enerji Tüketimi (kWh/kişi)
Tablo 4.2.11: Türkiye’nin Yõllara Göre Kişi Başõna Düşen Net Sektörel
Enerji Tüketimi (kWh/kişi)
Tablo 4.3.1: Türkiye Maden Potansiyeli ( Özel Olarak Belirtilenlerin Dõşõnda,
Milyon Ton)
Tablo 4.3.2: Türkiye ve DAP Bölgesi’nin Tüvenan Maden Üretimi
Tablo 4.3.3: Seçilmiş Bazõ Madenlerin 1980-1997 Yõllarõ Arasõndaki Üretim
Miktarlarõ (1980-1997) (ton)
Tablo 4.3.4: DAP Bölgesi'ndeki İllere Göre Maden Cinsleri, Tüvenan Üretim
Miktarlarõ ve Toplam Üretim İçindeki Oranlarõ (1996)
Tablo 4.3.5: Uluslararasõ Standart Sanayi Sõnõflamasõna Göre Yõllõk Dõş Ticaret
Tablo 4.3.6a: Türkiye’nin 1996 Yõlõ İhracatõ
Tablo 4.3.6b: Türkiye'nin 1997 Yõlõ İhracatõ
Tablo 4.3.7: Türkiye’nin Madencilik İthalatõ
VI
033
033
034
035
035
036
037
038
039
044
047
049
051
051
052
053
054
054
057
061
061
069
071
073
073
075
076
077
079
Tablo 4.3.8:
Türkiye’de Yõllara Göre, İşteki Durum ve İktisadi Faaliyet Kollarõ
Toplamõ ile Maden ve Taşocakçõlõğõ İşletmelerinde Çalõşan Sayõsõ
ve Oranlarõ (12+yaş, erkek+kadõn)
Tablo 4.3.9: Madencilik Sektöründe İşyeri Sayõsõ, Çalõşanlar Ortalamasõ ve
Çalõşanlara Yapõlan Yõllõk Ödemeler Katma Değer (1996)
Tablo 4.3.10: Gayri Safi Milli Hasõla-Türkiye
Tablo 4.3.11: DAP Bölgesi'nde Madencilik ve Taşocakçõlõğõ Sektörü İşyeri Sayõsõ,
Çalõşanlar Ortalamasõ, Ücretle Çalõşanlar Ortalamasõ, Ücretle
Çalõşanlara Yapõlan Yõllõk Ödemeler (1996)
Tablo 4.3.12: DAP Bölgesi'nde Madencilik ve Taşocakçõlõğõ Sektörü İşyeri Sayõsõ,
Çalõşanlar Ortalamasõ, Ücretle Çalõşanlar Ortalamasõ, Ücretle
Çalõşanlara Yapõlan Yõllõk Ödemeler (1996)
Tablo 4.3.13: Ağrõ İli Jeotermal Potansiyeli
Tablo 4.3.14: Ağrõ İli Maden Sahalarõ ve Üretimi
Tablo 4.3.15: Bayburt İli Linyit (Lin) Yataklarõ
Tablo 4.3.16: Bayburt İli Maden Sahalarõ ve Üretimi
Tablo 4.3.17: Bingöl İli Jeotermal Potansiyeli
Tablo 4.3.18: Bingöl İli Linyit ( Lin ) Yataklarõ
Tablo 4.3.19: Bingöl İli Maden Sahalarõ ve Üretimi
Tablo 4.3.21: Bitlis İli Ponza (Pon) Yataklarõ
Tablo 4.3.22: Bitlis İli Maden Sahalarõ ve Üretimi
Tablo 4.3.23: Elazõğ İli Kaplõca Sularõ
Tablo 4.3.24: Elazõğ İli Maden Sahalarõ ve Üretimi
Tablo 4.3.25: Erzincan İli Linyit ( Lin ) Yataklarõ
Tablo 4.3.26: Erzincan İli Maden Sahalarõ ve Üretimi
Tablo 4.3.27: Erzurum İli Jeotermal Potansiyeli
Tablo 4.3.28: Erzurum İli Linyit (Lin) Yataklarõ
Tablo 4.3.29: Erzurum İli Maden Sahalarõ ve Üretimi
Tablo 4.3.30: Gümüşhane İli Maden Sahalarõ ve Üretimi
Tablo 4.3.31: Hakkari İli Maden Sahalarõ ve Üretimi
Tablo 4.3.32: Kars İli Maden Sahalarõ ve Üretimi
Tablo 4.3.33: Malatya İli Maden Sahalarõ ve Üretimi
Tablo 4.3.34: Muş İli Barit Yataklarõ
Tablo 4.3.35: Muş İli Maden Sahalarõ ve Üretimi
Tablo 4.3.36: Tunceli İli Maden Sahalarõ ve Üretim
Tablo 4.3.37: Van ili Ponza (Pon) Potansiyeli
Tablo 4.3.38: Van İli Linyit ( Lin ) Potansiyeli
Tablo 4.3.39: Van İli Maden Sahalarõ ve Üretimi
EkTablo 4.3.40: DAP Bölgesi İllerine Ait Maden İşletme Ruhsat Sayõsõ ve İşletme
Yapõlan Ruhsat Sayõsõ
Tablo 5.1.1: Bölgeler İtibarõyla Kişi Başõna Genel Bütçe Vergi Gelirleri
Tablo 5.1.2: Bölge İlleri İtibarõyla Kişi Başõna Genel Bütçe Vergi Gelirleri
Tablo 5.1.3: Bölgeler İtibarõyla Vergi Türlerinin Dağõlõmõ (1996)
Tablo 5.1.4: Bölge İlleri İtibarõyla Vergi Türlerinin Dağõlõmõ (1996)
Tablo 5.1.5: Bölgeler İtibarõyla Kişi Başõna Genel Bütçe Giderleri
Tablo 5.1.6: Bölge İlleri İtibarõyla Kişi Başõna Genel Bütçe Giderleri
VII
079
080
081
082
083
085
085
086
086
088
089
089
091
092
092
096
097
100
101
104
104
106
109
110
111
115
116
117
119
121
122
122
129
137
138
139
141
142
143
Tablo 5.1.7:
Tablo 5.1.8:
Tablo 5.1.9:
Tablo 5.1.10:
Tablo 5.1.11:
Tablo 5.1.12:
Tablo 5.1.13:
Tablo 5.1.14:
Tablo 5.1.15:
Tablo 5.1.16:
Tablo 5.1.17:
Tablo 5.1.18:
Tablo 5.1.19:
Tablo 5.1.20:
Tablo 5.1.21:
Tablo 5.1.22:
Tablo 5.1.23:
Tablo 5.1.24:
Tablo 5.1.25:
Tablo 5.1.26:
Tablo 5.1.27:
Tablo 5.1.28:
Tablo 5.1.29:
Tablo 5.1.30:
Tablo 5.1.31:
Tablo 5.1.32:
Tablo 5.1.33:
Tablo 5.1.34:
Tablo 5.1.35:
Tablo 5.1.36:
Tablo 5.1.37:
Tablo 5.1.38:
Tablo 5.1.39:
Tablo 5.1.40:
Tablo 5.1.41:
Tablo 5.1.42:
Tablo 5.1.43:
Tablo 5.1.44:
Bölgeler İtibarõyla Vergi Gelirlerinin Toplam Giderleri
Karşõlama Oranõ
Bölge İlleri İtibarõyla Vergi Gelirlerinin Toplam Giderleri
Karşõlama Oranõ
Bölgeler İtibarõyla Kişi Başõna Genel Bütçe Yatõrõm Harcamalarõ
Bölge İlleri İtibarõyla Kişi Başõna Genel Bütçe Yatõrõm Harcamalarõ
Bölgeler İtibarõyla Kişi Başõna Belediye ve İl Özel İdareleri
Vergi Gelirleri
Bölge İlleri İtibarõyla Kişi Başõna Belediye ve İl Özel İdareleri
Vergi Gelirleri
Bölgeler İtibarõyla Kişi Başõna Belediye ve Özel İdarelerin
Gider Türlerine Göre Dağõlõmõ
Bölge İlleri İtibarõyla Kişi Başõna Belediye ve İl Özel İdarelerinin
Türkiye’de Bankacõlõk Hizmetleri (1997)
Bölgeler İtibarõyla Bankacõlõk Hizmetleri (1997)
Bölge İlleri İtibarõyla Bankacõlõk Hizmetleri (1997)
Bölgeler İtibarõyla Kişi Başõna Toplam Banka Mevduatõ
Bölge İlleri İtibarõyla Kişi Başõna Toplam Banka Mevduatõ
Bölgeler İtibarõyla Kişi Başõna Toplam Banka Kredileri
Bölge İlleri İtibarõyla Kişi Başõna Toplam Banka Kredileri
Bölgeler İtibarõyla Kredi/Mevduat Oranlarõ
Bölge İlleri İçin Kredi/Mevduat Oranlarõ
Bölgeler İtibarõyla Kredi Türlerinin Dağõlõmõ (1997)
Bölge İlleri İtibarõyla Kredi Türlerinin Dağõlõmõ (1997)
Bölgeler İtibarõyla Şube Başõna Ortalama Mevduat
Bölgeler İtibarõyla Şube Başõna Ortalama Kredi
E.K.K.P. Kapsamõnda Dağõtõlan Kredilerin Proje Türlerine
Göre Dağõlõmõ
E.K.K.P. Kapsamõnda Dağõtõlan Krediler
E.K.K.P. Kapsamõnda Dağõtõlan Kredilerde Kanuni
Takibata Uğrama (1989 Sonu İtibarõyla, Milyon TL.)
Proje Türlerine Göre Kanuni Takibata Uğrama Oranlarõ
Bölgeler İtibarõyla Özel Sektör Yatõrõm Teşvikleri
Bölge İlleri İtibarõyla Özel Sektör Yatõrõm Teşvikleri
Bölge İlleri İtibarõyla Dağõtõlan Hayvancõlõk ve Yem Kredileri
Bölge İlleri İtibarõyla Kanuni Takibe Alõnan Krediler
Halk Bankasõ Tarafõndan Bölge İllerine Kullandõrõlan Krediler
Türkiye Halk Bankasõ’nca Bölge İllerine Tahsis Edilen
KOBI Teşvik Kredileri (10.12.1998)
Bölgeler İtibarõyla Yõl Ortasõ Nüfus Tahminleri
Bölge İlleri İtibarõyla Yõl Ortasõ Nüfus Tahminleri
1990 Fiyatlarõ Baz Alõnarak Belirlenen Deflatör Rakamlarõ
Bölgeler itibarõyla Genel Bütçe Vergi Gelirleri
Bölge İlleri İtibarõyla Genel Bütçe
Bölgeler İtibarõyla Genel Bütçe Personel Harcamalarõ
Bölge İlleri İtibarõyla Genel Bütçe Personel Harcamalarõ
VIII
144
145
146
147
148
149
151
152
154
154
155
156
157
158
159
160
161
162
163
163
164
166
167
168
168
171
171
172
173
174
175
176
176
176
177
177
177
178
Tablo 5.1.45:
Tablo 5.1.46:
Tablo 5.1.47:
Tablo 5.1.48:
Tablo 5.1.49:
Tablo 5.1.50:
Tablo 5.1.51:
Tablo 5.1.52:
Tablo 5.1.53:
Tablo 5.1.54:
Tablo 5.1.55:
Tablo 5.1.56:
Tablo 5.1.57:
Tablo 5.1.58:
Tablo 5.1.59:
Tablo 5.1.60:
Tablo 5.1.61:
Tablo 5.1.62:
Tablo 5.1.63:
Tablo 5.2.1:
Tablo 5.2.2:
Tablo 5.2.3:
Tablo 5.2.4:
Tablo 5.2.5:
Tablo 5.2.6:
Tablo 5.2.7:
Tablo 5.2.8:
Tablo 5.2.9:
Tablo 5.2.10:
Tablo 5.2.11:
Tablo 5.2.12:
Tablo 5.2.13:
Tablo 5.2.14:
Tablo 5.2.15:
Tablo 5.2.16:
Tablo 5.2.17:
Tablo 5.2.18:
Tablo 5.2.19:
Tablo 5.2.20:
Bölgeler İtibarõyla Genel Bütçe Diğer Cari Harcamalarõ
Bölge İlleri İtibarõyla Genel Bütçe Diğer Cari Harcamalarõ
Bölgeler İtibarõyla Genel Bütçe Yatõrõm Harcamalarõ
Bölge İlleri İtibarõyla Genel Bütçe Yatõrõm Harcamalarõ
Bölgeler İtibarõyla Genel Bütçe Transfer Harcamalarõ
Bölge İlleri İtibarõyla Genel Bütçe Transfer Harcamalarõ
Bölgeler İtibarõyla Toplam Genel Bütçe Harcamalarõ
Bölge İlleri İtibarõyla Toplam Genel Bütçe Harcamalarõ
Bölgeler İtibarõyla Vergi Türlerinin Dağõlõmõ (1996)
Bölge İlleri İtibarõyla Vergi Türlerinin Dağõlõmõ (1996)
Belediyelerin Bölgeler İtibarõyla Gelir Türlerine Göre Kesin Hesaplarõ
Belediyelerin Bölge İlleri İtibarõyla Gelir Türlerine Göre Kesin
Hesaplarõ
Belediyelerin Bölgeler İtibarõyla Gider Türlerine Göre Kesin
Hesaplarõ
Bölgeler İtibarõyla Toplam Banka Mevduatõ
Toplam Banka Mevduatõ
Toplam Banka Kredileri (1990-1997)
Toplam Banka Kredileri
Kredilerin Türler İtibarõyla Bölgesel Dağõlõmõ (1997)
Bölgeler İtibarõyla Banka Şubelesi Sayõlarõ
Türkiye ve DAP Bölgesi Ticaret Sektörünün GSYİH’daki Payõ
Ticaret Sektörü İstihdamõnda Beklenen Gelişmeler
İllere Göre Esnaf ve Sanatkarlarõ Oda Sayõsõ (1998)
İllere Göre Sanayi ve Ticaret Odalarõ Kayõtlõ Üye Sayõsõ (1998)
İllere Göre İnşaat ve Ticaret Sektöründe İşyeri Sayõsõ ve
İstihdam (1992)
İllere ve Ana İktisadi Faaliyet Kollarõna Göre Yeni Kurulan
Şirket ve Kooperatiflerin Toplam Sayõ ve Sermayesi (1997)
İllere Göre Tüketim Kooperatifleri
İllere Göre Yeni Kurulan ve Kapanan Firmalarõn Sayõsõ
DAP Bölgesi ve Türkiye’nin İhracat -İthalat Karşõlaştõrmasõ
(Gümrük Kapõlarõna Göre)
DAP Bölgesi İllerindeki İhracat ve İthalat (Gümrük Kapõlarõna Göre)
Türkiye ve DAP Bölgesinde Kişi Başõna Düşen İhracat ve İthalat
DAP Bölgesi İllerinde Kişi Başõna Düşen İhracat ve İthalat
1996 Yõlõ Bölgeler İtibarõyla İthalat ve İhracat
DAP Bölgesi Fasõllara Göre İhracat (1996)
DAP Bölgesi Fasõllara Göre İthalat (1996)
DAP Bölgesi Fasõllara Göre Önemli İhracat Kalemleri (1996)
İran ve Türk Cumhuriyetlerinin DAP Bölgesi İhracatõ
İçindeki Paylarõ
İran ve Türk Cumhuriyetlerinin DAP Bölgesi İthalatõ
İçindeki Paylarõ
Serbest Bölgeler İtibarõyla Yõllõk Ticaret Hacimleri
Türkiye Geneli ve DAP Bölgesi İnşaat Sektörünün
GSYİH’daki Payõ
IX
178
179
179
180
180
181
181
182
182
183
183
184
185
185
186
186
187
187
187
191
192
192
193
194
195
196
196
197
198
199
200
201
203
205
206
208
208
210
211
Tablo 5.2.21: İller İtibarõyla Tamamen veya Kõsmen Biten Yeni ve İlave
Yapõlar (Yapõ Kullanma İzin Belgelerine Göre)
Tablo 5.2.22: Taşõyõcõ Sistem ve Yapõ Malzemesi Cinsine Göre Tamamen
veya Kõsmen Biten Yeni ve İlave Yapõlar (Yapõ Kullanma İzin
Belgelerine Göre)
Tablo 5.2.23: Yapõ Sahipliğine Göre Tamamen veya Kõsmen Biten Yeni ve
İlave Yapõlar (Yapõ Kullanma İzin Belgelerine Göre)
Tablo 5.2.24: Türkiye'de ve DAP Bölgesi'nde Yapõ Sahipliğine Göre Yapõlan
Binalar (Bin Kişi Başõna Düşen Değerler)
Tablo 5.2.25: Bina inşaat Maliyet İndeksleri (1991 = 100)
Tablo 5.2.26: Türkiye'de ve DAP Bölgesi'nde Kullanõm Amaçlarõna Göre
Yapõlan Binalar (Bin Kişi Başõna Düşen Değerler)
Tablo 5.2.27: Türkiye'de ve DAP Bölgesi'nde Kullanõm Amaçlarõna Göre
Yapõlan Binalar (Yapõ Kullanõm İzin Belgelerine Göre)
Tablo 5.3.1: Türkiye'de Demiryolu Taşõmacõlõğõ (Toplam Yolcu ve Yük
Ham Ton-Km.)
Tablo 5.3.2: 1996 Yõlõ İtibarõyla Lokomotif Sayõlarõ
Tablo 5.3.3: Hat Kesimlerine Göre Ham Ton-Km ( 1997)
Tablo 5.3.4: DAP Bölgesi'ndeki İstasyonlara Gelen Yüklerin Türkiye Geneli
İle Karşõlaştõrõlmasõ (1997)
Tablo 5.3.5: Giden Yükler (1997)
Tablo 5.3.6: KGM Çalõşanlarõ
Tablo 5.3.7: Türkiye'de Karayollarõ Yol Ağõ Durumu
Tablo 5.3.8: Yõllar İtibarõyla Hizmete Açõlan Otoyol ve Bağlantõ Yollarõ
Tablo 5.3.9: Köprü Yapõmõ ve Onarõmõ
Tablo 5.3.10: Yol Yapõmõ
Tablo 5.3.11: Asfalt Kaplama Yollarõn Takviyesi ve Yenileme
Tablo 5.3.12: Karayollarõ Ağõ Uzunluğu
Tablo 5.3.13: Coğrafi Bölgeler İtibarõyla Kõrsal Yerleşim Yerlerinde
Asfalt Karayolu (1993)
Tablo 5.3.14: DAP Kapsamõndaki İllerin Bağlõ Bulunduklarõ Bölge Müdürlükleri
Tablo 5.3.15: DAP Kapsamõndaki İllerde Devlet ve İl Yollarõ Uzunluğu (Km.)
Tablo 5.3.16: Devlet Yollarõ Yõllõk Taşõt Kilometre Değerleri
Tablo 5.3.17: Devlet Yollarõ Yõllõk Taşõt-Km. ,Yolcu-Km. ve
Ton-Km. Değerleri
Tablo 5.3.18: Devlet Yollarõ Yõllõk Taşõt-Km., Yolcu-Km. ve Ton-Km .
Değerlerinin Türkiye Geneline Oranõ
Tablo 5.3.19: DAP Bölgesi Karayolu Ulaşõmõna İlişkin Genel Bilgiler ve
Türkiye İle Karşõlaştõrmasõ
Tablo 5.3.20: DAP Bölgesi Karayolu Ulaşõmõna İlişkin Yol Bilgileri ve
Türkiye İle Karşõlaştõrmasõ (Km.)
Tablo 5.3.21: DAP Bölgesi'ndeki Motorlu Kara Taşõtlarõ (1995)
Tablo 5.3.22: DAP Bölgesi İllerin Nüfus ve Motorlu Taşõt Oranlarõ
Tablo 5.3.23: Bazõ İllerin Karayolu Yatõrõmlarõ
Tablo 5.3.24: DAP Kapsamõndaki İllerin Karayolu Yatõrõmlarõ
Tablo 5.3.25: Ağrõ İli Devlet, İl Yollarõ ve Yüzdeleri
Tablo 5.3.26: Ardahan İli Devlet, İl Yollarõ ve Yüzdeleri
X
212
213
217
219
221
222
223
230
231
232
232
232
233
233
234
234
234
235
235
235
236
236
237
237
237
238
238
239
240
241
241
242
243
Tablo 5.3.27:
Tablo 5.3.28:
Tablo 5.3.29:
Tablo 5.3.30:
Tablo 5.3.31:
Tablo 5.3.32:
Tablo 5.3.33:
Tablo 5.3.34:
Tablo 5.3.35:
Tablo 5.3.36:
Tablo 5.3.37:
Tablo 5.3.38:
Tablo 5.3.39:
Tablo 5.3.40:
Tablo 5.3.41:
Tablo 5.3.42:
Tablo 5.3.43:
Tablo 5.3.44:
Tablo 5.3.45:
Tablo 5.3.46:
Tablo 5.3.47:
Tablo 5.3.48:
Tablo 5.3.49:
Tablo 5.3.50:
Tablo 5.3.51:
Tablo 5.3.52:
Tablo 5.3.53:
Tablo 5.3.54:
Tablo 5.3.55:
Tablo 5.3.56:
Tablo 5.3.57:
Tablo 5.3.58:
Tablo 5.3.59:
Tablo 5.3.60:
Tablo 5.3.61:
Tablo 5.3.62:
Tablo 5.3.63:
Tablo 5.3.64:
Tablo 5.3.65:
Tablo 5.3.66:
Bayburt İli Devlet, İl Yollarõ ve Yüzdeleri
Bingöl İli Devlet, İl Yollarõ ve Yüzdeleri
Bitlis İli Devlet, İl Yollarõ ve Yüzdeleri
Elazõğ İli Devlet, İl Yollarõ ve Yüzdeleri
Erzincan İli Devlet, İl Yollarõ ve Yüzdeleri
Erzurum İli Devlet, İl Yollarõ ve Yüzdeleri
Gümüşhane İli Devlet, İl Yollarõ ve Yüzdeleri
Hakkari İli Devlet, İl Yollarõ ve Yüzdeleri
Iğdõr İli Devlet, İl Yollarõ ve Yüzdeleri
Kars İli Devlet, İl Yollarõ ve Yüzdeleri
Malatya İli Devlet, İl Yollarõ ve Yüzdeleri
Muş İli Devlet, İl Yollarõ ve Yüzdeleri
Tunceli İli Devlet, İl Yollarõ ve Yüzdeleri
Van İli Devlet, İl Yollarõ ve Yüzdeleri
DAP Bölgesi Kapsamõndaki İllere Bağlõ Köy Yollarõnõn Türlerine
Göre Uzunluğu (Km)
DAP Kapsamõndaki Köylerin Asfalt Yol Uzunluklarõ (Km)
DAP Kapsamõndaki Köylerin Stabilize Yol Uzunluklarõ (Km)
DAP Kapsamõndaki Köylerin Tesviye Yol Uzunluklarõ (Km)
Türkiye Genelinde Alõnan Bazõ İllerin Kaplama Oranlarõ
DHMİ Genel Müdürlüğü'nce İşletilen Hava Liman ve
Meydanlarõna İlişkin Genel Meydan Bilgileri
DHMİ Genel Müdürlüğü'nce İşletilen Sivil Ulaşõma da Açõk
Diğer Askeri Havaalanlarõ
İnşaatõ Devam Eden, Planlanan ve İç Sivil Sefere Açõlacak
Askeri-Sivil Havaalanlarõ
DAP Bölgesi Hava Ulaşõmõ Uçak ve Yolcu Trafiği
DAP Bölgesi Havayolu Ulaşõmõ Yük Trafiği
DAP Bölgesi'ndeki Hava Alanlarõnõn Pist Durumlarõ
DAP Bölgesi'ndeki Hava Alanlarõnõn Apron ve Taksirut Durumu
DAP Bölgesi'ndeki Hava Alanlarõnõn Terminal Binalarõnõn
Durumu
DAP Bölgesi'ndeki Hava Alanlarõnõn Otoparklarõnõn Durumu
DAP Bölgesi'ndeki Hava Alanlarõ Uçak Kapasiteleri
DAP Bölgesi'ndeki Hava Alanlarõ Yolcu Kapasiteleri
Türkiye Genel Yolcu ve Yük Trafiğinin DAP Bölgesi Yolcu ve
Yük Trafiği ile Karşõlaştõrõlmasõ
DAP Bölgesi Havaalanlarõ Personel Durumu (1993-1997)
Hava Seyrüsefer Yardõmcõ Cihazlarõ ve Kolaylõklarõ
Türkiye'de Telekomünikasyon Hizmetlerindeki Gelişmeler
Türkiye'de Bölgelere Göre Telekomünikasyon Hizmetlerinin
Dağõlõmõ
Yatõrõmlar
Yatõrõmlarõn GSMH’dan Aldõğõ Paylar
Krediler Dahil Borç Durumu
Dõş Proje Kredileri Kullanõm Durumu
Hizmetler İtibarõyla Gelirler
XI
243
244
245
245
246
247
248
248
249
249
250
251
251
252
252
253
253
254
254
257
258
258
259
260
260
261
261
261
262
262
263
263
263
265
267
268
268
268
268
268
Tablo 5.3.67:
Tablo 5.3.68:
Tablo 5.3.69:
Tablo 5.3.70:
Tablo 5.3.71:
Tablo 5.3.72:
Tablo 5.3.73:
Tablo 5.3.74:
Tablo 5.3.75:
Tablo 5.3.76:
Tablo 5.3.77:
Tablo 5.3.78:
Tablo 5.3.79:
Tablo 5.3.80:
Tablo 5.3.81:
Tablo 5.3.82:
Tablo 5.3.83:
Tablo 5.3.84:
Tablo 5.3.85:
Tablo 5.3.86:
Tablo 5.3.87:
Tablo 5.3.88:
Gelir-Gider Durumu
Ankesör Başõna Yõllõk Ortalama Gelir
Abone Başõna Yõllõk Ortalama Gelir
Yatõrõmlarda Kullanõlan Finansman Kaynaklarõnõn Payõ
Otomatik Santralli Yer Sayõsõ
Hizmet Sõnõflarõna Göre Personel Sayõsõ
Projeler İtibarõyla Yatõrõm Harcamalarõ
Bölge Üniversitelerinin İnternet Erişim Altyapõsõ
DAP Bölgesi'nde Telekomünikasyon Hizmetlerinin Dağõlõmõ
DAP Bölgesi İllerindeki Üniteler İtibarõyla Gelirler
DAP Bölgesi Telekomünikasyon Alanõndaki Fiziki Yatõrõm Programõ
1998 Yõlõ İtibarõyla Uydulardaki TV ve Radyo Sayõlarõ
Türkiye'de Bölgelere Göre Radyo-Televizyon ve Uydu
Hizmetlerinin Dağõlõmõ
Radyo Verici İstasyon Sayõsõ ve Güçleri (kW)
Türkiye'nin Sesi Radyosu
Radyo Verici İstasyonlarõ
TV Vericileri İle Kapsanan Nüfus (Yüzde)
TV Ana Verici ve Aktarõcõ İstasyon Sayõsõ ve Güçleri
DAP Bölgesi'nde Özel Radyo-Televizyon ve Uydu Hizmetlerinin
Dağõlõmõ
DAP Bölgesi FM Verici İstasyonlarõ
TV Ana Verici İstasyonlarõ
DAP İlleri Mevcut Haberleşme Sistemleri
XII
269
269
269
269
270
273
273
277
278
279
280
283
286
287
288
288
289
289
291
291
292
293
GRAFİKLER
Sayfa
Grafik 4.1.1:
Doğu Anadolu Bölgesi’nde İmalat Sanayii Kuruluşlarõnõn
Sektörel Dağõlõmõ
Grafik 4.1.2: Doğu Anadolu Bölgesi’nde İmalat Sanayii Kuruluşlarõnõn
Çevirici Güç Büyüklüklerine Göre Dağõlõmõ
Grafik 4.1.3: Doğu Anadolu Bölgesi’nde İmalat Sanayii’nde Yaratõlan
Katma Değerin Sektörel Dağõlõmõ
Grafik 4.2.1: Toplam 2.454 Mtep Fosil Yakõt Rezervinin Kaynaklara Dağõlõmõ
Grafik 4.2.2: Türkiye’de Yenilenebilir Enerji Kaynaklarõ Kullanõlabilir/
Ekonomik Potansiyelinin Kaynak Bazõnda Dağõlõmõ
Grafik 4.2.3: DAP Bölgesi ve Türkiye Genelinde Kişi Başõna Net Elektrik
Enerjisi Tüketiminin Yõllara Göre Dağõlõmõ
Grafik 4.2.4: DAP Bölgesi İllerinde ve Türkiye Genelinde Kişi Başõna Net
Elektrik Enerjisi Tüketiminin Ortalama Değerleri(1990-1997)
Grafik 4.2.5: Yüzde Şebeke Kayõplarõnõn DAP İlleri ve Türkiye Geneli
Değerleri (1997)
Grafik 4.2.6: DAP İllerinin Kişi Başõna Net Elektrik Tüketiminin Yõllara
Göre Türkiye Ortalamasõ İle Karşõlaştõrõlmasõ
Grafik 4.2.7: Sektörlerdeki Net Elektrik Tüketiminin Nüfusa Bölümünün
Yõllara Dağõlõmõ
Grafik 4.2.8: DAP İllerindeki Net Tüketimin Sektörlere Dağõlõmõ (1990-1997)
Grafik 4.3.1: Seçilmiş Bazõ Madenlerin Yüzde Paylarõ
Grafik 5.1.1: Bölgeler İtibarõyla Kişi Başõna Vergi Gelirleri
Grafik 5.1.2: Bölge İllerine Göre Vergi Gelirleri
Grafik 5.1.3: Türlerine Göre Vergi Gelirleri
Grafik 5.1.4: Bölgeler İtibarõyla Kişi Başõna Genel Bütçe Giderleri
Grafik 5.1.5: Bölge İlleri İtibarõyla Kişi Başõna Genel Bütçe Giderleri
Grafik 5.1.6: Bölgeler İtibarõyla Vergi Gelirlerinin Giderleri Karşõlama Oranõ
Grafik 5.1.7: Bölgeler İtibarõyla Kişi Başõna Genel Bütçe Yatõrõm
Harcamalarõ
Grafik 5.1.8: Bölge İlleri İtibarõyla Kişi Başõna Genel Bütçe
Yatõrõm Harcamalarõ
Grafik 5.1.9: Bölgeler İtibarõyla Kişi Başõna Belediye ve İl Özel İdareleri
Vergi Gelirleri
Grafik 5.1.10: Bölge İlleri İtibarõyla Belediye ve İl Özel İdareleri Vergi Gelirleri
Grafik 5.1.11: Bölgeler İtibarõyla Kişi Başõna Belediye ve Özel İdarelerin
Grafik 5.1.12: Bölgeler İtibarõyla Kişi Başõna Toplam Banka Mevduatõ
Grafik 5.1.13: Bölgeler İtibarõyla Kişi Başõna Toplam Banka Kredileri
Grafik 5.1.14: Bölgeler İtibarõyla Kredi/Mevduat Oranlarõ
Grafik 5.1.15: Bölgeler İtibarõyla Şube Başõna Ortalama Mevduat
Grafik 5.1.16: Bölgeler İtibarõyla Şube Başõna Ortalama Kredi
XIII
009
016
020
048
048
055
056
058
059
061
062
070
138
139
140
142
143
144
146
147
149
150
152
156
158
160
164
165
Grafik 5.2.1:
Gümrük Kapõlarõna Göre DAP Bölgesi'ndeki İhracat ve
İthalat (Bin Dolar)
Grafik 5.2.2: Türkiye Toplam İhracatõnõn Bölgelere Göre Dağõlõmõ
Grafik 5.2.3: Türkiye Toplam İthalatõnõn Bölgelere Göre Dağõlõmõ
Grafik 5.2.4: İskeletli Yapõ Sayõsõnõn Toplam Yapõ Sayõsõ İçindeki Paylarõ
Grafik 5.2.5: İskeletli Yapõ Yüzölçümlerinin Toplam Yapõ Yüzölçümleri
İçindeki Paylarõ
Grafik 5.2.6: İskeletli Yapõ Değerlerinin Toplam Yapõ Değerleri
İçindeki Paylarõ
Grafik 5.2.7: Taşõyõcõ Sistem ve Yapõ Malzemesi Cinsine Göre Tamamen veya
Kõsmen Biten Yeni ve İlave Yapõlar (DAP/Türkiye Oranlarõ)
Grafik 5.2.8: Yapõ sahipliğine Göre Tamamen veya Kõsmen Biten Yeni ve
İlave Yapõ Sayõlarõ (DAP/Türkiye Oranlarõ)
Grafik 5.2.9: Yapõ Sahipliğine Göre Tamamen veya Kõsmen Biten Yeni ve
İlave Yapõ Yüzölçümleri (DAP/Türkiye Oranlarõ)
Grafik 5.2.10: Yapõ Sahipliğine Göre Tamamen veya Kõsmen Biten Yeni ve
İlave Yapõ Değerleri (DAP/Türkiye Oranlarõ)
Grafik 5.3.1: Türkiye'deki Telefon Santral Kapasitesi ve Bekleyen Abone
Sayõsõ
Grafik 5.3.2: Bölgelere Göre Bekleyen Abone Sayõsõ
Grafik 5.3.3: Bölgelerin Tüm Telekomünikasyon Hizmetlerinden Türkiye
Bazõnda Aldõklarõ Paylar (Yüzde)
Grafik 5.3.4: DAP Bölgesi'ndeki İllerin Tüm Telekomünikasyon
Hizmetlerinden Aldõklarõ Paylar (Yüzde)
Grafik 5.3.5: DAP Bölgesi’nde Telefon Santral Kapasitesi ve Bekleyen
Abone Sayõsõ
Grafik 5.3.6: Yerel Radyo ve TV Sayõsõ (Türkiye Geneli)
Grafik 5.3.7: DAP Bölgesi'ndeki Özel Radyo ve TV Sayõsõ
XIV
198
201
202
214
214
214
215
218
218
218
266
266
274
274
275
286
290
EKLER
Sayfa
Ek l:
Ek 2:
Ek 3:
Ek 4:
Ek 5:
Ek 6:
Ek 7:
Ek 8:
Ek 9:
Ek 10:
Ek 11:
Ek 12:
Ek 13:
Ek 14:
Ek 15:
Ek 16:
Ek 17:
Ek 18:
Ek 19:
Ek 20:
Ek 21:
Ek 22:
Ek 23:
Ek 24:
Ek 25:
Ek 26:
Ek 27:
Ağrõ İli Devlet Yollarõ Yõllõk Ortalama Günlük Trafik Değerleri
Ardahan İli Devlet Yollarõ Yõllõk Ortalama Günlük Trafik Değerleri
Bayburt İli Devlet Yollarõ Yõllõk Ortalama Günlük Trafik Değerleri
Bingöl İli Devlet Yollarõ Yõllõk Ortalama Günlük Trafik Değerleri
Bitlis İli Devlet Yollarõ Yõllõk Ortalama Günlük Trafik Değerleri
Elazõğ İli Devlet Yollarõ Yõllõk Ortalama Günlük Trafik Değerleri
Erzincan İli Devlet Yollarõ Yõllõk Ortalama Günlük Trafik Değerleri
Erzurum İli Devlet Yollarõ Yõllõk Ortalama Günlük Trafik Değerleri
Gümüşhane İli Devlet Yollarõ Yõllõk Ortalama Günlük Trafik Değerleri
Hakkari İli Devlet Yollarõ Yõllõk Ortalama Günlük Trafik Değerleri
Iğdõr İli Devlet Yollarõ Yõllõk Ortalama Günlük Trafik Değerleri
Kars İli Devlet Yollarõ Yõllõk Ortalama Günlük Trafik Değerleri
Malatya İli Devlet Yollarõ Yõllõk Ortalama Günlük Trafik Değerleri
Muş İli Devlet Yollarõ Yõllõk Ortalama Günlük Trafik Değerleri
Tunceli İli Devlet Yollarõ Yõllõk Ortalama Günlük Trafik Değerleri
Van İli Devlet Yollarõ Ortalama Günlük Trafik Değerleri
Devlet ve İl Yollarõ Onarõmõ
İl Yollarõ Yapõm ve Onarõm Çalõşmalarõ
Bitümlü Sõcak Karõşõm Kaplama Yapõmõ
Devlet Yollarõ Yapõm ve Onarõm Çalõşmalarõ
Devlet Yollarõnõn Astarlõ Sathi Kaplama Yapõlmasõ ve Agrega İh.
Tõrmanma Şeritleri Yapõm Projeleri
Düşük Yoğunluklu Yollarõ İyileştirme Projeleri
Devlet Yollarõnõn Astarlõ Sathi Kaplama Yapõlmasõ ve Agrega İh.
Kara Nokta Projeleri
Küçük Şehir Geçişleri İyileştirme Projeleri
Köprü Yapõmõ Projeleri
XV
301
301
302
302
302
303
303
304
305
305
305
306
306
307
307
308
308
309
309
310
311
311
311
312
312
313
313
XVI
T.C.
BAŞBAKANLIK
MÜSTEŞARLIĞI
ANA PLANI
SEKTÖR
İMALAT SANAYİ VE KOBİLER
RAPORU HAZIRLAYAN
ORTAK GİRİŞİM
2000
4.0. SANAYİ
4.1. İMALAT SANAYİİ VE KOBİLER
4.1.1. Giriş
Cumhuriyet öncesi dönemden II. Dünya Savaşõ’na kadar ekonomik yapõsõ tarõma
dayalõ bir ülke konumunda olan Türkiye, 1950 yõlõndan itibaren hõzlõ bir sanayileşme
sürecine girmiştir. Bu süreç içinde gerçekleştirilen çabalar sonucunda sanayi sektörü,
özellikle imalat sanayii; gerek gayri safi milli hasõla, gerekse ihracat gelirleri içindeki payõ
itibarõyla Tablo 4.1.l’de görüldüğü gibi, tarõm sektörünü geride bõrakmõş bulunmaktadõr.
Öyle ki, 1970 yõlõnda GSMH içinde tarõm yüzde 30,7, sanayi yüzde 17,5 paya sahipken bu
oranlar, 1998 yõlõnda tarõmda yüzde l3,5’e gerilerken, sanayide yüzde 28’e yükselmiştir.
Sanayi sektörünün ülke ekonomisi içindeki ağõrlõğõ, ihracatta sektör paylarõ itibarõyla daha
açõk olarak görülmektedir. 1970 yõlõnda tarõm yüzde 74,9, sanayi yüzde l8,4’lük paya
sahipken, 1998 yõlõnda tarõmõn payõ sadece yüzde 10,1 olmuş, sanayinin payõ yüzde 89,8’e
yükselmiştir.
Sanayileşme, geleneksel tarõm toplumundan modern sanayi toplumuna geçişin
yaşandõğõ bir değişim süreci olmakla beraber, toplumun sosyo-kültürel yapõsõ ve ekonomik
sistemini de bir bütün olarak etkilemektedir.
Tablo 4.1.1: Türkiye’de GSMH ve İhracat Gelirleri İçindeki Sektör Paylarõ (Yüzde)
YILLAR
1970
1975
1980
1985
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
GSMH’de Sektör Paylarõ (1987) Yõlõ Fiyatlarõyla(1)
Tarõm
Sanayi
Hizmetler
30,7
17,5
51,7
24,5
20,6
55,0
24,2
20,5
55,4
19,4
23,6
57,0
16,3
25,9
57,9
16,1
26,5
57,4
15,8
26,5
57,8
14,5
26,5
59,0
15,3
26,6
58,1
14,4
27,7
57,9
14,0
27,7
58,3
13,1
28,6
56,3
13,5
28,0
58,5
İhracatta Sektör Paylarõ(2)
Tarõm
Sanayi
Hizmetler
74,9
18,4
6,6
------57,4
36,0
6,6
21,6
75,3
3,1
17,4
79,9
2,5
19,0
78,6
2,1
14,5
83,5
1,8
14,9
83,4
1,5
12,7
85,7
1,5
9,9
88,2
1,8
10,6
87,4
1,6
10,3
89,6
0,1
10,1
89,8
0,1
Kaynak: 1) DİE, Türkiye İstatsitik Yõllõğõ, 1997, Nisan, 1998, s: 647;
2) DPT, Ekonomik ve Sosyal Göstergeler (1950-1998), Aralõk 1997, s: 35.
Sanayi sektörünün gelişmesi tarõm ve hizmetler sektörlerini de olumlu yönde
etkilemektedir. Tarõm sektörü, gelişmesini sürdürmek ve verimliliğini artõrmak için sanayi
sektöründen girdi almak zorunda olduğu gibi, bu sektöre hammadde de sağlamaktadõr.
Sanayinin gelişmesiyle beraber ticari ve mali kesim ile diğer hizmetler sektörü faaliyetleri
de canlõlõk kazanarak yaygõnlaşmaktadõr Bunun yanõnda, sanayi, gerek yan sanayi dallarõnõ
gerekse iç ve dõş sermaye kanallarõnõ harekete geçirerek kendi kendini yenileyen bir
mekanizmanõn oluşmasõnõ sağlamaktadõr. Bu anlamda, sanayileşme sosyo-ekonomik
gelişme ya da kalkõnmanõn temel dinamiğini oluşturmaktadõr.1
1
DPT İllerin Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Sõralamasõ Araştõrmasõ ( 1996 ), Bülent Dinçer, Metin Özaslan, Erdoğan Satõlmõş, Ya. No.
DPT:24466, Ankara, 1996 s:24-25
1
Bölgeler arasõ gelişmişlik farklõlõklarõ Türkiye için yeni değildir. Ancak, bu sorunlar
son on yõl içinde gerek kapsam, gerekse nitelik açõsõndan değişim geçirmiş, ülkeyi ivedi ve
kalõcõ çözüm arayõşlarõna yöneltmiştir. Ülkede, bölgeler arasõ gelişmişlik farklõlõklarõnõ
giderme yönündeki çalõşmalar 1970’li yõllarda başlatõlmõştõr. Bu dönemde kalkõnmada
birinci ve ikinci derecede öncelikli iller belirlenmiştir (Kalkõnmada Öncelikli İller, KÖİ).
Bu illerin çoğunluğu Doğu Anadolu (Güneydoğu dahil) illeridir. Dördüncü Beş Yõllõk
Kalkõnma Planõ (1979-1983), ülke kaynaklarõnõn tahsisini bu önceliklere göre
gerçekleştirmiştir. Başlõca amaç, bu illerin ekonomik ve toplumsal alt yapõlarõnõ kõsa
sürede tamamlayabilmeleri için gerekli kaynaklarõ sağlamak, sanayi ve hizmetler
alanõndaki yatõrõmlarõ hõzlandõrmak ve gelir düzeylerini yükseltmek olmuştur. Bu
bölgelerde kõrsal ekonomiyi geliştirmek amacõyla bazõ ulusal ve uluslararasõ projeler de
uygulamaya konulmuştur.1
Böylece, bölgesel kalkõnma, Dördüncü Beş Yõllõk Kalkõnma Planõ’ndan başlayarak,
beş yõllõk planlarda, ayrõca tanõmlanan bir ulusal hedef konumuna gelmiştir. Ancak,
Yedinci Beş Yõllõk Kalkõnma Planõ’nda (1996-2000), gündemdeki kalkõnma sorunu; “elde
edilen başarõlara rağmen, kalkõnmada öncelikli illerdeki kalkõnma sürecinin yavaşlamasõ ve
bölgeler arasõ gelişmişlik farklõlõklarõnõn sürmesi, sorunun hala ortada olduğunu
göstermektedir.” şeklinde ifade edilmektedir.2
Türkiye’nin bu bağlamdaki en iddialõ girişimi, 1980’li yõllarda Güneydoğu Anadolu
Projesi (GAP) olarak gündeme gelmiştir. Bölgenin kalkõnmasõna yönelik çabalar 1989
yõlõndan itibaren “Güneydoğu Anadolu Projesi Master Plan Çalõşmasõ” doğrultusunda
devam etmektedir. GAP’nde elde edilen deneyim, birikim ve başarõlar; Güneydoğu
Anadolu kadar az-hatta bazõ yöreleri itibarõyla daha az-gelişmiş olan Doğu Anadolu
Bölgesi’ni gündeme getirmiş ve bu amaçla Doğu Anadolu Projesi (DAP) Ana Planõ
çalõşmalarõna başlanmõştõr.
4.1.2. Doğu Anadolu Bölgesi’nin Ekonomik Yapõsõnõn, Türkiye ve Güneydoğu
Anadolu Bölgesi ile Karşõlaştõrmasõ
Doğu Anadolu Bölgesi ve Bölge illerinin; bazõ ekonomik gelişmişlik göstergeleri
itibarõyla, Türkiye geneli ve Güneydoğu Anadolu Bölgesi ile karşõlaştõrõlmasõ amacõyla
Tablo 4.1.2 hazõrlanmõştõr. Tablodan görüleceği gibi, istihdamõn sektörel dağõlõmõ; Doğu
Anadolu Bölgesi, Türkiye geneli ve Güneydoğu Anadolu Bölgesi’ne göre daha fazla tarõm
ağõrlõklõ bir yapõ göstermektedir. Tarõmsal istihdamõn toplam istihdam içindeki oranõ;
Türkiye’de yüzde 53,7 ve Güneydoğu Anadolu’da yüzde 69,2 iken, Doğu Anadolu
Bölgesi’nde yüzde 73,5’dir. İstihdamõn iller itibarõyla dağõlõmõnda göze çarpan en önemli
nokta, tarõmsal istihdamõn Elazõğ, Malatya, Erzincan ve Erzurum gibi göreli olarak daha
fazla sanayileşmiş illerde bölge ortalamasõndan daha düşük (yüzde 62-69 arasõ) olmasõdõr.
Anõlan illerde, sanayide istihdam edilenler (yüzde 4-7 arasõ) ile ticarette istihdam
edilenlerin oranlarõ (yüzde 4-6 arasõ), diğer illerden ve Güneydoğu Anadolu
ortalamalarõndan yüksek, Türkiye ortalamasõndan ise düşüktür. Öte yandan, tarõmsal
istihdamõn son derece yüksek olmasõna karşõn, kõrsal nüfus başõna tarõmsal üretim değeri
1993 yõlõ cari fiyatlarõyla 16,3 milyon lira iken bu değer; Türkiye ortalamasõndan (18,2
1
2
GAP Kalkõnma İdaresi Başkanlõğõ, Sürdürülebilir Kalkõnma Programõ, Eylül, 1997, s.4
DPT, Yedinci Beş Yõllõk Kalkõnma Planõ (1996-2000)
2
milyon lira) daha düşük, Güneydoğu Anadolu Bölgesi ortalamasõndan (14,3 milyon lira)
daha yüksektir.
Doğu Anadolu Bölgesi’nin Türkiye tarõmsal üretim değerine katkõsõ yüzde 6,67 gibi
bir oranla Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nin katkõsõnõn (yüzde 11,16) yaklaşõk yarõsõ
kadardõr. Bölgede bu paya en büyük katkõda bulunan iller yine göreli olarak sanayileşmiş
bulunan Elazõğ, Erzincan, Erzurum ve Malatya gibi illerdir. Ağrõ ve Van’õn değerleri bu
illere yakõndõr.
Sanayi göstergeleri bakõmõndan da Doğu Anadolu Bölgesi diğer bölgelere göre en
alt sõrada yer almaktadõr. 1993 yõlõ verilerine göre imalat sanayii işyeri sayõsõ Türkiye
genelinin ancak yüzde 1,4’ünü oluşturmakta, il başõna düşen işyeri sayõsõ ise bölgede yüzde
9,2 iken Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde 31’dir. İmalat sanayii işyeri sayõsõ en yüksek
olan iller arasõnda, Elazõğ, Erzurum, Malatya, Erzincan ve Van gibi göreli olarak
sanayileşmiş illerdir.
Doğu Anadolu Bölgesi’nde kişi başõna imalat sanayii katma değeri (1,2 milyon
TL.); Güneydoğu Anadolu Bölgesi değerinden (3,9 milyon TL.) yaklaşõk 3 kat, Türkiye
genelinden (7,6 milyon TL.) altõ kat daha düşüktür. Ancak, Bölge illeri arasõnda kişi başõna
katma değerler bakõmõndan büyük farklõlõklar bulunmakta olup, en yüksek katma değerlere
sõrasõyla, Malatya (3,9 milyon TL.), Elazõğ (2,4 milyon TL.) ve Erzincan (1,5 milyon TL.)
gibi göreli olarak sanayileşmiş iller sahip bulunmaktadõr.
Doğu Anadolu Bölgesi’nin Türkiye’nin GSYİH içindeki payõ (yüzde 4,2), bölgeler
arasõnda en alt sõrada iken, Güneydoğu Anadolu Bölgesi yüzde 5,2 oranõ ile 6. sõradadõr.
Öte yandan gayrisafi hasõlaya katkõsõ bakõmõndan iller arasõnda büyük farklõlõklar
bulunmaktadõr. Bu durum Tablo 4.1.2’de, illerin Bölge gayrisafi hasõlasõ içindeki paylarõ
incelendiğinde görülmektedir. Bölge’de yaratõlan gayrisafi hasõlanõn yaklaşõk 1/5’ini
(yüzde 20,4) Malatya sağlamakta, daha sonra sõrasõyla, Elazõğ (yüzde 16), Erzurum (yüzde
15,3), Van (yüzde 10,5) ve Erzincan (yüzde 7,5) gelmekte; geriye kalan yaklaşõk yüzde 30
diğer tüm illere dağõlmaktadõr. Bölgede tarõmsal katma değer son derece düşük olduğuna
göre, Bölge’de yaratõlan hasõlanõn yüzde 70’lik bölümünün, başta Malatya ve Elazõğ olmak
üzere, göreli olarak daha sanayileşmiş bu illerden sağlanmasõ doğal görülmektedir.
3
Tablo 4.1.2: Doğu Anadolu Bölgesi’nin Genel Olarak ve İllere Göre Türkiye ve Güneydoğu Anadolu Bölgesi ile Ekonomik
Gelişmişlik Karşõlaştõrmasõ
Ekonomik Gelişmişlik
İSTİHDAM
1- Tarõm
2. Sanayi
3. Ticaret
TARIM
4. Kişi Başõna Tarõmsal Üretim Değeri TL
5. Türkiye’nin Tarõmsal Üretim (Yüzde) TL
SANAYİ
6- İşyeri
7- Kişi Başõna Katma Değer
MALİ
8- Gayrisafi Yurtiçi Hasõla
Bölgenin GSYH’sõna Katkõsõ)
9- Banka
10- Mevduat
11- Mevduat (Yüzde)
12- Kredi
13- Kredi (Yüzde)
14- Kamu Yatõrõm Harcamalarõ
a) Toplam
b) Bölge içi dağõlõm
c) Kişi başõna
15- Özel Sektör Yatõrõm Teşvikleri
a) Belge adedi
b) Yatõrõm tutarõ
c) İstihdam (kişi)
16- İhracat (ABD Dolarõ-$)
17- İthalat (ABD Dolarõ-$)
Ağrõ
Ardahan
Bayburt
Bingöl
Bitlis
Elazõğ
Erzincan
Erzurum
Gümüşhane
76,4
3,0
2,9
85
2,1
1,8
75,4
2,5
3,7
79,6
1,9
2,7
75,3
3,3
2,9
63,4
6,9
4,9
62,2
5,4
4,6
70
4,1
4,1
74,7
3,1
3,1
12.162.800
0,8
23.420.830
0,5
18.869.443
0,3
13.853.530
0,5
13.145.745
0,6
13.745.488
0,7
22.327.563
0,8
14.152.759
1,4
16.137.565
0,4
6
171.835
1
---
3
---
2
---
6
108.276
34
2.359.270
13
1.506.497
27
652.669
2
---
0,2
4,6
18
19.979.754
0,07
1,8
10
45.168.958
0,1
3,2
12
39.980.028
0,2
4,6
19
25.948.278
0,6
16
28
106.981.986
0,3
7,5
25
89.573.497
0,6
15,3
54
49.525.873
0,1
2,7
15
96.324.772
3,2
6.656.411
2,5
2,0
39.869.167
4,1
0,05
1,4
9
112.861.88
8
3,8
67.372.642
5,4
3,2
9.885.363
1,9
3,0
8.181.022
2,2
18,9
24.185.093
10,0
8,5
43.931.917
9,8
14,7
23.017.618
16,0
5,0
21.833.615
2,7
2.171.178
2,5
4.658.600
362.145
0,4
2.815.930
937.933
1,1
9.413.403
22.788.399
27,2
97.058.644
454.586
0,5
1.338.415
2.979.374
3,5
5.747.693
4.012.943
4,7
14.325.901
8.278.977
9,7
9.480.226
4.144.391
4,9
26.913.375
7
2.204.606
414
6,1
1,7
3
743.437
316
0,0
0,0
1
236.310
56
0,0
0,2
------1,2
0,0
6
1.838.591
856
0,0
0,0
20
9.986.766
1.107
78,4
7,2
7
3.361.116
291
1,8
4,8
19
12.617.790
1.952
16,6
6,9
2
3.701.777
210
0,0
0,0
4
Tablo 4.1.2: Doğu Anadolu Bölgesi’nin Genel Olarak ve İllere Göre Türkiye ve Güneydoğu Anadolu Bölgesi ile Ekonomik
Gelişmişlik Karşõlaştõrmasõ (Devam)
Ekonomik Gelişmişlik
İSTİHDAM
1- Tarõm
2, Sanayi
3, Ticaret
TARIM
4. Kişi Başõna Tarõmsal Üretim Değeri TL
5. Türkiye’nin Tarõmsal Üretim (Yüzde) TL
SANAYİ
6- İşyeri
7- Kişi Başõna Katma Değer
MALİ
8- Gayrisafi Yurtiçi Hasõla
Bölgenin GSYH’ õna Katkõsõ b)
9- Banka
10- Mevduat
11- Mevduat (Yüzde)
12- Kredi
13- Kredi (Yüzde)
14- Kamu Yatõrõm Harcamalarõ
a) Toplam
b) Bölge içi dağõlõm
c) Kişi başõna
15- Özel Sektör Yatõrõm Teşvikleri
a) Belge adedi
b) Yatõrõm tutarõ
c) İstihdam (kişi)
16- İhracat (ABD Dolarõ-$)
17- İthalat (ABD Dolarõ-$)
Hakkari
Iğdõr
Kars
Malatya
Muş
Tunceli
Van
Doğu
Anadolu
Güneydoğu
Anadolu
Türkiye
64,9
1,8
2,6
81,4
2,6
3,2
71,7
3,7
3,1
64,0
7,1
5,7
84,6
2,1
2,0
72,6
1,9
2,6
73,7
3,0
3,7
73,5
3,4
3,4
69,2
5,2
4,8
53,7
12,8
7,9
8.771.790
0,2
15.752.985
0,3
15.297.890
0,8
12.479.457
0,9
14.208.926
0,9
37.397.288
0,6
8.561.116
0,8
16.267.825
6,7
14.303.025
11,1
18.206.054
100,0
2
---
0
0
9
536.814
27
3.861.134
3
---
2
---
10
501.530
147
1.212.253
217
3.932.931
10.541
7.596.132
0,11
3,0
8
22.563.788
1,7
4.321.994
0,8
0,07
2,2
10
64.004.196
3,2
54.729.040
6,4
0,2
4,4
21
52.045.086
5,7
46.727.040
12,0
0,8
20,4
43
77.555.369
21,5
32.029.991
20,8
0,15
4,2
14
17.752.166
2,6
10.436.075
3,5
0,08
2,3
15
4,2
100,0
300
52.391.488
100,0
22.318.591
100,0
5,2
--227
40.088.399
100,0
--6242
207.858
4,3
45.131.098
3,1
0,4
10,5
23
29.793.933
7,7
11.327.823
6,9
33.677.861
204.040.887
2.777.560
6.251.653
2.724.241
7.933.901
11.062.433
6.142.462
5.432.423
83.372.275
68.926.579
2.097.564.91
5
3,2
12.662.972
7,4
43.000.971
3,2
8.434.887
9,3
9.733.594
7,3
26.198.961
6,3
71.202.095
100,0
7.122.443
14.848.380
11.246.024
33.365.650
1
815.000
10
0,1
0,0
9
2.763.064
566
0,0
0,8
7
2.437.130
567
12,0
1,2
32
22.854.858
2.067
78,0
15,4
3
732.672
181
0,0
0,0
------0,0
0,0
6
1.514.971
220
2,5
0,9
120
61.870.001
8.547
21,9
4,4
414
235.467.902
19.380
45,14
34,8
5
145.548.740
5.132
3.317.417.657
334.846
273,1
324,0
1. Tarõmda çalõşanlarõn toplam istihdam oranõ, yüzde (1990)
2. Sanayide çalõşanlarõn toplam istihdam oranõ, yüzde (1990)
3. Ticarette çalõşanlarõn toplam istihdam oranõ, yüzde (1990)
4. Kõrsal nüfus başõna tarõmsal üretim değeri, TL. (1993).
5.Tarõmsal üretim değerinin Türkiye içindeki payõ, yüzde (1993).
6. İmalat sanayi işyeri sayõsõ, adet (1993).
7. Kişi başõna imalat sanayii kalma değeri TL (1993).
8. Türkiye GSYH’sõ içindeki payõ, yüzde (1998 sabit fiyatlarõyla, 1997).
Doğu Anadolu gayrisafi hasõlasõ içindeki yüzde payõ, (1998 sabit fiyatlarõyla, 1997).
9. Banka şube sayõsõ (1993).
10. Kişi başõna banka mevduatõ TL, 1997 (1998 sabit fiyatlarõyla).
11. Doğu Anadolu toplam banka mevduatõ içindeki pay, yüzde (1998 sabit fiyatlarõyla, 1997).
12. Kişi başõna banka kredileri, TL (1998 sabit fiyatlarõyla, 1997).
13. Doğu Anadolu toplam banka kredileri içindeki pay, yüzde (1998 sabit fiyatlarõyla, 1997).
14. Toplam kamu yatõrõmlarõ, milyon TL 1997 (1998 sabit fiyatlarõyla).
Toplam kamu yatõrõmlarõ içinde il paylarõ, yüzde (1998 sabit fiyatlarõyla, 1997).
15. 1997 yõlõ içinde verilen teşvik belge sayõsõ
Yatõrõm tutarõ, milyon TL. (1997 cari fiyatlarõyla)
Yaratõlan istihdam (kişi)
16. Kişi başõna ihracat, ABD dolarõ (1993)
17. Kişi başõna ithalat, ABD dolarõ (1993).
Kaynaklar:
DPT, İllerin Sosvo-Ekonomik Gelişmişlik Sõralamasõ Araştõrmasõ 1996.
DPT, İller ve Bölgeler İtibarõyla Çeşitli Göstergeler. 1998.
DPT, İller İtibarõyla Çeşitli Göstergeler. 1997.
6
Doğu Anadolu Bölgesi’nde il başõna ortalama 20 banka şubesi düşerken,
Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde 28 banka şubesi düşmektedir (Tablo 4.1.2). Öte yandan
gerek fert başõna, gerekse toplam mevduat yönünden Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nin
üzerindedir. Türkiye genelindeki toplam mevduatõn yüzde 1,6’sõ Bölge’de yer alõrken, bu
oran Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde yüzde 1,3 ‘dür. Bölgedeki toplam mevduatõn illere
dağõlõmõnda (Tablo 4.1.2) karşõmõza yine göreli olarak sanayileşmiş Malatya, Elazõğ,
Erzurum ve Van gibi iller çõktõğõ halde; kişi başõna düşen banka mevduatõnda çok ilginç bir
durumla karşõlaşõlmaktadõr. Kişi başõna mevduat sõralamasõnda yukarõdaki iller dõşlandõğõ
takdirde, Tunceli yaklaşõk 146 milyon TL. ile en başta yer almakta, onu sõrasõyla; Bayburt
(113 milyon TL.), Gümüşhane (96 milyon TL.), Iğdõr (64 milyon TL.), Kars (52 milyon
TL. ) ve Ardahan (45 milyon TL.), izlemektedir. Dolayõsõyla, göreli olarak daha az
gelişmiş Tunceli, Bayburt, Gümüşhane, Iğdõr, Kars ve Ardahan’da önemli ölçüde bir
tasarruf ve yönlendirilmesi halinde yatõrõm potansiyeli bulunmaktadõr.
Bölge’deki banka kredilerinde de benzeri bir durum söz konusudur. Türkiye
genelindeki toplam banka kredilerinin yüzde 1,0’i Bölge’de, yüzde 1,6, G. Doğu
Anadolu’da yer almakta; illere göre kişi başõna düşen kredilerde Bayburt (67 milyon TL.),
Iğdõr (55 milyon TL.), Kars (47 milyon TL.), Tunceli (45 milyon TL.) ve Ardahan (40
milyon) gibi göreli olarak az gelişmiş iller, daha gelişmiş illerin önünde yer almaktadõr
(Tablo 4.1.2).
Kamu yatõrõm harcamalarõnda durum, mevduat ve banka kredilerinde ki durumun
tersine dönmekte, Malatya, Erzincan ve Erzurum gibi iller yaklaşõk yüzde 3-9 gibi paylar
alõrken, bu kez diğer ölçütlere göre geri kalmõş Bingöl (yüzde 27,2), Muş (yüzde 13,2),
Tunceli (yüzde 7,3) ve Van (yüzde 6,3) gibi iller en yüksek paylarõ almaktadõrlar. Anõlan
geri kalmõş illerin nüfuslarõ da az olduğundan, kişi başõna kamu yatõrõmlarõ bu illerde diğer
illerin 5-10 katõna kadar çõkabilmektedir. Öte yandan, kişi başõna kamu yatõrõm harcamalarõ
Bölge ortalamasõ (14,8 milyon TL) olarak Türkiye ortalamasõnõn (33,4 milyon TL)
yaklaşõk yüzde 40’õdõr. Bölge ortalamasõ Güneydoğu Anadolu ortalamasõ ile (11,2 milyon
TL.) karşõlaştõrõldõğõnda yüksek görünmekle birlikte, proje bazõnda illere dağõtõlamayan ve
muhtelif iller başlõğõ altõnda verilen GAP yatõrõmlarõ bunun dõşõndadõr.
Tablo 4.l.2’de görüldüğü gibi, yatõrõm teşvikleri gerek belge sayõsõ ve yatõrõm
tutarlarõ, gerekse yaratõlan istihdam bakõmõndan yine Bölge’nin gelişmiş illeri olan
Malatya, Elazõğ, Erzurum ve Erzincan gibi illerde ağõrlõk kazanmakta, fakat kamu
yatõrõmlarõndan önemli pay alamayan Ağrõ, Bitlis, Iğdõr, Kars ve Van gibi illerde de göreli
olarak yüksek boyutlara ulaşmaktadõr.
Bölge’deki ekonomik dengesizliğin boyutlarõnõ en çarpõcõ şekilde gösteren iki
gösterge, kişi başõna ihracat ve ithalat değerleridir. Kişi başõna ihracat; Türkiye genelinde
273 dolar, Güneydoğu Anadolu’da 45 dolar iken, Bölge’de yaklaşõk 22 dolar’dõr. Kişi
başõna ithalat ise Türkiye genelinde 324 dolar, Güneydoğu Anadolu’da 35 dolar iken,
bölgede sadece 4,3 dolar’dõr. Bu değerlerin son derece düşük olmasõ yanõnda, Bölge’de
kişi başõna ihracatõn kişi başõna ithalatõn yaklaşõk 5 katõ olduğu da görülmektedir.
7
4.1.3. Doğu Anadolu Bölgesi İmalat Sanayiinin Genel Yapõsõ
4.1.3.1. 1993 Yõlõ Genel Sanayi ve İşyerleri Sayõm Sonuçlarõna Göre İmalat
Sanayiinin Genel Yapõsõ
Doğu Anadolu Bölgesi’ndeki imalat sanayii kuruluşlarõnõn sektörel dağõlõmõ Grafik
4.l.l’de görülmektedir. Bu sanayiinin il ve sektörler bazõnda ayrõntõlõ bir incelenmesine
geçmeden önce; işyeri sayõsõ, çalõşanlarõn yõllõk ortalama sayõsõ, çevirici güç kapasitesi,
kapasite kullanõm oranlan ve yaratõlan katma değer gibi göstergeler yönünden Türkiye
imalat sanayii ile karşõlaştõrõlmasõ yararlõ görülmüş ve Tablo 4.1.3 bu amaçla
hazõrlanmõştõr. Tablodan görüldüğü gibi, 10 + işçi çalõştõran işletme sayõsõnõn ülke geneline
oranõ sadece yüzde 1,4’tür. Ancak bu oran kamu sektöründe yüzde 11,9’a çõkmaktadõr.
Dolayõsõyla, işletme statüleri bakõmõndan sayõ olarak özel sektör işletmeleri ağõrlõklõ
görünmekle birlikte istihdam açõsõndan kamu işletmeleri Türkiye’de Bölgeden daha fazla
ön plana çõkmakta, bu da Doğu Anadolu Bölgesi’ndeki kamu işletmelerinin daha küçük
ölçekte olduğunu göstermektedir. Gerçekten de kamu işletmesi başõna Türkiye genelinde
500 çalõşan düşerken, Doğu Anadolu Bölgesi’nde 316 çalõşan düşmektedir.
İmalat sanayiindeki çevirici güç kapasitesi bakõmõndan da kamu sektörü
işletmelerinin Doğu Anadolu Bölgesi’ndeki ağõrlõğõ açõkça görülmektedir. Toplam çevirici
gücün Türkiye genelinde; yüzde 29’u kamu işletmelerinde, yüzde 71’i özel sektör
işletmelerinde yer alõrken, bu oranlar Doğu Anadolu Bölgesi’nde sõrasõyla yüzde 79 ve
yüzde 21 olmaktadõr. Nitekim, Bölgedeki çevirici gücün (BG) Türkiye içindeki payõ kamu
sektöründe yüzde 5,5’e ulaşõrken, özel sektörde yüzde 0,6’sõda kalmaktadõr.
8
Tablo 4.1.3: Doğu Anadolu Bölgesi İmalat Sanayiinin Türkiye İmalat Sanayii İle
Karşõlaştõrmasõ (10+, 1993)
Türkiye
Sayõ veya
değer
İŞ YERİ SAYISI (10+)
TOPLAM
KAMU
ÖZEL
ÇALIŞANLARIN YILLIK ORT .SAYISI
TOPLAM
KAMU
ÖZEL
YIL SONUNDA KURULU TOPLAM
ÇEVİRİCİ GÜÇ (BEYGİR GÜCÜ)
TOPLAM
KAMU
ÖZEL
KATMA DEĞER (MİLYAR TL)
TOPLAM
KAMU
ÖZEL
ÇALIŞAN BAŞINA KATMA DEĞER
(MİLYON TL)
TOPLAM
KAMU
ÖZEL
Doğu Anadolu
Yüzde
Sayõ veya
Değer
Doğu
Anadolu’nun
Türkiye içindeki
payõ
(Yüzde)
Yüzde
10.137
393
9.734
100,0
4,0
96,0
145
47
98
100,0
33,0
67,0
1,4
1,9
1,0
936.921
196.591
740.330
100,0
21,0
79,0
20.544
14.879
5.665
100,0
72,0
28,0
2,2
7,6
0,8
11.603.648
3.422.430
8.181.218
100,0
29,0
71,0
237.972
187.511
50.461
100,0
79,0
21,0
2,1
5,5
0,6
921.275
223.215
698.061
100,0
24,0
76,0
13.823
10.113
3.710
100,0
73,0
27,0
1,5
4,5
0,5
983
1.135
943
673
679
654
Kaynak: DİE, Ekonomik ve Sosyal Göstergeler, Erzurum, 1997’den yararlanarak hazõrlanmõş olup, verilen
sayõ ve değerler 1993 Genel sanayi ve İşyerleri Sayõm Sonuçlarõdõr. Yüzde paylar ve çalõşan başõna katma
değer rakamlarõ tarafõmõzdan hesaplanmõştõr.
Grafik 4.1.1: Doğu Anadolu Bölgesi’nde İmalat Sanayii Kuruluşlarõnõn Sektörel
Dağõlõmõ
9,7
2,1
Metal Ana
10,4
4,2
Kimya
0
3,5
Kereste
9,7
60,4
Gõda,İçki, Tütün
%
0
10
20
30
40
50
60
70
Kaynak: DİE,1993 yõlõ Genel Sanayi ve İş Yerleri Sayõm sonuçlarõndan yararlanõlarak hazõrlanmõştõr.
9
Gerek Türkiye, gerekse Doğu Anadolu Bölgesi’nde çalõşanlarõn yõllõk ortalama
sayõsõ ile kurulu çevirici güç büyüklüğünün, kamu ve özel sektör işletmeleri arasõndaki
dağõlõmõnda göze çarpan pozitif ilişki, işletmelerde yaratõlan katma değer açõsõndan da
benzer şekilde ortaya çõkmaktadõr. İmalat sanayiinde yaratõlan katma değerin Türkiye
genelinde yüzde 24’ü kamu işletmelerinden, yüzde 76’sõ özel sektör işletmelerinden
kaynaklanõrken, bu oranlar Doğu Anadolu Bölgesi’nde yaklaşõk olarak tersine dönmekte,
bu kez yüzde 73’ü kamu’dan, yüzde 27’si de özel sektörden kaynaklanmaktadõr.
Burada akla verimlilik konusu gelmektedir. Acaba, Türkiye geneli ile Doğu
Anadolu Bölgesi’nde kamu sektörü ile özel sektör arasõnda iş gücü verimliliği açõsõndan
farklõlõk var mõdõr? Katma değer rakamlarõ çalõşanlarõn yõllõk sayõlarõna bölündüğünde
çalõşan başõna katma değer verileri elde edilmektedir. Tablo 4.1.3’ün son bölümünden de
görüleceği üzere iş gücü verimliliği Türkiye genelinde Doğu Anadolu Bölgesi’ne göre
kamu sektöründe yaklaşõk 2 kat, özel sektörde ise yaklaşõk 1,5 kat daha yüksektir. Bu
durum, bir yandan Doğu Anadolu Bölgesi’nde göreli olarak daha küçük ve kapasite
kullanõm oranlarõ Türkiye geneline göre yüzde 50-100 nispetinde düşük olan işletmelerin
ölçek ekonomisinden gereği kadar yararlanamamasõndan, bir yandan da çalõşanlarõn yaşam
kalitesinden kaynaklanõyor olabilir. Türkiye genelinde ve Bölge’deki işletmelerde kapasite
kullanõm oranlarõ Tablo 4.1.4 ve 4.1.5’de verilmektedir. Yõllar itibarõyla kapasite kullanõm
oranlarõ bölgedeki firmalarõn kapasite kullanõm oranlarõ ile karşõlaştõrõldõğõnda, söz konusu
oranõn bölge işletmelerinde çok düşük (yüzde 47,4) olduğu görülmektedir.
Doğu Anadolu Bölgesi imalat sanayiinde yaratõlan katma değerin, Türkiye ile
karşõlaştõrmalõ olarak, sektörler itibarõyla dağõlõmõ Tablo 4.1.6’da verilmektedir. Tablodan
görüldüğü gibi, üretilen katma değerin yüzde 73’ü kamu sektörü, yüzde 27’si ise özel
sektör tarafõndan sağlanmaktadõr. Öte yandan gerek üretilen katma değer, gerekse ileride
sektörler itibarõyla işgücünün dağõlõmõndan görüleceği üzere, gõda-içki-tütün, tekstil, metal
ve taş ve toprağa dayalõ sanayiler Bölge’de öncü sektörleri oluşturmaktadõr.
Sonuç olarak, Doğu Anadolu Bölgesi imalat sanayii, Türkiye geneli içinde
Bölgenin doğal ve insan kaynaklarõ yönünden yeterli bir paya ve verimliliğe sahip
bulunmamaktadõr.
Tablo 4.1.4: Türkiye Genelinde İmalat Sanayiinde Kapasite Kullanõm Oranlarõ
Yõl
1990
1991
Yõllõk Ülke Ortalamasõ
76,2
74,2
1992
76,4
1993
79,5
1994
73,0
1995
78,6
1996
78,0
Kaynak: DPT, Ekonomik ve Sosyal Göstergeler (1950-1998), Aralõk, 1997, s: 19.
10
Tablo 4.1.5: Üretim Konularõna Göre Doğu Anadolu Bölgesi İlleri Sanayi Tesisleri
KOD
2302
2901
3111
3112
3114
3115
3116
3118
3119
3121
3122
3132
3134
3211
3212
3213
3214
3221
3231
3240
3311
3319
3320
3411
3412
3421
3512
3513
3521
3523
3529
3541
3544
3551
3559
3560
3620
3691
3692
3699
3710
3720
3812
3813
3819
3822
3829
3931
3833
3839
3843
3851
3909
Toplam Firma
Sayõsõ
SEKTÖR
Demir cev. Dõşõndaki metalik cevher üretimi
Taş, kum, kil ve benzeri madde ocaklarõ işletmesi
Mezbaha ürünleri imalatõ
Süt ve süt ürünleri sanayii
Su ürünleri işleme sanayi
Bitkisel ve hayvansal yağlar sanayi
Un ve unlu ürünler sanayi
Şeker üretimi ve arõtõmõ sanayi
Şekerleme, kakao, çikolota vb maddeler sanayi
Bakliyat üretimi
Yem sanayi
Şarap sanayi
Alkolsüz içkiler, gazlandõrõlmõş meyve sularõ vb.
Dokuma sanayi
Hazõr dokuma eşya üretimi(Giyim eşyasõ dõşõnda)
Örme sanayi
Halõ vekilim sanayi
Deri ve kürk giyim eşyasõ sanayi
Deri işleme sanayi
Ayakkabõ sanayi
Kereste ve parke sanayi
Diğer ağaç ve mantar ürünleri sanayi
Ağaç mobilya ve döşeme sanayi
Selüloz kağõt ve karton sanayi
Kağõt ve kartondan ambalaj maddeleri sanayi
Basõm yayõn ve bunlara bağlõ sanayi
Kimyasal gübre, tarõmsal ilaçlar sanayi
Sentetik reçine, plastik, yapay ve sentetik lif sanayi
Boya vernik lak sanayi
Sabun temizleyici madde parfüm vb. sanayi
Diğer kimyasal ürünler sanayi
Bitüm kökenli inşaat izolasyon ve bağlayõcõ madde
LPG dolum işlemleri
Tekerlek iç ve dõş lastiği yapõmõ
Diğer lastik ürünleri sanayi
Plastik madden eşya yapõm sanayi
Cam ve cam ürünleri sanayi
Pişmiş kilden yapõ gereçleri sanayi
Çimento alçõ ve kireç san.
Diğer yapõ elemanlarõ üretim sanayi
Demir çelik metal ana sanayi
Demir çelik dõşõnda metal ana sanayi
Metal mobilya ve donatõm sanayi
Metal yapõ malzemesi sanayi
Diğer metal eşya sanayi
Yarõmsal makine ve ger. Yapõm- onarõm sanayi
Diğer makine ve gereçleri yapõm sanayi
Elektrikli sanayi makineleri ve aygõtlarõ sanayi
Elektrkli ev aletleri sanayi
Diğer elektrik makine ve aletleri yapõm sanayi
Motorlu kara taşõtlarõ yapõm montaj ve onarõm
Mesleki ilmi aletler ile ölçme ve kontrol aletleri
Başka yerde sõnõflandõrõlmamõş imalat sanayi
TOPLAM
3
2
15
17
2
4
65
17
3
56
19
1
5
28
5
22
1
1
3
2
5
1
18
1
1
1
1
8
2
4
1
2
8
1
6
13
4
21
12
19
3
1
4
1
17
5
6
1
1
2
4
2
5
452
Toplam işçi
sayõsõ
20
25
601
242
84
132
826
152
67
1.158
350
20
175
1.111
236
258
25
42
58
130
61
366
9
10
23
81
45
15
50
5
40
200
34
625
378
341
91
12
46
20
251
99
101
8
67
40
128
84
8.942
Ort. Kapasite
Kullanõm Oranõ
(Yüzde)
88,0
100,0
48,7
40,7
100,0
46,0
65,5
72,5
21,0
67,8
41,3
50,0
51,5
53,5
50,0
50,0
50,0
10,0
30,0
80,0
61,5
54,4
100,0
25,0
2,0
56,3
17.5
67,5
6,0
42,3
60,0
30,8
88,8
52,6
52,6
47,5
58,2
60,6
100,0
41,3
45,0
61,9
12,5
80,0
33,0
62,5
75,0
27,5
59,3
47,4
Kaynak: Plan Bölgesi Ticaret ve Sanayi Odalarõndan elde edilen verilerden derlenmiştir.
11
Tablo 4.1.6: Doğu Anadolu Bölgesi İmalat Sanayii Katma Değerinin Sektörler
İtibarõyla Türkiye ile Karşõlaştõrmasõ (10+, 1993)
TÜRKİYE
(Milyon TL.)
(3) İmalat Sanayii
(31) Gõda, İçki, Tütün
(32) Tekstil
(33) Orman Ürünleri
(34) Kağõt Ürünleri
(35) Kimya,Petrol,Plastik
(36) Taş ve Toprağa Dayalõ
(37) Metal Ana Sanayii
(38) Metal, Eşya, Makine
(39) Diğer İmalat San.
Toplam
Kamu
Özel
Toplam
Kamu
Özel
Toplam
Kamu
Özel
Toplam
Kamu
Özel
Toplam
Kamu
Özel
Toplam
Kamu
Özel
Toplam
Kamu
Özel
Toplam
Kamu
Özel
Toplam
Kamu
Özel
Toplam
Kamu
Özel
921.275.280
223.214.635
698.060.645
136.209.242
36.634.299
99.574.943
159.672.797
5.575.195
154.097.602
7.933.997
872.630
7.061.367
35.887.642
5.012.713
30.874.929
246.864.572
128.896.469
117.968.103
70.334.976
3.617.545
66.717.431
85.385.671
33.080.392
52.305.279
176.589.207
9.333.474
167.255.733
2.397.176
191.918
2.205.258
DOĞU
ANADOLU
(Milyon TL.)
13.822.722
10.113.046
3.709.676
8.139.561
7.357.173
782.388
2.693.333
567.281
2.126.052
12.343
3.167
9.176
107.634
0
107.634
175.134
6.539
168.595
1.017.610
601.794
415.816
1.480.390
1.464.434
15.956
196.717
112.658
84.059
0
0
0
Yüzde
DOĞU ANADOLUNUN
TÜRKİYE İÇİNDEKİ PAYI
(Yüzde)
100,0
73,0
27,0
58,9
53,2
5,7
19,5
1,5
4,5
0,5
6,0
0,1
0,2
0,8
0,3
1,3
0,7
7,3
1,5
10,7
1,7
1,4
1,1
0,0
0,0
1,7
Kaynak: DİE, Ekonomik ve Sosyal Göstergeler, Erzurum, 1997’den yararlanõlarak hazõrlanmõş olup, verilen
değerler 1993 Genel Sanayi ve İşyerleri Sayõm Sonuçlarõdõr. Yüzdeler tarafõmõzdan hazõrlanmõştõr.
4.1.3.2. 1996 Yõlõ İmalat Sanayii İşyerleri Anket Sonuçlarõna Göre İmalat Sanayiinin
Genel Yapõsõ
Bundan önceki kõsõmda Doğu Anadolu Bölgesi imalat sanayiinin 1993 yõlõndaki
genel yapõsõ Türkiye geneli ile karşõlaştõrmalõ olarak ele alõnmõştõr. Şu anda en son
yayõmlanan imalat sanayii işyerleri anket sonuçlarõ 1996 yõlõna ait olduğuna göre,
Türkiye’nin çok hõzlõ yapõsal değişim geçirdiği bir dönemde, aradan geçen dört yõl içinde
Bölge imalat sanayiinin yapõsõnda ve Türkiye geneline göre konumunda bir değişiklik
olmuş mudur? Bu sorunun cevabõnõ yemek için bir önceki kõsõmdakine benzer tablolar
oluşturulmuştur.
12
Tablo 4.13. ile Tablo 4.1.7’nin karşõlaştõrmasõndan ortaya çõkan başlõca sonuçlar
şunlardõr:
1. İşyeri sayõsõnda önemli bir değişiklik olmamõş. Ancak kamu sektörünün ağõrlõğõ
azalmõş (yüzde33’ten yüzde 23,8’e), özel sektörün ağõrlõğõ artmõştõr (yüzde 67’den
yüzde 76,2’ye).
2. İşyeri sayõsõndaki çok az artõşa paralel olarak çalõşanlarõn yõllõk ortalama sayõsõnda
da bir miktar artõş olmuş, ancak kamuda çalõşanlarõn ağõrlõğõ azalõrken (yüzde
72’den yüzde 65,6’ya), özel sektörde çalõşanlarõn ağõrlõğõ artmõştõr (yüzde 28’den
yüzde 34,4’e).
3. Yõl sonunda kurulu toplam çevirici güç kapasitesinde de özel sektör lehine bir
gelişme gözlenmiş; kamunun ağõrlõğõ yüzde 79’dan yüzde 38,6’ya düşerken, özel
sektörün ağõrlõğõ yüzde 21’den yüzde 61,4’e yükselmiştir.
4. 1 -3 ‘üncü maddelerin doğal sonucu olarak, katma değerde de; kamunun ağõrlõğõ
yüzde 75’den yüzde 64,3’e gerilerken, özel sektörün ağõrlõğõ yüzde 27’den yüzde
35,7’ye çõkmõştõr. Ancak burada dikkati çeken önemli bir husus Doğu Anadolu
Bölgesi katma değerinin Türkiye geneli içindeki payõnõn azalmasõdõr. 1993’de
yüzde 1,5 olan katma değer payõ, 1996’da yüzde 1’e düşmüştür. Bu da verimlilik
artõşõnõn Türkiye genelinde Doğu Anadolu Bölgesi’nden daha yüksek olmasõndan
kaynaklanmaktadõr. Nitekim, çalõşan başõna katma değer Doğu Anadolu’da
yaklaşõk iki kat artarken, Türkiye genelinde yaklaşõk üç kat artmõştõr.
13
Tablo 4.1.7: Doğu Anadolu Bölgesi İmalat Sanayiinin Türkiye İmalat Sanayii İle
Karşõlaştõrmasõ (10+, 1996)
Türkiye
Sayõ veya
değer
Doğu Anadolu
Yüzde
Sayõ veya
Yüzde
Değer
Doğu
Anadolu’nun
Türkiye
içindeki payõ
(Yüzde)
İŞ YERİ SAYISI (10+)
10.545
100,0
147
100,0
1,4
TOPLAM
KAMU
323
3,1
35
23,8
10,8
ÖZEL
10.222
96,9
112
76,2
1,1
ÇALIŞANLARIN YILLIK ORT .SAYISI
1.035.381
100,0
18.725
100,0
1,8
TOPLAM
KAMU
153.370
14,8
12.288
65,6
8,0
ÖZEL
882.011
85,2
6.437
34,4
0,7
YIL SONUNDA KURULU TOPLAM
ÇEVİRİCİ GÜÇ (BEYGİR GÜCÜ)
TOPLAM
15.938.714
100,0
153.274
100,0
1,0
KAMU
3.454.488
21,7
59.105
38,6
1,7
ÖZEL
12.484.226
78,3
94.169
61,4
0,8
KATMA DEĞER (MİLYAR TL)
2.945.198
100,0
23.335
100,0
0,8
TOPLAM
KAMU
666.597
22,6
15.015
64,3
2,2
ÖZEL
2.278.601
77,4
8.320
35,7
0,4
ÇALIŞAN BAŞINA KATMA DEĞER
(MİLYON TL)
2.845
1.246
TOPLAM
KAMU
4.347
1.222
ÖZEL
2.583
1.293
Kaynak: DİE, 1996 Yõlõ İmalat ve Sanayi İşyerleri Anket Sonuçlarõ (Yüzde Paylar ve Çalõşan Başõna Katma
Değer rakamlarõ hesaplanmõştõr.)
1993’den 1996’ya kadar ortaya çõkan bu değişmelerin gerek Türkiye, gerekse
bölgede imalat sanayii açõsõndan en önemli sonucu, üretim faaliyetlerinde kamunun
payõnõn giderek azalmasõ ve verimliliğin artmasõdõr.
Doğu Anadolu Bölgesi imalat sanayii katma değerinin, sektör itibarõyla Türkiye ile
karşõlaştõrmasõnõ 1993 yõlõ için veren Tablo 4.1.6 ile 1996 yõlõ için veren Tablo 4.1.8 katma
değer hesaplamalarõ karşõlaştõrõldõğõnda ise aşağõdaki sonuçlar elde edilmektedir:
1. Gerek Türkiye gerekse Bölge toplamõnda ve tüm alt sektörlerde kamunun katma
değer payõ düşmekte, özel sektörün payõ yükselmektedir.
2. Bölge imalat sanayii içinde 1993-1996 arasõnda gõda, içki, tütün sektörü ile metal
eşya sektörünün paylarõ yaklaşõk aynõ kalmakta, tekstil, dokuma ve giyim
sektörünün payõ yüzde 19,5’ten yüzde l5,9’a, taş ve toprağa dayalõ sanayiinin payõ
yüzde 7,4’ten yüzde 5,0’e gerilemekte; metal ana sanayiinin payõ yüzde 10,7’den
yüzde 17,l’e, ve kimya, petrol, plastik sanayiinin payõ yüzde 1,3’den yüzde 1,5’e
yükselmektedir.
14
Metal ana sanayiinin katma değer payõndaki önemli artõşla, kimya, petrol, plastik
sanayiinin payõndaki artõş bölgenin giderek daha fazla sanayileştiğinin bir göstergesidir.
Tablo 4.1.8: Doğu Anadolu Bölgesi İmalat Sanayii Katma Değerinin Sektörler
İtibarõyla Türkiye ile Karşõlaştõrmasõ (10+, 1996)
DOĞU
ANADOLU
(Milyar TL.)
23.335
15.015
8.320
13.791
9.829
3.962
3.721
653
3.068
19
19
0
TÜRKİYE
(Milyar TL.)
(3) İmalat Sanayii
(31) Gõda, İçki, Tütün
(32) Tekstil
(33) Orman Ürünleri
(34) Kağit Ürünleri
(35) Kimya,Petrol,Plastik
(36) Taş ve Toprağa Dayalõ
(37) Metal Ana Sanayii
(38) Metal, Eşya, Makine
(39) Diğer İmalat San.
Toplam
Kamu
Özel
Toplam
Kamu
Özel
Toplam
Kamu
Özel
Toplam
Kamu
Özel
Toplam
Kamu
Özel
Toplam
Kamu
Özel
Toplam
Kamu
Özel
Toplam
Kamu
Özel
Toplam
Kamu
Özel
Toplam
Kamu
Özel
2.945.198
666.597
2.278.601
448.279
80.510
367.759
549.249
18.965
530.284
66.427
1.713
64.714
100.148
11.437
88.711
838.022
443.085
394.937
193.883
5.978
187.905
138.148
77.711
60.437
601.347
26.610
574.737
9.706
589
9.117
359
20
339
1.166
912
254
3.984
3.984
0
327
176
151
Yüzde
100,0
64,3
35,7
59,1
42,1
17,0
15,9
2,8
13,1
0,08
0,08
0,00
DOĞU ANADOLUNUN
TÜRKİYE İÇİNDEKİ
PAYI (Yüzde)
0,8
2,2
0,4
3,1
1,5
0,1
1,4
5,0
3,9
1,1
17,1
17,1
0,0
1,4
0,8
0,6
0,7
0,01
0,04
0,6
2,9
0,05
Kaynak: DİE, 1996 Yõlõ İmalat Sanayii İşyerleri Anket Sonuçlarõ.
4.1.4. Doğu Anadolu Bölgesi İmalat Sanayiinin Yapõsal Özellikleri
4.1.4.1. 1993 Yõlõ Genel Sanayi ve İşyerleri Sayõm Sonuçlarõna Göre İmalat
Sanayiinin Yapõsal Özellikleri
Bölge’deki sanayi kuruluşlarõnõn yapõsal özelliklerinin ele alõndõğõ bu bölümde;
sanayi kuruluşlarõnõn fiziki yapõlarõ, üretim yapõlarõ, istihdam yapõlarõ, pazar alanlarõ ile
modernizasyon ve yatõrõm projeleri irdelenecektir.
4.1.4.1.1. Sanayi Kuruluşlarõnõn Fiziki Yapõlarõ
Sanayi kuruluşlarõnõn fiziki yapõlarõnõ ortaya koyan ölçütlerden bazõlarõ; alansal
büyüklükleri, donanõm ve örgütlenme yapõlarõ, çevirici güç kapasiteleri, şubeleri ve ek
tesisleridir. Ancak, bu ölçütlerden sadece çevirici güç kapasitesi ikinci el verilerden
15
(özellikle DİE‘nün İmalat Sanayii Anketlerinden) sağlanabilmekte, diğer ölçütler bir alan
uygulamasõ ile elde edilebilmektedir. Dolayõsõyla, Bölge’deki sanayi kuruluşlarõnõn fiziki
yapõlarõna ilişkin olarak sadece çevirici güç kapasitesinin irdelenmesi ile yetinilecektir.
4.1.4.1.2. Sanayi Kuruluşlarõnõn Çevirici Gücü
Sanayi kuruluşlarõnõn büyüklüğü, çalõştõrdõklarõ işçi sayõlarõ, alansal büyüklükleri,
üretim miktarlarõ ve ekipman donanõmlarõnõn yanõ sõra kuruluş bünyesindeki makinelerin
çevirici gücüyle de belirlenebilmektedir. Bu bakõmdan Doğu Anadolu Bölgesi’ndeki imalat
sanayii kuruluşlarõnõn çevirici gücü (BG) gözden geçirildiğinde, işletmelerin yüzde 25’nin
1000 -1999 BG aralõğõnda olmak üzere, yüzde 50’sinin 1000-3999 BG aralõğõnda yer
aldõklarõ görülmektedir (Grafik 4.1.2). Geriye kalan işletmelerin yüzde 32,1’i 100-999 BG
aralõğõnda, son olarak yüzde 17,9’u da 4000+BG’ne sahip bulunmaktadõr. Bu son grubu
oluşturan işletmeler daha ziyade kamu kuruluşlarõdõr.
Grafik 4.1.2: Doğu Anadolu Bölgesi İmalat Sanayii Kuruluşlarõnõn Çevirici Güç
Büyüklüklerine Göre Dağõlõmõ (Yüzde) 1993
%
25
20
15
10
5
0
100-499
500-999
1000-1999
2000-2999
4000+BG
%
Kaynak: DİE, 1993 yõlõ genel sanayi ve işyerleri sayõm sonuçlarõndan yararlanõlarak hazõrlanmõştõr.
İmalat sanayii kuruluşlarõnõn çevirici gücünün üretim sektörlerine göre dağõlõmõna
bakõldõğõnda (Tablo 4.1.9), bazõ sektörlerin çevirici gücünün az, bazõ1arõnõn ise oldukça
yüksek olduğu gözlenmektedir. Örneğin; gõda, kereste, kimya ve metal eşya sektörlerinde
yer alan kuruluşlarõn büyük bir bölümünün çevirici gücünün 2.000 BG’den daha az
olmasõna karşõn 2.000 BG’den daha fazla çevirici güce sahip olan kuruluşlarõn oranõ ise
metal ana sanayiinde yüzde 100, taş ve toprağa dayalõ sanayi kuruluşlarõnda yüzde 60,
gõda, içki ve tütün sanayiinde yüzde 46,1 ve metal eşya sanayiinde yüzde 33,3’tür. Çevirici
güç kapasitesinin metal ana sanayii, taş ve toprağa dayalõ sanayi işletmelerinde mutlak
olarak; gõda, içki, tütün ve tekstil sanayi
işletmelerinde ise göreli olarak yüksek olmasõ
bu üretim dallarõnda kamu sektörü işletmelerinin ağõrlõkta olduğunu göstermektedir.
16
Tablo 4.1.9: Doğu Anadolu Bölgesi’nde İmalat Sanayii Kuruluşlarõnõn Çekici Güç
Büyüklüklerinin Sektörlere Göre Dağõlõmõ (Yüzde), 1993
SEKTÖRLER
ÇEKİCİ
Gõda,
Kağõt ve
Taş ve
Metal Metal
GÜÇ ( B.G.)* İçki,
Tekstil Kereste
Kimya
Toplam
Basõm
Toprak Ana
Eşya
Tütün
100-499
7,7
100,0
50,0
20,0
66,7
21,4
500-999
7,7
75,0
10,7
1000-1999
38,5
50,0
20,0
25,0
2000-3999
30,7
25,0
20,0
33,3
25,0
4000 +
15,4
40,0
100,0
17,9
TOPLAM
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
* Sõnõf aralõklarõ, yõl sonunda kurulu olan toplam çevirici güç kapasitelerinin işletme sayõlarõna
bölünmesinden sonra oluşturulmuştur.
Kaynak: İmalat Sanayii anket sonuçlarõndan yararlanõlarak hesaplanmõştõr.
Çevirici güç büyüklüklerinin illere göre işletme başõna ortalama dağõlõmõna
bakõldõğõnda, en yüksek çevirici güç kapasitelerine Muş (9.059,3), sonra sõrasõyla Ağrõ
(4.014,5), Kars (3.552,5), Hakkari (3.260,0) ve Van’õn (2.079,1) sahip olduklarõ
görülmektedir (Tablo 4.1.10). Bunun nedeni, ileride görüleceği gibi, yüksek çevirici güç
gereksinimi olan şeker üretimi ve arõtõmõ sanayiinin Muş ve Van’da, yem sanayiinin
Ağrõ’da, un ve unlu ürünler sanayiinin Kars’ta ve dokuma sanayiinin Hakkari’de kurulu
olmasõdõr.
Tablo 4.1.10: İller İtibarõyla İmalat Sanayii Kuruluşlarõnõn Ortalama Çevirici Güç
Büyüklükleri (10+, 1993)
İller
İşletme Başõna Düşen Ortalama Beygir
Gücü
Ağrõ
4.014,5
Ardahan
Bayburt
50,0
Bingöl
1.060,5
Bitlis
478,0
Elazõğ
1.731,5
Erzincan
1.324,2
Erzurum
1.153,5
Gümüşhane
1.343,5
Hakkari
3.260,0
Iğdõr
Kars
3.552,5
Malatya
1.669,8
Muş
9.059,3
Tunceli
1.292,0
Van
2.079,1
Doğu Anadolu
1.853,3
Kaynak: Tablo 4.1.11’deki yõl sonunda kurulu toplam çevirici güç kapasitesi
değerlerinin Tablo 4.1.12’ deki toplam işletme sayõlarõna bölünmesiyle elde edilmiştir.
17
4.1.4.1.3. Sanayi Kuruluşlarõnõn Üretim Yapõlarõ
İncelenen 8 alt sektörde değişik alanlarda üretim yapan ve her bir sanayi kolunda
çok çeşitli mal üreten sanayi kuruluşlarõ bulunmaktadõr. Bunlarõ kendi içinde gruplamak
mümkün olmakla birlikte, toplam üretim miktarlarõ bakõmõndan sektörlerin göreli önemi
ortaya çõkmamaktadõr. Bu olumsuzluğu ortadan kaldõrmak amacõyla; sektörlerin toplam
üretimlerini bütünüyle ortaya koyan ve diğer sektörlere göre de üretim büyüklüklerini
karşõlaştõrma olanağõ sağlayan, sanayi kuruluşlarõnõn yõl içinde ürettiği katma değer
miktarlarõ üretim yapõlarõnõn bir ölçütü olarak kullanõlacaktõr.
Sanayi kuruluşlarõnõn sektörler itibarõyla ürettiği katma değer miktarlarõnõ, DİE
tarafõndan yayõmlanan yõllõk imalat sanayii istatistiklerinden elde etmek mümkündür. DİE
tarafõndan hazõrlanan il bazõnda katma değer bilgilerinin yer aldõğõ en geniş istatistik
kaynağõ, 1993 yõlõnda yayõmlanan genel sanayi ve işyerleri sayõmõdõr. Bu anket
sonuçlarõndan yararlanarak hazõrlanan Tablo 4.1.11’de Doğu Anadolu Bölgesi imalat
sanayiinde yaratõlan katma değerin iller itibarõyla dağõlõmõ, Grafik 4.1.3’te ise sektörlere
göre dağõlõmõ verilmektedir. Tablo 4.1.11’den görüldüğü gibi, Bölge imalat sanayiinde
üretilen toplam katma değer içinde; Malatya yüzde 49,1, Elazõğ yüzde 20,9, Erzurum
yüzde 9,6, Erzincan yüzde 7,8, Van yüzde 6,1 ve Kars yüzde 3,1 olmak üzere, bu iller
toplam yüzde 96,6’lõk bir paya sahip bulunmakta, geriye kalan illerin payõ ise sadece yüzde
3,4 olmaktadõr. Bu durumda, yaratõlan katma değer yönünden Bölgede, Malatya ve
Elazõğ’õn birinci derecede, Erzurum, Erzincan ve Van’õn da ikinci derecede cazibe
merkezleri olduğu açõkça ortaya çõkmaktadõr.
18
Tablo 4.1.11: Doğu Anadolu Bölgesi’nde İller İtibarõyla Çalõşõlan İşçi-Saat Toplamõ,
Çevirici Güç Kapasitesi, Stok Değişmeleri, Sabit Sermayeye Yapõlan Gayri Safi
İlave, Girdi-Çõktõ ve Katma Değer (10+, 1993)
A.Toplam, B. Kamu, C. Özel
İmalat
Sanayi
Yõlda çalõşõlan işçisaat toplamõ
İller
Toplam
saat
Ağrõ
Ardahan
Bayburt
Bingöl
Bitlis
Elazõğ
Erzincan
Erzurum
Gümüşhane
Hakkari
Iğdõr
Kars
Malatya
Muş
Tunceli
Van
Doğu
Anadolu
A
B
C
A
B
C
A
B
C
A
B
C
A
B
C
A
B
C
A
B
C
A
B
C
A
B
C
A
B
C
A
B
C
A
B
C
A
B
C
A
B
C
A
B
C
A
B
C
A
B
C
Yüzde
Yõl sonunda kurulu
olan toplam çevirici
güç kapasitesi
Beygir
Yüzde
gücü
24.087
8,9
150
0,1
2.171
0,1
2.868
1,1
58.872
21,8
32.002
11,8
26.870
9,9
17.215
6,4
14.440
5,3
2.775
1,0
31.146
11,5
14.705
5,4
16.441
6,1
2.687
0,1
Stok değişmeleri
Milyar
TL
36
0
0
77
194
157
37
229
226
3
96
40
56
2
Yüzde
2,7
5,8
14,7
11,9
2,8
17,3
17,1
0,2
07,3
3,0
4,2
0,2
Sabit sermayeye
yõl içinde yapõlan
gayri safi ilaveler
Milyar
Yüzde
TL
4
2,0
2
0,1
39
2,0
17
0,9
22
1,1
38
1,9
2
0,1
36
1,8
9
0,5
0
0
9
0,5
4
0,2
Girdi
Çõktõ
Katma değer
Milyar
TL
491
1
114
218
1.573
959
614
564
414
150
1.129
422
707
59
Milyar
TL
565
2
100
241
2.756
1.736
1.021
1.008
750
259
1.673
677
996
82
Milyar
TL
74
1
-14
23
1.183
776
407
445
336
109
544
255
288
23
Yüzde
1.288.832
30.800
48.184
908.040
7.400.968
4.224.392
2.976.576
2.605.254
1.736.214
869.040
2.843.960
1.417.992
1.425.968
120.840
4,0
0,1
0,2
2,8
23,0
13,1
9,9
8,1
5,4
2,7
8,8
4,4
4,4
0,4
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
105.360
1.340.496
1.167.376
173.120
12.479.092
8.771.432
3.707.660
1.331.400
60.920
1.665.429
1.605.389
60.040
32.229.575
23.017.171
9.212.404
0,3
4,2
3,6
0,5
38,7
27,2
11,5
4,1
0,2
5,2
5,0
0,2
100,0
71,4
28,6
6.520
29.273
27.741
1.532
45.086
28.503
16.583
27.178
2.584
20.791
20.625
166
270.578
206.211
64.367
2,4
10,8
10,3
0,6
16,7
10,5
6,1
10,0
1,0
7,7
7,6
1,0
10000
76,2
23,8
-5
38
34
5
485
296
190
111
0
58
54
4
1.321
1.026
295
0,4
2,9
2,6
0,3
36,7
22,4
14,3
8,4
4,4
4,1
0,2
100,0
77,7
22,3
0
0
0
1.859
10
1.850
1
0
14
13
1
1.970
52
1.918
94,3
0,5
93,9
0,1
0,7
0,7
0,1
100,0
2,6
97,4
31
316
275
42
2.575
1.492
1.083
310
21
453
437
16
6.610
5.244
1.366
38
493
441
52
5.343
3.942
1.400
376
21
797
777
20
12.252
9.749
2.503
7
177
167
10
2.768
2.450
318
66
0
345
340
5
5.642
4.505
1.137
0,1
3,1
3,0
0,2
49,1
43,4
5,6
1,2
6,1
6,0
0,1
100,0
79,9
20,2
Kaynak: DİE, 1993 yõlõ Genel Sanayi ve İş Yerleri Sayõm sonuçlarõndan yararlanõlarak hazõrlanmõştõr.
19
1,3
0,0
0,2
0,4
21,0
13,8
7,2
7,9
5,9
1,9
9,6
4,5
5,1
0,4
Grafik 4.1.3: Doğu Anadolu Bölgesi’nde İmalat Sanayiinde Yaratõlan Katma Değerin
Sektörel Dağõlõmõ
1,9
Metal Eşya
8,3
Metal Ana
7,1
Taş ve Toprak
0,5
Kimya
0
Kağõt ve Basõm
0,4
Kereste
10,1
Tekstil
71,7
Gõda,İçki, Tütün
%
0
10
20
30
40
50
60
70
80
Kaynak: DİE, 1993 yõlõ Genel Sanayi ve İş Yerleri Sayõm sonuçlarõndan yararlanõlarak hazõrlanmõştõr.
Katma değerin sektörlere göre dağõlõmõnõ veren Grafik 4.1.3 incelendiğinde ise,
bölgede en yüksek katma değer üreten sanayiin gõda, içki,tütün (yüzde 71,7) olduğu, onu
sõrasõy1a tekstil (yüzde 10,1), metal (yüzde 8,3) ve taş toprağa dayalõ (yüzde 7,1)
sanayilerin izlediği görülmektedir. Geriye kalan sanayilerin toplam payõ ise sadece (yüzde
2,8) olmaktadõr. Bu nedenle Bölge’deki öncü sektörler; gõda, içki, tütün, tekstil, metal ve
taş ve toprağa dayalõ sanayilerdir.
4.1.4.1.4. Sanayi Kuruluşlarõnõn İstihdam Yapõsõ
Bu kõsõmda sanayi kuruluşlarõnda istihdam edilen toplam işgücünün bazõ yapõsal
özellikleri ele alõnacak, bir başka deyişle işgücünün bölgedeki illere göre sektörel dağõlõm
nitelikleri (bağlõ bulunduklarõ sosyal güvenlik kuruluşu) açõsõndan değerlendirilecektir.
Doğu Anadolu Bölgesi imalat sanayiinde istihdam edilen işgücünün iller ve bölge
toplamõ; Tablo 4.1.11’de çalõşõlan işçi-saat toplamõ olarak, Tablo 4.l.12’de ise yõllõk
ortalama çalõşan sayõsõ olarak verilmektedir. Her iki tablodan da görüldüğü gibi, istihdamõn
yüksek olduğu iller sõrasõyla; Malatya, Elazõğ, Erzurum, Erzincan,Van ve Kars illeridir.
Oysa bu iller Tablo 4.1.10’da görüldüğü gibi, Muş, Ağrõ ve Hakkari gibi illerin aksine,
göreli olarak en düşük çevirici güç kapasitesine sahip illerdir. Dolayõsõyla, bu illerdeki
imalat sanayii işletmelerinin daha çok, istihdam yaratõcõ emek-yoğun işletmeler olduğu
ortaya çõkmaktadõr. Yukarõda sözü edilen Tablo 4.1.12’den görüldüğü gibi, bölge imalat
sanayiinde 18.949 kişi istihdam edilmektedir. Öte yandan, Tablo 4.1.13’de görüldüğü gibi
bu istihdam edilen iş gücünün büyük bir bölümü (yüzde 51,3) gõda, içki ve tütün
sektöründe çalõşmakta; bunu istihdam oranõ bakõmõndan tekstil (yüzde 26,7), metal ana
sanayii (yüzde 8), taş ve toprağa dayalõ sanayi (yüzde 7,9) ve metal eşya sanayii (yüzde
4,1) izlemektedir.
20
Tablo 4.1.12: Doğu Anadolu Bölgesinde İller İtibarõyla İmalat Sanayiinde İşyeri
Sayõsõ, Yõllõk Ortalama Çalõşan Sayõsõ ve İşyeri Başõna Düşen İşçi Sayõsõ (10+,1993)
A. Toplam, B. Devlet, C. Özel
İmalat Sanayi
İşyeri
Sayõsõ
İller
Ağrõ
Ardahan
Bayburt
Bingöl
Bitlis
Elazõğ
Erzincan
Erzurum
Gümüşhane
Hakkari
Iğdõr
Kars
Malatya
Muş
Tunceli
Van
Doğu
Anadolu
A
B
C
A
B
C
A
B
C
A
B
C
A
B
C
A
B
C
A
B
C
A
B
C
A
B
C
A
B
C
A
B
C
A
B
C
A
B
C
A
B
C
A
B
C
A
B
C
A
B
C
6
4
2*
3
1
2*
2
1
1*
6
5
1*
34
7
27
13
5
8
27
5
22
2
1
1*
2
2
9
5
4
27
6
21
3
3
2
2
10
7
3
146
54
92
Ücretle Çalõşanlar Ortalamasõ
Emekli
S.S.K.
Toplam
Sandõğõ
92
743
835
9
11
20
14
61
75
67
447
514
888
4.162
5.050
888
3.281
3.281
1.769
1.769
276
1.509
1.785
276
1.059
1.335
450
450
205
1.740
1.945
205
982
1.187
758
758
26
48
74
9
71
80
9
71
80
177
825
1.002
177
740
917
85
85
456
6.184
6.640
456
4.531
4.987
1.653
1.653
171
649
820
171
649
820
11
57
68
11
57
68
264
1.245
1.509
264
1.207
1.471
38
38
-
Yõllõk Ortalama Çalõşan
Sayõsõ
835
20
75
514
5.055
3.281
1.774
1787
1.335
452
1.978
1.187
791
74
80
80
1.005
917
88
6.643
4.987
1.656
820
820
68
68
1.513
1.471
42
18.949
14.146
4.803
İşyeri Başõna Düşen İşçi Sayõsõ
Toplam
139
7
38
86
149
137
73
37
40
112
246
273
34
151
130
-
Devlet
209
20
75
103
469
267
237
74
40
183
831
273
34
210
262
-
Özel
66
56
36
22
79
14
52
* Özel sektörde bir ve iki işyerine ilişkin bilgiler 219 sayõlõ K.H.K.’nin atõfta bulunduğu 53 sayõlõ kanun
gereği gizlilik ilkesine uymak amacõyla verilmemiştir
Kaynak: 1993 İmalat Sanayii Anket Sonuçlarõndan yararlanõlarak hazõrlanmõştõr.
21
Tablo 4.1.13: Doğu Anadolu Bölgesi İmalat Sanayiinde ( 10+ ) İstihdam Edilen
Toplam İş Gücünün Sektörel Dağõlõmõ
Çalõşõlan İşçi-Saat
Yüzde Dağõlõm
Toplamõ
14.576.111
51,3
Gõda, İçki, Tütün
Tekstil
7.601.726
26,7
Kereste
45.192
0,1
Kağõt ve Basõm
Kimya
538.480
1,9
Taş ve Toprak
2.239.160
7,9
Metal Ana
2.274.080
8,0
Metal Eşya
1.162.400
4,1
Toplam
28.437.149
100,0
Kaynak: DİE,1993 “İmalat Sanayii Anket” sonuçlarõndan hesaplanmõştõr.
Sektörler
Doğu Anadolu Bölgesi açõsõndan en yüksek katma değeri yaratan sektörler, aynõ
zamanda en yüksek istihdam oranõna sahip emek-yoğun; gõda, tekstil, metal ve taş ve
toprağa dayalõ sanayi sektörleri olup, bu iki ölçüt bakõmõndan da öncü sektörlerdir.
İstihdam edilen işgücünün; bağlõ bulunduğu sosyal güvenlik kurumuna göre
incelenmesinden, büyük bölümünü kamu sektöründe çalõşan Sosyal Sigortalar Kurumu’na
bağlõ işçilerin; sonraki önemli bölümü de, Emekli Sandõğõna bağlõ olarak yine kamu
sektöründe çalõşan memurlarõn oluşturduğu görülmektedir (Tablo 4.1.12).
4.1.4.1.5. Sanayi Kuruluşlarõnõn İşyeri Büyüklüğü ve İşyeri Büyüklüğünün Sektörel
Dağõlõmõ
Bölge’de yer alan 16 ilde 1993 yõlõ imalat sanayii istatistiklerinden elde ettiğimiz
verilere göre sanayi kuruluşlarõnda çalõşan toplam işgücünün sanayi tesisi sayõsõna
bölünmesiyle elde edilen ortalama işyeri büyüklüğü 130 kişiden oluşmakta (Tablo 4.1.12),
bu değer sanayi kuruluşlarõnõn orta ölçekte olduğunu ortaya koymaktadõr. Bununla birlikte,
ortalama işyeri büyüklükleri, illere ve sektörlere göre bazõ değişiklikler göstermektedir.
Ortalama işyeri büyüklüğünün en yüksek olduğu il 273 kişi ile Muş, ikinci sõradaki il 246
kişi ile Malatya’dõr. Duruma sektörler itibarõyla çalõşõlan işçi-saat toplamõ olarak (başka bir
deyişle yaratõlan istihdam açõsõndan) bakõldõğõnda (Tablo 4.1.13), sektörler gõda, içki,
tütün, tekstil, metal ana sanayi, taş ve toprağa dayalõ sanayi ve metal eşya sanayii olarak
sõralanmaktadõr.
4.1.4.2. 1996 Yõlõ İmalat Sanayii İşyerleri Anket Sonuçlarõna Göre İmalat Sanayiinin
Yapõsal Özellikleri
4.l.4.l.1’de sanayi kuruluşlarõnõn fiziki yapõlarõna ilişkin olarak sadece çevirici güç
kapasitesi irdelenmiştir. Aynõ yaklaşõmla, Tablo 4.1.10 ile Tablo 4.1.14 karşõlaştõrõldõğõnda göze çarpan hususlar şunlardõr:
22
1. l993’ten 1996’ya kadar gerek münferit iller gerekse bölge bazõnda çevirici güç
büyüklüğünde önemli bir düşüş gözlenmektedir. Bu olgu daha çok bu süre içinde
ortaya çõkan teknolojik gelişmeler, düşük kapasitede çalõşma ve daha fazla
otomasyonla açõklanabilir.
2. Çevirici güç büyüklüklerinde iller bazõnda bir düşüş gözlenmekle birlikte, iki tablo
arasõndaki paralellik göze çarpmaktadõr. En yüksek çevirici güç kullanan iller
sõrasõyla Muş, Kars, Ağõ, Elazõğ ve Van’dõr. Bunun nedeni, daha öncede görüldüğü
gibi, bu illerin yüksek çevirici güç gereksinimi olan üretimlerde bulunmalarõdõr.
Doğu Anadolu Bölgesi imalat sanayiinde l993’ten l996’ya kadar ortaya çõkan
değişiklikler sektörlerin katma değerleri itibarõyla Tablo 4.1.6 ile Tablo 4.1.8.’de
karşõlaştõrõlmõş ve aradan geçen zaman içinde gõda, tekstil, metal ana ve taş ve toprağa
dayalõ sanayilerin hala bölgede kilit sektörler olma niteliklerini koruduklarõ görülmüştür.
Aşağõda, yaratõlan katma değerler ve istihdamda iller itibarõyla ortaya çõkan
değişmeleri görebilmek için Tablo 4.1.11 ile Tablo 4.1.15 karşõlaştõrõlmõştõr.
1. Toplam katma değer içinde l993’de Malatya’nõn yüzde 49,1 olan payõ, 1996’da
biraz azalõşla yüzde 42,8’e düşmüş; Elazõğ’õn payõ yüzde 21,0'den yüzde 27,8’e;
Erzurum’un payõ yüzde 9,6’dan yüzde 20,3’e yükselmiştir. Burada en fazla dikkati
çeken il Erzurum’dur. 1993’de Malatya ve Elazõğ’dan sonra ikinci derecede cazibe
merkezi olarak nitelendirilen Erzurum, yaratõlan katma değer bakõmõndan Elazõğ’a
yaklaşmõş bulunmaktadõr. Katma değer paylarõ düşen iller ise, Erzincan (yüzde
7,9’dan yüzde 5,9’a); Van (yüzde 6,l’den yüzde 0,8’e) ve Kars (yüzde 3,l’den
yüzde l,5’e) dõr. Erzincan ve Kars’õn katma değer paylarõndaki düşüş son yõllardaki
yoğun dõş göç; Van’daki düşüş ise terör olayõyla açõklanabilir.
2. Yaratõlan istihdam açõsõndan karşõlaştõrõldõğõnda; istihdam paylarõ yükselen iller
Malatya, Erzurum ve Van; istihdam paylarõ düşen iller ise Elazõğ, Erzincan ve Kars
olarak görülmektedir.
23
Tablo 4.1.14: İller İtibarõyla İmalat Sanayii Kuruluşlarõnõn Ortalama Çevirici Güç
Büyüklükleri (10+,1996)
İşletme Başõna Düşen Ortalama
Beygir Gücü
Ağrõ
2.040,0
Ardahan
----Bayburt
----Bingöl
780,0
Bitlis
439,3
Elazõğ
1.549,6
Erzincan
1.211,6
Erzurum
580,2
Gümüşhane
100,0
Hakkari
45,0
Iğdõr
----Kars
3.123,7
Malatya
790,2
Muş
12.443,0
Tunceli
289,0
Van
1.382,0
Doğu Anadolu
1.064,4
Kaynak: Tablo 4.1.15’deki yõl sonunda kurulu toplam çevirici güç kapasitesi değerlerinin
yine Tablo 4.1.16’daki toplam işletme sayõlarõna bölünmesiyle elde edilmiştir.
İLLER
24
Tablo 4.1.15: Doğu Anadolu Bölgesi’nde İller İtibarõyla Çalõşõlan İşçi-Saat Toplamõ,
Çevirici Güç Kapasitesi, Stok Değişmeleri, Sabit Sermayeye Yapõlan Gayri Safi İlave,
Girdi-Çõktõ ve Katma Değer (10+, 1993)
A.Toplam, B. Kamu, C. Özel
İmalat Sanayi
Yõlda çalõşõlan işçi-saat
toplamõ
İller
Toplam saat
A
B
C
A
Ardahan
B
C
A
Bayburt
B
C
A
Bingöl
B
C
A
Bitlis
B
C
A
Elazõğ
B
C
A
Erzincan
B
C
A
Erzurum
B
C
A
Gümüşhane
B
C
A
Hakkari
B
C
A
Iğdõr
B
C
A
Kars
B
C
A
Malatya
B
C
A
Muş
B
C
A
Tunceli
B
C
A
Van
B
C
A
Doğu
B
Anadolu
C
Ağrõ
424.863
372.519
52.344
0
120.000
0
422.320
323.304
99.016
6.673.404
4.160.032
2.513.372
1.641.920
1.039.432
602.488
3.510968
2.294.137
1.216.831
0
235.864
0
2.179.864
2.179.864
0
836.056
717.976
118.080
15.791.948
7.658.360
8.133.588
0
1.174.176
0
0
42.408
0
2.225.640
1.957.112
268.528
30.547.983
17.543.736
13.004.247
Yüzde
1,4
1,2
0,2
0,4
1,4
1,1
0,3
21,8
13,6
8,2
5,4
3,4
2,0
11,5
7,5
4,0
0,8
7,1
7,1
2,7
2,3
0,4
51,7
25,1
26,6
3,8
0,1
7,3
6.4
0,9
100,0
57,4
42,6
Yõl sonunda kurulu
Stok değişmeleri
olan toplam çevirici
güç kapasitesi
Beygir
Milyar
Yüzde
Yüzde
gücü
TL
8.160
5,3
379
3,2
7.384
4,8
376
3,1
776
0,5
3
0,1
0
0
1.560
1,0
38
0
0
1.757
1,1
12
0,1
631
0,4
13
0,1
1.126
0,7
-1
0,0
46.487
30,3
2.416
20,1
30.800
20,1
1.866
16,0
15.687
10,2
550
4,1
13.328
8,7
985
8,4
9.886
6,4
858
7.3
3.442
2,3
127
1,1
12.765
8,3
4.464
38,2
7.906
5,1
3.916
33,5
4.859
3,2
548
4,7
0
0
300
0,2
46
0,4
0
0
90
0,06
-4
0,1
90
0,06
-4
0,1
0
0
18.742
12,1
510
4,4
17.225
11,2
483
4.1
1.517
1,0
27
0,3
33.979
22,2
1.730
14,8
3.972
2,6
1.472
12,6
30.007
19,6
258
2,2
0
0
24.886
16,2
1.065
9,1
0
0
0
0
578
0,4
11
0,1
0
0
17.966
11,7
1.180
10,1
16.275
10,6
1.067
9,1
1.691
1,1
113
1,0
153.274
100,0
11.672
100,0
59.105
38,6
10.047
86,1
94.169
61,4
1.625
13,9
Sabit sermayeye yõl
Çõktõ Katma değer
içinde yapõlan gayri Girdi
safi ilaveler
Milyar
Milyar
Milyar Milyar
Yüzde
Yüzde
TL
TL
TL
TL
2
0,03
2.392
2.048
-343
-1,5
0
2.211
1.848
-363
-1,6
2
0,03
181
200
19
0,1
0
0
0
0
0
785
1.535
750
3,2
0
0
0
0
14
0,2
610
1.092
481
2,1
0
14
0,2
109
142
32
0,2
834
13,2
9.694 16.172
6.478
27,8
161
2,5
4.612
8.998
4.386
18,8
673
10,7
5.082
7.174
2.092
9,0
10
0,16
2.741
4.111
1.370
5,9
-4
-0,04
1.606
2.476
870
3,7
14
0,2
1.135
1.635
500
2,2
48
0,8
5.070
9.801
4.731
20,3
0
2.076
5.358
3.283
14,1
48
0,8
2.994
4.443
1.448
6,2
0
0
0
0
0
208
308
100
0,4
0
0
0
0
1
0,02
64
151
87
0,3
1
0,02
64
151
87
0,3
0
0
0
0
95
1,5
1.606
1.950
344
1,5
82
1,3
1.325
1.471
146
0,6
13
0,2
281
479
198
0,9
5.100
81,0
22.972 32.958
9.986
42,8
0
8.132 14.303
6.171
26,4
5.100
81,0
14.840 18.656
3.816
16,4
0
0
0
0
2
0,03
2.734
1.953
-780
3,3
0
0
0
0
0
0
0
0
3
0,04
77
125
48
0,2
0
0
0
0
190
3,0
5.050
5.251
201
0,8
90
1,4
4.526
4.514
-12
-0,1
100
1,6
524
737
213
0,9
6.294
100,0
50.199 73.534 23.335
100,0
378
6,0
25.053 40.068 15.015
64,3
5.916
94,0
25.146 33.466
8.320
35,7
Kaynak: DİE, 1996 yõlõ İmalat Sanayii Anket Sonuçlarõndan yararlanõlarak hazõrlanmõştõr. İller yaratõlan
istihdam açõsõndan karşõlaştõrõldõğõnda da katma değere benzer bir tablo ortaya çõkmaktadõr. İstihdam paylarõ
yükselen iller Malatya, Erzurum ve Van; istihdam paylarõ düşen iller ise Elazõğ, Erzincan ve Kars’tõr.
25
İmalat sanayii kuruluşlarõnõn işyeri büyüklüğünün ortalama (kamu+özel) işçi
sayõlarõna göre incelenmesinde kullanõlan Tablo 4.1.12 (1993) ile Tablo 4.1.16 (1996)
karşõlaştõrõldõğõnda şu sonuçlar çõkmaktadõr:
1. 1993'te iş yeri başõna düşen işçi sayõlarõ, sõrasõyla; Muş (273), Malatya (246), Van
(151), Elazõğ (149), Ağõ (139), Erzincan (137) ve Kars (112)’dir. l996’da sõralama
bir miktar değişmekte olup, sõrasõyla; Muş (686), Hakkari (418), Ağrõ (177),
Malatya (172), Elazõğ (146) ve Van (l26)’dõr.
2. İşyeri başõna daha çok işçi düşen iller, tekstil ve metal ana sanayi sektörlerinde bir
veya iki tane büyük ölçekli kamu işletmelerine sahip olan, daha az işçi düşen iller
ise, daha çok özel teşebbüsün yaygõn olduğu gõda, içki, tütün, tekstil, giyim ve
metal eşya sanayii işletmelerine sahip illerdir.
İmalat Sanayi
İşyeri
Sayõsõ
İller
Ağrõ
Ardahan
Bayburt
Bingöl
Bitlis
Elazõğ
Erzincan
Erzurum
Gümüşhane
Emekli
Sandõğõ
S.S.K.
Toplam
Yõllõk Ortalama
Çalõşan Sayõsõ
Toplam
Devlet
Özel
A
4
-
-
701
709
177
-
-
B
1
-
-
669
669
-
669
-
C
3
-
-
32
40
-
-
13
A
1
-
-
0
0
-
-
-
B
0
-
-
0
0
-
-
-
C
A
B
C
1*
2
0
2*
-
-
0
0
0
0
0
0
0
0
7
-
20
-
-
A
2
-
-
0
0
-
-
-
B
1
-
-
108
108
-
108
-
C
1*
-
-
0
0
-
-
-
A
4
-
-
284
284
71
-
-
B
C
1
3
-
-
236
48
236
48
-
236
-
16
A
30
-
-
4.361
4.369
146
-
-
B
5
-
-
3.007
3.007
-
601
-
C
25
-
-
1.354
1.362
-
-
54
A
11
-
-
1.083
1.084
99
-
-
B
2
-
-
710
710
-
355
-
C
9
-
-
373
374
-
-
42
A
22
-
-
1.780
1.805
82
-
-
B
4
-
-
1.123
1.123
-
281
-
C
18
-
-
657
682
-
-
38
A
B
3
2
-
-
0
139
0
139
-
70
-
C
1*
-
-
0
0
-
-
-
26
(Devam)
İmalat Sanayi
İşyeri
Sayõsõ
Iğdõr
Kars
Malatya
Muş
Tunceli
Van
Doğu
Anadolu
Yõllõk Ortalama
Çalõşan Sayõsõ
A
2
Emekli
Sandõğõ
-
-
835
835
418
-
-
B
C
2
0
-
-
835
0
835
0
-
418
-
-
A
0
-
-
0
0
-
-
-
B
0
-
-
0
0
-
-
-
C
0
-
-
0
0
-
-
-
A
B
6
3
-
-
592
527
595
527
99
-
176
-
İller
Hakkari
S.S.K.
Toplam
Toplam
Devlet
Özel
C
3
-
-
65
68
-
-
23
A
43
-
-
7.396
7.400
172
-
-
B
C
A
B
C
A
B
C
A
B
C
7
36
2
1
1
2
1
1
13
5
8
-
-
3.685
3.711
0
686
0
0
30
0
1.629
1.496
133
3.685
3.715
0
686
0
0
30
0
1.644
1.496
148
126
-
526
686
30
299
-
103
19
A
147
-
-
18.661
18.725
127
-
-
B
C
35
112
-
-
12.288
6.373
12.288
6.437
-
351
-
57
* Özel sektörde bir ve iki işyerine ilişkin bilgiler 219 sayõlõ K.H.K.’nin atõfta bulunduğu 53 sayõlõ kanun
gereği gizlilik ilkesine uymak amacõyla verilmemiştir.
Kaynak: DİE, 1996 İmalat Sanayii Anket Sonuçlarõndan yararlanõlarak hazõrlanmõştõr.
İşyeri büyüklüğünün sektörel dağõlõmõna göre, küçük ölçekli sanayi kuruluşlarõnõn
daha çok gõda, içki, tütün sanayii sektörlerinde, orta ölçekli kuruluşlarõn da daha çok
tekstil, taş ve toprağa dayalõ ve metal eşya sektörlerinde olduğu dikkati çekmektedir.
4.1.4.3. Doğu Anadolu Bölgesi İmalat Sanayiinin Pazar Alanlarõ
Bu kõsõmda Doğu Anadolu Bölgesi illerindeki sanayi kuruluşlarõnõn gelişmesine
koşut olarak ortaya çõkan, sürekli olarak genişleyen (ya da genişlemesi beklenen) ve
değişen pazar alanlarõnõ ele alõnacaktõr.
Kuşkusuz, herhangi bir alanda üretim yapan ve üretimini sürekli olarak artõran bir
sanayi kuruluşu, her şeyden önce ürettiği malõ satmak isteyecektir. Diğer taraftan, tüketici
kitlesi de sanayi kuruluşlarõnõn ürettiği malõ talep edecek, böylece sanayi kuruluşu ile
tüketici arasõnda zorunlu olarak bir bağlantõnõn kurulmasõ gerekecektir. Farklõ coğrafi
mekanlarda yer alan sanayi kuruluşlarõ ile tüketici kitlesi arasõndaki bağlantõlar ise, fiziki
mekanõn farklõlõğõna, iki öğe arasõndaki mesafenin uzunluğuna, ulaşõm ve iletişim
27
araçlarõnõn türü ve niteliğine, taşõma harcamalarõnõn büyüklüğüne ve diğer sosyo-ekonomik
olgulara bağlõ olarak faklõlõklar göstermektedir .1
4.1.4.3.1. Yurt İçi Pazar Alanlarõ
Doğu Anadolu Bölgesi imalat sanayiinin pazar alanlarõ üç kademeli bir yapõ
oluşturmaktadõr. Birinci kademe pazar alanõ, bölgede yer alan her ilin kendisinden; ikinci
kademe pazar alanõ, Bölge’deki illerin kendi aralarõnda ve Güneydoğu Anadolu’nun komşu
illeri ile yapõlan ticaretten, üçüncü kademe pazar alanõ, başta İstanbul, Ankara ve İzmir
olmak üzere Türkiye bütününden ve nihayet dördüncü kademe pazar alanõ ise üretilen bir
kõsõm ürünün ihracatõndan meydana gelmektedir. Ancak Bölge için önemli olan halihazõrda
ilk iki kademe pazar alanlarõdõr. Zira, Tablo 4.1.6’dan görüldüğü gibi, işletmelerin
yaklaşõk yüzde 60’õ gerek istihdam, gerekse yarattõklarõ katma değer bakõmõndan gõda, içki,
tütün, (özellikle gõda) sektörlerinde faaliyet göstermekte, dolayõsõyla üretilen ürünler bu
pazar alanlarõnda tüketilmektedir.
Gõda sanayii sektöründe üretim yapan kuruluşlarõn pazar alanlarõ genellikle il içi,
bölge içi ve diğer bölgelerin komşu illeri ile sõnõrlõ kalmaktadõr. Dokuma, giyim eşyasõ ve
deri sanayii sektöründe ise komşu bölge ve iller ile Türkiye’nin diğer yöreleri pazar payõnõ
oluşturmaktadõr.
4.1.4.3.2. Yurt Dõşõ Pazar Alanlarõ
Tablo 4.1.17’de ihracat ve ithalatõn Türkiye genelinde sektörel dağõlõmõ verilmekte
olup, gerek ihracat gerekse ithalat durumunda sanayi sektörünün 1996-1997 yõllarõnda en
yüksek payõ aldõğõ görülmektedir.
Tablo 4.1.17: İhracat ve İthalatõn Türkiye Genelinde Sektörel Dağõlõmõ
İHRACAT
Tarõm
Madencilik
Sanayi
Diğerleri
İTHALAT
Tarõm
Madencilik
Sanayi
Diğerleri
Kaynak: DİE
1996
23.224
4.949
991
17.256
28
43.627
4.872
8.079
30.520
156
Yüzde
100,0
21,3
4,3
74,3
0,1
100,0
11,2
18,5
70,0
0,4
1997
26.245
5.471
992
19.753
29
48.585
4.933
8.418
35.015
219
Yüzde
100,0
20,8
3,8
75,3
0,1
10,2
17,3
72,1
0,4
Diğer taraftan, Tablo 4.1.18 incelendiğinde; 1997 yõlõnda Doğu Anadolu
Bölgesi'nden yapõlan ihracatõn ülke genelindeki payõ 71.331.000 dolarla yüzde 0,3’dür.
İthalatõn ülke genelindeki payõ ise, 62.028.000 dolarla yüzde 0,13 olduğu görülmektedir.
Diğer ekonomik gelişmişlik göstergelerinde olduğu gibi, ihracat ve ithalatta da ağõrlõğõ
Elazõğ, Malatya ve Erzurum gibi göreli olarak gelişmiş iller almaktadõr.
1
Mustafa Mutluer, (1995), Gelişimi Yapõsõ ve Sorunlarõyla Denizli Sanayii, Denizli Sanayi Odasõ Yayõnlarõ, İzmir
28
Tablo 4.1.18: İhracat ve İthalatõn Doğu Anadolu Bölgesi ve Türkiye Karşõlaştõrmasõ
İller ve
Bölgeler
Ağrõ
Ardahan
Bayburt
Bingöl
Bitlis
Elazõğ
Erzincan
Erzurum
Gümüşhane
Hakkari
Iğdõr
Kars
Malatya
Muş
Tunceli
Van
Doğu Anadolu
Diğer Bölgeler
Türkiye
İhracat
1993
1994
(Bin Dolar)
1995
1997
İthalat
1997
Yüzde
1993
1994
(Bin Dolar )
1995
1997
1.833
3.566
2.112
13.353
1.068
416
1.891
15.812
0
0
107
0
37.636
1.042
9.101
0
0
0
891
45.347
0
0
218
96.175
15.251.840
15.348.015
0
0
491
0
41.021
45
18.462
0
25
0
6.842
66.927
0
0
3.312
140.691
17.453.175
17.593.866
0
0
93
0
63.889
60
8.248
0
20
7.079
17.686
62.089
0
0
672
160.948
21.475.500
21.636.448
0
0
0
0
12.881
1.804
7.035
0
1.893
10.516
17.808
811
0
0
4.747
71.331
26.173.375
26.244.706
0
17
0
0
2.809
478
6.285
0
0
142
661
12.097
0
0
802
24.359
29.360.806
29.385.165
0
32
0
0
4.383
2.363
5.197
0
0
83
156
10.047
0
0
504
23.181
23.228.270
23.251.451
0
42
0
0
7.884
2.020
7.223.
0
0
2.739
1.422
31.316
0
0
5.350
59.887
35.659.626
35.719.513
395
0
0
0
4.985
259
2.695
754
738
3.171
19.410
9.108
936
0
4.747
62.028
48.523.067
48.585.095
0,3
99,7
100.,0
1997
Yüzde
0,1
99,9
100,0
Kaynaklar: DTM., Başlõca Ekonomik Göstergeler, 1997.
DİE, İller İtibarõyla Çeşitli Göstergeler, 1997.
29
4.1.4.4. Sanayi Kuruluşlarõnõn Modernizasyon ve Yatõrõm Projeleri
Doğu Anadolu Bölgesi imalat sanayiinde öncü sektörler gõda, tekstil, metal ve taş
ve toprağa dayalõ sanayi dallarõdõr. Dolayõsõyla Bölge’de yer alan firmalarõn çoğunluğu
gõda, tekstil, dokuma, giyim, metal, plastik ve lastik ürünleri sektörlerinde faaliyet
göstermektedir. KOBİ niteliğinde olan bu firmalarõn büyük bir çoğunluğunun, özellikle
gõda sanayinde olanlarõn, yeni üretim teknolojileri geliştirmeyi veya transfer etmeyi
düşünmedikleri anlaşõlmaktadõr. Bunlarõn dõşõndaki yatõrõm alanõ ise sabit sermayeye yõ1
içinde yapõlan gayri safi ilavelerden oluşmaktadõr. Bu ise Tablo 4.1.11’den görüldüğü gibi,
tüm Bölge genelinde 1.970 trilyon lira olup, bunun yüzde 94,4’ünü oluşturan 1.859 trilyon
lirasõ tek başõna Malatya iline ait bulunmakta, diğer illerde ise 2-39 milyar lira gibi son
derece dar bir aralõkta dağõlõm göstermektedir. Öte yandan, Bölge’deki kamu yatõrõm
harcamalarõ ve özel sektöre verilen teşvik belge ve tutarlarõ da son derece küçük boyutlarda
bulunmaktadõr.
4.1.5. Doğu Anadolu Bölgesi İmalat Sanayiinin Geliştirilmesine Yönelik Tedbirler
İmalat sanayiinin, genelde, gõda, içki, tütün ve tekstil gibi sektörleri emek yoğun;
metal ve metal eşya gibi sektörleri ise sermaye yoğun bir yapõya sahiptir. Tekstil
sektörünün kendi içinde de başlangõçta büyük yatõrõm gerektirmesi ve eskiyen
tezgahlarõnõn yenilenmesi için gereken yatõrõmlar nedeniyle dokuma sanayii de, sermaye
yoğun kabul edilmektedir. Diğer yandan, her alanda olduğu gibi, imalat sanayiinde de
yõpranan makine ve teçhizatõn yenilenmesi, yeni teknolojilerin transfer edilmesi büyük
yatõrõmlarõ gerektirmektedir. Dolayõsõyla, bu gibi sektörlerde yatõrõmlarõn, hatta işletme
sermayesinin özel sektör için öz kaynaklarla karşõlanmasõ genellikle mümkün olmamakta,
artan oranda teşvik tedbirleri ve krediye gereksinim duyulmaktadõr. Bu gibi alanlarda kamu
yatõrõmlarõnõn artõrõlmasõ gerekmektedir. Bu kõsõmda, Doğu Anadolu Bölgesi imalat
sanayiinde teşvik tedbirleri ve kamu yatõrõmlarõnõn durumu incelenmektedir.
4.1.5.1. Devlet Yardõmlarõnõn Doğu Anadolu Bölgesi Açõsõndan Değerlendirilmesi
Tablo 4.1.19’da görüldüğü gibi, 1995-1998 döneminde Doğu Anadolu Bölgesi en
az yatõrõm teşvik belgesi ve yatõrõm teşvik payõ alan bölge konumundadõr. Burada Marmara
Bölgesi en büyük paya sahip olmakta, hatta 1995-1998 döneminde Güneydoğu Anadolu
Bölgesi ve Doğu Anadolu Bölgesi’nden yaklaşõk dört kat fazla pay almaktadõr. Bu durum,
devlet yardõmlarõnõn özel sektörü cezbetmediği ve/veya özel sektörün devlet
yardõmlarõndan yararlanamadõğõ şeklinde yorumlanabilir.
30
Tablo 4.1.19: Yatõrõm Teşvik Belgelerinin Bölgeler İtibarõyla Dağõlõmõ
(Yüzde Dağõlõm)
Bölgeler
Marmara
İç Anadolu
Ege
Akdeniz
Karadeniz
Doğu Anadolu
Güneydoğu Anadolu
Çok Bölgeli
Toplam
Yatõrõm Tutarõ (Milyar TL.)
Kaynak: Hazine Müsteşarlõğõ.
YILLAR
1996
1997
49,2
44,0
11,5
13,6
10,0
14,7
11,7
12,9
4,3
3,8
2,2
1,9
9,6
7,1
1,5
2,1
100,0
100,0
1.997.992,4
3.302.618,4
1995
41,2
10,5
12,6
15,8
2,6
3,0
13,8
0,5
100,0
2.232.828,1
1998
39,4
13,2
16,5
9,3
7,2
2,8
7,6
4,0
100,0
4.021.494,3
Teşvik belgelerinin karşõlõğõ olan teşvik tutarlarõnõn bölgesel dağõlõmõna göz
atõldõğõnda (Tablo 4.1.20), Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgesi dõşõnda kalan bölgelerin
yaklaşõk aynõ oranlarõ koruduğu, iki bölge karşõlaştõrõldõğõnda ise, durumun Doğu Anadolu
Bölgesi aleyhinde bozulduğu gözlenmektedir. Örneğin, Güneydoğu Anadolu'da yatõrõm
tutar oranõ, teşvik belgesi oranõnõn 2-3 katõna yükseldiği halde, Doğu Anadolu'da iki oran
yaklaşõk aynõ kalmaktadõr. Bu ise, Doğu Anadolu Bölgesi’nde teşviklerden yararlanan
projelerin göreli olarak daha küçük çapta olduğunu göstermektedir.
Tablo 4.1.20: Yatõrõm Teşvik Belgesi Tutarlarõnõn Bölgesel Dağõlõmõ
1995
1996
1997 (10 aylõk)
T. Yatõrõm
Yüzde T. Yatõrõm
Yüzde T. Yatõrõm
Yüzde
885.875.887
40,5
982.255.943
49,2
1.459.983.927
44,0
Marmara
İç Anadolu
233.594.729
10,7
230.049.606
11,5
448.157.974
13,5
Ege
275.596.787
12,6
200.009.866
10,0
488.206.084
14,7
Akdeniz
350.336.599
16,0
233.562.466
11,7
428.401.109
12,9
Karadeniz
57.797.630
2,6
85.591.955
4,3
123.403.384
3,7
Doğu Anadolu
66.781.248
3,1
43.824.697
2,2
61.870.001
1,9
Güneydoğu Anadolu
307.672.901
14,1
192.019.271
9,6
235.467.902
7,1
Çok Bölgeli
9.354.874
0,4
30.678.550
1,5
71.927.276
2,2
Toplam
2.187.010.655
100,0
1.997.997.354
100,0
3.317.417
100,0
Kaynak: DTM, Başlõca Ekonomik Göstergeler, 1997.
BÖLGELER
Güneydoğu Anadolu Bölgesi 1980'lerden bu yana uygulanan Güneydoğu Anadolu
Projesi (GAP) ile yavaş da olsa gelişmesine devam etmekte, projenin tamamlanmasõ
durumunda gelişmenin hõzlanacağõ beklenmektedir. Doğu Anadolu Bölgesi ülkenin İç
Anadolu Bölgesi’nden (186,100 km²) sonra en geniş yüz ölçümüne sahip bölgesi olup,
önemli yer altõ yer üstü kaynaklarõna da sahiptir. Doğu Anadolu Bölgesi imalat sanayiinin
gelişmesinde; özel sektörü, üretim ve istihdam artõşõna yöneltecek devlet desteğinin
artõrõlmasõ yararlõ olacaktõr. Fakat yatõrõm teşvik belgelerinin sektörel dağõlõmõna (Tablo
4.1.21) ve bu dağõlõm içinde Bölge’nin imalat sanayii payõ (Tablo 4.1.22) düşüktür.
31
Tablo 4.1.21. Yatõrõm Teşvik Belgelerinin Sektörel Dağõlõmõ (Yüzde)
Sektörler
Tarõm
Madencilik
İmalat
Yatõrõm Tutarõ (Milyar TL)
Gõda-İçki
Dokuma-Giyim
Orman ürünleri
Kağõt
Deri ve Kösele
Lastik
Kimya
Cam
Demir-Çelik
Demir Dõşõ Metaller
Taşõt Araçlarõ
Madeni Eşya
Mesleki, Bilim ve Ölçüm Alet
Makina İmalat
Elektrik Makinalarõ
Elektronik
Çimento
Pişmiş Kil ve Çimento Ger.
Seramik
Diğerleri
Enerji
Hizmetler
Ulaştõrma
Turizm
Diğer Hizmetler
Toplam
Yatõrõm Tutarõ (Milyar TL)
Kaynak: Hazine Müşteşarlõğõ
YILLAR
1995
1996
1997
1998
0,4
0,6
87,6
1.955.957
2,9
71,7
0,3
1,1
0,7
0,6
2,3
0,4
0,8
0,4
1,5
0,6
0,1
0,2
0,5
0,0
0,6
0,4
1,3
1,2
2,3
9,1
6,2
0,9
2,0
100,0
2.232.828,1
1,8
1,3
73,7
1.472.520
7,1
30,6
0,9
1,4
0,5
1,8
10,0
0,8
1,1
0,7
5,2
2,2
0,1
1,5
0,8
0,6
3,6
0,6
0,6
3,6
3,4
19,8
12,5
2,0
5,3
100,0
1.997.992,4
0,8
1,7
63,0
2.080.649
6,4
22,8
1,3
1,3
0,5
1,8
6,5
0,2
3,1
1,3
5,5
2,0
0,6
1,0
0,7
0,2
3,8
1,3
0,9
1,9
7,0
27,6
12,5
4,7
10,3
100,0
3.302.618,4
2,1
2,2
48,9
1.966.511
6,1
14,5
1,4
1,8
0,5
2,0
2,1
0,4
1,4
0,4
3,7
2,4
0,4
0,9
0,9
0,4
4,9
1,1
1,6
1,9
5,0
41,8
18,9
5,0
17,8
100,0
4.021.494,3
32
Tablo 4.1.22: Doğu Anadolu Bölgesi’nde İller İtibarõyla Özel Sektöre Verilen İmalat
Sanayii Devlet Yardõmõ (1995)
İller
Belge Adedi
7
Ağrõ
Ardahan
3
Bayburt
1
Bingöl
--Bitlis
6
Elazõğ
20
Erzincan
7
Erzurum
19
Gümüşhane
2
Hakkari
1
Iğdõr
9
Kars
7
Malatya
32
Muş
3
Tunceli
--Van
6
TOPLAM
123
Kaynak : Hazine Müsteşarlõğõ.
Toplam Yatõrõm Tutarõ
(Milyon TL)
2.204.606
743.437
236.310
--1.838.591
9.986.766
3.361.116
12.617.790
3.701.777
815.000
2.763.064
2.437.130
22.854.858
732.672
--1.514.971
61.870.001
İllerin yüzde paylarõ
3,6
1,2
0,4
0,0
3,0
16,1
5,4
20,4
6,0
1,3
4,5
3,9
36,9
1,2
0,0
2,5
100,0
4.1.5.2 KOBİ'lerin Desteklenmesi ve Banka Kredileri
Ülkemiz açõsõndan genel bir değerlendirme yapõlacak olursa işyeri sayõsõ, çalõşanlar
sayõsõ ve katma değer olmak üzere üç önemli göstergeye bakõldõğõnda küçük orta ölçekli
işletmelerin ülkemizin gerek sosyal, gerekse ekonomik dokusunda önemli bir yer işgal
ettiği görülmektedir. Küçük ve orta boy işletmelerin dağõlõmõ Tablo 4.1.23'te
verilmektedir.
Tablo 4.1.23: KOBİ’lerin Dağõlõmõ
Sanayi Ölçeği
İşletme
Sayõsõ
İşletme
Payõ(Yüzde)
Çalõşan
Sayõsõ
Küçük Ölçekli
194.546
98,4
721.469
Sanayi (1-49)
Orta Ölçekli
2.247
1,1
213.676
Sanayi (50-199)
KOBİ (1-199)
196.793
99,5
935.144
Büyük Sanayi
982
0,5
595.601
(200+)
TOPLAM
İMALAT
197.775
100,0
1.530.745
SANAYİ
Kaynak: DİE, 1992 yõlõ Genel Sanayi ve İşyeri Sayõmõ.
33
Çalõşan
Payõ(Yüzde)
Katma Değer
(Trilyon TL)
Katma Değer
Payõ (Yüzde)
47,1
37,9
14,1
14,0
35,6
13,2
61,1
73,5
27,3
38,9
194,9
72,7
100,0
268,4
100,0
Öte yandan, Doğu Anadolu Bölgesi imalat sanayii işletmelerinin yapõsõnõ incelemek
amacõyla hazõrlanan Tablo 4.1.11 ve Tablo 4.1.12'de sõrasõyla bu işletmelerde yaratõlan
katma değer ve çalõştõrõlan işçi sayõlarõ verilmiştir. Bu tablolardan görüldüğü üzere
işletmelerin büyük çoğunluğu küçük ve orta boy işletmeler ölçeği içinde yer almaktadõr.
Ülkemizin, özellikle de Doğu Anadolu Bölgesi'nin ekonomik ve sosyal yapõsõnda
çok önemli bir yeri olan küçük ve orta ölçekli sanayi işletmelerinin birçok sorunlarõ
bulunmaktadõr. Bunlarõn başõnda şu finansal sorunlar gelmektedir:
- Kredi temininde güçlük,
- Devlet yardõmlarõndan yararlanamama,
- Diğer finansman araçlarõndan (menkul kõymetler borsalarõnda işlem gören tahvil ve
hisse senetleri aracõlõğõ ile sermaye temini gibi) yararlanamamak.
Dolayõsõyla, bu işletmelerin teknolojik yeniliklere uymalarõnõ sağlamak, rekabet
güçlerini yükseltmek ve ekonomiye katkõlarõnõ ve etkinliklerini artõrmak amacõyla, banka
kredileri ve yatõrõm devlet yardõmlarõndan yeterince yararlanmalarõnõ sağlamak
gerekmektedir.
Türkiye genelinde KOBİ'lerin banka kredilerinden yararlanma oranõ (yüzde 4) çok
düşük olmakla birlikte, Bölge’deki işletmelerin kredilerden yararlanma oranõ (yüzde 1,0),
Tablo 4.1.24’ten görüldüğü gibi, Türkiye genelinin de altõnda kalmaktadõr.
Tablo 4.1.24: 31.12.1996 Tarihi İtibarõyla Kredilerin DAP Bölgesi’ndeki İllere Göre
Dağõlõmõ (Milyar TL)
İller
İhtisas Kredileri
İhtisas Dõşõ Krediler
Elazõğ
2.335
1.316
Erzincan
3.019
509
Erzurum
3.371
3.185
Tunceli
1.118
191
Adõyaman
2.609
357
Kars
4.271
514
Gümüşhane
826
197
Bayburt
752
194
Van
1.611
857
Iğdõr
1.135
634
Hakkari
116
64
Bitlis
781
186
Ardahan
1.505
88
Bingöl
718
58
Ağrõ
619
168
Muş
819
144
DAP Bölgesi
25.405
8.662
Toplamõ
Türkiye
913.056
2.566.195
TOPLAM
Kaynak: Türkiye Bankalar Birliği, Bankalarõmõz 96-97, Ankara
34
Toplam
3.651
3.528
6.556
1.309
2.966
4.785
1.023
946
2.468
1.769
180
967
1.593
776
787
963
34.067
3.479.250
Öte yandan, KOBİ yatõrõm teşvik belge tutarlarõ yönünden Doğu Anadolu
Bölgesi'nin aldõğõ payõn daha tatminkar olduğu görülmektedir. Tablo 4.1.25'ten görüldüğü
gibi, Doğu Anadolu Bölgesi'nin bu devlet yardõmlarõndan yararlanma oranlarõ; (1997-1998
ortalamasõ olarak) belge sayõsõ itibarõyla yüzde 11,4, belge tutarõ olarak da yüzde 10,2'dir
Tablo 4.1.25: 1997-1998 Yõllarõnda Verilen KOBİ Yatõrõm Teşvik Belge ve
Tutarlarõnõn Bölgesel Dağõlõmõ
Belge Tutarõ (Bin TL)
1997
1998
Marmara
16.727.237.492
2.475.145.250
İç Anadolu
11.474.071.825
2.572.610.000
Ege
7.211.325.395
792.275.000
Akdeniz
6.296.774.472
3.707.817.500
Karadeniz
5.557.730.035
845.780.000
Doğu Anadolu
5.112.972.823
2.147.120.000
G.Doğu Anadolu
3.596.263.799
2.690.803.810
TOPLAM
55.976.375.841
15.231.551.560
Kaynak: 27 Ocak 1999 tarihli Dünya Gazetesi
BÖLGELER
Belge Sayõsõ (Adet)
1997
1998
596
174
468
153
284
56
300
213
224
53
247
113
130
142
2.249
904
4.1.5.3. Kamu Yatõrõm Harcamalarõnõn Doğu Anadolu Bölgesi Açõsõndan
Değerlendirilmesi
Tablo 4.1.26'da 1990-1997 dönemi içinde 1998 yõlõ fiyatlarõyla yapõlan toplam
kamu yatõrõmlarõ içinde Doğu Anadolu Bölgesi'nin payõ yüzde 3,5 olup, Karadeniz,
Akdeniz ve Güneydoğu Anadolu Bölgeleri ile yaklaşõk aynõ düzeydedir.
İller itibarõyla, kamu yatõrõm harcamalarõ içinde imalat sanayiinin payõnõ gösteren
Tablo 4.1.27'den görüldüğü gibi bu pay, program ödeneğine göre yüzde 3,7’i, nakdi
gerçekleşmeye göre yüzde 3,6'dõr. Dolayõsõyla, Türkiye genelinde toplam kamu yatõrõmlarõ
içinde Doğu Anadolu Bölgesi imalat sanayiinin payõ, sadece yüzde 0,1'dir.
Tablo 4.1.26: Bölgeler İtibarõyla Kamu Yatõrõm Harcamalarõ (1990-1997)
(1998 Yõlõ Fiyatlarõyla, Milyon TL.)
TOPLAM HARCAMA YÜZDESİ
1990-97 TOPLAM
KİŞİ BAŞI
(1990-1993)
HARCAMA
HARCAMA
Marmara
1.354.960
8,4
8,3
İç Anadolu
1.217.410
11,5
7,4
Ege
952.817
11,3
5,8
Akdeniz
556.665
6,9
3,4
Karadeniz
526.452
6,7
3,3
Doğu Anadolu
571.021
10,1
3,5
G.Doğu Anadolu
543.771
8,9
3,3
Muhtelif İller
10.638.741
16,9
65,0
Türkiye (Muh. Hariç)
5.723.095
9,1
35,0
Türkiye (Muh. Dahil)
16.361.836
26,0
100,0
Not : 1) Mahalli idarelerin yatõrõmlarõ ve fonlar dahil değildir.
2) Proje bazõndan, illere dağõtõlamayan birden fazla ili kapsayan yatõrõm harcamalarõ “Muhtelif İller”
başlõğõ altõnda verilmiştir.
Kaynak: DPT, İller Bankasõ İtibarõyla Çeşitli Göstergeler, 1999.
BÖLGELER
35
Tablo 4.1.27: İller İtibarõyla Doğu Anadolu Bölgesi Kamu Yatõrõm Harcamalarõ
İçinde İmalat Sanayiinin Payõ (1995)
(Milyar TL.)
Program Ödeneği
Nakdi Gerçekleşme
İller
Toplam
İmalat
Yüzde
Toplam
İmalat
Yüzde
Ağrõ
269
275
0
Ardahan
131
134
0
Bayburt
152
8
5,3
256
8
3,1
Bingöl
2.660
0
2.810
0
Bitlis
294
1
0,3
320
1
0,3
Elazõğ
840
305
36.3
1.005
455
45,3
Erzincan
2.252
0
3.970
0
Erzurum
1.015
6
0.6
1.092
0
Gümüşhane
239
9
3,8
278
11
3,9
Hakkari
367
0
291
0
Iğdõr
538
0
1.232
0
Kars
385
94
24.4
416
74
17,8
Malatya
1.328
3
0,2
1.802
0
Muş
335
0
328
0
Tunceli
729
0
530
0
Van
750
31
4,1
826
7
0,8
Doğu Anadolu
12.285
457
3,7
15.565
556
3,6
Kaynak : DPT, kaynaklarõndan yararlanõlarak hazõrlanmõştõr.
4.1.5.4. Bölgedeki Küçük Sanayi Siteleri ve Organize Sanayi Bölgelerinin Dağõlõmõ
4.1.5.4.1. Küçük Sanayi Siteleri
İmalat sanayiinin (özellikle küçük ölçekli) kurulup gelişmesinde, küçük sanayi
siteleri ile organize sanayi bölgelerinin varlõğõ ve var olmasõ durumunda da nicelik ve
nitelikleri yadsõnamaz. Küçük sanayi sitelerinin bölgelere göre dağõlõmõnõ veren Tablo
4.1.28’de, Bölge’nin bu açõdan durumu, 1997 yõlõ sonu itibarõyla biten projelerindeki işyeri
sayõsõ bakõmõndan olmasa da, 1998 Yõlõ Yatõrõm Programõnda yer alan site ve iş yeri
sayõlarõ bakõmõndan çok kötü olmadõğõ, özellikle Güneydoğu Anadolu'yu geride bõraktõğõ,
anlaşõlmaktadõr. Bölge, 1997 yõlõ sonu itibarõyla Türkiye genelindeki toplam işyeri
sayõsõnõn yüzde 7'sine (diğer bölgelere göre en düşük oran) sahip iken, 1998 Yõlõ Yatõrõm
Programõnda bu payõ (yüzde 14), İç Anadolu (yüzde 9) ve Güneydoğu Anadolu’dan (yüzde
11) yüksektir.
36
Tablo 4.1.28: Küçük Sanayi Sitelerinin Bölgelere Göre Dağõlõmõ (Kasõm 1998)
BİTEN PROJELER
BÖLGELER
Yüzde
(*)
Marmara
44
10.509
15
Ege
48
11.168
16
Akdeniz
31
10.232
15
İ ç Anadolu
70
16.123
23
Karadeniz
55
11.606
17
Doğu Anadolu
25
5.040
7
Güneydoğu Anadolu
18
5.514
8
Türkiye Toplam
291
70.195
100
(*) Toplam işyeri sayõsõnõn Türkiye toplamõ işyeri sayõsõna oranõdõr.
Kaynak: Sanayi ve Ticaret Bakanlõğõ.
Adet
İşyeri Adedi
(1997 Yõlõ Sonu İtibarõyla)
1998 YATIRIM PROGRAMI
İşyeri
Yüzde
Adet
Adedi
(*)
30
5.983
17
32
8.488
21
30
5.739
14
26
3.861
9
45
7.147
17
47
5.981
14
18
4.497
11
228
41.696
100
Tablo 4.1.28’de Bölge olarak ele alõnan küçük sanayi sitelerinin illere dağõlõmõ da
Tablo 4.1.29'da verilmektedir. Dağõlõmdan görüldüğü üzere, küçük sanayi siteleri ve bu
sitelerde yer alan işyeri sayõlarõ bakõmõndan Malatya başta gelmekte, onu sõrasõyla Elazõğ,
Erzurum ve Van gibi diğer illere göre daha sanayileşmiş iller izlemektedir. Bu illerde
organize sanayi bölgeleri de bulunmakta, yenileri de inşa edilmektedir. Bu illerin göreli
olarak sanayileşmiş ve bölgede kutup iller durumuna gelmiş olmalarõnda bu gibi tesislerin
yarattõğõ dõşsal ekonomilerin payõ büyüktür. Ancak, yakõn zamana kadar küçük sanayi
sitesi dahi bulunmayan Ardahan, Bingöl, Bitlis, Hakkari, Muş ve Tunceli gibi illerde de bu
tesislerin kurulmuş olmasõ, bu illere ilaveten Bayburt ve Iğdõr'õn 1998 Yõlõ Yatõrõm
Programõna alõnmõş olmasõ Bölge imalat sanayiinin geleceği açõsõndan umut vericidir.
37
Tablo 4.1.29: Doğu Anadolu Bölgesi Aksiyon Planõna Dahil Olan İllerdeki Küçük
Sanayi Sitelerinin Dağõlõmõ (Temmuz 1998)
Bitenler (1997 Yõlõ Sonu)
1998 Yatõrõm Programõ
İşyeri
Yüzde *
Adet
İşyeri Adedi Yüzde * Adet
Adedi
Ağrõ
2
412
--4
400
--Ardahan
1
132
--5
350
--Bayburt
------1
200
--Bingöl
1
154
--1
146
--Bitlis
2
196
--1
100
--Elazõğ
3
961
--3
550
--Erzincan
2
181
--3
350
--Erzurum
3
864
--7
900
--Gümüşhane
2
332
--------Hakkari
1
50
--2
170
--Iğdõr
--------2
617
--Kars
1
54
--3
533
--Malatya
5
1437
-----------Muş
1
100
--5
385
--Tunceli
1
44
--3
200
--Van
2
455
--8
1.280
--Toplam
27
5372
7,6
48
6.181
14,8
Diğer İller Toplamõ
264
64.823
92,4
180
35.515
85,2
Türkiye Toplamõ
291
70.195
100,0
228
41.696
100,0
* Toplam işyeri sayõsõnõn Türkiye toplamõ işyeri sayõsõna oranõdõr.
Kaynak: Sanayi ve Ticaret Bakanlõğõ
İLLER
4.1.5.4.2. Organize Sanayi Bölgeleri
Doğu Anadolu Bölgesi illerindeki organize sanayi bölgelerinin ve sanayi parsel
sayõlarõnõn dağõlõmõnõ veren Tablo 4.1.30’dan görüldüğü gibi, 1962-1997 döneminde 35
yõlda biten ve Elazõğ, Erzurum ve Malatya'da yer alan üç organize sanayi bölgesinde
bulunan toplam 417 sanayi parseline ek olarak 1998 Yõlõ Yatõrõm Programõnda Ağrõ,
Bingöl, Elazõğ, Erzincan, Kars, Malatya, Tunceli ve Van'da yer alan dokuz organize sanayi
bölgesinde toplam 480 sanayi parselinin bulunmasõ ve üstelik bu bölge parsellerinin,
Malatya ve Elazõğ dõşõnda, Erzincan, Kars, Van, Bingöl, Ağrõ ve Tunceli'de de kurulmasõ
Bölge sanayinin geleceği açõsõndan umut vericidir. İşsizlik nedeniyle büyük çapta dõş göç
olgusu yaşayan Bölge’de bu gibi tesislerin istihdam kapasitesi çok önemlidir. Tablodan
görüldüğü gibi, 1997 yõlõ sonu itibarõyla 18.300 kişiyle istihdam olanağõ sağlanan tesislerle
birlikte, 1998 Yõlõ Yatõrõm Programõnda yer alan tesisler de bitirildiği zaman 62.700 kişiyi
istihdam edilecektir. Bu ise aile fertleri ile birlikte yaklaşõk 250-300 bin kişinin geçiminin
sağlanmasõ anlamõna gelmektedir.
38
Tablo 4.1.30: Doğu Anadolu Bölgesi Aksiyon Planõna Dahil Olan İllerdeki OSB Parsellerinin Dağõlõm Tablosu (**)
TAHSİS EDİLEN PARSELLER
BÖLGE ADI
A.1962-1997 YILLARINDA
BİTENLER
1- ELAZIĞ MERKEZİ
2- ERZURUM MERKEZİ
3- MALATYA MERKEZİ
B) 1998 YILI YATIRIM PROGRAMINDA
YER ALANLAR
I- İNŞAAT SAFHASI
1- AĞRI MERKEZ
2- BİNGÖL MERKEZ
3- ELAZIĞ MERKEZ II
4-ELAZIĞ-HAYVAN VE HAYVAN
ÜRÜNLERİ
5- ERZİNCAN MERKEZ
6- KARS MERKEZ
7- MALATYA MERKEZ II
8- TUNCELİ MERKEZ
9- VAN MERKEZ
II- KAMULAŞTIRMA SAFHASI
III- ETÜD SAFHASI
GENEL TOPLAM (A+B)
OSB
(Adet)
ALAN
(Ha)
SANAYİ
PARSEL
SAYISI
ÜRETİME
GEÇEN
İNŞAAT
HALİNDE
Parsel
(Tesis)
99(59)
İSTİHDAM KAPASİTESİ
PROJE
SAFHASINDA
TOPLAM
10
Parsel
(Tesis)
417(242)
9
16(13)
74(37)
22(11)
5
1
4
27(17)
12(10)
----8(*)
---
21(11)
------2
---
4(3)
------------320(183)
15(8)
5(1)
-----------121(70)
3
500
417
Parsel
(Tesis)
308(173)
1
1
1
20
100
100
300
1748
59
83
275
480
45(411)
66(541)
197(78)
12(10)
9
1
1
1
1
1498
100
80
100
20
480
--28
64
---
1
1
1
1
1
2
9
23
348
200
350
100
200
250
--2248
256
96
--36
------897
TAHSİS
YAPILMAYAN
PARSELLER
(KİŞİ)
---
17.300
TOPLAM
(*)
23.900
59(55)
83(68)
275(119)
61(38)
------419
4.100
5.400
7.800
1000
5.200
6.800
11.900
38.800
27(17)
------9(3)
---
61(38)
------19(129
---
419
--28
45
---
1000
-----700
---
38.800
---2.300
5.000
---
5(4)
13(10)
----------37(27)
24(15)
18(11)
----------478(280)
232
78
--36
------419
300
-------------18.300
20.500
8.000
---3.000
------62.700
Parsel (Tesis)
MEVCUT
Not: Tahsis edilen parsellerde
1) Parantez içindeki rakamlar tesis-firma adetlerini göstermektedir..
2) Parantez içinde olmayan rakamlarda parsel sayõlarõ ile firma sayõlarõ aynõdõr.
3) Üretime geçen tesis sayõsõ: 183
(*) Kamulaştõrma ve etüd safhasõnda bulunan projeler adet ve alan toplamlarõna dahildir.
(**) Doğu Karadeniz Bölgesindeki, Artvin, Gümüşhane ve Bayburt illeri dahildir.
Kaynak: Sanayi ve Ticaret Bakanlõğõ
39
4.1.6 SONUÇ VE ÖNERİLER
Geleneksel tarõm toplumundan modern sanayi toplumuna geçişin yaşandõğõ değişim
süreci olan sanayileşme, tarõm ve hizmetler sektörlerini de olumlu yönde etkilemektedir.
Sanayileşme, sosyo-ekonomik gelişme ya da kalkõnmanõn temel dinamiğini
oluşturmaktadõr.
Ülkeler arasõnda “gelişmiş”, “gelişmekte olan” ve az gelişmiş” gibi tanõmlamalarla
nitelenen gelişmişlik farklõlõklarõ, ülkelerin faklõ yörelerinde de ortaya çõkmaktadõr.
Bölgeler arasõ sosyo-ekonomik gelişmişlik farklõlõklarõ, diğer ülkelerde olduğu gibi,
Türkiye’de de görülmekte ve bu dengesizlikleri ortadan kaldõrabilmek için büyük çaba
gösterilmektedir.
Tarõmsal istihdam oranõ, kõrsal nüfus başõna tarõmsal üretim değeri, Türkiye’nin
tarõmsal üretim değerine katkõsõ gibi ölçütlere göre tipik, fakat geri kalmõş bir tarõmsal yapõ
sergileyen Doğu Anadolu Bölgesi, sanayi göstergeleri bakõmõndan da diğer bölgelere göre
alt sõrada yer almaktadõr. İmalat sanayii iş yeri sayõsõ, il başõna düşen iş yeri sayõsõ, kişi
başõna imalat sanayii katma değeri, Türkiye’nin GSYİH’sõ içindeki payõ ve kişi başõna
banka mevduat ve kredileri ve ihracat ve ithalat değerleri gibi göstergeler açõsõndan
ülkemizin en az gelişmişlik gösteren bölgesidir.
Bölge imalat sanayiinde, 10+ işçi çalõştõran işletme sayõsõnõn ülke geneline oranõ
yüzde 1,4 iken, bu oran kamu sektöründe 1993’de yüzde 11,9’a çõkmakta, 1996’da yüzde
10,8’e düşmekte, dolayõsõyla istihdam açõsõndan önemli olmakla birlikte, Bölgedeki kamu
imalat sanayii işletmelerinin daha küçük olduğu anlaşõlmaktadõr. İşletmelerdeki çevirici
güç kapasitesi bakõmõndan da kamu işletmeleri ön plana çõkmaktadõr. Bölge imalat
sanayiinde çalõşan kişi başõna düşen katma değer, Türkiye genelinin yaklaşõk yarõsõ
kadardõr. Öte yandan, yaratõlan toplam katma değerin 1993’de yüzde 73’ü kamu sektörü
işletmelerinden kaynaklanmakta iken, bu oran 1996’da yüzde 64’e düşmüş olup, kamu
sektörünün küçüldüğünü göstermektedir.
Talep yetersizliği, iç ve dõş rekabet nedenleriyle işletmelerin kapasite kullanõm
oranlarõ Türkiye geneline göre yüzde 50-100 nispetinde düşüktür. Dolayõsõyla, mevcut
işletmeler kurulu kapasitelerinin gerektirdiği ölçüde ölçek ekonomisinden
yararlanamamakta, bunun sonucu olarak işletme başõna katma değer düşük kalmaktadõr.
Katma değerin düşüklüğünün Bölge yönünden diğer sebepleri arasõnda, işgücünün kalitesi,
sermaye yoğunluğu ve tesislerin geleneksel yapõya sahip olmalarõ gibi hususlar da
sayõlabilir.
Üretilen katma değer ve sağlanan istihdam yönlerinden gõda, tekstil, dokuma ve
giyim, metal ve taş ve toprağa dayalõ sanayiler Bölge’deki öncü sektörleri oluşturmaktadõr.
Yine yaratõlan katma değer ve çalõştõrõlan işgücü bakõmõndan Bölge’de, Malatya, Elazõğ ve
Erzurum'un birinci derecede çekim merkezleri, Erzincan ve Van’õn da ikinci derecede
çekim merkezleri ve bu illerde yer alan imalat sanayii işletmelerinin daha çok istihdam
yaratõcõ emek yoğun işletmeler olduklarõ ortaya çõkmaktadõr.
40
İşyeri büyüklüğünün sektörel dağõlõmõna göre, küçük ve orta ölçekli kuruluşlarõn
daha çok gõda sanayiinde, orta ve büyük ölçekli kuruluşlarõn da daha çok tekstil, metal
sanayii ile taş ve toprağa dayalõ sanayilerde olduğu dikkati çekmektedir.
Bölge’de imalat sanayiinin pazar alanlarõ, özellikle de yurt dõşõ pazar alanlarõ son
derece sõnõrlõdõr.
İmalat sanayiinin geliştirilmesine yönelik tedbirlerden olan özel sektörü teşvik
tedbirleõi, banka kredileri ve kamu yatõrõm harcamalarõ hem Türkiye genelinden, hem de
komşu bölge olan Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nden daha düşüktür.
Bölge’de kurulu bulunan küçük sanayi sitelerindeki işyeri sayõlarõ ile organize
sanayi bölgelerindeki sanayi paneli sayõlarõ halihazõrda yeterli bulunmamakla birlikte, 1998
Yõlõ Yatõrõm Programõnda yer alan dokuz organize sanayi bölgesinde yer alan 480 parsel
tamamlandõğõnda imalat sanayiinin gelişmesinin hõzlanacağõ öngörülmektedir.
Çalõşmadan elde edilen ve yukarõda özetlenen bulgulardan hareketle Doğu Anadolu
Bölgesi imalat sanayiinin geliştirilmesi, dolayõsõyla Bölgenin geleneksel tarõm
toplumundan sanayi toplumuna geçiş sürecinin ivme kazanabilmesi için aşağõdaki öneriler
geliştirilmiştir:
DPT’nin İllerin Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Sõralamasõ Araştõrmasõ’nda elde
edilen genel sonuçlardan biri, Türkiye’de yaşanan mekansal gelişme eğilimlerinin
“sõçrama”lardan ziyade, “yayõlma” dinamiklerince belirlendiğini ortaya koymaktadõr1.
Türkiye’de gelişmenin mekan üzerinde dağõlõmõ, başlangõçta çekim merkezlerinde
yoğunlaşma ve ardõndan halkalar halinde çevre illere yayõlma tarzõndadõr. Diğer bir
deyişle, Türkiye’de yaşanan mekansal gelişme eğilimleri, gelişmenin süreç içerisinde
çekim merkezlerinden (İstanbul, Ankara, İzmir) çevre illere (örn. Kocaeli, Bursa, Eskişehir
ve Denizli’ye) yayõldõğõnõ göstermektedir. Doğu Anadolu Bölgesi’nde de aynõ durum söz
konusudur. Yukarõda belirtildiği gibi, çeşitli sanayileşme göstergeleri açõsõndan, Bölge’de
Malatya, Elazõğ ve Erzurum 1. derecede çekim merkezleri; Erzincan ve Van’da 2. derecede
çekim merkezleridir. Dolayõsõyla, tüm bölge sathõnda yaygõn sanayileşme yerine, bu il
merkezleri (özellikle Malatya ve Elazõğ), kalkõnma ve yõğõlma merkezleri olarak seçilmeli
ve Bölge’nin kalkõnmasõ için sürükleyici unsur olarak düşünülmelidir. Başka bir deyişle,
imalat sanayiini özendirici devlet yardõmlarõ, krediler ve kamu yatõrõmlarõ, bu illerde
yoğunlaştõrmalõdõr.
Bölge’de gerek yaratõlan katma değer, gerekse istihdam açõsõndan; dokuma-giyim,
ana metal ve taş ve toprağa dayalõ sanayiler öncü veya kilit sektörler olarak belirlenmiştir.
Dolayõsõyla, gelişme süreci içinde ve çekim merkezi olan il merkezlerinde emek yoğun
olan bu sektörlere ağõrlõk vermek suretiyle çok fazla olan tarõmsal işgücünün, zaman
içinde, sağlõklõ biçimde sektörlere çekilmesi sağlanacaktõr. Bu şekilde hem bölge dõşõna
göç önlenecek, hem de tarõmsal nüfus azalacağõ için, mekanizasyon yoluyla tarõm
sektöründeki iş gücü verimliliği artõrõlmõş olacaktõr.
1
DPT, A.g.e., s.99-101.
41
Doğu Anadolu Bölgesi, sosyo-kültürel, ekonomik ve siyasal açõlardan, sektörün
yatõrõm yapmasõnõ bekleyecek durumda olmadõğõndan; Bölge sanayi yatõrõmlarõnõn sadece
teşviklerle artõrõlamayacağõ anlaşõlmalõ ve devlet bölgeye öncelikle yatõrõmcõ olarak
girmelidir. Bu çerçevede, ilk aşama GAP Bölgesi için önerildiği gibi, DAP Bölgesi’ne
yönelik olarak faaliyet gösterecek bir “Bölgesel Kalkõnma Fonu” nun oluşturulmasõ
gerekmektedir. Fonun, mali ve idari açõlardan özerkliği, gerçekçi ve sağlam finansman
kaynaklarõna (genel bütçe, resim, harç, dõş krediler ve çeşitli fonlardan beslenen)
kavuşturulmasõ gerekecektir1. Hatta bu bağlamda, sektörlerdeki yatõrõmlara orta ve uzun
vadeli, düşük faizli kredi verebilecek kalkõnma-yatõrõm bankasõnõn oluşturulmasõ da
düşünülebilir.
Bölge içinden ve dõşõndan yatõrõmlarõ bölgeye çekebilmek için, küçük sanayi
siteleri ve organize sanayi bölgeleri gibi işletmeler için karlõ yatõrõm yapõlacak alanlarõn
kurulmasõnda devlet öncülük etmeli, bu şekilde çekim merkezleri oluşturulmalõdõr.
Bölge’deki firmalarõn büyümelerinin ihracat yapmalarõna bağlõ olduğu
anlaşõlmaktadõr. Mevcut devlet yardõmlarõ ve yararlanma yollarõ hakkõnda bilgi sağlama
görevini yerel ve bölgesel meslek kuruluşlarõ ile Üniversiteler üstlenmeli ve organize bir
işbirliği sağlanmalõdõr.
Sermaye ve iş gücü transferi olarak da nitelendirilebilecek göç olgusu gelişmişlik
farklarõndan kaynaklanmakla birlikte, Bölge’nin giderek durgunlaşmasõnõn da nedeni
durumundadõr. Bu nedenle nüfusun bölge içinde kalmasõnõ sağlayacak politikalar, Doğu
Anadolu Bölgesi için önceliğini korumaktadõr.
DAP çerçevesinde yapõlacak bölgesel planlamada; bölgedeki nüfus yoğunluğunun
yetersizliği, pazarlarõn küçüklüğü, kalkõnma düzeyinin düşüklüğü, alt yapõnõn yetersizliği,
tarõma dayalõ geleneksel yapõnõn varlõğõ, kurumsal ve personel alt yapõ donanõmõnõn
yetersizliği gibi bir çok unsur bölgedeki engelleyici faktörleri, yani kalkõnma ve
planlamanõn başarõsõnõ azaltõcõ sorunlarõ ortaya koymaktadõr. Bütün bu koşullar, Doğu
Anadolu Bölgesi’nin kalkõnmasõnõn, ancak DAP Projesinin, GAP gibi bir bölge kalkõnmasõ
projesine dönüşmesiyle mümkün olacağõnõ göstermektedir2.
1
Bu konuda bkz. Bülent Açma, Gelişmiş Ülkelerin Az Gelişmiş Bölgelerini Geliştirmeyi Amaçlayan Politikalarõn İncelenmesi ve GAP
Örneği, İTO Ya. No:7, İstanbul, 1991.
2
Bülent Açma, a.g.e
42
KAYNAKLAR
Açma, Bülent,(1991) Gelişmiş Ülkelerin Az Gelişmiş Bölgelerini Geliştirmeyi
Amaçlayan Politikalarõn İncelenmesi ve GAP Örneği. İTO Ya. No7, İstanbul.
Başbakanlõk Hazine Müsteşarlõğõ Kaynaklarõ.
DAP Mevcut Durum Analiz Rapor Taslağõ, Ticaret Bölümü.
DİE, 1993 İmalat Sanayii Anket Sonuçlarõ.
DİE, (1997) Ekonomik ve Sosyal Göstergeler, Erzurum
DİE, (1998), Türkiye İstatistik Yõllõğõ, 1997.
DİE, (1999), 1996 Yõlõ İmalat Sanayii Anket Sonuçlarõ.
DPT, (1996) İllerin Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Sõralamasõ Araştõrmasõ, Bülent Dinçer,
Metin Özaslan, Erdoğan Satõlmõş, Ya. No: DPT: 2466, Ankara.
DPT, (1996) Yedinci Beş Yõllõk Kalkõnma Planõ (1996-2000), Ankara.
DPT, (1997), Ekonomik ve Sosyal Göstergeler (1950-1998).
DPT, (1997), İller İtibarõyla Çeşitli Göstergeler.
D.P.T., (1998), İller ve Bölgeler İtibarõyla Çeşitli Göstergeler
Doğu Anadolu Bölgesi Sanayi ve Ticaret Odalarõ Kaynaklarõ.
DTM, (1997) Baslõca Ekonomik Göstergeler.
Dünya Gazetesi, 27 Ocak 1999.
GAP Bölge Kalkõnma İdaresi Başkanlõğõ,(l997) Sürdürülebilir Kalkõnma Programõ, Eylül.
Mutluer, Mustafa, (1995) Gelişimi, Yapõsõ ve Sorunlarõyla Denizli Sanayii, Denizli Sanayi
Odasõ Yayõnlarõ, İzmir.
Sanayi ve Ticaret Bakanlõğõ Kaynaklarõ
Türkiye Bankalar Birliği, Bankalarõmõz, 96-97, Ankara.
43
EK:
Ek Tablo 4.1.1: Doğu Anadolu Bölgesi’nde İller İtibarõyla Toplam Nüfus ile
Kentsel/Kõrsal Nüfus ve Oranlarõ
İller
Toplam Nüfus
Kentsel Nüfus
Yüzde
Kõrsal Nüfus
Ağrõ
466.058
217.919
46,7
248.139
Ardahan
128.606
33.759
26,2
94.847
Bayburt
99.638
47.007
47,2
52.631
Bingöl
234.790
127.518
54,3
107.272
Bitlis
339.646
198.348
58,4
141.297
Elazõğ
518.360
334.155
64,5
184.205
Erzincan
280.118
158.902
56,7
121.216
Erzurum
873.289
511.901
58,6
361.388
Gümüşhane
153.990
63.169
41,0
90.821
Hakkari
219.346
128.804
58,7
90.541
Iğdõr
145.384
68.836
47,3
76.548
Kars
322.973
149.147
46,2
173.826
Malatya
815.105
509.693
62,5
305.412
Muş
422.247
153.019
36,2
269.228
Tunceli
86.268
55.405
64,2
30.863
Van
762.719
381.060
50,0
381.659
Doğu Anadolu
5.614.907
2.885.014
51,4
2.729.893
Kaynak: DİE, 1997 Genel Nüfus Tespiti Kesin Sonuçlarõ. Yüzdeler tarafõmõzdan hesaplanmõştõr.
44
Yüzde
53,3
73,8
52,8
45,7
41,6
35,5
43,3
41,4
59,0
41,3
52,7
53,8
37,5
63,8
35,8
50,0
48,6
T.C.
BAŞBAKANLIK
MÜSTEŞARLIĞI
ANA PLANI
SEKTÖR
ENERJİ
RAPORU HAZIRLAYAN
ORTAK GİRİŞİM
2000
46
4.2. ENERJİ
4.2.1. Türkiye’de Enerji Kaynaklarõna Genel Bakõş
Türkiye’de jeolojik ve doğal yapõya bağlõ biçimde her türlü enerji kaynağõ
bulunmasõna karşõn, ülkemiz fosil enerji kaynak rezervlerinin büyüklükleri sõnõrlõdõr. Yerli
kaynaklarõmõzõn içerisinde önemli bir yere sahip olan linyit yataklarõ dõşõnda, fosil enerji
kaynaklarõmõz, üretim gereksinimini yanõtlamaktan uzaktõr. 1997 yõlõ verileri ile ülke enerji
gereksiniminin yüzde 55,6’sõnõ karşõlayan petrol ve doğal gazõn yüzde 90,3’ü ithal
edilmiştir. Taşkömürü üretimi de sanayi tüketimini karşõlamaktan uzaktõr. 1997 yõlõ
verilerine göre, taş kömürü üretimi sanayi tüketiminin yüzde 57,3’ünü karşõlamõştõr. 1997
yõlõnda yerli üretimin 4,4 katõ taşkömürü ithalatõ gerçekleştirilmiştir. Taşkömürü ithalatõ,
sanayi sektör talebinin yanõnda hava kirliliğinin yoğun olduğu kentlerin yakacak
gereksinimini karşõlamak için yapõlmaktadõr.
Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlõğõ kayõtlarõna göre Türkiye’nin fosil yakõt
rezervlerinin durumu Tablo 4.2.1’de verilmektedir. Kömür, petrol, doğal gaz, asfaltit ve
bitümlü şistlerin görünür muhtemel ve mümkün rezervlerinin toplamõ 2.454 Mtep(1) olup,
ülke fosil yakõt rezervinin kaynaklara göre dağõlõmõ Grafik 4.2.1’de gösterilmiştir.
Tablo 4.2.1: 1997 Yõlõ Sonu İtibarõyla Türkiye’nin Fosil Yakõt Rezervleri
Rezervler
Görünür(*)
Muhtemel
Mümkün
Toplam
Taşkömürü(milyon ton)
428
449
249
1 126
Linyit (milyon ton)
Elbistan
3.357
3.357
Diğerleri
3.982
626
110
4.718
Toplam
7.339
626
110
8.075 (**)
Asfaltit (milyon ton)
45
29
8
82
Bitümlü Şist (milyon ton)
555
1.086
1.641
Petrol (milyon ton)
46,3
46,3
Kalan üretilebilir rezerv
Doğal Gaz (milyar m3)
Kalan üretilebilir rezerv
9,4
9,4
Nükleer kaynaklar (ton)
Uranyum
9.129
9.129
Toryum
380.000
380.000
(*) Hazõr rezerv dahil, (**) 300 milyon ton belirlenmiş potansiyel kaynakla 8.375 milyon ton
Kaynak : 21. Yüzyõla Girerken Türkiye’nin Enerji Stratejisinin Değerlendirilmesi, TÜSİAD raporu,
Aralõk 1998, İstanbul.
1
) Mtep: Milyon ton eşdeğer petrol
47
Grafik 4.2.1: Toplam 2.454 Mtep Fosil Yakõt Rezervinin Kaynaklara Dağõlõmõ
Petrol
%2
Taşkömürü
%28
Asfaltit
%1
Linyit
%48
Doğal Bitümlü Şist
%5
Gaz
%1
Elbistan Linyit
%15
Kaynak : 21. Yüzyõla Girerken Türkiye’nin Enerji Stratejisinin Değerlendirilmesi,
TÜSİAD Raporu, Aralõk 1998, İstanbul.
Ülkemiz, yenilenebilir, tükenmez doğal enerji kaynaklarõ açõsõndan, fosil yakõt
rezervleri ile karşõlaştõrõldõğõnda daha şanslõdõr. Türkiye’nin yenilenebilir enerji kaynak
potansiyeli Tablo 4.2.2’de toplu olarak gösterilmiştir. Grafik 4.2.2’de de, kullanõlabilir
(ekonomik) potansiyelin, kaynak bazõnda dağõlõmõ verilmiştir. Toplam kullanõlabilir
(ekonomik) potansiyel 68.000 Btep/yõl(2) düzeyindedir.
Grafik 4.2.2: Türkiye’de Yenilenebilir Enerji Kaynaklarõ Kullanõlabilir/Ekonomik
Potansiyelinin Kaynak Bazõnda Dağõlõmõ
M.
Biyokütle
37%
Güneş
37%
Rüzgar
6%
Hidrolik
16%
Jeotermal
4%
Kaynak : 21. Yüzyõla Girerken Türkiye’nin Enerji Stratejisinin Değerlendirilmesi,
TÜSİAD Raporu, Aralõk 1998, İstanbul.
2
) Btep: Bin ton eşdeğer petrol
48
Tablo 4.2.2: Türkiye’nin Yenilenebilir Enerji Kaynaklarõ Potansiyelleri (1998)
KAYNAKLAR
Brüt
Teknik
Ekonomik
(Kullanõlabilir)
Hidrolik Enerji
107.500
53.750
34.862
(MW)
(milyar kWh/yõl)
430
215
124,5
Jeotermal Enerji
2.843
7.500
31.500
Isõ (MW)
1,8
5,4
(Mtep/yõl)
350
500
4.500
Elektrik (MW)
1,4
(milyar kWh/yõl)
Güneş Enerjisi
1.400.000
116.000
Isõ + Elektrik (MW)
111.500 x 103
977.000
6.105
305
(milyar kWh/yõl)
80.000
500
25
(Mtep/yõl)
Rüzgar Enerjisi (karasal)
20.000
55.000
220.000
Elektrik (MW)
50
110
400
(milyar kWh/yõl)
Rüzgar Enerjisi (denizsel)
60.000
Elektrik (MW)
180
(milyar kWh/yõl)
Deniz Dalga Enerjisi
9.000
75.000
Elektrik (MW)
18
150
(milyar kWh/yõl)
Klasik Biyokütle Enerji
7
10
30
Yakõt (Mtep/yõl)
Modern Biyokütle
25
40
90
Yakõt (Mtep/yõl)
Kaynak : 21. Yüzyõla Girerken Türkiye’nin Enerji Stratejisinin Değerlendirilmesi, TÜSİAD Raporu,
Su kaynaklarõnõn enerji tüketimi açõsõndan debisi 186 km3/yõl düzeyinde olup,
kaynaklarõmõz 26 akarsu havzasõna dağõlmõştõr. Teknik ve ekonomik koşullar altõnda
kullanõlabilecek ekonomik hidrolik potansiyel bugün için 124,5 milyar kWh/yõl olarak
belirlenmiştir. Ülkemizin ekonomik hidroelektrik potansiyelinin ancak, yüzde 29’u
değerlendirilebilmiştir.
Ülkemizin brüt jeotermal õsõl kapasitesi 31.500 MW olup, günümüz koşullarõnda
ekonomik kanõtlanmõş õsõl potansiyel 2.843 MW’dõr. Günümüzde 635 MW jeotermal õsõl
kapasite değerlendirilmiştir. Ayrõca, kullanõlabilir jeotermal elektrik potansiyel 350 MW
düzeyindedir.
Ülkemiz 360-420 enlemleri arasõnda yer aldõğõndan güneş kuşağõ içerisinde
bulunmaktadõr. Yõllõk güneşlenme süresi ortalama 2.640 saat olup, maksimum güneşlenme
süresinin Temmuz ayõnda (362 saat), minimum güneşlenme süresinin de Aralõk ayõnda (98
saat) elde edildiği belirlenmiştir. Işõma şiddetinin Türkiye ortalamasõ yõllõk 1.311 kWh/m2
olarak saptanmõştõr.
49
Türkiye rüzgar enerji potansiyeline ilişkin yeterince sağlõklõ veri bulunmamaktadõr.
Enerji amaçlõ rüzgar ölçüm verileri yeterli değildir. 10 m yükseklikte yõllõk ortalama rüzgar
hõzõ, kõyõ alanlarõnda 4,5-5,6 m/s, iç kesimlerde 3,4-4,6 m/s arasõndadõr. Rüzgar gücü
Türkiye ortalamasõ yõllõk 25,8 W/m2’dir.
Biyokütle enerji Türkiye’de klasik yönteme dayanõlarak, daha çok ticari olmayan
yakõt olarak kullanõlmaktadõr. Türkiye’de modern biyokütle kullanõmõ için yapõlan bir
çalõşma bulunmamaktadõr.
4.2.2. DAP Bölgesi’nde Enerji Kaynaklarõnõn Durumu
4.2.2.1. Linyit
Birincil enerji kaynaklarõ içerisinde linyitin Türkiye’de önemli bir yeri vardõr.
Günümüzde, gelişen akõşkan yatak teknolojileri ile birlikte, düşük õsõl değerli linyitlerin
termik santral yakõtõ olarak değerlendirilmesi önem kazanmõştõr. Doğu Anadolu Bölgesi
toplam rezervde, bölgeler arasõnda en yüksek kaynak değerine sahiptir (3.579.957.000 ton).
Ancak, mümkün rezerv olarak (7.442.000 ton) diğer bölgelerle karşõlaştõrõldõğõnda en
düşük seviyede kalmaktadõr. Linyit konusunda üzerinde durulmasõ gereken nokta, son
yõllarda Türkiye toplamõnda önemli bir rezerv artõşõ olmamasõdõr. Ancak, güncel teknoloji
ile düşük kaliteli linyitin termik santrallarda kullanõlmasõ olanağõ, Doğu Anadolu’da
Pliyosen yaşlõ, az dumanlõ, önemli linyit kömür oluşumlarõnõ içerebilecek tatlõ su
çökeltilerinin kömür yönünden ümitli potansiyel sahalar olarak araştõrõlmasõnõ gündeme
getirmektedir.
4.2.2.2. Hidrolik Enerji
Doğu Anadolu Bölgesi içinde tamamen veya kõsmen yer alan altõ havza mevcuttur.
Bölge, birçok doğal ve yapay gölü bünyesinde bulunduran, ülkemizin önemli akarsularõnõn
oluştuğu bir bölge olarak ön plana çõkmaktadõr. Bölge havzalarõnõn yõllõk ortalama akõş ve
brüt hidrolik enerji potansiyelleri Tablo 4.2.3’de verilmektedir. Fõrat havzasõnõn Türkiye
toplamõnda akõşa katkõsõ yüzde 17’dir. Bu katkõ, Dicle havzasõ için yüzde 11,5, Çoruh
havzasõnda ise yüzde 3,4’tür.
Doğu Anadolu Projesi kapsamõndaki illerde yer alan hidroelektrik santrallarõnõn
(HES) toplam kurulu gücü 1.433,7 MW olup, bu santrallarda toplam 49 ünite vardõr. Doğu
Anadolu Bölgesi’nde yapõmlarõ devam eden 11 adet HES’in kurulu gücü 1.370 MW olarak
planlanmõştõr.
1997 yõlõ sonunda Türkiye’de işletimde olan 100 adet HES santralõnõn toplam
kurulu gücü 10.108 MW olup, bunlarõn yõllõk ortalama enerji katkõsõ 36.866 GWh/yõl
olarak verilmiştir. Bölge’deki Keban Hidroelektrik Santralõ’nõn bu üretime tek başõna
katkõsõ 7.676,8 GWh/yõl’dõr. DAP Bölgesinde yapõlan santrallardan Kuzgun HES, Peri
50
Özlüce, Peri Munzur ve Mercan HES tamamlanmasõyla, toplam 527 GWh/yõl değerinde ek
bir üretim kapasitesi sağlanacaktõr.
Tablo 4.2.3: Doğu Anadolu Bölgesinde Havzalara Göre Yõllõk Akõş ve Brüt
Hidroelektrik Potansiyel(3)
Akõşa
Ortalama
Hidroelektrik potansiyel
katkõ
Yõllõk akõş
(MW)
(Yüzde)
(milyar m3) (Yüzde) (GWh/yõl)
Fõrat
31,6
17,0
84.122
9.603
19,4
Dicle
21,3
11,5
48.706
5.560
11,2
Çoruh
6,3
3,4
22.601
2.580
5,2
Yeşilõrmak
5,8
3,1
18.685
2.133
4,3
Aras
4,6
2,5
13.114
1.497
3,0
Van Gölü
2,4
1,3
2.593
296
0,6
Bölge Toplamõ
72
38,8
189.821
21.669
43,7
Türkiye Toplamõ
186,1
100
432.981
49.427
100
Kaynak : 21. Yüzyõla Girerken Türkiye’nin Enerji Stratejisinin Değerlendirilmesi, TÜSİAD Raporu,
Havza
2001 yõlõnda ülkemiz hidroelektrik kurulu gücünün 12.628,1 MW ve yõllõk üretimin
de 45,5 GWh/yõl düzeyine ulaşmasõ beklenmektedir. DAP Bölgesi Çoruh havzasõ hidrolik
potansiyeli henüz değerlendirilmemiştir. Önümüzdeki yõllarda özellikle orta ve küçük
hidroelektrik santrallarõn yapõmõnõn ağõrlõk kazanacağõ tahmin edilmektedir.
4.2.2.3. Güneş Enerjisi
Doğu Anadolu Bölgesi’nin güneş enerjisi potansiyeli, bölgeyi karakterize eden
Erzurum ili ile birlikte Tablo 4.2.4’de verilmektedir.
Tablo 4.2.4: Doğu Anadolu Bölgesi’nin Güneş Enerjisi Potansiyeli
Radyasyon Enerjisi
Güneşlenme Periyodu
Yõllõk Ort.
Maksimum
Minimum
Yõllõk Ort. Maksimum Minimum
kWh/m2.yõl
kWh/m2.ay
kWh/m2.ay
H/yõl
h/ay
h/ay
1.398,4
182,8
48,6
2.693
373
165
D. Anadolu
1.298,8
167,9
48,1
2.617
353
100
Erzurum
Kaynak : 21. Yüzyõla Girerken Türkiye’nin Enerji Stratejisinin Değerlendirilmesi, TÜSİAD Raporu, Aralõk
1998, İstanbul.
BÖLGE
Doğu Anadolu Bölgesi’nin güneş enerjisi potansiyeli, Türkiye ortalamasõnõn (1.311
kWh/m2) üzerindedir.
) Havzalarõn bazõlarõ bölgede kõsmen yer almaktadõr.
3
51
4.2.2.4. Rüzgar Enerjisi
Doğu Anadolu Bölgesi’nde rüzgar gücü yoğunluğu 13,2 W/m3 olup, bu değer
Türkiye ortalamasõnõn (25,8 W/m3) altõndadõr.
4.2.2.5. Petrol ve Doğal Gaz
Bölge’de ulaştõrma sektöründe kullanõlan başlõca enerji kaynağõ petroldür. Petrol
Ofisi kayõtlarõna göre 1997 yõlõnda Doğu Anadolu Bölgesi’nde toplam 450.620 ton petrol
satõlmõş olup, bunun illere dağõlõmõ Tablo 4.2.5'de verilmiştir. Buna göre, petrol
tüketiminin en fazla olduğu il Erzurum'dur (85.726 ton). Bu ilimizi sõrasõyla; Malatya
(77.888 ton), Elazõğ (73.058 ton) ve Kars (43.437 ton) takip etmektedir. Erzincan ve Ağrõ
illerinin petrol tüketimi 25.000 ton, diğer illerde ise 10.000 ton seviyesindedir.
DAP Bölgesi'nde ayrõca, petrole dayalõ iki adet dizel elektrik santralõ olup, bunlarõn
toplam kurulu gücü 1,3 MW’dõr.
Tablo 4.2.5: DAP Kapsamõndaki İllerde Toplam Petrol Satõşlarõnõn İllere
Dağõlõmõ (1997)
İller
Ağrõ
Ardahan
Bingöl
Bitlis
Elazõğ
Erzincan
Erzurum
Hakkari
Iğdõr
Kars
Malatya
Muş
Tunceli
Van
TOPLAM
Kaynak : Petrol Ofisi
Toplam (Bin Ton)
25,2
3,8
10,0
11,2
73,1
26,9
85,7
4,4
5,5
43,4
77,9
13,1
10,6
51,5
442,3
Doğu Anadolu Bölgesi’nde henüz doğal gaz üretilmemekte ve tüketilmemektedir.
Bölgede, 500 MW'lõk Iğdõr Doğal Gaz Santralõ Yap-İşlet-Devret kapsamõnda
değerlendirilmesine devam edilen bir projedir. Ayrõca, 500 MW'lõk Erzurum Doğal Gaz
Santralõ, aynõ kapsamda, ön başvuru aşamasõnda olan bir projedir.
İran-Türkiye Doğal Gaz Boru Hattõ Projesi ile ilgili anlaşma 12 Ağustos 1996
tarihinde imzalanmõştõr. Proje ile ilgili seçilen güzergah Doğu Beyazõt'tan başlamakta,
Erzurum, Erzincan, Sivas üzerinden Ankara'ya ulaşmaktadõr. Bu anlaşmaya göre İran'dan
22 yõl süre ile doğal gaz alõnacaktõr. Bu alõmõn, 3 milyar m3/yõl düzeyinden başlayõp, 10
milyar m3/yõl düzeyine ulaşmasõ planlanmõştõr.
52
4.2.3 DAP Bölgesi’nde Elektrik Enerjisi Kullanõmõ
DAP Bölgesi kapsamõnda bulunan illerin elektrik enerji tüketimini, bölge nüfus
yapõsõ ile birlikte analiz etmek gereklidir. Günümüzde, kişi başõna düşen yõllõk ortalama net
enerji tüketimi, bir ilin, bölgenin veya ülkenin sosyo-ekonomik durumunu belirleyen
geçerli bir gösterge olarak tanõmlanmaktadõr.
1990 yõlõnda yapõlan genel nüfus sayõmõnda, DAP kapsamõna giren illerin toplam
nüfusu 5.622.383 olarak belirlenmiştir. 1997 yõlõ sayõmõnda ise, bu rakamõn 5.868.535’e
yükseldiği görülmektedir. Bölge’nin toplam nüfusu, yedi yõlda yüzde 4,4 oranõnda bir artõş
göstermiştir. Bu süre içerisinde, Türkiye’nin toplam nüfus artõşõ oranõ ise yüzde 1,5’tir.
Bölge nüfusunun 1935 yõlõndan günümüze gelişiminde, yõllara göre oldukça yatay
doğrusal bir değişim olduğu gözlenmektedir. Bölge illerinin 1990-1997 yõllarõ arasõnda,
her yõl için kişi başõna net enerji tüketiminin belirlenmesi amacõyla, 1990-1997 nüfus
sayõmlarõnõn sonuçlarõ arasõnda regresyon yapõlmõş ve her yõl için belirlenen yaklaşõk il
nüfusu baz alõnarak enerji tüketimi değerlendirilmiştir. İllerin ara yõllardaki nüfus
dağõlõmlarõnõn hesaplanmasõ sõrasõnda dikkat edilen bir nokta da, Ardahan’õn ve Iğdõr’õn,
sõrasõyla; 1992 ve 1995 yõllarõndan itibaren Kars ilinden ayrõlarak il yapõlmõş olmalarõdõr.
DAP Bölgesi illerinin yõllara göre sektörel bazda toplam net enerji tüketimi Tablo
4.2.6’da verilmektedir. Tablo 4.2.7’de ise ülkemizin yõllara göre net enerji tüketiminin
sektörel dağõlõmõ verilmektedir.
Tablo 4.2.6: DAP Bölgesi İllerinin Yõllara Göre Net Sektörel Enerji Tüketimi (MWh)
Mesken
Ticarethane
Resmi Daire
Sanayi
Diğer
1990
459.312
55.511
102.148
654.626
259.372
1991
520.427
62.560
117.984
792.767
272.649
1992
548.486
67.727
127.505
845.156
338.454
1993
610.752
75.340
128.933
896.966
373.400
1994
650.662
77.295
142.727
929.595
463.232
1995
613.066
91.673
147.709
861.074
463.068
1996
700.619
133.795
186.645
932.826
448.963
1997
809.186
154.395
224.028
1.085.256
543.726
Kaynaklar :
1)
Türkiye Elektrik İstatistikleri Özetleri (1991, 1992, 1993, 1994 yõllarõ), TEK Genel Müdürlüğü, APK
Dairesi
2)
Türkiye Elektrik Dağõtõm ve Tüketim İstatistikleri (1994, 1995, 1996, 1997, 1998 yõllarõ), APK
Dairesi Başkanlõğõ, Enerji Talepleri Değ. ve İstatistik Müdürlüğü,TEDAŞ.
Bu verilerin anlam kazanmasõ için sektörlerdeki net enerji tüketimlerinin, toplam
enerji tüketimine oranlarõnõn belirlenmesi, ayrõca, bölge nüfus yapõsõ dikkate alõnarak kişi
başõna net tüketimin saptanmasõ doğru olacaktõr.
53
Tablo 4.2.7: Türkiye’nin Yõllara Göre Net Sektörel Enerji Tüketimi (GWh)
Mesken
Ticarethane
Resmi Daire
Sanayi
Diğer
1990
9.060
2.558
1.463
29.212
4.527
1991
10.993
3.054
1.864
28.352
5.020
1992
11.482
3.270
2.009
31.536
5.688
1993
12.559
3.605
2.266
34.247
6.559
1994
13.450
3.705
3.315
34.138
6.793
1995
14.493
4.195
3.012
38.007
7.687
1996
16.394
5.741
3.003
40.638
8.381
1997
18.514
6.952
3.803
43.491
9.123
Kaynaklar :
1)
Türkiye Elektrik İstatistikleri Özetleri (1991, 1992, 1993, 1994 yõllarõ), TEK Genel Müdürlüğü, APK
Dairesi
2)
Türkiye Elektrik Dağõtõm ve Tüketim İstatistikleri (1994, 1995, 1996, 1997, 1998 yõllarõ), APK
Dairesi Başkanlõğõ, Enerji Talepleri Değ. ve İstatistik Müdürlüğü,TEDAŞ.
Tablo 4.2.8’de DAP illerinin yõllara göre kişi başõna toplam net elektrik enerjisi
tüketimi gösterilmektedir. Hesaplamalar bölgenin on altõ ili için yapõlmõş ve hem bölgenin
hem de Türkiye’nin ortalamalarõ da bu tabloda gösterilmiştir.
Tablo 4.2.8: DAP İllerinde Kişi Başõna Net Elektrik Enerjisi Tüketimin (kWh/kişi)
Yõllara Göre Dağõlõmõ
İller
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
163
177
202
181
219
169
154
Ağrõ
193
Ardahan
159
186
183
230
236
245
259
Bayburt
99
108
113
126
136
163
188
Bingöl
97
105
117
124
140
140
175
Bitlis
961
1.176
1.203
1.296
1.406
1.293
1.427
Elazõğ
319
361
347
366
417
408
421
Erzincan
256
278
319
337
344
330
362
Erzurum
142
175
218
266
253
270
271
Gümüşhane
126
122
182
166
161
152
199
Hakkari
186
209
Iğdõr
154
194
273
306
334
319
323
Kars
382
412
461
537
582
579
642
Malatya
134
136
144
119
137
176
188
Muş
165
193
235
248
172
303
359
Tunceli
165
186
204
210
229
224
219
Van
Bölge Ort.
272
312
338
364
393
375
412
Türkiye Ort.
829
859
926
1.000
1.021
1.104
1.197
Kaynaklar :
1) Türkiye Elektrik İstatistikleri Özetleri (1991, 1992, 1993, 1994 yõllarõ), TEK Genel
Müdürlüğü, APK Dairesi
2) Türkiye Elektrik Dağõtõm ve Tüketim İstatistikleri (1994, 1995, 1996, 1997, 1998
yõllarõ), APK Dairesi Başkanlõğõ, Enerji Talepleri Değ. ve İstatistik Müdürlüğü,TEDAŞ.
54
1997
276
186
277
231
190
1.604
499
395
297
261
231
392
699
250
481
291
480
1.303
1990 yõlõnda DAP Bölgesi illerinde kişi başõna net elektrik enerjisi tüketiminin
ortalamasõ 272 kWh/kişi olup, bu değer aynõ yõlda ülke geneli için 829 kWh/kişi
olarak belirlenmiştir. Bölge ortalamasõnõn Türkiye ortalamasõna oranõ yüzde 32,8
dolayõndadõr. 1997 yõlõnda ise, bölge ortalamasõ 480 kWh/kişi değerine yükselmiştir.
Aynõ yõlda ülke ortalamasõ 1.303 kWh/kişi olup, Bölge ortalamasõnõn Türkiye
ortalamasõna oranõ yüzde 36,8 değerine yükselmiştir. Yedi yõllõk dönem içinde kişi
başõna düşen net enerji tüketimi bölgede yüzde 76,4 oranõnda artõş göstermiştir. Aynõ
dönemde Türkiye ortalamasõnõn artõşõ ise yüzde 57 oranõnda olmuştur. Bu yüksek artõş
hõzõna karşõn, DAP Bölgesi’nde kişi başõna net enerji tüketimi Türkiye ortalamasõnõn
çok altõndadõr. Grafik 4.2.3’te hem Türkiye’nin hem de DAP Bölgesi’nin kişi başõna
elektrik enerjisi tüketim değerlerinin 1990-1997 yõllarõ arasõndaki dağõlõmõ
görülmektedir. Aynõ dönem içinde her bölge ilinin kişi başõna enerji tüketim
dağõlõmlarõ, ülke ortalamalarõ ile birlikte, Grafik 4.2.6'da gösterilmektedir. Ayrõca,
1990-1997 yõllarõ arasõnda DAP illerinde kişi başõna net elektrik enerjisi tüketiminin
ortalamalarõ da Grafik 4.2.4’te verilmektedir. Bu grafikler incelendiğinde, Bölge’de
yalnõzca Elazõğ ilinin, Türkiye ortalamasõnõn üzerinde enerji tükettiği, diğer illerin
tamamõnõn ülke ortalamasõnõn altõnda olduğu görülür. Ağrõ, Ardahan, Bingöl, Bitlis,
Hakkari, Iğdõr ve Muş illerinde ise ortalama enerji tüketimi, 200 kWh/kişi değerinin
altõndadõr.
Grafik 4.2.3: DAP Bölgesi ve Türkiye Genelinde Kişi Başõna Net Elektrik Enerjisi
Tüketiminin Yõllara Göre Dağõlõmõ
1.400
1.200
1.000
kWh/kişi 800
600
400
200
0
Bölge Ort.
Türkiye Ort.
90
92
94
96
Yõllar
Kaynaklar :
Değişik sektörler tarafõndan 1990-1997 yõllarõ arasõnda tüketilen net elektrik
enerjisi miktarlarõnõn toplam nüfusa bölünmesi ile elde edilen değişimler de Ekler
Bölümünde, hem tablolarla hem de grafiklerle verilmektedir. Tablo 4.2.10’da, kişi başõna
düşen sektörel enerji tüketiminin, Tablo 4.2.11’de DAP Bölgesi için ve Türkiye için
hesaplanan dağõlõmlarõ verilmektedir. Grafik 4.2.8’de ise DAP Bölgesi genelindeki net
elektrik enerjisi tüketiminin her yõl için sektörlere göre dağõlõmõ ayrõ ayrõ gösterilmektedir.
55
1200
Erzincan
Erzurum
Gümüşhane
Hakkari
Iğdõr
Kars
Malatya
Muş
Tunceli
Van
Bölge Ort.
800
600
400
200
Ağrõ
Ardahan
Bayburt
Bingöl
Bitlis
KWh/kişi
1000
Türkiye Top.
1400
Elazõğ
Grafik 4.2.4: DAP Bölgesi İllerinde ve Türkiye Genelinde Kişi Başõna Net Elektrik
Enerjisi Tüketiminin Ortalama Değerleri (1990-1997)
0
Kaynaklar :
Meskenlerde tüketilen enerjinin kişi başõna düşen miktarõ, 1990-1997 yõllarõ
arasõnda Türkiye genelinde yüzde 83,6 oranõnda artarken, bu oran bölge genelinde yüzde
68,7 değerinde kalmõştõr. Oranõn düşüklüğü, Bölge’de yaşanan göç olayõna bağlanabilir.
Ticarethanelerde harcanan enerjiden kişi başõna düşen miktarda ise Bölge’de, ülke
geneline göre daha yüksek bir artõş gözlenmektedir. Ülke genelinde, 1990-1997 yõllarõ
arasõndaki artõş yüzde 144 iken, bu oran Bölge genelinde yüzde 166,7’dir. Ancak,
ticarethanelerde harcanan elektriğin toplam enerji tüketimi içindeki yeri göz önüne
alõndõğõnda (yüzde 4) bu artõşõn çok büyük bir önem taşõmadõğõ görülmektedir.
Resmi dairelerde tüketilen elektrik enerjisinden kişi başõna düşen paydaki artõşõn
bölgedeki değeri de (yüzde 133,6) ülke genelindeki artõşõn (yüzde 110,2) üzerindedir. Bu
artõşõn, kõsmen de olsa, Bölge’de yeni oluşturulan resmi dairelerle birlikte, iki yeni ilde
açõlan resmi dairelerden kaynaklandõğõ söylenebilir.
Sanayi sektörü açõsõndan bir değerlendirme yapõldõğõnda, 1990 yõlõnda sanayi
sektörü net enerji tüketimi, ülkemiz nüfusu göz önüne alõnarak kişi bazõnda ortalama 517
kWh/kişi olarak bulunmuştur. 1990 yõlõnda Türkiye sanayi sektörü tüketim payõ toplamda
yüzde 63 oranõndadõr. Bu oran, 1997 yõlõnda yüzde 53 olarak belirlenmiştir. DAP
Bölgesi’nde ise 1990 yõlõnda sanayi sektörü için bu değer 116 kWh/kişi olup, sektör payõ
56
yüzde 42’dir. 1997 yõlõnda ise sanayi sektörü tüketimi 184 kWh/kişi’ye yükselmiş, ancak,
sanayi tüketiminin toplamdan aldõğõ pay yüzde 39’a inmiştir.
DAP Bölgesi’nde şebeke kayõplarõnõn 1997 yõlõ için bölge illerine göre dağõlõmõ
Tablo 4.2.9'da net ve brüt tüketim miktarlarõ ile birlikte verilmektedir. Ayrõca, şebeke
kayõplarõnõn brüt tüketime oranlarõ (yüzde şebeke kayõplarõ) da Grafik 4.2.5’de
gösterilmektedir. Bölge illerinin kayõp oranlarõ, Elazõğ ve Erzincan illeri dõşõnda Türkiye
ortalama dağõtõm kaybõnõn (yüzde 15) çok üzerindedir. Tabloda, tipik değerler, Iğdõr için
yüzde 59, Ardahan için yüzde 55, Bitlis ve Van illeri için yüzde 46 olarak verilmektedir.
Tablo 4.2.9: DAP Bölgesi İllerinde Şebeke Kayõplarõnõn Yõllara Göre Dağõlõmõ (1997)
Toplam Kayõplarõn
Brüt
Kaçak Kullanõm
Brüt Tüketime Oranõ
Tüketim
ve Toplam Kayõp
(Yüzde)
(GWh)
(GWh)
82.161
210.688
39
Ağrõ
29.749
53.674
55
Ardahan
5.851
33.450
17
Bayburt
26.769
80.924
33
Bingöl
54.421
118.798
46
Bitlis
93.242
924.852
10
Elazõğ
18.404
158.132
12
Erzincan
111.681
456.281
24
Erzurum
12.157
57.883
21
Gümüşhane
70.677
128.025
55
Hakkari
48.530
82.105
59
Iğdõr
78.745
205.226
38
Kars
117.074
687.135
17
Malatya
82.368
188.071
44
Muş
14.323
55.833
26
Tunceli
191.684
413.350
46
Van
Bölge Geneli
1.037.836
3.854.427
27
Türkiye Geneli
14.023.892
95.908.804
15
Kaynak : Türkiye Elektrik Dağõtõm ve Tüketim İstatistikleri 1997, APK Daire Başkanlõğõ,
Enerji Talepleri Değ. ve İstatistik Müdürlüğü, TEDAŞ, Ekim 1998.
İller
Türkiye'de ve DAP Bölgesi’nde dağõtõm şebekelerinde kaçak elektrik kullanõmõnõ
belirleyici alt yapõ oluşmamõştõr. Dağõtõm şebekelerinde ölçüm için mekanik sayaç yerine
elektronik sayaç kullanõlmalõdõr. Elektronik sayaç kullanõmõnõn yaygõnlaştõrõlmasõ ile,
abonelere ait istatistiksel verilerin tutulmasõ, dağõtõm sisteminin DMS, SCADA, GIS gibi
uzaktan gözlem ve kontrol sistemi ile kontrol edilmesi ve hem abone girişlerindeki, hem de
besleyici fiderlerdeki ölçümlerin karşõlaştõrõlarak kaçak kullanõmõn önlenmesi mümkün
olabilir.
57
10
Türkiye Ort.
Bölge Ort.
Van
Tunceli
Malatya
Kars
Muş
Iğdõr
Hakkari
Erzurum
Gümüşhane
20
Erzincan
30
Elazõğ
40
Bayburt
% kayõp
50
Ağrõ
60
Bitlis
70
Bingöl
Ardahan
Grafik 4.2.5: Yüzde Şebeke Kayõplarõnõn DAP İlleri ve Türkiye Geneli
Değerleri (1997)
0
Kaynak : Türkiye Elektrik Dağõtõm ve Tüketim İstatistikleri 1997, APK Daire Başkanlõğõ, Enerji
Talepleri Değ. ve İstatistik Müdürlüğü, TEDAŞ, Ekim 1998.
Kaçak kullanõm dõşõnda, şebeke kayõplarõnõn azaltõlabilmesi için, bölge dağõtõm
sisteminde güncelleştirmeye gidilerek, dağõtõm gerilim seviyelerinin yükseltilerek
düzenlenmesi gereklidir.
Ayrõca, Bölge iklim koşullarõ göz önüne alõnarak, orta gerilim dağõtõm sistemlerinin
mekanik tasarõmlarõ yapõlmalõ ve iklim koşullarõ nedeniyle oluşan (örneğin çõğ düşmesi,
buzlanma, rüzgar) enerji kesintilerinin sayõsõ azaltõlmalõdõr.
58
EKLER :
Grafik 4.2.6: DAP İllerinin Kişi Başõna Net Elektrik Tüketiminin Yõllara Göre
Türkiye Ortalamasõ İle Karşõlaştõrõlmasõ
1.400
1.200
1.000
kWh/kişi 800
600
400
200
0
1.400
1.200
1.000
kWh/kişi 800
600
400
200
0
Ağrõ
Türkiye Ort.
90
92
94
96
Bayburt
Türkiye Ort.
90
92
Yõllar
1.400
1.200
1.000
kWh/kişi 800
600
400
200
0
92
94
1.400
1.200
1.000
kWh/kişi 800
600
400
200
0
96
Bitlis
Türkiye Ort.
90
92
Yõllar
1.400
1.200
1.000
kWh/kişi 800
600
400
200
0
94
96
Yõllar
2.000
1.500
Gümüşhane
Türkiye Ort.
90
92
94
Elazõğ
Türkiye Ort.
kWh/kişi 1.000
500
0
96
90
92
Yõllar
1.400
1.200
1.000
kWh/kişi 800
600
400
200
0
96
Yõllar
Bingöl
Türkiye Ort.
90
94
92
94
Yõllar
96
Yõllar
1400
1200
1000
kWh/kişi 800
600
400
200
0
Erzincan
Türkiye Ort.
90
94
96
Iğdõr
Türkiye Ort.
90
92
94
96
Yõllar
59
Grafik 4.2.6: DAP İllerinin Kişi Başõna Net Elektrik Tüketiminin Yõllara Göre
Türkiye Ortalamasõ İle Karşõlaştõrõlmasõ (Devam)
1.400
1.200
1.000
kWh/kişi 800
600
400
200
0
Hakkari
Türkiye Ort.
92
94
96
90
92
Yõllar
1.400
1.200
1.000
kWh/kişi 800
600
400
200
0
92
94
1.400
1.200
1.000
kWh/kişi 800
600
400
200
0
96
Malatya
Türkiye Ort.
90
92
Yõllar
92
94
96
96
Tunceli
Türkiye Ort.
92
1.400
1.200
1.000
kWh/kişi 800
600
400
200
0
Muş
Türkiye Ort.
90
94
Yõllar
90
1.400
1.200
1.000
kWh/kişi 800
600
400
200
0
96
Yõllar
Kars
Türkiye Ort.
90
94
Yõllar
1.400
1.200
1.000
800
kWh/kişi
600
400
200
0
96
90
Erzurum
Türkiye Ort.
94
1.400
1.200
1.000
kWh/kişi 800
600
400
200
0
Yõllar
Van
Türkiye Ort.
90
92
94
96
Yõllar
60
Grafik 4.2.7: Sektörlerdeki Net Elektrik Tüketiminin Nüfusa Bölümünün Yõllara
Dağõlõmõ
M e s k e n (k W h /k iş i)
T ic a r e t (k W h /k iş i)
400
120
100
80
60
40
20
0
1997
1996
1995
1994
T ü rk iy e
1990
1997
1996
1995
1994
1993
1992
1991
1990
0
DA
1993
DA
100
1992
T ü rk iy e
200
1991
300
S a n a y i (k W h /k iş i)
R e s m i D a ir e (k W h /k iş i)
800
80
60
600
T ü rk iy e
40
20
T ü rk iy e
400
DA
DA
200
1997
1996
1995
1994
1993
1992
1990
1997
1996
1995
1994
1993
1992
1991
1990
1991
0
0
Net Elektrik Enerjisi Tüketiminin Sektörel Bazda İncelenmesi
Tablo 4.2.10: DAP Bölgesi İllerinin Yõllara Göre Kişi Başõna Düşen Net Sektörel
Enerji Tüketimi (kWh/Kişi)
Mesken
Ticarethane
Resmi Daire
Sanayi
Diğer
1990
81,7
9,9
18,2
116,4
46,1
1991
92,0
11,1
20,9
140,1
48,2
1992
96,3
11,9
22,4
148,4
59,4
1993
106,6
13,2
22,5
156,6
65,2
1994
112,9
13,4
24,8
161,3
80,4
1995
105,7
15,8
25,5
148,5
79,9
1996
120,1
22,9
32,0
159,9
77,0
1997
137,9
26,3
38,2
184,9
92,7
Tablo 4.2.11: Türkiye’nin Yõllara Göre Kişi Başõna Düşen Net Sektörel Enerji
Tüketimi (kWh/kişi)
Mesken
Ticarethane
Resmi Daire
Sanayi
Diğer
1990
160,4
45,3
25,9
517,3
80,2
1991
191,6
53,2
32,5
494,1
87,5
1992
196,9
56,1
34,5
540,9
97,6
1993
212,1
60,9
38,3
578,4
110,8
61
1994
223,7
61,6
55,1
567,8
113,0
1995
237,4
68,7
49,3
622,7
125,9
1996
264,6
92,7
48,5
656,0
135,3
1997
294,5
110,6
60,5
691,8
145,1
Diğer
% 17
Diğer
% 15
Mesken
% 30
Ticaret
%4
Sanayi
% 42
Resmi
Daire
%7
Sanayi
% 45
M
1990
Diğer
% 18
Mesken
% 29
Ticaret
%4
Resmi
Daire
%7
1991
Diğer
% 18
Mesken
% 28
Mesken
% 29
Ticaret
%4
Sanayi
% 43
Ticaret
%4
Sanayi
% 43
Resmi Daire
%7
Resmi
Daire
%6
M
1992
1993
62
(Devam)
Diğer
% 20
Diğer
% 21
Mesken
% 29
Ticaret
%3
Sanayi
% 42
Resmi
Daire
%6
Sanayi
% 40
M
1994
Diğer
% 19
Sanayi
% 39
Mesken
% 28
Ticaret
%4
Resmi
Daire
%7
1995
Diğer
% 19
Mesken
% 29
Ticaret
%5
Resmi
Daire
%8
Sanayi
% 38
M
1996
Mesken
% 29
Resmi
Daire
%8
Ticaret
%6
1997
63
T.C.
BAŞBAKANLIK
MÜSTEŞARLIĞI
ANA PLANI
SEKTÖR
MADENCİLİK
RAPORU HAZIRLAYAN
ORTAK GİRİŞİM
2000
4.3. MADENCİLİK
4.3.1. Türkiye’de Madencilik
Doğu Anadolu Projesi (DAP) Bölgesi kapsamõna giren Doğu Anadolu Bölgesi’nde
yer alan 14 il (Ağrõ, Ardahan, Bingöl, Bitlis, Elazõğ, Erzincan, Erzurum, Hakkari, Iğdõr,
Kars, Malatya, Muş, Tunceli Van) ile Gümüşhane ve Bayburt illerinde madencilik
faaliyetleri çok eski tarihlere kadar gitmekle birlikte, bugünkü anlamda madencilik
kaynaklarõnõn bilimsel olarak araştõrõlmaya başlanmasõ, tüm Türkiye’de olduğu gibi, 1935
yõlõnda Maden Tetkik ve Arama Enstitüsü’nün (MTA) kurulmasõ ile olmuştur. Daha sonra
ETİBANK, Türkiye Kömür İşletmeleri (TKİ), Türkiye Taşkömürü Kurumu (TTK)
kurulmuş ve Türkiye’nin madencilik faaliyetlerini yürütmüşlerdir.
Günümüzde kamu sektörünün madencilikte faaliyet gösteren kuruluşlarõ şunlardõr:
Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü (MTA), ETİ HOLDİNG AŞ, Türkiye Kömür
İşletmeleri (TKİ), Türkiye Petrolleri Anonim Ortaklõğõ (TPAO), Türkiye Demir Çelik
İşletmeleri (TDÇİ), Tekel Genel Müdürlüğü, Türkiye Taşkömürü Kurumu (TTK),
ÇİNKUR, DAP Bölgesi’nde ise ETİKROM; Hasançelebi TDÇİ ve MTA Malatya ve Van
Bölge Müdürlükleri bulunmaktadõr.
4.3.1.1 Türkiye’nin Bilinen Maden Kaynaklarõ
Türkiye’nin yüzölçümü yaklaşõk 814.000 km2’dir. Bu alanlarõn yaklaşõk yarõsõ
neojen sedimanlarõ ve tersiyer volkanitleri ile kaplõdõr.
Türkiye maden yataklarõ çoğunlukla mesozoik ve tersiyer yaşlõ birimler içerisinde
yer almaktadõr. Bununla beraber, Zonguldak ve Kastamonu yöresinde işletilen taşkömürü
yataklarõ, Bursa Uludağ’da bulunan wolfram ile Bitlis masifi içerisindeki fosfatlõ demir
yataklarõ paleozoik yaşlõ birimler içerisinde bulunmaktadõr. Linyit yataklarõ devoniyen’den
alt kuvaterner’e kadar yaşlõ farklõ birimler içerisinde, bor mineralleri, tuz ve trona yataklarõ
ise tersiyer birimleri içerisinde yer alõrlar.
Tablo 4.3.1’de Türkiye’nin bilinen belli başlõ maden rezervleri ve bunlarõn
bulunduğu bölgeler görülmektedir. Tablodan da anlaşõlacağõ gibi toplam 57 maden yatağõ
verilmiştir. Metalik madenlerden bakõr-kurşun-çinko Karadeniz Bölgesinde, Trakya,
Marmara Denizi’nin güneyi, Erzurum, Güneydoğu Anadolu Bölgesinde; kurşun-çinko
yataklarõ ise Doğu Karadeniz, Ege Bölgeleri ile Bolkardağõ, Aladağ, Niğde çevresinde
önemli rezervlere sahiptir (Tablo 4.3.1).
Önemli metalik madenlerden olan demir cevheri Sivas (Divriği)-Malatya (Deveci
ve Karakuz) ile Kayseri, Adana ve Kahramanmaraş illerinde büyük rezervlere sahiptir
(Tablo 4.3.1).
67
Ultrabazõk kayaçlar içerisinde yer alan kromit yataklarõ Türkiye’de 40 değişik
bölgede bulunmaktadõr. En önemli krom yataklarõ Elazõğ (Guleman), Erzincan-Erzurum,
Kahramanmaraş-Adana-Mersin, Muğla-Antalya-Denizli, Eskişehir-Kütahya-Bursa bölgelerinde yer almaktadõr (Tablo 4.3.1).
Türkiye’nin en önemli endüstriyel hammadde yataklarõ, bor mineralleri yataklarõdõr.
Eskişehir-Kütahya ve Balõkesir bölgelerinde Neojen gölsel sedimanlarõ içerisinde 2 milyar
tonun üzerinde rezervin, dünya rezervi içindeki payõ yüzde 52 olup, dünya sõralamasõnda
birincidir (Önal,1997).
Krom yataklarõ ile aynõ tür kayaçlar içerisinde bulunan manyezit tüm Türkiye’de
300 den fazla yatağa sahip bulunmaktadõr. Eskişehir-Kütahya-Balõkesir-Bursa ve Konya
bölgeleri ile Doğu Anadolu Bölgesinde Erzincan-Erzurum illerinde geniş manyezit
potansiyeli bulunmaktadõr (DPT, 1996).
Türkiye’nin önemli maden kaynaklarõndan olan mermer Afyon, Ankara, Balõkesir,
Bilecik, Bursa, Denizli, Muğla, Eskişehir, İzmir, Kütahya, Elazõğ, Erzurum illerinde
işletilebilir yataklar bulunmaktadõr (DPT, ÖİK, 1996b).
Beypazarõ trona yataklarõ Türkiye’ nin en önemli yataklarõndandõr. Mümkün rezerv
196 milyon ton muhtemel rezerv ise 37 milyon tondur. Van Gölü, trona için potansiyel bir
kaynaktõr. Van Gölünün tuzluluk oranõ litrede 22gr. olup, trona rezervi 5 milyar tondur
(Karayazõcõ,1998).
Yakõt minerallerden taşkömürü, Zonguldak bölgesinde, linyit yataklarõ ise tüm
Türkiye’de yaygõn biçimde bulunur. Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde asfaltit ve petrol
yataklarõ, Trakya ve Güneydoğu Anadolu Bölgesinde doğalgaz yataklarõ bulunmaktadõr.
Yukarõdaki açõklamalar ve Tablo 4.3.1’de de görüldüğü gibi DAP Bölgesi’nde
önemli rezervlere sahip maden yataklarõ olarak demir, krom, bakõr-kurşun-çinko, manyezit,
mermer, trona, linyit, perlit ve ponza ile göl tuzudur.
68
Tablo 4.3.1: Türkiye Maden Potansiyeli (Özel olarak belirtilenlerin dõşõnda, milyon ton)
Madenler
Ham petrol (1996 sonu)
Taş kömürü
Linyit
Asfaltit
Bitümlü Şeyller
Uranyum (U3O8) ton
METALİK CEVHERLER
Antimuan Sb: yüzde 1,6
Krom Cr2O3 yüzde 39,7
Krom yüzde 5,4
Bakõr (Cu yüzde 2,7)
Altõn Ton
Altõn ile birarada bulunan
Ağõr metaller
Demir cevheri Fe 53,8
Kurşun-çinko Pb içeriği
Rezerv
Görünür Muhtemel
Mümkün
27
107
423
7.339
625
45
555
9.129
6,5
23,6
Disten
Kireçtaşõ
14,9
92,6 489 (Cu yüzde
0,3)
76,6
17,0
42
192
0,6
2,2
Zn
Manganez
2,5
Civa Hg içeriği, Kg
7,3
Nikel (Ni, 0,122)
Gümüş Ag, Kg
5,136
Tungsten WO3 ton
28.000
ENDÜSTRİYEL MİNERALLER
Alünit-lösit
17,0
Asbest yüzde 3-5 lif
21
Barit
1,5
Boksit
44
Boratlar
758
Bentonit
20
Kalsit
10
Sölestin
2
Diyatomit
6
Diyatomit
58
Dolomit (yüzde 15 MgO)
17.200
Florit
11
Zõmpara taşõ
3,6
Granit
Büyük
Grafit
Jips-tuz
Kaolen
29
1.086
1,5
160
7
3,8
6.000
Bulunduğu esas bölgeler
Güneydoğu Türkiye
749 Zonguldak kömür havzasõ
410 Trakya, Ege, Orta Anadolu
K. Maraş
8 Güneydoğu Türkiye
3.300 Orta Anadolu
Sorgun,Köprübaşõ, Demirtepe
Tokat,Niğde, Kütahya, İzmir
>22,4 Ultrabazõk kayaç formasyonlarõ
>144,0 Guleman, Kopdağõ, Ege Bölgesi
K.Maraş, İskenderun, Adana
Orta-Doğu Karadeniz Bölgesi,
GD. Anadolu,Ege, Trakya
Bakõr,kurşun-çinko cevherleri
54 419 Fe yüzde 46 Sivas-Malatya, Kayseri, Adana,
130 Fe yüzde 30 K.Maraş
0,5 Doğu Karadeniz ve Ege Bölgesi
0,2
Bolkardağõ, Aladağ, Niğde
1,2
0,2
Kastamonu,Burdur,Zonguldak
Ege Bölgesi, Orta Anadolu
39 Çaldağ-Manisa
Kütahya
23.000
17.000 Uludağ-Bursa, Niğde
24,2
14
989
150
29
1
14
>1
>675
169
1,3
120
11
1.180
13
Çok geniş
>660
>119
Afyon
Sivas, Hatay
K.Maraş,Konya,Antalya,Muş
Konya
Orta Anadolu, Ege
Tokat,Ordu,Ankara, Çankõrõ
İzmir,İstanbul,Çanakkale
Akkaya, Sivas
Muğla, Antalya, Hatay
Kayseri, Afyon,Çanakkale
İzmir,Zonguldak, Balõkesir
Eskişehir,Kirşehir,Mugla
İzmir,Aydõn,Mersin
Orta Karadeniz Kõyõsõ
Orta Anadolu
İzmir,Aydõn,Mersin
Sivas,Niğde,Çankõrõ,Eskişehir
Ankara, Balõkesir,
Kütahya, Çanakkale
Gördes,Bitlis
Pek çok
69
Tablo 4.3.1: Türkiye Maden Potansiyeli (Özel olarak belirtilenlerin dõşõnda, milyon ton)
(Devam)
Madenler
Marn – kil
Manyezit
Mermer
Lüle taşõ Ton
Kuvars
Kuvarsit
Perlit
Fosfat kayasõ
Ponza
Refrakter killer
Kaya tuzu
Silis kumu
Sodyum sülfat kayasõ
Sodyum sülfat gölleri
Sülfür, 1000 ton
Talk, 1000 ton
Toryum ThO2
1000 ton
Trona
Zeolit
Göl tuzu
Rezerv
Bulunduğu esas bölgeler
Görünür Muhtemel Mümkün
5.000 Çokgeniş
Pekçok
44
70
>57 Eskişehir,Kütahya,Konya
1.590
4.170
8.170 Afyon,Balõkesir,Denizli,Muğla,
16.364
Eskişehir, Kütahya
1.630
Çanakkale, Ege Bölgesi
1.000
5.372
Zonguldak,Yozgat,Adana
17.404
Ege,Nevşehir,
376
Kars,Van
60.0
>25
Mardin,Bitlis
75.002
60
Kayseri,Nevşehir,Bitlis,Van
020
450.760
İstanbul,Bilecik,Zonguldak
94.801
2.159
Çankõrõ,Sekili,Gül-şehir
005
3,561
300
Sinop,İstanbul, Tekirdağ
40
152
Beypazarõ,Ankara
100
Afyon,Konya, Van Gölü
0,626
Burdur
650
Sivas,Balõkesir,Eskişehir
798
798 Eskişehir, Beypazarõ
196
40
195
37
5.000 Beypazarõ,Ankara,Van Gölü
>4.000 Balõkesir
Konya,Tuz Gölü,Van Gölü
Çok geniş
Kaynak: Devlet Planlama Teşkilatõ, Özel İhtisas Komisyonlarõ Raporlarõ (1991-1996)
Yukarõdaki tabloda da görüldüğü gibi Türkiye önemli rezervlere sahip çok değişik
maden kaynaklarõna sahiptir. Bu madenlerden dõş ticaret açõsõndan önemli olan bazõ
madenlerin yüzde oranlarõ Grafik 4.3.1’de gösterilmiştir. Şekilde de görüldüğü gibi bu
madenlerden linyit yüzde 67‘lik bir oranla önemli yer işgal etmektedir.
Grafik 4.3.1: Seçilmiş Bazõ Madenlerin Yüzde Paylarõ
Toplam
Krom %5,36
Cr2O 3
%1,1
B akõr Cu :% 2,69
% 0,7
M anyezit
%0,9
Kükürt
%0,005
Bor
m ineralleri
14%
Taş köm ürü
%10,1
Krom
%39,7Cr2O 3
%0,3
Dem ir
%6,3
Ham petrol
%0,2
Linyit
%67
70
4.3.1.2. Türkiye Ekonomisinde Madencilik
Türkiye’de uzun yõllardan beri madencilik faaliyetlerinin sürdürülmesine ve geniş
maden kaynaklarõ potansiyelinin varlõğõna rağmen, yirmi yõl öncesine kadar ihracatõ kolay
olan krom, bakõr, kurşun, tuz, bor mineralleri gibi birkaç mineralin üretimi yapõlmõş ve
ihraç edilmiştir. Ancak, son yõllarda üretimi yapõlan maden çeşidi 50’den fazladõr. Tablo
4.3.2’de 1996, 1997 yõllarõ ile 1998 yõlõ Ocak-Eylül aylarõna ait, Türkiye genelinde ve
ayrõca DAP Bölgesi’ndeki maden üretim miktarlarõ (doğal gaz hariç) görülmektedir.
Tabloda da görüldüğü gibi, 1996 yõlõ verilerine göre üretim açõsõndan DAP Bölgesi için en
önemli madenler Türkiye toplam maden üretiminin yüzde 63’ünü oluşturan kaynak tuzu,
yüzde 47,9’unu oluşturan çinko, yüzde 39,5’ini oluşturan kaya tuzu ve yüzde 35,4’ünü
oluşturan kromdur. Bunlarõ yüzde 15,5 ile perlit, yüzde 15,4 ile toprak, yüzde 12,3 ile
demir, yüzde 12,1 ile bazalt taşõ, yüzde 10,7 ile bakõr takip etmektedir.
Tablo 4.3.2: Türkiye ve DAP Bölgesi’nin Tüvenan Maden Üretimi
Türkiye’nin üretimi (Ton)
MADENLER
Alçõtaşõ
Alunit
Antimuan
Asfaltit
Bakõr
Barit
Bazalttaşõ
Bentonit
Boksit
Bortuzu
Çakmak taşõ
Çinko
Diyatomit
Demir
Deniz tuzu
Dolomit
Feldspat
Fluorit
Göl tuzu
Granit
Gümüş
Ham petrol
Kalker
Kalsit
Kaolen
Kaynak tuzu
Kaya tuzu
1996
1997
Toplam (1)
754.277
6.625
5.384
126.751
3.518.754
104.872
346.882
482.057
544 513
2.400.635
Toplam (2)
731.953
8.323
585
117.310
3.944.543
192.575
104.819
6.279.951
519.866
734 535
912.204
4.828
1.386.262
251.352
560.000
3.499.635
80.189.961
12.906
449.559
17.362
55.429
516.382
369.482
2.602.386
13.047
79.500
0
6.017.215
532.002
769.813
1.028.083
3.333
883.402
0
660.000
3.591.011
46.439.756
116.391
475.057
17.269
64.889
71
1998
(Ocak -Eylül)
Toplam (3)
263.619
8.848
920
142.349
2.522.788
119.179
458.108
460.687
1.828.511
0
37.792
0
5.274.032
DAP
Bölgesi
(1996)
Toplam
içerisindeki
oranõ
(Yüzde)
Toplam (4)
20.030
4/1
2,7
376.495
10,7
41.810
12,1
50.220
47,9
769.825
12,3
1.132.200
2,8
10.944
22.089
63,0
39,5
620.550
846.465
4.464
498.422
23.171.905
11.375
299.548
Tablo 4.3.2: Türkiye ve DAP Bölgesi’nin Tüvenan Maden Üretimi (Devam)
Türkiye’nin üretimi (Ton)
MADENLER
1996
DAP
Bölgesi
(1996)
1998
(Ocak -Eylül)
Toplam (2)
Toplam (3)
Toplam (4)
5.921.212
1.636.879
186.884
1.695.833
1.662.535
452.245
2.695.574
262.260
169.554
2.962
2.306.217
1.727.752
56.644.432
47.300.759
109.800
22.000
42.100
2.132.119
1.569.435
82.279
4.600.460
4.011.729
581.891
465.923
468.082
545.345
6.000
1997
Toplam
içerisindeki
oranõ
(Yüzde)
Toplam (1)
4/1
Kil
4.589.254
2,9
Krom
1.279.032
35,3
Kum-çakõl
71.608.189
3,8
Kurşun- Çinko
249.891
1,2
Kuvarsit
2.511.565
Linyit
53.729.234
0,2
Manganez
Manyezit
2.341.922
3,5
Marn
5.137.165
Mermer Molozu
279.824
Mermer (m3)
476.208
1,3
Mermer haricindeki
taşlarõn granül parça 17.013.584
490.067
2,9
ve tozlarõ
Perlit
157.580
134.349
157.040
24.400
15,5
Pirit
538.140
159.500
467.528
Ponza taşõ (m3)
879.159
1.115.092
1.022.616
33.427
2,7
Profillit
47.930
0
Sepiolit
4.051
11.335
3.983
Silis kumu
1.514.451
Sodyum sülfat
169.867
397.795
294.496
Taşkömürü
3.581.788
3.071.430
2.663.909
Toprak
5.008.858
769.410
15,4
Tras Taşõ
1.473.204
2.422.508
0
Yapõ Taşõ
11.724.832
320.364
2,7
Zeolit
10.874
1.231
Zõmpara
16.986
11.255
Kaynak : Devlet İstatistik Enstitüsü verileri (yayõnlanmamõş), DAP Bölgesine ait 1997 ve 1998 üretim
verileri elde edilememiştir.
Bu madenlerden Türkiye ekonomisinde önemli yeri olan taşkömürü, linyit, ham
petrol, demir, krom, bakõr ve bor minerallerinin 1980-1997 yõllarõ arasõndaki üretim
miktarlarõ Tablo 4.3.3’te gösterilmiştir.
Tablo ve şekilde incelenmesinde linyit üretiminin genel olarak artõş gösterdiği,
sadece 1989 yõlõndaki üretimin 1987 ve 1988 yõllarõna göre bir miktar düşüş gösterdiği, taş
kömürü üretiminin 1988 yõlõna kadar fazla değişme göstermediği bu yõldan sonra ise
sürekli olarak azaldõğõ görülmektedir.
72
Tablo: 4.3.3. Seçilmiş Bazõ Madenlerin 1980-1997 Yõllarõ Arasõndaki Üretim
Miktarlarõ (ton)
Taş
Linyit
Ham
Kömürü
petrol
1980
6.598.755 16.997.916 2.370.364
1981
7.284.834 18.950.943 2.399.011
1982
7.222.871 20.542.357 2.366.460
1983
6.725.000 23.847.360 2.255.168
1984
7.103.413 27.199.347 2.089.624
1985
7.260.013 39.437.217 2.109.387
1986
7.015.292 45.469.889 2.390.054
1987
7.084.479 46.481.173 2.629.540
1988
6.687.948 39.025.028 2.563.876
1989
6.258.784 52.567.468 2.876.087
1990
5.628.747 46.892.206 3.753.610
1991
5.209.140 50.768.694 4.451.232
1992
4.790.719 54.458.071 4.280.952
1993
4.608.668 51.359.417 3.892.023
1994
4.210.780 55.038.339 3.684.648
1995
3.377.334 56.031.099 3.515.689
1996
3.581.788 57.532.425 3.499.635
1997*
3.071.430 56.644.432 3.591.011
Kaynak: Devlet İstatistik Enstitüsü (1996)
Demir
Krom
Bakõr
2.578.948
2.935.265
3.055.090
3.629.563
4.049.425
3.994.534
5.248.789
5.365.794
5.480.916
4.518.174
4.924.874
4.961.627
5.917.165
6.479.565
5.773.046
4.931.176
6.279.951
6.017.215
550.719
574.263
618.028
514.992
688.917
876.807
1.040.130
1.048.927
1.157.075
1.608.043
1.204.691
1.371.567
1.066.814
767.313
1.270.431
2.080.043
1.279.032
1.695.833
1.593.094
2.656.767
2.699.619
2.184.872
2.466.158
2.228.167
2.374.862
2.645.367
3.135.661
3.468.288
4.018.506
3.836.746
3.301.854
3.343.532
3.346.490
2.927.864
3.518.754
3.944.543
Bor
mineralleri
1.333.563
1.528.477
1.399.172
1.213.455
1.421.720
1.543.240
1.635.600
1.629.345
2.043.628
1.979.044
2.062.758
1.814.205
1.796.100
1.892.356
2.087.644
1.768.919
2.400.635
2.602.386
Tablo 4.3.4’te DAP Bölgesi’nde yer alan illerdeki 1996 yõlõnda üretilen madenlerin
cinsleri, tüvenan üretim miktarlarõ ve Türkiye genel toplamõ içerisindeki yüzde oranlarõ
verilmiştir. Tabloda da görüleceği gibi, Elazõğ İli krom (yüzde 19,4), toprak (yüzde 12,7),
bakõr (yüzde 10,7), Erzincan İli perlit (yüzde 15,5), krom (yüzde 11,2), kaynak tuzu (yüzde
7,2), Erzurum İli kaynak tuzu (yüzde 55,87), Gümüşhane İli çinko (yüzde 44,2), Kars İli
kaya tuzu (yüzde 10,3), Malatya İli demir (yüzde 12,3), pirofillit (yüzde 100), Ardahan İli
bazalttaşõ (yüzde 7,6), Iğdõr İli ise kaya tuzu (yüzde 29,2) üretimi açõsõndan Türkiye maden
üretiminde önemli yer tutmaktadõr.
Tablo 4.3.4: DAP Bölgesi’ndeki İllere Göre Maden Cinsleri, Tüvenan Üretim
Miktarlarõ ve Toplam Üretim İçindeki Oranlarõ (1996)
İL ADI
MADENİN CİNSİ
TUVENAN ÜRETİM
MİKTARI (TON )
ORAN
(Yüzde)
AĞRI
KALKER
BİNGÖL
KUM-ÇAKIL
BİTLİS
KALKER
BİTLİS
KUM-ÇAKIL
BİTLİS
PONZATAŞI (M3)
31.500
2,5
BİTLİS
YAPI TAŞI
3.650
0,03
ELAZIĞ
BAKIR
376.495
10,7
73
40.000
0,1
120.000
0,2
3.414
0,01
70.000
0,1
Miktarlarõ ve Toplam Üretim İçindeki Oranlarõ (1996) (Devam)
İL ADI
MADENİN CİNSİ
TUVENAN ÜRETİM
MİKTARI (TON )
ORAN
(Yüzde)
ELAZIĞ
KALKER
415.989
ELAZIĞ
KİL
115.192
1,0
1,8
ELAZIĞ
KROM
247.800
19,4
ELAZIĞ
KUM-ÇAKIL
28.000
0,04
ELAZIĞ
MERMER (M3)
ELAZIĞ
TOPRAK
ELAZIĞ
YAPI TAŞI
ERZİNCAN
ERZİNCAN
ERZİNCAN
KROM
ERZİNCAN
ERZİNCAN
6.000
1,3
634.410
12,7
69.000
0,6
KALKER
9.490
0,02
KAYNAK TUZU
1.244
7,8
142.574
11,2
KUM-ÇAKIL
45.000
0,06
MANYEZİT
82.279
3,5
ERZİNCAN
PERLİT
24.400
15,5
ERZURUM
KALKER
ERZURUM
KAYNAK TUZU
ERZURUM
KUM-ÇAKIL
ERZURUM
LİNYİT
ERZURUM
ERZURUM
MERMER HARİCİNDEKİ TAŞLARIN GRANÜL
PARÇA VE TOZLARI
YAPI TAŞI
GÜMÜŞHANE
GÜMÜŞHANE
HAKKARİ
Herhangi bir üretim yok
KARS
KARS
502.710
1,2
9.700
55,9
1.210.495
1,7
109.001
0,2
325.067
1,9
20.000
0,2
ÇİNKO
46.276
44,2
LİNYİT
340
0,0
ALÇITAŞI
20.030
2,7
BAZALTTAŞI
15.310
4,4
KARS
KALKER
89.415
0,2
KARS
KAYA TUZU
5.771
10,3
KARS
KİL
71.692
1,1
KARS
KUM-ÇAKIL
KARS
PONZATAŞI (M3)
MALATYA
101.763
0,1
477
0,04
ÇİNKO
3.944
3,8
MALATYA
DEMİR
769.825
12,3
MALATYA
KALKER
71.182
0,2
MALATYA
KROM
61.071
4,8
MALATYA
KUM-ÇAKIL
677.316
1,0
MALATYA
KURŞUN-ÇİNKO
2.962
1,2
MALATYA
LİNYİT
465
0,0
MALATYA
165.000
1,0
MALATYA
MERMER HARİCİNDEKİ TAŞLARIN GRANÜL
PARÇA VE TOZLARI
TOPRAK
135.000
2,7
MALATYA
YAPI TAŞI
215.714
1,9
74
Miktarlarõ ve Toplam Üretim İçindeki Oranlarõ (1996) (Devam)
İL ADI
TUVENAN ÜRETİM
MİKTARI (TON )
MADENİN CİNSİ
ORAN
(Yüzde)
MUŞ
Herhangi bir üretim yok.
TUNCELİ
KUM-ÇAKIL
VAN
Herhangi bir üretim yok.
BAYBURT
KUM-ÇAKIL
BAYBURT
YAPI TAŞI
ARDAHAN
BAZALTTAŞI
26.500
7,6
IĞDIR
KAYA TUZU
16.318
29,2
IĞDIR
KUM-ÇAKIL
75.000
0,1
IĞDIR
POMZATAŞI (M3)
1.450
0,1
368.000
0,5
800
0,0
12.000
0,1
Kaynak: Devlet İstatistik Enstitüsü (yayõmlanmamõş).
Türkiye'de üretilen madenlerden bir kõsmõ değişik ülkelere ihraç edilmektedir.
Tablo 4.3.5’te uluslararasõ standart sanayii sõnõflamasõna göre yõllõk dõş ticaret verilmiştir.
Tabloda da görüldüğü gibi madencilik ve taşocakçõlõğõnõn ihracat içerisindeki payõ 1990
da yüzde 2,5 iken, 1994 yõlõna kadar bu pay sürekli azalmõş, 1995 yõlõnda tekrar bir artõş
göstermesine rağmen, 1997 yõlõnda yüzde 1,5 olarak gerçekleşmiştir. Türkiye de üretilen
madenlerden 13 tanesi cevher veya zenginleştirilmiş cevher olarak, 1996 ve 1997
yõllarõnda dünyanõn çeşitli ülkelerine ihraç edilmiş ve bunun karşõlõğõ olarak, 1996 yõlõnda
1.164.985.418 dolar, 1997’de ise 1.461.631.409 dolar gelir sağlanmõştõr (Tablo 4.3.6.).
İhracat içerisinde en önemli yeri krom, konsantre bakõr, çinko-kurşun, demir
almaktadõr.
Tablo 4.3.5: Uluslararasõ Standart Sanayi Sõnõflamasõna Göre Yõllõk Dõş Ticaret
İHRACAT
Genel Toplam
Tarõm ve ormancõlõk
Balõkçõlõk
Madencilik ve
taşocakçõlõğõ
İmalat
Diğer
Genel Toplam
Balõkçõlõk
Madencilik ve
taşocakçõlõğõ
İmalat
Diğer
1990
12.959.288
2.249.106
35.069
326.135
Yüzde
100,0
17,4
0,3
2,5
10.348.561
417
79,9
0,0
1994
18.105.872
2.301.358
22.201
262.951
Yüzde
100
17,4
0,3
2,5
15.517.845
1.517
79,9
0,0
1991
Yüzde
13.593.462 100,0
2.584.929
19,0
27.587
0,2
284.966
2,1
1992
Yüzde
14.714.629 100,0
2.134.137
14,5
26.758
0,2
267.022
1,8
1993
15.345.067
2.292.100
21.445
233.432
Yüzde
100,0
14,9
0,1
1,5
10.685.838
10.142
12.286.280
432
83,5
0,0
12.793.889
4.201
83,4
0,0
1995
Yüzde
21.637.041 100,0
2.133.166
9,9
21.449
0,1
391.317
1,8
1996
Yüzde
23.224.465 100,0
2.454.677
10,6
26.511
0,1
368.627
1,6
1997
26.261.072
2.678.940
33.171
404.276
Yüzde
100,0
10,2
0,2
1,5
19.089.310
1.799
20.358.170
16.480
23.132.180
12.505
88,0
0,1
75
78,6
0,1
88,2
0,0
87,7
0,1
İTHALAT
(Devam)
Genel Toplam
Balõkçõlõk
Madencilik ve
taşocakçõlõğõ
İmalat
Diğer
Genel Toplam
Balõkçõlõk
Madencilik ve
taşocakçõlõğõ
İmalat
Diğer
1990
22.302.126
1.137.094
2.413
4.137.753
Yüzde
100,0
5,1
0,0
18,6
1991
21.047.014
675.280
708
3.227.279
Yüzde
100,0
3,2
0,0
15,8
1992
22.871.055
924.401
1.535
3.344.767
Yüzde
100,0
4,0
0,0
14,6
1993
29.428.370
1.357.293
1.574
3.358.550
Yüzde
100,0
4,6
0,0
11,4
16.482.530
542.336
73,9
2,4
17.040.561
3.186
81,0
0,0
18.597.648
2.704
81,3
0,0
24.709.202
1.751
84,0
0,0
1994
23.270.019
881.897
1.518
3.353.643
Yüzde
100,0
3,8
0,0
14,4
1995
35.709.011
1.907.789
1.690
4.090.558
Yüzde
100,0
5,3
0,0
11,500
1996
43.626.643
2.170.707
1.549
5.089.628
Yüzde
100,0
5,0
0,0
11,7
1997
48.558.721
2.419.463
1.700
5.137.967
Yüzde
100,0
5,1
0,1
10,6
19.031.183
1.778
81,8
0,0
29.706.339
2.635
83,2
0,0
36.338.585
26.174
83,3
0,1
40.907.789
91.802
84,0
0,2
Kaynak: Devlet Planlama Teşkilatõ (1998).
Tablo 4.3.6a: Türkiye’nin 1996 Yõlõ İhracatõ
Materyal
Demir Cevherleri
Zenginleştirilmiş
Demir Cevheri
Demir cevherleri ve
zenginleştirilmiş
Diğer Manganez
Cevherleri
Bakõr cevherleri
Zenginleştirilmiş
Bakir cevherleri
Alüminyum
cevherleri
Kurşun Cevherleri
Zenginleştirilmiş
Kurşun
Diğer Çinko Cevheri
Miktar
200.250
200.000
22.500
116.400
8.000.690
1.041.250.000
210.000.000
208.823.600
32.200.000
3.580.000
Zenginleştirilmiş
Çinko Cevheri
1.073.143.540
Krom Cevherleri
49.708.598
Zenginleştirilmiş
Krom Cevherleri
3.608.836.720
Zenginleştirilmiş
tungsten
İlmenit
Diğer titanyum cev.
1.060
2.500
7.879.500
Değer ($)
Ülke
36.030 Belçika, Lüksemburg, Almanya, Tayvan
70.000 Azerbeycan, Nahcivan, Makedonya
1.570 Azerbeycan, Nahcivan, Makedonya
93.120 Arnavutluk
880.500 Almanya, Bulgaristan
269.077.884 Almanya, İsviçre, Bulgaristan, Hõrvatistan,
Sõrbistan, Umman, Çin, G.Kore, Japonya
3.570.000 Kanada
20.138.180 Fas, Etiyopya, Hindistan, Japonya
9.568.380 Bulgaristan
427.280 Malta, Bulgaristan
218.645.470 Belçika, Lüksemburg, İtalya, Finlandiya,
İsviçre, Bulgaristan, Rusya Federasyonu,
Slovenya, Japonya
6.299.170 İtalya, İngiltere, Rusya Federasyonu,
Slovenya, Mersin Ser. Böl.
428.832.277 Fransa, Hollanda, Almanya, İtalya, İspanya,
İsveç, Avusturya, Polonya, Macaristan,
Romanya, Ukranya, Rusya Fed., Slovenya,
Hõrvatistan, Sõrbistan, Kanada, Tayland,
Çin, Japonya, Tayvan, Avustralya, Mersin
Serbest Bölgesi
46.530 Rusya Federasyonu, Slovenya
600 İsrail
6.849.860 İrlanda, Hõrvatistan, Cezayir, Tunus, Mõsõr,
İsrail, Birleşik Arap Devletleri (BAD.)
76
Tablo 4.3.6a: Türkiye’nin 1996 Yõlõ İhracatõ (Devam)
Materyal
Diğer zenginleştirilmiş
titan cevheri
Zenginleştirilmiş
Zirkonyum
Vanadyum Cev.
Antimuan Cev.
Çinko-kurşun karõşõk
Zenginleştirilmiş Diger
Madenler
Demir ve çelik İmalinde kul. madenler
Yüksek Fõrõn cürufu
Miktar
5.596.000
5.000
4.500
2.000
166.670.000
7.500.000
57.610.632
302.310.583
Diğer curuflar
Metaller veya metal
bileşikleri
Metaller veya metal
bileşikleri
Metaller veya metal
bileşikleri
Metaller veya metal
bileşikleri
Diğer curuf ve küller
Metaller veya metal
bileşikleri
TOPLAM
38.240
589.500
1.319.170
2.669.413.960
2.820
Değer ($)
Ülke
5.133.210 İtalya, Tunus, Mõsõr, Birleşik Arap Devletleri
500 Almanya
370
30
26.304.790
495.120
İngiltere
Almanya
İtalya, Yunanistan, Bulgaristan
Bulgaristan
1.010.000 Alamanya, G. Kõbrõs Rum Yönetimi, K. Kõbrõs
Türk Cum.(KKTC), İsrail
5.367.480 Belçika, Lüksemburg, Almanya, Danimarka,
G. Kõbrõs Rum Y., KKTC, Lübnan, İsrail
2.860 Belçika, Lüksemburg, Rusya Federasyonu,
Slovenya
14.295 Kazakistan, Sõrbistan, Türkmenistan
142.873.320 Belçika, Lüksemburg, İngiltere, Bulgaristan
12.102 Türkmenistan
1.040
300 Almanya
5.862.352.770 161.848.722
Belçika, Lüksemburg, İngiltere, Bulgaristan,
Avusturya, Almanya, Suudi Arabistan
Kazakistan, Sõrbistan
15.317.381.573 1.309.048.270
Tablo 4.3.6b: Türkiye'nin 1997 Yõlõ İhracatõ
Materyal
Miktar
Demir
1.544.136
Cevherleri
Demir cevherleri
210.000
1.808.530
Diğer Manganez
CevherleriManganez
Bakõr cevherleri
7.000.000
Zenginleştirilmiş 1.771.690.110
Bakõr cevherleri
Alüminyum
cevherleri
Zenginleştirilmiş
Alüminyum
Kurşun Cevheri
Zenginleştirilmiş
Kurşun
Diğer Çinko
Cevheri
220
1.103.700
49.500.000
49.060.000
12.561.410
Değer ($)
Ülke
284.510 Fransa, Azerbaycan-Nahcivan, Makedonya,
Kõrgõzistan, Suriye
338.200 Almanya, İngiltere, Ekvator Cum., Özbekistan
420.000 Bulgaristan
494.059 Almanya, Portekiz, Finlandiya, İsviçre, Malta,
Romanya, Slovenya, Bulgaristan, Sõrbistan, Umman,
Çin, G.Kore, Japonya
100 Fransa
350.060 Yunanistan, Malta
7.418.800 Hindistan
4.699.960 Malta, Bulgaristan, İsveç, Arnavutluk, Rusya
Federasyonu, Slovenya, Pakistan
77
Tablo 4.3.6b: Türkiye'nin 1997 Yõlõ İhracatõ (Devam)
Materyal
Miktar
Değer ($)
Ülke
Zenginleştirilmiş 1.069.653.051 1.376.328.221 Belçika, Lüksemburg, İtalya, Yunanistan,
Çinko Cevheri
Bulgaristan, Rusya Federasyonu, Slovenya, Japonya
Kalay cevherleri
1.650
1.950 G. Kõbrõs Rum Y., KKTC.
Krom Cevherleri
239.750.000
25.179.541 Rusya Federasyonu, Slovenya, Hõrvatistan, Hollanda
Zenginleştirilmiş 3.587.340.844
445.764.365 Almanya, İtalya, İspanya, İsveç, Polonya,
Krom Cevherleri
Macaristan, Romanya, Ukrayna, Rusya Fed.,
Slovenya, Hõrvatistan, Sõrbistan, ABD., Çin,
Japonya, K.Ülke ve Bol., Mersin Serbest Bölgesi
İlmenit
4.400.000
765.005 Cezayir, Mõsõr
500
Molibden
cevherleri ve
zenginleştirilmiş
Molibden
3.625.360
3.312.350 Tunus, Mõsõr, BAD. Cezayir, Hindistan, Libya
Diğer
zenginleştirilmiş
titan
Zirkonyum
81.710
23.950 Hollanda, Almanya
Cveherleri
Antimuan Cev.
20.000
94.000 Azerbaycan-Nahcõvan, Makedonya
Çinko-kurşun
146.460.150
28.941.490 Belçika, Belçika-Lüksemburg, İtalya, Romanya,
karõşõk
Bulgaristan, ABD.
Demir ve Çelik
134.298.460
1.758.630 İsrail
İmalinde
Yüksek Fõrõn
236.968.630
4.168.090 G. Kõbrõs Rum Y., KKTC., Lübnan
cürufu
Demir ve Çelik
41.009
104.513 İngiltere, Gürcistan, Hõrvatistan, Türkmenistan,
imalinde
Kanada
Metaller veya
640
2.560 Kazakistan, Sõrbistan
metal bileşikleri
Metaller veya
967.753.010 120.406.900 Belçika, Lüksemburg, İngiltere, Portekiz, Filipinler
metal bileşikleri
Metaller veya
11.800
55.740 Libya
metal bileşikleri
Metaller veya
6.701.120
2.951.179 Belçika, Bulgaristan, Türkmenistan, Lüksemburg,
metal bileşikleri
Azerbaycan-Nahcõvan, Makedonya
Diğer curuf ve
35.225
1.809 Almanya, Avusturya, Rusya Federasyonu, Slovenya,
küller
Kazakistan, Sõrbistan,Makedonya,Ürdün
TOPLAM
8.291.621.265 2.042.333.622
Kaynak: Devlet İstatistik Enstitüsü verileri (yayõnlanmamõş)
Türkiye’nin ithal ettiği en önemli madencilik mallarõ ham petrol, doğal gaz ve
gübre hammaddesidir (Tablo 4.3.7). İthalatõn genel toplam içerisindeki payõ 1990 yõlõnda
yüzde 18,6 iken, 1997 yõlõnda yüzde 10,6’ya gerilemiştir (Tablo 4.3.5). Madencilik
sektöründe ticaret açõğõ mevcut olup, Türkiye özellikle petrol ve taşkömürü ithal
etmektedir. İthalatõn ihracattan daha fazla olmasõ nedeniyle madencilik sektöründe 1990
yõlõnda 3.811.618.000 $, 1997 yõlõnda ise 4.733.691.000 $ ticaret açõğõ oluşmuştur.
78
Tablo 4.3.7: Türkiye’nin Madencilik İthalatõ
(1994 yõlõ fiyatlarõyla milyar TL.)
Mallar
Kömür madenciliği
Ham petrol ve D.gaz
Ham petrol
Doğal gaz (m3)
Demir cev.
Madenciliği
Demir dõşõ metal
maden.
Boksit
Titanyum cevheri
Taş-kum ve kil
ocakçõlõğõ
Silisli kumlar
Kaolin
Kimya ve gübre
hammaddeleri
Kükürt (ham)
Fosfat
Zirkonyum silikat
Tuz madenciliği
Diğer Maden.,
Taşocakçõlõğõ
Toplam
1996 gerçekleşme 1997 gerçekleşme
1998 tahmin
Yõllõk artõş (Yüzde)
Miktar Değer
Miktar Değer Miktar Değer
1996
1997
(1)
(2)
(3)
(4)
(5)
(6)
(4/2)
6/4
8.807
13.206
9.668
14.497
9.000
13.496
9,8
-6,9
99.360
106.240
113.373
6,9
6,7
22.767
77.653 23.324
79.556 23.900
81.519
2,4
2,5
8.041
21.706
9 885
26.684 11.800
31.854
22,9
19,4
2.991
2.160
2 951
2.131
3.100
2.239
-1,3
5,0
979
1.112
1.209
13,6
8,8
35
7
95
84
1.023
26
6
70
62
1.181
28
7
76
74
1.345
-26,6
-25,7
15,5
8,9
18,2
13,9
174
84
340
332
2.210
169
113
330
451
2.975
180
120
352
478
3.153
-3,0
35,8
34,6
6,5
5,8
6,0
115
646
16
2
210
667
282
1
1.450
170
987
23
2
311
1.020
396
1
1.530
180
1.000
24
2
330
1.033
420
1
1.633
48,1
52,8
40,4
25,0
5,5
5,9
1,3
6,2
5,0
6,7
136.449
7,7
5,2
120.387
Miktar: bin ton.
Kaynak: Devlet Planlama Teşkilatõ (1998).
129.667
Türkiye’de madencilik ve taşocakçõlõğõnda çalõşan sayõsõ son on yõlda bir miktar
azalma göstermektedir. 1989 yõlõndan 1996 yõlõna kadar devamlõ bir şekilde azalmõştõr.
1989 yõlõnda toplam 113.975 kişi madencilik ve taşocakçõlõğõ sektöründe istihdam edilerek
Türkiye’de çalõşan nüfusun genel toplamõn binde 6’sõnõ teşkil ederken, bu oran 1996
yõlõnda binde 4’e gerilemiştir (Tablo 4.3.8).
Tablo 4.3.8: Türkiye’de Yõllara Göre, İşteki Durum ve İktisadi Faaliyet Kollarõ
Toplamõ ile Maden ve Taşocakçõlõğõ İşletmelerinde Çalõşan Sayõsõ ve Oranlarõ
(12+yaş, erkek+kadõn)
1989
19.093.000
113.975
0,6
1990
19.946.000
100.329
0,5
1991
20.023.000
89.364
0,5
1992
19.958.000
87.641
0,4
1993
Türkiye Toplamõ
19.907.000
Maden ve Taşocakçõlõğõ
84.134
Yüzde
0,4
Kaynak : Devlet İstatistik Enstitüsü (1996)
1994
20.396.000
75.917
0,37
1995
21.377.000
82.268
0,4
1996
21 698.000
83.055
0,4
Türkiye Toplamõ
Maden ve Taşocakçõlõğõ
Yüzde
79
Türkiye’deki madencilik faaliyetlerinde, 1989 yõlõnda toplam 113.975 kişi istihdam
edilirken, 1996 yõlõnda ise toplam 83.055 kişilik bir istihdam yaratõlmõştõr. 1996 yõlõnda
maden ve taşocakçõlõğõ sektöründe yaratõlan katma değerin yüzde 38,7’si, 52.911 kişi
istihdam eden kömür madenciliğinden sağlanmõştõr. Ham petrol ve doğal gaz üretiminde
782 kişi çalõşarak yüzde 21,6 katma değer oluşturmuştur. Bu da ham petrol ve doğal gaz
da çalõşanlarõn sayõsõnõn tüm madencilik içerisinde yüzde 1 olmasõna karşõn önemli bir
katma değer sağladõğõnõ göstermektedir (Tablo 4.3.9).
Tablo 4.3.9: Madencilik Sektöründe İşyeri Sayõsõ, Çalõşanlar Ortalamasõ ve
Çalõşanlara Yapõlan Yõllõk Ödemeler Katma Değer (1996)
(milyon TL)
İşyeri sayõsõ
Kamu
Özel
Çalõşanlar
Toplam
Katma Değer
Sayõ
Yüzde
Ücret
Yüzde
Toplam
Yüzde
Kömür
Madenciliği
44
171
215
52.911
63,7
30.809.102
71,9
84.708.762
38,7
H.Petrol ve
Doğal gaz
51
9
60
782
0,9
985.385
0,2
47.263.900
21,6
Metalik
Cevherler
42
65
107
7.664
9,2
3.791.794
8,9
16.950.577
7,7
373
1.189
1.562
21.290
25,6
7.160.795
16,7
69.429.190
31,7
GENEL
1.944
1.434
510
TOPLAM
Kaynak: Devlet İstatistik Enstitüsü (1996).
83.055
100
42.833.404
100
219.162.602
100
Metalik
Olmayan Cevh.
1980 yõlõnda madencilik sektöründe GSMH’a katkõ 74.448.000.000 TL. iken, 1996
yõlõnda 183.079.658.000 TL. olmuştur ( Tablo 4.3.10). Madencilik faaliyetlerinin GSMH
içindeki paylarõ 1981, 1982, 1983 yõllarõnda sõrasõ ile; yüzde 1,7, 1,8 ve 1,9 olmuş ve bu
yõllarda önemli artõş gözlenmiştir. Ancak, 1990 yõlõndan sonra madencilik faaliyetlerinin
GSMH içerisindeki yüzde paylarõ tekrar azalmaya başlamõş ve 1994 yõlõnda yüzde 1,4,
1995 yõlõnda yüzde 1,3 ve 1996 yõlõnda yüzde 1,2 olarak gerçekleşmiştir.
80
Tablo 4.3.10: Gayri Safi Milli Hasõla-Türkiye
(Cari Üretici Fiyatlarõyla, Milyon TL.)
1980
1981
1982
1983
1984
1985
Tarõm
Sanayii
Madencilik
İnşaat
1.367585
1.009.789
74.448
296.281
1.909.056
1.733.140
133.644
410.779
2.345.403
2.395.297
186.040
487.330
2.908.359
3.042.837
260.337
761.119
4.663.679
4.631.503
395.644
1.184.521
6.910.473
7.603.485
560.544
2.051.534
Tarõm
Sanayii
Madencilik
İnşaat
1986
9.966.909
13.006.276
828.511
3.545.018
1987
13.314.271
19.275.707
1.475.304
5.451.651
1988
22.302.811
34.850.425
2.356.870
9.998.302
1992
1993
Tarõm
163.826.637
305.524.945
Sanayii
280.121.835
485.672.092
Madencilik
14.946.376
21.814.003
İnşaat
74.509.414
145.833.513
Kaynak: Devlet İstatistik Enstitüsü, yeni GSMH serisi
1989
1990
1991
37.703.929 68.692.041 96.074.497
61.594.770 100.321.32 163.309.72
4.624.833 9 6.269.186 7 9.761.812
15.904.261 24746.455 44.139.294
1994
598.168.762
1.019767.43
54.098.566
263.719.761
1995
1.218.178.131
2.042.394.829
98.545.270
426.214.941
1996
2.489.773.564
3.716.528.359
183.079.658
857.761.769
Türkiye genelinde madencilik ve taşocakçõlõğõ sektöründe toplam 1944 işyerinde
83.055 kişi çalõşmaktadõr. Türkiye’nin 7 bölgesinden birini oluşturan Doğu Anadolu
Bölgesi ile Gümüşhane ve Bayburt illerinin oluşturduğu DAP Bölgesi’nde ise toplam 101
işyerinde 2.852 kişi çalõşmaktadõr (Tablo 4.3.11). İşyeri açõsõndan Türkiye genelinin yüzde
5,2’si DAP Bölgesi’nde bulunurken, çalõşanlar bakõmõndan Türkiye genelinin sadece
yüzde 3,4’ü bu Bölge’de bulunmaktadõr. Bunun en büyük nedeni iş yerlerinin küçük
işletmeler olmasõdõr. DAP Bölgesi’nde Erzurum, Elazõğ, Malatya ve Erzincan İllerindeki
çalõşanlarõn sayõsõ 2.690 olup, tüm DAP Bölgesi’nin yüzde 94,3’ünü oluşturmaktadõr.
81
Tablo 4.3.11: DAP Bölgesi’nde Madencilik Ve Taşocakçõlõğõ Sektörü İşyeri Sayõsõ,
Çalõşanlar Ortalamasõ, Ücretle Çalõşanlar Ortalamasõ, Ücretle Çalõşanlara Yapõlan
Yõllõk Ödemeler (1996)
(Bin TL)
Ağrõ
DAP’daki
yüzde oranõ
Bingöl
DAP’daki
yüzde oranõ
Bitlis
DAP’daki
yüzde oranõ
Elazõğ
DAP’daki
yüzde oranõ
Erzincan
DAP’daki
yüzde oranõ
Erzurum
DAP’daki
yüzde oranõ
Kars
DAP’daki
yüzde oranõ
Malatya
DAP’daki
yüzde oranõ
Tunceli
DAP’daki
yüzde oranõ
Ardahan
DAP’daki
yüzde oranõ
Iğdõr
DAP’daki
yüzde oranõ
Bayburt
DAP’daki
yüzde oranõ
DAP Bölgesi*
Türkiye’deki
yüzde oranõ
Türkiye
İş
yeri
sayõsõ
Çalõşanlar
ortalamasõ
Ücretle çalõşanlar ortalamasõ
Ücretle çalõşanlara yapõlan yõllõk ödemeler
Toplam Üretimde
İdari ve
Toplam
Üretimde
İdari ve diğer
çalõşanlar diğer işlerde
çalõşanlar
işlerde çalõşanlar
çalõşanlar
3
2
1
496.000
315.000
180.000
1
3
1,0
0,1
0,1
0,08
0,3
0,04
0,03
0,09
1
4
4
3
1
600.000
450.000
150.000
1,0
0,14
0,14
0,12
0,3
0,05
0,04
0,07
5
20
20
17
3
4.176.300
3.384.300
792.000
5,0
0,70
0,71
0,69
0,9
0,3
0,3
0,4
13
616
613
462
151
335.518.058
234.568.309
100.949.749
12,9
21,6
21,6
18,7
43,8
26,5
22,1
48,5
7
178
178
174
4
65.427.384
65.277.384
150.000
6,9
6,2
6,2
7,0
1,2
5,2
6,2
0,1
31
1.415
1.396
1.281
115
586.388991
521310229
65.078.762
30,7
49,6
49,5
51,9
33,3
46,2
49,1
31,2
12
72
69
68
1
22.898.087
22.448.087
450.000
11,9
2,5
2,5
2,8
0,3
1,8
2,1
0,2
24
491
481
415
66
229.089.807
189.444.501
39.645.306
23,8
17,2
17,0
16,8
19,1
18,1
17,9
19,0
2
2
2
2
0
330.000
240.000
90.000
2,0
0,07
0,07
0,08
-
0,03
0,02
0,04
2
7
7
5
2
3.000.000
2.250.000
750.000
2,0
0,3
0,3
0,2
0,6
0,2
0,2
0,4
3
44
42
42
0
20.124.918
20.064.918
60.000
2,8
1,5
1,5
1,7
-
1,6
1,9
0,0
4
6
6
5
1
1.424.370
1.395.910
25.560
4,0
0,2
0,2
0,2
0,3
0,1
0,1
0,01
101
2.852
2.819
2.471
345
1.268.049.545
1.061.148.638
208.321.377
5,2
3,4
3,4
3,7
2,4
3,0
3,0
2,6
1.944
83.055
82.015
67.701
14.314
42.833.404.883 34.872.266.610
7.961.178.273
*Hakkari, Muş ve Van illerinde faaliyet gösteren işyeri yoktur.
Kaynak : Devlet İstatistik Enstitüsü, 1996 Maden envanteri
1996 yõlõnda madencilik ve taşocakçõlõğõ sektöründe Türkiye genelinde
219.189.397.000.000 TL. lik bir katma değer elde edilirken, DAP Bölgesi’nde bu değer
7.545.522.000.000 TL. olup toplam değerin yüzde 3,4’ünü oluşturmaktadõr (Tablo 4.3.12).
Bu oran çalõşan işçi sayõsõ oranõ (yüzde 3,4) ile uyumluluk göstermektedir.
82
Tablo 4.3.12: DAP Bölgesi’nde Madencilik ve Taşocakçõlõğõ Sektörü İşyeri Sayõsõ,
Çalõşanlar Ortalamasõ, Ücretle Çalõşanlar Ortalamasõ, Ücretle Çalõşanlara Yapõlan
Yõllõk Ödemeler (1996)
(Milyon TL)
Ağrõ
DAP ‘deki
yüzde oranõ
Bingöl
DAP ‘deki
yüzde oranõ
Bitlis
DAP ‘deki
yüzde oranõ
Elazõğ
DAP ‘deki
yüzde oranõ
Erzincan
DAP ‘deki
yüzde oranõ
Erzurum
DAP ‘deki
yüzde oranõ
Kars
DAP ‘deki
yüzde oranõ
Malatya
DAP ‘deki
yüzde oranõ
Tunceli
DAP ‘deki
yüzde oranõ
Ardahan
DAP ‘deki
yüzde oranõ
Iğdõr
DAP ‘deki
yüzde oranõ
Bayburt
DAP ‘deki
yüzde oranõ
DAP Bölgesi
Türkiye’deki
yüzde oranõ
Türkiye
İş
yeri
sayõsõ
Yõlda
Çalõşan işçisaat toplamõ
1
4.368
1,0
0,09
-
-
1
6.240
0
1,0
0,12
5
Yõl sonunda
kurulu olan
çevirici güç
kapasitesi
(BG)
Sabit
Stok
sermayeye
değişmeleri yõl içinde
yapõlan
gayri safi
ilaveler
0
0
0
Girdi
Çõktõ
Katma değer
3.720
20.000
16.280
-
0,18
0,2
0,2
0
2.300
4.400
34.000
29.600
-
-
0,6
0,2
0,4
0,4
52.536
0
1.164
0
2.201
26.363
24.162
5,1
1,1
-
0,1
-
0,1
0,3
0,3
13
1.270.583
9.208
179.013
256.459
801.209
3.330.553
2.529.344
13,3
25,4
68,0
13,3
62,5
38,7
35,0
33,5
7
410.698
90
812.127
2.000
627.351
3.082.844
2.455.493
7,1
8,2
0,7
60,5
0,5
30,3
32,4
32,5
29
2.077.939
2.601
104.000
4.111
150.011
1.293.071
1.143.059
29,6
41,5
19,2
7,5
1,0
7,2
13,6
15,1
12
168.052
333
34.049
0
16.931
152.141
135.209
12,2
3,4
2,5
2,5
-
0,8
1,6
1,8
23
906.470
590
134.966
140.906
434.925
1.344.327
909.402
23,5
18,1
4,4
10,1
34,3
21,0
14,1
12,1
2
2.176
120
0
4.500
22.838
104.550
81.711
2,0
0,04
0,9
-
1,1
1,1
1,1
1,1
2
11.550
600
0
0
865
17.225
16.358
2,0
0,23
4,4
-
-
0,04
0,18
0,2
3
97.314
0
77.845
0
6.862
111.763
104.900
3,0
1,9
-
5,8
-
0,3
1,2
1,4
4
10.112
20
108
17.040
4.046
31.306
27.266
4,1
0,2
0,1
0,008
4,2
0,2
0,3
0,4
98
5.007.926
13.542
1.343.168
410.277
2.071.315
9.516.840
7.545.522
5,2
3,3
1,9
10,2
2,2
4,8
3,6
3,4
1.890
152.015.786
713.674
13.201.368 18.878.363 42.928.249 262.117.646
219.189.397
*Hakkari, Muş ve Van illerinde faaliyette olan işyeri yoktur
Kaynak : Devlet İstatistik Enstitüsü, 1996 Maden envanteri.
83
4.3.2. DAP Bölgesi İllerinin Maden Potansiyeli
4.3.2.1. Ağrõ İli Maden ve Enerji Kaynaklarõ
Ağrõ İli bilinen madenler açõsõndan fazla zengin değildir. Bu il sõnõrlarõ içerisinde ki
madenler; asbest, demir, fosfat, kireçtaşõ, kükürt, perlit ve ponzadõr (MTA, 1996a). Asbest
yataklarõ önceki yõllarda işletilmiş ve günümüzde işletilmemektedir. Ancak, bunlar
içerisinde önem arzeden madenler; linyit, kireçtaşõ, perlit ve ponza olup, kõsa özellikleri
aşağõda verilmiştir.
KİREÇTAŞI ( Kçt )
Eleşkirt-Kösedağ Yatağõ:
Tenör : Yüzde 54 CaO, yüzde 1 SiO2, yüzde 0,9 MgO
Rezerv : 100.000.000 ton muhtemel
Ağrõ ilinde bulunan 1000 ton/gün kapasiteli kireç fabrikasõ için önemli bir kaynak
oluşturmaktadõr.
PERLİT ( Per )
Patnos-Süphan Dağõ-Sarõsu Mevkii Yatağõ:
Kalite : Değişik renkte kalite farklõlõklarõna sahiptir.
Rezerv : 150.000.000 ton jeolojik rezervi vardõr.
PONZA ( Pon )
Doğubeyazõt (Cetenli), Patnos (Zali) Yataklarõ:
Kalite : İyi ve düşük kaliteli
Rezerv : 2.371.900 ton görünür, 14.908.000 ton muhtemel
Ağrõ ili Eleşkirt ilçesinde çeşitli linyit yataklarõ bulunmaktadõr. Ancak, rezerv olarak
önemli değildir. İşletilir yatak yoktur.
Diyadin ilçesi civarõnda jeotermal alanlarõ da bulunmaktadõr (Tablo 4.3.13).
84
Tablo 4.3.13: Ağrõ İli Jeotermal Potansiyeli
Doğal çõkõş
Yer
0
C
Diyadin
Köprüçermik
Yõlanlõ
34-71
lt/sn
20
Kuyu
0
C
-
lt/sn
-
Mevcut jeotermal
çõkõş ile
yapõlabilecek
değerlendirmeler
Mevcut
değerlendirme
Basit kaplõca
uygulamasõ
Termal kaplõca vb.
Termal õsõtma
Sera õsõtmasõ
Sahanõn
geliştirilmesi
halinde
yapõlabilecek
değerlendirmeler
Termal kaplõca vb.
Termal õsõtmasõ
Sera õsõtmasõ
Diyadin ilçesi ve
çiftlik õsõtmasõ
Kaynak: DPT, VII. Beş Yõllõk Kalkõnma Planõ, ÖİK, 497 (1996)
Ağrõ ilinde toplam 4 maden işletme ruhsatõ bulunmaktadõr. Ancak, bunlardan 3
tanesi ponza işletme ruhsatõ olup, 1995 yõlõnda alõnmõş olmasõna rağmen, üretim yoktur.
1997 yõlõnda sadece 500 ton krom üretilmiştir (Tablo 4.3.14). Önemli perlit ve ponza
yataklarõna sahip olmasõna rağmen, işletmenin olmamasõ il için önemli bir kayõptõr.
Tablo 4.3.14: Ağrõ İli Maden Sahalarõ ve Üretimi
İLÇESİ
KÖYÜ
ALANI (Ha)
MADEN
ADI
RUHSAT
SAHİBİ
RUHSAT
TARİHİ
AÇIKLAMA
D.Beyazõt
-
1.444,9
Ponza
Özel
1995
Üretim yok
D.Beyazõt
Çötenli
2.126,6
Ponza
Özel
1995
Üretim yok
Patnos
Zali
3.048,8
Ponza
Özel
1995
Üretim yok
Merkez
Akdana
1.884,4
Krom
Özel
1997
1997’de 500
ton/yõl
Kaynak: ( Maden İşleri Genel Müdürlüğü Verileri, Temmuz,1998)
4.3.2.2 Ardahan İli Maden ve Enerji Kaynaklarõ
Ardahan ilinde, bilinen maden yataklarõ çok azdõr (MTA, 1996a). Sadece Posof
ilçesinde linyit yataklarõ bilinmektedir. Herhangi bir ekonomik değeri yoktur.
4.3.2.3. Bayburt İli Maden ve Enerji Kaynaklarõ
Bayburt İli bilinen madenler açõsõndan fazla zengin değildir (MTA, 1998). Bu il
sõnõrlarõ içerisindeki önemli madenlerin başlõcalarõ; kil, krom ve linyit olup, özellikleri
85
KİL ( Kil )
Pamuktaş Yatağõ:
Tenör : Yüzde 31 Al2O3
Rezerv : 78.000 ton mümkün refrakter kil
KROM ( Cr )
Corsan Yatağõ:
Tenör : Yüzde 41-42 Cr2O3
Rezerv : 18.000 ton görünür. Yatak geçmiş yõllarda işletilmiştir.
Tablo 4.3.15: Bayburt İli Linyit (Lin) Yataklarõ
Kimyasal Özellikleri
Rezerv (Bin Ton)
Yatağõn
Açõklama
Bulunduğu Yer SU KÜL KÜKÜRT
AID
GÖR MUH MÜM JEO
K kal/kg
Merkez
4500
İşletilebilir
Balkaynak
3750
İşletilebilir
Yedigözeler
Ekonomik değil
Kaynak: Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü (1996b).
Bayburt ilinde krom, bakõr ve mermer işletmesi için özel sektör tarafõndan alõnmõş
beş adet işletme ruhsatõ bulunmaktadõr. Son yõllarda, sadece, bakõr üretimi yapõlmakta,
1990-1994 yõllarõ arasõnda krom üretimi yapõlmõş, ancak, 1994 yõlõndan sonra üretim
yapõlmamaktadõr. Mermerde ise, hiçbir üretim yapõlmamõştõr. Kõsacasõ, Bayburt ili maden
üretimi açõsõndan iyi durumda değildir(Tablo 4.3.16).
Tablo 4.3.16: Bayburt İli Maden Sahalarõ ve Üretimi
İLÇESİ
KÖYÜ
Merkez
ALANI MADEN RUHSAT RUHSAT
AÇIKLAMA
(Ha)
ADI
SAHİBİ TARİHİ
982.50
Krom
Özel
1987
1989’da 75.000 ton,
1990’da 10.960 ton,
1991’de 372 ton,
1992’de 200 ton,
diğer yõllar üretim yok
557.72
Bakõr
Özel
1987
Ortalama 10.000 ton üretim
yapõlõyor.
Merkez
Giv
Merkez
Kop
1.337.99
Krom
Özel
1990
Merkez
Kop
2.182.11
Krom
Özel
1990
1990’da 244.056 ton,
1991,1992’de 100 ton,
1993’de 4.610 ton,
1994’de 3.500 ton.
1991’de 210.000 ton,
1992’de 375 ton,
1993’de 4.420 ton,
1994’de 2.100 ton
Kaynak: ( Maden İşleri Genel Müdürlüğü Verileri, Temmuz,1998)
86
4.3.2.4. Bingöl İli Maden ve Enerji Kaynaklarõ
Bingöl İli özellikle demir, fosfat, kaolen, linyit bakõmõndan zengin illerimiz
arasõndadõr (MTA, 1996 c). Bilinen maden yataklarõnõn bazõ özellikleri aşağõda verilmiştir.
BAKIR-KURŞUN-ÇİNKO ( Cu-Pb-Zn )
Genç-Selvi-Çobançeşmesi Köyü kurşun-çinko-kadmiyum-gümüş Yatağõ:
Yatakta 21.600 ton görünür+muhtemel rezerv vardõr. Ortalama tenor yüzde 45 Pb-Zn
civarõndadõr.
ÇİMENTO HAMMADDELERI ( Çmh )
Alikirek Köyü Sahasõ:
Tenör :
Rezerv : 125.000.000 ton mümkün kireçtaşõ, 2.700.000 ton muhtemel kil
DEMİR ( Fe )
Genç-Avnik Yatağõ: Miskel, Kavaklõ, Arduvan, Murdere,
Gonaç, Kilkale, Kollikizinc,Mahmudan, Heylandere, Hamek,
Kilhaz ve Kelme Tepe yatak ve zuhurlarõ:
Tenör : Yüzde 43 Fe2O3 yüzde 19-43 Mn
Rezerv : En önemli yatak Miskel olup, 39.000.000 ton cevher içerir.
Düşük Fe2O3 içeriği nedeniyle işletilmemektedir. Diğer zuhurlarda toplam
44.000.000 ton düşük tenörlü cevher tespit edilmiş olup işletilmemektedir.
DİSTEN ( Dis )
Genç-Halveliyan Yatağõ:
Tenör : yüzde 5-25 disten ve yüzde 26 Al2O3
Rezerv : 140.000 ton muhtemel olup yatak işletilmemektedir.
FOSFAT ( P )
Genç-Avnik Apatitli Manyetit Yatağõ:
Tenör : yüzde 0.067-12.96 P2O5 ve yüzde 16-59.42 Fe3O4
Rezerv : 109.137.696 ton mümkün
87
KAOLEN ( Kao )
Merkez-Kurudere Köyü Yatağõ:
Tenör : Düşük kaliteli
Rezerv : 600.000 ton mümkün
JEOTERMAL ALANLAR ( Jtm )
Kos alanõ : MTA tarafõndan Bingöl valiliği adõna 150 m derinliğinde sõcak su sondajõ
yapõlmõştõr. İlin jeotermal potansiyeli Tablo 4.3.17’de verilmiştir.
Doğal çõkõş
Kuyu
Mevcut
değerlendirme
Yer
0
lt/sn 0C
125 47
Kös
C
36-47
lt/sn
15
Hacõköy
62
1
-
-
yoktur
Harur
62
0,16
-
-
yoktur
Hozavit
48
0.09
-
Basit kaplõca
uygulamasõ
-
yoktur
Sahanõn
geliştirilmesi
halinde
yapõlabilecek
değerlendirmeler
Termal kaplõca vb. Termal
Termal õsõtma
Termal õsõtma
Sera õsõtmasõ
yoktur
Termal
Termal õsõtma
yoktur
Termal
Termal õsõtma
yoktur
Termal
Termal õsõtma
Mevcut jeotermal
çõkõş ile
yapõlabilecek
değerlendirmeler
DİYATOMİT (Kizelgur)
Türkiye Şeker Fabrikalarõ Anonim Şirketi tarafõndan yapõlan rezerv araştõrmalarõ
sonucunda Bingöl ili diyatomit rezerv alanlarõ içerisinde gösterilmiş, ancak, rezerv miktarõ
verilmemiştir (DPT,1996 VII. Beş Yõllõk Kalkõnma Planõ ÖİK. Raporu, Cilt 2) .
PİROFİLLİT ( Prf )
Genç-Halveliyen Yatağõ:
Tenör : Yüzde 5-25 disten, yüzde 26 Al2O3
88
Tablo 4.3.18: Bingöl İli Linyit ( Lin ) Yataklarõ
Yatağõn
Rezerv ( Bin ton )
Bulunduğu
Görünür Muhtemel Mümkün Toplam
Yer
Karlõova
29.778
----29.778
zKarlõova
58.884
----58.884
Kaynak: Devlet Planlama Teşkilatõ (1996)
İşletilebilir
25.900
Bingöl ilinde çinko-krom ve maden kömürü üretimi yapmak için kamu ve özel
sektör tarafõndan alõnmõş dört adet işletme ruhsatõ bulunmaktadõr. Ancak, 1992-1993
yõllarõnda toplam 9.500 ton çinko üretimi yapõlmõştõr. TKİ Genel Müdürlüğü tarafõndan
işletilmek üzere 1988 yõlõnda işletme ruhsatõ alõnmõş olan maden kömüründen (linyit) 1992
yõlõna kadar 14.000 ton üretim yapõlmõş, 1993 yõlõnda üretim 102 tona düşmüş ve daha
sonraki yõllarda üretim yapõlmamõştõr. 1997 yõlõnda Bingöl ilinde sadece taşocakçõlõğõ
işletmesi yapõlmaktadõr (Tablo 4.3.19).
Tablo 4.3.19: Bingöl İli Maden Sahalarõ ve Üretimi
İLÇESİ
KÖYÜ
ALANI MADEN
(Ha)
ADI
4.665.55 Çinko
Genç
Çobançeşme
Kiğõ
Akõmlõ
279.81 Krom
Karlõova
Halifan
3.167.13 Maden
Kömürü
RUHSAT
SAHİBİ
Özel
RUHSAT
AÇIKLAMA
TARİHİ
1990
1992-1993’te 9.500 ton
üretim yapõlmõştõr.
1996
Çalõşma yok.
Özel
Merkez
1988
Kamu
Kiran
709.83 Maden
1988
Kömürü
Özel
Kaynak: (Maden İşleri Genel Müdürlüğü Verileri, Temmuz,1998)
1987-1992 arasõ 1.000 ton ile
14.000 ton arasõ üretim var.
1993’te 102 ton, diğer yõllar
yok.
1989’da 40 ton, diğer yõllar
yok.
4.3.2.5. Bitlis İli Maden ve Enerji Kaynaklarõ
Bitlis İli çeşitli madenler bakõmõndan zengindir (MTA, 1996a- 1996c). Özellikle
disten, perlit ve ponza önemli yataklara sahiptir. Bu ilde bilinen bazõ yataklarõn özellikleri
ASBEST ( Asb )
Destumi-Eğri- Bilvaris Yatağõ: Tenör yüzde 1-15 Asbest olup,
Destumi Bölgesi’nde 517.660 ton görünür rezerv vardõr.
Yataktan, geçmiş yõllarda 15.528 ton üretim yapõlmõştõr.
89
Narlõdere - Zizan kurşun-çinko Yatağõ:
Tenör : Yüzde 12,7 Pb, yüzde 34,4 Zn ve yüzde 0,1 Cu
Rezerv : 5.000 ton muhtemel, 9.000 ton mümkün
ÇİMENTO HAMMADDELERİ ( Çmh )
Adilcevaz Yatağõ:
Tenör :
Rezerv : 120.000.000 ton kireçtaşõ, 30.000.000 ton kil muhtemel
DİSTEN ( Dis )
Bitlis-Hurmuz Yatağõ:
Tenör : Yüzde 24-26 Al2O3
Rezerv : 1.000.000 ton görünür+muhtemel olup yatak işletilmemektedir.
Bitlis merkez Şetek/ Cik Tepe yatağõ
Tenör : Yüzde 31,9 Al2O3, yüzde 59,2 SiO2
Rezerv : 438.750 ton görünür+muhtemel disten cevheri
Bitlis-Orsak ve Zinir Yatağõ:
Rezerv : 300.000 ton görünür+muhtemel olup yatak işletilmemektedir.
Bitlis-Bayramalan Yatağõ:
Tenör : Yüzde 35 Al2O3 Disten kalitesi, seramik ve refrakter hammaddesi olarak
uygundur.
Rezerv : 399.600 ton görünür+muhtemel
Bitlis-Arzivik Yatağõ:
Tenör : Yüzde 38 Al2O3
Rezerv : 621.800 ton görünür+muhtemel olup yatak işletilmektedir.
Bitlis-Hürmüz-Ağaçköprü Yatağõ:
Tenör : Yüzde 40 Al2O3, yüzde 10-70 disten,
Rezerv : 481.250 ton seramik ve refrakter hammaddesi vardõr.
Bitlis-Setek Yatağõ:
Tenör : Yüzde 25-41 disten, yüzde 32 Al2O3
Rezerv : 29.295 ton
Toplam Rezerv: 2.831.945 ton (görünür+muhtemel)
90
FOSFAT ( P )
Surum, Ünaldõ, Meşesõrtõ Apatitli Manyetit Yatağõ:
Tenör : Yüzde 2,6-4,4 P2O5 ve yüzde 15 Fe2O3
Rezerv : 6.899.900 ton mümkün olup yatak işletilmemektedir.
JEOTERMAL SAHALAR ( Jtm )
İldeki jeotermal sahalar ve özellikleri Tablo 4.3.20’de verilmiştir
Yer
Doğal çõkõş
0
C
lt/sn
Nemrut
18-66
1
Ilõcaköy
44
1,3
Kuyu
0
Mevcut
değerlendirme
C
lt/sn
-
-
Yoktur
Basit kaplõca Termal kaplõca
uygulamasõ vb.
Termal õsõtma
Mevcut jeotermal
çõkõş ile
yapõlabilecek
değerlendirmeler
Yoktur
Yoktur
Sahanõn
geliştirilmesi
halinde
yapõlabilecek
değerlendirmeler
Tatvan õsõtmasõ
Elektrik üretimi
Termal kaplõca
vb.
Termal õsõtma
KROM ( Cr )
Il genelinde
Rezerv : 4.452 ton görünür+muhtemel+mümkün (5 ayrõ adet)
NİKEL ( Ni )
Tatvan-Pancarlõ: Sülfit tip nikel yatağõ:
Tenör : Yüzde 1,4 Ni
PERLİT ( Per )
Tatvan-Adilcevaz-Oduncular-Göltepe-Sivritepe Yatağõ:
Kalite : Orta
Rezerv : 370.000.000 ton jeolojik olup perlitler işletilmemektedir.
Tatvan-Harmantepe-Kadõköy Yatağõ:
Kalite : Genleşme oranõ 2-3 arasõnda değişmektedir.
Rezerv : 420.000.000 ton görünür
91
Tablo 4.3.21: Bitlis İli Ponza (Pon) Yataklarõ
Yatağõn
Rezerv
Bulunduğu Yer Görünür
Muhtemel
Mümkün
Bitlis Tatvan
27.190.000 54.382.000
Kõyõdüzü Köyü
Kaynak: Devlet Planlama Teşkilatõ (1996a)
Kalite
Yatağõn
Durumu
işletilmiyor
iyi
Açõklama
Kõsmen yõkama
işlemi
İl genelinde 1987 yõlõndan 1998 yõlõna kadar alõnmõş toplam 13 maden işletme
ruhsatõ vardõr. Ayrõca, Devlet İstatistik Enstitüsü verilerine göre; 1996 yõlõnda 3 adet
Taşocağõ Nizamnamesi kapsamõna giren işyeri vardõr. Özel ve kamuya ait maden
işletmelerinde son yõllarda Ponza üretimi ile çok az miktarda barit üretimi vardõr (Tablo
4.3.22). Bitlis ili özellikle Ponza açõsõndan önemli rezervlere sahiptir. Türkiye’nin 1992 ve
1993 yõlõ Ponza ihracatõ dünya ihracatõ içindeki payõ yüzde 25 dolayõndadõr (DPT, 1996).
Ancak, Bitlis ilinde rezerv oranõnda üretim yapõlmamaktadõr.
Tablo 4.3.22: Bitlis İli Maden Sahalarõ ve Üretimi
İLÇESİ
KÖYÜ
ALANI
Ha
MADEN
ADI
RUHSAT
SAHİBİ
RUHSAT
TARİHİ
Özel
1990
1.971,2 Krom
Özel
1992
Ünaldõ
Horisin
Adabağ
7,116,1 Apatit
167,7 Krom
1.653,8 Ponza
Kamu
Özel
Özel
1996
1986
1990
Tatvan
Kõyõdüz
717,9 Ponza
Özel
1995
Tatvan
Kõyõdüz
560,3 Ponza
Özel
1987
Adilcevaz Amingöl
Merkez
-------
1.329,0 Sodyum
460,0 Amyant
Özel
Özel
1987
Adilcevaz Gümüşdöğen
Adilcevaz Gümüşdöğen
Merkez
Küllüce
1.106,7 Ponza
731,5 Ponza
1.123,6 Barit
Özel
Özel
Özel
1996
1997
1995
Tatvan
Merkez
Mutki
Kinza
Merkez
Mutki
Tatvan
517,2 Barit +
Ponza
Adilcevaz Herkes
8,5 Ponza
Özel
Kaynak: (Maden İşleri Genel Müdürlüğü verileri, Temmuz,1998)
92
1994
AÇIKLAMA
1990-91’de 60.000
ton, 92-93’de 30.000
ton Ponza üretimi
yapõlmõş.
1988’den bugüne
kadar faaliyet yok.
Çalõşma yok.
Ortalama 15.000 ton
üretim var.
1997’de 14 500 ton
üretim yapõldõ.
1989’a kadar
ortalama 150 ton/yõl
üretim var, diğer
yõllar geçici tatilde.
Çalõşma yok.
1992’de 600 ton
üretim yapõlmõş,
diğer yõllar çalõşma
yok.
Çalõşma yok.
Çalõşma yok.
1997’de 16 ton
üretim yapõldõ.
Çalõşma yok.
4.3.2.6. Elazõğ İli Maden ve Enerji Kaynaklarõ
Elazõğ İli çeşitli madenler bakõmõndan Doğu Anadolu Bölgesi’nin en zengin illerinden
birisidir (MTA,1996). Özellikle krom, bakõr-kurşun-çinko ve mermer bakõmõndan önemli
yataklara sahiptir. Bu ilde bilinen bazõ yataklarõn özellikleri aşağõda verilmiştir.
ALTIN ( Au )
Baskil-Nazaruşağõ Yatağõ:
Tenör: 2,4 gr/ton Au, 4,2 gr/ton Ag, yüzde 2 gr/ton Cu
Rezerv: 49.000 ton muhtemel
Keban-Simli Pb-Zn İşletmesi:
MTA tarafõndan Zeytindağõ- Haznemağara anomali sahalarõnda 1970 yõlõnda 10 adet
sondaj, Nallõziyaret tepe ile Asker tepe arasõnda 19 adet sistematik yerüstü sondajõ,
Nallõziyaret galerisinde çok sayõda yer altõ sondajõ yapõlmõş ve 5.000.000 ton yüzde 0,5 Cu
eşdeğeri cevher rezervi verilmiştir. Tüvenan cevher ortalama tenörü yüzde 4,5 Pb, yüzde
5,3 Zn, 100 gr/ton Ag.’dir.
Rezerv
: 86.800 ton görünür, 48.000 ton muhtemel, 1.000.000 ton mümkün rezerv
vardõr.
Metal içeriği olarak 77.119 ton Pb, 90.277 ton Zn bulunmaktadõr. Geçmiş
yõllarda 577.000 ton tüvenan cevher üretimi yapõlmõştõr. Yatakta üretim yoktur.
Sivrice-Helezur Yatağõ:
Tenör : Yüzde 2-3 Cu, yüzde 1 Zn, yüzde 30 Pirit
Rezerv
: 50.000 ton muhtemel. Metal içeriği olarak 1.000 ton Cu, 500 ton Zn,
15.000 ton pirit bulunmaktadõr.
Ergani-Şeyhyut Tepe Yatağõ:
Tenör : Yüzde 2 Cu
Rezerv : 2.000.000 ton görünür, 3.000.000 ton muhtemel
Ergani-Türbe (Kafir,Topaluşağõ,Mihrapdağõ) Yatağõ:
Tenör : Yüzde 1,3 Cu
Rezerv
: 351.000 ton görünür. Metal içeriği ise 47.034 ton bakõrdõr.
Keban-Nallõziyaret Yatağõ:
Tenör : Yüzde 0,09 Cu, yüzde 0,01 Mo, yüzde 0,05 W. Yataktaki diğer cevher mineralleri
Pb, Zn ve F dir.
Rezerv
: 4.500.000 ton görünür+muhtemel
93
Ergani-Ana Yatak:
Tenör : Yüzde 20,2 pirit, yüzde 12,5 S, yüzde 1,2 Cu
Rezerv
: 3.500.684 ton görünür rezerv vardõr. Metal içeriği 203.628 ton bakõrdõr.
Geçmiş yõllarda yataktan 8-10 milyon ton üretim yapõlmõş olup yatak terkedilmiştir.
Ergani-Maden Yatağõ:
Rezerv
: 190.000 ton muhtemel rezerv vardõr. Metal içeriği 24.750 ton bakõrdõr.
Geçmiş yõllarda 800.000 ton üretim yapõlmõştõr.
Ergani-Hacan Yatağõ:
Rezerv : 40.000 ton görünür+muhtemel rezerv vardõr. Metal içeriği 640 ton bakõrdõr.
DEMİR ( Fe )
Merkez-Aşvan Sahasõ:
Tenör : Yüzde 32-55 Fe
Rezerv
: Yüzde 55 Fe tenörlu 23.000 ton, yüzde 32 Fe tenörlü 160.000 ton demir.
Cevheri belirlenmiş olup yatağõn bir kõsmõ geçmiş yõllarda işletilmiştir.
Baskil-Karakaş Sahasõ:
Tenör : Yüzde 52 Fe
Rezerv
: 125.000 ton. Yatağõn bir kõsmõ baraj gölü altõnda kalmõş olup, kõsmen
işletilmiştir.
FLOURİT ( F )
Keban-Karamağara Sahasõ:
Tenör : Yüzde 40 CaF2, MnO, Pb, Zn, Fe2S, Mn
Rezerv
: 604 ton görünür, 1.800 ton mümkün. Yatak geçmiş yõllarda işletilmiştir.
GÜMÜŞ ( Ag )
Baskil-Nazaruşağõ Yatağõ:
Tenör : 4,2 gr/ton Ag
Sivrice (Örençay Köyü) Yatağõ:
Tenör : Yüzde 54,3 CaO
Elazõğ-Cipköy:
Tenör : Rezerv : 80.000.000 ton görünür+ mümkün+muhtemel
94
KROM ( Cr )
İl genelinde: 22 adet yatak ve zuhur grubu saptanmõştõr. Geçmiş yõllarda çoğunda üretim
yapõlmõştõr. Günümüzde sadece Kapin ve Sori Yataklarõnda işletme faaliyetleri
sürdürülmektedir.
Tenör : Yüzde 15-35
Rezerv
: 3.500.000 ton görünür+muhtemel+mümkün yüksek tenörlü (yüzde 35
Cr2O3 ve üzeri),
7.000.000 ton görünür+muhtemel+mümkün düşük tenörlü (yüzde
15-35 Cr2O3)
MANGANEZ ( Mn )
Merkez (Daldik, İçme), Baskil (Karakap), Karakoçan (Sagin, Kirgil, Hamzalõ,Tacik),
Keban (Kudikan), Maden (Deriköy Şeyh Bayram, Hezerik, Keydan, Satõrlõ, Korez Köy,
Değirmendere, Sadiyon Köy, Elbistan), Palu (Visin), Sivrice (Samathu Köy) Yataklarõ:
Tenör : Yüzde 9 - 41,8 MnO2
Rezerv
: Yataklardan geçmiş yõllarda 300 ton cevher üretilmiştir.
MERMER ( Mr )
Guleman-Altõnoluk Köyü Yatağõ-ELAZIĞ VİŞNE
Kalite: Kõrmõzõ, yeşil renkli çakõllar gene ayni renkli çimento ile tutturulmasõyla
oluşmuşlardõr. Sertliği 3, yoğunluğu 2,7 g/cm3, porozitesi yüzde 3,2
Rezerv : 15.000.000 m3
Bu yörede birçok mermer yataklarõ kişiler ve özel kuruluşlarca işletilmektedir.
KAPLICA SULARI
Elazõğ ilinde çeşitli amaçlarla kullanõlan birçok kaplõca sularõ bulunmaktadõr. Bunlarõn kõsa
özellikleri Tablo 4.3.23’de verilmiştir.
95
Tablo 4.3.23: Elazõğ İli Kaplõca Sularõ
Madenin cinsi
İli
İlçe-Belde
Köy
Kaplõca suyu
Elazõğ
Palu
Buban Hame
Maden suyu
Elazõğ
Merkez
Harkik
Maden suyu
“
“
Etminik
Maden suyu
“
“
Kumbariş
Maden suyu
“
“
Yõlpõnarõ
Maden suyu
“
“
Hoğu
Maden suyu
“
Karakoçan
Bahçecik
Tenör ve Kalite
26 oC,pH=7,4
Radyoak.1,7 eman
1.313,3mg/lt
15 oC,pH=6,4
Radyoak.3 eman
2.232,4mg/lt
17,5 oC, pH=7,4
Radyoak.5,3 eman
2.091,3mg/lt
17-18,5 oC,Ph=4-6
Radyoak.4,6-13,5
eman
17,5oC,pH=6,4
Radyoak.1,5 eman
1.424,7mg/lt
17,5 oC,pH=6,24
Radyoak.5 eman
3.961,2mg/lt
Rezerv (Debi)
12 oC,pH=5
2 lt/sn
2lt/sn
0,2 lt/sn
4lt/sn
0,5 lt/sn
1 lt/sn
o
Maden suyu
“
Palu
Karaçor
14 C,pH=6,2
Radyoak.3,8 eman
3.183,5mg/lt
0,5 lt/sn
Maden suyu
“
Sivrice
Karluk D.
17-18,5 oC, pH=4-6
2,5 lt/sn
o
İçmece suyu
“
Merkez
Mürüdü
İçmece suyu
“
“
Perçenç
İçmece suyu
“
“
İçme
15 C,pH=7,6
Radyoak.1,8 eman
404mg/lt
12 oC,pH=6,8
Radyoak.3,5 eman
1.667,6mg/lt
21 oC,pH=7,2
Radyoak.3,5 eman
5.816mg/lt
5 lt/sn
0,2 lt/sn
-
Elazõğ ilinde çok sayõda kamu ve özel sektöre ait maden işletme ruhsatõ ile 1996
yõlõnda 9 adet taşocakçõlõğõ işletmesi bulunmaktadõr. Ancak, son yõllarda özellikle, kamu
sektörüne ait işletmelerde krom üretimi yapõlmaktadõr. Özel sektör az miktarda krom
yanõnda mermer işletmesi yapmaktadõr. Büyük krom rezervlerine sahip olan ilde, özellikle
ihracatõn kolay olmasõ, ayrõca, ETİKROM tarafõndan yarõ mamül hale getirilmesi nedeniyle
krom işletmeciliği önemlidir. Türkiye’nin önemli ihraç ürünlerinden olan bakõr eskiden
önemli miktarlarda üretilmiştir (Maden merkezde ETİBANK Genel Müdürlüğü tarafõndan
ortalama 350.000 ton üretim yapõlmõştõr). Ancak, son yõllarda rezervlerin azalmasõ
nedeniyle üretim asgari düzeye düşmüştür. 1998 yõlõnda ETİHOLDİNG A.Ş. tarafõndan
toplam 2.608. 43 ha.’lõk iki alanda işletme yapmak üzere ruhsat alõnmõştõr. Elazõğ ilinde
krom ve bakõrõn dõşõnda son yõllarda kurulan mermer işleme atölyelerinde işlenen veya
blok olarak başka illere gönderilen mermer madencilik açõsõndan önem kazanmõştõr (Tablo
4.3.24).
96
Tablo 4.3.24: Elazõğ İli Maden Sahalarõ ve Üretimi
İLÇESİ
Palu
Keban
KÖYÜ
Karabeğen
-
ALANI MADEN RUHSAT RUHSAT
AÇIKLAMA
Ha
ADI
SAHİBİ TARİHİ
32,1
Krom
Kamu
1985
1990-91 Yõllarõnda üretim
yapõlmõş, sonrasõ geçici
tatilde
1987-88 Yõllarõnda üretim
1987
Kamu
571,1 Kurşun
yapõlmõş, sonrasõ geçici
tatilde.
Palu
Karabağ
204,6
Krom
Kamu
1985
1990’da üretim var, diğer
yõllar geçici tatilde.
Maden
Kafadağ
3.648,8
Krom
Kamu
1989
Maden
İncebayõr
239,7
Krom
Özel
1993
Sivrice
Maden
Maden
Maden
Palu
Maden
Palu
Helezür
Derekar
Merkez
Vartinik
Kedak
Sularba
Duban
485,4
690,6
201,7
190,9
750,0
180,0
312,4
Bakõr
Krom
Krom
Krom
Pirit
Krom
Krom
Özel
Özel
Özel
Özel
Özel
Özel
Özel
1987
1993
1987
1993
1991
1997
1993
Maden
Keban
Sivrice
Maden
Merkez
Sivrice
Karakoçan
Maden
Maden
Kelhasi
Merkez
Somali
Altõoluk
Hoşköy
Keydan
Çayõrgülü
Guleman
Merkez
Krom
Fluorit
Kuvarsit
Mermer
Bakõr
Bakõr
Mermer
Mermer
Mermer
Özel
Kamu
Kamu
Özel
Kamu
Kamu
Özel
Özel
Özel
1993
1991
1991
1997
1998
1998
1991
1994
1996
Maden
Genepi
Krom
Özel
1997
1994’e kadar her yõl
100.000 ton’un üzerinde
üretim yapõlmõş.
1996 ve 1997’de 20-50 ton
Faaliyet yok.
Faaliyet yok.
Faaliyet yok.
Faaliyet yok.
18.06.1996’da terk edildi.
Yeni ruhsat
1996-1997’de 20’şer ton
Üretim yok.
Faaliyet yok.
Faaliyet yok.
Yeni ruhsat.
Yeni ruhsat.
Yeni ruhsat.
Çalõşma yok.
Çalõşma yok.
1997’de 200 m3 üretim
yapõlmõş.
1997’de 226 ton üretim
yapõlmõş.
Palu
Karabür
1.133,7
Maden
Kömürü
Özel
1993
Çalõşma yok.
Maden
Maden
Merkez
Guleman
59.007,3
1.783,8
Bakõr
Krom
Özel
Kamu
1990
1993
Maden
Merkez
54.182,0
Bakõr
Kamu
1990
Maden
Baskil
Merkez
Merkez
18.021,7
2.232,3
Bakõr
Demir
Kamu
Özel
1990
1990
--1997’de 301.000 ton
Ortalama 350.000 ton
--1991-92’de üretim
yapõlmõş. Diğer yõllarda
çalõşma yok.
644,5
1.212,7
2.874,4
216,1
2.392,3
5.865,1
244,6
155,5
186,5
13,1
97
Tablo 4.3.24: Elazõğ İli Maden Sahalarõ ve Üretimi (Devam)
İLÇESİ
KÖYÜ
ALANI
Ha.
MADEN RUHSAT RUHSAT
ADI
SAHİBİ TARİHİ
AÇIKLAMA
Merkez
--------
911,1
Krom
Özel
1991
Maden
Putyan
911,1
Krom
Kamu
1996
yapõlmõş. Diğer yõllar
üretim yok.
Faaliyet yok.
Maden
Alacakaya
3,0
Mermer
Kamu
1986
Faaliyet yok.
Palu
Güllüce
6,3
Mermer
Özel
1987
Karakoçan Merkez
2,6
Mermer
Özel
1987
Keban
0,5
Mermer
Özel
1986
Karakoçan Çayõrgülü
1,0
Mermer
Özel
1987
Karakoçan Merkez
0,6
Mermer
Özel
1991
Karakoçan Çayõrgülü
1,2
Mermer
Özel
1987
200,0
Mermer
Özel
1991
220,0
4.889,4
Mermer
Krom
Özel
Özel
1995
1997
Faaliyet yok.
Feshedilecek.
Faaliyet yok.
Feshedilecek.
2.000 -5.000 ton/yõl üretim
yapõlmakta.
Faaliyet yok.
Feshedilecek.
Faaliyet yok.
Feshedilecek.
Faaliyet yok.
Feshedilecek.
1993’de 40 m3 üretim
yapõlmõştõr.
Üretim yok.
1997’de 10 ton/yõl üretim
yapõlmõş.
100,0
Mermer
Özel
1995
Krom
Mermer
Mermer
Demir
Maden
Kömürü
Krom
Krom
Krom
Özel
Özel
Özel
Özel
Özel
1995
1997
1997
1976
Özel
Özel
Kamu
1992
1993
1992
Özel
Özel
1987
-
Altõoluk
Karakoçan Kõzõlca
Maden
Maden
Bahrobi
Kartaldağõ
Merkez
Üçtepe
Maden
Baskil
Keban
Merkez
Palu
Genepi
Sarõgül
Zõrkkõba
Aksakal
Merkez
117,6
200,0
188,5
560,0
1.875,4
Maden
Palu
Palu
Putyan
Y. Vartinik
Nacaran
2.851,7
263,9
1.225,9
Palu
Karaçeşme
73,3
Krom
Maden
Merkez
970,9
Krom
Kaynak: Maden İşleri Genel Müdürlüğü (1998)
1997’de 1.077 m3 üretim
yapõlmõş.
Çalõşma yok.
Çalõşma yok.
Çalõşma yok.
Üretim yok.
Geçici tatil nedeniyle
üretim yok.
Faaliyet yok.
Faaliyet yok.
1991’e kadar ortalama 5000
ton üretim yapõlmõş, daha
sonra geçici tetil nedeniyle
çalõşma yok.
Faaliyet yok.
Faaliyet yok.
4.3.2.7. Erzincan İli Maden ve Enerji Kaynaklarõ
Erzincan İli metalik maden ve endüstriyel hammaddeler açõsõndan değişik ve çok
çeşitli yatak ve zuhurlara sahiptir (MTA, 1996). Özellikle, Cr, Cu-Pb-Zn, linyit ve mermer
önemli yatak ve rezervlere sahiptir.
98
ASBEST ( Asb )
İliç (Yakuplu, Avarcõk, Sarõkonak, Nergislik, Dostal, Sorgun Çeşmesi, Bağlõca) Yatağõ:
Tenör
: Yüzde 1-40 asbest olup lif uzunluklarõ 1-20 mm arasõndadõr.
Rezerv
: 53.300 ton görünür, 5.300 ton muhtemel, 213.830 ton mümkün
DEMİR ( Fe )
Kemaliye-Bizmişen (Kõzõlkaya, Kõzõlkaya güneyi, Tastepe, Dönentaş) Yataklarõ:
Tenör : Yüzde 40-60 Fe2O3
Rezerv
: 24.000.000 ton,Örtü nedeniyle yataklar isletilememektedir.
Çaltõ (Kurudere ve Sultan Murat) Sahalarõ:
Rezerv
: 200.000 ton mümkün, Kurudere’nin bir kõsmõ işletilmiş olup Sultan
Murat’õn tamamõ alõnmõştõr
İliç-Higdar Yatağõ:
Tenör : Yüzde 60 Fe2O3
İliç-Fõndõklõ Sahasõ:
İliç-Yakuplu Sahasõ:
JIPS ( Jips )
Başköy (Pulluk Köy), Tercan (Ciknes), Kuruçay (Boyalõk, Bozoğlak, Armutlu) Yataklarõ:
Tenör : Yüzde 98 CaCO3, yüzde 2 H2O
Rezerv : 350.000 ton muhtemel
KROM ( Cr )
Merkez, Refahiye, İliç, Kemah, Tercan ve Çayõrlõ Yataklarõ: 200’den fazla krom ocak,
yarma ve mostrasõ vardõr. İl bazõnda 10 civarõnda krom ocağõ işletilmektedir (1989).
Rezerv : 3,5-4,0 milyon ton görünür+muhtemel+mümkün
MANGANEZ ( Mn )
Çayõrlõ-Otlukbeli Yatağõ:
Tenör : Yüzde 15-55 Mn
Rezerv : 5.000 ton mümkün olup, yatakta, geçmiş yõllarda üretim yapõlmõştõr.
99
Kemaliye-Dilli, Kekikpõnarõ, Elekören Sahasõ:
Tenör : Yüzde 38,3-43,9 Mn
MANYEZİT ( Mag )
Merkez-Çayõrlõ Bölgesi:
Tenör : Yüzde 45-46 MgO
Rezerv : 6.342.013 ton görünür+muhtemel
Refahiye Bölgesi:
Tenör : Yüzde 45 MgO
PERLİT ( Per )
Erzincan-Mollatepe:
Tenör :İyi
Rezerv : Halen işletilmekte olan sahada 44.300.000 ton muhtemel
TUĞLA-KİREMİT ( TgKi )
Çayõrlõ ve Otlukbeli Yataklarõ:
Tenör : iyi kalite
Tablo 4.3.25: Erzincan İli Linyit ( Lin ) Yataklarõ
Yatağõn
Bulunduğu Yer
Refahiye-AlacakiliseBiçer
RefahiyeAlacakilise-Karasu
Kemaliye-Başpõnar
Çayõrlõ-Deliktaş
Kemah-Karadağ
Refahiye-Yukarõkosr
Tercan-Kõzõlmağara
MerkezMecidiyeköy
Refahiye-Biçer
Kimyasal Özellikleri (yüzde )
Rezerv ( 1.000 ton )
AID
Su
Kül Kükürt
Görünür Muhtemel Mümkün Jeo.
KKal/kg
31,6 27,0
1,3
2.200
2.450
----- --43,0
22,0
0,9
1.800
750
250
---
---
14,5
16,0
2,0
31,6
35,2
20,3
18,5
24,4
24,6
27,0
16,2
20,2
4,1
--7,5
1,3
1,7
2,6
3.000
2.800
5.591
2.200
2.280
3.870
404
--6.007
-------
258
--------150
392
1.980
--9.000
5-6000
---
-------------
Açõklama
Açõk ve
kapalõ işl.
Açõk ve
kapalõ işl.
İşletilmiyor
İşletilmiyor
İşletilmiyor
Ekonomik
değil
Ekonomik
değil
Ekonomik
değil
Ekonomik
değil
Refahiye-Karnos
Refahiye-Mahmer
Tercan-Vartinik
Kaynak: Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü (1996)
100
Erzincan ilinde yukarõda rezervleri belirtilen ağõrlõklõ krom olmak üzere demir,
linyit (maden kömürü), manganez, manyezit, mermer gibi yataklarõn işletilmesi için 1998
yõlõ temmuz ayõna kadar toplam 48 işletme ruhsatõ alõnmõştõr. Ancak, 1997 yõlõnda sadece 9
sahada işletme yapõlmõş (Tablo 4.3.26), ayrõca, 1996 yõlõnda 2 taşocakçõlõğõ işletmesinde
üretim yapmõştõr. Krom, Bölge’de en fazla üretilen madendir. 1997 ve 1998 yõlõnda üretimi
yapõlan madenlerin başõnda gelmektedir. Manganez Erzincan il merkezinde kurulu tesis
tarafõndan işlenmektedir. İlin önemli üretim yapõlan yataklarõndan olan linyit, il
merkezinde kurulu özel şirkete ait bir firma tarafõndan 135.000 ton/yõl kapasiteli
preslenmiş kömür olarak piyasaya verilmektedir. Erzincan ovasõnda, özellikle de Fõrat
yatağõndan çõkarõlan kum ve agrega merkezdeki 150.000 m3 /yõl kapasiteli özel bir firma
tarafõndan yõkanmõş kum ve agrega olarak piyasaya verilmektedir
Tablo 4.3.26: Erzincan İli Maden Sahalarõ ve Üretimi
MADEN
ADI
RUHSAT
SAHİBİ
RUHSAT
TARİHİ
1.091,2
Krom
Özel
1987
Tercan
1.394,1
Krom
Özel
1987
Tercan
959,2
Krom
Özel
1987
İLÇESİ
Tercan
KÖYÜ
Hinziri
ALANI
(Ha)
Tercan
Kemaliye
Ilõç
Navril
Yakuplu
1.902,2
1.705,1
660,9
Krom
Demir
Demir
Özel
Özel
Özel
1998
1998
1987
Tercan
Sõçanka
941,3
Krom
Özel
1987
Refahiye
Alakili
1.620,1
Maden
Kömürü
Özel
1987
Kemaliye
Tercan
Abrenk
2.007,0
1.537,3
Manganez
Krom
Özel
Özel
1987
1998
487,9
Manganez
Özel
1986
Manyezit
Özel
1987
Krom
Özel
1996
Krom
Krom
Manyezit
Manyezit
Krom
Krom
Özel
Özel
Özel
Özel
Özel
Özel
1991
1992
1990
1992
1991
1987
İliç
Çayõrlõ
Aravans
1.782,7
Tercan
Karaçay
773,4
Merkez
Kemah
Refahiye
İliç
Çayõrlõ
Çayõrlõ
Konutse
Kalür
Hõğdar
Karakul
Öden
1.819,6
1.839,9
503,3
842,5
1.136,1
1.400,8
101
AÇIKLAMA
Ortalama 150.000 -200.000 ton/yõl
üretimle faaliyetleri devam ediyor.
1993’de 7.250 ton/yõl, diğer yõllar
ortalama 140.000 ton/yõl üretimle
çalõşmalarõ devam ediyor.
1988’de 235.000 ton/yõl,
1993’de 6.620 ton/yõl, diğer yõllar
isteğe bağlõ olarak üretim yapõlmõş
ve çalõşmalar devam ediyor.
Ortalama 100 ton/yõl üretim yapõlmõş
Üretim yok
1990-92 Yõllarõ arasõnda ortalama
300 ton/yõl, 1994’de ise 150 ton/yõl
Ortalama 50 ton/yõl üretim
yapõlmaktadõr
1986-1988 yõllarõ arasõ ort. 4000 ton,
1994’de 525 ton, diğer yõllar üretim
yok.
Çalõşma yok.
Üretim miktarõ 9 ton ile 600 ton
arasõnda değişmektedir.
1987’de 300 ton, diğer yõllar üretim
yok.
1990’da 23.000 ton, diğer yõllar yok.
1997 de 106 ton.
1988-1989’da 300, diğer yõllar 5-10
ton/yõl.
Üretim yok.
Üretim yok.
Üretim yok.
Üretim yok.
Üretim yok.
1990’dan itibaren 5-10 ton üretim
yapõlmõş.
Tablo 4.3.26: Erzincan İli Maden Sahalarõ ve Üretimi (Devam)
İLÇESİ
KÖYÜ
ALANI
(Ha)
RUHSAT
SAHİBİ
RUHSAT
TARİHİ
Krom
Manyezit
Özel
Özel
1987
1986
AÇIKLAMA
Tercan
Çayõrlõ
Hacõbek
Hacõbek
Tercan
Tercan
Altõnta
791,5
997,7
Krom
Krom
Özel
Özel
1987
1996
Kemah
Çalõkla
603,7
Krom
Özel
1987
130,0
Perlit
Özel
1993
Krom
Krom
Krom
Krom
Krom
Maden
Kömürü
Maden
Kömürü
Krom
Özel
Özel
Özel
Özel
Özel
Kamu
1991
1993
1993
1996
1993
1985
5-10 ton üretim yapõlmõş
1994 de 700 ton, diğer yõllar üretim
yok. 1996’da 150 ton.
5-10 ton üretim yapõlmõş.
1.000-1.600 ton/yõl üretim yapõlmõş,
1997de 1.100 ton üretim.
1980-1989’da ort. 1500,
1990’da 3.230 ton,
1991’de 5.500 ton
1992’de 463 ton
1993’de 4 ton, 1996-97 üretim yok
21.000-37.000 ton/yõl üretim
yapõlmaktadõr.
Üretim yok.
Çalõşma yok.
Çalõşma yok.
Üretim yok.
Çalõşma yok.
Çalõşma yok.
Kamu
1995
Çalõşma yok.
Özel
1987
Özel
1986
1988’de 5 ton, diğer yõllar 5-10 ton
üretim yapõlmaktadõr.
Üretim yok.
Özel
1987
Merkez
Pekeriç
912,1
1.944,6
MADEN
ADI
Çayõrlõ
Merkez
Merkez
Tercan
Refahiye
Kemaliye
Mihar
Karaçay
Alakili
Başpõnar
1.735,7
824,4
1.690,2
573,7
1.050,1
1.988,8
Kemaliye
Başvart
1.664,0
Tercan
1.091,0
Çayõrlõ
Çilhoroz
176,5
Kemah
Çalõkla
1.813,7
Maden
Kömürü
Krom
Tercan
Tercan
Merkez
Kabuş
432,2
656,8
2376,7
Krom
Krom
Krom
Özel
Özel
Özel
1994
1996
1989
Çayõrlõ
Aravans
43,8
Özel
1994
Merkez
Mecidiye
293,3
Özel
1988
Çalõşma yok.
Kemah
Merkez
Kemah
Refahiye
Ilõç
Merkez
Kamerik
Pişkiada
Dereköy
Kadõköy
Ağõldere
Çakõrma
1.735,7
20,1
130,4
688,7
288,3
1.474,6
Gabro
(mermer)
Maden
Kömürü
Krom
Perlit
Mermer
Krom
Talk
Ponza
Özel
Özel
Özel
Özel
Özel
Özel
1995
1998
1996
1993
1998
1994
Üretim yok.
Çayõrlõ
Merkez
Yaylalar
Yalnõz
440,9
1033,2
Krom
Krom
Özel
Özel
1996
1991
1992’ ye kadar üretim var.
1993’de 4 ton,1996-97 üretim yok.
Üretim yok.
1997 de 4.910 ton/yõl
1991 de 5.000 ton, diğer yõllar
üretim yok.
Üretim yok.
Üretim yok.
1994 yõlõnda 6.000 ton, 1996’da
1.102 ton, diğer yõllar üretim yok.
Çalõşma yok.
Üretim yok.
102
4.3.2.8. Erzurum İli Maden ve Enerji Kaynaklarõ
Erzurum İli metalik maden ve endüstriyel hammaddeler açõsõndan değişik ve çok çeşitli
yatak ve zuhurlara sahiptir (MTA, 1996a). Özellikle, Cr, Cu-Pb-Zn, perlit ve linyit önemli
yatak ve rezervlere sahiptir.
İspir-Vank (Ulutaş) Kalkopirit-pirit-molibden Yatağõ:
Tenör : Yüzde 0,3 Cu, yüzde 0,02 Mo
JIPS ( Jips )
Aşkale (Bayburt Yolu), Oltu (Sabatuk Köyü), Narman (Beyler Köyü), Tortum (Karapõnar)
Yataklarõ:
Tenör : Yüzde 98 CaSO4, yüzde 2 H2O
KROM ( Cr )
Kop yöresi Yataklarõ: yaklaşõk 109 adet mostra, yarma ve ocak bulunmaktadõr. 7 adet ocak
işletilmektedir.
Tenör : Yüzde 15,7 - 56.14 Cr2O3
Rezerv : 3.700.000 ton görünür+ muhtemel+mümkün
MANGANEZ ( Mn )
Oltu-İnciköy Yatağõ:
Tenör : Yüzde 31,1 Mn
MANYEZİT ( Mag )
Aşkale Bölgesi:
Tenör : Yüzde 45-46 MgO
Rezerv : 1.250 ton görünür, 260.000 ton muhtemel
PERLİT ( Per )
Erzurum-Tõmarköy Yatağõ:
Tenör : Genleşme oranõ 9,8-12
Rezerv : iki ayrõ sahada 27.135.419 ton görünür, 31.200.000 ton muhtemel
JEOTERMAL SAHALAR ( Jtm )
Erzurum ili jeotermal sahalarõ ve bazõ özellikleri Tablo 4.3.27’de verilmiştir.
103
Tablo: 4.3.27.Erzurum İli Jeotermal Potansiyeli
Doğal çõkõş
Yer
0
C
Ilõca
Pasinler
Kağõzman
39
30-41
56
Kuyu
0
lt/sn
C
6
15
1
2
Mevcut
değerlendirme
lt/sn
39
6
Termal kaplõca vb.
-
-
Termal kaplõca vb.
-
-
Basit kaplõca
uygulamasõ
Yok
Meman
45
1,5
Mevcut jeotermal
çõkõş ile
yapõlabilecek
değerlendirmeler
Termal kaplõca vb.
Termal õsõtma
Termal kaplõca vb.
Termal õsõtma
Sahanõn
geliştirilmesi
halinde
yapõlabilecek
değerlendirmeler
Ilõca ilçesinin
kõsmen õsõtõlmasõ
Termal kaplõca vb.
Termal õsõtma
Kõsmi Pasinler
ilçesi õsõtmasõ
Termal kaplõca vb.
Termal õsõtma
Termal kaplõca vb.
Termal õsõtma
İliça, Aşkale ve PasinlerYataklarõ:
Kalite : İyi
Rezerv : 15.000.000 ton jeolojik
Tablo 4.3.28: Erzurum İli Linyit (Lin) Yataklarõ
AÇIKLAMA
KİMYASAL ÖZELLİKLERİ
REZERV (1000 TON)
(Yüzde)
Su Kül Kükürt
AID
Görünür Muhtemel Mümkün Jeo.
kkal/kg
Horasan34,5 34,1
--1.484
59.000
----- --Açõk ve
Aliçeyrek
Kapalõ İşletme
Oltu-Sütkans
8,0 44,0
1,1
3.100
1.086
722
2.620 --- Kapalõ İşletme
İspir-Karahan
26,3 30,2
--2.479
4.238
----- -- Kapalõ İşletme
Oltu-Balkaya
11,8 40,9
--2.500
1.277
2.494
--- --- Kapalõ İşletme
Aşkale-Kükürtlü
5,7 36,4
3,7
4.500
753
2.499
Pasinler-Pekecik 24,0 47,0
0,5
720
--445
Hõnõs-Zõrnak
28,5 30,4
1,6
2.304
33.000
----- --- Kapalõ İşletme
Kaynak: Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü (1996a).
Yatağõn
Bulunduğu Yer
104
Erzurum ilinde bakõr-kurşun-çinko, krom, linyit, perlit ile tuğla-kiremit ve
taşocaklarõ önemli rezervlere sahiptir. Tablo 4.3.29’da da görüldüğü gibi Erzurum ilinde
Temmuz 1998 tarihi itibarõ ile toplam 28 maden işletme ruhsatõ bulunmaktadõr. Ayrõca,
toplam 24 taşocağõ (kum, çakõl, agrega vs.) bulunmaktadõr. Ancak, 1997 yõlõnda 28 maden
sahasõndan toplam sadece 4 sahada üretim yapõlmõştõr. Üretim yapõlan sahalar TKİ Genel
Müdürlüğüne ait maden kömürü (linyit) sahalarõdõr. İl’de bulunan özel sektöre ait çeşitli
mozayik, kum,kil firmalarõ tarafõndan önemli miktarda taşocağõ malzemesi
kullanõlmaktadõr. Erzurum ili kum, kil ve taşocaklarõ sektöründe Türkiye genelinin yüzde 2
lik bir kõsmõna karşõlõk gelen katma değer oluşturmaktadõr (DİE, 1996).
105
Tablo 4.3.29: Erzurum İli Maden Sahalarõ ve Üretimi
İLÇESİ
KÖYÜ
ALANI
(Ha)
MADEN
ADI
RUHSAT RUHSAT
AÇIKLAMA
SAHİBİ
TARİHİ
VE
ADRESİ
Kamu
1987
1991’e kadar ort. 20.000 ton/yõl
1993-94’de 3.000 ton/yõl üretim
yapõlmõş.
Özel
1987
Yõllõk ort. 15.000 ton/yõl üretim
yapõlmaktadõr.
Kamu
1987
Üretim yok.
Özel
1987
Üretim yok.
Oltu
1.405,4
Maden
Kömürü
Aşkale
378,0
Alçõtaşõ
1.778,3
1.768,2
Krom
Maden
Kömürü
Ponza
Maden
Kömürü
Maden
Kömürü
Kamu
Kamu
1994
1998
Özel
1990
Aşkale
Aşkale
Canvira
K. Çukur
Pasinler
İspir
762,5
1.569,6
Üretim yok.
Yõllõk 10.000 ton/yõl ile 33.000
ton/yõl arasõ üretim yapõlmaktadõr.
1992’de 99.764, 1993 de 4.000,
1994’de 311 ton/yõl üretim
yapõlmõş.
1989’da 700 ton, diğer yõllar
üretim yok.
Üretim yok.
Merkez
Toparla
487,9
Merkez
Zõrnõk
1.929,4
Manyezit
Özel
1988
1.105,1
Maden
Kömürü
Krom
Manyezit
Özel
1994
Özel
Özel
1992
1991
Maden
Kömürü
Manyezit
Maden
Kömürü
Maden
Kömürü
Maden
Kömürü
Maden
Kömürü
Maden
Kömürü
Çinko
Özel
1987
Özel
Kamu
1996
1987
Kamu
1987
Özel
1993
Kamu
1987
Özel
1991
Özel
1991
Manyezit
Krom
Oniks
Maden
Kömürü
Krom
Maden
Kömürü
Krom
Gabro
(mermer)
Kurşun
Özel
Özel
Özel
Özel
1996
1996
1995
1996
Üretim yok.
Üretim yok.
Özel
Özel
1996
1996
Çalõşma yok.
Çalõşma yok.
Özel
Özel
1997
1993
Çalõşma yok.
Çalõşma yok.
İspir
Çamlõk
1.070,7
Özel
1992
Çalõşma yok.
Horasan
Aşkale
Aşkale
Dencik
Taşağõl
727,7
1.534,0
İspir
Garmiri
279,8
Merkez
Aşkale
Kükürtlü
1.950,6
2.296,4
Oltu
Karakut
4.567,9
Hõnõs
911,5
Şenkaya
4.508,1
Pasinler
Kõvõkon
752,0
İspir
Salaçor
1.169,6
Oltu
Aşkale
Oltu
Pasinler
İpekçay
Ballõca
Pekecik
1.420,7
347,8
147,8
501,8
Çat
Şenkaya
Çiriş
Kömürlü
1.668,4
171,6
Aşkale
İspir
Dencik
Meydanlõ
947,1
250,0
106
Üretim yok.
1992’de 200 ton, 1993’te 300 ton,
diğer yõllar yok üretim yok.
Üretim yok.
Üretim yok.
Ortalama 50.000 ton/yõl üretim
yapõlmaktadõr.
Ortalama 6.500-30.000 ton/yõl
Üretim yok.
1994’de 67.000 ton/yõl üretim
yapõlmõştõr.
Üretim yok.
1993’te 600 ton, sonrasõnda
üretim yok.
4.3.2.9. Gümüşhane İli Maden ve Enerji Kaynaklarõ
Gümüşhane İli metalik maden ve endüstriyel hammaddeler açõsõndan değişik ve çok çeşitli
yatak ve zuhurlara sahiptir (MTA, 1998). Özellikle Cu-Pb-Zn, Au-Ag önemli yatak ve
rezervlere sahiptir.
ALTIN ( Au )
Kõrkpavlõ Yatağõ:
Tenör : 24,9 mgr/ton
Rezerv :Yatak geçmiş yõllarda işletilmiştir.
Mescitli Yatağõ:
Tenör : 8 gr/ton
Hazine Mağara Yatağõ:
Tenör : 255 gr/ton
Rezerv : Geçmiş yõllarda işletilmiştir.
Torul-Köstere, Kalkanlõ, Taşlõca, Kurtun Köyü Yataklarõ:
Tenör: Yüzde 2,3-15,4 Cu, yüzde 1,4-15,2 Pb, yüzde 5,0-18,8 Zn
Rezerv : 198.000 ton muhtemel 2.750.000 mümkün
Merkez-Süleymanlõ Mahallesi Yatağõ:
Tenör: Yüzde 0,8 Cu, yüzde 3,0 Pb, yüzde 2,8 Zn,2,9 ons/ton Ag
Rezerv : 200.000 ton mümkün piritli cevher 6.750 ton düşük tenörlu polimetalik cevher
BARİT ( Ba )
Gümüşhane ili: 13 adet barit mostrasõ vardõr.
Tenör : Yüzde 85,4 – 97,7
ÇİMENTO HAMMADDELERİ ( Cmh )
Tenör :Rezerv : 46.659.623 ton kireçtaşõ, 33.586.550 ton kil
DEMİR ( Fe)
Torul (Kopuz) Yatağõ:
Rezerv : 100.000 ton
107
FELDSPAT ( Fld )
Merkez-Gökçedere, Karamustafa ve Camlõ Köyleri:
Tenör: Toplam alkali değeri yüzde 7,8, demir oranõ yüzde 1,4 olan feldspatlarõn
zenginleştirilmeden sonraki toplam alkali değerleri yüzde 12’ye ulaşmaktadõr.
Rezerv : Sahada büyük feldispat potansiyeli vardõr
GÜMÜŞ ( Ag )
Merkez-Süleymanlõ Yatağõ:
Tenör : 380 gr/ton Ag
Rezerv : 2.200 ton görünür, 200.000 ton mümkün. Yatak geçmiş yõllarda işletilmiştir.
KAOLEN ( Kao )
Mescitli-Mastra Yatağõ:
Tenör : Yüzde 17-22 Al2O3, yüzde 1,8-3,3 Fe2O3
Gümüşhane ili özellikle bakõr-kurşun-çinko ve bu yataklara bağlõ altõn, gümüş
oluşumlarõ açõsõndan zengindir. Çoğunluğu kurşun ve bakõr-çinko olmak üzere toplam 20
ruhsatlõ maden sahasõ bulunmakla birlikte, 1997 yõlõnda sadece 50 ton barit ve ortalama
150 ton linyit üretimi bulunmaktadõr (Tablo 4.3.30). Ayrõca, 1992 yõlõndan sonra ortalama
35.000 ton çinko üretimi yapõlmõştõr. İl merkezindeki Barit Maden TAŞ. Tarafõndan yõllõk
4.612 ton çinko üretimi yapõlmaktadõr. Gümüşhane çevresindeki çimento hammaddesinden
üretilen malzeme Gümüşhane Çimento Sanayi ve TAŞ. tarafõndan tüketilmektedir.
108
Tablo 4.3.30: Gümüşhane İli Maden Sahalarõ ve Üretimi
İLÇESİ
Şiran
Torul
Kelkit
Merkez
Kelkit
Kelkit
Torul
Torul
Merkez
Kelkit
Kelkit
Merkez
Torul
Merkez
Kelkit
Merkez
ALANI
MADEN
(Ha)
ADI
Akbulak
329,1
Maden
Kömürü
Kösdere
1.904,0 Çinko
1,735,6 Maden
Kömürü
1.068,4 Barit
Gümüş
308,4
Maden
Göz
Kömürü
Ünlüpõnar 876,2
Kurşun
Kalkanlõ
739,9
Kurşun
Kartal
597,8
Kurşun
1.758,5 Kurşun
Tõzõk
678,6
Bakõr
Güdül
1.939,4 Maden
Kömürü
Mescitli
1.098,0 Aliminyum
1.953,1 Kurşun
E.Gümüş 758,3
Çinko
545,5
Maden
Kömürü
Karamus 1.941,1 Çinko
KÖYÜ
RUHSAT RUHSAT
AÇIKLAMA
SAHİBİ TARİHİ
Özel
1987
Yõllõk 80-280 ton arasõ
Özel
1987
Üretim yok.
Özel
1993
diğer yõllar üretim yok.
Özel
1987
Üretim yok.
Özel
1996
Ortalama 150 ton/yõl
Özel
1991
Üretim yok.
Özel
1991
Üretim yok.
Özel
1991
Üretim yok.
Özel
1990
Üretim yok.
Özel
1993
Üretim yok.
Özel
1994
Üretim yok.
Özel
Özel
Özel
Özel
1994
1992
1992
1987
Üretim yok.
Üretim yok.
Üretim yok.
Üretim yok.
Özel
1986
1992’den sonra
ortalama 35.000 ton
Üretim yok.
Üretim yok.
Üretim yok.
1997’de 50 ton/yõl.
Kelkit
Deredol
801,9
Çinko
Özel
1995
Şiran
Sarõca
173,2
Saponit
Özel
1992
Merkez
Tembeda 429,6
Kurşun
Özel
1992
Merkez
Karamus 125,0
Barit
Özel
1997
4.3.2.10. Hakkâri İli Maden ve Enerji Kaynaklarõ
Hakkari İli metalik maden ve endüstriyel hammaddeler açõsõndan fazla önemli bir
potansiyele sahip değildir (MTA, 1996a).
KROM ( Cr )
İl genelinde: iki adet zuhur, bir adet de terk edilmiş ocak vardõr.
Tenör : Yüzde 10-20 Cr2O3 (Ocakta) yüzde 33-48 Cr2O3 (zuhurda)
KÜKÜRT ( S )
Singusir (Yumrukkaya) Yatağõ:
Tenör :Rezerv : 10 cm kalõnlõğõnda sublume kükürt olup 0,8-1,7 m’lik zon içinde dağõlmaktadõr.
1967 yõlõnda 3 adet sondaj yapõlmõştõr.
109
TİTANYUM ( Ti )
Çukurca-Taşbaşõ Yatağõ:
Tenör : Yüzde 5 TiO2
Rezerv : 1.620 ton muhtemel, 5.112 ton mümkün
TURBA ( Turb )
Yüksekova Yatağõ:
Kalite: Havada kuru AID değeri= 2.923 Kcal/ kg.’dir.
Rezerv: 74.507 800 ton görünür
Hakkari ilinde ekonomik değere sahip krom üretimi için 1992 yõlõnda iki adet işletme
ruhsatõ alõnmõştõr. Ancak, herhangi bir üretim yoktur (Tablo 4.3.31). İl’de DİE verilerine
göre 1996 yõlõnda taşocakçõlõğõ sektöründe faaliyet gösteren herhangi bir işyeri de yoktur.
Tablo 4.3.31: Hakkari İli Maden Sahalarõ ve Üretimi
ALANI MADEN RUHSAT
RUHSAT
(Ha)
ADI
SAHİBİ
TARİHİ
Yüksekova
4.667,53 Krom
Özel
1992
Yüksekova
1.538,24 Krom
Özel
1992
Kaynak: ( Maden İşleri Genel Müdürlüğü verileri, Temmuz,1998)
İLÇESİ
KÖYÜ
AÇIKLAMA
Üretim yok.
Üretim yok.
4.3.2.11. Iğdõr İli Maden ve Enerji Kaynaklarõ
Iğdõr ili metalik maden ve endüstriyel hammaddeler açõsõndan fazla önemi
olan bir potansiyele sahip değildir (MTA, 1996a). Sadece jips ve sodyum açõsõndan önemli
görülmektedir. İşletme ruhsatõ alõnmõş herhangi bir madencilik faaliyeti söz konusu
değildir. Ancak, Iğdõr ilinde kurulu tuğla fabrikasõnda 7.000.000 adet/yõl tuğla üretimi
için Tuzluca ilçesi çevresinde, 6-7 milyon ton rezervli ocaklardan tuğla-kiremit
hammaddesi üretimi yapõlmaktadõr. Ayrõca, Tekel Tuzla Tuz İşletme Müdürlüğü tarafõndan
işletilen 2.5000 ton/yõl kapasiteli tuz üretimi söz konusudur.
4.3.2.12. Kars İli Maden ve Enerji Kaynaklarõ
Kars İli metalik maden ve endüstriyel hammaddeler açõsõndan fazla önemi olan bir
potansiyele sahip değildir (MTA, 1996a). Sadece perlit ve kaya tuzu açõsõndan önemli
görülmektedir.
ALTIN ( Au )
Kağõzman-Darphane Yatağõ:
Tenör : 0,1 gr/m3 Au
Rezerv : 9.000.000 ton mümkün. Yatak, geçmiş yõllarda işletilmiştir.
110
KAYA TUZU ( Na )
Tuzluca Sahasõ:
Tenör: Yüzde 91,4 NaCl
Rezerv : 613.449.573 ton görünür, 226.688.000 ton muhtemel. Yatak, Tekel tarafõndan
işletilmektedir.
Şeker Fabrikasõna Ait Yatak:
Tenör : Yüzde 94,3 CaCO3, yüzde 1,8 SiO2, yüzde 1,5 Fe2O3
MANYEZİT ( Mag )
Kağõzman Yatağõ:
Tenör: yüzde 45 MgO
Rezerv: 465.000 ton mümkün
PERLİT ( Per )
Kars-Sarõkamõş-Mescitli-Kõzõkale-Şehit Emin Köyü Yataklarõ:
Tenör: Orta
Rezerv: 2.091.346.000 ton jeolojik. Yatak, işletilmemektedir.
Kars ilinde perlit ve kaya tuzu önemli görünmekle birlikte perlit işletmesi için
alõnmõş herhangi bir ruhsat söz konusu değildir. Kağõzman ilçesinde 3.500 ton/yõl
kapasiteli kristal tuz rafinerisi deneme üretimleri yapmaktadõr. Ayrõca, Kars çimento sanayi
tarafõndan yõlda 270.000 ton çimento ve 215.000 ton klinker üretimi için Bölge’deki
kalker ve killer ile ponzadan yararlanõlmaktadõr.
Tablo 4.3.32: Kars İli Maden Sahalarõ ve Üretimi
RUHSAT
SAHİBİ VE
ADRESİ
Kağõzman Ülker
İşletme
786.21 Manyezit
Özel
Selim
Gelinal İşletme
202.95 Ponza
Kamu
Kağõzman Ortakal İşletme
150.00 Krom
Özel
İLÇESİ
KÖYÜ
MEVKİSİ
ALANI
(Ha)
MADEN
ADI
111
RUHSAT
TARİHİ
1992
1994
1998
AÇIKLAMA
Üretim yok.
Çalõşma yok.
4.3.2.13. Malatya İli Maden ve Enerji Kaynaklarõ
Malatya İlindeki madenler aşağõdaki şekildedir (MTA, 1996e).
Yeşilyurt-Görgü Yatağõ:
Tenör : Yüzde 19,8 Zn, yüzde 6 Pb
Rezerv : 4.000 görünür, 2.000 muhtemel, 4.000 ton mümkün. Yatak işletiliyor.
Darende Yatağõ:
Tenör :
Rezerv : 630.000.000 ton killi kireçtaşõ, 198.000.000 ton marn, 168.000.000 ton
kalkerli marn
DEMİR ( Fe )
Hekimhan-Hasançelebi Yatağõ:
Tenör : Yüzde 15,04 Fe,yüzde 30 SiO2, yüzde 1,4 S, yüzde 0,1 P ve yüzde 7 TiO2
Rezerv : 865.000.000 ton görünür+muhtemel. Teknolojik sorunlar nedeni ile yataklar
işletilmemektedir.
Hekimhan-Deveci- Sirzi Yataklarõ:
Tenör : Yüzde 36,5-50 Fe
Rezerv : Yüzde 36,5 tenörlü olan 59.000.000 ton görünür+muhtemel siderit sahasõ, yüzde
50 Fe2O3 tenörlü 14.000.000 ton ise görünür+muhtemel
Limonit Sirzi yatağõnda ise tenöru yüzde 43,7 Fe2O3 olan 275.000
ton
görünür+muhtemel rezerv vardõr. Yataktan geçmiş yõllarda bir miktar üretim yapõlarak terk
edilmiştir. Siderit rezervli saha halen işletilmektedir.
Hekimhan-(Karakuz, Sivritepe, Mağaratepe, Kõrmõzõ Tepe, Fenktepe)Yatağõ:
Tenör : Yüzde 40-55 Fe (Karakuz)
Rezerv : 14.500.000 ton görünür+muhtemel (Karakuz).
Bugüne kadar 1 500.000 ton cevher üretilmiştir. Diğer zuhurlarda ise tenörü yüzde 11-15
Fe olan 223.000.000 milyon ton görünür+muhtemel rezerv vardõr. Bu sahalarda da üretim
yapõlmamaktadõr.
Hekimhan-Kuluncak (Karatepe, Düşüksöğüt, Kõzõlok Boynu ve Yunnuk)Yatağõ:
Rezerv : 42.000.000 ton görünür+muhtemel. Sahada üretim yapõlmamaktadõr.
112
Hekimhan-Sirzi-Surgu (Gosteri Tepe, Cej Tepe, Caksak Tepe, Demir Tepe)Yatağõ:
Rezerv : 1.200.000 ton görünür+muhtemel. Sahada şu anda işletme yoktur.
DOLOMİT ( Dol )
Hekimhan-Zorbahan Dağõ Yatağõ:
Tenör : Yüzde 29-31 CaO, yüzde 20-21 MgO
FLOURİT ( F )
Darende-Kuluncak Yatağõ:
Tenör : Flouritin yanõnda U, B, Fe, Cu, Zn, Cr mineralleri de vardõr.
Rezerv : Geçmiş yõllarda işletilmiştir.
KROM ( Cr )
Hekimham-Bicir Yatağõ:
Tenör : Yüzde 42 Cr2O3
KUM-ÇAKIL ( KCk )
Arapkir-Tohma Çayõ Yatağõ:
Kalite : iyi
Rezerv : Halen işletilmekte olan ocakta 25.000.000 m3 muhtemel rezerv vardõr.
Akçadağ-Sultansuyu Yatağõ:
Kalite : Elenerek kullanõlmaktadõr.
Rezerv : Büyük
Arapkir-Arapkir Çayõ Yatağõ:
Kalite : Beton ve sõva agregasõ
Rezerv : 200.000 m3 muhtemel
Darende-Yazõköy, Ortaköy Yataklarõ:
Kalite : Beton ve sõva agregasõ
Rezerv : 40.000 m3 muhtemel
Pütürge-Şiro Çayõ Yatağõ:
Kalite : Stabilize malzeme ve elenerek sõvalarda kullanõlmaktadõr
Rezerv : Rezerv çalõşmasõ yapõlmamõştõr.
113
PİROFİLLİT ( Prf )
Malatya-Pütürge Yatağõ: Ülkemizin bilinen ve işletilen tek pirofillit yatağõdõr.
Dölek yöresinde
Rezerv : 184.000 ton görünür+muhtemel. Yatak işletilmemektedir.
Babik yöresinde
Rezerv : 2.344.562 ton görünür seramik ve refrakter, 3.644.430 ton görünür çimento ve yer
karosu hammaddeleri. Yatak işletilmektedir.
Karataş Mevkii
Tenör :Rezerv : 2.668.750 ton,
Kurdan Mevkii
Tenör :
Rezerv : 1.325.000 ton,
Kesen Mevkii
Tenör :
Rezerv : 2.581.250 ton mümkün. Yataklar işletilmektedir.
Toplam Rezerv: 5.988.992 ton görünür, 6.759.000 ton muhtemel’dir.
TUĞLA-KİREMİT ( TGKi )
İl civarlarõnda
Kalite : iyi
Rezerv : 70-80 milyon ton jeolojik
Temmuz 1998 tarihine kadar Malatya ilinde toplam 24 sahada işletilmek üzere
değişik madenler için işletme ruhsatõ alõnmõştõr. Ancak, 1997 yõlõnda sadece krom, demir,
profillit üretimi yapõlmõştõr. Türkiye’nin önemli demir yataklarõndan olan HekimhanHasançelebi demir yataklarõ TDÇİ Genel Müdürlüğü tarafõndan işletilmektedir. Bölgede
yeni demir yataklarõ aramalarõ için çeşitli incelemeler yapõlmaktadõr. TDÇİ Genel
Müdürlüğü Karakuz sahalarõ demir aramalarõ için 1997 yõlõnda 57.400.000.000 TL., 1998
yõlõnda ise 100 milyar TL. bir etüd yatõrõmõ gerçekleştirmiştir ( DPT,1997,1998). Profillit
yataklarõ Türkiye’nin önemli yataklarõndandõr ve 1997 yõlõnda toplam 270.000 ton üretim
yapõlmõştõr (Tablo 4.3.33). İlin çeşitli kesimlerinde özellikle de Darende de bulunan
çimento hammaddeleri ve değişik dere ve nehir yataklarõnda önemli rezervlere sahip kumçakõl yataklarõ önemli inşaat hammaddesi kaynaklarõ teşkil etmektedir. Tuğla-kiremit
hammadde yataklarõndan elde edilen malzeme ilde kurulu olan toplam yaklaşõk 20.000.000
adet/yõl kapasiteli tuğla ve kiremit fabrikalarõnda işlenmektedir. İl çevresinde bulunan
kireçtaşõ ocaklarõndan üretilen kireç taşlarõ ilde kurulu olan kireç fabrikalarõnda işlenerek
torba kireç veya sönmemiş kireç elde edilmektedir.
114
Tablo 4.3.33: Malatya İli Maden Sahalarõ ve Üretimi
İLÇESİ
KÖYÜ
ALANI
MADEN ADI
Ha
5.792,5 Demir
RUHSAT
SAHİBİ
Kamu
RUHSAT
TARİHİ
1987
AÇIKLAMA
Çalõşma yok.
Hekimhan
Merkez
Hekimhan
Davulgu
1.181,7 Demir
Kamu
1994
Çalõşma yok.
Hekimhan
Merkez
1.580,2 Demir
Kamu
1987
Çalõşma yok.
Darende
Merkez
815,5 Çinko
Özel
1972
Çalõşma yok.
Hekimhan
Merkez
3.540,2 Demir
Kamu
1987
400.000 -700.000 ton/yõl
Merkez
-------
572,3 Bakõr
Özel
1991
Çalõşma yok.
Darende
Kulunca
1.525,1 Krom
Özel
1990
Üretim yok.
Darende
Alakili
1.331,0 Krom
Özel
1991
Üretim yok.
Yeşilyurt
Gündüzbeyli
Özel
1987
Faaliyet yok.
Hekimhan
Davulgu
271,6 Demir
Kamu
1994
Çalõşma yok.
Merkez
Kamõşta
1.065,2 Bakõr
Kamu
1996
Çalõşma yok.
Pütürge
Babik
936,9 Profillit
Özel
1988
1992’den sonra üretim
çalõşmasõ var. 1992’de
32.000, 93’de 2.677, 94’de
ise 68.535 ton üretilmiş.
Darende
Merkez
515,6 Demir
Özel
1993
Üretim yok.
Pütürge
Teluşağõ
790,8 Profillit
Özel
1990
1992-93’de toplam 700 ton
Darende
Merkez
Özel
1996
1996’da 73631, 1997’de
61344 ton üretim yapõlmõş.
Pütürge
Merkez
Özel
1996
yapõlmõş.
Hekimhan
Aşağõsa
Özel
1994
1996’da 140 ton üretim
yapõlmõş.
Pütürge
Aksekid
3.774,1 Profillit
Özel
1986
Saha Faal, 1997’de
55.000 ton üretim yapõlmõş.
Hekimhan
Boğazgöz
528,7 Demir
Özel
1996
Çalõşma yok.
Yeşilyurt
Cafana
883,8 Çinko
Kamu
1990
1990’dan itibaren üretim
var. 91=30.225.
93= 4.225.
94= 5.878 ton.
Yeşilyurt
Merkez
1,1 Mermer
Özel
1986
Çalõşma yok.
Hekimhan
Ardahan
669,9 Manganez
Özel
1990
1994’de 15.000 ton üretim
yapõlmõş.
Yeşilyurt
Merkez
2.011,5 Kadmiyum
Kamu
1995
Çalõşma yok.
Arguvan
Çobande
1995
Üretim yok.
86,0 Amyant
2.333,1 Krom
92,9 Profillit
569,1 Alüminyum
900,0 Maden kömürü Özel
115
4.3.2.14. Muş İli Maden ve Enerji Kaynaklarõ
BARİT ( Ba )
Belli başlõ barit yataklarõ Tablo 4.3.34’te verilmiştir (MTA. 1996c).
Tablo 4.3.34: Muş İli Barit Yataklarõ
Yer
Merkez-Bilir Köyü
Tenör(yüzde BasO4)
94
Rezerv (Ton)
570.000 görünür
2.100.000 görünür + muhtemel
Merkez-Kasar Köyü
94
48.000 görünür
250.000 görünür+muhtemel
Merkez-Kõzõlkilise
94
137.000 görünür
700.000 görünür+muhtemel
TOPLAM
94
755.000 görünür
3 050.000 görünür + muhtemel
Kaynak:Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü (1996c).
Muş ili civarõnda
Tenör :Rezerv : 1.416.000.000 ton kireçtaşõ, 17.500.000 ton kil, 17.000.000 ton marn,
LİNYİT ( Lin )
Ziyaretköy Linyit Yatağõ:
Tenör: Su yüzde 42,2, kül yüzde 29,7, kükürt yüzde 2,5, kalori değeri 1.231 AID K kal/kg
Kõzõlağaç ilçesi: 30.000.000 ton görünür+muhtemel
Alican Köyü mevkii: 14.000.000 ton görünür+ muhtemel
Sumlu Köyü mevkii: 14.000.000 ton Görünür+muhtemel
Giriş Köyü mevkii: 3.200.000 ton görünür+muhtemel olmak üzere toplam 61.200.000 ton
rezerve sahiptir.
Muş ilinde ağõrlõklõ olarak barit ve inşaat malzemesi hammadde ürünleri
bulunmaktadõr. Maden İşleri Genel Müdürlüğü, Temmuz, 1998 verilerine göre; iki özel
kuruluş barit işletme ruhsatõna sahip olmakla birlikte, son yõllarda barit üretimi
yapõlmamaktadõr (Tablo 4.3.35).
116
Tablo 4.3.35: Muş İli Maden Sahalarõ ve Üretimi
İLÇESİ
Merkez
Merkez
KÖYÜ
ALANI
Ha
MADEN
ADI
Dazikom
5.885,0
Barit
Özel
1990
1.945,0
Barit
Özel
1986
------
RUHSAT
SAHİBİ
RUHSAT
TARİHİ
AÇIKLAMA
1986-90 arasõnda
yaklaşõk 2.000
ton/yõl, 91-92’de 250
ton/yõl, diğer yõllar
üretim yok.
1992’ye kadar
20.000 ton/yõl,
1993’de 4577, 94’de
ise 200 ton, diğer
yõllar ise üretim yok.
4.3.2.15. Tunceli İli Maden ve Enerji Kaynaklarõ
BAKIR ( Cu )
Ovacõk (Mamlis, Kakbil) zuhuru:
Rezerv : rezerv tespiti yapõlmamõştõr.
JIPS ( Jips )
Pardi Köyü Yatağõ:
Tenör :Rezerv : 1.000.000 ton muhtemel
KROM ( Cr )
Pülümür-Bağderesi Yatağõ:
Rezerv : 16.000 ton muhtemel. Yatak, geçmiş yõllarda işletilmiştir.
Resmezza Deresi Zilezur Yatağõ:
Rezerv : 9.000 ton mümkün. Yatak, geçmiş yõllarda işletilmiştir.
Ovacõk (Çolaklar, Harmikõzõlçayõr, Berke) Yataklarõ:
Rezerv : 2.500 ton görünür, 4.800 ton muhtemel. Yataklardan geçmiş yõllarda 6.750 ton
cevher üretilmiştir.
117
KUM-ÇAKIL ( Kcm )
Merkez-Munzur, Pülümür Çaylarõ Yataklarõ:
Kalite : Elenerek kullanõlabilir.
Rezerv : 120.000 m3 muhtemel.
Çemişkezek-Togardere Yatağõ:
Kalite : Elenerek kullanõlabilir.
Mazgirt-Lazlan, Göktepe Köyü Yatağõ:
Kalite : Elenerek kullanõlmaktadõr.
Ovacõk-Çakmaklõ Köyü Yatağõ:
Kalite : Beton agregasõ olarak kullanõlmaktadõr.
Pertek-Hozat Dere Yatağõ:
Kalite : İnşaat agregasõ.
MANGANEZ ( Mn )
Pülümür-Seteri, Dest zuhurlarõ:
Tenör : Yüzde 46 Mn.
Rezerv : Ayrõntõlõ rezerv çalõşmasõ yapõlmamõştõr.
TUGLA-KIREMIT ( TgKi )
Mazgirt ve Akpazar ilçeleri:
Kalite : Orta-iyi
Rezerv : 24.000.000 ton muhtemel.
TUZ
Pülümür- Balpayam-Yoncalõk mevkii:
Kuru numune: Yüzde 96,7 NaCl
Pülümür-Göneli Tuzlasõ
Kuru Numune: yüzde 97,0 NaCl
Görünür+ Muhtemel rezerv 24.000.000 ton.
Tunceli ilinde tamamõ özel sektöre ait 11 işletme ruhsatõ bulunmaktadõr. Ancak, son
yõllarda hiçbir üretim ve çalõşma yoktur (Tablo 4.3.36).
118
Tablo 4.3.36: Tunceli İli Maden Sahalarõ ve Üretim
İLÇESİ
KÖYÜ
ALANI
Ha.
MADEN
ADI
RUHSAT
SAHİBİ
RUHSAT
TARİHİ
AÇIKLAMA
Mazgirt
Merkez
673,7 Krom
Özel
1975
Çalõşma yok.
Ovacõk
Merkez
210.001,0 Krom
Özel
1991
Çalõşma yok.
Ovacõk
Merkez
1.299,3 Krom
Özel
1987
Çalõşma yok.
Ovacõk
Merkez
1.33,9 Krom
Özel
1991
Çalõşma yok.
Ovacõk
Çemberli
860,8 Bakõr
Özel
1992
Üretim yok.
Pülümür
Merkez
2364,6 Krom
Özel
1987
Üretim yok.
Pertek
Kazõlõ
Özel
1996
Üretim yok.
Pülümür
Merkez
3.905,8 Demir
Özel
1986
--------
Pülümür
Merkez
1.850,3 Krom
Özel
1986
-------
Pülümür
Danzik
374,9 Krom
Özel
1998
Yeni ruhsat
Ovacõk
Merkez
1.972,9 Krom
Özel
-
Geçici tatil
nedeniyle üretim
yok.
430,1 Maden
Kömürü
119
4.3.2.16. Van İli Maden ve Enerji Kaynaklarõ
DEMİR ( Fe )
Berizer Tepe Sahasõ:
Rezerv : 72.000 ton görünür + muhtemel,4.700.000 ton spekularit
Geçkinli Sahasõ:
Rezerv : 363.000 ton görünür + muhtemel.
Karadulda Sahasõ:
Tenör : Yüzde 19,8-44,5 Fe
Rezerv : Yüzde19,8 Fe tenörlü 106.000 ton, yüzde 44,5 Fe tenörlü 360.000 ton
görünür+muhtemel.
KROM ( Cr )
Özalp İlçesi-Yamanyurt, Mehmetalan, Sugeçerköy, Yukarõbalçõklõköy, Yumrukluköy
Yataklarõ: 5 adet krom zuhuru vardõr.
Rezerv : 570 ton görünür+muhtemel.
KÜKÜRT ( S )
Başkale (Bordere, Poyrazalan, Kirbali, Belliyurt) zuhurlarõ:
Tenör : Yüzde 16,1 S
Rezerv : Rezerv çalõşmalarõ yapõlmamõştõr.
PERLİT ( Per )
Põnarlõ-Güngördere Yatağõ:
Kalite : Orta-iyi
Rezerv : 350.000.000 ton görünür.
Erbeyli Köyü-Çataldere Yatağõ:
Kalite : Orta
Rezerv : 200.000.000 ton potansiyel
Doğana Yatağõ:
Kalite : İyi
Rezerv : 750.000.000 ton potansiyel
Erbeyli Köyü-Başmağara Yatağõ:
Kalite: Rezerv : 100.000.000 ton potansiyel
120
PONZA
İl çevresinde çeşitli yerlerde üretimi yapõlõp, inşaatlarda agrega olarak kullanõlan
ponza yataklarõnõn bazõ özellikleri Tablo 4.3.37’de verilmiştir ( MTA, 1996a).
Tablo 4.3.37: Van ili Ponza (Pon) Potansiyeli
YATAĞIN
BULUNDUĞU
YER
Van-Merkez
Mollakasõm Köyü
Van-Erciş-Ekiciler
Köyü
Van- ErcişKõrkpõnar Köyü
Görünür
REZERV
(m3 )
Muhtemel Mümkün
KALİTE
YATAĞIN
DURUMU
İşletiliyor
Düşük
+
250.000
750.000
1.745.000
3.491.000
iyi
+
34.975.000 69.950.000
iyi
+
AÇIKLAMALAR
İnşaatlarda agrega
olarak kullanõlõr
Kaynak: Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü, (1996a).
TUĞLA-KİREMİT ( TGKI )
Merkez (Bardakçõ Köyü), Gevaş, Muradiye ve Çaldõran Yataklarõ:
Tenör : Orta ve iyi
Rezerv : 30.000.000 ton jeolojik
Van havaalanõ civarõnda 2,5 m kalõnlõkta 5 milyon ton killi toprak,
Kurubaş Köyü civarõnda 2,5 m kalõnlõkta 5 milyon ton killi toprak,
Muradiye ovasõnda 3m kalõnlõkta 15 milyon ton killi toprak,
Çaldõran ovasõnda 2m kalõnlõkta 10 milyon ton killi toprak rezervi bulunmaktadõr.
121
Tablo 4.3.38: Van İli Linyit ( Lin ) Potansiyeli
YATAĞIN
BULUNDUĞU
YER
Erciş-Zilan
Şahmaniş
KİMYASAL ÖZELLİKLERİ
REZERV (1000 TON)
(yüzde )
SU
KÜL KÜKÜRT
AID
GÖR MUH MÜM
K kal/kg
27,0
36,4
0,5
2.098
1.271,6 1.032,1
--14,0
13,5
----
4.520
1.200
---
---
AÇIKLAMA
Açõk ve kapalõ
işletme
Açõk ve kapalõ
işletme
Ekonomik değil
Hoşap
Kaynak: Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü (1996a).
TRONA
Van ve Bitlis il sõnõrlarõ içerisinde bulunan Van Gölü, trona için potansiyel bir
kaynaktõr. Van Gölü’nün tuzluluk oranõ 22 gr./litre olup, trona rezervi 5 milyar ton olarak
kabul edilmektedir (Karayazõcõ, 1998).
Van ilinde ponza, maden kömürü(linyit), krom ve kalker işletilmesi için toplam
sekiz sahada işletme ruhsatõ bulunmaktadõr. Ancak, 1997 yõlõnda bu sahalarda hiçbir üretim
yapõlmamõştõr. Van Çimento San. A.Ş. 215 ton/yõl çimento 175 ton/yõl klinker üretimi için
çevreden gelen çimento hammaddesini kullanmaktadõr.
Tablo 4.3.39: Van İli Maden Sahalarõ ve Üretimi
İLÇESİ
KÖYÜ
Gürpõnar
Şahmani
Muradiye
ALANI
(Ha)
MADEN
ADI
RUHSAT
SAHİBİ
RUHSAT
TARİHİ
AÇIKLAMA
Özel
1997
Üretim yok.
Alakaya
685,3 Maden
Kömürü
80,0 Ponza
Özel
1992
Üretim yok.
Özalp
Rumoğlu
852,4 Krom
Özel
1993
Üretim yok.
Erciş
Tandük
3.758,7 Maden
Kömürü
55,0 Kalker
Kamu
1987
Çalõşma yok.
Kamu
1994
36,3 Maden
Kömürü
6.262,3 Ponza
Özel
1988
1996’da 132.883
ton/yõl.
Çalõşma yok.
Özel
1994
679,4 Ponza
Özel
1996
Merkez
Gürpõnar
Kapçõk
Erciş
Kõrkpõnar
Erciş
Uncular
1996’da 6.700m3
üretim var.
122
4.3.3. Sonuçlar
Ülkemizde doğal kaynaklarõn aranmasõ ve işletilmesi faaliyetleri ile ilgili hukuksal
düzenlemelere bakõldõğõnda üç değişik düzenleme ile karşõlaşõlmaktadõr. Maden ve
mermerler; Maden Kanunu’na, taş ocaklarõ; Taş Ocaklarõ Nizamnamesine, tuz; Tuz
Kanunu’na tabidir. Doğal kaynaklarõn tamamõ Maden Kanun kapsamõnda toplanmalõ,
Maden Kanunu da dahil yasal düzenlemeler sadeleştirilmeli ve sektör tek bir idari yapõdan
yönlendirilmelidir.
Ülkemizde madencilerimiz mevzuat ile boğuşmaktadõr. Bir sahada maden üretimi
yapõlabilmesi için en az 10 Bakanlõğõn ilgili birimlerinden 25 civarõnda izin alõnmasõ
gerekmektedir. Yeni çõkartõlan yasalarla bu sayõ her geçen gün biraz daha artmakta,
yatõrõmcõ, herhangi bir yatõrõma başlamadan madencilikten vazgeçmektedir. Ülkemizde
Bakanlõklarõn mevzuatlarõ incelendiğinde, madencilik faaliyetlerini zorlaştõrõcõ ve hatta
engelleyici nitelikte olduğunu görmekteyiz. Çevre Kanununa bağlõ ÇED Yönetmeliği,
Mer’a Kanunu ve Milli Emlak Genel Müdürlüğü’nün uygulamalarõ konu ile ilgili
verilebilecek örneklerdir.
05.06.1985 tarihinde yürürlüğe giren 3213 sayõlõ Maden Kanunu’nun 46’õncõ
maddesinin son fõkrasõnda; “İşletme ruhsatõ safhasõnda, İşletme safhasõ özel mülkiyete
konu gayrimenkul, taraflarca sağlanamamasõ halinde ruhsat sahibinin talebi üzerine
Bakanlõkça 2942 sayõlõ kanun hükümlerine göre kamulaştõrõlabilir.” hükmüne yer
verilmiştir. Ancak, 46’õncõ maddenin son fõkrasõ Anayasa Mahkemesi’nce iptal edilmiştir.
Anayasa Mahkemesinin iptal kararõndan sonra meydana gelen yasal boşluğun
doldurulmasõ için yapõlan çalõşmalarõn hiçbirinden sonuç alõnamamõştõr.
Kamulaştõrma imkanõnõn ortadan kalkmasõ, işletme ruhsatõ aşamasõndaki bir çok
maden sahasõnda faaliyetleri durma noktasõna getirmiştir. Kamulaştõrma ile ilgili
madencilik sektörünün sorunu çözümlenmelidir.
3213 Sayõlõ Maden Kanununun getirdiği en önemli yenilik madencilik sektörünün
finansal olarak desteklenmesi için Madencilik Fonunun kurulmasõ olmuştur. Fon’un
gelirleri arasõnda genel bütçeden para aktarõlmasõ da öngörülmüş olmasõna karşõn,
kuruluşundan bu yana Fon’a Genel Bütçeden herhangi bir kaynak aktarõmõ söz konusu
olmamõştõr. Fon’un madenciye katkõsõ azalmõştõr.
Madencilik faaliyetlerinin yol, su, elektrik, haberleşme gibi alt yapõ hizmetlerine
gereksinimleri vardõr. Madenciliğin bu gereksinimleri bölgelerin sosyal, kültürel ve
ekonomik açõdan kalkõnmalarõ için de gerekli temel unsurlardõr. Madencilik faaliyetleri
sõrasõnda; yol, su, elektrik ve haberleşme gibi alt yapõ gereksinimlerinin karşõlanmasõnda
madenciye herhangi bir destek sağlanmamaktadõr.
Madencilik sektöründe faaliyet gösteren kişi ve kuruluşlar diğer sektörlerin vermiş
olduklarõ vergilere ilave olarak brüt karlarõnõn yüzde 15 oranõnda fazla vergi
ödemektedirler. Yerli maden üreticileri SSK primi, çalõşanlar için tasarruf kesintisi, konut
123
fonu gibi kesintileri de ayrõca devlete ödemektedirler. Bu verginin indirilmesi
düşünülebilir.
Doğu Anadolu Bölgesi’nde madencilik faaliyetlerinin sorunlarõnõ ülkemizdeki
madenciliğin sorunlarõndan ayrõ düşünmek mümkün değildir. Yukarõda belirtilen sorunlarõ,
Doğu Anadolu’da faaliyet gösteren madencilerimiz de yaşamaktadõr. Bu sorunlara ilave
olarak Bölge’nin yapõsõndan kaynaklanan güvenlikle ilgili konular da madencilik
faaliyetlerini olumsuz yönde etkilemektedir.
Ülkemizde madencilik faaliyetlerini olumsuz yönde etkileyen sorunlar, bir bütün
olarak değerlendirilip çözümlenmelidir. Dünyada süre gelen ekonomik kriz, bazõ
madenlerin ithalatõ ile yaratõlan haksõz rekabet ortamõ, madenciliğin gerektiği gibi
desteklenmemesi ülke madencilik ve dolayõsõyla Doğu Anadolu Madencilik faaliyetlerini
olumsuz yönde etkilemektedir.
Türkiye’de madenciliğin mevcut durumuna bakõldõğõnda; Türkiye’nin önemli
maden yataklarõna sahip olduğu ve bu yataklarõn birçoğunun işletildiği görülmektedir.
Önemli madenlerden olan demir cevheri, krom üretimi 1960 yõlõndan beri sürekli artõş
göstermektedir. 1996 yõlõ verilerine göre Türkiye’de maden ve taşocakçõlõğõ işletmelerinde
toplam 83.055 kişi çalõşmakta ve iki yüz yirmi trilyon liralõk bir katma değer
oluşturmuştur. DİE verilerine göre 1990 yõlõna kadar Gayri Safi Milli Hasõla (GSMH)’ya
katkõsõnda önemli artõşlar olan madencilik faaliyetlerinin bu yõldan sonra GSMH içindeki
oranõ azalmaya başlamõş ve yüzde 1,2 olarak gerçekleşmiştir. Tablo 4.3.2’de rezervleri
belirtilen DAP Bölgesi’ndeki madenlerden 1996 yõlõnda 22 tanesinin üretimi yapõlmõştõr.
Tablo 4.3.7’de görüldüğü gibi Türkiye az miktarda da olsa tuz ithal etmektedir.
Halbuki DAP Bölgesi’nde önemli kaynak tuzu ve kaya tuzu rezervleri bulunmaktadõr.
Türkiye’de üretilen toplam 17.362 ton kaynak tuzunun 10.994 tonu bu bölgede üretilmekte
ve toplam üretimin yüzde 63’ünü oluşturmaktadõr. DAP Bölgesi’nde de kaynak tuzunun,
Türkiye toplamõna göre yüzde 55,9’u Erzurum’da, geriye kalan yüzde 7,2 si ise
Erzincan’da üretilmektedir. Üretimin daha da artõrõlmasõ ile tuz ithalatõ tamamen
duracaktõr.
1996 ve 1997 yõllarõnda Türkiye ihracatõnda önemli yer tutan demir, krom, çinko,
bakõr ve mermer DAP Bölgesi’nde önemli rezervlere sahip olup, aynõ zamanda üretim
yapõlmaktadõr. 1996 yõlõ Türkiye çinko üretiminin yüzde 47,9’u DAP Bölgesi’nde
(Gümüşhane’de yüzde 44,1- Malatya’da yüzde 3,8) üretilmektedir. 1996 ve 1997 yõlõnda
çeşitli Avrupa ülkeleri ile Japonya’ya sõrasõ ile; 3.580 ton ve 12.561 ton diğer çinko cevheri
ve 1.073.144 ton ve 1.169.653 ton zenginleştirilmiş çinko cevheri ihraç edilerek 1996
yõlõnda toplam 1,1 milyar $, 1997 yõlõnda ise 1,4 milyar $ gelir elde edilmiştir (Tablo
4.3.6). 1996 yõlõnda üretimin yüzde 47,9 u DAP Bölgesinde olduğuna göre toplam gelir
içerisindeki payõ 516 milyon $’dõr.
Türkiye önemli krom rezervlerine sahiptir. 1996 yõlõ öncesi Türkiye’nin toplam
krom(yüzde 39,8 Cr2O3 içeren) rezervi (görünür+muhtemel+mümkün) 60 milyon ton’dan
daha fazladõr (Tablo 4.3.1). DAP Bölgesi’nde Elazõğ (3,5 milyon ton), Erzincan (3,5
124
milyon ton), Erzurum (3,7 milyon ton) illerinde toplam 10,7 milyon ton Cr2O3 yüzde 35
içeren krom rezervleri vardõr. Bu rezervler Türkiye toplamõnõn yaklaşõk yüzde 15-20’sini
oluşturmaktadõr. 1996 yõlõ, DAP Bölgesi krom üretimi 452.245 ton olup, Türkiye genel
üretiminin yüzde 35,4’ünü oluşturmaktadõr. DAP Bölgesi’nde krom üretimi üç ilde
toplanmaktadõr. Bunlar Elazõğ (yüzde 19,4), Erzincan (yüzde 11,2) ve Malatya (yüzde 4,8)
illeridir. Erzurum ili önemli krom rezervlerine sahip olmasõna karşõn üretim yoktur. 1996
yõlõnda 49.708 ton krom Avrupa ülkelerine ihraç edilerek karşõlõğõnda 6.299.170 dolar gelir
sağlanmõştõr. Aynõ yõl Avrupa ve Asya’nõn çeşitli ülkelerine 3.608.836.720 kg
zenginleştirilmiş krom cevheri ihraç edilmiş ve buna karşõlõk 428.832.277 $ gelir elde
edilmiştir. Elazõğ ilinde üretilen krom, ilde bulunan ETİKROM tesislerinde
zenginleştirilerek ihraç edilmektedir. Türkiye ihracatõnda belirli yeri olan demirin 1996 yõlõ
Türkiye toplam üretimi 6.279.951 ton olup, bunun 769.825 tonu DAP Bölgesi’ndeki
Malatya-Hekimhan-Hasançelebi yataklarõnda üretilmiştir. Bu miktar Türkiye genelinin
yüzde 12,3’üne karşõlõk gelmektedir.
1996 yõlõnda çoğunluğu DAP Bölgesi ile komşu olan Azerbaycan ve Nahcõvan
olmak üzere toplam 222 ton demir cevheri ve zenginleştirilmiş demir cevherleri ihraç
edilerek karşõlõğõnda 71.570$ gelir elde edilmiştir. Bölgeye yakõn olmasõ nedeniyle
ihracatõn Malatya’da üretilen demir madenlerinden yapõlmasõ, Bölge için oldukça yararlõ
olacaktõr.
Doğu Anadolu Bölgesi, bazõ maden yataklarõ açõsõndan oldukça önemlidir.
Özellikle krom, demir, bakõr, ponza, perlit, mermer ve linyit yataklarõ önemli rezervlere
sahiptir. Ancak, DAP Bölgesi’nde maden üretimi 1992-1993 yõllarõndan sonra oldukça
azalmõştõr. 1984 yõlõnda Maden Kanunu’nun yürürlüğe girmesinden sonra Doğu
Anadolu’da toplam 222 işletme ruhsatõ alõnmõş olmasõna rağmen, 1997 yõlõnda bu
sahalardan sadece bir sahada 35.000 ton çinko, bir sahada 550.000 ton demir, 12 sahada
121.500 ton krom, 5 sahada 35.300 ton linyit, bir sahada 106 ton manyezit ve 3 sahada
3.277 m3 mermer üretimi yapõlmõştõr.
DAP Bölgesi’nin önemli bir kõsmõ tersiyer ve kuvaterner yaşlõ volkanik
malzemelerle kaplõdõr. Bu volkanik malzemeler arasõnda perlit, ponza, bazalttaşõ ve çeşitli
yapõ malzemeleri bulunmaktadõr.
1996 yõlõ Türkiye perlit üretiminin yüzde 15,5’i DAP Bölgesi’nde
gerçekleştirilmiştir. Tüm Türkiye’de üretilen perlitin yüzde 70’i sõvalarda agregat olarak,
yüzde 15’i çatõ plakalarõ ve prefabrik konutlar için hazõrlanan duvarlarõn çimento
malzemesi olarak, geriye kalan kõsõm ise filtrasyon maddesi, izolasyon ürünleri, tarõmda
toprağõn veriminin artõrõlmasõ ve petrol sondaj çamurlarõnõn hazõrlanmasõnda
tüketilmektedir. Perlitten üretilen çimento daha hafif, õsõ ve sese karşõ daha yalõtkan olmasõ
nedeniyle DAP Bölgesi’nde oldukça kullanõşlõdõr. Zira, Bölge, özellikle uzun bir kõş
dönemi geçirmektedir.
Ponza taşõ aşõndõrõcõ olarak, su altõnda katõlaşabilen çimento yapõmõnda, portland
çimento yapõmõnda, sabun ve deterjan imalinde, metal satõhlarõn elektrolizle
parlatõlmasõnda ve ağaç işlerinde cila ve dolgu maddesi olarak kullanõlõr. DAP Bölgesi’nde
125
önemli baraj inşaatlarõ bulunmaktadõr. Bu nedenle ponza katkõlõ çimento oldukça
önemlidir. DAP Bölgesi’nde önemli ponza yataklarõ olmasõna karşõn, üretim yeterli
düzeylerde değildir. 1996 yõlõ Türkiye Ponza üretiminin sadece yüzde 2,7’si DAP
Bölgesi’nde gerçekleştirilmiştir. Bu üretimin mutlaka artõrõlmasõ gerekmektedir.
DAP Bölgesi’nde geniş rezervlere sahip bazalttaşõ ve yapõ taşõ yataklarõ
bulunmaktadõr. 1996 yõlõ Türkiye bazalttaşõ üretiminin yüzde 12,1’i, yapõ taşõ üretiminin
ise yüzde 2,3’ü DAP Bölgesi’nde gerçekleştirilmiştir. DAP Bölgesi’nde bulunan
köylerdeki konutlarõn büyük bir kõsmõ topraktan imal edilmiş, dayanõklõ olmayan kerpiçten
yapõlmõştõr. Kerpiçlere göre daha dayanõklõ, sağlõklõ ve estetik olan yapõ taşlarõnõn bölgede
kullanõmõnõn yaygõnlaştõrõlmasõ için vatandaşlarõn aydõnlatõlmasõ ve yapõ taşõ üretiminin
artõrõlmasõ gerekmektedir.
DAP Bölgesi’nde çok sayõda geniş dağ arasõ havzalar, nehir ve dere yataklarõ
bulunmaktadõr. Bu havza, nehir ve dere yataklarõnda oluşmuş önemli rezervlere sahip
toprak (tuğla-kiremit hammaddesi) ve kum-çakõl yataklarõ bulunmaktadõr. 1996 yõlõ
Türkiye toprak üretiminin yüzde 15,4’ü, kum-çakõl üretiminin ise, yüzde 3,8’i DAP
Bölgesi’nde gerçekleştirilmiştir. Bölge’de toprak sanayii olarak tuğla-kiremit fabrikalarõ
bulunmaktadõr. Bölge’de toprağa dayalõ diğer sanayi yatõrõmlarõnõn yapõlmasõ
gerekmektedir.
Türkiye’nin önemli ihracat malzemesi olan mermer, DAP Bölgesi’nde son yõllarda
gittikçe üretimi artan bir konuma gelmiştir. Özellikle, Elazõğ’da üretilen ve çoğunlukla
İtalya ve ABD’ne ihraç edilen Elazõğ vişnesi ilin ekonomisi için önem arz etmektedir. 1996
yõlõnda Türkiye mermer üretiminin yüzde 1,3’ü Elazõğ’daki yataklardan
gerçekleştirilmiştir.
Refrakter özelliğe sahip, kimyasal etkilere karşõ dayanõklõ, böcek ilaçlarõ, boya ve
seramik sanayiinde tüketilen profillit, 1996 yõlõnda Türkiye’de sadece Malatya-Pütürge’de
üretilmiştir.
Sonuç olarak, DAP Bölgesi’nde mevcut rezervler göz önüne alõndõğõnda büyük bir
potansiyelin olduğu, ancak bu potansiyele karşõlõk üretimin yeterli seviyelerde olmadõğõ
görülmektedir.
126
KAYNAKLAR
DİE., 1996; Madencilik ve Taşocakçõlõğõ İstatistikleri. 154 s, Ankara.
DPT., 1996 a; Çimento Hammaddeleri ve Yapõ Malzemeleri. Yedinci Beş Yõllõk Kalkõnma
Planõ, Özel İhtisas Komisyonu Raporu. Cilt 1, 81 s. Ankara.
DPT., 1996 b; Diğer Endüstri Mineralleri. Yedinci Beş Yõllõk Kalkõnma Planõ, Özel İhtisas
Komisyonu Raporu. Cilt 2, 211 s. Ankara.
DPT., 1996 c; Çimento Hammaddeleri ve Yapõ Malzemeleri. Yedinci Beş Yõllõk Kalkõnma
Planõ, Özel İhtisas Komisyonu Raporu. Cilt 3, 115 s. Ankara.
DPT., 1996 d; Gübre Sanayi Hammaddeleri ve Yapõ Malzemeleri, Fosfat, Kükürt, Potas.
Yedinci Beş Yõllõk Kalkõnma Planõ, Özel İhtisas Komisyonu Raporu. Yayõn No: DPT:
2437-ÖİK: 494, 179s. Ankara.
DPT., 1996 e; Kömür. Yedinci Beş Yõllõk Kalkõnma Planõ, Özel İhtisas Komisyonu
Raporu. 145 s. Ankara.
DPT., 1996 f; Diğer Endüstri Mineralleri. Yedinci Beş Yõllõk Kalkõnma Planõ, Özel İhtisas
Komisyonu Raporu. Cilt 1, Ankara.
DPT., 1996 g; Diğer Endüstri Mineralleri. Yedinci Beş Yõllõk Kalkõnma Planõ, Özel İhtisas
Komisyonu Raporu. Cilt 2, 183 s. Ankara.
DPT., 1996 h; Bakõr Cevheri ve Pirit. Yedinci Beş Yõllõk Kalkõnma Planõ, Özel İhtisas
Komisyonu Raporu. Yayõn No: DPT: 2459-ÖİK: 511, 113 s. Ankara.
DPT., 1997; 1997 Yõlõ Yatõrõm Programõ. Ankara.
DPT., 1997 b; Türkiye Jeotermal Enerji Envanteri. Yayõn No: 2441-ÖİK: 497, 54 s.
Ankara.
DPT., 1998 a; 1998 Yõlõ Yatõrõm Programõ. Ankara.
DPT., 1998 b; Yedinci Beş Yõllõk Kalkõnma Planõ (1996-2000) 1997 Yõlõ Programõ Destek
Çalõşmalarõ: Ekonomik ve Sosyal Sektördeki Gelişmeler. 260 s. Ankara.
DPT., 1998 c; Temel Ekonomik Göstergeler. 136 s. Ankara
MTA., 1996 a; Doğu Anadolu Bilinen Maden Mineral Kaynaklarõ, MTA Genel
Müdürlüğü, Van Bölgesi Envanteri.
MTA., 1996 b; Güneydoğu Anadolu Maden Envanteri, MTA Genel Müdürlüğü,
Diyarbakõr Bölge Müdürlüğü. 88s, Diyarbakõr.
127
MTA 1996 c; IV Orta Anadolu Bölge Müdürlüğü (Elazõğ) Sõnõrlarõ İçindeki Bilinen
Maden ve Mineral Kaynaklarõ.
MTA 1996 d; IV Orta Anadolu Bölge Müdürlüğü (Malatya) Sõnõrlarõ İçindeki Bilinen
Maden ve Mineral Kaynaklarõ.
MTA 1996 e; IV Orta Anadolu Bölge Müdürlüğüne Bağlõ Tunceli İlindeki Bilinen Maden
ve Mineral Kaynaklarõ Listesi.
MTA., 1998 ; Gümüşhane İli Maden Potansiyeli, MTA Doğu Karadeniz Bölge Müdürlüğü
Trabzon
Önal, G., 1997; Ülke Kalkõnmasõnda Madenciliğin Önemi. Madencilik ve Çevre Toplantõsõ
Bildirileri. S 9-13, Adana.
Karayazõcõ, F. İ., 1998; Mining in Turkey: An economic appraisal.
128
EK:
Ek Tablo 4.3.40: DAP Bölgesi İllerine Ait Maden İşletme Ruhsat Sayõsõ ve İşletme
Yapõlan Ruhsat Sayõsõ
İller
Ruhsat Sayõsõ
(Temmuz, 1998)
DAP
222
Ağrõ
4
Bayburt
5
Bingöl
4
Bitlis
13
Elazõğ
50
Erzincan
48
Erzurum
28
Gümüşhane
20
Hakkari
2
Kars
3
Malatya
24
Muş
2
Tunceli
11
Van
8
Kaynak:Maden İşleri Genel Müdürlüğü (Temmuz, 1998)
1997 yõlõnda üretim yapõlan
ruhsat sayõsõ
32
1
1
2
8
9
4
3
4
-
NOT: Taşocakçõlõğõ Nizamnamesi kapsamõna giren kum, kil, taşocağõ işletmeleri dahil
edilmemiştir.
129
130
T.C.
BAŞBAKANLIK
MÜSTEŞARLIĞI
ANA PLANI
SEKTÖR
MALİ YAPI VE BANKACILIK
RAPORU HAZIRLAYAN
ORTAK GİRİŞİM
2000
132
5.0. HİZMETLER
5.1. MALİ YAPI VE BANKACILIK
5.1.1. Giriş
Doğu Anadolu Bölgesi’ndeki ekonomik yapõ, belirgin ölçüde tarõmsal ağõrlõklõ bir
görünüm arzetmektedir. 1985 ve 1990 yõllarõnda yapõlan nüfus sayõmlarõ, Bölge’de tarõmla
uğraşanlarõn, toplam iktisaden faal nüfus içindeki paylarõnõn sõrasõyla yüzde 75,7 ve yüzde
71,9’unu oluşturduğunu göstermektedir. Oysa, aynõ yõllarda Türkiye ortalamasõ sõrasõyla
yüzde 58,9 ve yüzde 53,7’dir1.
Üretim faaliyet kollarõnõn GSYİH’daki yerine ilişkin istatistikler, tarõm sektörünün
payõnõn 1987-94 döneminde Türkiye genelinde yüzde 15 ile yüzde 18 arasõnda olduğunu,
buna karşõlõk Bölge’de aynõ oranõn yüzde 24 ile yüzde 31 arasõnda değiştiğini ortaya
koymaktadõr2. Bölge’de yaşayan insanlarõn 2/3’ünden fazlasõnõn tarõm sektöründe çalõşõyor
olmasõna rağmen, bölgesel gelirin sadece 1/4’ünün tarõm sektöründen elde edilmesi, bu
sektörde yaratõlan katma değerin oldukça düşük olduğunu göstermektedir.
Bölge tarõmõnõn güçsüzlüğünü, toplam üretimin ne oranda pazarlandõğõna ve işletme
sayõsõ başõna düşen toplam üretim değerine ilişkin veriler, çok daha anlamlõ bir biçimde
ortaya koyacaktõr.
1994 yõlõna ait verilere göre tarõmsal üretimin Türkiye geneli için toplam değeri
yaklaşõk 941 trilyon TL olarak gerçekleşmiştir. Bunun pazarlanan kõsmõnõn toplam değeri
585 trilyon TL olup, pazarlanan ürün değerinin, toplam üretim değerine oranõ yüzde
62’dir3. Bölge’de gerçekleştirilen tarõmsal üretimin toplam değeri 88 trilyon TL olup,
Türkiye toplam tarõmsal üretim değerinin yüzde 9,4’ünü karşõlamaktadõr. Bölge’de elde
edilen tarõmsal üretim değerinin pazarlanan kõsmõ 38,7 trilyon TL’sõdõr ve bu miktar
toplam tarõmsal üretim değerinin yüzde 44’ünü oluşturmaktadõr.
Pazarlanan üretim değerinin toplam üretim değerine oranõ, Bölge illerinin bir
bölümünde daha da düşüktür. Örneğin Bingöl, Hakkari ve Bayburt gibi illerde bu oran
yüzde 30’lar düzeyindedir.
Tarõmsal üretimin alt türlerine girildiğinde pazarlananõn, toplam üretime oranõ
Türkiye geneli ve Bölge için sõrasõyla bitkisel üretimde yüzde 78 ve yüzde 70, canlõ
hayvanda yüzde 35 ve yüzde 33 ve nihayet hayvansal ürünlerde yüzde 50 ve yüzde 36’dõr.
Bu veriler, Bölge’nin tarõm sektörü açõsõndan çarpõcõ iki sonucu ortaya
koymaktadõr. Birincisi; Bölge, canlõ hayvancõlõğõn merkezi olarak kabul ediliyor olsa bile,
pazara yönelik canlõ hayvan üretimi konusunda, Türkiye ortalamasõnõn gerisinde
kalmaktadõr. İkincisi; hayvansal ürünlerde Bölge ve Türkiye ortalamasõ arasõndaki büyük
1
DİE;İl ve Bölge İstatistikleri 1993-94, s.50.
DİE;İller İtibariyle GSYİH 1987-94, Ekim 1997, ss.618-626.
3
Bu bölümdeki veriler DPT’nin Ekonomik ve Sosyal Göstergeler istatistiklerinden hesaplanmõştõr.
2
133
fark, katma değer yaratõcõ hayvansal ürün üretiminde önemli sorunlarõn varlõğõna işaret
etmektedir.
Bölge tarõmõna ilişkin veriler genel olarak incelendiğinde Bölge’nin tarõm
sektörünün sorunlu olduğu anlaşõlmaktadõr. Bölge tarõmõnõn itici gücü durumundaki
hayvancõlõk alt sektöründe en temel sorunlardan biri de, yem bitkisi üretiminin düşük
düzeyde olmasõdõr. Bölge hayvancõlõğõ büyük ölçüde mera hayvancõlõğõna dayanmakta ve
bu tür hayvancõlõğõn neredeyse çözümü bulunmayan sorunlarõyla iç içe yaşamaktadõr.
Özellikle meralarõn mülkiyet yapõsõ ile ilgili olumsuzluklardan kaynaklanan aşõrõ ve erken
otlatma, Bölge’de yaygõn olarak görülen hayvan hastalõklarõyla etkin olarak mücadele
etmek için gerekli fiziki ve beşeri altyapõnõn eksikliği ve pazarlama alanõnda yaşanan
güçlükler, bölge hayvancõlõğõnõn rekabet gücünü yok etmektedir. Hayvansal ürün üretimi,
ülkenin gelişmiş bölgelerindeki gelişmiş hayvancõlõk sektörünün yoğun rekabetiyle karşõ
karşõyadõr. Bu durum, ilave katma değer yaratõcõ hayvansal üretimi caydõrõrken,
hayvancõlõk sektöründe, esasen fazlasõyla tahrip olmuş meralar üzerinde baskõ yaratan
“mera” hayvancõlõğõnõ teşvik etmektedir. Bu, hem her türlü hayvancõlõk üretiminin temelini
oluşturan süt sõğõrcõlõğõnõ caydõrmakta hem de çevresel kaygõlar açõsõndan sürdürülebilir
olmayan bir büyüme olgusunu da beraberinde getirmektedir.
Bu olumsuz koşullarla iç içe yaşayan tarõm sektöründe bireysel işletmelerin mali
yapõ açõsõndan kabul edilebilir bir düzeyde bulunabileceğini düşünmek mümkün değildir.
Nitekim, analizin teşvikler bölümünde kullanõlacak olan tarõmsal kredi kullanõmõ ve geri
dönmeyen kredilere ilişkin veriler de bu durumu tüm açõklõğõyla ortaya koyacaktõr.
Öte yandan Bölge imalat sanayiinin gelişmişlik düzeyi de, Türkiye genel düzeyinin
oldukça gerisindedir. 1990 yõlõ Genel Nüfus Sayõmõ sonuçlarõna göre, Bölge’de imalat
sanayiinde çalõşanlarõn iktisaden faal nüfusa oranõ yüzde 3,5’dir. Aynõ oran, Türkiye
genelinde yüzde 12 civarõndadõr4.
İmalat sanayiinin GSYİH içindeki payõ 1987-1994 yõllarõ arasõnda Türkiye’de
yüzde 22-23 civarõnda iken, bu oran Bölge için yüzde 9-10 arasõndadõr5.
1992 yõlõ verilerine göre Bölge’de 10 ve üzeri işçi çalõştõran kamu ve özel sektör
imalat sanayii işletmelerinin Türkiye geneli içindeki payõ yüzde 2,3’dür. Ancak bu tanõma
giren imalat sanayii işletmelerindeki istihdamõn yüzde 78’i kamuya ait işletmelerde
sağlanmaktadõr6. Bu durum, Bölge’de gerçek anlamda bir özel sektör imalat sanayiinin
oluşmadõğõnõ göstermektedir. Aynõ tanõma giren imalat sanayii işletmelerinde Türkiye
geneli için ücretle çalõşan kişi başõna katma değer 254 milyon TL iken, bu rakam Bölge
için 135 milyon TL’dir. İşletmeler, özel ve kamu sektörü şeklinde ayrõldõğõnda ortaya
oldukça çarpõcõ sonuçlar çõkmaktadõr. Şöyle ki aynõ yõl için Türkiye genelinde ücretle
çalõşan kişi başõna katma değer 233 milyon TL iken, bu rakam Bölge’de 117 milyon
TL’dir. Başka bir deyişle Bölge’deki özel imalat sanayii işletmeleri Türkiye geneline
oranla yüzde 50 daha düşük verimlilik düzeyi ile çalõşmaktadõr.
4
DİE;İl ve Bölge İstatistikleri, 1994, Mart 1996, s.50.
DİE;İl ve Bölge İstatistikleri, 1994, Mart 1996.
6
DİE;İl ve Bölge İstatistikleri, 1994, Mart 1996.
5
134
Kamuya ait imalat sanayii işletmelerinde verimlilik farkõ çok daha büyüktür. Bu
işletmelerde ücretle çalõşanlar başõna katma değer, Türkiye genelinde 325 milyon TL iken
Bölge’de 140 milyon TL’dir. Bölge işletmeleri Türkiye genelindeki işletmelere göre yüzde
57 oranõnda daha düşük verimlilikle çalõşmaktadõr.
İmalat sanayii ile ilgili olarak buraya kadar verilen bilgiler, 10 ve daha fazla işçi
çalõştõran işletmelere ilişkindir. Bununla birlikte Bölge’de yer alan küçük ölçekli imalat
sanayii işletmelerinin yüzde 99’u 1 ile 9 işçi çalõştõran çok küçük ölçekli işletmelerdir7. Bu
işletmeler küçük ölçekli sanayii işletmeleri istihdamõnõn yüzde 70’ini karşõlamaktadõr.
Bunlarõn büyük bir bölümü zanaat düzeyinde faaliyet göstermektedir. Bu işletmelerin
sektörel dağõlõmõna ilişkin veriler, yoğunlaşmanõn bölgesel talebe yönelik üretim yapan
sektörlerde olduğunu göstermektedir. 1998 yõlõnda Bölge içinde yer alan Erzurum,
Erzincan, Kars, Ağrõ, Iğdõr ve Ardahan illerinde 1 ile 9 işçi çalõştõran 2200 işletme
arasõndan tesadüfi örnekleme ile seçilmiş 100 işletme üzerinde yapõlan bir araştõrma,
işletmelerin son derece düşük kapasite ile çalõştõğõnõ ortaya koymaktadõr8. İşletmelerin
yüzde 24’ü, yüzde 20’den, yüzde 64’ü, yüzde 40’tan daha düşük kapasite ile çalõşmaktadõr.
Aynõ araştõrmaya göre, düşük kapasite ile çalõşma nedenlerinin başõnda finansal sorunlar
gelmektedir. İşletmelerin yüzde 92’si finansal sorunlarõ düşük kapasite ile çalõşmanõn
birinci derecede öneme sahip nedeni olarak göstermiştir. Karşõlaşõlan finansal sorunlarõn
nedenleri arasõnda ilk üç sõrayõ, öz sermaye yetersizliği, kredi kullanma imkanlarõnõn sõnõrlõ
olmasõ ve kredi faizlerinin yüksekliği almaktadõr. Aynõ nedenler işletmelerin teknolojiyi
yenilemesi ve işletmeyi büyütmesi önündeki en önemli engelleri oluşturmaktadõr. Yine
aynõ araştõrmada, çok az sayõda işletmenin devlet yardõmlarõndan yararlanmakta olduğunu
saptamõştõr. Devlet yardõmlarõndan yararlanmama nedenleri arasõnda ilk üç sõrayõ, “teşvikli
kredilerden yararlanõlabileceği konusunda hiç ümidi olmama,” “teşvikli krediler
konusunda hiçbir bilgisi olmama” ve “devlet yardõmõ almanõn çok fazla bürokrasi
gerektirmesi” düşüncesi almaktadõr. Bölge imalat sanayiine ilişkin verilerin genel olarak
incelenmesi ve yapõlan araştõrma sonuçlarõ, bu sektörde mali yapõ ile ilgili son derece ciddi
dar boğazlarõn bulunduğunu ortaya koymaktadõr.
Bölge’de hizmetler sektörlerinde çalõşanlarõn, Türkiye hizmetler sektörü çalõşanlarõ
içindeki payõ 1990 yõlõ verilerine göre yüzde 6’dõr. 1994 yõlõ GSYİH verilerine göre
Türkiye genelinde hizmetler sektörünün toplam GSYİH içindeki payõ yüzde 50,9’dur. Aynõ
oran Bölge’de yüzde 62,9’dur. Ancak, devlet hizmetlerinin toplam GSYİH içindeki payõ
Türkiye genelinde yüzde 4,8 iken, Bölge için yüzde 12,3’tür. Diğer bir ifadeyle devlet
hizmetlerinin hizmetler sektöründe elde edilen GSYİH içindeki payõ, Türkiye genelinde
yüzde 9,4 iken, aynõ oran Bölge için yüzde 20 civarõndadõr. Bu durum, bölgesel hizmetler
sektörünün gelişmişlik düzeyinin Türkiye ortalamasõnõn gerisinde olduğunu, buna karşõlõk
Bölge’de hizmetler sektörünün GSYİH içindeki payõnõn büyüklüğünün devlet
hizmetlerinden kaynaklandõğõnõ ortaya koymaktadõr.
7
KOSGEB;Doğu Anadolu Bölgesi’ndeki Küçük ve Orta Ölçekli Sanayii İşletmeleri Profili, Ankara 1997.
Erol Çakmak, “Doğu Anadolu’da KOBİ’ler:Sorunlar ve Beklentiler. Bölgesel Kalkõnmada KOBİ’ler ve Girişimciliğin Önemi”.
Seminer, Erzurum, Atatürk Üniversitesi, Tosyöv ve Konrad Adenauer Vakfõ., 16 Mayõs 1998.
8
135
Bununla birlikte, Bölge’de gerçekleştirilmekte olan turizm yatõrõmlarõnõn hizmetler
sektörünün gelişmesine büyük katkõ sağlayacağõ söylenebilir.
Veriler, hizmetler sektörü içinde yer alan mali kuruluşlar açõsõndan incelendiğinde
1994 yõlõ için sektörel paylarõn Türkiye genelinde yüzde 2,6, Bölge’de ise yüzde 1,3
olduğu görülmektedir.
Mali yapõ ve bankacõlõk ile ilgili sorunlar açõsõndan Bölge’deki özel sektör hizmet
işletmelerinin de en az tarõm ve küçük imalat sanayii işletmeleri kadar sorunlarla karşõ
karşõya kaldõğõ söylenebilir. Bölgesel talebe aşõrõ ölçüde bağõmlõ olan bu işletmeler, hiç
kuşkusuz bölgesel ekonominin diğer sektörlerindeki olumsuzluklardan soyutlanamaz.
Bölgesel ekonominin tüm sektörlerinde mali dar boğazlarõn boyutlarõnõn
belirlenebilmesi, kamusal gelir ve giderlerle, bankacõlõk verilerinin daha ayrõntõlõ olarak
incelenmesini gerektirmektedir. Özellikle sermaye birikimi yetersizliğinin ve Bölge’den
Bölge dõşõna sermaye göçünün nedenlerinin analiz edilmesi gerekir. Bölge’nin istihdam
açõsõndan en büyük fakat en sorunlu sektörü olan tarõm sektöründe uygulanacak bölgesel
politikalarõn Türkiye geneli için uygulanan politikalardan farklõlõklar içermesi zorunludur.
Bu zorunluluk, bölgesel tarõm işletmelerinin görece daha küçük ölçekli olmasõ ve tarõmsal
üretimdeki daha düşük verimlilik düzeyi yanõnda, üretimin pazara yönelik olmamasõ ve
endüstriyel bitki üretiminin yok denecek boyutlarda olmasõndan kaynaklanmaktadõr.
Nitekim Bölge, tarõmsal üretiminin yapõsõ gereği destekleme alõmlarõndan yararlanamadõğõ
gibi, tarõmsal sübvansiyonlarõn kullanõmõ da son derece düşüktür.
Bölge’deki imalat sanayii ve hizmet işletmelerinin bölgesel talebe aşõrõ bağõmlõlõğõ,
bölgesel talebin ise uzun yõllar devam eden işgücü ve sermaye göçü ve yaygõn işsizlikten
ötürü gerileme içinde olmasõ, bu işletmelerin sermaye birikimi oluşturmasõnõ ve sürekli
biçimde gelişen ulusal firmalarla kendi bölgesinde rekabet gücünü ortadan kaldõrmaktadõr.
Kişi başõna gelirin düşük olmasõ yanõnda, hane halkõ içinde çalõşan fert sayõsõnõn
Türkiye geneline oranla daha az olmasõ, gelir getiren fert başõna ortalama hane halkõ
gelirinin de düşük olmasõna neden olmaktadõr. Bu durum, bölgesel tasarrufun yetersiz
olmasõna yol açacağõ gibi, bölgesel ekonominin ihtiyaç duyduğu sermaye birikiminin içsel
kaynaklardan temin edilemeyeceği konusunda güçlü bulgu sağlamaktadõr.
5.1.2. Vergi Gelir ve Giderlerinin Merkezi ve Mahalli Bazda Analizi
Vergi gelirlerinin merkezi ve mahalli bazda analizi, Bölge ve Bölge illerinin genel
ekonomik yapõsõ hakkõnda temel bazõ bilgiler sağlayacaktõr. Bu konudaki analizlerde
bölgeler arasõsõnda anlamlõ karşõlaştõrmalar yapõlabilmesi için, gerçekleşmelerin kişi başõna
değerler cinsinden ifade edilmesi yararlõ olacaktõr. Ayrõca, dönem boyunca Türkiye geneli
ve bölgeler açõsõndan eğilimin gözlenebilmesi için tüm değerler 1990 yõllõ fiyatlarõyla ifade
edilecektir.
136
Vergi gelirlerinin merkezi bazda analizi, genel bütçe vergi gelirlerine
dayanmaktadõr. Vergi türlerinin dağõlõmõ, dönemin tamamõ için bilgi verici olacağõ
düşüncesiyle sadece 1996 yõlõ için verilmektedir.
5.1.2.1. Genel Bütçe Vergi Gelirleri
Tablo 5.1.1: Bölgeler İtibarõyla Kişi Başõna Genel Bütçe Vergi Gelirleri*
(Bin TL)
BÖLGELER
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
552,6
569,4
608,1
705,0
663,0
587,7
609,3
604,9
AKDENİZ
171,8
179,3
194,7
213,9
200,3
157,0
158,1
175,9
D.ANADOLU
762,0
820,1
847,7
923,2
966,7
923,9
998,4
1.058,3
EGE
197,5
196,0
205,2
210,4
210,8
170,3
169,1
189,8
G.D.ANAD.
1.019,2
1.074,2
1.110,5
1.134,3
1.258,9
1.039,3
1.047,7
1.205,3
İÇ ANAD.
345,5
404,0
429,9
475,5
440,1
374,1
398,0
411,1
KARADENİZ
2.105,6
2.250,3
2.362,0
2.675,6
2.800,1
2.597,4
2.931,6
3.218,8
MARMARA
TÜRKİYE
935,9
996,2
1.048,7
1.165,3
1.218,4
1.105,2
1.213,7
1.334,4
Kaynak: Maliye Bakanlõğõ, Muhasebat Genel Müdürlüğü Kamu Hesaplarõ Yõllõğõ, Muhtelif Yõllar.
* Kişi başõna genel bütçe vergi gelirleri ve giderlerine ilişkin bu ve izleyen tablolar kaynakta yer alan il
tablolarõ bölgeselleştirilerek ve 1990 fiyatlarõyla deflate edilerek oluşturulmuş tablolarõn, yõl ortasõ nüfus
tahminlerine bölünmesiyle hesaplanmõştõr. (Bkz. Ek Tablolar)
Bölge, kişi başõna vergi gelirlerinin en düşük olduğu bölge konumundadõr.
Bölge’de 1990 yõlõnda gerçekleşen vergi gelirleri dönem boyunca kayda değer bir artõş
göstermemiştir. Aynõ miktar, Marmara Bölgesi’nde bölgenin yaklaşõk olarak 12 ile 18 katõ
büyüklükte gerçekleşmiştir. Türkiye ortalamasõ ise, Bölge’den 5 ile 7 kat daha yüksektir.
Bölgesel veriler dönem boyunca incelendiğinde, Marmara ve Ege bölgelerinde genel
olarak bir artõş, Bölge’de ve Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde ise genel olarak bir düşüş
eğilimi gözlenmektedir.
Bu konudaki grafik, vergi gelirlerinin en düşük ve en yüksek olduğu iki bölge
arasõndaki büyük farkõ açõkça ortaya koymaktadõr
137
Grafik 5.1.1: Bölgeler İtibarõyla Kişi Başõna Vergi Gelirleri
3500
3000
2500
VERGİ
GELİRLERİ
2000
1500
1000
500
0
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
YILLAR
D.ANADOLU
MARMARA
TÜRKİYE
Tablo 5.1.2: Bölge İlleri İtibarõyla Kişi Başõna Genel Bütçe Vergi Gelirleri
İLLER
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
84,7
81,9
93,1
102,5
104,2
89,9
81,8
AĞRI
0,0
0,0
81,4
93,6
98,8
79,3
96,5
ARDAHAN
110,4
113,7
132,2
141,0
135,2
101,1
105,7
BAYBURT
88,3
87,8
99,8
112,4
106,5
82,5
96,3
BİNGÖL
106,0
105,4
122,4
128,9
126,0
89,9
85,1
BİTLİS
327,2
345,1
371,8
416,1
368,1
273,6
263,4
ELAZIĞ
220,6
237,8
168,8
231,7
247,5
211,6
208,1
ERZİNCAN
221,6
249,0
272,4
290,7
270,5
215,5
202,6
ERZURUM
136,4
123,6
132,2
141,1
142,1
106,8
111,4
GÜMÜŞHANE
92,8
111,4
128,6
156,4
118,3
83,1
101,7
HAKKARİ
0,0
0,0
88,9
109,7
102,5
95,3
119,6
IĞDIR
217,2
207,3
152,3
158,3
157,1
119,3
135,9
KARS
262,1
262,1
300,8
327,6
305,0
241,3
246,8
MALATYA
85,0
85,0
98,3
106,3
84,1
64,3
65,2
MUŞ
149,7
153,9
181,0
238,2
205,3
162,8
197,0
TUNCELİ
142,8
153,0
167,4
164,6
162,2
126,8
128,7
VAN
BÖLGE
171,8
179,3
194,7
213,9
200,3
157,0
158,1
(Bin TL)
1997
98,3
123,0
114,8
105,0
86,1
289,0
223,8
213,8
120,5
121,5
168,8
147,7
268,6
73,2
247,3
155,4
175,9
Bölge illerine ilişkin veriler incelendiğinde, Elazõğ, Erzincan, Erzurum, Kars ve
Malatya illeri dõşõndaki tüm iller genel olarak, Bölge ortalamasõnõn altõnda bir seyir
izlemektedirler. Bu iller arasõnda özellikle Ağrõ, Muş, ve Bingöl’de kişi başõna genel bütçe
vergi gelirleri oldukça düşük düzeylerdedir. Bu iller, yõllara göre Türkiye ortalamalarõnõn
10 ile 19 kat altõnda kalmaktadõrlar. Bölge ortalamasõ ile en yüksek ve en düşük değerlere
sahip Elazõğ ve Muş illerini içeren grafik, Bölge içinde de gelişmişlik farklarõnõn boyutunu
bir ölçüde yansõtmaktadõr.
138
Grafik 5.1.2: Bölge İllerine Göre Vergi Gelirleri
450
400
350
300
VERGİ
250
GELİRLERİ
200
150
100
50
0
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
YILLAR
ELAZIĞ
MUŞ
BÖLGE
5.1.2.2. Genel Bütçe Vergi Gelirlerinin Türleri
Bölge, Türkiye’de elde edilen toplam vergi gelirlerinin çok küçük bir bölümünü
karşõlamaktadõr. Örneğin 1996 yõlõnda Bölge’nin genel bütçe vergi gelirleri içindeki payõ
sadece yüzde 1,2 düzeyindedir (Ek Tablo13). Vergi türleri itibarõyla Bölge’nin payõ
incelendiğinde, daha çarpõcõ sonuçlar elde edilmektedir. Örneğin, gelir vergisinde bu oran
yüzde 2,8 iken, kurumlar vergisinde yüzde 0,3, mal ve hizmet vergilerinde yüzde 0,6 ve dõş
ticaret vergilerinde yüzde 0,1’dir.
Bölge’nin gelir vergisi toplamõ içindeki payõnõn, ortalamadan daha yüksek olmasõ,
toplanan vergilerin büyük bir bölümünün, ücretlilerden kesilen vergilerden
oluşmasõndandõr.
(Yüzde )
Toplam
BÖLGELER Gelir Vergisi
Kurumlar
Mal ve
Dõş Tic.
Diğer
Vergisi
Hizmet Ver.
Vergileri
AKDENİZ
41
7
27
23
2
D.ANADOLU
70
2
23
2
3
EGE
35
10
34
19
1
G.D.ANAD.
56
4
34
3
3
İÇ ANAD.
40
14
40
5
2
KARADENİZ
54
4
27
13
2
MARMARA
23
8
51
17
1
TÜRKİYE
30
9
44
15
1
100
100
100
100
100
100
100
100
Öte yandan vergi türlerinin kendi içindeki dağõlõmõ incelendiğinde, Bölge’de elde
edilen vergi gelirlerinin yüzde 70’inin gelir, yüzde 23’ünün ise mal ve hizmet
vergilerinden oluştuğu görülmektedir. Bölgesel vergi gelirleri içinde kurumlar vergisi ve
139
dõş ticaret vergilerinin payõ sadece yüzde 2’dir. Vergi gelirlerinin yüzde 70 gibi oldukça
yüksek bir bölümünün gelir vergisinden elde edilmesi, bir yandan yüksek personel
harcamalarõnõn doğal sonucu iken, diğer yandan kurumlar vergisi oranõnõn düşüklüğü,
Bölge’de şirketleşme eğiliminin çok düşük düzeyde olduğu gerçeğini yansõtmaktadõr. Dõş
ticaret vergilerinin düşüklüğü ise, Bölge’nin dõş pazarlara açõlamadõğõnõn bir göstergesidir.
Ayrõca mal ve hizmetten alõnan vergilerin, diğer bölgelerle karşõlaştõrõldõğõnda yüzde 23
gibi düşük bir düzeyde olmasõ, Bölge’de üretilen mal ve hizmetlere yapõlan harcamalarõn
düşük olmasõndan kaynaklanmaktadõr. Bu da, bir anlamda, Bölge dõşõna sermaye transferi
olarak değerlendirilebilir. Yani, Bölge halkõnõn Bölge dõşõnda harcama yapma eğilimi diğer
bölgelere oranla daha yüksektir.
Grafik 5.1.3: Türlerine Göre Vergi Gelirleri
0.7
0.6
0.5
0.4
YÜZDELER
0.3
0.2
0.1
0
Gelir Vergisi
Kurumlar Vergisi
Mal ve Hizmet Ver.
VERGİ TÜRLERİ
D.ANADOLU
MARMARA
140
Dõş Tic. Vergileri
Diğer
TÜRKİYE
İLLER
(Yüzde)
Toplam
Gelir Vergisi
Kurumlar
Mal ve
Dõş Tic.
Diğer
Vergisi
Hizmet Ver.
Vergileri
AĞRI
56,5
0,3
19,6
21
3
BİNGÖL
75,3
0,8
21,3
0
3
BİTLİS
78,2
0,7
16,6
0
4
ELAZIĞ
72,7
2,1
22,4
0
3
ERZİNCAN
74,2
1,4
21,3
0
3
ERZURUM
70,4
2,8
24,3
0,1
2
GÜMÜŞHANE
68,2
0,9
26,4
0
5
HAKKARİ
63,2
0,6
16,4
17,9
2
KARS
67,5
1,6
23,9
4
3
MALATYA
68,4
3
26,6
0
2
MUŞ
78,8
0,4
17
0
4
TUNCELİ
77,5
1
20,3
0
1
VAN
70,4
1,3
23,6
0,2
5
BAYBURT
67,7
0,9
26,7
0
5
ARDAHAN
70,5
0,2
26,2
0
3
IĞDIR
62,5
1,8
30,9
1,4
3
BÖLGE
70,2
1,9
23,5
1,5
3
100
100
100
100
100
100
100
100
100
100
100
100
100
100
100
100
100
Bölge illeri itibarõyla vergi türlerinin dağõlõmõ incelendiğinde, Bölge’nin görece geri
olan illerinde, gelir vergisinin toplam vergi gelirleri içindeki payõnõn, Bölge ortalamasõnõn
genellikle üzerinde olduğu görülmektedir. Kurumlar vergisi oranlarõnõn yüksek olduğu
iller, aynõ zamanda görece gelişmiş illerdir. Örneğin bu oranõn en yüksek olduğu iller,
sõrasõyla yüzde 3,0 ile Malatya, yüzde 2,8 ile Erzurum ve yüzde 2,1 ile Elazõğ’dõr.
Aynõ illerde toplam vergi gelirleri içinde mal ve hizmet vergilerinin göreceli
yüksekliği dikkat çekmektedir. Bu durum, bu üç ilin Bölge’nin gelişmiş ticaret merkezleri
konumunda olmalarõndan kaynaklanmaktadõr. Öte yandan, Bölge’nin sõnõr kapõsõ
niteliğindeki illerinde dõş ticaretten alõnan vergilerin toplam vergi gelirleri içindeki payõ,
doğal olarak yüksektir. Bu payõn en yüksek olduğu iller, sõrasõyla yüzde 21 ile Ağrõ, ve
yüzde 18 ile Hakkari’dir.
5.1.2.3. Genel Bütçe Harcamalarõ
Vergi gelirlerinin Bölge’ye, merkezi hükümetin hizmet ve yatõrõmlarõ şeklinde
dönüş oranõnõn tespiti, genel bütçe harcamalarõnõn türleri itibarõyla gerçekleşmelerine
ilişkin verilerin incelenmesini gerektirmektedir. Bu amaçla, önce genel bütçe giderleri
1990 fiyatlarõyla kişi başõna değerler cinsinden incelenecek, daha sonra genel bütçe
giderlerinin ayrõntõlarõna girilecektir.
Bölgeler itibarõyla kişi başõna genel bütçe giderlerini gösteren Tablo 5.1.5
incelendiğinde, Akdeniz bölgesinin en düşük, Bölge’nin en yüksek değerlere sahip olduğu
141
anlaşõlmaktadõr. Bölge’nin tüm dönem boyunca Türkiye ortalamasõnõn üzerinde kişi başõna
bütçe gideri sağladõğõ görülmektedir. Ancak, Türkiye geneline ilişkin veriler, bölgelere
dağõtõlamayan “Merkez” giderlerini de içerdiğinden, Bölge’nin diğer bölgelerle
karşõlaştõrõlmasõ daha anlamlõ olacaktõr. Nitekim tüm dönem incelendiğinde, Bölge’nin en
yüksek kişi başõna genel bütçe gideri sağlayan bölge olduğu anlaşõlmaktadõr. Ancak, Bölge
nüfusunun artõş hõzõnõn düşüklüğü ve çeşitli nedenlerle personel harcamalarõnõn Türkiye
ortalamasõnõn çok üzerinde olmasõ bu sonucu ortaya çõkarmaktadõr.
Bu konudaki grafik, Akdeniz ve Marmara bölgeleri ile Bölge’de dönem boyunca
genel bütçe giderlerinden alõnan payõn seyrini göstermektedir.
Tablo 5.1.5: Bölgeler İtibarõyla Kişi Başõna Genel Bütçe Giderleri
BÖLGELER
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
450,6
430,7
473
510,9
377,4
338,2
371,4
AKDENİZ
615,7
669,2
758,5
827,4
687,1
596,6
641,5
D.ANADOLU
521,9
545,2
600,4
626,1
489,1
459,2
492,6
EGE
471,9
529,9
601
644,3
538,7
439,6
459,2
G.D.ANAD.
606,9
656,9
709,8
772,7
580,9
535,4
593,3
İÇ ANAD.
424,9
451,6
501,5
545,5
406,1
367,9
423,3
KARADENİZ
596,5
636,9
682,7
705,9
542
517
522,5
MARMARA
TÜRKİYE
536,7
569,9
624,9
666,3
516,2
470,5
503,6
(Bin TL)
1997
441,1
736,9
578,9
533,3
722,1
504,2
596,7
591
Grafik 5.1.4: Bölgeler İtibarõyla Kişi Başõna Genel Bütçe Giderleri
900
800
700
600
500
BÜTÇE
GİDERLERİ
400
300
200
100
0
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
YILLAR
AKDENİZ
D.ANADOLU
142
MARMARA
Tablo 5.1.6: Bölge İlleri İtibarõyla Kişi Başõna Genel Bütçe Giderleri
İLLER
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
(Bin TL)
1997
448,4
473,9
536,2
565,3
513,4
454,5
511,4
561,9
AĞRI
0
0
518
754,5
664,4
611,8
711,2
893,1
ARDAHAN
521,9
634,1
706,4
756,7
531
460,5
468,9
586,4
BAYBURT
670,5
753,7
915,3
1.073,0
983
831,2
900,7
1.067,5
BİNGÖL
530,1
614,3
744,8
851,8
732
612,2
614,7
649,5
BİTLİS
704,5
776,7
851
924,4
778,6
677
675,4
745,2
ELAZIĞ
721,8
758
914,1
999,9
722,2
638,6
700,1
792,8
ERZİNCAN
613,1
689,6
730,3
738,8
604,9
577,7
634,8
713,5
ERZURUM
668,9
644,8
707,9
756,2
504,5
432,6
481
546,4
GÜMÜŞHANE
1.275,5
1.310,2
1.527,5
1.739,4
1.571,2
1.222,8
1.269,9
1.502,0
HAKKARİ
0
0
355,6
556,1
525,5
507,4
680,5
881,1
IĞDIR
989
1.031,2
816,1
808,7
758,5
630,8
625,6
714,4
KARS
603,9
638,5
694,4
726,1
527,6
463,5
520,7
604
MALATYA
483,3
519,4
593,6
658
517,6
436,5
458,4
529,8
MUŞ
1.115,4
1.293,9
1.682,8
2.109,3
1.989,0
1.860,5
2.173,4
2.696,6
TUNCELİ
544,4
607,2
678,6
724,2
596,7
495
527,2
619,1
VAN
BÖLGE
615,7
669,2
758,5
827,4
687,1
596,6
641,5
736,9
Grafik 5.1.5: Bölge İlleri İtibarõyla Kişi Başõna Genel Bütçe Giderleri
3000
2500
B
Ü
T
Ç
E
G
İ
D
E
R
L
E
R
İ
2000
1500
1000
500
0
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
YILLAR
AĞRI
TUNCELİ
BÖLGE
Genel bütçe giderlerinin Bölge illeri dağõlõmõnõ içeren tablo, Tunceli, Hakkari ve
Bingöl illerinde dönem boyunca Bölge ortalamasõndan daha yüksek düzeylerde genel bütçe
gideri yapõldõğõnõ göstermektedir. Aynõ dönemde en düşük bütçe giderleri ise, Ağrõ ve Muş
143
illeri için yapõlmõştõr. Bölge illeri arasõnda genel bütçe giderleri açõsõndan ortaya çõkan
farklõlõğõn nereden kaynaklandõğõ, gider türlerinin incelenmesinden anlaşõlabilecektir.
Bölgeler itibarõyla vergi gelirlerinin toplam giderleri karşõlama oranõna ilişkin
veriler, Türkiye’de bölgeler arasõ gelişmişlik farklarõnõ açõkça ortaya koymaktadõr. Bu oran
Türkiye genelinde 1990-1997 dönemi için yüzde 65-80 civarõnda olup, özellikle 1994’ten
sonra genel bir düşüş eğilimi göstermektedir. Bölge için bu oran yüzde 25-30 civarõndadõr.
Oysa Marmara Bölgesi’nin vergi gelirleri, toplam giderlerinden yõllar itibarõyla 3,5 ile 5,5
kat daha yüksektir. Öte yandan, Akdeniz, Ege ve İç Anadolu bölgelerinde de vergi gelirleri
toplam giderleri aşmaktadõr.
Tablo 5.1.7: Bölgeler İtibarõyla Vergi Gelirlerinin Toplam Giderleri Karşõlama Oranõ
BÖLGELER
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
AKDENİZ
123
132
129
138
176
174
164
D.ANADOLU
28
27
26
26
29
26
25
EGE
146
150
141
147
198
201
203
G.D.ANAD.
42
37
34
33
39
39
37
İÇ ANAD.
168
164
156
147
217
194
177
KARADENİZ
81
89
86
87
108
102
94
MARMARA
353
353
346
379
517
502
561
TÜRKİYE
79
74
78
67
80
74
65
Not: Türkiye ortalamasõ “Merkez”in giderleri de dahil edilerek hesaplanmõştõr.
1997
137
24
183
36
167
82
539
66
Bölge’de vergi gelirlerinin toplam giderleri karşõlama oranõ, Türkiye
ortalamasõndan 3, en gelişmiş bölge görünümündeki Marmara’dan 15 ile 20 kat daha
düşüktür. Ayrõca dikkat çekici bir başka nokta ise, aynõ oranõn Marmara Bölgesi’nde 1994
yõlõndan itibaren hõzlõ bir artõş göstermesidir.
Grafik 5.1.6: Bölgeler İtibarõyla Vergi Gelirlerinin Giderleri Karşõlama Oranõ
6
5
4
YÜZDE
3
2
1
0
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
YILLAR
D.ANADOLU
MARMARA
144
TÜRKİYE
Diğer yandan Güneydoğu Anadolu Bölgesi de genel olarak Bölge’den daha
yüksek karşõlama oranlarõna sahiptir. Bu verilere ilişkin grafik, sözü edilen bölgeler arasõ
gelişmişlik farklarõnõ daha çarpõcõ biçimde ortaya koymaktadõr.
Tablo 5.1.8: Bölge İlleri İtibarõyla Vergi Gelirlerinin Toplam Giderleri Karşõlama Oranõ
İLLER
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
AĞRI
19
17
17
18
20
20
16
18
ARDAHAN
16
12
15
13
14
14
BAYBURT
21
18
19
19
26
22
23
20
BİNGÖL
13
12
11
11
11
10
11
10
BİTLİS
20
17
16
15
17
15
14
13
ELAZIĞ
46
44
44
45
47
40
39
39
ERZİNCAN
31
31
19
23
34
33
30
28
ERZURUM
36
36
37
39
45
37
32
30
GÜMÜŞHANE
20
19
19
19
28
25
23
22
HAKKARİ
7
9
8
9
8
7
8
8
IĞDIR
25
20
20
19
18
19
KARS
22
20
19
20
21
19
22
21
MALATYA
43
41
43
45
58
52
47
45
MUŞ
18
16
17
16
16
15
14
14
TUNCELİ
13
12
11
11
10
9
9
9
VAN
26
25
25
23
27
26
24
25
BÖLGE
28
27
26
26
29
26
25
24
1998
28
26
21
10
13
39
29
31
23
11
22
21
43
14
9
27
26
Bölgeler itibarõyla vergi gelirlerinin toplam giderleri karşõlama oranõnõn, bölgeler
arasõ gelişmişlik farklarõnõ ortaya koymasõ kadar, Bölge illeri itibarõyla aynõ oranõn, iller
arasõndaki gelişmişlik farklarõnõ göstermesi de çarpõcõdõr. Bu oran Malatya’da dönem
içerisinde yüzde 41 ile 58, Elazõğ’da yüzde 39 ile 47 seviyelerinde iken, Hakkari’de yüzde
7 ile 11, Tunceli’de ise yüzde 9 ile 13 arasõndadõr. Bu, en düşük ve en yüksek karşõlama
oranõna sahip iller arasõnda 8 kata yakõn fark bulunduğunu ifade etmektedir.
Bölge’de yer alan iller içinde, genel bütçe harcamalarõnõn öteki kalemlerinde
olduğu gibi, diğer cari harcamalar kaleminde de, Tunceli ve Hakkari illerinin kişi başõna
değerleri oldukça yüksektir. Bu illere ait rakamlar, Bölge içinde en düşük değerlere sahip
Bayburt ve Muş gibi illerden, dönem içindeki bazõ yõllarda 8 kat daha yüksektir. Bölge
ortalamasõ yukarõda da değinildiği gibi zaman içerisinde yükselme eğilimi göstermektedir.
145
Tablo 5.1.9: Bölgeler İtibarõyla Kişi Başõna Genel Bütçe Yatõrõm Harcamalarõ
BÖLGELER
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
35,9
28,5
33,5
36,6
21,9
12,7
19,2
AKDENİZ
49,8
41,7
54,1
68,3
36,7
28,9
33,4
D.ANADOLU
31,9
27,4
33,7
39,0
23,3
16,5
24,1
EGE
37,2
42,5
45,3
47,7
33,8
19,2
23,3
G.D.ANAD.
37,6
35,2
42,0
45,1
29,9
26,2
35,0
İÇ ANAD.
29,6
26,1
34,7
36,7
24,8
19,1
30,2
KARADENİZ
32,6
30,0
35,5
38,6
21,8
19,7
22,8
MARMARA
TÜRKİYE
35,5
32,1
38,7
43,0
26,3
20,2
26,5
(Bin TL)
1997
28,7
52,8
30,2
39,7
50,7
49,5
30,2
38,8
Bölgeler itibarõyla kişi başõna genel bütçe yatõrõm harcamalarõ tablosu, en yüksek
yatõrõm harcamasõ değerinin Bölge’de gerçekleştiğini göstermektedir. Bölge’deki yatõrõm
harcamasõ bazõ yõllarda Türkiye ortalamasõndan yüzde 70 daha fazla çõkmaktadõr. Aynõ
rakamlar, Ege, Akdeniz ve son iki yõl hariç Karadeniz Bölgeleri’nde çoğunlukla
ortalamanõn altõnda kalmaktadõr. Kişi başõna yatõrõm harcamalarõ, Bölge’den sonra en
yüksek Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde gerçekleşmiştir. Bir bütün olarak
değerlendirildiğinde, yatõrõm harcamalarõnõn düzenli bir seyir izlemediği ve yõllar içinde
dalgalanmalar gösterdiği görülmektedir.
Grafik 5.1.7: Bölgeler İtibarõyla Kişi Başõna Genel Bütçe Yatõrõm Harcamalarõ
70
60
50
H
A
R
C
A
M
A
L
A
R
40
30
20
10
0
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
YILLAR
AKDENİZ
D.ANADOLU
146
TÜRKİYE
Tablo 5.1.10: Bölge İlleri İtibarõyla Kişi Başõna Genel Bütçe Yatõrõm Harcamalarõ
İLLER
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
34,3
28,7
36,6
43,2
24,2
24,0
22,4
AĞRI
4,5
61,0
48,7
52,0
80,9
ARDAHAN
60,2
83,8
149,6
157,6
86,5
57,4
37,9
BAYBURT
80,3
68,3
62,2
90,4
54,5
47,2
64,6
BİNGÖL
57,6
74,5
93,6
135,3
60,4
38,2
46,1
BİTLİS
30,1
28,9
32,3
37,9
30,6
18,8
13,7
ELAZIĞ
100,3
73,2
148,3
136,4
47,7
39,7
49,1
ERZİNCAN
40,1
33,9
41,4
46,9
29,1
24,9
30,0
ERZURUM
97,4
57,9
69,4
74,6
32,5
23,7
43,0
GÜMÜŞHANE
92,8
81,0
88,3
170,9
73,8
72,7
44,6
HAKKARİ
9,9
59,3
54,5
62,8
92,1
IĞDIR
88,6
76,6
78,7
44,8
23,5
24,2
25,9
KARS
34,2
20,2
31,4
37,1
19,8
12,9
19,3
MALATYA
50,5
40,9
52,8
86,8
34,0
25,0
34,4
MUŞ
59,9
62,5
90,5
207,3
131,2
107,6
65,9
TUNCELİ
42,4
29,5
34,3
37,8
25,9
14,1
24,2
VAN
BÖLGE
49,8
41,7
54,1
68,3
36,7
28,9
33,4
(Bin TL)
1997
28,9
106,7
86,3
143,5
46,5
30,3
53,5
46,4
44,8
134,4
124,2
28,0
24,1
70,0
136,4
37,9
52,8
Bölge illeri içinde kişi başõna genel bütçe yatõrõm harcamalarõnda ilk sõralarda
Tunceli, Hakkari, Bayburt ve Erzincan illeri yer almaktadõr. Bu illerde yatõrõm harcamalarõ
bazõ yõllarda Bölge ortalamasõnõn 4 katõna kadar çõkmaktadõr. Yatõrõm harcamalarõnõn en
düşük düzeyde gerçekleştiği iller ise, Malatya, Van ve Elazõğ olmuştur.
Grafik 5.1.8: Bölge İlleri İtibarõyla Kişi Başõna Genel Bütçe Yatõrõm Harcamalarõ
250
200
H
A
150
R
C
A
M
A 100
L
A
R
50
0
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
YILLAR
MALATYA
TUNCELİ
147
BÖLGE
Yatõrõm harcamalarõ Türkiye geneli ve bölgeler için dönem içinde dalgalanmalar
gösterdiğinden bu durumun doğal sonucu olarak dalgalanmalar, Bölge illerine de
yansõmaktadõr.
Genel bütçe vergi gelirleri ve harcamalarõnõn mahalli bazda analizi, genel olarak
Bölge’de vergi gelirlerinin düşük olduğunu ortaya koymaktadõr. Buna karşõlõk genel bütçe
giderlerinin nispi olarak yüksek olduğu ve bu durumun özellikle personel harcamalarõndan
kaynaklandõğõ görülmektedir. Buna bağlõ olarak vergi gelirlerinin harcamalarõ karşõlama
oranõ da oldukça düşüktür. Vergi gelirlerinin türler itibarõyla incelenmesi, Bölge ekonomisi
hakkõnda çarpõcõ bazõ özellikleri de ortaya koymaktadõr. Bunlar, şirketleşme eğiliminin
düşüklüğü, stopaj şeklindeki gelir vergilerinin nispi yüksekliği, Bölge’de üretilen mal ve
hizmetlere yapõlan harcamalarõn düşüklüğü ve dõş pazarlara açõlamama şeklinde
özetlenebilir.
5.1.2.4. Mahalli İdarelerin Vergi Gelirleri
Mahalli bazda vergi gelirlerinin analizi, Bölge’deki mahalli idarelerin hizmet ve
yatõrõm kapasitesi hakkõnda fikir verecektir. Bu amaçla, Bölgeler ve Bölge illeri itibarõyla
belediye ve il özel idare vergi gelirleri ile giderlerine ilişkin veriler derlenerek, çeşitli
tablolar oluşturulmuştur. Vergi gelirleri, belediyelerin genel bütçe vergi tahsilatõndan
alõnan pay ile belediye vergileri ve harçlarõndan oluşmaktadõr. İl özel idarelerinin vergi
gelirleri ise, irat ve servet vergileri ile gider ve diğer vergilerden oluşmaktadõr.
Belediye ve il özel idarelerinin giderlerini, cari, yatõrõm ve transfer harcamalarõ
oluşturmaktadõr. Mahalli idarelerin gelir ve giderlerinde de tüm değerler, kişi başõna
terimlerle ifade edilmiştir. Ayrõca dönem içindeki gelişmelerin izlenebilmesi amacõyla
değerler, 1990 yõlõ fiyatlarõyla verilmiştir.
Tablo 5.1.11: Bölgeler İtibarõyla Kişi Başõna Belediye ve İl Özel İdareleri
Vergi Gelirleri*
BÖLGELER
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
(Bin TL)
1997
59,8
69,0
67,1
78,2
86,1
81,9
81,0
89,3
AKDENİZ
36,9
43,3
42,6
58,5
55,1
55,2
55,9
61,5
D.ANADOLU
83,1
63,8
79,9
96,2
102,3
100,6
106,0
121,0
EGE
29,8
33,2
45,0
45,3
42,4
47,0
55,9
58,7
G.D.ANAD.
106,4
107,9
102,9
119,3
116,0
124,7
119,3
128,2
İÇ ANAD.
52,3
51,7
51,0
59,7
65,3
62,6
63,8
72,2
KARADENİZ
145,8
150,9
142,6
162,9
177,3
171,8
172,9
175,4
MARMARA
TÜRKİYE
85,3
86,4
86,6
100,9
106,1
105,9
107,2
114,6
Kaynak: DİE, Kesin Hesaplar, Belediye ve İl Özel İdareleri ve Bütçeler
* Belediye ve İl Özel İdarelerine ilişkin gelir ve gider verileri 1990-1995 yõllarõnda “Kesin Hesaplar” dan,
1996-1997 yõllarõnda “Bütçeler” den alõnmõştõr.
Bölgeler itibarõyla kişi başõna belediye ve il özel idare vergi gelirleri, Bölge’de
Türkiye ortalamasõnõn tüm dönem boyunca altõnda seyretmektedir. 1990 yõlõ fiyatlarõyla
1990 yõlõnda Türkiye genelinde vergi geliri 85.300 TL iken, bu miktar Bölge’de 36.900
TL.’dõr. İzleyen yõllarda fark küçük ölçüde azalsa da, yaklaşõk olarak 2 kat düzeyinde
148
kalmaktadõr. Vergi gelirlerinin en yüksek olduğu bölge, Marmara Bölgesi’dir. Marmara
Bölgesinde vergi gelirleri Bölge’den 3 ile 4 kat daha yüksektir.
Grafik 5.1.9: Bölgeler İtibarõyla Kişi Başõna Belediye ve İl Özel İdareleri Vergi
Gelirleri
180
160
V
E
R
G
İ
G
E
L
İ
R
L
E
R
İ
140
120
100
80
60
40
20
0
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
YILLAR
D.ANADOLU
MARMARA
TÜRKİYE
İlgili grafik, Türkiye ortalamasõ ile Bölge ve Marmara Bölgesi’nde vergi
gelirlerinin dönem içindeki gelişimini sergilemektedir.
Tablo 5.1.12: Bölge İlleri İtibarõyla Kişi Başõna Belediye ve İl Özel İdareleri
Vergi Gelirleri
İLLER
AĞRI
BİNGÖL
BİTLİS
ELAZIĞ
ERZİNCAN
ERZURUM
GÜMÜŞHANE
HAKKARİ
KARS
MALATYA
MUŞ
TUNCELİ
VAN
BAYBURT
ARDAHAN
IĞDIR
BÖLGE
1990
24,8
31,3
37,8
57,2
49,9
40,5
48,6
23,6
74,1
34,6
15,2
34,9
33,0
46,9
0,0
0,0
36,9
1991
35,2
41,2
42,0
55,5
23,9
48,2
52,2
41,5
91,3
53,4
26,1
39,7
35,4
53,3
0,0
0,0
43,4
1992
34,2
40,2
40,2
49,2
68,5
43,8
69,5
34,2
69,3
47,9
25,3
70,5
32,1
55,9
0,0
0,0
42,7
1993
29,1
43,5
47,3
62,2
178,2
50,8
138,1
38,4
43,8
64,5
42,6
164,3
33,5
59,9
38,5
42,9
58,7
1994
28,0
43,8
38,2
68,6
143,1
59,0
140,1
29,8
39,9
59,1
30,6
130,2
35,5
51,7
33,6
44,4
55,2
1995
32,2
41,8
45,8
69,2
142,9
55,2
128,3
35,6
40,7
57,0
26,1
161,1
37,6
52,3
34,7
44,7
55,4
1996
27,1
42,8
42,8
72,1
151,0
64,4
116,7
48,6
43,3
48,1
40,9
131,5
35,8
46,6
40,0
41,6
56,0
(Bin TL)
1997
29,9
40,1
60,8
64,1
144,1
68,1
112,7
45,5
52,7
54,4
41,8
171,3
59,4
57,8
47,6
34,6
61,5
149
Grafik 5.1.10: Bölge İlleri İtibarõyla Belediye ve İl Özel İdareleri Vergi Gelirleri
80
70
60
V
E
R
G
İ
G
E
L
İ
R
L
E
R
İ
50
40
30
20
10
0
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
YILLAR
AĞRI
ELAZIĞ
BÖLGE
Bölge illeri itibarõyla kişi başõna belediye ve il özel idare vergi gelirlerine ilişkin
Tablo 5.1.12 incelendiğinde, tüm dönem boyunca sadece Elazõğ ilinin sürekli olarak Bölge
ortalamasõnõn üzerinde bir seyir izlediği görülmektedir. Bölge’nin görece az gelişmiş
illerinden, Ağrõ, Bingöl, Muş, Ardahan ve Iğdõr’õn dönem boyunca Bölge ortalamasõnõn
altõnda vergi geliri elde ettiği müşahade edilmektedir. Ayrõca, Erzurum, Tunceli ve
Gümüşhane illerinde 1993 yõlõndan sonra vergi gelirlerinde büyük artõşlar olduğu
gözlenmektedir.
5.1.2.5. Mahalli İdarelerin Harcamalarõ
Mahalli idarelerin harcamalarõna ilişkin verilerin incelenmesi, Bölge halkõnõn
yerel yönetim hizmetlerinden ne ölçüde yararlanabildiğini ortaya koymaktadõr.
Bölgeler itibarõyla belediye ve il özel idare giderleri türleri ayrõ ayrõ toplanõp,
1990 yõlõ fiyatlarõyla ifade edilerek, yõl ortasõ nüfus tahminlerine bölünmek suretiyle kişi
başõna gider türleri şeklinde Tablo 5.1.13’te verilmektedir.
Toplama ilişkin sütun incelendiği zaman, Türkiye toplamõnõn dönem içinde genel
bir artõş eğilimi gösterdiği görülmektedir. Reel olarak en yüksek gider 1993 yõlõnda
gerçekleşmiştir. Bu yõldan sonra tüm yõllarda gerçekleşme reel olarak 1993 yõlõnõn altõnda
kalmõştõr. Bölge’ye ilişkin toplam giderlerin Türkiye genelinin aksine belirgin bir artõş
seyri izlemediği ve bütün yõllarda Türkiye gider ortalamalarõnõn altõnda kaldõğõ açõkça
görülmektedir. Bazõ yõllarda fark 2 katõna yaklaşmaktadõr. Buna karşõlõk Marmara
Bölgesi’nde kişi başõna toplam giderlerin bütün yõllarda Türkiye ortalamasõnõn üzerinde
seyrettiği müşahade edilmektedir. Bölge, Marmara Bölgesi ile karşõlaştõrõldõğõnda, toplam
giderler arasõndaki farkõn dönem boyunca 2 ile 3 kat civarõnda seyrettiği görülmektedir.
150
Tablo 5.1.13: Bölgeler İtibarõyla Kişi Başõna Belediye ve Özel İdarelerin Gider
Türlerine Göre Dağõlõmõ
(Milyon TL)
1990
1991
1992
1993
BÖLGELER Cari Yatõr Tran Topl. Cari Yatõr Tran Topl. Cari Yatõr Tran Topl. Cari Yatõr Tran Topl.
63
AKDENİZ
48
D.ANADOLU
88
EGE
38
G.D.ANAD.
103
İÇ ANAD.
65
KARADENİZ
131
MARMARA
TÜRKİYE
86
34
33
36
24
58
28
44
39
14
10
19
9
35
15
49
26
112
91
143
71
197
108
223
151
80
51
77
38
111
70
122
87
41
37
36
26
70
33
57
46
19
12
12
9
52
21
62
33
141
100
126
73
233
124
241
166
95
50
89
55
117
73
122
93
44
42
61
30
94
38
71
59
28
12
25
12
63
18
72
40
168
104
174
96
274
128
265
192
101
71
107
64
144
86
144
111
59
54
58
38
117
48
99
75
27
18
37
16
125
21
69
53
187
143
202
118
386
155
312
239
1994
1995
1996
1997
BÖLGELER Cari Yatõr Tran Topl. Cari Yatõr Tran Topl. Cari Yatõr Tran Topl. Cari Yatõr Tran Topl.
84
39
35 157
78
42
26 146
61
55
44 161
66
42
44 153
AKDENİZ
57
35
15
107
55
36
12
103
49
22
25
96
50
25
26
101
D.ANADOLU
87
56
41 184
83
62
35 180
70
81
63 214
75 120
76 272
EGE
55
29
17 101
54
28
18 100
49
28
35 112
49
26
29 104
G.D.ANAD.
103
63 100 266 101
74
66 241
92
59
99 250
89
66
76 230
İÇ ANAD.
77
36
20 133
73
40
16 129
63
28
34 125
68
31
38 137
KARADENİZ
107
91
84 282 100
80 105 285
96
86 107 289
90 103 100 292
MARMARA
TÜRKİYE
87
57
53 197
83
58
50 191
74
58
68 200
74
68
64 206
Grafik, kişi başõna belediye ve il özel idare giderleri toplamõ bakõmõndan Türkiye
geneli ile Bölge ve Marmara Bölgesi’nin dönem boyunca izlediği seyri sergilemektedir.
Gider türlerine ilişkin veriler incelendiğinde, bütün dönem boyunca Bölge’de
gerçekleştirilen yatõrõm harcamalarõnõn Türkiye ortalamasõnõn altõnda seyrettiği
görülmektedir. Farkõn dönem boyunca giderek arttõğõ ve son yõllarda 3 kata ulaştõğõ
gözlenmektedir. Cari harcamalarda da Bölge rakamlarõ dönem boyunca Türkiye
ortalamasõnõn altõnda kalmaktadõr.
Bölge illeri itibarõyla belediye ve il özel idare giderlerinin toplamõna ilişkin veriler
incelendiğinde, Bölge’nin görece geri kalmõş illerinin genel olarak Bölge ortalamalarõnõn
altõnda kaldõğõ izlenmektedir. Örneğin; giderler toplamõna ilişkin verilere göre, Ağrõ ve
Muş illerinin toplam giderleri bütün dönem boyunca Bölge ortalamalarõnõn altõndadõr.
Buna karşõlõk Bölge’nin görece gelişmiş illerinden çoğunda toplam giderlerin genel olarak
Bölge ortalamalarõnõn üzerinde seyrettiği görülmektedir. Gider türlerine göre veriler de,
gider toplamõna benzer bir tablo sergilemektedir.
Kişi başõna değerler cinsinden belediye ve il özel idareleri gider türleri kendi
içinde incelendiğinde, cari harcamalarõn toplam giderlerin yaklaşõk olarak yarõsõnõ
oluşturduğu görülmektedir. Pay büyüklüğü itibarõyla cari harcamalarõ, yatõrõm harcamalarõ
izlemektedir.
151
Grafik 5.1.11: Bölgeler İtibarõyla Kişi Başõna Belediye ve Özel İdarelerin Gider
(Milyon TL)
350
300
250
G
İ 200
D
E
R 150
L
E
R
100
50
0
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
YILLAR
D.ANADOLU
MARMARA
TÜRKİYE
Tablo 5.1.14: Bölge İlleri İtibarõyla Kişi Başõna Belediye ve İl Özel İdarelerinin Gider
(Bin TL)
1990
1991
1992
1993
İLLER
Cari Yatõr Tran Topl. Cari Yatõr Tran Topl. Cari Yatõr Tran Topl. Cari Yatõr Tran Topl.
28
25
4
57 38
21
9
68 41
32
6
79 47
42
8
97
AĞRI
45
55
9 109 53
63
10 126 56
64
7 127 67
61
6 134
BİNGÖL
47
27
6
80 41
41
14
96 39
67
14 121 55
80
19 153
BİTLİS
70
24
20 113 70
31
19 120 67
32
14 113 84
37
17 139
ELAZIĞ
50
11 133 24
58
12
95 73
65
20 158 131 104
76 311
ERZİNCAN 72
48
32
8
88 68
26
12 107 58
30
13 101 96
43
26 165
ERZURUM
55
78
20 153 53
78
24 155 53
66
13 132 73 117
27 216
G.HANE
55
53
17 124 59
59
15 132 53
57
13 123 53
72
11 135
HAKKARİ
74
37
14 125 92
64
27 182 74
61
25 160 51
37
16 105
KARS
64
31
12 107 55
31
11
97 52
32
14
98 77
47
13 138
MALATYA
15
27
7
49 23
32
6
60 22
46
8
75 52
56
9 118
MUŞ
73
35
17 126 78
54
19 151 96
50
15 161 136 134
19 289
TUNCELİ
32
29
5
66 42
32
7
81 42
35
8
84 53
26
9
88
VAN
62
88
15 165 61 116
14 192 58 120
12 191 72 126
17 214
BAYBURT
45
41
11
97
ARDAHAN
47
43
10 100
IĞDIR
BÖLGE
48
33
10
91 51
38
12 101 50
42
12 104 72
54
18 143
152
Tablo 5.1.14: Bölge İlleri İtibarõyla Kişi Başõna Belediye ve İl Özel İdarelerinin Gider
Türlerine Göre Dağõlõmõ (Devam)
(Bin TL)
1994
1995
1996
1997
İLLER
Cari Yatõr Tran Topl. Cari Yatõr Tran Topl. Cari Yatõr Tran Topl. Cari Yatõr Tran Topl.
39
21
5
65 35
24
5
65
25
9
15
49 29
10
13
52
AĞRI
55
43
14 112 49
76
11 136
38
18
15
71 48
14
16
79
BİNGÖL
41
52
11 105 45
37
8
91
43
16
21
80 43
17
25
85
BİTLİS
75
28
15 118 70
24
9 103
68
23
22 114 66
28
22 116
ELAZIĞ
59
57
53 169 100
93
34 227
77
60
57 194 96
50
51 196
ERZİNCAN
79
24
18 121 75
26
14 115
64
19
39 121 62
17
34 114
ERZURUM
76
70
27 174 65
69
28 162
62
62
41 165 63
67
35 165
G.HANE
47
65
7 119 38
82
14 134
53
18
28
99 51
17
27
95
HAKKARİ
45
19
11
75 46
25
14
85
39
19
24
82 43
8
33
83
KARS
64
41
14 118 58
26
9
94
50
20
21
91 34
30
30
95
MALATYA
38
30
7
74 26
19
5
50
35
20
19
75 35
20
18
73
MUŞ
115
90
30 235 128
79
52 259 110
46
54 209 146
97
45 288
TUNCELİ
45
19
9
73 40
14
9
63
32
15
15
62 42
28
17
88
VAN
57
61
27 144 60
57
15 132
42
35
27 104 46
46
29 121
BAYBURT
36
48
7
91 44
53
6 102
41
21
18
80 43
26
26
95
ARDAHAN
42
37
14
92 42
50
18 111
37
28
21
86 33
20
18
70
IĞDIR
BÖLGE
57
35
15 108 55
36
12 104
49
22
25
96 50
25
26 101
Mahalli idarelerin gelir ve giderlerinin genel olarak incelenmesi, Bölge’nin kişi
başõna gelirler açõsõndan en geri bölge olduğu, buna bağlõ olarak, belediye ve il özel
idarelerinin hizmet ve yatõrõm harcamalarõndan görece en düşük yapõ alan bölge olduğu
görülmektedir.
5.1.3. Bankacõlõk Hizmetleri
5.1.3.1. Genel
Türkiye'de bankacõlõk sistemi Merkez Bankasõ, kamu ve özel ticari bankalar,
kalkõnma ve yatõrõm bankalarõ ve yabancõ bankalardan oluşmaktadõr. Türk mali sisteminde
önemli bir yere sahip olan bankacõlõk sektörü, özellikle 1980'li yõllarda ekonomide serbest
piyasa mekanizmasõnõn işlerlik kazanmasõ ve mali piyasalarõn serbestleşmesine yönelik
düzenlemeler yapõlmasõ ile mali sistemin büyümesi ve gelişmesinde büyük rol oynamõştõr.
1980 sonrasõ dönemde sektöre yerli ya da yabancõ yeni bankalarõn girişine izin
verilmesi ve faiz oranlarõnõn serbest bõrakõlmasõ rekabetin önünü açmõştõr. Artan rekabet,
klasik "mevduat toplayan" banka anlayõşõnõn terk edilmesine, hem kaynak hem de plasman
çeşitliliğinin önem kazandõğõ bir bankacõlõk anlayõşõnõn benimsenmesine neden olmuştur.
Banka müşterilerine tüketici kredileri, kredi kartlarõ, döviz tevdiat hesaplarõ, leasing,
factoring, fortfaiting, swap, forward, future, option, otomatik vezne makinalarõ, satõş
noktasõ terminalleri gibi yeni ürün ve hizmetler sunulmuş, bilgisayar sistemleri ve diğer
teknolojik yeniliklerden yararlanõlmasõ ve personel eğitimine önem verilmesi sonucu
sektörde verimlilik artmõştõr. Çok şubeli bankacõlõk anlayõşõ az şubeli bankacõlõk anlayõşõna
153
dönüşmüştür. Bankalar, finansal işlemlerde uzmanlaşmalarõnõn yanõnda pazarlamada da
uzmanlaşmõş, müşteri tatminini öne çõkarmõşlardõr. Günümüzde bankalar, bankacõlõk
işlemlerini müşterinin ayağõna kadar götürmüşlerdir.
Ekonomideki liberalleşmenin sonucunda yavaş yavaş hareketlenen sermaye
piyasalarõnda da bankalarõn egemenliği söz konusudur. İstanbul Menkul Kõymetler
Borsasõ’nda gerçekleştirilen işlemlerde bankalarõn aracõ kurumlar vasõtasõyla sahip olduğu
ağõrlõğõn yanõ sõra, yatõrõm fonlarõ, yatõrõm ortaklõklarõ, sigorta şirketleri gibi sermaye
piyasasõna uzun vadeli fon arz etme görevini gerçekleştirecek kurumsal yatõrõmcõlar
arasõnda da bankalarõn önemli bir yeri vardõr.
1980’de ekonomide yaşanan değişimle birlikte bankalarõn sayõsõnda ve çeşidinde de
önemli artõşlar gerçekleşmiştir (Tablo 5.21). 1997 yõlõnda Türkiye’de mevcut olan
bankalar hakkõnda temel bilgiler içermektedir. Kuruluş sayõsõ itibarõyla özel sermayeli
bankalar ilk sõrayõ almaktadõr. Bununla beraber yabancõ sermayeli bankalar, şube sayõsõ
bakõmõndan yüzde 1,7 ve personel sayõsõ bakõmõndan da yüzde 2,5 ile Türkiye'deki
bankacõlõk sektöründe halen çok küçük bir paya sahip bulunmaktadõr.
Tablo 5.1.15: Türkiye'de Bankacõlõk Hizmetleri (1997)
Banka Türleri
Özel Sermayeli Bank.
Mahalli Bank.
Kamusal Sermayeli Bank.
Yabancõ Sermayeli Bank.
Kalkõnma ve Yatõrõm Bank.
TOPLAM
Kuruluş Sayõsõ
Şube Sayõsõ
Personel Sayõsõ
36
3.764
5
2.915
18
116
13
24
72
6.819
Kaynak: Türkiye Bankalar Birliği (TBB), Bankalarõmõz, Mayõs 1998.
76.601
69.218
3.799
5.246
154.864
Bölgeler itibarõyla bankacõlõk hizmetleri incelendiğinde Türkiye genelinde 6798
banka şubesi var iken, Bölge’de toplam banka şubesi sayõsõ 330’dur. Bu, Türkiye
toplamõnõn yüzde 4’üne eşittir. Bölge’deki banka şubelerinin yüzde 72’si kamusal
sermayeli bankalara aittir. Aynõ oran Türkiye genelinde yüzde 43’tür.
Tablo 5.1.16: Bölgeler İtibarõyla Bankacõlõk Hizmetleri (1997)
BÖLGELER
AKDENİZ
DOĞU ANAD.
EGE
G.D.ANAD.
İÇ ANAD.
KARADENİZ
MARMARA
TÜRKİYE*
Toplam Şube
Sayõlarõ
679
331
1.158
264
1.132
713
2.521
6.798
Özel
Sermayeli
364
93
629
107
534
278
1.749
3.754
Kamusal
Sermayeli
304
237
505
154
578
431
695
2.904
Yabancõ
Sermayeli
10
1
21
1
16
3
64
116
Kalk. ve
Yatõrõm
1
0
3
2
4
1
13
24
* Kõbrõs ve yabancõ ülkelerdeki şube sayõsõ dahil değildir.
154
Bölge illeri itibarõyla banka şubelerinin dağõlõmõ incelendiğinde, şube sayõsõ
açõsõndan Bölge’nin gerek genel, gerekse banka türleri bazõnda Türkiye ortalamasõnõn 1/4'
üne sahip olduğu görülmektedir. Bu durum, Bölge’de bankacõlõk hizmetlerinin Türkiye'nin
gerisinde kaldõğõnõ ortaya koymaktadõr. Ayrõca Bölge’de hiç kalkõnma ve yatõrõm bankasõ
şubesinin olmamasõ ile Malatya haricinde yabancõ sermayeli banka şubesinin bulunmamasõ
dikkat çekicidir.
Tablo 5.1.17: Bölge İlleri İtibarõyla Bankacõlõk Hizmetleri (1997)
İLLER
TOPLAM
Özel
Kamusal
Yabancõ
ŞUBE
Sermayeli
Sermayeli
Sermayeli.
SAYILARI
Bankalar
Bankalar
Bankalar
18
4
14
0
AĞRI
11
3
8
0
ARDAHAN
9
6
3
0
BAYBURT
12
2
10
0
BİNGÖL
18
2
16
0
BİTLİS
30
8
22
0
ELAZIĞ
26
7
19
0
ERZİNCAN
52
18
34
0
ERZURUM
16
12
4
0
GÜMÜŞHANE
8
1
8
0
HAKKARİ
10
3
7
0
IĞDIR
21
5
16
0
KARS
45
20
24
1
MALATYA
14
11
3
0
MUŞ
16
1
15
0
TUNCELİ
24
15
9
0
VAN
BÖLGE ORT.
20,6
7,4
13.3
0,1
TÜRKİYE ORT.
85,2
47,1
36,4
1,5
Kalkõnma ve
Yatõrõm
Bankalarõ
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0,3
5.1.3.2. Mevduat ve Kredilerin Mekansal Dağõlõmõ
Bölgeler itibarõyla kişi başõna toplam banka mevduatõ, Bölge’de Türkiye genelinin
yaklaşõk olarak 1/5’i kadardõr. Bölge mevduatõ dönem boyunca artõş göstermekle beraber
yõllara göre artõş hõzõ Türkiye genelinden daha düşüktür. Dönemin sonunda oranõn 1/6’ya
yaklaştõğõ müşahade edilmektedir. Türkiye’de kişi başõna en fazla banka mevduatõna sahip
bölge Marmara Bölgesi’dir. Bu bölgede kişi başõna mevduat, Türkiye genelinden yaklaşõk
olarak 2, Bölge’den ise 9 ile 11 kat daha fazladõr.
155
Tablo 5.1.18: Bölgeler İtibarõyla Kişi Başõna Toplam Banka Mevduatõ*
BÖLGELER
AKDENİZ
DOĞU ANAD.
EGE
G.D.ANAD.
İÇ ANAD.
KARADENİZ
MARMARA
TÜRKİYE**
1990
821
356
1.425
260
2.709
700
3.112
1.659
1991
907
392
1.542
295
2.733
801
3.056
1.701
1992
984
420
1.643
316
2.999
847
3.097
1.796
1993
923
415
1.551
302
2.805
849
3.578
1.863
1994
1.192
483
1.977
370
2.988
1.030
3.616
2.037
1995
1.211
443
2.037
350
3.077
1.016
3.994
2.156
1996
1.382
492
2.374
388
3.953
1.120
5.320
2.737
(Bin TL)
1997
1.437
530
2.383
392
4.056
1.202
5.835
2.920
Kaynak: TBB;Bankacõlar Dergisi, Sayõ 21, (Haziran 1997), TC Merkez Bankasõ, Aylõk Bülten, Aralõk1997.
* Bankacõlõkla ilgili bu ve izleyen tablolardaki kişi başõna değerler, aynõ kaynakta yer alan TL cinsinden cari
değerler 1990 yõlõ fiyatlarõyla deflate edilip, bölge ve illerin yõl ortasõ nüfus tahminlerine bölünerek
hesaplanmõştõr.
** Kõbrõs ve yabancõ ülke mevduatlarõ toplama dahil edilmemektedir.
Grafik 5.1.12, Türkiye geneli ile Bölge ve Marmara Bölgesi’nde kişi başõna düşen
toplam banka mevduatõnõn 1990-1997 dönemindeki seyrini göstermektedir.
Grafik 5.1.12: Bölgeler İtibarõyla Kişi Başõna Toplam Banka Mevduatõ
(Bin TL)
6000
5000
4000
3000
TOPLAM
MEVDUAT
2000
1000
0
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
YILLAR
DOĞU ANAD.
MARMARA
TÜRKİYE**
Bölge illeri itibarõyla kişi başõna toplam banka mevduatõna ilişkin veriler, iller
arasõnda anlamlõ bir farklõlõk göstermemektedir. Mevduat büyüklüklerinin il nüfuslarõndan
önemli ölçüde etkilendiği izlenimi edinilmekte olup bir genelleme yapma olanağõ
bulunmamaktadõr. Bununla birlikte personel harcamalarõnõn yüksek olduğu illerde ve
Bölge’nin görece gelişmiş illerinde kişi başõna banka mevduatõnõn diğer illere oranla daha
yüksek olduğu söylenebilir.
156
Tablo 5.1.19: Bölge İlleri İtibarõyla Kişi Başõna Toplam Banka Mevduatõ
İLLER
AĞRI
ARDAHAN
BAYBURT
BİNGÖL
BİTLİS
ELAZIĞ
ERZİNCAN
ERZURUM
GÜMÜŞHANE
HAKKARİ
IĞDIR
KARS
MALATYA
MUŞ
TUNCELİ
VAN
TOPLAM*
1990
128
672
225
124
636
712
362
565
244
629
479
122
666
182
356
1991
142
754
290
147
757
766
401
548
260
667
523
128
779
187
393
1992
140
310
738
311
147
846
833
425
486
196
447
374
605
129
983
190
421
1993
128
389
707
306
175
843
839
401
493
183
498
370
556
136
1.143
193
416
1994
141
274
880
352
169
1.058
935
447
595
275
571
475
688
136
1.258
210
484
1995
138
249
839
335
122
964
852
419
552
220
497
421
672
123
1.190
175
444
1996
164
365
789
375
161
1.029
853
453
580
226
547
524
772
153
1.275
233
493
(Bin TL)
1997
195
443
1.022
390
253
1.043
874
483
857
221
624
508
757
173
1.439
291
531
Kaynak: Türk Lirasõ ve yabancõ para mevduatlarõnõ kapsamaktadõr.
Bölgeler itibarõyla kişi başõna toplam banka kredilerine ilişkin veriler
incelendiğinde, Bölge’de kredi kullanõmõnõn çok düşük düzeylerde olduğu gözlenmektedir.
Üstelik dönem boyunca Bölge’de kişi başõna kredi kullanõmõ 1994 yõlõnda büyük ölçüde
gerilemiştir. Türkiye geneli kredi kullanõmõ rakamõ, Bölge’den 1990 yõlõnda 6, 1994 yõlõnda
10 ve 1997 yõlõnda 9 kat daha yüksektir. En yüksek kişi başõna banka kredisi, Marmara
Bölgesi’nde gerçekleşmiştir. Bu bölge, Türkiye ortalamasõndan yaklaşõk olarak 1,5 ile 2
kat daha yüksek kredi kullanõmõna sahiptir. Dönem içindeki bazõ yõllarda Marmara
Bölgesi’ndeki kişi başõna kredi kullanõmõ, Bölge’dekinin 18 kat üzerine çõkmaktadõr.
,
157
Tablo 5.1.20:Bölgeler İtibarõyla Kişi Başõna Toplam Banka Kredileri
BÖLGELER
AKDENİZ
DOĞU ANAD.
EGE
G.D.ANAD.
İÇ ANAD.
KARADENİZ
MARMARA
TÜRKİYE*
1990
1.201
221
1.162
219
2.053
770
2.211
1.336
1991
1.074
191
1.031
193
1.977
661
2.079
1.241
1992
1.219
193
1.087
205
1.777
797
2.242
1.293
1993
1.023
205
1.254
193
2.059
697
2.633
1.425
1994
837
114
996
150
1.977
516
2.110
1.192
1995
971
152
1.249
191
2.139
602
2.398
1.365
(Bin TL)
1997
947
224
1.652
329
3.457
576
3.670
1.991
1996
821
187
1.400
233
2.854
471
3.018
1.641
Kaynak: TBB;Bankacõlar Dergisi, Sayõ 21, (Haziran 1997). TC Merkez Bankasõ, Aylõk Bülten, (Aralõk
1997).
*İller Bankasõ’nõn belediyelere kullandõrmõş olduğu krediler ile Kõbrõs ve yabancõ ülke kredileri toplama
dahil değildir.
Grafik 5.1.13: Bölgeler İtibarõyla Kişi Başõna Toplam Banka Kredileri
(Bin TL)
4000
3500
3000
2500
BANKA 2000
KREDİLERİ
1500
1000
500
0
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
YILLAR
DOĞU ANAD.
MARMARA
TÜRKİYE*
Grafik Türkiye geneli ile Bölge ve Marmara Bölgesi’nde kişi başõna düşen toplam
banka kredilerinin 1990-1997 dönemindeki seyrini göstermektedir.
Bölge’de kişi başõna banka kredilerinin en yüksek düzeyde olduğu il Erzincan’dõr.
Bu ilde bazõ yõllardaki banka kredisi rakamlarõ Bölge ortalamasõnõn 3 katõna kadar
çõkmaktadõr. Erzincan’dan sonra Kars ve Bayburt illeri de Bölge içinde kredi kullanõmõnõn
yüksek olduğu iller olarak görülmektedir.
158
Tablo 5.1.21: Bölge İlleri İtibarõyla Kişi Başõna Toplam Banka Kredileri
İLLER
AĞRI
ARDAHAN
BAYBURT
BİNGÖL
BİTLİS
ELAZIĞ
ERZİNCAN
ERZURUM
GÜMÜŞHANE
HAKKARİ
IĞDIR
KARS
MALATYA
MUŞ
TUNCELİ
VAN
TOPLAM*
1990
80
0
151
141
191
295
361
245
208
64
0
503
359
90
187
155
1991
70
0
144
141
164
240
341
202
197
47
0
489
288
90
197
115
1992
65
351
150
158
131
256
502
190
150
42
148
214
295
82
323
98
1993
72
343
178
155
126
230
617
216
160
44
173
272
277
84
459
98
1994
45
166
130
79
70
104
360
105
107
28
111
207
150
49
260
54
1995
50
239
345
84
81
127
399
176
149
33
185
301
180
65
281
81
1996
50
354
264
97
85
210
369
223
182
25
361
434
209
69
427
98
221
191
193
205
114
152
187
(Bin TL)
1997
65
391
610
96
80
236
428
224
194
42
534
456
313
102
446
111
224
Kaynak: TBB;Bankacõlar Dergisi, Sayõ 21, (Haziran 1997), TC Merkez Bankasõ, Aylõk Bülten, (Aralõk
1997).
*İller Bankasõ’nõn belediyelere kullandõrmõş olduğu krediler ile Kõbrõs ve yabancõ ülke kredileri toplama
dahil değildir.
Kişi başõna kredi kullanõmõnõn en düşük olduğu Bölge illeri Hakkari ve Ağrõ’dõr.
Bu illerdeki banka kredisi kullanõmõ, Bölge ortalamalarõnõn yüzde 20-25’i kadardõr. 19901997 döneminde Bölge’de kullanõlan toplam kredilerde yõllar içerisinde reel olarak azalma
olmuş, 1997 yõlõnda meydana gelen artõş ise, ancak 1990 seviyesinin tutturulmasõnõ
sağlayabilmiştir.
Bölge’de kredi/mevduat oranõ, yõllar itibarõyla diğer bölgelere göre en düşük seyri
göstermektedir. Türkiye genelinde dönem boyunca bir gerileme eğilimi görülmekle
birlikte, bu eğilim Bölge’de çok belirgin bir hal almaktadõr. Nitekim, bu oran 1990’da
yüzde 62 iken, 1994’de yüzde 24’e kadar düşmüştür. Kredi / mevduat oranõnõn dönem
boyunca düşüş eğilimi göstermesi aynõ zamanda, Bölge’de gerçekleşen sermaye göçünün
de bir işaretidir. Öte yandan bu oranõn en yüksek olduğu bölge Akdeniz Bölgesi’dir.
159
Tablo 5.1.22: Bölgeler İtibarõyla Kredi/Mevduat Oranlarõ
BÖLGELER
1990
1991
1992
1993
146
118
124
111
AKDENİZ
62
49
46
49
DOĞU ANAD.
82
67
66
81
EGE
84
65
65
64
G.Doğu ANAD.
76
72
59
73
İÇ ANAD.
110
83
94
82
KARADENİZ
71
68
72
74
MARMARA
TÜRKİYE
81
73
72
77
Kaynak: Türkiye Bankalar Birliği (TBB), Bankacõlar Dergisi.
1994
70
24
50
41
66
50
58
59
1995
80
34
61
54
70
59
60
63
1996
59
38
59
60
72
42
57
60
1997
66
42
69
84
85
48
63
68
Bölge illeri için 1990-1997 yõllarõ itibarõyla kredi/mevduat oranõ açõsõndan önemli
bir değişiklik olup olmadõğõnõ test etmek için yapõlan tek yönlü varyans analizi, ilgili
dönem itibarõyla kredi/mevduat oranõ bakõmõndan yüzde 99 güven seviyesinde belirgin bir
farklõlõğõn olduğunu ortaya koymuştur. Yani, incelenen yõllar itibarõyla kredi / mevduat
ortalamalarõ arasõnda gözlenen farklõlõğõn 0,01 anlamlõlõk düzeyinde önemli olduğu
saptanmõştõr. Söz konusu değişimin olumsuz yönde olduğu bu oranõn 1997 yõlõ değerinin
(yüzde 46,4), 1990 yõlõ değerinden (yüzde 61,7) küçük olmasõndan anlaşõlmaktadõr.
Ayrõca, bu oranõn 1993 yõlõndaki yüzde 50,8 değerinden 1994 yõlõ için yüzde 27,4 ' e
düşmesi, buna karşõn Türkiye genelinde bu düşüşün bu derece keskin olmayõşõ (yüzde
79,6'dan yüzde 61,2'ye düşüş) düşündürücüdür. Çünkü bu rakamlar, 5 Nisan krizinden
Bölge ekonomisinin Türkiye geneline kõyasla daha ağõr bir biçimde etkilendiğini ortaya
koymaktadõr. Krizden zayõf ekonomilerin daha fazla etkilendiği bu rakamlardan bir kere
daha anlaşõlmaktadõr
Grafik 5.1.14: Bölgeler İtibarõyla Kredi/Mevduat Oranlarõ
0.9
0.8
0.7
0.6
0.5
KREDİMEVDUAT
ORANI
0.4
0.3
0.2
0.1
0
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
YILLAR
DOĞU ANAD.
MARMARA
160
TÜRKİYE
Grafik, Türkiye geneli ile Bölge ve Marmara Bölgesi’nde mevduatõn kredileri
karşõlama oranõnõn, 1990-1997 dönemi boyunca izlediği gelişimi göstermektedir.
Bölge’de kişi başõna banka kredilerinin en yüksek düzeyde olduğu Erzincan’dõr. Bu
ilde bazõ yõllardaki banka kredisi rakamlarõ Bölge ortalamasõnõn 3 katõna kadar
çõkmaktadõr. Erzincan’dan sonra Kars ve Bayburt illeri de Bölge içinde kredi kullanõmõnõn
yüksek olduğu iller olarak görülmektedir.
Tablo 5.1.23: Bölge İlleri İçin Kredi-Mevduat Oranlarõ
İLLER
1990
1991
1992
1993
62
50
47
57
AĞRI
114
86
ARDAHAN
22
19
20
25
BAYBURT
63
49
51
51
BİNGÖL
151
112
89
72
BİTLİS
46
32
30
27
ELAZIĞ
51
45
60
74
ERZİNCAN
68
50
45
54
ERZURUM
37
36
31
32
GÜMÜŞHANE
25
18
22
24
HAKKARİ
33
35
IĞDIR
80
74
57
74
KARS
75
55
49
50
MALATYA
72
70
63
62
MUŞ
28
25
33
40
TUNCELİ
85
62
52
51
VAN
BÖLGE ORT.
62
50
50
51
TÜRKİYE ORT.
84
78
76
80
1994
32
61
15
22
42
10
39
24
18
10
20
44
22
36
21
26
27
61
1995
37
96
41
25
66
13
47
42
27
15
37
72
27
53
24
47
42
65
1996
31
97
33
26
53
20
43
49
31
11
66
83
27
45
34
42
43
63
(Yüzde)
1997
33
88
60
25
32
23
49
47
23
19
86
90
41
59
31
38
46
70
Mevduat ve kredilerin mekansal dağõlõmõna ilişkin veriler Bölge’nin kişi başõna en
az mevduat yapan ve en az kredi kullanan bölge konumunda olduğunu ortaya koyduğu
gibi, Türkiye genelinde 1990-1997 dönemi boyunca mevduatõn genel olarak artõş seyrinin
çok düşük olduğunu, kredi kullanõmõnda ise reel anlamda düşüşler yaşandõğõnõ
göstermektedir. Bölge ekonomisi açõsõndan bir diğer çarpõcõ sonuç, ekonomik krizlerden
görece daha olumsuz biçimde etkilenmenin söz konusu olmasõdõr. Nitekim bu durum,
mevduat ve kredilerde kendini göstermektedir.
5.1.3.3. Kredilerin Türleri İtibarõyla Dağõlõmõ
Bölgeler itibarõyla kredi türlerinin dağõlõmõna ilişkin veriler, Bölge ekonomisi
hakkõnda bilgi vericidir. Türkiye genelinde ihtisas dõşõ kredi kullanõmõ, toplam kredi
kullanõmõnõn yüzde 75’ini oluştururken, bu oran Bölge’de yüzde 40 ile tüm bölgeler içinde
en düşük düzeydedir. Diğer yandan, ihtisas dõşõ kredi kullanõmõ içinde tarõmsal kredilerin
oranõ Türkiye genelinde yüzde 19 iken, bu oran Bölge’de yüzde 36’dõr.
161
İhtisas dõşõ kredi kullanõmõnda Marmara Bölgesi yüzde 94 ile ilk sõrayõ almakta,
tarõmsal kredi kullanõmõnda ise, ilk sõrada yüzde 48 ile İç Anadolu Bölgesi’nin olduğu
görülmektedir.
Tablo 5.1.24: Bölgeler İtibarõyla Kredi Türlerinin Dağõlõmõ (1997)
BÖLGELER
Tarõm
14
AKDENİZ
36
DOĞU ANAD.
12
EGE
18
G.D.ANAD.
48
İÇ ANAD.
34
KARADENİZ
2
MARMARA
TÜRKİYE*
19
İhtisas Kredileri
G.Menk. Mesleki
2
4
8
8
4
4
1
5
1
1
1
8
1
1
2
2
İhtisas
Dõşõ Krd. Toplam
Denizcilik Turizm
0
2
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
Diğer
4
8
3
8
3
5
1
2
74
40
77
68
46
51
94
75
100
100
100
100
100
100
100
100
*İller Bankasõ'nõn belediyelere kullandõrmõş olduğu 95.825 milyar TL.'lõk kredi ile Kõbrõs
ve yabancõ ülke kredileri toplama dahil değildir.
Bölge’de kullanõlan kredilerin kompozisyonunun Türkiye genelinden önemli
ölçüde farklõlõk göstermesi ve kullanõlan kredilerin daha ziyade tarõm, gayrimenkul ve
mesleki krediler üzerinde odaklaşmasõ buna karşõn Türkiye genelinin aksine ihtisas dõşõ
kredilerin ağõrlõğõnõn çok düşük olmasõ (Türkiye ortalamasõnõn yarõsõndan daha az) bölge
ekonomisinin geri kalmõşlõğõnõn bir diğer göstergesidir. Öte yandan bölgede turizm
alanõnda hiç kredi kullanõlmadõğõnõn görülmesi son derece ilginçtir. Bölge’de birtakõm
turizm yatõrõmlarõnõn var olduğu bir gerçektir. Örneğin, Erzurum' da kõş turizmi ile ilgili
ciddi yatõrõmlar yapõlmaktadõr. Bu yatõrõmlar için ihtiyaç duyulan kredinin bölge dõşõndan
temin edildiği gibi bir izlenim ortaya çõkmaktadõr ki bu da bankacõlõk hizmetleri açõsõndan
düşündürücüdür.
Bölge illeri itibarõyla kredi türlerinin dağõlõmõna ilişkin veriler, tarõmsal kredilerde,
Bölge illerinden Ardahan, Kars ve Gümüşhane’nin Bölge ortalamasõnõn üzerinde, buna
karşõlõk Bingöl, Hakkari ve Bayburt illerinin ortalamanõn altõnda pay aldõğõnõ
göstermektedir.
İhtisas dõşõ kredilerde ise; Bölge’nin gelişmiş illerinden Erzurum, Elazõğ ve
Malatya’da, Bölge ortalamasõnõn üzerinde bir kullanõm olduğu görülmektedir.
162
Tablo 5.1.25: Bölge İlleri İtibarõyla Kredi Türlerinin Dağõlõmõ (1997)
İLLER
İhtisas Kredileri
Tarõm
G.Menk Mesleki Denizc. Turizm
32,9
11,1
16,8
0,0
0,0
AĞRI
71,5
0,0
11,8
0,0
0,0
ARDAHAN
19,2
0,3
4,9
0,0
0,0
BAYBURT
19,5
49,4
8,9
0,0
0,0
BİNGÖL
33,6
3,3
18,7
0,0
0,0
BİTLİS
26,8
6,3
6,3
0,0
0,0
ELAZIĞ
24,4
36,9
5,6
0,0
0,0
ERZİNCAN
30,5
2,3
7,9
0,0
0,0
ERZURUM
45,7
1,1
26
0,0
0,0
GÜMÜŞHANE
17,6
0
27,1
0,0
0,0
HAKKARİ
36
0,3
7,6
0,0
0,0
IĞDIR
68,6
1
6,8
0,0
0,0
KARS
31,3
3,9
5,5
0,0
0,0
MALATYA
28,7
34,8
8,7
0,0
0,0
MUŞ
37,2
16,6
13,7
0,0
0,0
TUNCELİ
33,8
1,1
6,1
0,0
0,1
VAN
BÖLGE ORT.
34,8
10,5
11,4
0,0
0,0
TÜRKİYE ORT.
17,1
1,4
1,6
0,2
0,2
Diğer
3,8
2,9
7,1
6,7
12,1
16,1
9,8
7,9
2,4
22,8
10,5
6,4
3,3
6,3
2,7
12,4
8,3
2,1
İht. Dõşõ
Krd.
35,4
13,8
68,6
15,4
32,2
44,5
23,3
51,4
24,8
32,6
45,5
17,1
55,9
21,5
29,8
46,5
34,9
77,4
Toplam
100
100
100
100
100
100
100
100
100
100
100
100
100
100
100
100
100
100
Bölgeler itibarõyla banka şubesi başõna düşen ortalama mevduat miktarlarõ,
Bölge’nin, bütün dönem boyunca Türkiye ortalamalarõnõn altõnda seyrettiğini ortaya
koymaktadõr. Bölge’de şube başõna mevduat miktarõ 1991 yõlõnda yüzde 33’e kadar
gerilemiştir. Diğer taraftan şube başõna mevduatõn en yüksek olduğu bölge Marmara
Bölgesi’dir.
Tablo 5.1.26: Bölgeler İtibarõyla Şube Başõna Ortalama Mevduat
BÖLGELER
1991
1992
1993
1994
10,5
11,6
10,9
14,7
AKDENİZ
6,4
7,4
7,4
8,9
DOĞU ANAD.
10,5
11,1
11,3
14,9
EGE
6,8
7,7
7,4
9,3
G.D.ANAD.
23,6
29,1
26,5
29,2
İÇ ANAD.
7,9
9,0
9,2
11,7
KARADENİZ
19,2
20,8
24,1
25,3
MARMARA
TÜRKİYE
15,1
16,9
17,7
20,1
1995
15,0
8,2
15,4
8,9
30,1
11,2
27,6
21,1
1996
16,8
9,1
170,3
9,7
38,4
12,3
35,9
26,4
(Milyar TL)
1997
11,8
9,5
17,4
9,1
37,9
12,8
37,3
27,0
Grafik, Türkiye geneli ile Bölge ve Marmara Bölgesi’nde 1991-1997 dönemi
boyunca şube başõna düşen ortalama mevduat miktarõnõ göstermektedir. Bölge’de
mevduatõn artõş hõzõnõn, Türkiye ve Marmara Bölgesi’nin çok gerisinde kaldõğõ
görülmektedir.
163
Grafik 5.1.15: Bölgeler İtibarõyla Şube Başõna Ortalama Mevduat
(Milyar TL)
40
35
30
ŞUBE
BAŞINA
25
ORT.
MEVDUAT
20
15
10
5
0
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
YILLAR
DOĞU ANAD.
MARMARA
TÜRKİYE
Diğer taraftan bölgeler itibarõyla şube başõna düşen ortalama kredi miktarlarõna
ilişkin veriler de, Bölge’nin bankacõlõk hizmetleri açõsõndan ne denli geri kalmõş olduğunu
çarpõcõ bir biçimde göstermektedir. 1991 yõlõnda Bölge’de şube başõna kredi kullanõmõ,
Türkiye ortalamasõnõn sadece yüzde 27’si kadardõr. Takip eden yõllarda bu oran sürekli
olarak düşmekte, 1994 yõlõnda yüzde 17’ye gerilemekte, 1997 yõlõnda tekrar yüzde 22’ye
yükselmektedir. Şube başõna kredi kullanõmõnõn en yüksek olduğu bölge Marmara
Bölgesi’dir. Marmara Bölgesi ortalamasõ, Bölge ortalamasõndan 4 ile 7,5 kat daha
yüksektir.
Tablo 5.1.27: Bölgeler İtibarõyla Şube Başõna Ortalama Kredi
BÖLGELER
1991
1992
1993
1994
12,4
14,3
12,1
10,3
AKDENİZ
3,1
3,4
3,7
2,1
DOĞU ANAD.
7,0
7,3
9,1
7,5
EGE
4,5
5,0
4,7
3,8
G.D.ANAD.
17,1
17,3
19,5
19,3
İÇ ANAD.
6,5
8,5
7,6
5,8
KARADENİZ
13,1
15,1
17,7
14,7
MARMARA
TÜRKİYE
11,0
12,2
13,6
11,8
1995
12,0
2,8
9,4
4,8
20,9
6,6
16,6
13,4
1996
10,0
3,5
100,4
5,8
27,7
5,2
20,4
15,8
(Milyar TL)
1997
7,8
4,0
12,0
7,6
32,3
6,1
23,5
18,4
Grafik, Türkiye geneli ile Bölge ve Marmara Bölgesi’nde şube başõna ortalama
kredi miktarlarõnõn 1991-1997 dönemi boyunca seyrini göstermektedir.
164
Grafik 5.1.16: Bölgeler İtibarõyla Şube Başõna Ortalama Kredi
(Milyar TL)
25
20
15
ŞUBE
BAŞINA
ORT.
KREDİ
10
5
0
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
YILLAR
DOĞU ANAD.
MARMARA
TÜRKİYE
Bankacõlõk ile ilgili verilerin bir bütün olarak değerlendirilmesi sonucunda,
Bölge’de bankacõlõk hizmetlerinin görece geri olduğu, kişi başõna düşen mevduat ve
kredilerin Türkiye ortalamasõnõn oldukça gerisinde kaldõğõ ve kredi-mevduat oranõnõn
düşüklüğünün de Bölge dõşõna sermaye göçüne işaret ettiği anlaşõlmaktadõr. Ayrõca, kredi
türlerinin dağõlõmõnda Bölge’de ihtisas dõşõ kredi kullanõmõnõn Türkiye ortalamasõnõn çok
gerisinde olmasõ, ticaret sanayi sektörlerinin gelişmemiş olduğunu da ortaya koymaktadõr.
Bütün bunlar, Bölge’de sektörlerin mali yapõlarõ ile ilgili dar boğazlarõn aşõlmasõnda,
mevcut bankacõlõk sisteminin yeterli olmadõğõnõ göstermektedir.
5.1.4. Bölge’de Uygulanan Kalkõnma Amaçlõ Projeler ve Teşvik Politikalarõ
5.1.4.1. Bölge’de Uygulanan Projeler
Bölgesel politikalar oluşturulmadan önce, Bölge’de uygulanan kõrsal kalkõnma
amaçlõ projelerden elde edilen tecrübelerden yararlanmak gerekir. Bu projelerin en
önemlisi Erzurum Entegre Kõrsal Kalkõnma Projesi olmakla birlikte, Bingöl-Muş Kõrsal
Kalkõnma Projesi, II ve IV. Hayvancõlõğõ Geliştirme Projeleri ve Doğu Anadolu Çayõr,
Mera ve Yem Bitkileri Geliştirme Projesinden de söz etmek gerekir.
5.1.4.1.1. Erzurum Entegre Kõrsal Kalkõnma Projesi (EKKP)
Bu proje, Çorum-Çankõrõ projesinden sonra Türkiye’de uygulanan ikinci çok
sektörlü kõrsal kalkõnma projesidir. EKKP ile ilgili ön hazõrlõk çalõşmalarõ 1978 yõlõnda
Tarõm ve Ormancõlõk Bakanlõğõ tarafõndan, muhtemel proje faaliyetlerinin tespiti amacõyla
165
Erzurum ilinde gerçekleştirilen bir sosyo-ekonomik survey ile başlatõlmõştõr.9 Birden fazla
Bakanlõğa bağlõ birimlerin koordinasyonunu gerektirdiğinden EKKP ile ilgili koordinasyon
sorumluluğu 1980 yõlõnda Devlet Planlama Teşkilatõ’na verilmiştir.
DPT, 1981 yõlõnda Erzurum ilinde bir “Yerleşim Kalõbõ Yapõsõ Araştõrmasõ” ile köy
düzeyinde ekonomik ve sosyal yapõya ilişkin bir harita çõkarma çalõşmasõ
gerçekleştirmiştir. Takip eden yõllarda DPT ile finansör kuruluşlardan biri olan Dünya
Bankasõ, hazõrlõk çalõşmasõnõ birlikte sürdürmüşler ve EKKP, 1982 yõllarõ sonunda resmen
yürürlüğe konulmuştur.
Projenin başlõca amaçlarõ; Erzurum ilinde tarõmsal üretim ve geliri yükseltmek,
kõrsal istihdam olanaklarõnõ geliştirmek ve kõrsal yaşam koşullarõnõ iyileştirmektir. Proje bu
amaçlarõ gerçekleştirmek üzere, tarõmsal yayõm ve eğitim, hayvan sağlõğõ ve yetiştiriciliği,
yatõrõm ve üretime yönelik kredi hizmetleri ve kõrsal altyapõnõn tamamlanmasõ gibi çok
sayõda faaliyeti içermiştir.
Projenin toplam maliyetinin 137 milyon ABD Dolarõ olmasõ, bunun 77 milyon
dolarõnõn iç, 60 milyon dolarõnõn dõş kaynaklardan karşõlanmasõ planlanmõştõr. Projenin dõş
kaynaklõ finansmanõnõn 20 milyon dolarõ Uluslararasõ Tarõmsal Kalkõnma Fonu (IFAD), 40
milyon dolarõ da Dünya Bankasõ’ndan karşõlanacaktõ. Projede kredi hizmetleri, Ziraat
Bankasõ tarafõndan yürütülmüştür.
Proje yönetimi, 1985 yõlõnda Tarõm, Ormancõlõk ve Köy İşleri Bakanlõğõ’na
devredilmiştir. Proje ile ilgili çeşitli raporlara göre, kõrsal altyapõnõn tamamlanmasõ
konusunda hedeflere büyük ölçüde yaklaşõlmõş, ancak kredi ve tarõmsal yayõm ve eğitim
hizmetlerinde hedeflerin önemli ölçüde gerisinde kalõnmõştõr.
Kredi hizmetleri ile ilgili başlõca sorunlar, projenin başlangõç yõllarõnda yeterli kredi
kullandõrõlamamasõ ve genel olarak geri dönüş oranõnõn çok düşük kalmasõdõr. Tablo 19831989 döneminde EKKP kapsamõnda dağõtõlan kredilerin proje sayõsõ ve miktarõnõ proje
türleri itibarõyla göstermektedir.
Tablo 5.1.28: EKKP Kapsamõnda Dağõtõlan Kredilerin Proje Türlerine Göre
Dağõlõmõ*
PROJE TÜRLERİ
PROJE SAYISI
MİKTAR
(Bin ABD Dolarõ)
YÜZDE
620
1.950
3,1
Ekipman Satõnalõmõ
5.671
10.784
17,5
Hayvancõlõk Yatõrõm
566
1.064
1,7
Arõcõlõk
12.993
6.222
10,1
Bitkisel Üretim
45.434
41.719
67,6
Hayvansal Üretim
TOPLAM
65.284
61.739
100
Kaynak: A Summary of Project Completion, Report Prepared for the FAO of UN for the Erzurum Rural
Development Project, May 1990.
* 31.12.1989 tarihi itibarõyla
9
A Summary of Project Completion, Report Prepared for the FAO of UN for the Erzurum Rural Development Project, May 1990.
166
Tablo 5.1.28’de görüldüğü gibi toplam kredi kullanõmõ 61,7 milyon ABD dolarõ
olarak gerçekleşmiştir. Toplam içindeki en büyük payõ yüzde 67,6 ile hayvansal üretim
projeleri almõştõr. Bu projeler hayvan besiciliği ile ilgilidir. İkinci büyük pay yüzde 17,5 ile
hayvancõlõk yatõrõm projelerine aittir. Bu projelerle süt sõğõrõ satõnalõmõ, barõnma ve yem
bitkisi tesisi gibi faaliyetler kredilendirilmiştir.
Tablo 5.1.29’da görüldüğü gibi, 1983 ve 1984 yõllarõnda kredi kullanõmõ çok düşük
kalmõştõr. Bunun nedeni, kredi hizmetlerinin başlangõç yõllarõnda, proje kapsamõnda
tarõmsal yayõm ve eğitim ile hayvan sağlõğõ ve yetiştiriciliği hizmetlerinin götürülebildiği
köylerle sõnõrlõ tutulmasõdõr. Bu sõnõrlamanõn kaldõrõlmasõ ile birlikte 1985 yõlõndan itibaren
kredi kullanõmõnda büyük artõşlar olmuştur. Ancak bu durum, kredi alan çiftçilere yeterli
teknik ve lojistik destek vermeme pahasõna gerçekleşmiştir. 1987 ve 1988 yõllarõnda besi
projelerine öncelik verilmesi sonucunda rekor düzeyde kredi dağõtõmõ gerçekleştirilmiştir.
Tablo 5.1.29: EKKP Kapsamõnda Dağõtõlan Krediler
(Milyar TL)
Kredi Tür.
1983
A
B
1984
A
B
1985
A
1986
B
A
1987
B
A
1988
B
A
1989
B
A
TOPLAM
B
A
B
Ekipman
18
25 113
87
166
377
152
186
147
343
20
215
4
73
620 1.306
Satõnalõmõ
Hayvanc.
255
14 693 282 1.479 1.446
871 1.419 1.820 3.321
397 1.109
156
635 5.671 8.226
Yatõrõm
7
0
51
23
88
111
103
133
197
338
87
201
33
80
566
886
Arõcõlõk
Bitkisel
38
1 1.055
64 6.425 1.247
3.170
939 1.728 1.605
303
153
274
527 12.993 4.537
Üretim
Hayvansal 459 71 875 319 13.146 3.607 6.836 3.830 11.624 11.820 9.073 15.309 3.431 5.253 45.444 40.209
Üretim
TOPLAM 777 111 2.787 775 21.304 6.788 11.132 6.507 15.516 17.431 9.880 16.986 3.898 6.568 65.294 55.167
A: Proje Sayõsõ B: Kredi Miktarõ
Dağõtõlan kredilerde kanuni takibata uğrama oranõ proje sayõsõ bazõnda yüzde 14,6,
dağõtõlan kredi miktarõ bazõnda yüzde 25,3’tür. Tablo 5.1.30’dan görüldüğü gibi, en yüksek
kanuni takibata uğrama oranõ hayvancõlõk yatõrõm projelerindedir. Bu projelerin yüzde
54,8’inde alõnan krediler zamanõnda geri dönmemiştir. Kanuni takibata uğrama oranõnõn
yüksekliği bakõmõndan ikinci sõrayõ yüzde 23 ile hayvansal üretim projeleri almõştõr.
167
Tablo 5.1.30: EKKP Kapsamõnda Dağõtõlan Kredilerde Kanuni Takibata Uğrama
(1989 Sonu İtibarõyla, Milyon TL.)
(Cari)
PROJE TÜRLERİ PROJE SAYISI
(Yüzde )
KREDİ MİKTARI
(Yüzde )
35
5,6
186.590
14,3
Ekipman Satõnal.
3.110
54,8
4.342.874
52,8
Hayvancõlõk Yat.
37
6,5
54.026
6,1
Arõcõlõk
175
1,3
75.072
1,7
Bitkisel Üretim
6.144
13,5
9.306.250
23
Hayvansal Üretim
TOPLAM
9.501
14,5
13.964.812
25,3
Öte yandan, proje türlerine göre kanuni takibata uğrama oranlarõnõ gösteren Tablo
5.1.31, dağõtõlan toplam krediler içinde kanuni takibata uğrayan her 100 projeden
64,7’sinin hayvansal üretim projesi olduğunu göstermektedir. Bunu 32,7 proje ile
hayvancõlõk yatõrõm projeleri izlemektedir.
Tablo 5.1.31: Proje Türlerine Göre Kanuni Takibata Uğrama Oranlarõ
(Yüzde)
PROJE TÜRLERİ
PROJE SAYISI
KREDİ MİKTARI
0,4
1,3
Ekipman Satõnalõmõ
32,7
31,1
Hayvancõlõk Yatõrõm
0,4
0,4
Arõcõlõk
1,8
0,5
Bitkisel Üretim
64,7
66,0
Hayvansal Üretim
TOPLAM
100
100
Kaynak: A Summary of Project Completion, Report Prepared for the FAO of UN for the
Erzurum Rural Development Project, May 1990.
Hayvancõlõk üretim ve yatõrõm projelerinde görülen bu yüksek başarõsõzlõk,
projelerde hayvan sağlõğõ ve yetiştiriciliği başta olmak üzere tarõmsal yayõm ve eğitim
hizmetlerinde yeterli teknik desteğin sağlanamamasõ ile açõklanmaktadõr. Bununla birlikte,
kredilerin dağõlõmõnda klasik bankacõlõk kriterlerine bağlõlõk, büyük ölçüde kredi için
istenen yüksek miktarlardaki teminatlarõ gösterebilen kişilerin kredi hizmetlerinden
yararlanmasõna yol açmõştõr. Ayrõca, büyük ölçekli projeleri özendiren yaklaşõmlar, köy ile
ilişkisi olup, gerçek anlamda çiftçilikle uğraşmayan kişileri düşük faizli kredilerden
yararlanmaya özendirmiş ve proje kaynaklarõnõn bir bölümü, tarõm dõşõ alanlarda
kullanõlmõştõr.
Kõrsal kalkõnma amaçlõ projelerde bankacõlõk hizmetlerinin başarõsõnõn sadece geri
dönüş oranõ ile açõklanmasõ yeterli değildir. Asõl kriterin kredi olarak dağõtõlan kaynaklarõn
yarattõğõ toplam fayda olduğunu belirtmek gerekir. Öte yandan bu tür projelerde mali
başarõsõzlõk nedenlerinin belirlenmesi kredi alan kişiler ve işletmeler hakkõnda ayrõntõlõ
bilgiler derlenmesini ve hangi özelliklere sahip işletmelerde kanuni takibata uğrama
sõklõğõnõn yüksek olduğunun belirlenmesini gerektirmektedir.
168
5.1.4.1.2. II. ve IV. Hayvancõlõğõ Geliştirme Projeleri
Bu projeler sadece Bölge illerinde değil, Türkiye’nin diğer illerinde de uygulanmõş
olan ve büyük ölçüde ithal süt ineğine dayalõ süt sõğõrcõlõğõ projeleri niteliğindedir. 1970’li
yõllar boyunca ve 1980’li yõllarõn başlarõnda Bölge illerinden Erzurum, Erzincan, Kars,
Ağrõ, Bayburt, Ardahan ve Iğdõr’da uygulanmõş olan bu projeler, genellikle ithal süt ineği,
süt sağõm makineleri, ahõr yapõmõ, yem bitkileri tesisi gibi girdilerin kredilendirilmesini
içermekteydi. Bu projelerin finansmanõ, Dünya Bankasõ ve Türk hükümetlerince yapõlmõş,
proje ile ilgili hizmetler Hayvancõlõğõ Geliştirme Bölge Müdürlüklerince verilmiş, kredi
hizmetleri ise Ziraat Bankasõ tarafõndan sağlanmõştõr.
Gerek hayvan sağlõğõ ve yetiştiriciliği konusundaki kurumsal desteğin yetersizliği,
gerekse Bölge’de yaygõn olan şap hastalõğõna karşõ yeterli korumanõn sağlanamamasõ,
esasen Bölge koşullarõ açõsõndan “sofistike” olarak tanõmlanabilecek bu projelerin
başarõsõzlõğa uğramasõnda başlõca nedenleri oluşturmuştur. Projelerin uygulanmaya
başladõğõ ilk yõllarda, Bölge koşullarõna göre oldukça büyük ölçekli sayõlabilecek projelere
öncelik verilmiştir. Avrupa ülkelerinden ithal edilen Brown Swiss ve Holstein cinsi yüksek
verim õrklarõnõn yüksek düzeydeki bakõm, beslenme ve barõnma gereklilikleri
karşõlanamadõğõndan, çok sayõda hayvan yetersiz beslenmenin de etkisiyle hastalõklardan
ölmüş veya geçirdiği şap hastalõğõndan sonra süt sõğõrcõlõğõ açõsõndan ekonomik olma
özelliğini kaybettiğinden kesime gitmiştir. Hayvanlarõn sigorta edilememiş olmasõ, proje
çiftçilerini büyük mali sõkõntõlarla karşõ karşõya bõrakmõş ve çiftçilerin büyük bölümü iflasa
sürüklenmiştir. Bugün Hayvancõlõğõ Geliştirme Projeleri kapsamõnda kredi almõş süt sõğõrõ
işletmelerinden çok azõ ayaktadõr.
Bu proje, hayvancõlõğõn temel sektör olduğu Bölge’de, hayvancõlõğõ teşvik etmeye
yönelik politikalarõn belirlenmesinde “nelerin yapõlmamasõ” konusunda son derece değerli,
fakat oldukça pahalõya mal olmuş bir tecrübedir.
Gerek Erzurum Entegre Kõrsal Kalkõnma Projesi gerekse II. ve IV. Hayvancõlõğõ
Geliştirme Projelerinde elde edilen tecrübeler, Bölge’de tarõm sektörünün içinde
bulunduğu dar boğazlarõn aşõlmasõna yönelik bölgesel politika önlemlerinin oluşturulmasõ
sürecinde dikkate alõnmalõdõr.
5.1.4.1.3. Bingöl-Muş Kõrsal Kalkõnma Projesi
Bu proje, kõrsal kalkõnma amaçlõ olmakla birlikte, mali yapõ ile ilgili sorunlarõ
çözmeye yönelik herhangi bir politika önlemi içermemektedir. Bingöl-Muş Kõrsal
Kalkõnma Projesi Uluslararasõ Tarõmsal Kalkõnma Fonu (IFAD) ile 12 Kasõm 1989
tarihinde imzalanan ve 23 Nisan 1991 tarihinde tadil edilen İkraz anlaşmasõ kapsamõnda
fiilen 10 Haziran 1990 tarihinden başlamõştõr. Proje için 31 Aralõk 1999 tarihine kadar 15,5
milyon SDR(Special Drawing Right: Özel Çekme Hakkõ)’lik bir harcama öngörülmektedir.
Bugüne kadar yapõlan harcamalar ise, toplam rakamõn yaklaşõk yüzde 48’ini teşkil
etmektedir.
169
1997 yõlõ başlarõnda Türk Hükümeti kredi süresinin 3 yõl daha uzatõlmasõnõ
istemiştir. Bunun üzerine proje, 1997 yõlõnda yeniden gözden geçirilmiş ve bu talep IFAD
tarafõndan kabul edilerek, 2 Kasõm 1998 tarihinde yeni bir anlaşma imzalanmõştõr10.
IFAD’a göre Projenin başlangõçta ağõr yürümesi, Türk Hükümetinin karşõlõklõ
olarak taahhüt ettiği kredi yükümlülüğünü yerine getirmemesinden, uzman eksikliğinden,
yöre halkõnõn gerekli katõlõmõ göstermemesinden, kredi kullanma konusundaki
isteksizlikten ve Bölge’de yaşanan terör olaylarõndan dolayõ köyden kente doğru göç
olmasõndan kaynaklanmõştõr11.
Türk
Hükümetinin kredi süresinin uzatõlmasõ ile ilgili yaptõğõ başvuruyu
değerlendiren IFAD, raporunda bu sorunlarõn büyük ölçüde ortadan kalktõğõ şeklinde bir
değerlendirme yapmaktadõr. IFAD söz konusu raporda, Projenin daha sağlõklõ yürümesi ve
kaynaklarõn daha etkili kullanõlmasõnõ sağlamak amacõyla bir dizi öneri getirmiştir. Bu
öneriler tarõm sektöründe mali yapõyla ilgili dar boğazlar konusuyla ilgili olmayõp daha çok
tarõmsal yayõn ve eğitim çalõşmalarõ ile ilgilidir.
5.1.4.1.4. Doğu Anadolu Çayõr, Mer’a ve Yem Bitkileri Geliştirme Projesi
Bu proje 1988-1993 yõllarõnda Birleşmiş Milletler Kalkõnma Programõ (UNDP)
tarafõndan sağlanan 537.000 ABD Dolarõ tutarõnda bir kaynak ile finanse edilen küçük
ölçekli bir projedir. Kredi hizmeti verilmeyen bu projenin başlõca amacõ, Bölge’ye özgü bir
çayõr, mera ve yem bitkileri modeli geliştirmekti. Araştõrma, demonstrasyon ve uygulama
bileşenlerinden oluşan projede 4 pilot köy seçilerek, bitkisel üretimin yapõsõ, hayvancõlõğõ
destekleyecek biçimde değiştirilmeye çalõşõlmõştõr12.
Bu proje, Bölge’nin hayvancõlõk sektörünün en önemli sorunlarõndan birini
oluşturan kaba yem açõğõna sürdürülebilir bir çözüm arayõşõ sergilediğinden, proje
sonuçlarõnõn tarõm sektöründe mali yapõ ile ilgili dar boğazlarõn aşõlmasõna yönelik teşvik
önlemlerinin oluşturulmasõnda dikkate alõnmasõ yararlõ olacaktõr.
5.1.4.2. Teşvik Politikalarõ
5.1.4.2.1. Özel Sektör Yatõrõm Teşvikleri
Teşvikler, bölgesel kalkõnma politikasõnõn en önemli araçlarõndan biri olmakla
birlikte, yakõn zamana kadar, bölgeye özel herhangi bir teşvik önlemi uygulanmamõştõr.
Özellikle imalat sanayiine verilen yatõrõm teşviklerinden Bölge’nin yararlanma imkanõ son
derece sõnõrlõ kalmõştõr. Özel sektör yatõrõm teşviklerinin bölgeler itibarõyla yatõrõm
tutarlarõnõn dağõlõmõnõ gösteren tablonun incelenmesinden de görülebileceği gibi,
Bölge’nin 1993-1996 döneminde özel sektör yatõrõm teşviklerinden aldõğõ pay, sadece
yüzde 2,6 oranõndadõr. Bu oran bazõ yõllar yüzde 2’nin de altõna düşmüştür. Bu veriler söz
konusu dönemde uygulanan teşvik tedbirlerinden Bölge’nin yararlanamadõğõnõ ortaya
koymaktadõr.
10
Resmi Gazete Yürütme ve İdare Bölümü, 31 Aralõk 1988.
IFAD, Loan No. 243-TU Supervision Mission Report, September 1998.
12
UNDP, Terminal Report, Production Improvement of Pasture, Meadow and Fodder Craps in Eastern Anatolia, 1993.
11
170
Tablo 5.1.32: Bölgeler İtibarõyla Özel Sektör Yatõrõm Teşvikleri
BÖLGELER
1993
YAT. Yüzde
1994
YAT. Yüzde
1995
YAT. Yüzde
(Cari Fiyatlarla, Milyar TL)
1996
TOPLA Yüzde
YAT. Yüzde
M
28.129
11,4
16.362
7,64 356.694,
15,6 240.909
11,4
642.094
AKDENİZ
3.288
1,3
9.306
4,35
67.309
2,9
44.838
2,1
124.741
D.ANAD.
21.006
8,5
25.312 11,83 285.711
12,5 228.325
10,8
560.353
EGE
12.285
5,0
12.752
5,96
315.014
13,8
197.734
9,3
537.784
G.D.ANAD.
43.670
17,8
20.792
9,71
238.026
10,4
246.770
11,7
549.258
İÇ ANAD.
7,2
13.472
6,29
58.569
2,6
81.532
3,9
171.262
KARADENİZ 17.690
110.322
44,9
98.947
46,23
952.635
41,7
1.039.603
49,1
2.201.506
MARMARA
9.465
3,9
17.090
7,98
11.736
0,5
36.296
1,7
74.587
ÇOK BÖLG.
245.856 100,0 214,032 100.00 2.285.693 100,0 2.116.004 100,0 4.861.585
TÜRKİYE
Kaynak: Hazine Müsteşarlõğõ.
Not: İllere dağõtõlamayan birden fazla ili kapsayan yatõrõmlar "Çok bölgeli" başlõğõ altõnda verilmiştir.
13,2
2,6
11,5
11,1
11,3
3,5
45,3
1,5
100,0
Özel sektör teşvik tedbirlerinin Bölge illeri itibarõyla dağõlõmõ Tablo 5.1.32’de
görülmektedir. 1993-96 döneminde yatõrõm teşviklerinden en fazla yararlanan il, yüzde
75,7 lik payla Malatya olmuştur. Bu ili, yüzde 5,9 ile Elazõğ ve yüzde 5,0 ile Iğdõr illeri
izlemektedir. Aynõ dönemde teşviğe tabi yatõrõmlardan en az pay alan iller ise sõrasõyla;
yüzde 0,02 ile Hakkari, yüzde 0,03 ile Tunceli ve yine yüzde 0,03 ile Ardahan illeridir.
Tablo 5.1.33: Bölge İlleri İtibarõyla Özel Sektör Yatõrõm Teşvikleri
İLLER
AĞRI
ARDAHAN
BAYBURT
BİNGÖL
BİTLİS
ELAZIĞ
ERZİNCAN
ERZURUM
GÜMÜŞHA.
HAKKARİ
IĞDIR
KARS
MALATYA
MUŞ
TUNCELİ
VAN
TOPLAM
ÇOK BÖL.
TÜRKİYE
1993
28.216
38.229
20.328
397.543
7.448
983.247
507.820
305.222
26.181
19.063
12.825
71.366
470.833
35.100
25.408
339.604
3.288.433
9.465.266
245.856.166
1994
39.007
0
17.675
105.450
0
87.050
51.180
255.702
0
0
0
324.580
8.269.671
0
6.135
149.196
9.305.646
17.090.372
214.031.636
1995
178.285
0
297.012
158.356
0
4.322.490
1.721.671
701.827
553.536
0
4.859.825
134.797
53.169.473
751.700
0
460.097
67.309.069
11.735.906
2.285.693.104
(Cari Fiyatlarla, Milyon TL)
1996
TOPLAM
173.323
0
404..910
38.770
262.140
1.999.339
820.258
4.189.952
496.872
0
1.331.621
1.431.019
32.465.513
347.800
0
876.059
44.837.576
36.295.504
2.116.004.356
418.831
38.229
739.925
700.119
269.588
7.392.126
3.100.929
5.452.703
1.076.589
19.063
6.204.271
1.961.762
94.375.490
1.134.600
31.543
1.824.956
124.740.724
74.587.048
4.861.585.262
Kaynak: Hazine Müsteşarlõğõ
1994 yõlõnda uygulamaya konulan devlet yardõmlarõ da bölgesel kalkõnma
sorununun çözümüne bir katkõ sağlamamõştõr. Teşvik sisteminin, yoğun bürokrasi
171
gerektirmesi ve Bölge’deki işletmelerin özelliklerini dikkate almamasõ bu durumun başlõca
sebebi olarak gösterilebilir.
5.1.4.2.2. Tarõmsal Krediler
Bölgeye özel teşvik önlemi olmamakla birlikte, Ziraat Bankasõ tarafõndan
dağõtõlan tarõmsal kredilere ilişkin verilerin incelenmesi, Bölge’nin tarõm sektörüyle ilgili
yapõsõ hakkõnda bilgi verecektir.
1990-1997 yõllarõnda, Bölge illeri itibarõyla dağõtõlan hayvancõlõk ve yem
kredilerine ait veriler, Bölge’de bu tür kredi kullanõmõnõn genel olarak gerileme seyri
gösterdiğini ortaya koymaktadõr. 1990 yõlõ fiyatlarõyla Bölge’nin Türkiye içindeki payõ
yüzde 25,9 iken, bu pay 1997’de yüzde 10,6’ya düşmüştür.
Bölge illeri kendi içinde karşõlaştõrõldõğõnda, Kars ilinin yõllar itibarõyla en yüksek
payõ aldõğõ görülmektedir.
Tablo 5.1.34: Bölge İlleri İtibarõyla Dağõtõlan ve Hayvancõlõk ve Yem Kredileri
İLLER
AĞRI
ARDAHAN
BAYBURT
BİNGÖL
BİTLİS
ELAZIĞ
ERZİNCAN
ERZURUM
GÜMÜŞHANE
HAKKARİ
IĞDIR
KARS
MALATYA
MUŞ
TUNCELİ
VAN
BÖLGE
TÜRKİYE
1990
6,2
29,4
1,0
5,0
5,9
4,7
7,3
24,5
6,0
1,7
10,3
185,3
5,3
2,1
16,0
20,3
331,0
1.279,0
1991
3,9
25,0
1,3
2,6
8,8
3,9
7,1
16,3
6,0
2,9
9,6
151,3
5,0
1,7
16,8
16,3
278,4
1.123,9
1992
2,0
27,3
0,8
3,6
3,2
2,4
6,3
10,8
4,6
1,7
8,1
121,0
6,1
0,4
14,9
13,2
226,5
1.024,1
1993
2,6
19,9
0,6
3,7
3,2
4,1
7,1
10,1
5,3
2,1
5,4
103,8
4,8
4,2
14,4
12,1
203,5
1.099,7
(1990 Yõlõ Fiyatlarõyla, Milyar TL)
1995
1996
1997
2,4
2,7
2,1
12,4
33,7
34,7
1,8
2,5
2,3
5,3
3,2
1,7
2,5
2,8
1,0
12,9
18,9
10,3
9,4
11,7
9,0
30,1
39,7
31,1
9,5
8,5
9,4
0,8
1,9
1,7
2,6
9,2
10,2
58,3
72,8
43,9
10,2
13,6
11,7
3,1
3,4
4,5
10,6
10,9
11,6
23,5
16,1
13,9
195,5
251,6
199,0
1.538,4
2.301,8
1.880,2
1994
1,9
12,8
0,6
2,9
1,0
3,4
6,1
9,6
3,7
1,3
2,5
76,8
3,6
2,0
11,0
10,9
149,9
841,4
Kaynak: TC Ziraat Bankasõ, Zirai Krediler Müdürlüğü, Ocak 1998.
Bölge illeri itibarõyla kanuni takibata alõnan kredilere ilişkin veriler incelendiğinde
Bölge genelinde takibe uğrayan kredi oranõnõn 1990 yõlõnda Türkiye genelinin yüzde
43,9’una eşit olduğu görülmektedir. Bu, çok yüksek bir orandõr. Dönem boyunca kredi
kullanõmõnda bu orandaki düşüşe bağlõ olarak genel bir düşüş eğilimi müşahade
edilmektedir.
172
Tablo 5.1.35: Bölge İlleri İtibarõyla Kanuni Takibe Alõnan Krediler
İLLER
1990
1991
1992
1993
2,5
2,1
0,8
1,3
AĞRI
1,9
1,5
1,2
2,1
ARDAHAN
0,3
0,4
0,3
0,1
BAYBURT
0,8
1,7
1,1
1,0
BİNGÖL
6,6
6,3
3,7
6,2
BİTLİS
6,2
4,9
2,4
1,6
ELAZIĞ
1,4
0,9
1,5
2,0
ERZİNCAN
24,0
18,7
10,0
5,8
ERZURUM
1,8
1,4
1,3
0,7
GÜMÜŞHANE
2,0
1,7
1,2
0,7
HAKKARİ
0,7
1,3
0,6
0,8
IĞDIR
11,9
10,5
7,6
5,3
KARS
1,7
1,4
1,0
1,1
MALATYA
0,9
0,8
0,6
0,8
MUŞ
0,7
1,0
1,2
0,5
TUNCELİ
5,0
8,8
7,0
3,5
VAN
BÖLGE
68,5
63,4
41,6
33,4
TÜRKİYE
156,0
164,5
108,0
94,5
Kaynak: TC Ziraat Bankasõ, Zirai Krediler Müdürlüğü, Ocak 1998.
1994
1995
1996
1997
0,8
1,2
0,3
0,3
2,8
1,1
1,1
4,0
0,0
0,0
0,3
0,1
1,6
0,8
3,0
2,5
4,8
2,1
0,7
1,7
0,8
0,3
1,1
1,7
1,1
0,3
0,2
0,3
2,3
2,1
2,6
8,0
0,2
0,3
0,3
0,4
0,8
0,6
0,7
0,4
2,8
1,1
0,7
2,5
4,2
4,6
3,4
4,0
0,6
0,3
0,8
0,9
0,2
0,3
0,1
0,1
1,4
2,1
1,4
0,7
6,7
4,9
6,6
4,8
31,0
22,0
23,2
32,5
102,6
50,5
111,1
137,4
Bölge’nin tarõmsal kredi kullanõmõndaki payõnõn nispi düşüklüğü yanõnda, kanuni
takibata uğramadaki yüksek oran, tarõm sektöründe mali yapõnõn çok sorunlarõ olduğunu
göstermektedir. Ayrõca bu durum mevcut kredi sisteminin bir bütün olarak gözden
geçirilmesini zorunlu kõlmaktadõr.
5.1.4.2.3.Küçük Ölçekli İmalat Sanayi Kredileri
Diğer bölgelerde olduğu gibi Bölge’de de özellikle esnaf kefalet kooperatifleri
tarafõndan küçük ölçekli imalat sanayiine yönelik düşük faizli ve ödeme kolaylõklarõ içeren
kredi dağõtõlmaktadõr. Bu krediler, ihtisas kredileri olarak tanõmlanõp, sanayi ve fon
kredilerini de kapsamaktadõr. Tablo bu tür kredi kullanõmõna ilişkin verileri içermektedir.
1990 fiyatlarõyla ifade edilmiş bu verilere göre, 1990 yõlõnda Bölge’nin Halk Bankasõ
kredilerinde elde ettiği ihtisas kredileri toplamõnõn Türkiye toplamõna oranõ sadece yüzde
5,1’dir. Bu oran dönem içinde gerileme göstermekte ve 1995 yõlõnda yüzde 4,8’e
düşmektedir. 1997 yõlõnda Bölge payõ sadece yüzde 4,7’dir. Bu oranlar, kuşkusuz son
derece düşük düzeyleri ifade etmektedir ve Bölge imalat sanayiinin mali yapõsõ
konusundaki olumsuzluklarõ göz önüne sermektedir.
173
Tablo 5.1.36: Halk Bankasõ Tarafõndan Bölge İllerine Kullandõrõlan Krediler
İLLER
1990
1991
1992
1993
10
8
6
5
AĞRI
2
1
1
2
ARDAHAN
1
1
1
1
BAYBURT
4
3
2
2
BİNGÖL
7
8
8
9
BİTLİS
13
11
12
12
ELAZIĞ
7
9
18
17
ERZİNCAN
9
9
9
11
ERZURUM
8
6
5
4
GÜMÜŞHANE
4
3
2
2
HAKKARİ
3
3
3
5
IĞDIR
5
3
3
4
KARS
32
26
21
15
MALATYA
3
3
3
3
MUŞ
2
1
3
4
TUNCELİ
10
6
4
3
VAN
BÖLGE TOPL.
116
100
102
98
DİĞER BÖLG.
2.166
1.849
1.794
1.781
TÜRKİYE
2.282
1.949
1.896
1.880
Kaynak: TC Halk Bankasõ, Ocak 1998.
Not: İhtisas kredileri (Kooperatif Krd.+ Sanayi Krd.+ Fon Krd.)
1994
1995
1996
1997
3
4
5
6
2
5
7
7
1
5
7
8
1
2
2
4
7
8
8
8
8
9
21
11
14
15
18
18
12
19
25
31
4
6
8
9
2
3
2
5
4
7
11
14
6
12
14
19
10
12
18
7
3
5
5
6
3
3
7
6
3
6
14
16
82
122
202
208
1.491
2.401
3.549
4.233
1.574
2.523
3.751
4.441
Diğer taraftan 1998 yõlõnda uygulamaya konulan KOBİ teşvik kredilerinden Bölge
çok düşük düzeyde yararlanmõştõr. Kullanõm oranõ Tablo 5.1.37’den görüldüğü gibi yüzde
13,6’dõr. Bölge illeri kendi içerisinde incelendiğinde en yüksek payõ yüzde 19,8 ile
Malatya ili almõştõr. Bu ili Elazõğ ve Muş illeri izlemektedir.
23.01.1998 tarihinde yürürlüğe giren “Olağanüstü Hal Bölgesi ve Kalkõnmada
Öncelikli Yörelerde İstihdam Yaratõlmasõ ve Yatõrõmlarõn Teşvik Edilmesiyle 193 Sayõlõ
Gelir Vergisi Kanunu’nda Değişiklik Yapõlmasõ Hakkõndaki Kanun bölgesel kalkõnma
açõsõndan bir dönüm noktasõ teşkil edebilecek niteliktedir. Bu Kanun ile OHAL Bölgesinde
bulunan illerden Hakkari, Tunceli ve Van, mücavir alana dahil Bölge illerinden Bingöl,
Bitlis ve Muş ve nihayet kalkõnmada öncelikli yörelerde yer alan Bölge illerinden Ağrõ,
Ardahan, Erzurum, Iğdõr ve Kars ile Bayburt ve Gümüşhane illeri, Kanun’un kapsadõğõ
teşvik tedbirlerinden yararlanabilecektir. Söz konusu Kanun, Bölge’de yer alan işletmelere
şu konularda teşvikler getirmektedir; Gelir ve kurumlar vergisi muafiyeti, gelir ve
kurumlar vergisi indirimi, çalõşanlardan kesilen vergilerin ertelenmesi, işlemlerde vergi,
resim ve harç istisnasõ, sigorta primi işveren payõ istisnasõ, bedelsiz yatõrõm yeri tahsisi ve
enerji (elektrik) harcamalarõnda indirim. Bir yõla yaklaşan uygulamanõn sonuçlarõ, bu
kanunla getirilen teşvik önlemlerine yeterli ilginin gösterilmediği yönündedir. Kanunla
getirilen teşvik önlemlerinin Bölge’de egemen olan çok küçük imalat sanayi işletmelerinin
mevcut yapõsõna uygunluk taşõmamasõ aksine daha çok orta ölçekli işletmelere yönelik
olmasõ bu ilgisizliğin başlõca nedeni olarak gösterilebilir.
174
Tablo 5.1.37: Türkiye Halk Bankasõnca Bölge İllerine Tahsis Edilen KOBİ Teşvik
Kredileri (10.12.1998)
İLLER
FİRMA SAYISI
AĞRI
BİNGÖL
BİTLİS
ELAZIĞ
ERZCİNCAN
ERZURUM
GÜMÜŞHANE
HAKKARİ
KARS
MALATYA
MUŞ
TUNCELİ
VAN
BAYBURT
ARDAHAN
IĞDIR
BÖLGE TOPLAM
DİĞER İLLER
TOPLAM
Kaynak: TC Halk Bankasõ.
10
14
12
80
19
66
6
8
31
76
49
11
13
7
15
11
428
3.065
3.493
175
(Milyar TL)
TAHSİS EDİLEN
Yüzde
KREDİLER
144
2,1
281
4,0
244
3,5
1.374
19,6
219
3,1
801
11,4
102
1,5
113
1,6
449
6,4
1.388
19,8
1.017
14,4
235
3,3
149
2,1
162
2,3
173
2,5
173
2,5
7.024
100,0
44.695
-51.719
--
EKLER :
Tablo 5.1.38: Bölgeler İtibarõyla Yõl Ortasõ Nüfus Tahminleri*
BÖLGELER
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
7.026.489 7.164.024 7.304.252 7.447.224 7.592.995 7.741.619 7.893.152 8.047.651
AKDENİZ
5.599.836 5.640.397 5.681.251 5.722.402 5.763.850 5.805.599 5.847.650 5.890.006
D.ANAD.
7.594.977 7.710.992 7.828.778 7.948.365 8.069.777 8.193.045 8.318.195 8.445.257
EGE
G.DOĞU A. 5.159.464 5.286.383 5.416.424 5.549.663 5.686.181 5.826.056 5.969.373 6.116.215
9.913.306 10.005.570 10.098.693 10.192.682 10.287.546 10.383.294 10.479.932 10.577.469
İÇ ANAD.
7.883.356 7.837.348 7.791.609 7.746.137 7.700.930 7.655.986 7.611.305 7.566.885
K.DENİZ
MARMARA 13.295.607 13.669.317 14.053.532 14.448.545 14.854.662 15.272.194 15.701.462 16.142.795
TÜRKİYE
56.473.035 57.338.165 58.216.548 59.108.388 60.013.890 60.933.263 61.866.721 62.814.479
* 1990 ve 1997 bilgileri gerçekleşmiş nüfuslar, 1991-1996 yõlõ bilgileri ise büyüme hõzõ yardõmõyla
hesaplanmõştõr.
Tablo 5.1.39: Bölge İlleri İtibarõyla Yõl Ortasõ Nüfus Tahminleri*
İLLER
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
437.093
441.100
445.143
449.223
453.341
457.496
461.690
465.922
AĞRI
249.074
246.973
244.889
242.823
240.774
238.743
236.728
234.731
BİNGÖL
330.115
331.457
332.805
334.158
335.516
336.881
338.250
339.625
BİTLİS
498.225
501.045
503.881
506.732
509.600
512.485
515.385
518.302
ELAZIĞ
299.251
296.426
293.629
290.857
288.112
285.392
282.698
280.030
ERZCİNCAN
848.201
851.733
855.28
858.841
862.418
866.009
869.615
873.236
ERZURUM
153.990
156.016
158.069
160.148
162.255
164.390
166.552
168.744
GÜMÜŞHANE
172.479
178.402
184.528
190.864
197.418
204.197
211.209
218.462
HAKKARİ
349.834
345.841
341.894
337.992
334.135
330.321
326.552
322.825
KARS
702.055
717.029
732.323
747.943
763.896
780.190
796.83
813.826
MALATYA
376.543
382.705
388.968
395.334
401.804
408.380
415.063
421.856
MUŞ
133.584
125.239
117.416
110.081
103.205
96.758
90.714
85.047
TUNCELİ
637.433
653.773
670.532
687.721
705.350
723.431
741.976
760.996
VAN
99.638
100.697
101.766
102.847
103.940
105.044
106.160
107.288
BAYBURT
169.720 162.994,3 156.535,2 150331.98 144.374,6 138.653,3 133158,8 127.881.94
ARDAHAN
142.601 142.994,7 143.389,6 143785.49 144.182,5 144.580,6 144979,8 145.380.13
IĞDIR
TOPLAM
5.599.836 5.634.425 5.671.047 5.709.683 5.750.321 5.792.950 5.837.562 5.884.152
* 1990 ve 1997 bilgileri gerçekleşmiş nüfuslar, 1991-1996 yõlõ bilgileri ise büyüme hõzõ yardõmõyla
hesaplanmõş rakamlardõr.
Tablo 5.1.40: 1990 Fiyatlarõ Baz Alõnarak Belirlenen Deflatör Rakamlarõ
YILLAR
DEFLATÖR
1990
100,0
1991
166,0
1992
282,4
1993
469,0
176
1994
967,5
1995
1.873,1
1996
3.379.1
1997
6.275,1
Tablo 5.1.41: Bölgeler İtibarõyla Genel Bütçe Vergi Gelirleri
BÖLGELER
MERKEZ
AKDENİZ
D.ANAD.
EGE
G.D.ANAD.
İÇ ANAD.
KARADENİZ
MARMARA
TÜRKİYE
1990
381
3.883
962
5.787
1.019
10.104
2.724
27.995
52.855
1991
506
6.771
1.677
10.498
1.720
17.841
5.256
51.061
95.33
1992
949
12.543
3.118
18.742
3.138
31.669
9.459
93.743
173.361
1993
1.991
24.623
5.727
34.415
5.475
54.226
17.273
181.311
325.041
(Milyar TL)
1994
1995
1996
1997
2.210
5.964
13.998
28.890
48.702
85.228 162.506 305.475
11.143
17.038
31.187
64.934
75.475 141.789 280.641 560.850
11.596
18.586
34.102
72.856
125.302 202.124 371.033 800.020
32.794
53.648 102.375 195.203
402.420 743.009 1.555.391 3.260.530
709.642 1.267.386 2.551.233 5.288.758
Tablo 5.1.42: Bölge İlleri İtibarõyla Genel Bütçe Vergi Gelirleri
İLLER
AĞRI
BİNGÖL
BİTLİS
ELAZIĞ
ERZİNCAN
ERZURUM
GÜMÜŞHANE
HAKKARİ
KARS
MALATYA
MUŞ
TUNCELİ
VAN
BAYBURT
ARDAHAN
IĞDIR
BÖLGE
1990
37
22
35
163
66
188
21
16
76
184
32
20
91
11
962
1991
60
36
58
287
117
352
32
33
119
312
54
32
166
19
1.677
1992
117
69
115
529
140
658
59
67
147
622
108
60
317
38
36
36
3.118
1993
216
128
202
989
316
1.171
106
140
251
1.149
197
123
531
68
66
74
5.727
1994
457
248
409
1.815
690
2.257
223
226
508
2.254
327
205
1.107
136
138
143
11.143
1995
770
369
567
2.626
1.131
3.496
329
318
738
3.526
492
295
1.718
199
206
258
17.038
1996
1.276
770
973
4.587
1.988
5.952
627
726
1.500
6.644
915
604
3.226
379
434
586
31.187
(Milyar TL)
1997
2.873
1.547
1.834
9.400
3.933
11.716
1.276
1.665
2.992
13.719
1.938
1.320
7.421
773
987
1.540
64.934
Tablo 5.1.43: Bölgeler İtibarõyla Genel Bütçe Personel Harcamalarõ
BÖLGELER
MERKEZ
AKDENİZ
D.ANAD.
EGE
G.D.ANAD.
İÇ ANAD.
KARADENİZ
MARMARA
TÜRKİYE
1990
1.603
2.281
2.549
2.779
1.806
4.066
2.552
4.822
22.458
1991
3.230
3.839
4.688
4.986
3.414
7.572
4.564
8.948
41.241
1992
5.903
7.544
9.203
9.609
6.971
14.495
8.776
17.19
79.691
1993
10.780
13.81
16.63
17.267
12.776
25.896
15.794
30.598
143.551
177
1994
18.968
21.773
29.132
27.352
22.881
40.539
24.424
48.013
233.082
1995
33.013
38.702
48.901
48.102
37.316
71.153
42.954
84.073
404.214
(Milyar TL)
1996
1997
63.785 136.485
78.279 168.827
93.389 198.037
96.542 206.624
71.854 152.984
139.225 300.942
86.247 182.483
163.737 348.816
793.058 1.695.198
Tablo 5.1.44: Bölge İlleri İtibarõyla Genel Bütçe Personel Harcamalarõ
İLLER
1990
1991
1992
1993
1994
1995
144
258
498
871
1.616
2.679
AĞRI
126
239
501
943
1.786
2.920
BİNGÖL
128
246
513
933
1.832
2.980
BİTLİS
287
523
1.002
1.802
3.196
5.420
ELAZIĞ
153
278
534
995
1.506
2,538
ERZİNCAN
332
602
1.150
2.001
3.233
5.731
ERZURUM
75
130
249
449
643
1.077
GÜMÜŞHANE
166
306
629
1.122
2.356
3.601
HAKKARİ
261
456
576
967
1.729
2.890
KARS
327
598
1.146
2.051
3.179
5.506
MALATYA
134
249
490
892
1.605
2.703
MUŞ
114
210
436
805
1.509
2.489
TUNCELİ
265
520
1.030
1.866
3.318
5.488
VAN
37
73
138
249
380
669
BAYBURT
188
395
670
1.155
ARDAHAN
123
289
574
1.055
IĞDIR
BÖLGE
2.549
4.688
9.203
16.630
29.132
48.901
Kaynak: Maliye Bakanlõğõ Muhasebat Genel Müdürlüğü Kamu Hesaplarõ Yõllõğõ.
(Milyar TL)
1996
1997
5.318
5.636
5.429
9.888
4.995
10.819
2.108
6.790
5.242
10.882
5.057
5.071
10.397
1.320
2.247
2.190
93.389
11.609
11.287
10.740
19.864
10.660
23.668
4.486
14.725
10.873
23.325
10.222
10,753
22.703
2.873
4.936
5.313
198.037
Tablo 5.1.45: Bölgeler İtibarõyla Genel Bütçe Diğer Cari Harcamalarõ
BÖLGELER
1990
1991
1992
1993
1994
1995
2.915
4.354
8.468
13.351
29.171
52.973
MERKEZ
222
332
583
1.201
2.388
5.135
AKDENİZ
402
764
1.356
237
5.612
10.722
D.ANAD.
431
741
1.454
2.249
4.867
886
EGE
263
531
944
1.651
3.706
6.856
G.D.ANAD.
840
1.397
2.408
5.466
11.163
21.374
İÇ ANAD.
196
318
584
1.186
2.293
4.489
KARADENİZ
111
1.827
2.985
5.432
10.298
2.217
MARMARA
TÜRKİYE
6.379
10.264
18.782
32.906
69.498 132.579
178
(Milyar TL)
1996
1997
122.321
27.761
10.639
25.579
2.174
4.637
16.992
49.952
12.965
29.333
46.096
11.075
9.179
20.644
48.135
96.328
288.067 656.566
Tablo 5.1.46: Bölge İlleri İtibarõyla Genel Bütçe Diğer Cari Harcamalarõ
İLLER
1990
1991
1992
1993
1994
1995
25
45
90
161
439
742
AĞRI
13
27
63
128
324
503
BİNGÖL
16
29
61
121
276
530
BİTLİS
24
40
70
130
287
660
ELAZIĞ
20
35
67
117
309
552
ERZİNCAN
116
257
396
579
1.381
296
ERZURUM
6
11
19
35
65
127
GÜMÜŞHANE
28
43
85
157
368
717
HAKKARİ
36
60
93
185
594
793
KARS
44
83
128
205
411
884
MALATYA
17
34
55
98
192
324
MUŞ
19
31
65
122
265
600
TUNCELİ
33
61
110
205
415
846
VAN
5
8
13
25
52
99
BAYBURT
30
71
166
266
ARDAHAN
11
31
68
119
IĞDIR
BÖLGE
402
764
1.356
237
5.612
10.722
(Milyar TL)
1996
1997
1.068
2.947
900
1.951
903
1.755
1.249
2.694
1.048
1.966
6.406
12.023
245
604
1.773
3.629
1.248
2.787
1.898
4.814
662
1.498
1.217
2.593
1.845
4.429
181
402
522
125
575
1.028
21.740
46.370
Tablo 5.1.47: Bölgeler İtibarõyla Genel Bütçe Yatõrõm Harcamalarõ
BÖLGELER
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1.003
1.962
4.103
6.072
7.227
1.092
MERKEZ
252
339
691
1.278
1.607
1.839
AKDENİZ
279
390
866
183
2.041
3.138
D.ANAD.
242
351
745
1.455
1.821
2.539
EGE
192
373
693
1.241
1.858
2.094
G.D.ANAD.
373
584
1.198
2.154
2.976
5.104
İÇ ANAD.
233
340
763
1.334
1.851
2.734
KARADENİZ
433
681
141
2.618
3.139
563
MARMARA
TÜRKİYE
3.007
502
10.469
17.982
2.252
33.998
179
(Milyar TL)
1996
1997
28.389
69.337
5.111
14.488
6.593
19.491
6.782
16.002
4.702
1.524
12.382
3.364
7.772
23.526
121
30.599
83.831 222.323
Tablo 5.1.48: Bölge İlleri İtibarõyla Genel Bütçe Yatõrõm Harcamalarõ
İLLER
1990
1991
1992
1993
1994
1995
15
21
46
91
106
206
AĞRI
20
28
43
103
127
211
BİNGÖL
19
41
88
212
196
241
BİTLİS
15
24
46
90
151
180
ELAZIĞ
30
36
123
186
133
212
ERZİNCAN
34
48
100
189
243
404
ERZURUM
15
15
31
56
51
73
GÜMÜŞHANE
16
24
46
153
141
278
HAKKARİ
31
44
76
71
76
150
KARS
24
24
65
130
146
188
MALATYA
19
26
58
161
132
191
MUŞ
8
13
30
107
131
195
TUNCELİ
27
32
65
122
177
191
VAN
6
14
43
76
87
113
BAYBURT
2
43
68
135
ARDAHAN
4
40
76
170
IĞDIR
BÖLGE
279
390
866
1.830
2.041
3.138
(Milyar TL)
1996
1997
350
845
517
2.113
527
990
239
987
469
940
883
2.541
242
474
318
1.843
286
567
520
1.231
483
1.853
202
728
606
1.809
136
581
364
856
451
1.133
6.593
19.491
Tablo 5.1.49: Bölgeler İtibarõyla Genel Bütçe Transfer Harcamalarõ
(Milyar TL)
BÖLGELER
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
30.989
65.443
99.999
269.201
535.323
1.067.436
2.643.502
5.165.792
MERKEZ
411
612
939
1.555
1.955
3.373
5.025
13.838
AKDENİZ
218
417
722
1.326
1.441
1.972
481
8.189
D.ANAD.
512
901
1.465
2.368
4.148
10.973
18.135
3.422
EGE
174
332
585
1.102
1.189
171
311
7.138
G.D.ANAD.
737
1.358
2.142
3.423
3.144
6.495
12.391
33.948
İÇ ANAD.
369
653
912
1.503
1.686
2.583
5.672
12.771
KARADENİZ
1.566
2.995
5.509
9.184
16.439
36.031
53.271 128.697
MARMARA
TÜRKİYE
34.976
72.711 112.273 289.662 565.325 1.130.573 2.745.916 5.404.593
180
Tablo 5.1.50: Bölge İlleri İtibarõyla Genel Bütçe Transfer Harcamalarõ
İLLER
1990
1991
1992
1993
1994
1995
12
23
40
68
91
268
AĞRI
8
15
26
48
53
83
BİNGÖL
12
22
38
69
72
112
BİTLİS
25
59
93
175
205
239
ELAZIĞ
13
24
34
66
65
112
ERZİNCAN
38
68
118
207
190
276
ERZURUM
7
11
17
28
33
55
GÜMÜŞHANE
10
15
36
125
136
81
HAKKARİ
18
32
43
59
53
70
KARS
29
55
97
161
163
196
MALATYA
12
21
49
69
83
121
MUŞ
8
15
27
55
81
88
TUNCELİ
22
46
80
143
162
183
VAN
4
11
9
15
15
25
BAYBURT
9
23
24
33
ARDAHAN
6
15
15
30
IĞDIR
BÖLGE
218
417
722
1.326
1.441
1.972
(Milyar TL)
1996
1997
1.243
1.027
152
373
167
356
387
691
176
366
545
868
112
222
182
394
127
245
721
1,474
227
452
172
317
369
623
45
92
67
125
118
564
4.810
8.189
Tablo 5.1.51: Bölgeler İtibarõyla Toplam Genel Bütçe Harcamalarõ
BÖLGELER
1990
1991
1992
1993
1994
1995
3.651
74.989 118.473 299.404 590.689 1.164.342
MERKEZ
3.166
5.122
9.757
17.844
27.723
49.049
AKDENİZ
3.448
6.259
12.147
22.156
38.226
64.733
D.ANAD.
3.964
6.979
13.273
23.339
38.188
70.474
EGE
2.435
465
9.193
1.677
29.634
47.976
G.D.ANAD.
6.016
10.911
20.243
36.939
57.822 104.126
İÇ ANAD.
335
5.875
11.035
19.817
30.254
5.276
KARADENİZ
7.931
14.451
27.094
47.832
77.889 147.904
MARMARA
TÜRKİYE
6.682 129.236 221.215 484.101 890.425 1.701.364
181
(Milyar TL)
1996
1997
2.857.997 5.649.224
99.054 222.732
126.532 272.087
138.451 306.798
92.631 204.695
210.094
47.928
10.887 239.424
277.243
60.444
3.910.872 7.978.680
Tablo 5.1.52: Bölge İlleri İtibarõyla Toplam Genel Bütçe Harcamalarõ
(Milyar TL)
İLLER
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
196
347
674
1.191
2.252
3.895
7.979
16.428
AĞRI
167
309
633
1.222
229
3.717
7.205
15.724
BİNGÖL
175
338
700
1.335
2.376
3.863
7.026
13.841
BİTLİS
351
646
1.211
2.197
3.839
6.499
11.763
24.236
ELAZIĞ
216
373
758
1.364
2.013
3.414
6.688
13.932
ERZİNCAN
520
975
1.764
2.976
5.047
9.371
18.653
391
ERZURUM
103
167
316
568
792
1.332
2.707
5.786
GÜMÜŞHANE
220
388
796
1.557
3.001
4.677
9.063
20.591
HAKKARİ
346
592
788
1.282
2.452
3.903
6.903
14.472
KARS
424
760
1.436
2.547
3.899
6.774
14.021
30.844
MALATYA
182
330
652
122
2.012
3.339
6.429
14.025
MUŞ
149
269
558
1.089
1.986
3.372
6.662
14.391
TUNCELİ
347
659
1.285
2.336
4.072
6.708
13.217
29.564
VAN
52
106
203
365
534
906
1.682
3.948
BAYBURT
229
532
928
1.589
32
7.167
ARDAHAN
144
375
733
1.374
3.334
8.038
IĞDIR
BÖLGE
3.448
6.259
12.147
22.156
38.226
64.733 126.532 272.087
BÖLGELER
Gelir
Kurumlar
Mal ve Hizmet
Dõş Ticaret
76.903
13.414
50.135
43.485
AKDENİZ
2.462
683
8.232
538
D.ANAD.
117.502
33.933
111.946
64.166
EGE
22.102
1.409
13.489
984
G.D.ANAD.
173.349
59.904
173.978
22.156
İÇ ANAD.
62.141
4.169
31.036
1.525
KARADENİZ
413.681
152.693
928.949
305.758
MARMARA
TÜRKİYE
890.298
266.205
1.317.765
452.337
182
(Milyar TL)
Toplam
187.481
35.062
331.749
39.232
436.261
115.224
1.819.281
2.964.290
İLLER
Gelir
Kurum
Mal ve Hizmet
Dõş Tic.
810
5
281
301
AĞRI
654
7
185
BİNGÖL
837
8
178
BİTLİS
3.739
106
1.153
ELAZIĞ
1.623
31
465
ERZİNCAN
491
196
1.695
8
ERZURUM
480
6
186
GÜMÜŞHANE
506
5
131
143
HAKKARİ
112
26
396
66
KARS
5.016
219
1.948
3
MALATYA
800
4
173
MUŞ
520
7
136
TUNCELİ
2.556
46
857
8
VAN
294
4
116
BAYBURT
339
1
126
ARDAHAN
416
12
206
9
IĞDIR
TOPLAM
2.462
683
8.232
538
(Milyar TL)
Toplam
1.434
869
107
514
2.187
697
704
801
166
7.329
1.015
671
3.631
434
481
666
35.062
Tablo 5.1.55:Belediyelerin Bölgeler İtibarõyla Gelir Türlerine Göre Kesin Hesaplarõ
(Milyar TL)
1990
BÖLGELER
AKDENİZ
Vergi
Gel.
364
1991
Vergi
Toplam Vergi
Dõşõ Gel.
Gel.
206
570
732
1992
Vergi
Toplam Vergi
Dõşõ Gel.
Gel.
496
1.228
1.227
1993
Vergi
Toplam Vergi
Dõşõ Gel.
Gel.
972
2.199
2.451
Vergi
Toplam
Dõşõ Gel.
2.185
4.636
D.ANAD.
167
91
258
336
162
498
572
285
857
1.334
827
2.161
EGE
572
271
843
717
394
1.111
1.616
920
2.536
3.277
2.233
551
G.D.ANAD.
123
81
204
238
120
358
590
332
922
995
880
1.875
İÇ ANAD.
977
446
1.422
1.665
127
2.934
2.735
284
5.575
5.343
9.101
14.444
350
218
568
568
401
969
942
804
1.746
1.843
1.734
3.577
MARMARA
1.839
765
2.603
3.232
1.214
4.446
5.385
2.335
772
10.526
5.844
1.637
TOPLAM
4.392
2.077
6.469
7.488
4.056
11.545
13.067
8.487
21.554
25.769
22.804
48.573
KARADENİZ
1994
BÖLGELER
AKDENİZ
1995
1996
1997
Vergi Vergi
Toplam Vergi
Vergi
Toplam Vergi
Vergi
Toplam Vergi
Vergi
Toplam
Gel.
Dõşõ Gel.
Gel.
Dõşõ Gel.
Gel.
Dõşõ Gel.
Gel.
Dõşõ Gel.
5.773
2.696
8.469
10.607
10.409
21.016
19.803
20.665
40.468
40.627
30.266
70.893
D.ANAD.
2.607
1.111
3.718
4.953
4.768
9.721
9.448
7.415
16.863
1.943
13.375
32.805
EGE
7.344
5.456
128
13.803
12.854
26.657
27.587
29.071
56.658
58.668
76.398
135.066
G.D.ANAD.
1.986
1.592
3.578
4.328
3.861
8.189
9.959
11.094
21.053
19.856
16.652
36.508
İÇ ANAD.
1.082
11.923
22.743
22.643
25.264
47.907
39.848
45.475
85.323
79.528
65.626
145.154
KARADENİZ
4.245
2.528
6.773
7.634
7.822
15.456
14.559
14.942
29.501
30.556
28.385
58.941
MARMARA
24.414
11.007
35.421
46.709
40.784
87.493
87.813
61.047
14.886
169.331
116.515
285.846
TOPLAM
57.189
36.313
93.502
110.677
105.762
216.439
209.017
189.709
398.726
417.996
347.217
765.213
183
Tablo 5.1.56: Belediyelerin Bölge İlleri İtibarõyla Gelir Türlerine Göre Kesin
Hesaplarõ
İLLER
Vergi
Gel.
AĞRI
BİNGÖL
BİTLİS
ELAZIĞ
ERZİNCAN
ERZURUM
GÜMÜŞHANE
HAKKARİ
KARS
MALATYA
MUŞ
TUNCELİ
VAN
BAYBURT
ARDAHAN
IĞDIR
TOPLAM
8
7
10
25
13
28
6
3
20
20
3
4
17
4
0
0
167
1990
Vergi Top. Vergi
Gel.
Dõşõ
Gel.
2
10
20
7
14
14
3
13
19
14
39
40
10
23
8
10
39
56
3
8
11
7
10
10
6
26
44
14
34
55
0
4
13
5
9
7
6
24
31
3
7
8
0
0
0
0
0
0
91 258 336
1991
Vergi Top. Vergi
Gel.
Dõşõ
Gel.
6
26
35
12
26
23
8
28
32
25
65
62
4
12
48
26
82
89
4
15
26
9
19
15
19
62
53
20
75
86
4
17
21
8
15
19
13
44
49
4
12
14
0
0
0
0
0
0
162 498 572
1992
Vergi Top.
Dõşõ
Gel.
8
43
18
41
14
46
42
104
18
66
41
130
8
34
13
28
24
77
42
128
6
27
14
33
28
77
9
23
0
0
0
0
285
857
Vergi
Gel.
46
41
63
125
217
177
86
28
57
201
66
71
86
25
21
24
1.334
(Milyar TL)
1993
Vergi Top.
Dõşõ
Gel.
49
95
43
84
20
83
113
238
109
326
182
359
18
104
20
48
21
78
87
288
44
110
30
101
60
146
18
43
7
28
6
30
827 2.161
1994
1995
1996
1997
Vergi Vergi Top. Vergi Vergi Top. Vergi Vergi Top. Vergi Vergi Top.
Gel. Dõşõ
Gel. Dõşõ
Gel. Dõşõ
Gel.
Dõşõ
Gel.
Gel.
Gel.
Gel.
94
52 146 207 121 328 340 314
654
739
552 1.291
AĞRI
85
39 124 148
99 247 266 182
448
441
481
922
BİNGÖL
104
42 146 237
96 333 428 398
826 1.204
443 1.647
BİTLİS
298 124 422 579 237 816 1.174 654 1.828 1.886 1.502 3.388
ELAZIĞ
349 101 450 649 215 864 1.148 403 1.551 2.127
885 3.012
ERZİNCAN
428 238 666 777 506 1.283 1.696 1.632 3.328 3.314 2.452 5.766
ERZURUM
185
29 214 313
73 386 533 227
760
896
454
135
GÜMÜŞHANE
47
32
79 107
88 195 299 295
594
505
542 1.047
HAKKARİ
104
35 139 195 157 352 424 385
809
945
546 1.491
KARS
387 178 565 719 339 1.058 1.171 1.106 2.277 2.448 1.911 4.359
MALATYA
94
58 152 140
65 205 496 465
961
842
811 1.653
MUŞ
103
42 145 228
87 315 301 220
521
735
542 1.277
TUNCELİ
199
90 289 408 128 536 714 596
131 2.525 1.251 3.776
VAN
44
21
65
85
56 141 140 192
332
310
368
678
BAYBURT
34
19
53
63
56 119 140 154
294
276
355
631
ARDAHAN
52
11
63
98
65 163 178 192
370
237
280
517
IĞDIR
TOPLAM
2.607 1.111 3.718 4.953 2.388 7.341 9.448 7.415 16.863 19.430 13.375 32.805
İLLER
184
Tablo 5.1.57: Belediyelerin Bölgeler İtibarõyla Gider Türlerine Göre Kesin
Hesaplarõ
(Milyar TL)
1990
BÖLGELER
AKDENİZ
1991
1992
1993
Cari Yat.
Trans. Topl. Cari Yat.
Trans. Topl. Cari Yat.
Trans. Topl. Cari Yat. Trans. Topl.
Harc.
Harc.
Harc.
Harc.
414
139
75
627
909
281
193 1.382 1.881
520
511 2.912 3.352 1.229
826 5.407
D.ANAD.
225
45
27
297
409
81
63
552
684
EGE
625
148
113
886
930
199
98
1.226
186
876
G.D.ANAD.
175
30
30
234
294
55
44
392
775
155
İÇ ANAD.
973
341
299
1.613
1.764
698
789
325
3.193
1.919
167
K.DENİZ
468
85
77
629
851
148
209
1.207
148
326
257
MARMARA
1.683
403
600
2.686
2.688
904
1.331
4.924
4.701
2.051
272
9.472
TOPLAM
4.562
1.191
1.220
6.973
7.844
2.366
2.726 12.935 14.574
5.988
BÖLGELER
1994
Cari Yat.
Harc.
141
1995
Trans. Topl.
Cari Yat.
Harc.
103
928
1.674
422
315
443
3.179
3.809
1.221
1.161
6.191
113
1.043
152
378
323
2.221
6.782
659
4.265
2.063
2.888
740
9.458
5.455
Cari Yat.
Harc.
5.759 16.614
574
4.202
4.476 19.389
5.817 26.379 29.291 13.710 13.434 56.435
1996
Trans. Topl.
2.411
1997
Trans. Topl.
Cari Yat.
Harc.
Trans. Topl.
AKDENİZ
5.902
1.612
2.345
9.859
10.939
3.993
3.345
18.277
15.754
13.288
11.427
40.469
32.177
17.361
21.354
70.892
D.ANAD.
2.746
569
562
3.877
5.251
1.544
851
7.646
8.699
3.539
4.623
16.861
1.633
7.525
895
32.805
EGE
6.494
3.036
2.974
12.504
12.171
6.647
4.598
23.416
18.765
21.198
16.697
5.666
37.667
59.557
G.D.ANAD.
2.789
549
739
4.077
5.515
1.505
1.607
8.627
938
4.949
6.726
21.055
1.739
8.473
İÇ ANAD.
9.787
4.381
96
23.768
18.688
10.728
12.312
41.728
31.266
19.405
34.652
85.323
56.444
39.804
48.905 145.153
5.401
8.223
29.503
29.936
11.752
17.255
5.611 148.855
88.326
9.912
K.DENİZ
37.842 135.066
10.646
36.509
1.257
1.136
7.794
9.809
258
1.718
14.107
15.282
5.998
MARMARA
14.874 11.032
11.728
37.634
27.828
19.103
29.365
76.296
49.624
43.121
58.943
TOPLAM
47.993 22.436
29.084
99.513
90.201
46.100
53.796 190.097 148.770 111.498 138.458 398.726 278.270 243.592 243.351 765.213
98.399 285.845
Tablo 5.1.58: Bölgeler İtibarõyla Toplam Banka Mevduatõ
(Milyar TL)
BÖLGELER
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
AKDENİZ
5.772
10.783
20.298
32.232
87.582
175.601
368.528
725.715
D.ANAD.
1.993
3.675
674
11.142
26.909
48.141
97.246
195.933
EGE
10.821
19.743
36.326
57.822
154.351
312.566
667.359 1.262.851
G.D.ANAD.
134
2.588
484
7.849
20.344
38.245
78.327
150.322
İÇ ANAD.
26.854
45.388
85.518
134.073
29.738
598.381 1.399.711 2.691.905
KARADENİZ
5.515
10.415
1.864
30.844
76.736
145.758
287.991
570.699
MARMARA
41.379
69.348
122.903
24.244
5.197 1.142.500 2.822.508 5.910.632
TÜRKİYE
93.674
161.940
295.265
516.402 1.183.002 2.461.192 5.721.670 11.508.057
185
Tablo 5.1.59: Toplam Banka Mevduatõ
İLLER
1993
1994
1995
AĞRI
56
104
176
269
ARDAHAN
137
274
BAYBURT
67
126
212
341
BİNGÖL
56
119
215
349
BİTLİS
41
81
138
275
ELAZIĞ
317
630
1.204
2.003
ERZİNCAN
213
377
691
1.144
ERZURUM
307
567
1.027
1.614
GÜMÜŞHANE
87
142
217
370
HAKKARİ
42
77
102
164
IĞDIR
181
336
KARS
220
383
361
586
MALATYA
336
623
1.252
1.952
MUŞ
46
81
142
253
TUNCELİ
89
162
326
590
VAN
116
203
359
622
TOPLAM*
1.993
3.675
6.740
11.142
*Türk Lirasõ ve yabancõ para mevduatlarõnõ kapsamaktadõr.
1990
1991
1992
619
383
885
820
548
5.218
2.606
3.733
934
525
797
1.535
5.088
529
1.256
1.433
26.909
1.182
646
165
1.497
770
9.257
4.554
6.796
1.701
840
1.346
2.607
9.827
938
2.156
2.374
48.141
(Milyar TL)
1996
1997
2.551
1.642
2.829
2.999
184
17.917
8.153
13.302
3.264
1.613
2.679
5.782
20.778
215
3.909
5.838
97.246
5.697
3.554
688
5.743
5.392
33.928
15.351
26.461
9.075
3.028
5.693
10.284
38.676
4.586
7.682
13.903
195.933
Tablo 5.1.60. Toplam Banka Kredileri (1990-1997)
BÖLGELER
1990
1991
1992
1993
AKDENİZ
8.437
12.777
25.154
35.722
D.ANAD.
124
1.789
3.098
5.498
EGE
8.829
13.199
24.032
46.734
G.D.ANAD.
113
1.693
3.138
5.025
İÇ ANAD.
20.352
32.837
50.692
9.841
KARADENİZ
6.072
8.596
17.542
25.313
MARMARA
29.395
47.183
88.986
178.448
TÜRKİYE
75.455
118.074
212.642
395.150
186
(Milyar TL)
1994
1995
1996
1997
61.457
140.751
219.063
47.819
6.343
16.537
36.929
82.834
77.789
191.691
393.618
875.486
8.246
20.799
47.019
126.284
196.756
41.595 1.010.640 2.294.559
38.445
8.632
121.148
273.284
303.243
686.054 1.601.360 3.717.132
692.279 1.558.102 3.429.777 7.847.769
Tablo 5.1.61: Toplam Banka Kredileri
İLLER
AĞRI
ARDAHAN
BAYBURT
BİNGÖL
BİTLİS
ELAZIĞ
ERZİNCAN
ERZURUM
GÜMÜŞHANE
HAKKARİ
1990
1991
1992
1993
35
51
82
152
155
242
15
24
43
86
35
58
109
177
63
90
123
198
147
200
364
546
108
168
416
841
208
286
458
870
32
51
67
120
11
14
22
39
60
117
IĞDIR
176
281
207
431
KARS
252
343
610
971
MALATYA
34
57
90
155
MUŞ
25
41
107
237
TUNCELİ
99
125
185
316
VAN
TOPLAM*
1.240
1.789
3.098
5.498
1994
198
232
131
183
228
513
1.004
877
168
53
155
668
111
192
260
371
6.343
1995
431
622
678
374
510
1.223
2.134
2.863
458
127
501
1.864
2.637
501
510
1.104
16.537
(Milyar TL)
1996
1997
787
1.898
1.593
3.137
946
4.107
776
142
967
17
3.651
767
3.528
7.529
6.556
12.298
1.023
2.057
180
580
1.769
4.868
4.785
9.233
5.628
15.973
963
2.696
1.309
2.382
2.468
5.286
36.929
82.834
*Türk Lirasõ ve yabancõ para mevduatlarõnõ kapsamaktadõr.
Tablo 5.1.62: Kredilerin Türler İtibarõyla Bölgesel Dağõlõmõ (1997)
(Milyar TL)
İht.Dõşõ
İhtisas Kredileri
Krediler Toplam
Tarõm
G.Menkul Mesleki
Denizcilik Turizm
Diğer
69.164
9.422
18.475
10.254
1.756
353.315
47.819
AKDENİZ
D.ANAD.
2.973
668
6.668
4
6.399
33.353
82.834
EGE
10.786
3.259
30.742
23
28.839
673.155
875.486
G.D.ANAD.
22.166
1.847
6.782
22
10.003
85.464
126.284
İÇ ANAD.
1.107.546
28.472
22.722
2.578
70.268 1.062.973 2.294.559
KARADENİZ
9.217
3.711
22.594
44
14.836
139.929
273.284
MARMARA
75.856
44.375
32.079
13.259
756
39.115 3.511.692 3.717.132
TÜRKİYE*
1.504.492
127.097
140.062
13.259
15.958
187.020 5.859.881 7.847.769
* İller Bankasõ'nõn belediyelere kullandõrmõş olduğu 95.825 Milyar TL.'lõk kredi ile Kõbrõs ve yabancõ ülke
kredileri toplama dahil değildir.
BÖLGELER
Tablo 5.1.63: Bölgeler İtibarõyla Banka Şubesi Sayõlarõ
BÖLGELER
AKDENİZ
D.ANAD.
EGE
G.D.ANAD.
İÇ ANAD.
KARADEN.
MARMARA
TÜRKİYE
1991
621
347
1.138
229
116
791
2.175
6.461
1992
621
322
116
224
1.039
732
2.092
6.190
1993
1994
630
321
1.095
227
1.078
712
2.148
6.211
615
312
1.073
227
1.053
680
2.126
6.086
1995
625
314
1.083
230
1.061
694
2.213
6.220
1996
648
316
116
240
1.079
695
2.326
6.420
1997
979
330
1.158
264
1.132
713
2.522
6.798
187
KAYNAKLAR
ÇAKMAK, (1998) Erol; “Doğu Anadolu’da KOBİ’ler: Sorunlar ve Beklentiler. Bölgesel
Kalkõnmada KOBİ’ler ve Girişimciliğin Önemi”. Seminer. Atatürk Üniversitesi, TOSYÖV
ve Konrad Adenauer Vakfõ. Erzurum, 16 Mayõs 1998.
DİE; Bütçeler. Belediye, İl Özel İdareleri ve Köyler. Muhtelif Yõllar.
DİE; İller İtibarõyla Çeşitli Göstergeler. Muhtelif Yõllar.
DİE; İller İtibarõyla GSYİH, 1987-1994, Ekim 1997.
DİE; İl ve Bölge İstatistikleri 1993.
DİE; İl ve Bölge İstatistikleri 1994.
DİE; Kesin Hesaplar, Muhtelif Yõllar.
FAO; A Summary of Project Completion, Report Prepared for the FAO of UN for the
Erzurum Rural Development Project, May 1990.
IFAD, (1998) Loan No. 243-TU Supervision Mission Report, September 1998.
KOSGEB; (1997) “Doğu Anadolu Bölgesindeki Küçük ve Orta Ölçekli Sanayi İşletmeleri
Profili. Ankara.
Maliye Bakanlõğõ; Muhasebat Genel Müdürlüğü, Kamu Hesaplarõ Yõllõğõ. Muhtelif Yõllar.
Resmi Gazete Yürütme ve İdare Bölümü, 31 Aralõk 1988.
TBB; Bankacõlar Dergisi. Muhtelif Yõllar.
TBB; (1998) Bankalarõmõz. Mayõs 1998.
TC Merkez Bankasõ; Aylõk Bülten. Aralõk 1997.
UNDP, (1993) Terminal Report, Production Improvement of Pasture, Meadow and Fodder
Craps in Eastern Anatolia, 1993.
188
T.C.
BAŞBAKANLIK
MÜSTEŞARLIĞI
ANA PLANI
SEKTÖR
İNŞAAT VE TİCARET
RAPORU HAZIRLAYAN
ORTAK GİRİŞİM
2000
190
5.2 TİCARET VE İNŞAAT*
5.2.1. Ticaret Sektörü
Üretilen ürün ve mamullerin nihai tüketicinin hizmetine sunulmasõnõ sağlayan
dağõtõcõ bir hizmet sektörü olmasõ nedeniyle ticaret sektörü, diğer üretici sektörlerin
performansõnõ artõran önemli bir sektördür. Ticaret sektörünün Bölge ekonomisi üzerindeki
etkinliği, diğer sektörlerin üretim ve dõş ticaret hacimlerine bağlõ olarak değişiklik
göstermektedir.
Ticaret sektörünün 1987 yõlõnda DAP Bölgesi GSYİH’sõ içindeki payõ yüzde 13,6
iken, 1996 yõlõnda yüzde 16,3’e yükselmiştir. Türkiye GSYİH’sõ içinde ticaret sektörünün
payõ ise 1987-1996 döneminde yüzde 20 civarõnda olmuştur. Ticaret sektörünün Türkiye
geneli GSYİH içindeki oranõ 1987-1996 yõllarõnõ kapsayan 10 yõllõk dönemde yüzde 20’ler
civarõnda iken, DAP Bölgesi’nde artan bir seyir takip ederek yüzde 13’lerden yüzde 16’lar
düzeyine ulaşmõştõr. (Tablo 5.2.1)
Tablo 5.2.1: Türkiye ve DAP Bölgesi Ticaret Sektörünün GSYİH’daki Payõ
Yõllar
1987
1988
1989
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
(1987 Yõlõ Fiyatlarõyla, Milyar TL.)
DAP
TÜRKİYE
Ticaret / GSYİH TİC. DAP /
Ticaret GSYİH Ticaret GSYİH DAP TÜRKİYE TİC. TÜRKİYE
431
3.175 14.850 74.722
13,6
19,9
2,9
433
3.260 15.376 76.306
13,3
20,2
2,8
440
3.146 15.017 76.498 13.98
19,6
2.9
495
3.460 16.868 83.578
14,3
20,2
2.9
512
3.372 16.748 84.353
15,2
19,9
3.1
500
3.521 17.902 89.401
14,2
20,0
2.8
548
3.653 19.975 96.590
15,0
20,7
2.7
541
3.630 18.445 91.321
14,9
20,2
2,9
526
3.541 20.587 97.888
14,9
21,0
2,6
598
3.660 22.413 107.745 16,3
20,8
2,7
Kaynak: DİE, İller İtibarõyla GSYİH (1987-1996)
Diğer yandan DAP Bölgesi’nde istihdam açõsõndan ticaret sektörünün payõ 1970’de
yüzde 2,3 iken, 1990’da yüzde 3,7 yükselmiştir. Türkiye genelinde ise aynõ yõllar itibarõyla
istihdamõn ticaret sektörü içindeki payõ yüzde 4,5 ve yüzde 7,9’dur.
1995 yõlõndan itibaren 2010 yõlõna kadar yapõlan beşer yõllõk projeksiyonlara göre
DAP Bölgesi’nde ticaret sektörü istihdamõnõn toplam istihdam içerisindeki payõ 1995 yõlõ
için yüzde 4,2 iken 2010 yõlõnda yüzde 3,7’ye düşeceği beklenmektedir. Aynõ düşme
eğiliminin söz konusu olduğu Türkiye genelinde ise, bu oranõn yüzde 9,1’den yüzde 8,0’e
düşeceği tahmin edilmektedir (Tablo 5.2.2).
*
Sektör tanõmlanmasõnda NACE tarafõndan benimsenen revize 1 kullanõlmõştõr.
191
Tablo 5.2.2: Ticaret Sektörü İstihdamõnda Beklenen Gelişmeler
DAP
Yõllar
Tic. Sek.
Toplam
TÜRKİYE
Yüzde
1995
108.329 2.592.257
4,2
2000
124.919 2.643.211
4,7
2005
98.483 2.687.349
3,7
2010
99.910 2.726.382
3,7
Kaynak: Nüfus Yapõsõ ve İstihdam Sektörü
Tic. Sek.
1.702.779
2.141.582
1.833.457
2.034.404
Toplam
Yüzde
18.663.786
20.709.346
22.979.100
25.497.619
9,1
10,3
8,0
8,0
DAP/TÜRKİYE
Tic.
Toplam
Sek.
6,4
13,9
5,8
12,8
5,4
11,7
4,9
10,7
5.2.1.1. İç Ticaret
DAP Bölgesi illerinde ticaret sektörünün örgütlenmesi daha ziyade esnaf ve
sanatkarlar odalarõ bünyesinde oluşmuştur. Bölge illerinin tümünde 254 oda mevcut olup,
en çok oda sayõsõ 58 adet ile Erzurum’dadõr (Tablo 5.2.3). Odalar özellikle üyelerinin
Türkiye Halk Bankasõ’nõn esnaf ve sanatkarlar kredi kooperatifleri aracõlõğõyla
kullandõrdõğõ kredilerin dağõtõmõnda etkin rol oynamaktadõr. Ticaret sektörünün
örgütlenmesinde diğer önemli kurum ticaret ve sanayi odalarõdõr. DAP Bölgesi illerinin
tümünde bu odalara tüm sektörlerde faaliyet gösteren 23.668 gerçek ve 13.001 tüzel kişi
üye bulunmaktadõr. En çok üyeye Elazõğ, Erzurum, Malatya ve Van illeri Ticaret ve Sanayi
Odalarõ sahiptir (Tablo 5.2.4).
Tablo 5.2.3: İllere Göre Esnaf ve Sanatkarlarõ Oda Sayõsõ (1998)
İller
Oda Sayõsõ
Ağrõ
11
Bingöl
8
Bitlis
8
Elazõğ
23
Erzincan
23
Erzurum
58
Gümüşhane
12
Hakkari
14
Kars
23
Malatya
24
Muş
8
Tunceli
6
Van
18
Bayburt
10
Ardahan
3
Iğdõr
5
DAP Toplamõ
254
Kaynak: DAP Bölgesi İllerinin Esnaf ve Sanatkarlar Odalarõ
DAP Bölgesi illerinde ticaret sektörü tüm ekonomik faaliyetler içerisinde önemli
bir yere sahiptir. 1992 yõlõ sanayi ve işyeri sayõmõ sonuçlarõna göre bölgede toplam 37.744
adet işyeri mevcut olup bu işyerlerinde toplam istihdam 88.683 kişidir (Tablo 5.2.5).
192
Tablo 5.2.4: İllere Göre Sanayi ve Ticaret Odalarõ Kayõtlõ Üye Sayõsõ (1998)
İller
Ağrõ
Bingöl
Bitlis
Elazõğ
Erzincan
Erzurum
Gümüşhane
Hakkari
Kars
Malatya
Muş
Tunceli
Van
Bayburt
Ardahan
Iğdõr
DAP Toplamõ
Gerçek
Kişi
1.937
717
321
2.912
1.259
3.630
306
370
300
4.317
1.743
264
3.721
497
480
894
23.668
Tüzel Kişi
435
605
213
1.731
488
2.245
206
166
370
2.976
489
159
1.157
131
1.273
357
13.001
Toplam
2.372
1.322
534
4.643
1.747
5.875
512
536
670
7.293
2.232
423
4.878
628
1.753
1.251
36.669
Kaynak: DAP Bölgesi İllerinin Sanayi ve Ticaret Odalarõ
193
Tablo 5.2.5: İllere Göre İnşaat ve Ticaret Sektöründe İşyeri Sayõsõ ve İstihdam (1992)
İller
Ağrõ
Bingöl
Bitlis
Elazõğ
Erzincan
Erzurum
Gümüşhane
Hakkari
Kars
Malatya
Muş
Tunceli
Van
Bayburt
Ardahan
Iğdõr
DAP Toplamõ
TÜRKİYE
Sektör
İnşaat
Ticaret
Genel Toplam
İnşaat
Ticaret
Genel Toplam
İnşaat
Ticaret
Genel Toplam
İnşaat
Ticaret
Genel Toplam
İnşaat
Ticaret
Genel Toplam
İnşaat
Ticaret
Genel Toplam
İnşaat
Ticaret
Genel Toplam
İnşaat
Ticaret
Genel Toplam
İnşaat
Ticaret
Genel Toplam
İnşaat
Ticaret
Genel Toplam
İnşaat
Ticaret
Genel Toplam
İnşaat
Ticaret
Genel Toplam
İnşaat
Ticaret
Genel Toplam
İnşaat
Ticaret
Genel Toplam
İnşaat
Ticaret
Genel Toplam
İnşaat
Ticaret
Genel Toplam
İnşaat
Ticaret
Genel Toplam
İnşaat
Ticaret
Genel Toplam
İşyeri
6
2.491
3.510
17
1.322
1.909
22
1.678
2.807
36
5.008
7.631
12
1.970
2.971
19
6.315
9.323
2
866
1.404
898
1.162
6
2.156
3.142
72
6.473
10.013
6
1.554
2.326
6
617
1.023
22
4.009
5.850
1
661
1.014
778
1.204
2
948
1.441
249
37.744
56.730
12.454
617.452
1.063.738
İstihdam
18
4.090
6.767
36
1.675
3.132
151
3.050
6.095
264
7.875
17.202
43
3.102
5.981
79
11.410
22.481
8
1.246
2.527
1.675
2.623
13
2.941
5.556
313
10.988
20.337
17
2.404
4.106
15
945
1.993
59
6.197
11.115
1
1.049
1.829
1.416
2.397
80
1.620
2.850
1.097
88.683
116.991
110.571
1.238.350
2.746.566
Kaynak: DİE, Genel Sanayi ve İşyeri Sayõmõ, 1992
194
Bu rakamlar Türkiye genelinde işyeri sayõsõnda yüzde 6’sõna, istihdamda ise yüzde
7’sine tekabül etmektedir. Bölge içerisinde ise, gerek işyeri sayõsõ gerekse istihdam
açõsõndan Elazõğ, Erzurum, Malatya ve Van illeri en büyük paya sahiptir. 1997 yõlõ
itibarõyla iktisadi faaliyet kollarõna göre yeni kurulan kooperatif ve şirketlerin sayõ ve
sermaye durumlarõ Tablo 5.2.6’dan incelendiğinde; en çok işyeri tüm sektörler toplamõnõn
yüzde 35’ine karşõlõk gelmek üzere 589 adet ile ticaret sektöründe gerçekleşmiş, yeni
kurulan bu işyerlerinin toplam sermayesi ise tüm sektörlerdeki sermaye toplamõnõn yüzde
18’ine eşittir. Özellikle diğer kooperatif türlerine göre daha yaygõn olan tüketim kooperatifi
sayõlarõ 1994 yõlõnda tüm bölgede 44 adet iken, bu rakam 1997 yõlõnda 83’e çõkmõştõr. Satõş
tutarlarõ ve sayõ bakõmõndan Elazõğ, Erzurum, Malatya ve Van bölge illerine göre daha
önemli bir yere sahiptir (Tablo 5.2.7)
Genel olarak bölgede yeni kurulan ve kapanan şirket, kooperatif ve firma rakamlarõ
incelendiğinde ise 1994 yõlõnda toplam 604 adet şirket ve firma kurulmasõna karşõlõk
1997’de bu sayõ 1.666 adet olmuştur. Kapanan şirket ve kooperatif sayõsõ ise aynõ yõllar 13
ve 15’tir. Şirket ve kooperatif dõşõnda yeni kurulan firma sayõsõ 1994’de 1.130 adet
olmasõna rağmen 1997 yõlõnda 961’e düşmüştür. Kapanan firma sayõsõ ise 1994’te 644,
1997’de ise 793 olmuştur (Tablo 5.2.8). 1997 yõlõnda kurulan şirket ve kooperatif sayõsõ
firma sayõsõndan fazladõr.
Tablo 5.2.6: İllere ve Ana İktisadi Faaliyet Kollarõna Göre Yeni Kurulan
Şirket ve Kooperatiflerin Toplam Sayõ ve Sermayesi (1997)
(Milyon TL.)
İller
Ağrõ
Bingöl
Bitlis
Elazõğ
Erzincan
Erzurum
Gümüşhane
Hakkari
Kars
Malatya
Muş
Tunceli
Van
Bayburt
Ardahan
Iğdõr
DAP Topl.
TÜRKİYE
Toplam
İnşaat ve
Toptan ve
Otel ve Lokanta
Tüm Sektörler
Bayõndõrlõk
Perakende Tic.
Sayõ
Sermaye
Sayõ
Sermaye
Sayõ
Sermaye Sayõ Sermaye
97
208.118
22
16.898
41
91.670
3
4.500
104
324.700
57
77.600
30
61.500
52
110.450
33
56.050
10
38.300
251
1.039.927
59
208.661
79
333.800
1
5.000
58
343.075
5
17.025
22
148.450
2
5.600
209
748.523
61
139.512
72
252.180
1
500
30
119.800
7
50.000
9
33.500
44
191.905
16
38.250
15
94.155
2
2.500
69
276.755
16
80.750
18
81.000
1
500
328
5.870.075
73
207.108
128
261.625
4
49.000
101
309.805
37
53.212
23
46.000
3
9.000
26
200.612
11
86.020
7
67.500
133
556.936
39
107.300
50
253.000
3
14.000
23
118.393
13
76.277
2
7.600
1
1.000
23
33.775
9
18.500
6
7.700
118
501.357
5
15.007
77
267.850
1.666 10.954.206
463 1.248.170
589 2.045.830
21
91.600
67.898 311.967.295 11.272 30.516.641 21.692 72.368.549 2.264 7.829.087
Ulaşt. Depola. ve
Haberleşme
Sayõ
Sermaye
6
23.500
1
8.000
3
3.000
16
49.500
2
22.500
8
11.750
3
8.500
2
1.500
2
3.500
10
31.376
11
15.278
3
7.075
6
30.000
1
1
1
500
6
38.500
81
254.480
4.096 13.491.640
Kaynak: DİE, Şirketler, Kooperatifler ve Firma İstatistikleri, 1997.
195
Tablo 5.2.7: İllere Göre Tüketim Kooperatifleri
(Milyon TL)
1994
1997
İller
Sayõ
Satõş Tutarõ
Sayõ
Satõş Tutarõ
Ağrõ
4
3.225
3
2.980
Bingöl
2
1.641
4
5.413
Bitlis
3
993
4
1.373
Elazõğ
6
4.878
11
30.369
Erzincan
5
4.281
Erzurum
9
10.577
16
52.632
Gümüşhane
4
1.632
3
4.217
Hakkari
2
2.659
Kars
4
1.791
6
18.864
Malatya
6
5.528
11
22.970
Muş
2
21.517
4
7.368
Tunceli
3
4.040
Van
3
11.791
6
54.720
Bayburt
3
3.147
Ardahan
1
2.645
Iğdõr
1
216
1
3.725
DAP Toplamõ
44
63.789
83
221.403
TÜRKİYE
569
571.823
926
4.737.327
Kaynak: DİE, Şirketler, Kooperatifler ve Firma İstatistikleri
Tablo 5.2.8: İllere Göre Yeni Kurulan ve Kapanan Firmalarõn Sayõsõ
1994
1997
Yeni
Kapanan
Yeni
Kapanan
Ağrõ
169
92
82
84
Bingöl
40
20
24
58
Bitlis
46
7
45
32
Elazõğ
149
70
89
101
Erzincan
35
89
70
61
Erzurum
82
121
65
157
Gümüşhane
22
28
23
29
Hakkari
57
40
41
14
Kars
66
9
59
37
Malatya
182
46
153
105
Muş
18
6
34
25
Tunceli
21
2
39
5
Van
153
16
61
24
Bayburt
12
14
2
Ardahan
22
24
29
5
Iğdõr
56
74
133
54
DAP Toplamõ
1.130
644
961
793
TÜRKİYE
10.885
11.442 11.598
13.391
Kaynak: DİE, Şirketler, Kooperatifler ve Firma İstatistikleri, 1994 ve 1997.
İller
196
5.2.1.2. Dõş Ticaret
Dõş ticaret ödemeler dengesinin en önemli kalemini oluşturmaktadõr. Bu nedenle, bu
kõsõmda Bölge’nin dõş ticaret yapõsõ, Türkiye içindeki payõ, bölge dõş ticaretinin
muhtevasõ, dõş ticaret yapõlan ülkeler, kişi başõna dõş ticaret ve bölgeler itibarõyla dõş
ticaretin dağõlõmõ yer almaktadõr.
Bölge’nin dõş ticaret yapõsõnõ incelemek için Gümrük Kapõlarõna göre 1987-1996
yõllarõnõ kapsayan ithalat ve ihracat rakamlarõ Tablo 5.2.9’da verilmiştir.
Tablo 5.2.9: DAP Bölgesi ve Türkiye’nin İhracat-İthalat Karşõlaştõrmasõ
Yõllar
1987
1988
1989
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
DAP Bölgesi
Türkiye
DAP Bölgesi
Türkiye
DAP Bölgesi
Türkiye
DAP Bölgesi
Türkiye
DAP Bölgesi
Türkiye
DAP Bölgesi
Türkiye
DAP Bölgesi
Türkiye
DAP Bölgesi
Türkiye
Dap Bölgesi
Türkiye
DAP Bölgesi
Türkiye
İhracat
(Bin $)
41.813
10.190.000
75.694
11.662.000
42.306
11.625.000
29.495
12.959.000
25.102
13.593.000
34.154
14.715.000
36.962
15.345.000
59.355
18.106.000
48.137
21.637.041
99.790
23.123.000
Binde
4,1
6,5
3,6
2,3
1,9
2,3
2,4
3,3
2.2
4.3
İthalat
(Bin $)
24.458
14.158.000
27.292
14.335.000
30.165
15.792.000
41.656
22.302.000
66.890
21.047.000
63.162
22.871.000
45.614
29.428.000
34.177
23.270.000
60.371
35.709.011
118.665
42.734.000
Binde
1,7
1,9
1,9
1,9
3,2
2,8
1,6
1,5
1,7
2,8
İhr/İth
1,7
0,7
2,8
0,8
1,4
0,7
0,7
0,6
0,4
0,7
0,5
0,6
0,8
0,5
1,7
0,8
0,8
0,6
0,8
0,5
Kaynak: DİE, Dõş Ticaret İstatistikleri (1987-1996)
Bölge’nin dõş ticaret yapõsõ incelendiğinde, DAP Bölgesi’nin toplam ihracatõ Türkiye
toplam ihracatõna oranõ, 1987 yõlõnda binde 4,1 iken, 1988-1995 yõllarõ arasõnda binde 2
artarak 1996 yõlõnda ise binde 4,3 olduğu görülmektedir. DAP Bölgesi’nin ithalatõnõn
Türkiye toplam ithalatõ içindeki payõ söz konusu dönemde 1991, 1992 ve 1996 yõllarõnda
binde 2’nin üzerinde gerçekleşmesine karşõlõk, diğer yõllar binde 2’nin altõnda kalmõştõr.
Grafik 5.2.1’de görüldüğü gibi ihracatõn ithalatõ karşõlama oranõ başlangõçta bölge lehine
iken, son yõllarda (1994 yõlõ hariç) bölgenin aleyhine bir gelişme göstermiştir.
197
Grafik 5.2.1: Gümrük Kapõlarõna Göre DAP Bölgesi’ndeki İhracat ve İthalat (Bin dolar)
120000
100000
80000
60000
İhracat
40000
İthalat
20000
0
1987
1988
1989
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
Bölge iller itibarõyla incelendiğinde Ağrõ, Erzurum, Malatya ve Van ihracat içinde
en yüksek paya sahip olan illerdir. İthalat açõsõndan ise, Malatya en yüksek paya sahiptir.
Van, Kars, Erzurum, Iğdõr ve son yõllarda Ağrõ artan bir ithalat hacmine sahip illerdir.
DAP Bölgesi illerinin ithalat ve ihracat yapõsõ Tablo 5.2.10 ‘da verilmiştir.
Tablodan da anlaşõlacağõ üzere Ağrõ ili ihracatõnõn ithalatõ karşõlama oranõ son
yõllarda azalan bir seyir takip etmesine rağmen en yüksek değerlere sahipken, Malatya
ilinin söz konusu dönemde yapõlan büyük miktardaki ithalat rakamlarõ dolayõsõyla, en
düşük ihracatõn ithalatõ karşõlama oranõna sahip il olduğu görülmektedir.
Tablo 5.2.10: DAP Bölgesi İllerindeki İhracat ve İthalat
İller
Ağrõ
Elazõğ
Erzincan
Erzurum
Hakkari
İhracat
İthalat
İhr/İth
İhracat
İthalat
İhr/İth
İhracat
İthalat
İhr/İth
İhracat
İthalat
İhr/İth
İhracat
İthalat
İhr/İth
(Bin dolar)
1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995
1996
6.058 12.108 7.733
4.569 18.715 21.846 28.522 2.821 30.777
80
630
333
833
1.468 2.426
873 2.645 28.788
75,7
19,2 23,2
12,8
9,0
32,7
1,1
1,1
4.746
3.390 1.423
616
222
206
1.033
358
634
4 1.722
707 6.690
175
7.800
13,3
5,4 363,1
0,4
0,03
1,2
0,1
179
215
121
6.003 20.861 7.842
2.335 6.308 1.603
2,8
3,3
4,9
566
2.638
0,2
4.994 9.168
155 2.287
32,2
4,0
7.177 17.095 10.499
562
581
76
12,8
29,4 138,7
5.296 19.690 10.309
198
15.010
3.741
4,0
4.211
24.688
0,2
Tablo 5.2.10: DAP Bölgesi İllerindeki İhracat ve İthalat
(Gümrük Kapõlarõna Göre) (Devam)
İller
1987 1988 1989 1990
287
25
İhracat
Iğdõr
3.484 3.265
165 3.915
İthalat
0,1
0,2
İhr/İth
584
749 4.317
İhracat
Kars
2.009 3.110
İthalat
0,3
0,2
İhr/İth
İhracat 1.336 2.758 3.144 1.042
Malatya
İthalat 12.985 13.780 26.980 30.038
0,1
0,2
0,1
0,03
İhr/İth
İhracat 22.618 39.487 19.244 24.496
Van
3.206
199 1.084 3.599
İthalat
7,1 198,9 17,8
6,8
İhr/İth
İhracat 41.811 75.963 42.305 29.494
Toplam
İthalat 24.457 27.292 30.165 41.657
İhr/İth
1,7
2,8
1,4
0,7
Kaynak: DİE, Dõş Ticaret İstatistikleri (1987-1996)
1991
6.069
1.103
56.915
0,02
12.798
3.747
3,4
25.102
66.890
0,4
1992
534
3.174
0,2
1.116
1.160
1,0
1.964
42.938
0,05
2.040
4.997
0,4
34.153
63.163
0,5
1993
2.006
896
2,2
3.138
1.174
2,7
1.884
18.730
0,1
911
1.430
0,6
36.962
45.615
0,8
1994
8.588
281
30,6
686
167
4,1
4.241
15.177
0,3
99
59.354
34.177
1,7
(Bin dolar)
1995
1996
23.799 31.770
2.939
1.618
8,1
19,6
54
282
325
789
0,2
0,4
10.758
4.802
54.185 50.557
0,2
0,1
11.904
27
684
17,4
48.137 99.789
60.372 118.665
0,8
0,8
Tablo 5.2.11: Türkiye ve DAP Bölgesi’nde Kişi Başõna (KB) Düşen
İhracat ve İthalat
(Dolar)
TÜRKİYE
DAP BÖLGESİ
YIL
K.B.İHR. K.B.İTH. K.B.İHR. K.B.İTH.
1987
192
267
9
5
1988
215
265
16
6
1989
210
286
8
6
1990
229
395
5
7
1991
237
367
4
12
1992
253
393
6
11
1993
260
498
6
8
1994
302
388
10
6
1995
355
586
8
10
1996
375
705
17
20
Kaynak: DİE Dõş Ticaret ve Nüfus İstatistikleri.
Türkiye ve DAP Bölgesi’nde kişi başõna düşen ihracat ve ithalat ile ilgili bilgiler
Tablo 5.2.11’de, DAP Bölgesi illeri itibarõyla kişi başõna düşen ihracat ve ithalat ile ilgili
bilgiler de Tablo 5.2.12’de verilmiştir. Tablo 5.2.11’de görüldüğü gibi, DAP Bölgesi’nde
kişi başõna düşen ihracat ve ithalat, yõllar itibarõyla dalgalanma göstermekte olup, 19871996 döneminde kişi başõna düşen ortalama ihracat 8,9 dolar ve kişi başõna düşen ithalat
ise 9 dolar civarõndadõr.
Türkiye genelinde kişi başõna düşen ihracat, yõllar itibarõyla giderek artan bir trend
izlemekte olup, 1987-1996 dönemi için kişi başõna düşen ortalama ihracat 262,8 dolar ve
kişi başõna düşen ithalat ise 415 dolar olmuştur. Kişi başõna dõş ticaret açõğõ bu dönemde
152,2 dolar olarak gerçekleşmiştir.
199
Sonuç olarak, DAP Bölgesi’nde kişi başõna düşen ihracat ve ithalat Türkiye
ortalamasõnõn çok altõndadõr. DAP Bölgesi’nin Türkiye toplam ihracatõ içindeki payõ binde
4,3 iken, ithalat içindeki payõ binde 2,7 dir.
Tablo 5.2.13’te kişi başõna düşen dõş ticaret hacmi açõsõndan DAP Bölgesi’nin
diğer bölgelerle karşõlaştõrõlmasõ yer almaktadõr. 1996 yõlõ itibarõyla dõş ticaret hacmi
açõsõndan Marmara Bölgesi; Türkiye toplam ihracatõ içindeki yüzde 65’lik ve toplam
ithalatõ içindeki yüzde 59,4’lük pay ile birinci sõrada yer almaktadõr. Marmara Bölgesi, kişi
başõna düşen ihracat (878 dolar) ve ithalat (1.806,9 dolar) açõsõndan da ilk sõradadõr. Doğu
Anadolu Bölgesi ise, yedi coğrafi bölge içinde dõş ticaret hacmi bakõmõndan en son
sõradadõr. Marmara Bölgesi’nde kişi başõna düşen ihracat Doğu Anadolu Bölgesi’nde kişi
başõna düşen ihracatõnõn 51,3 katõ iken, aynõ bölgenin kişi başõna düşen ithalatõ Doğu
Anadolu Bölgesi’nde kişi başõna düşen ithalatõn 89 katõdõr.
Tablo 5.2.12: DAP Bölgesi İllerinde Kişi Başõna Düşen İhracat ve İthalat
(Dolar)
YIL
AĞRI
ELAZIĞ ERZİNCAN ERZURUM HAKKARİ
IĞDIR
KARS
MALATYA
İhr. İth. İhr. İth. İhr. İth. İhr. İth. İhr. İth. İhr. İth. İhr. İth. İhr.
1987 14,2 0,2 9,7 0,7
0,6
0 10,7
4,2 0,0 0,0
- 2,2 7,7
2,0
1988 28,1 1,5 0,0 0,0
0,0
0 31,8
9,6 0,0 0,0
- 2,6 10,7
4,0
1989 17,8 0,8 0,0 0,0
0,0
0 10,4
2,1 0,0 0,0
- 13,5 0,0
4,5
1990 0,0 1,9 6,8 1,3
0,0
0 0,7
3,1 0,0 0,0 0,0 27,5 0,0 0,0
1,5
1991 10,4 0,0 2,8 0,0
1
0 5,9
0,2 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 17,5
1,5
1992 42,0 3,3 1,2 3,4
0,0 0,4 10,7
2,7 0,0 28,7 3,7 22,1 3,3 3,4
2,7
1993 48,6 5,4 0,0 1,4
0,0
0 8,4
0,7 0,0 103,2 14,0 6,2 9,3 3,5
2,5
1994 62,9 1,9 0,4 13,1
0,0
0 19,8
0,7 0,0 52,2 59,6 1,9 2,1 0,5
5,6
1995 6,2 5,8 0,4 0,3
0,0
0 12,1
0,1 0,0 0,0 164,6 20,3 0,2 1,0 13,8
1996 66,7 62,4 2,0 15,1
0,0
0 17,3
4,3 19,9 116,9 219,1 11,2 0,9 2,4
6,0
Kaynak: DİE, Dõş Ticaret İstatistikleri (1987-1996).
200
VAN
İth. İhr.
19,1 38,8
20,0 65,7
38,8 31,1
42,8 38,4
79,4 19,6
58,6
3,0
25,0
1,3
19,9
0,0
69,5
0,0
63,4 16,0
İth.
5,5
0,3
1,8
5,6
5,7
7,5
2,1
0,1
0,0
0,9
Tablo 5.2.13: 1996 Yõlõ Bölgeler İtibarõyla İthalat ve İhracat
(Bin Dolar)
Böl./Tür. K.Ba.İt İhr/ith.
Bölgeler
Türü
Değer
(Yüzde)
-İh. (Yüzde)
İth.
28.370.974
65,0 1.806,9
Marmara
48,6
İhr.
13.787.494
59,4 878,1
İth.
2.888.986
6,6 275,7
İç Anadolu
28,3
İhr.
818.891
3,5
78,1
İth.
6.520.419
14,9 783,9
Ege
71,8
İhr.
4.684.371
20,2 563,1
İth.
4.201.834
9,6 532,3
Akdeniz
63,5
İhr.
2.667.373
11,5 337,9
İth.
118.665
0,3
20,3
Doğu Anadolu
84,1
İhr.
99.790
0,4
17,1
İth.
408.292
0,9
68,4
G. D. Anadolu
82,6
İhr.
337.053
1,5
56,5
İth.
1.117.472
2,6 146,8
Karadeniz
73,5
İhr.
821.706
3,5 108,0
İth.
43.626.642
100,0 705,7
Toplam
53,2
İhr.
23.216.678
100,0 375,5
Kaynak: DİE Dõş Ticaret İstatistikleri 1996.
Not: Gümüşhane ve Bayburt illeri Doğu Anadolu Bölgesi’ne dahil edilmemiştir.
Diğer bölgeler kõsaca incelendiğinde, gerek toplam dõş ticaret gerekse kişi başõna
düşen dõş ticaret hacmi bakõmõndan Ege Bölgesi ikinci, Akdeniz Bölgesi üçüncü, İç
Anadolu Bölgesi dördüncü, Karadeniz Bölgesi beşinci ve Güneydoğu Anadolu Bölgesi ise
altõncõ sõrayõ almaktadõr. Yedinci sõra ise DAP Bölgesi alanõna giren Doğu Anadolu
Bölgesi’ne aittir. Bölgeler itibarõyla dõş ticaretin yüzde dağõlõmõ aşağõdaki grafikte de
görülmektedir.
Grafik 5.2.2: Türkiye Toplam İhracatõnõn Bölgelere Göre Dağõlõmõ
Ege
20%
Doğu A nadolu
0%
(Yüzde)
Karadeniz
4%
İç A nadolu
4%
Marmara
60%
A kdeniz
11%
G. D. A nadolu
1%
201
Grafik 5.2.3: Türkiye Toplam İthalatõnõn Bölgelere Göre Dağõlõmõ
Ege
15%
Doğu Anadolu
0%
(Yüzde)
Karadeniz
3%
İç Anadolu
7%
Akdeniz
10%
Marmara
64%
Güneydoğu
Anadolu
1%
DAP Bölgesi dõş ticaretinin fasõllara göre ihracat ve ithalat değer ve paylarõ Tablo
5.2.14 ve 5.2.15’de verilmiştir. Tablo 5.2.16’da ise Fasõllara Göre Önemli İhracat
kalemleri yer almaktadõr. Diğer bir ifadeyle, toplam ihracat içindeki payõ yüzde 2 ve daha
yüksek olan fasõllar bu tabloda yer almaktadõr. İlgili fasõllarõn toplam ihracat içindeki payõ
yüzde 80,7’dir.
Tablo 5.2.14’te yer alan fasõllar içerisinde en yüksek paya sahip olan ilk beş fasõl
sõrasõyla 84, 52, 27, 19 ve 41 numaralõ fasõllardõr. Bu fasõllarõn paylarõ sõrasõyla; yüzde
24,6, yüzde 8, yüzde 7,8 yüzde 5,1 ve yüzde 4,8’dir.
202
Tablo 5.2.14: DAP Bölgesi Fasõllara Göre İhracat (1996)
Fasõl Ağrõ Erzurum Iğdõr
Kars
Malatya Hakkari Elazõğ Van
0
495
0
0
0
0
37
0
2
8
5
0
0
0
0
0
0
3
428
2.578
539
8
0
0
0
0
4
0
0
0
0
2
0
0
0
5
0
0
4
0
0
0
0
0
6
1.952
532
309
7
0
0
0
88
7
3
15
3
0
96
0
0
0
8
1
0
0
0
0
0
0
0
9
0
15
107
0
0
0
0
0
10
1.741
646
2.052
62
0
0
0
0
11
0
3
2
0
33
0
0
0
12
3
3.166
1.478
0
0
0
0
63
15
0
0
80
0
0
0
0
0
16
433
401
2.521
0
0
0
0
0
17
236
3
6.634
0
0
0
0
0
18
298
1.321
5.803
4
0
0
16
0
19
40
427
430
0
0
0
0
0
20
4
296
0
0
0
0
0
0
21
67
84
1.507
9
0
0
0
48
22
0
29
3
0
0
0
0
0
23
0
0
219
0
0
0
0
58
24
33
125
1.250
3
2
0
0
0
25
11.302
72
1
0
0
13
0
11
27
0
2
54
0
36
13
0
4
28
0
0
0
0
0
28
0
120
29
0
0
14
0
0
0
0
0
30
15
84
8
0
178
0
0
108
32
0
54
161
0
0
0
0
0
33
20
936
803
0
27
0
84
4
34
6
3
0
0
0
0
0
0
35
0
0
35
0
0
0
0
0
36
0
0
0
0
0
4
0
42
37
2
10
3
0
0
0
0
32
38
45
58
14
2
10
101
0
226
39
38
21
106
0
0
14
0
10
40
0
0
12
0
7.048
0
0
0
41
85
0
45
0
23
0
0
0
42
107
0
0
0
0
0
0
0
43
116
0
16
0
0
0
0
0
44
271
42
7
0
0
332
0 3.006
48
0
0
0
0
0
0
0
64
49
0
0
0
0
11
0
0
16
51
1.712
134
1.165
0
8.635
0
0
24
52
0
0
230
0
0
779
0 5.479
53
857
0
0
0
0
1
0
0
54
3.477
0
596
0
0
667
0
4
55
203
(Bin Dolar)
Yüzde Toplam
0,4
532
0,01
13
2,4
3.553
0,0
2
0,0
4
2,0
2.888
0,08
117
0,00
1
0,08
122
3,1
4.501
0,03
38
3,2
4.710
0,05
80
2,3
3.355
4,7
6.873
5,1
7.442
0,6
897
0,2
300
1,2
1.715
0,02
32
0,19
277
1,0
1.413
7,8 11.399
0,07
109
0,1
148
0,01
14
0,3
393
0,2
215
1,3
1.874
0,01
9
0,02
35
0,03
46
0,03
47
0,3
456
0,1
189
4,8
7.060
0,1
153
0,07
107
0,09
132
2,5
3.658
0,04
64
0,02
27
8,0 11.670
4,4
6.488
0,6
858
3,2
4.744
Tablo 5.2.14: 1996 Yõlõ DAP Bölgesi Fasõllara Göre İhracat (1996) (Devam)
(Bin Dolar)
Fasõl
Ağrõ Erzurum Iğdõr
Kars Malatya Hakkari Elazõğ Van Yüzde Toplam
33
0
0
0
0
71
0
156
0,2
56
260
293
0
0
0
0
0
0
7
0,2
57
300
1.378
0
10
0
0
0
0
75
1,0
58
1.463
6
1
0
0
0
0
0
6
0,01
59
13
1.138
0
0
0
0
0
0
0
0,8
60
1.138
437
2
1.778
0
0
0
0
0
1,5
61
2.217
208
0
402
0
0
0
0
0
0,4
62
610
117
58
34
0
0
83
6
10
0,2
63
308
57
0
11
0
0
0
0
3
0,05
64
71
0
14
0
0
0
0
0
0
0,01
65
14
0
0
1
0
0
0
0
0
0,0
66
1
12
4
960
0
0
861
0
24
1,3
68
1.861
65
10
12
1
0
0
0
0
0,06
69
88
61
1.171 1.299 182
0
58
0
259
2,1
70
3.030
0
0
218
0
1
27
0
1
0,2
72
247
194
686
43
1
549
36
0
189
1,2
73
1.698
1
1
2
0
0
0
0
0
0,0
74
4
0
48
30
0
0
0
0
0
0,1
76
78
0
0
8
0
0
0
0
0
0,01
81
8
4
8
82
0
0
0
0
19
0,08
82
113
25
424
73
0
0
84
0
746
0,9
83
1.352
450
1.198
158
0 33.139
653
0
360
24,6 35.958
84
112
91
152
2
64
70
0
270
0,5
85
761
3
1
61
0
0
0
0
0
0,04
86
65
2.506
650
214
0
0
100
0
167
2,5
87
3.637
18
53
2
0
704
0
856
16
1,1
90
1.649
0
0
0
0
0
0
33
174
0,1
93
207
55
6
9
0
0
0
0
2
0,1
94
72
403
6
0
0
0
13
0
9
0,3
96
431
Toplam 30.876
15.989 31.770 281 50.558
4.008 1.032 11.900
100,0 146.414
204
Tablo 5.2.15: DAP Bölgesi Fasõllara Göre İthalat (1996)
(Bin Dolar)
Fasõl Ağrõ Erzurum Iğdõr Kars Malatya Hakkari Elazõğ Van Yüzde Toplam
0
0
0
567
0
0
0
0
0,5
2
567
0
0
2
0
0
31
0
12 0,04
4
45
5
0
0
0
2
0
0
0 0,01
5
7
735
0
0
0
0
0
0
36
0,7
7
771
1.335
0
10
0
96
946
0
438
2,4
8
2.825
27
0
0
0
0
0
0
0 0,02
9
27
1.133
0
0
0
0
0
0
0
1,0
10
1.133
20
0
0
0
0
0
0
0 0,02
11
20
475
0 289
0
33
14
0
0
0,7
12
811
7
0
0
0
0
0
0
0 0,01
13
7
59
0
0
0
0
0
0
2 0,05
14
61
3
0
2
0
0
0
0
0
0,0
15
5
64
0
0
0
0
0
0
0 0,05
17
64
43
0
0
0
0
0
0
0 0,04
20
43
19
0
0
0
2
0
0
4 0,02
25
25
674
0
0
0
0
0
0
49
0,6
26
723
5.540
35
0
0
0
0
0
122
4,8
27
5.697
0
0
0
0
36
31
0
0 0,06
28
67
180
0
0
0
0
0
0
0
0,2
31
180
0
0
0
0
178
0
0
0
0,2
32
178
0
0
8
0
27
0
0
0 0,03
34
35
8
0
0
0
0
0
0
0 0,01
38
8
141
0
0
0
9
56
0
0
0,2
39
206
12.666
20 1.085
21
7.048
578
0
0 18,1 21.418
41
1
0
0
0
23
71
0
0 0,08
42
95
31
0
0
0
0
0
0
0 0,03
44
31
1
0
0
0
0
0
0
0
0,0
48
1
8
0
13
0
11
0
0
0 0,03
51
32
322
15
0
0
8.635
0
0
0
7,6
52
8.972
3
0
0
0
0
0
0
0
0,0
53
3
2
0
0
0
0
0
0
0
0,0
54
2
0
0
0
0
0 22.814
0
0 19,2 22.814
56
1
0
0
0
0
0
0
0
0,0
58
1
1
0
0
0
0
0
0
0
0,0
61
1
1
0
0
0
0
0
0
0
0,0
62
1
13
0
0
0
0
0
0
0 0,01
63
13
5
0
0
0
0
0
0
0
0,0
64
5
7
0
0
0
0
0
0
0 0,01
65
7
22
0
0
0
0
0
0
0 0,02
68
22
108
0
0
0
0
0
0
14
0,1
69
122
242
0
0
0
0
0
0
0
0,2
70
242
2
0
0
0
0
0
0
0
0,0
71
2
1
0
0
0
1
0
0
0
0,0
72
2
11
0
0
0
549
0
0
0
0,5
73
560
205
Tablo 5.2.15: DAP Bölgesi Fasõllara Göre İthalat (1996)(Devam)
(Bin Dolar)
Fasõl Ağrõ Erzurum Iğdõr Kars Malatya Hakkari Elazõğ Van Yüzde Toplam
3.436
0
199
0
0
24
0
0
3,1
74
3.659
1.221
18
2
0
0
24
0
0
1,1
76
1.265
3
0
0
0
0
0
0
0
0,0
78
3
0
0
0
0
0
24
0
0 0,02
80
24
1
0
0
0
0
0
0
0
0,0
82
1
94
3.186
4
201
33.139
0
7.800
0 37,5
84
44.424
110
0
0
0
64
0
0
8
0,2
85
182
0
4
0
0
0
0
0
0
0,0
87
4
3
462
0
0
704
0
0
0
1,0
90
1.169
2
0
0
0
0
0
0
0
0,0
91
2
0
0
4
0
0
0
0
0
0,0
94
4
1
0
0
0
0
0
0
0
0,0
96
1
Top. 28.787
3.740 1.618
789
50.557
24.613
7.800
685 100,0 118.589
İhracatta 84. fasõl (kazan, makine, mekanik araçlar ve yedek parçalar) yüzde 34,5
ile en yüksek toplam değere sahip olup, ihracatõn büyük bir kõsmõ Malatya ilinden
gerçekleşmiştir. Cam ve camdan eşya fasõlõ yüzde 2,6 ile en küçük paya sahiptir.
DAP Bölgesi illerinden muhtelif fasõllarda yapõlan önemli ithalat kalemleri ile ilgili
bilgiler de Tablo 5.2.15’te verilmektedir. Tabloda yer alan fasõllar içerisinde en yüksek
paya sahip olan ilk beş fasõl sõrasõyla 84, 56, 41, 52 ve 27 nolu fasõllardõr. Bu fasõllarõn
toplam içindeki paylarõ sõrasõyla; yüzde 37,5, yüzde 19,2, yüzde 18,1, yüzde 7,6 ve yüzde
4,8’dir. DAP Bölgesi ithalatõ içinde 84 nolu fasõl yüzde 37,5 ile en yüksek paya sahiptir ve
ihracatta olduğu gibi bu fasõlda yer alan ithalatõn tamamõna yakõn bir kõsmõ Malatya’dan
gerçekleşmiştir. Tablo 5.2.16’da yer alan fasõllar toplam ihracatõn yüzde 80,6’sõnõ
oluşturmaktadõr. Geri kalan yüzde 7,4’lük kõsõm ise muhtelif fasõllara ait olup, çok küçük
oranlara sahiptir.
Tablo 5.2.16: DAP Bölgesi Fasõllara Göre Önemli İhracat Kalemleri (1996)
(Bin Dolar)
F.No
4
11
15
17
18
19
27
41
48
52
53
55
70
84
87
Fasõllar
Süt Ürünleri
Değ. Ürünleri
Hayv.Bitk.Yağl.
Şeker ve Mamül.
Kakao ve Msthz.
Hububat, Un vs.
Mi. Yakõt ve Yağ
Ham Post ve Deri
Kağõt ve Ürünl.
Pamuk ve Mam.
Dok.Elv.Bitk.Lifl
Sent.ve Suni Lifl.
Cam ve C. Eşya
Kaz. Mak. ve Par.
M.Kara Taşõtlarõ
Toplam
Ağrõ
Erzurum Iğdõr Kars Malatya Hakkari Elazõğ Van Yüzde Toplam
428
2.578
539
8
0
0
0
0
2,4
3.553
1.741
646 2.052
62
0
0
0
0
3,1
4.501
3
3.166 1.478
0
0
0
0
63
3,2
4.710
433
401 2.521
0
0
0
0
0
2,3
3.355
236
3 6.634
0
0
0
0
0
4,7
6.873
298
1.321 5.803
4
0
0
16
0
5,1
7.442
11.302
72
1
0
0
13
0
11
7,8 11.399
0
0
12
0
7.048
0
0
0
4,8
7.060
271
42
7
0
0
332
0 3.006
2,5
3.658
1.712
134 1.165
0
8.635
0
0
24
8,0 11.670
0
0
230
0
0
779
0 5.479
4,4
6.488
3.477
0
596
0
0
667
0
4
3,2
4.744
61
1.171 1.299 182
0
58
0 259
2,1
3.030
450
1.198
158
0
33.139
653
0 360
24,6 35.958
2.506
650
214
0
0
100
0 167
2,5
3.637
22.918
11.382 22.709 256
48.822
2.602
16 9.373
80,6 118.078
Kaynak: DİE, Dõş Ticaret İstatistikleri, 1996.
206
Bölgenin dõş ticaretinin fasõllara göre dağõlõmõnõn yanõ sõra, ülkelere göre dağõlõmõ
da incelenmiş ve bölge dõş ticaretinde önemli paya sahip olan İran, Azerbaycan,
Türkmenistan, Özbekistan, Kazakistan ve Kõrgõzistan’a ait ihracat ve ithalat bilgileri Tablo
5.2.16 ve 5.2.17’de verilmiştir.
Tablo 5.2.16’ya göre, 1990-1996 döneminde DAP Bölgesi’nin ihracatõ içinde ilgili
ülkelere yapõlan ihracatõn payõ yõllar itibarõyla yüzde 86,9, yüzde 84,0, yüzde 73,4, yüzde
81,4, yüzde 90,3, yüzde 75,4 ve yüzde 93,4 olup, dönem ortalamasõ yüzde 83,5’dir. Bölge
ihracatõnõn geri kalan yüzde 16,5’lik kõsmõ muhtelif ülkelere yapõlmaktadõr. Bu ülkelere
yapõlan toplam ihracatõn ülkelere göre dağõlõmõna bakõldõğõnda, 1990-1996 dönemi için
İran’õn payõ yüzde 73,1, Azerbaycan’õn payõ yüzde 24,9’dõr. Geri kalan yüzde 2,0’lõk kõsõm
ise Türkmenistan, Özbekistan, Kazakistan ve Kõrgõzistan’a yapõlmõştõr.
Tablo 5.2.17’de ise İran ve Türk Cumhuriyetlerinin DAP Bölgesi ithalatõ içindeki
paylarõ verilmektedir. Tabloya göre, Bölge’nin toplam ithalatõ içinde ilgili ülkelerden
yapõlan ithalatõn payõ yõllar itibarõyla yüzde 6,6, yüzde 0,2, yüzde 15,7, yüzde 52,1, yüzde
56,3, yüzde 63,3 ve yüzde 58,8 olup, 1990-1996 dönemi için ortalama yüzde 36,1
olmuştur. Böylece toplam ithalatõn yüzde 63,9’u diğer muhtelif ülkelerden yapõlmaktadõr.
Tablo 5.2.17’deki yer alan ülkelerden yapõlan toplam ithalatõn dağõlõmõna
bakõldõğõnda 1990-1996 dönemi için İran’õn payõ yüzde 54,9, Türkmenistan’õn yüzde 27,3
ve Azerbaycan’õn payõ yüzde 11 olmuştur. Bu üç ülkenin payõ yüzde 93,2 olup, geri kalan
yüzde 6,8’lik kõsõm tabloda yer alan diğer üç ülkeden yapõlmaktadõr.
207
Tablo 5.2.17: İran ve Türk Cumhuriyetlerinin DAP Bölgesi İhracatõ İçindeki Paylarõ
(Dolar)
DAP
İran
Azerbaycan
Türkmenistan
Özbekistan
Kazakistan
Kõrgõzistan
TOPLAM
Değer Yüzde Değer Yüzde
Değer
Yüzde Değer Yüzde Değer Yüzde Değer Yüzde Değer Yüzde
Değer
1990 29.495.000 86,9 25.641.476 100,0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
25.641.476
1991 25.102.000 84,0 21.076.418 100,0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
21.076.418
1992 34.154.000 73,4 23.580.917
94,0 1.498.813
6,0
0
0
0
0
0
0
0
0
25.079.730
1993 36.962.000 81,4 22.798.412
75,8 6.902.176 22,9
0
0 381.675
1,3
0
0
0
0
30.082.263
1994 59.355.000 90,3 39.108.997
73,0 13.413.662 25,0 59.571
0,1 995.317
1,9
30.318
0,1
0
0
53.607.865
1995 48.137.000 75,4 87.91.467
24,2 26.074.499 71,9 43.944
0,1 783.957
2,2 535.698
1,5 53.947
0,1
36.283.512
1996 99.790.000 93,4 41.814.510
44,9 44.887.542 48,2 437.288
0,5 2.939.517
3,2 3.034.450
3,3 105.159
0,1
93.218.466
Yõllar
Tablo 5.2.18: İran ve Türk Cumhuriyetlerinin DAP Bölgesi İthalatõ İçindeki Paylarõ
(Dolar)
DAP
İran
Değer
Yüzde Değer
Yüzde
1990
41.656.000
6,6 2.753.111 100,0
1991
66.890.000
0,2
101.556 100,0
1992
63.162.000 15,7 6.816.691
68,8
1993
45.614.000 52,1 22.500.534
94,8
1994
34.177.000 56,3 11.613.116
60,3
1995
60.371.000 63,3 1.117.768
2,9
1996
118.665.000 58,8 44.942.892
64,4
Yõllar
Azerbaycan
Türkmenistan
Değer
Yüzde
Değer
Yüzde
0
0
0
0
0
0
0
0
3.069.135 31,0
19.593
0,2
1.137.246
4,8
0
0
430.061
2,2 6.189.865 32,1
4.196.381 11,0 29.726.921 77,8
9.136.219 13,1 8.777.738 12,6
208
Özbekistan
Kazakistan
Değer Yüzde Değer Yüzde
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
105.117
0,4
0
0
278.120
1,4 369.332
1,9
65.366
0,2 2.424.295
6,3
149.698
0,2 6.008.715
8,6
Kõrgõzistan
Değer Yüzde
0
0
0
0
0
0
0
0
374.725
1,9
674.084
1,8
737.040
1,1
TOPLAM
Değer
2.753.111
101.556
9.905.419
23.742.897
19.255.219
38.204.815
69.752.302
Ülke bazõnda ele aldõğõmõzda İran’a yapõlan ihracatõn payõ yüzde 73,1 iken bu
ülkeden yapõlan ithalatõn payõ da yüzde 70,2 olup, ihracatõn ithalatõ karşõlama oranõ 1,0,
Azerbaycan’a yapõlan ihracatõn payõ yüzde 24,9 iken bu ülkeden yapõlan ithalatõn payõ da
yüzde 8,9 olup, ihracatõn ithalatõ karşõlama oranõ 2,8 ve Türkmenistan’a yapõlan ihracatõn
payõ yüzde 0,1 iken bu ülkeden yapõlan ithalatõn payõ da yüzde 17,3 olup, ihracatõn ithalatõ
karşõlama oranõ 0,005’dir. Tabloda yer alan diğer ülkeler ise bölgenin dõş ticaret hacmi
içinde çok küçük bir paya sahiptirler.
5.2.1.3. Erzurum Serbest Bölgesi
Erzurum Fuar sahasõnda 210.000 m2’si kullanõlabilir, 484.500m2 büyüklüğünde bir
alanda 13.11.1995 tarihinde açõlõşõ yapõlarak 15.1.1996 tarihinde ticari faaliyete başlayan
Bölge, beklenen ilgiyi görememiş ve ilk yõl yakalanan 3 milyon dolar’lõk ticaret düzeyi
korunamayarak, 1997’ de 1 milyon dolar’a, 1998’de ise 476 bin dolar’a gerilemiştir (Tablo
5.2.19). Böylece Erzurum Doğu Anadolu Serbest Bölgesi 1998 yõlõ ticaret hacmi tüm
serbest bölgeler içinde (1998 yõlõnda yeni kuruluşlarda dahil) en düşük oranõ
sergilemektedir. Bölge’de devlet ve Bölge Kullanõcõsõ ve İşleticisi (BKİ) tarafõndan 50.000
dolar’lõk yatõrõm yapõlmõştõr.*
Bölge’de 10.02.1999 tarihi itibarõyla 1 Bölge Kullanõcõsõ ve İşleticisi, 1depoculuk, 1
kiralama, 3 öğretim ve 8 alõm satõm konusunda olmak üzere toplam 12 firmaya faaliyet
ruhsatõ verilmiş olup, bir özel sektöre ait bir tekstil firmasõ taahhütlerini yerine getirerek
103 kişilik bir istihdamla deneme üretimine başlamõştõr. Diğer firmalarõn büyük bir kõsmõ
yõllõk kiralarõnõ ödedikleri halde işyeri inşaatõna bile başlamamõş, BKİ, ise sözleşmeye göre
yapmakla yükümlü olduğu görevleri yerine getirmediği gibi 1996-1997-1998 yõllarõnda
kullanõcõlardan aldõğõ açõk alan kira bedellerinin yüzde 63’lük fon payõnõ ilgili hesaba
henüz aktarmamõştõr. BKİ, ilk kuruluşundaki 5 milyarlõk sermayesini 1998 yõlõnda 30
milyara çõkarmõş, ancak bunun yalnõzca yüzde 25’i ortaklarca ödenmiştir. Sermaye
artõrõmõna iştirak etmeyen ortaklarõn hisselerinin öncelikle isteyenlere satõlacağõ, talipli
çõkmadõğõ takdirde, Erzurum İl Özel İdaresi, Ticaret Borsasõ ve diğer Yönetim Kurulu
üyelerinin bu hisseleri paylaşacaklarõ ifade edilmelidir.
Öte yandan Erzurum ilinden gerçekleştirilen toplam ihracatõn, dünyadaki genel kriz
ortamõna rağmen, bir yõl önceki yõla göre yüzde 100 artarak 20 milyon dolara çõkmasõ, ilde
ihracat anlayõşõ ve tutkusunun oluşmaya başladõğõnõn göstergesi olarak yorumlanabilir.
Serbest Bölgenin sağladõğõ avantajlarõn yöre işadamlarõna anlatõlmasõ ve ihracata yönelik
üretim faaliyetlerinin Bölge içerisine çekilmesi durumunda, Serbest Bölgede de bir
canlanma olacaktõr. Aksi takdirde bölgenin kapatõlmasõ gündeme gelecektir.
*
Dõş Ticaret Müşteşarlõğõ Serbest Bölgeler Genel Müdürlüğü’nden Alõnan Bilgiler, 1998
209
Tablo 5.2.19: Serbest Bölgeler İtibarõyla Yõllõk Ticaret Hacimleri
(Milyon Dolar)
BÖLGELER 1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1997 I-IX 1998 I-IX
420,3
414,6
543,1
927,7 1.400,0 1.650,1 1.792,6
1.303,7
1.264,7
MERSİN
14,7
30,4
62,7
88,9
175,9
141,1
180,5
137,8
123,6
ANTALYA
28,1
55,8
227,6
453,0
704,0
912,8 1.429,6
1.004,4
1.099,6
EGE
27,9
121,7
173,7
444,9
437,9
510,3
866,2
552,7
1.234,1
İST.-AHL.
4,8
13,6
44,1
148,7
119,3
96,1
57,6
43,0
TRABZON
92,8
295,8 1.127,7
698,1
1.653,3
İST.-DERİ
3,0
1,0
0,9
0,4
D.ANADO.
1,4
13,8
9,1
9,1
MARDİN
TOPLAM
491,2
627,5 1.020,9 1.958,7 2.959,6 3.634,2 5.507,8
3.764,7
5.428,1
Kaynak: DTM, Serbest Bölgeler Genel Müdürlüğü Aylõk Raporu, Haziran 1997-Eylül 1998.
5.2.2. İnşaat Sektörü
İnşaat sektörü, makro ekonomik dengeler açõsõndan da en önemli göstergelerden
biridir. İnşaat sektörü insanlarõn temel barõnma ihtiyaçlarõnõ karşõlamasõ nedeniyle hayati
bir öneme sahiptir. Sektörün önemini artõran bir diğer özelliği de gerisel bağlantõlarõnõn son
derece güçlü olmasõdõr. Madencilik, imalat sanayi, ulaştõrma, enerji gibi pek çok sektörden
girdi temin etmesi nedeniyle inşaat sektörünün gelişmesi, bu sektörlerin de gelişmesine
öncülük edecek ve onlarõ arkasõndan sürükleyebilecektir. Dolayõsõyla, inşaat sektörü
ekonomik krizlerden çok fazla etkilenen bir sektördür. Öyle ki, sektörde görülen bir kriz,
girdi temin ettiği diğer pek çok sektörde de kriz olabileceğini gösterir. Türkiye’deki trende
paralel olarak inşaat sektöründeki büyüme hõzõ 1988 yõlõndan sonra düşme eğilimine
girmiştir.
5.2.2.1. İnşaat Sektörünün GSYİH İçindeki Payõ
Hizmet sektörleri içinde, gerek meydana getirdiği katma değer ve istihdam, gerekse
üretim sektörlerini en çok etkileyen ve Bölge ekonomisine en çok katkõ yapan sektör inşaat
sektörüdür.
Türkiye ve DAP Bölgesi inşaat sektörünün GSYİH içindeki paylarõ Tablo 5.2.22’de
verilmiştir.
210
Tablo 5.2.20: Türkiye Geneli ve DAP Bölgesi İnşaat Sektörünün GSYİH’daki Payõ
DAP
TÜRKİYE
Yõllar
İnşaat
GSYİH
İnşaat
GSYİH
242
3.175
5.452
74.722
1987
173
3.260
5.159
76.306
1988
178
3.146
5.472
76.498
1989
176
3.460
5.411
83.578
1990
211
3.372
5.473
84.353
1991
242
3.521
5.814
89.401
1992
270
3.653
6.272
96.590
1993
249
3.630
6.144
91.321
1994
289
3.541
5.857
97.888
1995
222
3.660
6.200
107.745
1996
Kaynak: DİE, İller İtibarõyla GSYİH (1987-1996)
(1987 Yõlõ Fiyatlarõyla, Milyar TL.)
DAP
TR
Dap/Tr
İnş/
İnş/
İnş.Dap/İnş.
GSYİH
GSYİH
Tür
7,6
7,3
4,4
5,3
6,8
3,4
5,7
7,2
3,3
5,1
6,5
3,3
6,2
6,5
3,9
6,9
6,5
4,2
7,4
6,5
4,3
6,9
6,7
4,1
8,2
6,0
4,9
6,1
5,8
3,6
Tabloda görüldüğü gibi, Türkiye genelinde inşaat sektörünün GSYİH içindeki payõ
azalan bir seyir takip ederek yüzde 7’lerden yüzde 5’lere düşmüştür. DAP Bölgesi’nde ise,
söz konusu dönemde inşaat sektörünün GSYİH içerisindeki oranõ yüzde 6’lar civarõndadõr.
DAP Bölgesi inşaat sektörü toplamõnõn, Türkiye inşaat sektörü toplamõna oranõ,
1987, 1992-1995 yõllarõnda yüzde 4’ün üzerinde gerçekleşirken, diğer yõllar yüzde 4’ün
altõnda kalmõştõr.
5.2.2.2. Yapõlan Bina Sayõsõ, Yüzölçümü ve Değeri
Bu kõsõmda, öncelikle yapõ kullanma izin belgelerine göre tamamen veya kõsmen
biten yeni ve ilave yapõlarõn sayõsõnõ, yüzölçümünü ve değerini vermek ve Türkiye
verileriyle karşõlaştõrmak suretiyle DAP Bölgesi’nin inşaat sektörünün 1987-1996
dönemindeki yapõsõ analiz edilmiştir.
Bu amaçla önce söz konusu yapõlarõn DAP Bölgesi kapsamõna giren iller itibarõyla
dağõlõmõ ve Bölge toplamõnõn Türkiye içerisindeki paylarõ Tablo 5.2.16 yardõmõyla
incelenmiştir.
Tablo 5.2.21’de görüleceği gibi, DAP Bölgesi içindeki 1987-1989 döneminde en
büyük paya sahip olan il Malatya iken, 1990-1996 döneminde ise Elazõğ en büyük paya
sahiptir. Bu iki ili Erzurum takip etmektedir. 1993 yõlõnda yeni il olan Ardahan hariç
tutulduğunda, 1987-1996 döneminde Ağrõ ve Bitlis en küçük paya sahiptir.
211
Tablo 5.2.21: İller İtibarõyla Tamamen veya Kõsmen Biten Yeni ve İlave Yapõlar
(Yapõ Kullanma İzin Belgelerine Göre)
1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996
29
55
51
12
27
25
97
40
61
50
Ağrõ
103
248
168
78
113
66
661
294
185
117
Bingöl
8
8
24
4
35
24
109
117
72
82
Bitlis
2.111 1.637 2.266 2.443 3.398 4.560 3.884 2.985 2.453 3.224
Elazõğ
1.224 1.457 1.394 1.884 1.665 1.175 1.718 1.066 1.391 1.530
Erzurum
604
655
991 1.038
907
165
281
153 1.290
341
Erzincan
171
170
106
174
198
165
174
172
150
187
Gümüşhane
55
28
16
25
22
12
23
61
36
Hakkari
125
85
122
134
132
142
131
92
74
117
Kars
2.566 2.455 2.519 2.060 2.054 3.042 1.686 1.552 1.494 1.709
Malatya
139
114
37
118
94
84
177
509
326
283
Muş
117
72
50
290
25
40
111
126
77
32
Tunceli
390
196
7
7
275
215
218
395
271
526
Van
19
56
166
104
174
75
102
Bayburt
3
1
Ardahan
105
47
82
81
Iğdõr
DAP
7.642 7.180 7.751 8.286 9.001 9.881 9.482 7.783 8.038 8.381
Türkiye
191.109 205.485 250.480 232.018 227.570 268.886 269.694 245.610 248.946 267.306
Dap/Türkiye Yüzde Yüzde Yüzde Yüzde Yüzde Yüzde Yüzde Yüzde Yüzde Yüzde
4,0
3,5
3,1
3,6
4,0
3,7
3,5
3,2
3,2
3,1
Kaynak: DİE, Bina İnşaat İstatistikleri (1987-1996).
İller
Tabloda dikkat çeken bir diğer husus da, Erzincan’õn durumudur. 1992 yõlõna kadar
genel olarak bir artõş eğilimi gösteren Erzincan’daki yapõ sayõsõ, Mart 1992 tarihindeki
deprem nedeniyle hõzlõ bir düşüş yaşamõş, deprem sonrasõ depremin neden olduğu hasarõn
giderilmesine yönelik çalõşmalar sonucunda 1995 yõlõnda büyük gelişmeler olmuştur. Bu
yõlda tamamen veya kõsmen biten yeni ve ilave yapõ sayõsõ 1290 olmuştur. Bu sayõ 1996
yõlõnda 341’e düşmüştür.
Bölge’nin Türkiye ile karşõlaştõrõlmasõ halinde DAP Bölgesi’ndeki yapõlarõn Türkiye
içindeki payõnõn oldukça düşük kaldõğõ görülmektedir. 1990 yõlõna kadar düşme eğiliminde
olan bu pay (yüzde 4’ten yüzde 3,1’e) 1991 yõlõnda yüzde 4’e çõkmõş ve daha sonraki
yõllarda sürekli bir düşme eğilimi göstermiştir. Söz konusu dönem itibarõyla 1987’de yüzde
4 olan Bölge’nin Türkiye içindeki payõ, 1996 yõlõnda yüzde 3,1 olarak gerçekleşmiştir.
Tablo 5.2.22’de verilen tabloda tamamen veya kõsmen biten yeni ve ilave yapõlar,
taşõyõcõ sistem ve yapõ malzemesi cinsine göre; iskelet (betonarme, ahşap) ve yõğma
(briket, tuğla, taş, kerpiç) olmak üzere iki gruba ayrõlarak sayõ, yüzölçümü ve değerleri
itibarõyla DAP Bölgesi ve Türkiye için aşağõdaki tabloda gösterilmiştir. Bu tabloda iskelet
ve yõğma bina sayõlarõ toplam bina sayõlarõna oranlanarak parantez içerisinde gösterilmiştir.
Tablodan da anlaşõlacağõ üzere, iskelet yapõ sayõsõnõn payõ, hem DAP Bölgesi ve hem de
Türkiye için paralel artõş göstermiştir. Türkiye genelinde iskelet bina sayõsõnõn payõ
1987’de yüzde 77 iken, 1996’da yüzde 89’a çõkmõştõr. Yõğma yapõ sayõsõ ise, bunun aksine
yüzde 23’lerden yüzde 11’e düşmüştür. Türkiye’deki bu gelişmeye paralel olarak DAP
212
Bölgesi’nde de iskelet yapõ sayõsõ küçük dalgalanmalar göstermekle birlikte sözkonusu
dönemde bir artõş eğilimi sergilemiştir. Öyle ki, 1987’de yüzde 57 olan pay, 1996’da yüzde
77 olarak gerçekleşmiştir. Bunun sonucu olarak yõğma yapõ sayõsõnõn 1987’de yüzde 43
olan payõ, 1996’da yüzde 23’lere kadar gerilemiştir.
Tablo 5.2.22: Taşõyõcõ Sistem ve Yapõ Malzemesi Cinsine Göre Tamamen veya
Kõsmen Biten Yeni ve İlave Yapõlar (Yapõ Kullanma İzin Belgelerine Göre)
Yõllar
1987
1988
1989
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1
2
3
1
2
3
1
2
3
1
2
3
1
2
3
1
2
3
1
2
3
1
2
3
1
2
3
1
2
3
A
yüzde
1.483
57
1.133
43
2.616
1.418
63
848
37
2.266
1.338
61
865
39
2.203
1.669
68
773
32
2.442
1.651
64
911
36
2.562
1.609
68
744
32
2.353
2.160
74
745
26
2.905
1.823
76
563
24
2.386
1.613
73
588
27
2.201
1.821
77
534
23
2.355
-
DAP Bölgesi
Türkiye
B
Yüzde
C
yüzde
A
Yüzde
B
yüzde
929.302
84
84.760 87
61.790
77
23.747.050 90
182.671
26
13.097 13
18.730
23
2.638.542 10
1.111.973
97.857
80.520
26.385.592
907.605
86
153.033 88
67.050
80
26.321.350 91
153.618
14
20.369 12
16.664
20
2.456.092 09
1.061.223
173.402
83.714
28.777.442
982.645
88
246.897 90
77.455
82
32.953.811 93
134.886
12
26.826 10
17.344
18
2.634.294 07
1.117.531
273.723
94.799
35.588.105
1.046.361
89
429.085 91
77.627
82
30.774.248 93
123.627
11
42.928 09
16.862
18
2.395.381 07
1.169.988
472.013
94.489
33.169.629
1.162.345
87
999.606 90
76.145
87
30.006.462 92
169.639
13
107.890 10
15.618
13
2.504.365 08
1.331.984
1.107.496
91.763
32.510.827
1.268.529
90
1.856.136 93
89.153
85
35.855.796 94
133.408
10
139.884 07
15.447
15
2.403.419 06
1.401.937
1.996.020
104.600
38.259.215
1.224.890
90
2.817.621 93
88.194
87
37.014.722 95
128.709
10
220.588 07
12.865
13
2.006.816 05
1.353.599
3.038.209
101.059
39.021.538
1.120.604
92
5.027.406 94
87.354
88
35.102.437 95
98.462
08
311.056 06
12.020
12
1.836.058 05
1.219.066
5.338.462
99.354
36.938.495
1.051.944
88
8.958.261 90
85.517
90
35.428.546 96
144.926
12
1.002.384 10
9.074
10
1.503.074 04
1.196.870
9.960.645
94.591
36.931.620
1.241.081
91
18.607.951 93
93.157
89
39.869.531 96
124.253
09
1.396.904 07
11.619
11
1.594.946 04
1.365.334
20.004.855
104.776
41.464.477
-
C
yüzde
2.218.377 92
202.746 08
2.421.113
4.786.177 93
345.721 07
5.131.898
9.179.247 94
582.436 06
9.761.683
25.548.865 94
1.713.296 06
27.262.161
53.709.375 95
2.720.241 05
56.429.616
94.859.692 96
3.738.450 04
98.598.142
177.975.688 96
6.617.016 04
184.592.704
315.006.812 97
10.320.750 03
325.327.562
636.197.706 97
22.877.438 03
659.075.144
-
Kaynak: DİE, Aylõk İstatistik Bülteni, 1996; DİE, Bina İnşaatõ İstatistikleri, 1987-1996
A-Yapõ Sayõsõ
B- Yüzölçümü (m2)
C- Değer (Milyon TL)
1- İskelet (Betonarme, ahşap)
2- Yõğma (Briket, Tuğla, Taş, Kerpiç)
3- Toplam
213
Grafik 5.2.4: İskeletli Yapõ Sayõsõnõn Toplam Yapõ Sayõsõ İçindeki Paylarõ
100
80
60
DAP
DAP
TÜRKİYE
40
TÜRKİYE
20
0
1987
1988
1989
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
Yõllar itibarõyla, DAP Bölgesi’nde ve Türkiye genelinde iskelet türü yapõ sayõlarõnõn
oranõnda paralel bir artõş gözlenmektedir. DAP Bölgesi’nde yapõlan iskeletli bina
sayõlarõnõn Bölge toplamõna oranõ, Türkiye genelinden yaklaşõk yüzde 20 daha düşüktür.
Grafik 5.2.5: İskeleti Yapõ Yüzölçümlerinin Toplam Yapõ Yüzölçümleri İçindeki
Paylarõ
100
95
90
DAP
85
TÜRKİYE
80
75
1987
1988
1989
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
Gerek Türkiye gerekse DAP Bölgesi için yapõ sayõsõ itibarõyla görülen bu artõş
eğilimi yüzölçümü ve değer itibarõyla de söz konusu olmuştur. Öyle ki, Türkiye için
yüzölçümü itibarõyla iskelet yapõnõn toplam içindeki payõ yüzde 90’dan yüzde 96’ya
çõkarken, aynõ pay DAP Bölgesi’nde yüzde 84’den yüzde 91’e yükselmiştir. Değer
itibarõyla de iskelet yapõnõn payõ, Türkiye için yüzde 92’den yüzde 97’ye, DAP Bölgesi
için de yüzde 87’den yüzde 93’e çõkmõştõr. Bunun doğal sonucu olarak yõğma yapõnõn
yüzölçümü ve değer itibarõyla toplam içindeki payõ da söz konusu dönem içerisinde, gerek
Türkiye gerekse DAP Bölgesi için azalmõştõr. DAP Bölgesi’nde yapõlan iskeletli bina
yüzölçümlerinin Bölge toplamõna oranõ Türkiye genelinden yaklaşõk yüzde 5 daha
düşüktür.
Grafik 5.2.6: İskeletli Yapõ Değerlerinin Toplam Yapõ Değerleri İçindeki Paylarõ
98
96
94
92
90
88
86
84
82
DAP
TÜRKİYE
1987
1988
1989
1990
1991
1992
214
1993
1994
1995
1996
Yõllar itibarõyla DAP Bölgesi’nde ve Türkiye genelinde iskelet türü yapõ
değerlerinin oranõnda paralel bir artõş gözlenmektedir. DAP Bölgesi’nde yapõlan iskeletli
bina değerlerinin Bölge toplamõna oranõ, Türkiye genelinden yaklaşõk yüzde 4 daha
düşüktür.
Grafik 5.2.7: Taşõyõcõ Sistem ve Yapõ Malzemesi Cinsine Göre Tamamen veya
Kõsmen Biten Yeni ve İlave Yapõlar (DAP/Türkiye Oranlarõ)
0.04
0.035
0.03
0.025
0.02
0.015
0.01
0.005
0
Yapõ Sayõsõ
Yüzölçüm ü
Değer
1987
1988
1989
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
DAP Bölgesi’nin Türkiye genelindeki paylarõnõn oldukça düşük olduğu
görülmektedir. İskelet yapõ sayõsõ itibarõyla DAP Bölgesi’nin Türkiye içindeki payõ yüzde
2, yõğma yapõ sayõsõnõn payõ ise yüzde 6 iken toplam yapõ sayõsõ itibarõyla de söz konusu
pay yüzde 3 olarak gerçekleşmiştir. Bu durumun on yõllõk dönem içerisinde değişmediği
gözlenmiştir. Yüzölçümü itibarõyla paylar dikkate alõndõğõnda, iskelet yapõ için DAP
Bölgesi’nin Türkiye içindeki payõ yüzde 4, yõğma yapõ yüzölçümünün payõ yüzde 7 ve
toplam itibarõyla de yüzde 4 olmuştur. Bu durum 1987-1996 döneminde küçük
dalgalanmalar göstermekle beraber aynõ kalmõştõr. Değer itibarõyla yapõlarõn iskelet, yõğma
ve toplam itibarõyla DAP Bölgesi’nin Türkiye içindeki payõ 1987 yõlõnda hemen hemen
sõfõr olmuştur. 1988 yõlõnda bir artõş gösteren söz konusu paylar 1989-1990 yõllarõnda yine
sõfõr civarõnda gerçekleşmiştir. Bu yõldan sonraki dönemde önemli bir değişiklik
göstermeyen paylar iskelet yapõnõn değeri itibarõyla DAP Bölgesi’nin Türkiye içindeki payõ
yaklaşõk yüzde 3, yõğma yapõnõn ise yaklaşõk yüzde 6, toplam itibarõyla de yine yaklaşõk
yüzde 3 olmuştur.
Tablo 5.2.23’te tamamen veya kõsmen biten yeni ve ilave yapõlar yapõ sahipliğine
göre üç gruba (özel teşebbüs, yapõ kooperatifi ve devlet) ayrõlarak bina sayõlarõ,
yüzölçümleri ve değerlerine göre takdim edilmiştir. Ayrõca hem DAP Bölgesi hem de
Türkiye genelinde özel teşebbüs, yapõ kooperatifi ve devlet yapõlarõnõn toplam içindeki
paylarõ parantez içerisinde gösterilmiştir. Bu tabloda görüleceği gibi, DAP Bölgesi’nde
sayõ itibarõyla özel teşebbüse ait yapõlarõn payõ 1987’de yüzde 88 ile ilk sõrayõ alõrken, yapõ
kooperatiflerinin payõ yüzde 10 ve devletin payõ da yüzde 2 olarak gerçekleşmiştir. Bu
durum dalgalanmalar göstermekle beraber, dönem itibarõyla aynõ kalmõştõr. Bölge’deki
durumun tersine Türkiye’de ise 1987’de yüzde 91 olan özel teşebbüsün payõ, 1996’da
yüzde 80’e düşerken, yapõ kooperatiflerin payõ yüzde 7’den yüzde 19’a çõkmõş, devletin
payõ ise değişmemiştir.
Yüzölçümü ve değer itibarõyla de söz konusu dönemde Bölge’deki gelişmeler
Türkiye’dekinin tersi yönde oluşmuştur. Gerek Türkiye gerekse Bölge için yüzölçümü ve
215
değer itibarõyla söz konusu paylar hemen hemen aynõdõr. Örneğin, 1987 yõlõnda Bölge’de
özel teşebbüse ait yapõlarõn yüzölçümü itibarõyla payõ yüzde 59 iken, değer itibarõyla yüzde
58’dir. Bu rakam Türkiye için sõrasõyla yüzde 79 ve yüzde 78’dir. Bu paylardaki yakõnlõk
gerek yõllar itibarõyla gerekse yapõ türleri (özel teşebbüs, yapõ kooperatifi, devlet) itibarõyla
de geçerlidir. Buna göre, yüzölçümü ve değer itibarõyla 1987 yõlõnda yaklaşõk yüzde 59’luk
payla Bölge’de en büyük paya sahip olan özel teşebbüse ait yapõlarõn payõ 1996’da küçük
dalgalanmalarla birlikte yaklaşõk olarak yüzde 67 olmuştur. Bunun tersine, devletin payõ
yüzde 9’dan yüzde 1’e gerilerken, yapõ kooperatiflerinin payõ değişmemiştir. Türkiye’de
ise durum tam tersine gerçekleşmiştir. Öyle ki, 1987’de özel teşebbüse ait yapõlarõn payõ
yüzde 79 iken, 1996’da yaklaşõk yüzde 10’luk bir azalmayla yüzde 69 olmuştur. 1987’de
yapõ kooperatiflerinin yüzde 16 olan payõ 1996 yõlõnda yaklaşõk yüzde 24 olurken, devletin
payõ sabit kalmõştõr.
Tablo 5.2.23’te, yapõ sahipliğine göre DAP Bölgesi’nde tamamen veya kõsmen
biten yeni ve ilave yapõlarõn sayõ, yüzölçümü ve değer itibarõyla Türkiye içindeki paylarõ
oldukça düşük kalmõştõr. 1987 yõlõnda sayõlarõ itibarõyla DAP Bölgesi’ndeki özel teşebbüse
ait yapõlarõn Türkiye içindeki payõ yüzde 3, yapõ kooperatiflerinin payõ yüzde 5 olurken
devletin payõ yüzde 7 olarak gerçekleşmiştir. 1987-1996 döneminde yapõ kooperatiflerinin
ve devlete ait yapõlarõn payõ yüzde 1’e düşmüştür. Burada dikkati çeken bir husus, 1994
yõlõna kadar düşüş eğilimi gösteren devlete ait yapõlarõn payõnõn 1995 yõlõnda yüzde 15’e
fõrlamasõ ve hemen akabinde 1996 yõlõnda yüzde 1’e düşmesidir.
216
Tablo 5.2.23: Yapõ Sahipliğine Göre Tamamen veya Kõsmen Biten Yeni ve İlave
Yapõlar (Yapõ Kullanma İzin Belgelerine Göre)
Yõllar
1987
1988
1989
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1
2
3
4
1
2
3
4
1
2
3
4
1
2
3
4
1
2
3
4
1
2
3
4
1
2
3
4
1
2
3
4
1
2
3
4
1
2
3
4
DAP Bölgesi
Türkiye
A
yüzde
B
yüzde
C
yüzde
A
yüzde
B
yüzde
C
yüzde
2.651 88
720.913 59
62.058 58
79.312 91
24.755.430 79
2.261.649
78
293 10
391.380 32
35.970 33
6.431 07
5.110.270 16
484.130
17
80 02
103.787 09
9.706 09
1.208 02
1.630.162 05
159.470
05
3.024
1.216.080
107.734
86.951
31.495.862
2.905.249
1.969 88
577.952 54
90.187 52
82.486 92
27.065.442 80
4.808.803
80
244 11
408.239 38
70.227 40
6.263 07
5.041.352 15
899.156
15
37 01
75.032 08
12.988 08
1.228 01
1.712.000 05
323.095
05
2.250
1.061.223
173.402
89.977
33.818.794
6.031.054
1.697 77
561.740 50
134.462 49
93.188 88
33.672.155 77
9.232.109
78
448 20
458.329 41
115.130 42
11.198 11
7.911.406 18
2.146.237
18
59 03
97.462 09
24.131 09
1.611 01
1.915.950 05
529.574
04
2.204
1.117.531
273.723
105.957
43.499.511
11.907.920
1.760 72
585.677 50
230.634 49
92.031 88
31.290.822 78
13.589.136
78
615 25
507.979 43
209.14 44
10.332 10
6.881.170 17
3.018.711
17
67 03
76.732 07
32.238 07
2.458 02
1.878.807 05
835.413
05
2.442
1.170.388
472.013
104.821
40.050.799
17.443.260
1.868 73
712.551
53
562.106 51
91.509 88
31.181.888 78
22.457.250
78
636
25
514.975 39
459.093 41
11.838 11
7.486.157 19
5.356.275
19
60 02
104.458 08
86.297 08
896 01
1.413.169 03
1.060.968
03
2.564
1.331.984
1.107.496
104.237
40.081.214
28.883.493
1.940 82
839.566 60
1.164.539 58
87.588 83
26.101.097 68
37.819.061
67
360 15
470.813 34
702.430 35
16.528 16
10.167.706 27
15.345.539
27
53 03
91.558 06
129.051 07
1.177 01
2.091.106 05
3.357.507
06
2.353
1.401.937
1.996.020
105.293
38.359.909
56.522.107
2.096 72
876.546 65
1.938.791 60
82.314 81
26.657.579 68
66.493.841
67
732 25
436.545 32
1.005.615 33
17.437 17
10.390.089 27
26.661.883
27
77 03
40.508 03
93.804 07
1.961 02
2.105.704 05
5.644.791
06
2.905
1.353.599
3.038.210
101.712
39.153.372
98.800.515
2.105 88
825.520 68
3.563.435 67
83.386 83
26.226.020 71
131.470.002
71
240 10
313.180
26
1.399.197 26
15.567 16
8.671.600 23
42.792.266
23
41
02
80.366 06
375.830 07
951 01
2.131.281 06
10.528.972
06
2.386
1.219.066
5.338.462
99.904
37.028.901
184.791.240
1.802 82
751.978 63
5.847.144 59
79.771 83
26.094.817 70
227.278.758
70
179 08
272.462 23
2.701.232 27
13.925 15
8.351.219 23
73.972.278
23
220 10
172.390 14
1.414.269 14
1.453 02
2.579.008 07
24.577.953
07
2.201
1.196.830
9.962.645
95.904
37.025.044
325.828.989
1.957 88
925.253 68 12.957.859 65
83.713 80 28.644.789 69 446.764.217 68
250 11
425.563 31
6.779.234 34
19.478 19 10.176.918 24 163.314.719 25
21 01
15.221 01
247.498 01
1.585 01
2.942.770 07
48.996.208 07
2.230
1.366.037
19.984.591
104.776
41.764.477
659.075.144
Kaynak: DİE, Ekonomik ve Sosyal Göstergeler, Erzurum, 1996. DİE, Aylõk İstatistik Bülteni, 1996.
A-Yapõ Sayõsõ
1- Özel Teşebbüs
2- Yapõ Kooperatifi
3- Devlet
4- Toplam
217
Yüzölçümü itibarõyla on yõllõk dönemde özel teşebbüsün payõ değişmezken yapõ
kooperatiflerinin ve devlete ait yapõlarõn payõ önemli bir düşüş kaydetmiştir. Öyle ki,
1987’de yüzde 8 olan DAP Bölgesi’ndeki yapõ kooperatiflerinin Türkiye içindeki payõ
yüzde 50 oranõndaki bir azalmayla 1996 yõlõnda yüzde 4’e, Devlete ait yapõlarõn payõ ise
yüzde 6’dan yüzde 1’e düşmüştür.
Grafik 5.2.8: Yapõ Sahipliğine Göre Tamamen veya Kõsmen Biten Yeni ve İlave Yapõ
Sayõlarõ (DAP/Türkiye Oranlarõ)
0.16
0.14
0.12
0.1
0.08
0.06
0.04
0.02
0
Özel
Özel
Yapõ Koop
Yapõ
Koop
Devlet
Devlet
1987
1988
1989
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
Grafik 5.2.9: Yapõ Sahipliğine Göre Tamamen veya Kõsmen Biten Yeni ve İlave Yapõ
Yüzölçümleri (DAP/Türkiye Oranlarõ)
0.08
0.07
0.06
0.05
0.04
0.03
0.02
0.01
0
Özel
Yapõ Özel
Koop
Yapõ
Devlet
Koop
Devlet
1987
1988
1989
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
Grafik 5.2.10: Yapõ Sahipliğine Göre Tamamen veya Kõsmen Biten Yeni ve İlave
Yapõ Değerleri (DAP/Türkiye Oranlarõ)
0.1
0.08
0.06
Özel
Yapõ Koop
0.04
Devlet
0.02
0
1987
1988
1989
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
Yapõ sahipliğine göre DAP bölgesindeki yapõlarõn Türkiye içindeki paylarõ çok
küçüktür. İncelenen dönemde özel teşebbüse ait yapõlarõn payõ yüzde 3 civarõnda kararlõ bir
218
seyir takip ederken, yapõ kooperatiflerinin payõ yüzde 7’den yüzde 4’e, devlete ait yapõlarõn
payõ ise yüzde 6’dan yüzde 1’e düşmüştür. Daha çok Devlete ait yapõ paylarõnõn geçen on
yõllõk dönem boyunca düşüşte olduğu anlaşõlmaktadõr.
Tablo 5.2.24: Türkiye’de ve DAP Bölgesi’nde Yapõ Sahipliğine Göre Yapõlan Binalar
(Bin Kişi Başõna Düşen Değerler)
TÜRKİYE
DAP
A
B
C
C/B
A
B
C
C/B
1,6
554,1
240,6
0,4
0,3
104,6
41,2
0,4
1
0,2
121,9
53,5
0,4
0,1
90,7
37,4
0,4
2
1990
0,04
33,3
14,8
0,4
0,01
13,7
5,8
0,4
3
1,9
709,2
308,9
0,4
0,4
209,0
84,3
0,4
4
1,6
543,8
381,7
0,7
0,3
126,3
99,7
0,8
1
0,2
130,6
93,4
0,7
0,1
91,3
81,4
0,9
2
1991
0,02
24,7
18,5
0,8
0,01
18,5
15,3
0,8
3
1,8
699,0
503,7
0,7
0,5
236,2
196,4
0,8
4
1,5
448,3
649,6
1,5
0,3
147,8
205,0
1,4
1
0,3
174,7
263,6
1,5
0,1
82,9
123,6
1,5
2
1992
0,02
35,9
57,7
1,6
0,01
16,1
22,7
1,4
3
1,8
658,9
970,9
1,5
0,4
246,7
351,3
1,4
4
1,4
451,0
1.125,0
2,5
0,4
153,2
338,8
2,2
1
0,3
175,8
451,1
2,6
0,1
76,3
175,7
2,3
2
1993
0,03
35,6
95,5
2,7
0,01
7,1
16,4
2,3
3
1,7
662,4
1.671,5
2,5
0,5
236,5
530,9
2,2
4
1,4
437,0
2.190,7
5,0
0,4
143,2
618,2
4,3
1
0,3
144,5
713,0
4,9
0,04
54,3
242,8
4,5
2
1994
0,02
35,5
175,4
4,9
0,01
13,9
65,2
4,7
3
1,7
617,0
3.079,1
5,0
0,4
211,5
926,2
4,4
4
1,3
428,3
3.730,0
8,7
0,3
129,5
1.007,2
7,8
1
0,2
137,1
1.214,0
8,9
0,03
46,9
465,3
9,9
2
1995
0,02
42,3
403,4
9,5
0,04
29,7
243,6
8,2
3
1,6
607,6
5.347,3
8,8
0,4
206,2
1.716,0
8,3
4
1,4
463,0
7.221,4
15,6
0,3
158,2
2.215,9
14,0
1
0,3
164,5
2.639,8
16,1
0,04
72,8
1.159,3
15,9
2
1996
0,03
47,6
792,0
16,7
0,01
2,6
42,3
16,3
3
1,7
675,1
1.653,1
15,8
0,4
233,6
3.417,5
14,6
4
Kaynak: DİE, Aylõk İstatistik Bülten,1996, DİE, Bina İnşaatõ İstatistikleri, 1990-1996 DİE, Ekonomik ve
Sosyal Göstergeler, Erzurum, 1996, DİE, Türkiye İstatistik Yõllõğõ, 1991
A-Yapõ Sayõsõ
1- Özel Teşebbüs
2- Yapõ Kooperatifi
3- Devlet
4- Toplam
YIL
TÜR
Tablo 5.2.24’ten de görülebileceği gibi, 1990 yõlõnda DAP Bölgesi’nde sayõ
itibarõyla 1000 kişiye düşen özel teşebbüse ait yapõlar 0,3 ile ilk sõrayõ alõrken, bunu 0,1 ile
yapõ kooperatifleri, 0,01 ile devlete ait yapõlar takip etmiştir. 1990 sonrasõ dönemde bu
durum, özel teşebbüs ve devlete ait yapõlar itibarõyla hemen hemen sabit kalõrken, 1000
kişiye düşen yapõ kooperatiflerinin sayõsõ 1996’da 0,04’e düşmüştür. 1990’da Türkiye için
1000 kişiye düşen yapõ sayõsõ itibarõyla 1,6 ile ilk sõrayõ alan özel teşebbüse ait yapõlarõ, 0,2
ile yapõ kooperatifleri, 0,04 ile devlete ait yapõlar takip etmiştir. 1996 yõlõnda ise sözkonusu
219
rakamlar sõrasõyla 1,4, 0,3 ve 0,03 olarak gerçekleşmiştir. Buna göre, geçen yedi yõllõk süre
içinde özel teşebbüse ait yapõlarõn sayõsõnda bir düşüşe karşõlõk, yapõ kooperatiflerinin
sayõsõnda bir artõş yaşanmõştõr.
Türkiye’de 1000 kişiye düşen özel teşebbüse ait yapõlarõn yüzölçümü sürekli bir
düşüşle 1990’da 554,1’den 1996’da 463’e inmiştir. Buna karşõlõk yapõ kooperatiflerinin
sayõsõ büyük bir dalgalanma göstermekle beraber 1990’da 121,9’dan 1996’da 164,5’e
yükselmiştir. 1990’da 33,3 olan devlete ait yapõlar için sözkonusu değer ise 1996’da
47,6’ya çõkmõştõr. Türkiye’deki bu durumun tersine DAP Bölgesi’nde 1000 kişiye düşen
özel teşebbüse ait yapõlarõn yüzölçümü 1990-1996 döneminde 104,6’dan 158,2’ye
çõkmõştõr. Yapõ kooperatiflerinin ve devlete ait yapõlarõn 1000 kişiye düşen yüzölçümleri
sözkonusu dönemde sõrasõyla 90,7’den 72,8’e ve 13,7’den 2,6’ya düşmüştür.
Türkiye’deki yüksek enflasyonist ortamõn sonucu olarak, tüm yapõlarõn 1000 kişiye
düşen değerleri de (maliyetleri) yõllar itibarõyla gerek DAP Bölgesi, gerekse Türkiye için
büyük bir artõş göstermiştir. Öyle ki, özel teşebbüs, yapõ kooperatifi ve devlete ait yapõlarõn
1000 kişiye düşen değerleri 1990’da sõrasõyla 240,6, 53,5 ve 14,8 milyon TL iken, bu
değerler 1996’da yine sõrasõyla 7.221,4, 2,639,8 ve 792,0 milyon TL olmuştur. DAP
Bölgesi’nde ise 1990’da sõrasõyla; 41,2, 37,4, 5,8 milyon TL’den 1996’da 2.215,9, 1.159,3
ve 42,3 milyon TL’ye çõkmõştõr.
Metrekare itibarõyla yapõlarõn değerleri (maliyetleri) dikkate alõndõğõnda
enflasyonist ortamda beklenildiği gibi, Türkiye’de tüm yapõlar için sözkonusu dönemde bir
metrekarelik yapõnõn maliyeti yaklaşõk 440.000 TL’den 16 milyon TL’ye çõkarken, DAP
Bölgesi’nde sözkonusu maliyet yaklaşõk 410.000 TL’den 15 milyon TL’ye çõkmõştõr. 1991
yõlõ hariç, 1990-1996 döneminde bir metrekarelik yapõnõn maliyetinin DAP Bölgesi’nde
daha düşüktür. Oysa Tablo 5.2.25’te DAP Bölgesi illerinin yer aldõğõ 3. ve 4. Bölge bina
inşaat maliyet endekslerine göre, Türkiye genelinin üzerinde olduğu görülmektedir.
Ekte verilen Tablo 5.2.26’da tamamen veya kõsmen biten yeni ve ilave yapõlar
kullanõm amaçlarõna göre beş gruba (1. konut, 2. ticari yapõ, 3. sõnai yapõ, 4. sõhhi, sosyal
ve kültürel yapõ, 5.diğer) ayrõlarak yapõlarõn sayõ, yüzölçümü ve değer(maliyet) itibarõyla
1.000 kişiye düşen değerleri gerek DAP Bölgesi, gerekse Türkiye için mukayeseli olarak
analiz edilmektedir. Bu tabloda görülebileceği üzere, 1990-1996 döneminde Türkiye’de
tüm yapõlarõn 1.000 kişiye düşen sayõsõ, yüzölçümü ve değeri artõş gösterirken, aynõ
dönemde DAP Bölgesi’nde tüm yapõlarõn 1.000 kişiye düşen yüzölçümü ve değeri
(maliyet) artmõş, konut ve sõnai yapõ sayõsõ sabit kalmõş, ticari ve sõhhi, sosyal ve kültürel
yapõ sayõsõ artmõş, diğer yapõlarõn sayõsõ azalmõştõr.
Tamamen veya kõsmen biten yeni ve ilave yapõlarõn yapõ sahipliğine göre
sõnõflandõrõlmasõ durumunda, bir metrekarelik yapõnõn belirlenen maliyeti için ortaya çõkan
durum (Tablo 5.2.27), yapõlarõn kullanõm amaçlarõna göre sõnõflandõrõlmasõ halinde de
geçerliliğini korumuştur. Yani, farklõ türdeki yapõlarõn bir metrekaresinin maliyeti söz
konusu dönemde yõllar itibarõyla özellikle ülkede hakim olan yüksek enflasyondan dolayõ,
gerek Türkiye gerekse DAP Bölgesi’nde artõş göstermekle birlikte, DAP Bölgesi’nde daha
220
düşük kalmõştõr. Bu da, Bölge’deki yapõlarda kullanõlan malzemelerin lüks olmayan daha
ucuz malzemelerden oluşmasõndan kaynaklandõğõ şeklinde açõklanabilir.
Tablo 5.2.25: Bina İnşaat Maliyet İndeksleri (1991 = 100)
I. Bölge
II. Bölge
III. Bölge
İndeks Zin. İnd İndeks Zin. İnd İndeks Zin. İnd
355,1
100,0
330,3
100,0
330,3
100,0
1993
578,6
162,9
626,7
189,7
626,7
172,5
İşçilikler
1994
Toplamõ
179,6 1.013,3
161,7 1.013,3
177,9
1995 1.039,3
197,4 1.840,1
181,6 1.840,1
196,3
1996 2.051,2
327,7
100,0
292,5
100,0
292,5
100,0
1993
697,5
212,8
597,5
204,3
597,5
277,7
Makineler 1994
Toplamõ
164,7 1.126,8
188,6 1.126,8
194,7
1995 1.148,6
207,3 2.235,7
198,4 2.235,7
186,5
1996 2.380,6
257,4
00,0
78,2
100,0
278,2
100,0
1993
572,9
222,6
635,4
228,4
635,4
220,5
Malzemeler 1994
Toplamõ
965,3
168,5 1.054,0
165,9 1.054,0
170,6
1995
169,4 1.789,9
169,8 1.789,9
174,6
1996 1.635,5
288,4
100,0
294,5
100,0
294,5
100,0
1993
575,6
199,6
632,3
214,7
632,3
205,1
Genel
1994
Toplam
989,6
171,9 1.043,7
165,1 1.043,7
173,3
1995
178,9 1.810,7
173,5 1.810,7
181,3
1996 1.770,3
Kaynak: DİE, İnşaat Maliyet İndeksleri Bülteni, 1997
Yõllar
Not: 1. Bölge
IV. Bölge
İndeks Zin. İnd
314,6 100,0
542,6 238,1
965,5 213,4
1.894,8 155,3
313,3 100,0
869,9 179,7
1.693,5 191,0
3.158,7 170,9
266,8 100,0
588,4 230,8
1.003,7 193,1
1.752,4 172,3
282,2 100,0
578,8 232,8
1.002,8 199,6
1.818,0 166,4
Türkiye
İndeks Zin. İnd
328,9
100,0
589,8
179,3
1.005,7
170,5
1.896,3
188,6
306,0
100,0
700,7
229,0
1.297,7
185,2
2.539,1
195,7
268,7
100,0
600,1
223,3
1.003,0
167,1
1.715,5
171,0
287,8
100,0
598,1
207,8
1.007,3
168,4
1.781,1
176,8
: Adana, Antalya, Hatay, İçel, İzmir, Osmaniye.
2. Bölge : Adõyaman, Artvin, Aydõn, Balõkesir, Bilecik, Burdur, Bursa, Çanakkale, Denizli, Diyarbakõr,
Edirne, Gaziantep, Giresun, Isparta, İstanbul, Kõrklareli, Kocaeli, Manisa, Kahramanmaraş,
Mardin, Muğla, Ordu, Rize, Sakarya, Samsun, Siirt, Sinop, Tekirdağ, Trabzon, Şanlõurfa, Uşak,
Zonguldak, Batman, Bartõn, Şõrnak, Yalova, Kilis.
3. Bölge : Afyon, Amasya, Ankara, Bingöl, Bitlis, Bolu, Çankõrõ, Çorum, Elazõğ, Eskişehir, Gümüşhane,
Kastamonu, Kayseri, Kõrşehir, Konya, Kütahya, Malatya, Muş, Nevşehir, Niğde, Sivas, Tokat,
Tunceli, Van, Yozgat, Aksaray, Bayburt, Karaman, Kõrõkkale, Iğdõr, Karabük, Düzce.
4. Bölge : Ağrõ, Erzurum, Hakkari, Kars, Ardahan.
221
Tablo 5.2.26: Türkiye’de ve DAP Bölgesi’nde Kullanõm Amaçlarõna Göre Yapõlan
Binalar (Bin Kişi Başõna Düşen Değerler)
YIL
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
TÜR
1
2
3
4
5
6
1
2
3
4
5
6
1
2
3
4
5
6
1
2
3
4
5
6
1
2
3
4
5
6
1
2
3
4
5
6
1
2
3
4
5
6
TÜRKİYE
A
1,6
0,05
0,02
0,00
0,02
1,7
1,5
0,04
0,02
0,00
0,02
1,6
1,7
0,04
0,02
0,00
0,02
1,8
1,6
0,04
0,02
0,00
0,02
1,7
1,6
0,04
0,02
0,00
0,02
1,7
1,5
0,04
0,02
0,00
0,02
1,6
1,8
0,1
0,07
0,01
0,04
2,1
B
454,9
82,5
30,3
8,6
11,1
587,4
443,4
73,3
31,4
7,4
13,4
568,9
524,6
81,0
35,2
6,3
11,8
658,9
515,8
90,9
36,6
7,6
11,6
662,4
468,3
95,3
30,7
11,6
11,1
617,0
470,5
79,9
41,3
6,2
9,8
607,6
943,9
155,4
118,5
29,0
21,7
1.268,5
DAP
C
197,7
35,3
13,7
4,0
4,8
255,4
319,3
52,9
23,1
5,4
9,8
410,5
784,0
108,4
52,5
9,2
16,8
970,9
1315,3
215,9
92,0
20,3
28,1
1671,5
2375,4
428,4
160,7
58,5
56,2
3079,1
4161,3
662,0
385,0
56,2
82,8
5347,3
14902,6
2390,2
1933,3
454,6
328,9
20.009,6
C/B
0,4
0,4
0,5
0,5
0,4
0,4
0,7
0,7
0,7
0,7
0,7
0,7
1,5
1,3
1,5
1,5
1,4
1,5
2,6
2,4
2,5
2,7
2,4
2,5
5,1
4,5
5,2
5,0
5,1
5,0
8,8
8,3
9,3
9,1
8,5
8,8
15,8
15,4
16,3
15,7
15,2
15,8
A
0,4
0,01
0,00
0,00
0,01
0,4
0,4
0,01
0,00
0,00
0,01
0,5
0,4
0,01
0,00
0,00
0,01
0,4
0,5
0,01
0,00
0,00
0,01
0,5
0,4
0,01
0,00
0,00
0,01
0,4
0,4
0,01
0,00
0,00
0,01
0,4
0,4
0,03
0,00
0,00
0,01
0,5
B
179,9
18,8
1,9
3,9
4,6
209,0
194,2
25,7
2,3
3,1
10,9
236,2
204,5
27,6
6,3
2,6
6,4
2466,4
205,5
22,0
1,4
0,9
6,3
236,0
169,9
28,9
2,3
5,1
5,4
211,5
179,0
18,1
2,4
3,0
3,7
206,2
315,2
47,3
5,1
9,0
4,8
381,3
C
72,4
7,4
0,8
2,3
1,9
84,3
164,6
19,5
1,8
2,3
8,2
196,4
295,3
34,6
9,5
2,8
9,2
351,3
293,1
43,6
3,1
2,2
14,2
356,2
753,9
110,8
11,5
22,3
27,7
926,2
1.523,8
119,2
22,6
23,6
26,2
1.715,4
4.428,0
598,1
87,0
141,3
70,5
5.324,8
C/B
0,4
0,4
0,4
0,6
0,4
0,4
0,9
0,8
0,8
0,7
0,8
0,8
1,4
1,3
1,5
1,1
1,4
0,1
1,4
2,0
2,2
2,6
2,3
1,5
4,4
3,8
4,9
4,4
5,2
4,4
8,5
6,6
9,5
7,8
7,1
8,3
14,1
12,7
17,2
15,8
14,7
14,0
Kaynak: DİE, Aylõk İstatistik Bülteni; DİE, Bina İnşaatõ İstatistikleri, 1990-96. DİE, Ekonomik ve Sosyal
Göstergeler, Erzurum, 1998.
C. Değer (Milyon TL)
A. Yapõ Sayõsõ
B. Yüzölçümü (m2)
1.Konut
2.Ticari Yapõ
3.Sõnai Yapõ
4.Sõhhi, Sosyal ve Kültürel Yapõ 5. Diğer
6. Toplam
222
Binalar (Yapõ Kullanõm İzin Belgelerine Göre)
YIL
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
TÜR
1
2
3
4
5
6
1
2
3
4
5
6
1
2
3
4
5
6
1
2
3
4
5
6
1
2
3
4
5
6
1
2
3
4
5
6
1
2
3
4
5
6
A
89.217
2.676
1.077
264
1.255
94.489
87.508
2.298
1.103
253
1.241
92.403
100.090
2.487
1.282
232
1.202
105.293
96.694
2.479
1.101
249
1.189
101.712
95.371
2.269
936
270
1.058
99.904
90.296
2.377
1.208
244
1.024
95.149
112.431
6.571
4.412
842
2.466
126.722
TÜRKİYE
B
25.692.004
4.656.375
1.708.516
483.369
629.365
33.169.629
25.423.160
4.203.075
1.801.692
421.521
770.259
32.619.707
30.539.880
4.716.275
2.048.257
367.782
687.715
38.359.909
30.486.679
5.373.318
2.161.100
448.122
684.153
39.153.372
28.105.316
5.716.264
1.844.504
696.683
666.134
37.028.901
28.671.763
4.868.725
2.514.166
375.503
594.887
37.025.044
58.397.238
9.615.020
7.328.828
1.795.980
1.340.620
78.477.686
C
11.165.965
1.993.664
771.511
223.549
269.862
14.424.549
18.308.578
3.033.227
1.325.763
309.585
559.410
23.536.565
45.639.626
6.312.049
3.056.396
535.153
978.883
56.522.107
77.743.555
12.763.188
5.436.901
1.198.033
1.658.838
98.800.515
142.557.405
25.707.563
9.644.896
3.508.958
3.372.418
184.791.240
253.560.272
40.335.742
23.461.416
3.425.221
5.046.338
325.828.989
921.973.286
147.875.401
119.606.072
28.123.225
20.347.279
1.237.925.263
A
2.317
67
14
10
34
2.442
2.390
84
14
14
62
2.564
2.216
72
21
6
39
2.353
2.800
53
13
2
37
2.905
2.231
85
18
14
37
2.386
2.087
62
14
8
30
2.390
2.421
169
19
29
84
2.722
DAP
B
1.007.130
105.066
10.534
21.901
25.757
1.170.388
1.095.275
144.711
12.848
17.703
61.447
1.331.984
1.161.985
156.883
35.938
14.909
36.322
14.011.937
1.175.820
125.639
8.255
4.854
36.031
1.350.599
978.974
166.480
13.429
29.364
30.819
1.219.066
1.039.106
104.877
13.735
17.618
21.534
1.196.870
1.843.274
276.484
29.561
52.343
27.970
2.229.632
C
405.635
41.685
4.281
13.018
10.336
472.013
928.275
109.930
9.963
13.032
46.296
1.107.496
1.677.437
196.425
53.825
15.851
52.482
1.996.020
1.677.073
249.189
17.979
12.484
81.485
2.038.210
4.345.598
638.814
66.090
128.345
159.615
5.338.462
8.846.322
692.146
131.080
137.145
152.248
9.958.941
25.893.208
3.497.671
508.617
826.057
412.163
31.137.716
Kaynak: DİE, Aylõk İstatistik Bülten; DİE, Bina İnşaatõ İstatistikleri, 1990-96; DİE, Ekonomik ve Sosyal
Göstergeler, Erzurum, 1998
A. Yapõ Sayõsõ
1.Konut
2.Ticari Yapõ
3.Sõnai Yapõ
6. Toplam
223
Binalar (Yapõ Kullanõm İzin Belgelerine Göre) (Devam)
YIL
1997
1998
TÜR
1
2
3
4
5
6
1
2
3
4
5
6
A
104.496
3.150
1.502
311
987
106.406
84.352
2.201
1.489
403
806
89.251
TÜRKİYE
B
33.407.674
6.942.356
3.715.514
528.044
573.269
46.165.855
27.799.705
6.395.482
4.062.787
824.653
617.739
39.540.366
C
1.030.175.494
199.862.741
114.870.908
16.427.961
17.636.454
1.278.973.558
1.481.034.422
325.204.772
219.750.724
46.169.347
32.398.833
21.043.538.098
A
2.196
91
9
11
24
2.241
2.167
55
21
17
12
2.272
DAP
B
137.558.729
186.063
61.512
40.832
26.092
137.873.228
1.378.600
162.962
20.592
33.766
6.996
1.602.916
C
31.343.373
3.944.512
221.785
926.532
538.570
36.975.130
694.333.066
9.853.085
99.445
1.614.714
369.845
535.103.411
Kaynak: DİE, Aylõk İstatistik Bülten; DİE, Bina İnşaatõ İstatistikleri, 1990-1996; DİE, Ekonomik ve Sosyal
Göstergeler, Erzurum, 1998
A. Yapõ Sayõsõ
1.Konut
2.Ticari Yapõ
3. Sõnai Yapõ
6. Toplam
5.2.2.3. İnşaat Sektörünün Dar Boğazlarõ
Bölge’de kõş mevsiminin uzun sürmesinden dolayõ inşaat mevsimi kõsadõr (15
Nisan - 1 Kasõm). Buna göre çalõşõlabilir süre en fazla 7,5 ay, yani yõlõn 2/3’ü kadardõr.
Herhangi bir finans sõkõntõsõ çekilmese bile, başlanan inşaatlarõn bitirilebilmesi için iki
inşaat sezonuna ihtiyaç duyulmakta ve bu da maliyetleri artõrõcõ bir etki yapmaktadõr.
İklimi etkilemek mümkün olmadõğõna göre, Bölge’deki inşaatlarõ bir sezonda bitirebilmek
için ya tünel kalõp adõ verilen hõzlõ kalõp tekniği ve hazõr beton kullanarak yapõ taşõma
sistemleri üretilmeli, ya da prefabrik yapõ elemanlarõ endüstrisi ile Bölge’nin soğuk
iklimine uygun ve depreme dayanõklõ yapõ üretim elemanlarõ kullanõlmalõdõr.
Özellikle devlet ihaleleriyle toplu konut kredileri ve müteşebbise verilen yatõrõm
kredileri Bölge şartlarõyla uyumlu değildir. Yatõrõm programlarõnõn ödenekleri inşaat
mevsimi içerisinde düzenli gelmemekte, yõl sonuna sarkabilmektedir. Bu gecikme
yatõrõmcõyõ ve müteahhidi büyük zarara uğratmaktadõr.
İnşaat girdilerini teşkil eden demir ve tuğla üretiminin büyük çoğunluğunun Bölge
dõşõnda olmasõ taşõma maliyetlerini artõrmaktadõr.
Göç nedeniyle inşaat talebinin düşük oluşuna bağlõ olarak maliyetler yüksek
olmaktadõr. Böylece kalifiye işgücü de inşaat sezonunun uzun ve talebinin yüksek olduğu
yerlere göç etmektedir.
Bölge’nin şartlarõna göre inşaat maliyetlerinin tam olarak tespit edilememesi,
verilen kredilerin oldukça düşük miktarlarda kalmasõ ve kredilerin ödeme zamanõnõn uygun
olmamasõdõr.
224
Kamu ödeneklerinin iş mevsiminde hazõr ve bloke halde tutulmamasõ ve dolayõsõyla
ödemelerde ortaya çõkan aksaklõklar nedeniyle Bölge’deki yatõrõmcõ ve müteahhitler
kaynaklarõ verimli bir şekilde kullanamamaktadõr.
5.2.2.4. İnşaat Sektörünün Kullanabileceği Potansiyel
Geri kalmõş ekonomilerin itici gücü olan ve kalifiye olmayan işçi istihdam eden
inşaat sektörü, büyük oranda Bölge’nin kaynaklarõnõ kullanõr. Bu itibarla, özellikle ucuz
işgücü potansiyeline sahip olmasõ, bu sektöre büyük bir avantaj sağlamaktadõr.
Sektörün temel girdi maddesi olan çimento ihtiyacõnõ karşõlayan sanayinin
Bölge’de yeterli potansiyele sahip olmasõnõn yanõ sõra, çimento sanayinin gelişmesi için de
gerekli potansiyel mevcuttur.
Bölge’de gerekli rezerve sahip olan perlit ve ponza gibi hammaddelerden hafif
inşaat malzemeleri üretilebilir. Bu gibi hammaddelerden yapõlan inşaat malzemeleri, hem
depreme hem de soğuğa karşõ dayanõklõdõr.
5.2.2.5. Bölge ve Ülke Dõşõndan Sağlanan Girdiler
Bölge’de yapõ malzemeleri üretimi yeterli seviyede olmadõğõndan, çoğu girdiler
Bölge dõşõndan ve bazõ girdiler de ülke dõşõndan sağlanmaktadõr. Bölge dõşõndan girdi
sağlayan endüstri kollarõndan en önemlileri şunlardõr:
•
Demir-çelik ürünleri: Akdeniz, Marmara ve İç Anadolu Bölgesi’nden,
•
Orman ürünleri: (rabõta döşeme, parke) Akdeniz ve Karadeniz Bölgesinden,
•
Tuğla, kiremit: Karadeniz Bölgesi’nden,
•
Fayans, seramik ürünleri: Marmara ve Ege Bölgesi’nden,
•
İşlenmemiş mermer: Ege ve İç Anadolu Bölgesi’nden,
•
Cam sanayi ürünleri: Marmara Bölgesi’nden,
•
Çimento: İç Anadolu Bölgesi’nden,
•
Plastik pencere ve kapõ sistemleri: Ege, Marmara ve İç Anadolu Bölgesi’nden,
•
Sõhhi tesisat ve kalorifer kazanõ malzemeleri: Marmara, İç Anadolu ve
Karadeniz Bölgesi’nden,
•
Elektrik tesisatõ malzemeleri: Marmara ve İç Anadolu Bölgesi’nden.
225
T.C.
BAŞBAKANLIK
MÜSTEŞARLIĞI
ANA PLANI
SEKTÖR
ULAŞTIRMA VE HABERLEŞME
RAPORU HAZIRLAYAN
ORTAK GİRİŞİM
2000
228
5.3. ULAŞTIRMA VE HABERLEŞME
5.3.1. Giriş
Ulaştõrma ve haberleşme sektörü; toplumsal kalkõnmada istenilen başarõnõn elde edilmesi,
sosyal altyapõ kurumlarõnõn etkin hale getirilmesi ve ticaretin geliştirilmesi gibi daha birçok
konuda, hemen her dönem, lokomotif sektör olmuştur. Gelecekte de böyle olmasõ
kaçõnõlmaz görünmektedir.
DAP Bölgesi, ülkemizin kuzeydoğusu ile güneydoğusunu birbirine bağlayan bir konuma
sahiptir. Ayrõca, ülkemizin doğuda bulunan komşu ülkeler ile bağlantõsõnõ sağlamaktadõr.
Bu konumu nedeniyle ulaştõrma sektörüne gelecekte önemli görevler düşecektir. Diğer
taraftan, sektör karşõ karşõya olduğu bazõ nicelik ve nitelik sorunlarõ nedeniyle özellikle
komşu bölgeleri de olumsuz yönde etkilemektedir.
5.3.2. Demiryolu Ulaşõmõ
5.3.2.1 Türkiye'de Demiryollarõ
Anadolu'da ilk defa Osmanlõlar zamanõnda 1860'da demiryolu yapõldõ. 1929 yõlõnda
2.766 km.’lik devlet yoluna karşõlõk, yabancõ şirketlerin ayrõcalõğõndaki yol 2.378 km.’dir.
Yabancõ şirketlerin ayrõcalõğõndaki bu yollar, 1941 yõlõnda 400 km.’ye düşmüş, 1948
yõlõnda da yabancõ imtiyazlõ demiryolu kalmamõştõr.
Demiryollarõnõn gelişmelerin gerisinde kalmasõyla, yani teknolojisinin eskiyerek,
yük ve yolcu taşõmacõlõğõnda talep edilen yeterli hõz ve konfora sahip olamamasõyla ve birçok yerleşim merkezinin demiryolu bağlantõsõnõn olmamasõyla, yolcularõnõ kaybetmesi,
yük taşõmacõlõğõnda ortaya çõkan talebe cevap verememesi sebepleriyle, otobüs ile yolcu ve
kamyonla yük taşõmacõlõğõnda büyük artõşlar ortaya çõkmõştõr. Bunun sonucunda, otobüs ve
kamyon filosu artmakta, karayollarõnda aşõrõ sõkõşõklõk görülmekte ve kazalarõn artmasõ kaçõnõlmaz olmaktadõr.
1996 yõlõ sonu itibarõyla, demiryollarõnda toplam hat uzunluğu 10.508 km. olup; 8.684
km.’si elektriksiz, 1.824 km.’si de elektrikli hattõr. Toplam demiryolu güzergahõnõn 367
km.’si 2., 3. ve 4. hatlar olmak üzere 8.240 km.’si ana hat, 1.901 km.’si ise tali hattõr. 1996
yõlõ sonu itibarõyla çeken araçlarõn, 50 adedini buharlõ lokomotif, 59 adedini elektrikli
lokomotif, 605 adedini dizelli lokomotif, 98 adedini elektrikli dizi, 56 adedini de dizelli
diziler oluşturmaktadõr. Çekilen araçlarõn ise 1.085 adedini yolcu vagonlarõ, 17.442 adedini
yük vagonlarõ, 964 adedini üçüncü şahõs vagonlarõ, 2.470 adedini de idari hizmet vagonlarõ
oluşturmaktadõr.
1996 yõlõ sonu itibarõyla Türkiye Cumhuriyeti Devlet Demiryollarõ İşletmesi Genel
Müdürlüğü’nde (TCDD) çalõşan 43.584 personelin; 22.146 adeti memur statüsünde (1.538
adet memur, 20.608 adet sözleşmeli), 21.438 adedi de (1.534 daimi işçi, 6.904 geçici işçi)
işçi statüsündedir. Söz konusu kuruluşa bağlõ olarak İstanbul, Ankara, İzmir, Sivas,
Malatya ve Afyon illeri merkez olmak üzere 7 adet Bölge Başmüdürlüğü ile Haydarpaşa,
229
Derince, Mersin, İskenderun, Samsun, Bandõrma ve İzmir illerinde 7 adet liman faaliyet
göstermektedir.
Toplam 10.508 km.'lik demiryolu ağõnõn yüzde 81'ini ana hatlar oluşturmaktadõr.
TCDD, demiryollarõ ve beraberinde 7 liman işletmektedir.
Çoğunlukla, demir cevheri ve çeşitli kömür ürünlerinden oluşan yüklerin toplam
ağõrlõğõ yõllõk 14,9 milyon ton düzeyindedir. Bu mallarõn taşõma gelirleri, 1994 TCDD toplam yük gelirinin yüzde 50’sini oluşturmaktadõr.
Yõllara göre taşõmacõlõkla ilgili veriler Tablo 5.3.1’de ve 1996 yõlõ itibarõyla
lokomotif sayõlarõ ise Tablo 5.3.2’de verilmiştir. Türkiye demiryollarõnda 1996’da olan
toplam kaza sayõsõ 1.355, ölüm 198 ve yaralõ 537’dir. 1997’de toplam kaza sayõsõ 1.052,
ölüm 245 ve yaralõ ise 397’dir.
Türkiye’de mevcut demiryolu hatlarõnõn yüzde 20,1’i standart dõşõ kurp yarõçapõna,
yüzde 25,2’si standart dõşõ eğime (eğim>yüzde 10), yüzde 7,7’si standart dõşõ dingil
basõncõna (dingil basõncõ <20Ton), yüzde 40,1’i standart dõşõ ray yaşõna (ray yaşõ >25 Yõl)
ve yüzde 46’sõ standart dõşõ traverse (çelik, ahşap) sahiptir (IX. Ulaştõrma Şurasõ, 1998).
TCDD’nin 1997 yõlõ fiyatlarõyla zararõ 103,9 trilyon TL’dir. TCDD işletmesinin
giderlerinin yaklaşõk yüzde 50’sini faaliyet dõşõ giderler oluşturmaktadõr. Faaliyet dõşõ
giderler faiz ve komisyon ile kambiyo zararlarõndan oluşmaktadõr. Kuruluşun 1997 yõlõ
faaliyet içi gelirlerinin faaliyet içi giderlerini karşõlama oranõ yüzde 56’dõr. Faaliyet içi
gelirlerin yüzde 53’ünü liman gelirleri oluşturmaktadõr. Personel giderlerinin faaliyet içi
giderlerdeki payõ yüzde 50’dir. Toplam gelirler, toplam giderlerin ancak yüzde 42,5’ini
karşõlayabilmiştir (TCDD, İstatistik Yõllõğõ, 1997).
Tablo 5.3.1: Türkiye'de Demiryolu Taşõmacõlõğõ (Toplam Yolcu ve Yük Ham ton-km.)
(Bin)
Yõllar
1993
1994
Yolcu
6.306.146
6.197.031
Yük
16.931.823
16.645.308
İş Treni
154.972
159.687
Toplam
23.392.941
23.002.026
Kaynak: TCDD, İstatistik Yõllõğõ, 1997.
1995
5.893.668
17.169.668
134.104
23.197.440
1996
6.104.665
17.455.834
165.726
23.726.225
1997
6.527.081
18.923.264
120.102
25.570.447
Tablo 5.3.1’de Türkiye genelinde demiryolu taşõmacõlõğõnda yük ve yolcu taşõmasõnda önemli artõş olmadõğõ görülmektedir. 1993-1997 yõllarõ arasõnda demiryolu
taşõmacõlõğõnda ciddi gelişmeler gerçekleşmediğinden, talep diğer sektörlere kaymõştõr.
Tablo 5.3.2’den de anlaşõlacağõ üzere toplam lokomotiflerin yüzde 29,3’ü faal
değildir. Toplam lokomotifler içerisinde elektrikli diziler en yüksek oranda faal durumda
bulunmaktadõr.
230
Tablo 5.3.2: 1996 Yõlõ İtibarõyla Lokomotif Sayõlarõ
Çeken Araç Cinsi
Buharlõ Lokomotif
Ana hat Dizelli Lokomotif
Manevra Lokomotifi
Dizelli Dizi
Elektrikli Lokomotif
Elektrikli Dizi
Toplam Çeken Araç
Kaynak: TCDD İstatistik Yõllõğõ, 1997.
Mevcut
50
529
76
56
59
98
868
Faal
8
390
51
40
38
87
614
Faal (Yüzde)
16
74
67
71
64
89
70,7
5.3.2.2. DAP Bölgesi’ndeki İllerde Demiryollarõ
DAP Bölgesi’nde, il merkezlerinde demiryolu bağlantõsõ olan il sayõsõ yedidir.
Bunlar; Elazõğ, Erzurum, Erzincan, Kars, Malatya, Muş ve Van'dõr. Bunlarõn dõşõndaki
dokuz il merkezinin demiryolu bağlantõsõ yoktur. Bunlar ise Ardahan, Ağrõ, Bayburt,
Bingöl, Bitlis, Gümüşhane, Hakkari, Iğdõr ve Tunceli'dir. Bu 9 ilin demiryolu bağlantõsõ
olmadõğõ için, bu illerde oluşan yük ve yolcu taşõmacõlõk talepleri için demiryollarõ
alternatif bile olamamaktadõr.
DAP Bölgesi’nde demiryollarõ henüz bir ağ şeklini almamõştõr. Bölge’de bir tek
elektrikli hat vardõr, o da İskenderun'dan başlayõp Malatya'dan geçen hattõr. Bölge’deki
demiryollarõnõn tamamõ tek hatlõdõr. Bu durum demiryolu ulaşõmõnda taşõma süresini
uzatmaktadõr. Gelecekte, mevcut olan iki ana arterden Bölge’nin kuzeydoğu-güneybatõ
durumunda, güzergah alt yapõsõnõn yenilenerek elektrikli ve iki hatlõ yapõya kavuşturulmasõ
ile diğer taşõmacõlõk sektörlerine göre demiryolu taşõmacõlõğõ alternatif olabilecektir.
Elazõğ-Van-Hudut istikametindeki ikinci ana arter de güvenlik nedeniyle yolcu
taşõmacõlõğõnda azalma söz konusudur. Bu olay yük taşõmacõlõğõnõ da olumsuz yönde
etkilemektedir.
DAP Bölgesi demiryollarõ, daha çok Bölge’nin ihtiyacõ olan eşyalarõn Bölge’ye
ulaştõrõlmasõnda kullanõlmaktadõr. Bölge’den dõşarõ giden eşya miktarõ, gelen eşyalara göre
azdõr. DAP Bölgesi’ndeki istasyonlara gelen yük taşõmalarõ ile ilgili bilgiler Tablo
5.3.4’de; giden yüklerle ilgili bilgiler ise Tablo 5.3.5’de verilmiştir.
Tablo 5.3.4’den de anlaşõlacağõ üzere, DAP Bölgesi’nde toplam ağõrlõk itibarõyla en
çok yük taşõmasõ yüzde 22,8 ile Erzurum, en az eşya ise Palu istasyonunda gerçekleşmiştir.
Taşõma geliri ise en çok Erzurum, en az Palu ve Baskil istasyonlarõnda olmuştur. Giden
yükler konusunda da, Palu istasyonu en az geliri elde etmiştir. Baskil istasyonunda ise
taşõma geliri elde edilememiştir.
231
Tablo 5.3.3: Hat Kesimlerine Göre Ham ton-km. (1997)
Hat Kesimleri
Hat Uzunluğu
(km.)
Divriği-Erzurum
370,4
Erzurum-Kars
216,0
Kars-Doğukapõ
64,2
Malatya-Hekimhan
71,5
Hekimhan-Çetinkaya
70,5
Malatya-Yolçatõ
93,9
Yolçatõ-Maden
75,9
Yolçatõ-Elazõğ
23,9
Elazõğ-Tatvan
350,1
Van-Hudut
117,4
DAP Top. (1)
1.454
Türkiye Toplamõ (2)
10.508
(1)/(2)yüzde
13,84
Yolcu
115.207
71.975
9.849
24.568
24.587
50.613
21.795
5.998
14
0
324.606
6.527.081
4,97
Yük
799.017
127.915
3.114
389.695
364.399
213.719
73.483
35.982
270.701
57.363
2.335.388
18.923.264
12,34
(Bin)
Toplam
İş Treni
2.573
998
283
1988
362
1.939
1.129
2.947
15.559
1.640
29.418
120.102
24,49
916.797
200.888
13.246
416.251
389.348
266.271
96.407
44.927
286.274
59.003
2.689.412
25.570.447
10,52
Tablo 5.3.4: DAP Bölgesi’ndeki İstasyonlara Gelen Yüklerin Türkiye Geneli İle
Karşõlaştõrõlmasõ (1997)
İstasyonlar
Baskil
Elazõğ
Erzincan
Erzurum
Kars
Malatya
Muş
Palu
DAP Top.
Türkiye Top.
Yüzde
DAP
İçindeki
Yüzdesi
0,01
Diğer Gelirler
(Milyar TL)
153,0
12,8
173,4
14,5
365,6
30,4
288,8
24,1
146,7
12,3
65,5
5,5
2,5
0,02
1.195,7
100
9.542,5
12,5
9.5
9.8
17.4
22.4
8.7
4.8
72.8
145.4
777.3
18,7
Toplam
Ağõrlõk
(Ton)
124
DAP
İçindeki
Yüzdesi
11,2
161.759
167.522
251.717
171.660
181.035
45.567
3.233
1.106.493
16.226.814
6,8
14,6
15,1
22,8
15,5
16,4
4,1
0,3
100
Taşõma
Geliri
(Milyar TL.)
0,15
---
DAP
İçindeki
Yüzdesi
0,0
6,5
6,8
12,0
15,4
6,0
3,3
50,0
100
Tablo 5.3.5: Giden Yükler (1997)
İstasyon
Kodu
Elazõğ
5927
Malatya
5976
Muş
5985
Palu
5588
Erzincan
4950
Erzurum
4952
Kars
4994
Baskil
5505
Türkiye Toplamõ
Toplam Ağõrlõk
(Ton)
66.952
21.520
8.010
68
21.237
23.056
9.455
190
16.245.520
232
Taşõma Geliri
(Milyar TL.)
51,1
23,5
14,7
0,2
23,8
39,2
14,8
-9.261,5
Diğer Gelirler
(Milyar TL.)
2,7
7,8
2,3
0,1
2,7
5,7
8,7
-725,7
Gelişmiş ülkelerde demiryollarõ diğer ulaşõm sektörleri ile atbaşõ gitmektedir.
Ülkemizde ise demiryolu ulaşõmõ en son sõrada yer almaktadõr. TCDD’nin toplam
gelirlerinin giderleri karşõlama oranõ 1990’da yüzde 51’den 1994’de yüzde 39’a
gerilemiştir. Gelişmiş ülkelerde elektrikli taşõma oranlarõ yüzde 82’iken Türkiye’de yüzde
8,1’dir. Demiryollarõnõn yüzde 98’i tek hat olup, raylarõn yüzde 44’ü hasarlõdõr. 1996’da
mevcut lokomotiflerin ancak yüzde 70,7’si faal durumdadõr.
5.3.3. Karayolu Ulaşõmõ
5.3.3.1. Türkiye’de Karayollarõ
Karayollarõ Genel Müdürlüğünün (KGM) merkez örgütü Ankara’da olup, 17 Bölge
Müdürlüğü, 114 Şube Şefliği, 1 İkmal Müdürlüğü ve 1 Merkez Atölyesinden oluşan bir
örgüt yapõsõna sahiptir. KGM’de çalõşan personele ilişkin sayõsal veriler Tablo 5.3.6’de
verilmiştir.
Tablo 5.3.6: KGM Çalõşanlarõ
Teknik
Müh. Mimar
1.815
Diğer
1.002
İdari
Diğer
İşçi
Toplam
2.088
198
22.195
27.298
Kaynak: İnternet, KGM,05.05.1999.
KGM sorumluluğu altõndaki karayolu uzunluğu toplam yaklaşõk 61.000 km. olup,
üç sõnõf yoldan oluşmaktadõr. Bunlar otoyol, devlet yolu ve il yoludur. 01.01.1998 tarihi
itibarõyla yol durumu Tablo 5.3.7’de verilmiştir.
Tablo 5.3.7: Türkiye Karayollarõ Yol Ağõ Durumu
Yol Sõnõfõ
Asfalt
Stabilize
Otoyollar
1.726
Devlet Yollarõ
30.434
618
İl Yollarõ
23.991
3.523
Toplam
56.151
4.141
Kaynak: Internet, KGM, 01.01.1999.
Toprak
39
1.141
1.180
(KGM: km., Kaplama Cinsine Göre)
Geçit Vermez
Toplam
1.726
254
31.345
885
29.540
1.139
62.611
Yõllar itibarõyla hizmete açõlan otoyol ve bağlantõ yollarõ Tablo 5.3.8’de verilmiştir.
Tablo 5.3.8’e göre en fazla otoyol ve bağlantõ yollarõ 1992 ve 1993 yõllarõnda olmak üzere
(sõrasõyla; 387+317) toplam 704 km. olarak gerçekleşmiştir. 1997 yõlõnda ise toplam 35
km. otoyol ve bağlantõ yolu hizmete girmiştir.
Karayolu ulaşõmõ ile ilgili olarak 1997 yõlõ itibarõyla gerçekleştirilen çalõşmalarla
ilgili veriler; köprü yapõmõ ve onarõmõ Tablo 5.3.9’da, yol yapõmõ Tablo 5.3.10’da ve
asfalt kaplama takviyesi ve yenileme (bakõm tesviye) Tablo 5.3.11’de verilmektedir. Diğer
taraftan devlet yollarõnda 69, il yollarõnda ise 38 olmak üzere toplam 107 adet köprü
yapõmõ ve onarõmõ gerçekleştirilmiştir. Konuyla ilgili veriler aşağõdaki tablolarda
verilmiştir.
233
Ülkemizdeki karayollarõ ağõ uzunluğu (sõnõflara ve yollara göre) Tablo 5.3.11’de
verilmektedir. Tablo 5.3.12’ye göre 1950-1970 yõllarõ arasõnda hiç otoyol yok iken, 1995
yõlõnda 1.246 km. otoyol hizmete girmiştir.
Tablo 5.3.8: Yõllar İtibarõyla Hizmete Açõlan Otoyol ve Bağlantõ Yollarõ
Yõllar
Otoyol (km.)
Bağlantõ Yolu (km.)
Toplam (km.)
1973
24
0
24
1984
49
3
52
1986
11
0
11
1987
20
8
28
1988
21
13
34
1989
16
0
16
1990
115
6
121
1991
96
12
108
1992
355
32
387
1993
296
21
317
1994
97
6
103
1995
53
41
94
1996
150
45
195
1997
17
18
35
Toplam
1.320
208
1.528
Kaynak: BİB. KGM., Bütçe ve Harcamalara Ait Genel Bilgiler, 1998.
Tablo 5.3.9: Köprü Yapõmõ ve Onarõmõ
(1997 Yõlõ Sonu itibarõyla Gerçekleşme, Adet)
Yol Sõnõflarõ
Devlet Yollarõ
İl Yollarõ
Toplam
Köprü Yapõmõ
19
7
26
Köprü Onarõmõ
50
31
81
Toplam
69
38
107
Kaynak: BİB. KGM, Bütçe ve Harcamalara Ait Genel Bilgiler, 1998.
Tablo 5.3.10: Yol Yapõmõ
(1997 Yõlõ Sonu İtibarõyla Gerçekleşme, km.)
Asfalt
Yol Sõnõflarõ
Sanat Yapõsõ
Toprak
Stabilize
BSK
K1
Tesviye
Devlet Yollarõ
787
838
639
787
379
İl Yollarõ
470
400
285
5
896
Turistik Yollar
63
63
60
7
12
D.S.İ. Yollarõ
85
85
80
Toplam
1.405
1.386
1.064
799
1.287
Kaynak: BİB. KGM., Bütçe ve Harcamalara Ait Genel Bilgiler, 1998.
234
Tablo 5.3.11: Asfalt Kaplama Yollarõn Takviyesi ve Yenileme
(1997 Yõlõ Sonu İtibarõyla Gerçekleşme, km.)
Yol Sõnõflarõ
Devlet Yol.
İl Yollarõ
Toplam
Astarlõ Sathi Kaplama Onarõmõ
1.436
1.077
2.513
Astarsõz Sathi Kaplama Onarõmõ
4.711
1.971
6.682
Toplam
6.147
3.048
9.195
Kaynak: BİB. KGM, Bütçe ve Harcamalara Ait Genel Bilgiler, 1998.
Tablo 5.3.12: Karayollarõ Ağõ Uzunluğu
(Sõnõflara ve Yõllara Göre, km.)
Yõllar
Otoyollar
Devlet Yollarõ
İl Yollarõ
Köy Yol.
Toplam
1950
24.306
22.774
47.080
1960
26.711
34.831
61.542
1970
35.016
24.437
76.957
136.410
1980
17
31.976
28.785
172.103
232.891
1982
27
31.953
29.001
234.145
295.154
1984
81
30.982
28.130
251.209
310.402
1986
95
30.986
28.153
261.558
320.792
1988
138
30.999
27.852
271.511
330.500
1990
281
31.149
27.979
308.597
368.006
1991
387
31.261
27.960
308.602
368.210
1992
757
31.343
28.499
326.522
387.121
1993
1.070
31.424
28.346
327.253
388.093
1994
1.167
31.389
28.443
320.029
381.028
1995
1.246
31.422
28.577
320.055
381.300
Kaynak: BİB. KGM. Türkiye Karayollarõ İstatistik Yõllõğõ, 1994-1995.
Tablo 5.3.13: Coğrafi Bölgeler İtibarõyla Kõrsal Yerleşim Yerlerinde
Asfalt Karayolu (1993)
Bölge
Marmara
İç Anadolu
Ege
Akdeniz
Karadeniz
Doğu Anadolu
Güneydoğu Anadolu
Türkiye Geneli
Kaynak: DPT
TCK Yolu
Asfalt
Köy ve
km.
Ünite
708 7.495
833 12.410
684 7.430
809 6.950
1.566 9.599
959 8.398
605 4.620
6.162 56.902
Toplam Köy Yolu
Köy Hizm. Yolu
Asfalt
Köy ve
km.
Köy ve
km.
Ünite
Ünite
1.415
5.265
4.658
31.339
1.344
6.329
7.372
49.930
1.666
5.977
6.294
30.905
1.791
6.214
7.308
36.927
940
2.923 30.336
95.720
335
1.233 11.547
56.336
344
1.289
8.335
30.423
7.896 29.525 75.850 327.253
235
Toplam
Asfalt
Yol Oranõ
(Yüzde )
32,9
30,1
34,9
30,0
11,9
14,9
16,9
22,5
Tablo 5.3.13’den de anlaşõlacağõ üzere, Karadeniz, Doğu Anadolu ve Güneydoğu
Anadolu Bölgeleri’ndeki kõrsal yerleşim yerlerinde yol asfalt oranõ Türkiye genelinin
altõndadõr. Diğer bölgelerimiz ise Türkiye genelinin çok üzerinde kalmõştõr.
5.3.3.2. DAP Bölgesi’ndeki İllerde Karayollarõ
DAP kapsamõndaki illerin bağlõ bulunduğu Karayollarõ Bölge Müdürlükleri
aşağõdaki Tablo 5.3.14’de, devlet ve il yollarõ uzunluklarõ Tablo 5.3.15’de ve devlet
yollarõ yõllõk taşõt kilometre değerleri ise (bölgesel olarak) Tablo 5.3.16’da verilmiştir.
Tablo 5.3.14: DAP Kapsamõndaki İllerin Bağlõ Bulunduklarõ Bölge Müdürlükleri
8. Bölge
Müdürlüğü
Merkez:
Elazõğ
Bingöl
Elazõğ
Malatya
Tunceli
10. Bölge
Müdürlüğü
Merkez:
Trabzon
Bayburt
Gümüşhane
11. Bölge
Müdürlüğü
Merkez:
Van
Bitlis
Hakkari
Muş
Van
12. Bölge
Müdürlüğü
Merkez:
Erzurum
Ağrõ
Ardahan
Erzurum
Iğdõr
Kars
Kaynak: BİB. KGM, Türkiye Karayollarõ İstatistik Yõllõğõ, 1994-1995.
16. Bölge
Müdürlüğü
Merkez:
Sivas
Erzincan
Tablo 5.3.15: DAP Kapsamõndaki İllerde Devlet ve İl Yollarõ Uzunluğu (km.)
Yõl
1985
1990
İller
Devlet
İl
Top.
Devlet
İl
Top.
Ağrõ
483
74
557
482
76
558
Ardahan
Bayburt
158
51
209
Bingöl
240
381
621
227
425
652
Bitlis
279
237
516
278
243
521
Elazõğ
329
517
846
328
478
806
Erzincan
255
637
892
252
580
832
Erzurum
1.065
557
1.642
1.097
550
1.647
Gümüşhane
442
204
626
323
132
455
Hakkari
355
351
706
216
245
461
Iğdõr
Kars
993
242
1.235
1.041
266
1.307
Malatya
507
507
1.014
508
511
1.019
Muş
269
282
551
274
299
573
Tunceli
138
554
692
138
543
681
Van
577
438
1.015
575
424
999
5.932
4.981 10.913
5.897
4.823 10.720
TOPLAM
Kaynak: BİB. KGM, Türkiye Karayollarõ İstatistik Yõllõğõ, 1994-1995.
236
Devlet
476
290
162
227
279
328
254
1.151
335
217
204
503
506
235
138
575
5.880
1995
İl
80
69
54
426
243
467
579
478
173
251
5
192
574
311
543
424
4.869
Top.
556
359
216
653
522
795
833
1.629
508
468
209
695
1.080
546
681
999
10.749
Tablo 5.3.16: Devlet Yollarõ Yõllõk Taşõt Kilometre Değerleri
Bölge
Otomobil
Otobüs
Kamyon
(Kilometre)
(Kilometre)
(Kilometre)
8. Bölge
339.867
71.689
263.990
10. Bölge
824.738
76.847
224.095
11. Bölge
266.585
18.979
125.452
12. Bölge
337.011
67.624
266.457
16. Bölge
243.023
60.216
180.470
Kaynak: BİB. KGM. Ulaşõm ve Maliyet Etüdleri Şube Müdürlüğü, 1997.
(Bin)
Treyler
(Kilometre)
20.116
15.086
6.969
69.812
25.669
Bölge’deki tüm il devlet yollarõ yõllõk ortalama günlük trafik değerlerine göre en
çok otobüs-kilometre ve otomobil-kilometre gerçekleşmesi 10. bölgede olmaktadõr. En az
otomobil-kilometre,
otobüs-kilometre,
kamyon-kilometre
ve
treyler-kilometre
gerçekleşmesi 11. Bölgede olmaktadõr. 16. Bölgede, diğer bölgelere oranla en çok treylerkilometre değeri söz konusudur.
DAP kapsamõndaki illerdeki devlet yollarõnõn yõllõk taşõt-km., yolcu-km. ve ton-km.
değerleri Tablo 5.3.17'de ve yine devlet yollarõnõn yõllõk taşõt-km., yolcu-km. ve ton-km.
değerlerinin Türkiye geneline oranõ ise Tablo 5.3.18'de verilmiştir.
Tablo 5.3.17: Devlet Yollarõ Yõllõk Taşõt-km., Yolcu-km. ve Ton-km. Değerleri
(Bin)
Bölge
Taşõt-km.
Yolcu-km.
Ton-km.
8. Bölge
695.662
3.532.178
2.941.641
10. Bölge
1.140.794
4.867.615
2.467.247
11. Bölge
418.024
1.443.345
1.359.446
12. Bölge
740.903
3.393.853
3.711.747
16. Bölge
509.377
2.811.233
2.189.725
Tablo 5.3.18: Devlet Yollarõ Yõllõk Taşõt-km., Yolcu-km. ve Ton-km. Değerlerinin
Türkiye Geneline Oranõ
(Yüzde)
Bölge
Taşõt-km.
Yolcu-km.
Ton-km.
8. Bölge
2
2
3
10. Bölge
3
3
2
11. Bölge
1
1
1
12. Bölge
2
2
3
16. Bölge
1
2
2
237
Tablo 5.3.19: DAP Bölgesi Karayolu Ulaşõmõna İlişkin Genel Bilgiler ve Türkiye İle
Karşõlaştõrmasõ
Bölge
Alan
(km.2)
8. Bölge
46.379
10. Bölge
30.691
11. Bölge
50.186
12. Bölge
43.841
16. Bölge
42.848
DAP Top.
213.945
Türkiye Gen. 789.952
Yüzde
27,1
Kaynak: KGM
km.2’ye
Düşen Yol
Uzunluğu (m)
Nüfusu
(1997)
2.333.522
2.070.960
1.743.956
1.936.310
978.137
9.062.885
62.895.574
14,4
87
81
54
78
64
364
1.297
28,1
km.2’ye
Düşen
Kişi
Sayõsõ
50
67
35
44
23
42
80
-
Şube Bakõm Evi Trafiğe Kayõtlõ
Sayõsõ
Sayõsõ
Araç Sayõsõ
(1997)
6
6
7
8
5
32
119
26,9
20
16
17
25
19
97
328
29,6
177.327
110.375
44.191
66.850
67.139
465.882
7.836.397
5,9
DAP Bölgesi’ndeki karayollarõ bölge müdürlüklerinin bir kõsmõ 1950’li yõllarõn
sonlarõna doğru kurulmuş olduklarõndan (Örneğin: Van 1954 ve Erzurum 1957) batõ
bölgelerine göre karayolu ulaşõm hizmetlerine daha geç başlanmõştõr. 1981-1993 yõllarõ
arasõnda sathi kaplama bakõmõndan önemli çalõşmalar yapõlmõş, devlet yollarõnõn tamamõna
yakõnõ (yeni yapõlmakta olan yollar hariç) asfalttõr. İl yollarõnõn stabilize oranõ ise 1998 yõlõ
sonunda yüzde 30’un altõna çekilebilmiştir.
Tablo 5.3.20: DAP Bölgesi Karayolu Ulaşõmõna İlişkin Yol Bilgileri ve Türkiye İle
Karşõlaştõrmasõ (km.)
Bölge
Otoyol
8. Bölge
10.Bölge
11. Bölge
12. Bölge
16. Bölge
DAP Toplamõ
Türkiye Gen.
Yüzde
Kaynak: KGM
0
1.726
0
Devlet
Yolu
1.467
1.436
1.412
2.599
1.358
8.272
31.345
26,4
İl Yolu
Toplam
2.573
1.055
1.300
840
1.387
7.155
29.540
24,2
4.040
2.491
2.712
3.469
2.745
15.427
62.611
24,6
Asfalt
Sathi
Stabilize Parke Top. ve
Betonu Kaplama
Geç. Ver
3.032
655
14
339
81
1.841
428
141
1.983
399
330
90
2.529
537
283
110
2.194
351
90
11.860
2.370
14
1.183
56.151
4.141
2.319
21,1
57,2
100
51,0
1993 yõlõnda toprak ve geçit vermeyen yollarõn kalmayacağõ planlanmõş, ancak Van
Bölgesi sõnõrlarõ içinde 330 km., Elazõğ Bölgesi sõnõrlarõ içerisinde 339 km., Erzurum
Bölgesi sõnõrlarõ içinde de 283 km. olmak üzere toplam 952 km. halen geçit vermeyen ve
toprak yollar mevcuttur. Bu yolarõn zaman geçirilmeden yapõlmasõ durumunda söz konusu
bölgelerde hedeflenen ulaşõm sağlanabilecektir. Türkiye geneli stabilize yol uzunluğu,
4.141 km. olmasõna karşõlõk DAP Bölgesi stabilize yol uzunluğu 2.370 km. olup yüzde
57,2’lik gibi büyük bir orana sahiptir. Hedeflenen ulaşõmõn sağlanabilmesi için stabilize
olan yollarõn asfaltlanmasõ (Bitümlü Sõcak Karõşõm - BSK) gereklidir.
238
Batõ Anadolu Bölge müdürlükleri 1950’li yõllarda yapõlan yollarõn büyük bir bölümünü
(özellikle ana arterleri) sürekli iyileştirmeye çalõşmaktadõr. Bölgenin ekonomik düzeyi ve
yollardaki günlük araç sayõlarõnõn fazlalõğõ gibi etkenler daha fazla yatõrõmõn yapõlmasõna
sebep olmaktadõr. DAP Bölgesi’nde ise, yollarda seyahat eden araç sayõlarõnõn azlõğõ ve
son yõllarda terörün ülkemiz ekonomisine ve özellikle bölgesel kalkõnmaya olumsuz etkisi
nedeniyle, diğer yatõrõmlarda olduğu gibi yol yapõmõ konusunda da hedeflenen yatõrõmlar
gerçekleştirilememiştir. Bütün bu olumsuzluklara rağmen, yol bakõm ve onarõmlarõ
kesintisiz olarak sürdürülmeye, yeni yol yapõmlarõ ise ihaleli olarak (ödenek nispetinde)
yapõlmaya çalõşõlmaktadõr. Karayollarõ bünyesinde bulunan yol yapõm emanet gücü
(makine parkõndaki kendi araçlarõ) elzem görülen ve ivedilik arzeden, özellikle ödeneği
kõsõtlõ olan yol kesimlerinde çalõştõrõlmaktadõr.
Tablo 5.3.21: DAP Bölgesi’ndeki Motorlu Kara Taşõtlarõ (1995)
İller
Otomobil Minibüs Otobüs Kamyonet Kamyon
Ağrõ
2.718
493
Ardahan
695
219
Bayburt
1.903
357
Bingöl
2.478
507
Bitlis
3.796
620
Elazõğ
15.834
1.459
Erzincan
8.919
1.047
Erzurum
15.962
868
Gümüşhane
2.799
725
Hakkari
1.328
186
Iğdõr
1.203
21
Kars
5.237
832
Malatya
19.922
1.842
Muş
2.434
584
Tunceli
970
303
Van
10.568
1.992
DAP Topl.
96.766 11.605
Türkiye
3.058.511 173.051
Geneli
Yüzde
3,2
6,7
Kaynak: KGM.
Motosiklet
Özel
Yük ve
Amaçlõ
İş
Taşõtlar Makineleri
222
391
14
11
42
168
82
133
136
145
198
850
105
231
242
580
66
68
53
95
22
29
158
156
245
413
75
177
45
71
355
687
2.060
4.205
191
25
90
162
133
614
260
795
92
33
185
448
697
121
96
273
4.215
44
42
129
235
324
1.833
752
1.523
312
257
89
304
1.614
291
151
914
8.820
922
114
542
474
1.202
1781
993
2.790
1.249
250
168
1.043
2.447
628
193
2.035
16.731
273
31
155
382
205
4.227
4.658
939
234
135
173
594
3.974
190
211
1.152
17.533
90.197
397.743
321.421
819.922
37.272
4,6
2,0
5,2
2,1
5,5
Toplam
5.254
1.151
3.286
4.453
6.561
26.796
16.965
23.699
5.545
2.337
1.890
8.772
31.154
4.506
2.040
17.976
162.385
87.214 4.985.331
4,8
Tablo 5.3.21 ve Tablo 5.3.22‘den anlaşõlacağõ üzere, Türkiye’nin toplam nüfusa
göre motorlu taşõt sahiplik oranõ yüzde 7,9 iken, DAP Bölgesi ise yüzde 2,9’dur. DAP
Bölgesi kendi içerisindeki motorlu taşõt sahipliğine bakõldõğõnda nüfusa göre en büyük
motorlu taşõt sahipliği yüzde 6 ile Erzincan ilk sõrada yüzde 0,9 ile Ardahan en son sõrada
yer almaktadõr. Ayrõca, Türkiye geneline göre otomobil sahiplik oranõ yüzde 3,2, minibüs
oranõ yüzde 6,7, otobüs oranõ yüzde 4,6, kamyonet oranõ yüzde 2, kamyon oranõ yüzde 5,2
ve motosiklet oranõ ise yüzde 2,1’dir.
239
3,3
DAP kapsamõndaki illerin kendi içinde yapmõş olduklarõ yük ve yolcu
taşõmacõlõğõnda öncelikle karayolu tercih edilmektedir. Taşõma araçlarõnõn tercih önceliği
ise sõrasõyla; otobüs, kamyon ve minibüslerdir. Bölge dõşõna yapõlan şehirlerarasõ yolcu
taşõmacõlõğõnda ise, en çok otobüsler kullanõlmaktadõr. Şehir merkezlerinden küçük şehir
merkezlerine yapõlan yolcu taşõmacõlõğõnda minibüsler ön plandadõr. Benzer durum küçük
yerleşim yerlerinden küçük şehir merkezlerine olan taşõmacõlõk için de geçerlidir.
Tablo 5.3.22: DAP Bölgesi İllerinin Nüfus ve Motorlu Taşõt Oranlarõ
İller
Ağrõ
Ardahan
Bayburt
Bingöl
Bitlis
Elazõğ
Erzincan
Erzurum
Gümüşhane
Hakkari
Iğdõr
Kars
Malatya
Muş
Tunceli
Van
DAP Toplamõ (1)
Türkiye Geneli (2)
(1/2) Yüzde
Kaynak: KGM.
Nüfusu
(1990)
466.058
128.606
99.638
234.790
339.645
518.360
280.118
873.289
153.990
219.245
145.384
322.973
815.185
422.247
86.268
762.719
5.616.515
62.865.574
8,9
Motorlu Taşõt Oranõ
(Yüzde)
1,1
0,9
3,3
1,9
1,9
5,2
6,0
2,7
3,6
1,0
1,3
2,7
3,8
1,0
2,4
2,4
2,9
7,9
DAP Bölgesi coğrafi yapõsõ Orta ve Batõ Anadolu’ya nazaran daha engebeli ve
rakõmõ yüksek olduğundan, kar ile mücadelenin çok zor geçtiği tartõşõlmaz bir gerçektir.
Karayollarõnõn çabuk bozulmasõ nedeniyle daha fazla yatõrõmõn yapõlmasõ kaçõnõlmaz
olacaktõr. Konu ile ilgili olarak DAP Bölgesi’nde bulunan illerin 1998 yõlõ itibarõyla
yatõrõm programõ Tablo 5.3.23’de verilmiştir.
Tablo 5.3.24’den de görüleceği üzere, DAP Bölgesi’nde en az yatõrõmõ alan il
Bayburt olup, sathi kaplama bakõmõndan da diğer illerin gerisinde kalmõştõr. En çok
yatõrõmõ ise yüzde 19 ile Erzurum ili almõştõr. Bölgenin kalkõnmasõnda karayolu ulaşõmõ
etkin bir işleve sahip olduğundan, yatõrõmlarõn Batõ illeri düzeyine çõkarõlmasõ
gerekmektedir. Bu konuda bir fikir vermesi bakõmõndan DAP kapsamõ dõşõndaki bazõ
illerin 1998 yõlõna ait yatõrõm miktarlarõ Tablo 5.3.23’de gösterilmiştir.
240
Tablo 5.3.23: Bazõ İllerin Karayolu Yatõrõmlarõ
İlin Adõ
Yatõrõm Miktarõ
(Milyon TL.)
Ankara
24.239.000
Antalya
6.566.828
Bolu
27.484.602
İzmir
40.308.606
Trabzon
3.685.826
Kaynak: BİB. KGM. Yatõrõm Programõ, 1998.
Tablo 5.3.24: DAP Kapsamõndaki İllerin Karayolu Yatõrõmlarõ
İlin Adõ
Yatõrõm
Devlet+İl
Miktarõ
Yolu
(Milyon Tl)
Toplamõ
Ağrõ
455.027
463
Ardahan
446.819
399
Bayburt
19.765
285
Bingöl
763.234
776
Bitlis
807.052
465
Elazõğ
296.631
674
Erzincan
328.183
733
Erzurum
2.016.060
475
Gümüşhane
1.383.506
412
Hakkari
98.052
268
Iğdõr
50.741
209
Kars
188.767
412
Malatya
959.104
790
Muş
159.104
325
Tunceli
1.421.105
662
Van
1.216.963
720
DAP Toplamõ
10.610.113
8.068
Kaynak: BİB. KGM. Yatõrõm Programõ, 1998.
İlin Toplam Yol
Ağõna Göre Aldõğõ
Yatõrõmõn Yüzdesi
4,3
4,2
0,2
7,2
7,6
2,8
3,1
19,0
13,0
0,9
0,5
1,8
9,0
1,5
13,4
11,5
100,0
Yatõrõmõn Bakõm-Onarõmda
Kullanõlmasõ Durumunda
km.’ye Düşen Yatõrõm Miktarõ
982.8
1.119.8
69.3
983.5
1.735.6
440.1
447.7
4.244.3
3.358.0
365.8
242.8
458.2
1.214.0
489.5
2.146.7
1.690.2
1.315.1
Yukarõdaki Tablo 5.3.23’den de anlaşõlacağõ üzere 2. Bölge ili olan İzmir’de bir
yõlda yapõlan yatõrõm miktarõ 40.308.606 milyon TL olup, bu miktar DAP Bölgesi
kapsamõndaki illerin toplamõndan fazladõr. İzmir ilindeki yatõrõmõn büyük bir bölümü
Otoyol ve Bitümlü Sõcak Karõşõm (BSK) yapõlmasõna gitmektedir. Ancak, otoyol ve sathi
kaplamanõn kaliteli oluşu sürüşte seyahat konforu sağlayacağõndan, karayollarõnda her
türlü taşõmacõlõğõ cazip hale getirmektedir.
Karayollarõnõn temel sorunlarõndan birisi de, kazalara neden olan kara noktalardõr.
DAP Bölgesi’nde de bazõ kara noktalar vardõr. Bu kara nokta sayõsõ, diğer bölgelere göre
daha azdõr. Bunlara örnek olarak; Doğanşehir-Malatya Ayõrõmõ -Malatya Çõkõşõ olup, yol
iyileştirilmesinin bir an önce yapõlmasõ ve tamamlanmasõ gerekmektedir. Özellikle
Doğanşehir ayõrõmõna kavşak tanzimi gereklidir. Bu bölgedeki ikinci önemli kara nokta
olan Hankendi-Elazõğ yolu Baskil Ayõrõmõ’dõr. Buranõn õşõklõ kavşak olarak düzenlenmesi
gerekmektedir. Elazõğ İçme yolu Yazõkonak Çõkõşõ-Gülüşkür Köprüsüne kadar olan kesimi
241
yol genişletilmesi suretiyle standardõnõn yükseltilmesi gereklidir. Bunlarõn dõşõnda Kelkit
devlet yolu- Kiğõ il yolu ayõrõmõnõn (Üzümlü Kavşağõ) düzenlenmesi de gerekmektedir.
DAP Bölgesi’ndeki yol standartlarõ trafik akõşõ bakõmõndan (bazõ yol kesimleri)
aşõrõ zorlanmaktadõr. Özellikle, DAP Bölgesi’nin rakõmõnõn yüksek, arazinin engebeli
olmasõ gibi nedenlerle, eğimi yüksek olan yollarda tõrmanma şeritlerinin yapõlmasõna
ihtiyaç vardõr. Diğer taraftan, karla mücadelenin yoğun olduğu bu bölgenin yatay
geometrik standartlarõnõn yüksek tutulmasõ gerekmektedir.
Diğer bölgelerimize göre Bölge yollarõnõn yõllõk kar altõnda kalan gün sayõsõ fazla
olduğundan kaplamalarõn ömrü kõsalmaktadõr. Bu nedenle; kaplama cinsinin daha kaliteli
hale getirilmesi ve coğrafi şartlar dikkate alõnarak daha az bozulan kaplama türlerine
ihtiyaç duyulmaktadõr. Ayrõca, şehir giriş-çõkõş kavşak noktalarõnõn (fazla sürtünmeye
maruz noktalar) özellikle beton parke kaplama yapõlmasõ; geri kalan şehir içi geçişlerin ise
sõcak karõşõm olmasõ gerekmektedir.
DAP Bölgesi’ndeki devlet, il ve köy yollarõnõn mevcut durum ve analizleri illerin
alfabetik sõralamasõna göre aşağõda yer almaktadõr.
Tablo 5.3.25: Ağrõ İli Devlet, İl Yollarõ ve Yüzdeleri
Devlet Yollarõ (km.)
Asfalt
Betonu
Kõş Programõ
İmkan
Bulundukça
Toplam
19
390
-42
42
-31
73
-45
-Yol Yüzdeleri
9,1 73,4
82,9
0,0
16,9
0,0
99,4
0,7
100,0
3,5
89,9
4,1
DAP Bölgesi’ndeki Oranõ (Devlet+İl Yollarõ, km.)
Toplam yol : 460 km., Oranõ yüzde 4,2
Türkiye Geneli
Toplam yol : 62.611 km., Oranõ yüzde 0,7
Kaynak: KGM., Karayollarõ Devlet ve İl Yollarõ, 1998.
45
42
Sathi
Toplam
Kapla.
298
340
Parke
--
Stabilize
47
Toprak Bakõm
Top.
Geçit
Vermez
-387
3
İl Yollarõ (km.)
-73
--
Şebeke
Uzunluğu
390
Bölün. Daimi
Yol
Mücadele
16
371
94,0
Yukarõda ki Tablo 5.3.25’den de anlaşõlacağõ üzere 463 km. toplam yol ağõ olan
Ağrõ ilinin 390 km.’si devlet, 73 km.’si ise il yoludur. Stabilize olan devlet yolu TutakElmalõdere, Ağrõ-Cumaçay-Kağõzman arasõndadõr. Ağrõ’yõ Kars iline en kestirme bağlayan
bu yolun acilen yapõlmasõ gerekmektedir. Bu ilin en önemli devlet yolu Gürbulak Sõnõr
Kapõsõ Doğubeyazõt- Ağrõ arasõndadõr. İran komşumuzla olan bu önemli yolumuzun
Gürbulak–Doğubeyazõt arasõ asfalt betonudur. Ağrõ iline ait yol üzerinde seyir eden günlük
trafik değerleri ekde sunulmaktadõr. Ek 1’den de anlaşõlacağõ üzere günlük trafik taşõt
değerlerinin en yüksek olduğu yol güzergahõ 100-31, 100-32, 100-33 kontrol kesim
noktalarõ arasõndadõr. Doğubeyazõt-Gürbulak 100-33, Doğubeyazõt (Diyadin yol sapağõ
ayõrõmõ)-Ağrõ 100-32, Ağrõ-Erzurum yol sõnõrõ ise 100-31’dir. Gürbulak’tan başlayõp
Erzurum’a giden Ağrõ ilinin bu en önemli yolunda ağõr taşõt yüzdesi yüzde 6’dõr. Hatta
100-33 kontrol kesiminde (35 km.) bu oran yüzde 79’a kadar yükselmektedir. 1. sõnõf
devlet yolu olan bu yolun yoğun ve ağõr yük altõnda yatay standartlarõnõn iyileştirilmesi,
özellikle Eleşkirt-Erzurum arasõndaki Saç Geçidi (2.315 m.) ile Ağrõ-Doğubeyazõt
242
arasõndaki İpek Geçidi’nin (2.040 m.) yüksek meyilli kesimlerine tõrmanma şeritlerinin
yapõlmasõnõ gerektirmektedir.
Ağrõ ilinde toplam 4.519 km. köy yolu olup, bunun 92 km.’si (yüzde 2,0) asfalt,
2.443 km.’si (yüzde 54,1) stabilize, 1.119 km.’si (yüzde 29,8) tesviyeli yol ve geriye kalan
865 km.’si de (yüzde 19,2) ham yoldur.
Tablo: 5.3.26: Ardahan İli Devlet, İl Yollarõ ve Yüzdeleri
Asfalt
Betonu
Sathi
Kapla.
--
Kõş Programõ
Toplam Parke
239
239
--
Stabilize
Toprak
Bakõm
Top.
Geçit
Vermez
Şebeke
Uzunluğu
Bölün.
Yol
Daimi
İmkan
Mücadele Bulundukça
88
-327
-330
-311
-İl Yollarõ (km.)
-----49
20
69
-69
-39
10
Yol Yüzdeleri
0,0 59,9
59,9
0,0
34,3
5,0
99,3
0,8
100,0
0,0
87,7
6,3
DAP Bölgesi’ndeki Oran (Devlet+İl Yollarõ, km.)
Türkiye Geneli
Toplam
327
49
94,3
Ardahan 399 km. yol ağõnõn 330 km.’si devlet, 69 km.’si ise il yoludur. Devlet
yolunun 239 km.’si sathi kaplama, 88 km.’si ise stabilizedir. Stabilize devlet yolu ArtvinArdahan il sõnõrõ, Ardahan-Hanak-Damal-Posof arasõndadõr. Damal-Posof arasõ hariç
diğerlerinin Ocak 1998’den sonra sathi kaplamasõ yapõlmõştõr. Stabilize il yollarõ ise,
(Ardahan-Göle) ayõrõmõ Yalnõzçam, (Ardahan-Doğruyol) ayõrõmõ Çõldõr-AktaşKurtkale’dir. Ardahan ilinin yol trafik değerleri Ek 2’de verilmektedir. Buna göre, 06005’in belli kesimleri ve 010-28 kontrol kesim noktalarõ yoğun olmaktadõr. 010-28 ÇõldõrArdahan arasõ, 060-05 Göle-Susuz arasõ olup bu yollarda treyler ve kamyon yüzdelerinin
fazla oluşu Göle orman ürünlerinin taşõnmasõyla ilgilidir.
Ardahan ilinde toplam 1.823 km. köy yolu olup bunun 918 km.’si (yüzde 50,4)
stabilize, 245 km.’si (yüzde 13,4) tesviyeli yol ve geriye kalan 660 km.’si de (yüzde 36,2)
ham yoldur.
Tablo 5.3.27: Bayburt İli Devlet, İl Yollarõ ve Yüzdeleri
Asfalt
Betonu
--
Sathi
Toplam
Kapla.
115
115
Kõş Programõ
Parke
--
Stabilize Toprak
93
Bakõm
Top.
Geçit
Vermez
5
213
-İl Yollarõ (km.)
22
72
--
Şebeke
Uzunluğu
Bölün.
Yol
213
1.8
Daimi
Mücadele
Toplam
101
213
-28
28
-22
72
-41
31
Yol Yüzdeleri
0,0 50,2
50,2
0,0
40,4
9,5 100,0
0,0
100,0
0,6
53,7
46,3
Toplam yol : 285 km., Oranõ yüzde 2
Türkiye Geneli
72
243
112
İmkan
Bulundukça
100,0
Yukarõdaki Tablo 5.3.27’den de anlaşõlacağõ üzere 213 km. devlet, 72 km. il yolu
olmak üzere toplam 285 km. karayolu mevcuttur. 213 km. devlet yolunun 93 km.’si
stabilizedir. Bu yollar Bayburt-İspir, Bayburt-Çaykara arasõdõr. Bayburt-Pazaryolu arasõnda
5 km. de toprak yol mevcuttur. Bu yollarõn en kõsa zamanda sathi kaplamalõ hale
getirilmesi gerekmektedir. Bayburt-Dağbaşõ arasõndaki il yolu stabilizedir. Ek 3’te verilen
trafik taşõt değerlerinden de anlaşõlacağõ üzere trafiği en yoğun olan kontrol kesim noktasõ
015-02’dir. Bu yol Bayburt ilini Karadeniz’e bağlar. İkinci yoğun yol ise 050-02 kontrol
kesimi olup bu yol da Bayburt’u Karadeniz’e bağlamaktadõr. Bu verilerden de anlaşõlacağõ
üzere Bayburt, Erzurum’dan çok Karadeniz ve Gümüşhane ili ile yakõn ilişki içerisindedir.
Bayburt ilinde toplam 1.943 km. köy yolu olup, bunun 42 km.’si (yüzde 2,2) asfalt,
871 km.’si (yüzde 44,8) stabilize, 448 km.’si (yüzde 23,1) tesviyeli yol ve geriye kalan 582
km.’si de (yüzde 30,0) ham yoldur.
Tablo 5.3.28: Bingöl İli Devlet, İl Yollarõ ve Yüzdeleri
Asfalt
Betonu
--
Sathi
Kapla.
261
Kõş Programõ
Toplam Parke
261
--
Stabilize
Toprak
--
--
Bakõm
Top.
Geçit
Şebeke
Vermez Uzunluğu
261
-İl Yollarõ (km.)
71
515
--
-124
124
-320
Yol Yüzdeleri
0,0
49,6
49,6
0,0
41,2
9,2 100,0
Türkiye Geneli
0,0
Bölün.
Yol
Daimi
Mücadele
Toplam
İmkan
Bulundukça
261
5
261
--
261
515
--
82
318
400
100,0
0,6
44,2
41,0
85,2
Yukarõdaki Tablo 5.3.28’den de görüleceği üzere Bingöl ilimizde 261 km. devlet,
515 km. ise il yolu vardõr. Devlet yollarõ 12 m. geometrik standart ta yapõlmõş olup 19501960’lõ yõllarõn yollarõna bakõldõğõnda banket akmalarõndan dolayõ yol platformlarõ 7-8 m.
genişlikte kalabilmiştir. Bir başka deyişle ekonomik ömürlerini tamamlamõşlardõr. Ek
4’ten de anlaşõlacağõ üzere il hudutlarõ dahilinde ki sathi yollarõn il toplamõna oranõ yüzde
49,6’dõr. Bu yollarõn en kõsa zamanda bitümlü sõcak karõşõm yapõlmasõ gerekmektedir. Ek
4’te verilen günlük trafik taşõt değerlerine bakõldõğõnda 050-07 en yoğun kontrol kesimidir.
Burasõ Genç Çõkõşõ-Diyarbakõr arasõnda 2 km.’lik kesime tekabül eder. Ancak bu yolun
diğer kõsõmlarõ oldukça sakindir. Bu ilin en önemli yolu Doğu’yu Batõ’ya bağlayan 300-27
ve 300-28 yollarõdõr. Bu yollar Muş ve Van illerini Elazõğ üzerinden Batõ’ya bağlar.
Bingöl ilinde toplam 4.517 km. köy yolu olup, bunun 49 km.’si (yüzde 1,4) asfalt,
840 km.’si (yüzde 24,6) stabilize, 1.590 km.’si (yüzde 46,6) tesviyeli yol ve geriye kalan
244
Tablo 5.3.29: Bitlis İli Devlet, İl Yollarõ ve Yüzdeleri
Asfalt
Betonu
--
Sathi
Kapla.
Kõş Programõ
Toplam Parke Stabilize Toprak Bakõm
Top.
207
207
--
--
Geçit
Şebeke
Vermez Uzunluğu
-207
-İl Yollarõ (km.)
94
258
--
207
Bölün.
Yol
Daimi
Mücadele
7
İmkan
Bulundukça
207
Toplam
--
207
-123
123
-41
258
-130
38
Yol Yüzdeleri
0,0
71,0
71,0
0,0
8,8
20,2 100,0
0,0
100,0
1,5
72,5
8,2
Türkiye Geneli
168
80,7
Bitlis ilinde toplam 465 km.’lik yolun 207 km.’sini devlet, 258 km.’sini de il yolu
oluşturmaktadõr. Devlet yollarõ 12 m. yatay platformda, olup başka illerde olduğu gibi
burada da devlet yollarõnda yatay geometrik standartlar banket kaymalarõ vs. nedenlerle
azalmõştõr. Ek 5’de verilen günlük trafik taşõt değerlerinden anlaşõlacağõ üzere, en yoğun
olan yollar 300-31, 300-32 ve 965-13 kontrol kesimleridir. Bu yol (300-31, 300-32)
Tatvan’õ Van‘a ve Muş’a bağlayan, yani doğu’yu batõ’ya bağlõyan ana arterdir. 965-13
kontrol kesimi ise Bitlis-Narlõdere arasõndaki yolu oluşturmaktadõr.
Bitlis ilinde toplam 2.377 km. köy yolu olup, bunun 56 km.’si (yüzde 2,4) asfalt,
Tablo 5.3.30: Elazõğ İli Devlet, İl Yollarõ ve Yüzdeleri
Asfalt
Betonu
--
Sathi
Kapla.
295
Kõş Programõ
Toplam Parke Stabilize
295
--
--
Toprak
Bakõm
Top.
Geçit
Şebeke
Vermez Uzunluğu
-295
-İl Yollarõ (km.)
10
360
190
295
Bölün.
Yol
30.5
Daimi
İmkan
295
Toplam
--
295
-304
304
-46
379
-104
207
Yol Yüzdeleri
0,0
88,9
88,9
0,0
6,8
1,5
97,2
2,8
100,0
4,9
39,2
30,7
Türkiye Geneli
31
89,9
Elazõğ ilinde toplam 674 km. yol ağõ mevcuttur. Bunun 19 km.’si geçit vermeyen
yol olup 295 km.’sini devlet, 379 km.’sini ise il yolu oluşturmaktadõr. Devlet yollarõnõn
tamamõ ve il yollarõnõn önemli bir kõsmõ sathi kaplamadõr. Elazõğ ilinin temel sorunu Doğu
Anadolu’yu Batõ Anadolu’ya bağlayan kavşak noktasõ olmasõ nedeniyle, yollarõnõn yetersiz
kalmasõdõr. Ayrõca, Bölge merkezinin Elazõğ olmasõ nedeniyle, geçmiş dönemlerde yapõlan
ana arterler ekonomik ömürlerini tamamladõğõ söylenebilir. DAP Bölgesi’nin en önemli
kara noktalarõ bu ilimizde bulunmaktadõr. Elazõğ-Bingöl yolunun proje standardõ iyi
olmasõna karşõn, yatay geometrik standardõ yetersiz olduğundan bu kesimde önemli trafik
245
kazalarõ oluşabilmektedir. Kara nokta kesim platformlarõnõn standart hale getirilmesine acil
ihtiyaç duyulmaktadõr. Ek 6’da verilen yõllõk ortalama günlük trafik değerleri tablosundan
da anlaşõlacağõ üzere trafiği en yoğun yollarõ 300-24, 300-25, 300-26 kontrol kesimleri
olan 300-24 Malatya-Elazõğ, 300-25 Elazõğ- Kovancõlar-Tunceli Ayõrõmõ, 300-26
Kovancõlar-Bingöl il hudududur. Bu yol doğu’yu batõ’ya bağlayan ana arter olup günlük
trafik akõmõ 2.000’nin üzerindedir. Ağõr taşõt yüzdesinin de yüzde 43’ler civarõnda olmasõ
yol alt yapõsõnõn zorlandõğõ hakkõnda bazõ fikirler verebilmektedir. Ayrõca, Elazõğ ilinin
çevre yolu olmadõğõndan ağõr taşõtlar şehir merkezinden geçmekte, bu durum güvenli trafik
seyri bakõmõndan önemli tehlikeler arz etmektedir. Yatõrõm programõna alõnan ve ödeneği
bulunmayan güney çevre yoluna ihtiyaç duyulmaktadõr.
Elazõğ ilinde toplam 4.110 km. köy yolu olup, bunun 512 km.’si (yüzde 12,5)
asfalt, 1.904 km.’si (yüzde 46,3) stabilize, 1.383 km.’si (yüzde 33,7) tesviyeli yol ve geriye
kalan 311 km.’si de (yüzde 7,6) ham yoldur.
Tablo 5.3.31: Erzincan İli Devlet, İl Yollarõ ve Yüzdeleri
Asfalt
Betonu
69
Sathi
Kapla.
157
Kõş Programõ
226
--
--
Toprak
Bakõm
Top.
Geçit
Şebeke
Vermez Uzunluğu
-226
-İl Yollarõ (km.)
25
512
19
226
Bölün.
Yol
4.9
Daimi
Mücadele
226
İmkan
Bulundukça
Toplam
--
226
8
286
294
-183
531
5.7
330
177
Yol Yüzdeleri
10,2
58,5
68,7
0,0
24,2
4,6
97,5
2,5
100,0
1,4
73,5
23,4
Türkiye Geneli
507
96,8
Erzincan ili toplam yol uzunluğu 733 km.’dir. Bunun 226 km.’si devlet, 526 km.’si
ise il yoludur. Devlet yollarõnõn tamamõ kaplamalõdõr. 507 km. il yolunun 183 km.’si
stabilizedir. Stabilize olan il yollarõ Erzincan-Kemah Ayõrõmõ Doğanbeyli, DoğanbeyliGengerli-Refahiye’nin bir kõsmõ, Gümüşakar-Kuruçay, Kemah-İliç Ayõrõmõ Bozoğlak
arasõdõr. Erzincan ili karayollarõ çalõşmalarõ Sivas ili 16. Bölge Müdürlüğünce
yürütülmektedir. Bu ilin özellikle il yollarõndaki sathi kaplama oranõ bölgenin diğer illerine
oranla daha düşüktür. Devlet yollarõnda trafiğin en ağõr olduğu kontrol kesimleri ise 10024, 100-25, 100-26 ve 200-23’tür. 100-26 kontrol kesimi Tercan Üçdamlar Ayõrõmõ, 10026 Üçdamlar-Erzincan Çõkõşõ, 100-24 Erzincan Çõkõşõ-Sivas hudududur. 200-23 ise, bu
yolu Sivas’a bağlõyan yoldur. Ek 7’de verilen yõllõk ortalama günlük trafik değerlerinden
de anlaşõlacağõ üzere, trafik değerleri yüksek olan yollarõ Erzurum’u Erzincan’a, Erzincan’õ
Sivas’a ve Refahiye üzerinden Karadeniz’e bağlayan yollardõr. Mevcut imkanlarla yeni yol
veya yollar yapmak ekonomik olarak mümkün olamayacağõndan, mevcut yollarõn bakõm
ve onarõm konusunda hizmetlerin çok dikkatli yapõlmasõ gerekir.
Erzincan ilinde toplam 4.072 km. köy yolu olup, bunun 304 km.’si (yüzde 7,5)
246
Tablo 5.3.32: Erzurum İli Devlet, İl Yollarõ ve Yüzdeleri
Asfalt
Betonu
Sathi
Kapla.
4
308
Kõş Programõ
312
--
20
Toprak
Bakõm
Top.
Geçit
Şebeke
Vermez Uzunluğu
-332
24
İl Yollarõ (km.)
-119
--
356
Bölün.
Yol
65.5
Daimi
Mücadele
312
İmkan
Bulundukça
Toplam
20
332
-58
58
-61
119
5.3
67
52
Yol Yüzdeleri
0,8
77,1
77,9
0,0
17,1
0,0
95,0
5,1
100,0
14,9
79,8
15,2
Türkiye Geneli
119
98,4
Erzurum ilinde toplam 475 km. yol uzunluğu olup bunun 332 km.’sini devlet ve
119 km.’sini ise il yolu oluşturmaktadõr. Devlet yollarõnõn 312 km.’sini beton asfalt ve
sathi kaplama olup 20 km. de stabilize yol vardõr. Ayrõca 24 km.’lik geçit vermeyen yol da
vardõr. Stabilize olan devlet yolu Erzurum-Horasan Ayõrõmõ-Narman yoludur. Devlet
yollarõnõn tamamõ 12. ve 13 m. yatay platforma göre inşa edilmiştir. Ayrõca, 8 ton dingil
yüküne göre üst yapõsõ düzenlenmiştir. Türkiye genelinde olduğu gibi bu ilimizde de aşõrõ
yükleme ve bölgenin yüksek rakõmõndan kaynaklanan iklim şartlarõndan dolayõ yol üst
yapõlarõ planlanan zamandan daha önce yõpranmaktadõr. 119 km. olan toplam il yolunun
61 km.’si stabilizedir. Stabilize olan il yollarõ Köprüköy-Karayazõ, Karayazõ-Elmadere,
Karayazõ-Göksu arasõdõr. Ek 8’de verilen değerlerden anlaşõlacağõ üzere trafik bakõmõndan
en yoğun olan yol ağõ 100-27, 100-28, 100-29, 100-30, 950-02 ve 950-03 kontrol
kesimleridir. 100-27 kontrol kesimi Ağrõ’dan gelen Pasinler üzerinden Aşkale kavşak
olmak üzere Bayburt-Erzincan ayõrõmõdõr. 950-02 ve 950-03 yolu ise Tortum-Uzundere
üzerinden Artvin’e bağlayan yoldur. Özellikle 100-27 ve 100-30 yollarõndaki kamyon
oranõnõn yüksek oluşu Doğubeyazõt hududundaki Gürbulak sõnõr kapõsõ ile doğru
orantõlõdõr.
Erzurum ilinde toplam 8.714 km. köy yolu olup, bunun 197 km.’si (yüzde 22,6)
kalan 2.458 km.’si de (yüzde 28,2) ham yoldur.
Gümüşhane ilinde toplam 412 km. yol ağõ mevcuttur. Bunun 296 km.’si devlet
yolu, 116 km.’si ise il yoludur. Devlet yolu ağõrlõklõ bu ilimizin devlet yollarõnda
Gümüşhane-Köse arasõ stabilize, Gümüşhane-Kelkit arasõ ise topraktõr. Yatay ve düşey
geometrik standardõ düşük olan Gümüşhane-Köse arasõnõn standardõnõn yükseltilip asfalt
hale getirilmesi ve Kelkit-Gümüşhane arasõnõn da yapõlmasõ işletme ekonomisi bakõmõndan
önemlidir. Ek 9’da verilen yõllõk ortalama günlük trafik değerleri tablosundan da
anlaşõlacağõ üzere, ağõr taşõt yüzdeleri DAP Bölgesi illeri arasõnda düşük olan bir ilimizdir.
Bunun nedeni, Gümüşhane’nin coğrafi bakõmdan tahõl üretmeyen verimsiz araziye sahip
kentlerimizden oluşudur. Trafiği yoğun olan devlet yollarõ 885-02 ve 885-04 yoludur. 88502 Gümüşhane’yi Karadeniz’e 885-04 ise Gümüşhane’yi Erzincan’a bağlayan yoldur. 88502 yolunda genelde orman ürünlerinin taşõmasõ yapõldõğõ için yol trafiği artmaktadõr.
247
Tablo 5.3.33: Gümüşhane İli Devlet, İl Yollarõ ve Yüzdeleri
Asfalt
Betonu
Sathi
Kapla.
--
252
Kõş Programõ
252
--
Toprak
14
Bakõm
Top.
Geçit
Şebeke
Vermez Uzunluğu
30
296
-İl Yollarõ (km.)
41
100
16
296
Bölün.
Yol
263
Daimi
Mücadele
262
İmkan
BulunDukça
Toplam
--
262
-18
18
-41
116
-10
90
Yol Yüzdeleri
0,0
65,5
65,5
-13,4
17,2
96,1
3,9
100,0
0,0
66,0
21,8
Türkiye Geneli
100
87,9
Gümüşhane ilinde toplam 4.470 km. köy yolu olup, bunun 74 km.’si (yüzde 1,7)
asfalt, 934 km.’si (yüzde 20,9) stabilize, 2.194 km.’si (yüzde 49,1) tesviyeli yol ve geriye
kalan 1.268 km.’si de (yüzde 28,4) ham yoldur. İlin devlet yollarõndaki kapasite kullanõm
oranõ ise hesaplanamamõştõr.
Tablo 5.3.34: Hakkari İli Devlet, İl Yollarõ ve Yüzdeleri
Asfalt
Betonu
Sathi
Kapla.
--
127
Kõş Programõ
127
--
--
Toprak
Bakõm
Top.
Geçit
Şebeke
Bölün.
Vermez Uzunluğu Yol
-127
-İl Yollarõ (km.)
50
123
18
127
1.5
Daimi
İmkan
97
Topla
m
16
113
-20
20
-53
141
-20
7
Yol Yüzdeleri
0,0
54,9
54,9
0,0
19,8
18,7
93,3
6,7
100,0
0,6
43,7
8,6
Türkiye Geneli
27
52,2
Hakkari ilinin yol uzunluğu 268 km. olup, bunun 127 km.’si devlet ve 141 km.’si
de il yoludur. Devlet yollarõnõn tamamõ ve il yollarõnõn da yüzde 31’i asfalttõr. Kaplama
yüzdesi diğer bölge illerimize oranla düşüktür. Ancak, bu ilimizde en göze çarpan özellik
karla mücadele oranõnõn yüzde 43,7 olmasõdõr. Bu oranõn yükseltilmesi gerekmektedir.
Trafik akõş oranlarõ DAP illerine göre daha azdõr. Bu durum Ek 10’da verilen
değerlerinden izlenebilir. Ek 10’dan anlaşõlacağõ üzere trafiği en yoğun olan yol 400-36,
400-37’dir. 400-37 Yüksekova-Esendere-İran Hududu, 400-36 kontrol kesimi ise
Yüksekova-Hakkari arasõndadõr. 975-10 Hakkari-Başkale-Van bağlantõsõndaki araç sayõsõ,
Hakkari-İran arasõndaki araç sayõsõndan daha az görülmektedir.
Hakkari ilinde toplam 1.677 km. köy yolu olup, bunun 28 km.’si (yüzde 1,7) asfalt,
248
Tablo 5.3.35: Iğdõr İli Devlet, İl Yollarõ ve Yüzdeleri
Asfalt
Betonu
--
Sathi
Kapla.
200
Kõş Programõ
200
--
Toprak
Bakõm
Top.
Geçit
Şebeke
Vermez Uzunluğu
Bölün.
Yol
Daimi
Mücadele
İmkan
Bulundukça
9
-200
-209
4.10
197
3
İl Yollarõ (km.)
------------Yol Yüzdeleri
-100
100
-9
--------DAP Bölgesi’ndeki Oran (Devlet+İl Yollarõ, km.)
Türkiye Geneli
Toplam
200
-100
Iğdõr İli sonradan vilayet olduğundan DAP Bölgesi’nin en az yol ağõna sahip
bulunmaktadõr. 209 km. toplam yolun 200 km.’si asfalt, 9 km.’si ise stabilizedir. Bu
ilimizin hudutlarõ içerisinde Dilucu ve Alican sõnõr kapõlarõ mevcuttur. Trafiği en yoğun
olan yolu Iğdõr-Doğubeyazõt arasõdõr. İlin trafik günlük ortalama değerleri Ek 11’de
verilmiştir. Ek 11’den de anlaşõlacağõ üzere diğer sõnõr kapõlarõndan ziyade Gürbulak Sõnõr
Kapõsõ ile olan taşõmalar öne çõkmaktadõr. Ayrõca, bu yolun ağõr yük taşõtlarõ oranõnõn fazla
oluşu da bu değerlendirmeyi desteklemektedir.
Iğdõr ilinde toplam 1.192 km. köy yolu olup, bunun 9 km.’si (yüzde 0,8) asfalt, 420
km.’si (yüzde 35,2) stabilize, 385 km.’si (yüzde 32,3) tesviyeli yol ve geriye kalan 378
km.’si de (yüzde 31,7) ham yoldur.
Tablo 5.3.36: Kars İli Devlet, İl Yollarõ ve Yüzdeleri
Asfalt
Betonu
--
Sathi
Kapla.
260
Kõş Programõ
260
--
11
Toprak
Bakõm
Top.
Geçit
Şebeke
Vermez Uzunluğu
-271
-İl Yollarõ (km.)
-157
--
-80
80
-77
Yol Yüzdeleri
0,0
79,4
79,4
0,0
20,6
0,0 100,0
Türkiye Geneli
Bölün. Daimi
İmkan
Yol
Toplam
271
21.2
271
--
271
157
5
56
85
141
0,0
100,0
6,1
76,4
19,9
96,3
Kars ilinin toplam 412 km. yolu mevcuttur. Devlet yollarõ toplam 212 km. olup
bunun 11 km.’si stabilizedir. 157 km. il yolunun 77 km.’sinin stabilize olmasõ,
kaplamalarõn yetersiz olduğunu göstermektedir. Kars ilinde trafik yoğunluğu bakõmõndan
fazla sõkõşan yollar mevcut değildir. Bu husus Ek 12.’de görülebilir.
249
Kars ilinde toplam 3.112 km. köy yolu olup, bunun 27 km.’si (yüzde 0,9) asfalt,
1.611 km.’si (yüzde 51,8) stabilize, 743 km.’si (yüzde 23,9) tesviyeli yol ve geriye kalan
Tablo 5.3.37: Malatya İli Devlet, İl Yollarõ ve Yüzdeleri
Asfalt
Betonu
Sathi
Kapla.
--
355
Kõş Programõ
355
--
--
Toprak
Bakõm
Top.
Geçit
Şebeke
Vermez Uzunluğu
-355
-İl Yollarõ (km.)
49
410
25
355
Bölün.
Yol
11.9
Daimi
Mücadele
355
İmkan Toplam
Bulundukça
--
355
-308
308
-53
435
-125
212
Yol Yüzdeleri
0,0
83,9
83,9
0,0
6,7
6,2
96,8
3,2
0,0
1,5
60,8 26,8
Türkiye Geneli
Kaynak: KGM, Karayollarõ Devlet ve İl Yollarõ, 1998.
237
87,6
Malatya ilinin toplam yol ağõ 790 km. olup bunun 355 km.’si devlet, 435 km.’si ise
il yoludur. Devlet yollarõnõn tamamõ asfalttõr. DAP Bölgesi’ndeki yol geometrik yapõsõnõn
yetersizliği bu il için de geçerlidir. Doğanşehir-Akçadağ ve Malatya-Çelikhan arasõ
stabilizedir. Malatya-Çelikhan arasõ yol yapõm çalõşmalarõ halen sürdürülmektedir. Ek
13’de verilen yõllõk ortalama günlük trafiği yoğun olan kontrol kesimi 300-23 yolu ile 85010 yollarõdõr. 300-23 Elazõğ-Malatya, 850-10 Malatya-Gölbaşõ Ayõrõmõ, Adõyaman ve
Pazarcõk üzeri Mersin-Gaziantep ayõrõmõ’dõr. 300-22 Malatya-Kayseri yolu da bunlara
yakõn trafik değerleri taşõmaktadõr. Malatya-Darende-Gürün karayolunda bazõ kara
noktalar mevcuttur.
Malatya ilinde toplam 6.486 km. köy yolu olup, bunun 415 km.’si (yüzde 6,4)
Muş ilinin yol ağõ toplam 325 km. olup bunun 191 km.’si devlet yoludur ve tamamõ
asfalt kaplamadõr. İl yollarõnõn yarõsõndan fazlasõ stabilizedir. Van’dan başlayõp Kayseri’ye
giden ana arterdeki özellikle yatay, kõsmen düşey (Eğim) standartlarõn düzeltilmesi bu il
sõnõrlarõ içindeki yollar için de geçerlidir. Ek 14’de verilen yõllõk ortalama günlük trafik
değerlerine göre en yoğun yollar, 300-30 ve 959-09 yollarõdõr. 300-30 Bitlis-Muş-Tatvan
ayõrõmõdõr. 959-09 ise Muş-Mercimekkale ayõrõmõ-Solhan-Bingöl yoludur.
Muş ilinde toplam 2.737 km. köy yolu olup, bunun 72 km.’si (yüzde 2,6) asfalt,
1.619 km.’si (yüzde 59,2) stabilize, 795 km.’si (yüzde 29,1) tesviyeli yol ve geriye kalan
250
Tablo 5.3.38: Muş İli Devlet, İl Yollarõ ve Yüzdeleri
Asfalt
Betonu
--
Sathi
Kapla.
Kõş Programõ
191
191
--
--
Toprak
Bakõm
Top.
Geçit
Şebeke
Vermez Uzunluğu
-191
-İl Yollarõ (km.)
7
134
--
191
Bölün.
Yol
Daimi
Mücadele
7.5
İmkan
Bulundukça
191
Toplam
--
191
-54
54
-73
134
-66
-Yol Yüzdeleri
0,0
75,4
75,4
-22,5
2,2 100,0
0,0
100,0
2,3
79,1
0,0
Türkiye Geneli
66
79,1
Tunceli ilinde toplam 662 km. yol ağõ bulunmaktadõr. Bunun 138 km.’si devlet, 524
km.’si ise il yoludur. Devlet yollarõnda özellikle Tunceli-Elazõğ arasõnda genel bir sorun
yoktur. Ancak, Tunceli-Pülümür arasõ karla mücadele, hem de coğrafi yapõnõn uygun
olmamasõndan dolayõ bakõm onarõm ihtiyacõ göstermektedir. Ayrõca il yollarõnõn yüzde
50’sine yakõnõ stabilizedir. Ek 15’de verilen değerlerden de anlaşõlacağõ üzere, trafiği en
ağõr olan yer 885-08 kontrol kesimi olup, bu yol Tunceli’yi Elazõğ’a bağlayan devlet
yoludur.
Tablo 5.3.39: Tunceli İli Devlet, İl Yollarõ ve Yüzdeleri
Asfalt
Betonu
--
Sathi
Kapla.
114
Kõş Programõ
114
--
24
Toprak
Bakõm
Top.
Geçit
Şebeke
Vermez Uzunluğu
-138
-İl Yollarõ (km.)
22
480
44
-210
210
1
247
Yol Yüzdeleri
0,0
48,9
48,9
0,2
40,9
3,3
93,4
Türkiye Geneli
Bölün.
Yol
Daimi
Mücadele
İmkan
Bulundukça
Toplam
138
--
138
--
138
524
--
333
205
438
6,7
100,0
0,0
56,0
31,0
87,0
Tunceli ilinde toplam 3.089 km. köy yolu olup, bunun 35 km.’si (yüzde 1,1) asfalt,
597 km.’si de (19,3) ham yoldur.
Van ilinde toplam 720 km. yol uzunluğu mevcut olup bunun 364 km.’si devlet 356
km.’si ise il yoludur. Devlet ve il yollarõn uzunluğunun hemen hemen eşit olduğu
illerimizden biridir. Devlet yollarõnõn yüzde 100’ünün asfalt olmasõna karşõn, il yollarõnõn
ancak yüzde 40 civarõ asfalttõr. Stabilize olan il yollarõ Edremit-Çatak ayõrõmõ, BahçesarayGürpõnar-Yakõnca, Narlõ-Pervari ve Behçesaray-Pervari arasõdõr. Bu bölgelerde en göze
çarpan husus karla kaplõ zamanõn fazla ve trafik yoğunluğunun az olmasõdõr. Ek 16’da
görüleceği üzere 300-33, 975-04 kontrol kesimlerinin yoğunluğu fazladõr. 300-33, VanTatvan-Bitlis-Muş bağlantõsõnõ sağlar, 975-04 ise Van-Muradiye-Doğubeyazõt-Iğdõr yol
güzergahõnõ oluşturur. Bu trafik hacimleri, ilin batõ ile olan ilişkilerinin yoğun, kuzey ile
251
olan ilişkileri dah az yoğun, Van-Yüksekova-Esendere-İran Hududu ve Hakkari ayõrõmõ
üçüncü yoğunlukta olduğunu ortaya çõkarmaktadõr.
Tablo 5.3.40: Van İli Devlet, İl Yollarõ ve Yüzdeleri
Asfalt
Betonu
--
Sathi
Kapla.
Toplam
364
364
Kõş Programõ
Parke Stabilize
--
Toprak Bakõm
Top.
Geçit
Şebeke
Vermez Uzunluğu
Bölün.
Yol
Daimi
Mücadele
İmkan
Bulundukça
--
-364
-364
34
364
-İl Yollarõ (km.)
-149
149
-132
67
348
8
356
3
122
90
Yol Yüzdeleri
0,0 71,3
71,3
0,0
18,3
9,3
98,9
1,1
100,0
5,1
67,5
12,5
Türkiye Geneli
Kaynak: KGM, Karayollarõ Devlet ve İl Yollarõ, 1998.
Toplam
364
212
80,0
Van ilinde toplam 5.041 km. köy yolu olup, bunun 55 km.’si (yüzde 1,1) asfalt,
2.633 km.’si (yüzde 52,2) stabilize, 2.010 km.’si (yüzde 40,1) tesviyeli yol ve geriye kalan
Tablo 5.3.41: DAP Bölgesi Kapsamõndaki İller Bağlõ Köy Yollarõnõn Türlerine Göre
Uzunluğu (km.)
İli
Ağrõ
Ardahan
Bayburt
Bingöl
Bitlis
Elazõğ
Erzincan
Erzurum
Gümüşhane
Hakkari
Iğdõr
Kars
Malatya
Muş
Tunceli
Van
DAP Toplamõ
Asfalt
92
0
42
49
56
512
304
197
74
28
9
27
415
72
35
55
1.967
Stabilize
2.443
918
871
840
620
1.904
1.471
3.355
934
573
420
1.611
2.275
1.619
809
2.633
23.296
Tesviye
1.119
245
448
1.590
1.399
1.383
1.666
2.704
2.194
1.029
385
743
3.141
795
1.648
2.021
22.510
Ham Yol
865
660
582
932
302
311
631
2.458
1.268
47
378
731
655
251
597
332
11.000
Toplam
4.519
1.823
1.943
3.411
2.377
4.110
4.072
8.714
4.470
1.677
1.192
3.112
6.486
2.737
3.089
5.041
58.773
Kaynak: Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğü, APK Başkanlõğõ, 1997.
252
Tablo 5.3.42: DAP Kapsamõndaki Köylerin Asfalt Yol Uzunluklarõ (km.)
İli
Adet
Köy
Nüfus
km.
Adet
Bağlõsõ
Nüfus
Ağrõ
11
9.474
92
Ardahan
Bayburt
4
5.530
42
1
50
Bingöl
13
9.512
46
4
1.440
Bitlis
14
17.861
55
1
390
Elazõğ
140
55.437
495
42
5.745
Erzincan
87
62.480
294
8
1.374
Erzurum
51
26.280
197
Gümüşhane
19
12.615
65
4
196
Hakkari
8
3.869
25
4
800
Iğdõr
2
4.583
9
Kars
3
5.312
27
Malatya
70
53.270
350
30
3.622
Muş
17
26.528
70
1
50
Tunceli
10
3.475
33
1
60
Van
14
15.640
55
DAP Toplamõ
463
311.866 1.855
96
13.727
km.
Adet
Toplam
Nüfus
km.
3
1
17
10
9
3
65
2
2
112
11
0
5
17
15
182
95
51
23
12
2
3
100
18
11
14
559
9.474
0
5.580
10.952
18.251
61.182
63.854
26.280
12.811
4.669
4.583
5.312
56.892
26.578
3.535
15.640
325.593
92
0
42
49
56
512
304
197
74
28
9
27
415
72
35
55
1.967
Tablo 5.3.43: DAP Kapsamõndaki Köylerin Stabilize Yol Uzunluklarõ (km.)
İli
Köy
Bağlõsõ
Adet
Nüfus
km.
Adet
Nüfus
km.
Ağrõ
497
205.240
2.099 144
13.739
344
Ardahan
168
92.446
873
22
2.511
45
Bayburt
143
46.414
804
20
571
67
Bingöl
120
46.518
727
76
6.444
113
Bitlis
137
61.683
567
36
6.362
53
Elazõğ
267
51.194
1.502 263
18.967
402
Erzincan
254
34.517
1.262
81
5.552
209
Erzurum
658
252.836
3.157
88
11.281
198
Gümüşhane
177
44.429
667
62
4.157
267
Hakkari
51
17.277
341 107
13.406
232
Iğdõr
95
53.737
387
19
3.837
33
Kars
271
147.376
1.557
21
2.508
54
Malatya
313
85.550
1.535 291
25.478
740
Muş
297
180.776
1.353
83
11.602
266
Tunceli
158
23.712
736
86
4.756
73
Van
429
242.123
2.079 172
17.296
554
DAP Toplamõ 4.034 1.586.128 19.646 1.571
148.467 3.650
253
Adet
641
189
163
196
173
530
335
746
239
158
114
292
604
380
244
601
5.605
Toplam
Nüfus
218.979
94.957
46.985
52.962
68.046
70.161
40.069
264.117
48.586
30.683
57.574
149.884
111.328
192.378
28.468
259.419
1.734.596
km.
2.443
918
871
840
620
1.904
1.471
3.355
984
573
420
1.611
2.275
1.619
809
2.633
23.346
Tablo 5.3.44: DAP Kapsamõndaki Köylerin Tesviye Yol Uzunluklarõ (km.)
İli
Köy
Bağlõsõ
Adet
Nüfus
km.
Adet
Nüfus
Ağrõ
24
5.965
98
186
18.014
Ardahan
46 14.434
191
15
1.741
Bayburt
12
3.281
136
37
387
Bingöl
125 26.480
660
344
20.987
Bitlis
157 45.568
883
180
24.423
Elazõğ
89 22.813
875
283
17.377
Erzincan
160
14.614 1.062
145
6.027
Erzurum
231
53.923 1.652
259
24.972
Gümüşhane
106
14.502
679
349
14.991
Hakkari
55 17.155
409
327
35.752
Iğdõr
50
8.422
290
30
3.847
Kars
55 25.045
418
36
3.804
Malatya
98
19.822 1.182
795
41.490
Muş
30
8.080
356
115
10.844
Tunceli
155
12.235
750
490
18.632
Van
98
31.985
855
248
30.066
DAP Toplamõ
1.491 324.324 10.496 3.839
273.354
km.
Adet
1.021
210
54
61
312
49
930
469
516
337
508
372
604
305
1.052
490
1.515
455
620
382
95
80
325
91
1.959
893
449
145
898
645
1.166
346
12.024 5.330
Toplam
Nüfus
23.979
16.175
3.668
47.467
69.591
40.190
20.641
78.895
29.493
52.907
12.269
28.849
61.312
18.924
30.867
62.051
597.278
km.
1.119
245
448
1.590
1.399
1.383
1.666
2.704
2.194
1029
385
743
3.141
795
1.648
2.021
22.510
Tablo 5.3.45: Türkiye Genelinde Alõnan Bazõ İllerin Kaplama Oranlarõ
İlin Adõ
Asfalt Betonu
km.
Yüzde
Aksaray
168
29,8
Bursa
158
25,1
Elazõğ
--Erzincan
77
10,2
Gaziantep
151
20,8
Giresun
--Hakkari
--Isparta
--Kars
--Kastamonu
5
1,2
Kõrõkkale
76
18,1
Siirt
--Tekirdağ
148
28,6
Uşak
83
12,5
Van
--Yozgat
109
21,4
Kaynak: KGM. Karayollarõ Yollarõn Uzunluğu, 1998.
254
Sathi Kaplama
km.
Yüzde
394
70,0
393
62,5
599
88,9
443
58,5
549
75,7
333
93,3
147
54,9
640
100,0
340
79,4
393
91,6
294
70,0
295
63,9
318
61,4
552
83,0
513
71,3
372
72,9
Toplam
(Yüzde )
99,8
87,6
88,9
68,7
96,6
93,3
54,9
100,0
79,4
91,8
88,1
63,9
90,0
95,5
71,3
94,3
DAP Bölgesi’ndeki yol ağlarõnda günlük trafik geçiş yüzdeleri genelde batõ
bölgelerimize göre daha düşüktür. Yol ağlarõndaki kaplama cinslerinin yüzdeleri ise DAP
Bölgesi’nde yüzde 55-85 arasõnda olup, Kayseri ilimizden daha batõdaki bölgelerinde ise
bu oran yüzde 80-100 arasõndadõr. DAP Bölgesi karayolu ulaşõmõna bir fikir vermesi
bakõmõndan Tablo 5.3.45’de verilmiştir.
Tablo 5.3.45’ten de anlaşõlacağõ üzere, DAP Bölgesi’ndeki karayollarõnõn sathi
kaplama oranlarõnõn yükseltilmesi gerekmektedir. Bitümlü sõcak karõşõmla yapõlan yol üst
yapõsõ en az 10 yõl, sathi kaplama ise en fazla üç yõl konforlu seyahat sağlayabilmektedir.
Buradan da anlaşõlacağõ üzere, orta vadede DAP Bölgesi’ndeki yollarõn bakõm, onarõm vb.
çalõşmalarõ tekrar gündeme gelebilecektir.
DAP Bölgesi illerinde gerçekleştirilmesi düşünülen devlet ve il yollarõ onarõmlarõ
Ek 17’de, il yollarõ yapõm ve onarõm çalõşmalarõ Ek 18’de, bitümlü sõcak karõşõm kaplama
yapõmõ Ek 19’da, devlet yollarõ yapõm ve onarõm çalõşmalarõ Ek 20’de, devlet yollarõnõn
astarlõ sathi kaplama yapõlmasõ Ek 21’de, tõrmanma şeritleri yapõm projeleri Ek 22’de,
düşük yoğunluklu yollarõ iyileştirme projeleri Ek 23’te, devlet yollarõnõn astarlõ sathi
kaplama yapõlmasõ Ek 24’te, kara nokta projeleri Ek 25’te, küçük şehir geçişleri
iyileştirme projeleri Ek 26’da ve köprü yapõm projeleri ise Ek 27’de verilmiştir.
5.3.4. Havayolu Ulaşõmõ
5.3.4.1. Türkiye’de Havayolu Ulaşõmõ
Ülkemizde 1998 yõlõ sonu itibarõyla, DHMİ Genel Müdürlüğü’nce 37 adet
havalimanõ ve meydanõ işletilmektedir. DAP Bölgesi’nde işletilen meydan sayõsõ ise 8’dir.
Yol kontrol merkezince trafik akõşõnõn düzenlendiği ve ülke sahasõna yayõlmõş seyrüsefer
yardõmcõ cihaz ve sistemleri ile desteklenen havayolu şebekesinin uzunluğu 30.673 km.
olup, 1998 yõlõnda Türk Hava Sahasõ’na giriş ve çõkõş için uçaklar 29 adet kapõ
kullanmõşlardõr (DHMİ).
DHMİ, 1998 yõlõnda 58.224 m2’lik iç hat terminalleri ve 97.855 m2’lik dõş hat
terminalleri olmak üzere toplam 156.079 m2’lik hizmet alanõnda yolcu ve kuruluşlara
hizmet vermektedir. DAP Bölgesi ise toplam 11.535 m2‘lik iç hat hizmet alanõna sahip
olup, Türkiye geneli itibarõyla yüzde 19,8’lik paya sahiptir. Bölgede dõş hat hizmet alanõ
yoktur. Deniz seviyesine göre en yüksek rakõmlõ meydan 1.795 metre ile Kars hava alanõ,
yine deniz seviyesine göre en düşük rakõmlõ meydan 6,2 metre ile Dalaman hava limanõdõr.
Hava liman ve alanlarõnda toplam 42 adet muhtelif istikamet ve boyutta pist vardõr.
Atatürk, Esenboğa ve Antalya hava limanlarõ ile Erzurum, Kayseri, Muş ve Sinop hava
alanlarõ ikişer adet, diğerlerinde ise birer adettir.
Her türlü hava şartlarõnda uçaklarõn mevki ve istikametlerini tayin edebilmeleri, bu
suretle seyrüsefer yapabilmeleri ve meydanlarõna inip kalkabilmeleri, hava trafik
kontrolünün sağlanabilmesi amacõyla bütün ülke sathõnda yayõlmõş ve günün 24 saatinde
faaliyet gösteren 15 adet ILS (Instrument Landing System-Aletle İniş Sistemi), 44 adet
VOR (VHF Omnidirectional Radio Range-VHF Frekansõ ile Çalõşan Çok Yönlü Radyo
255
Seyrüsefer İstikamet Cihazõ), 41 adet DME (Distance Measuring Equipment-Mesafe
Ölçüm Cihazõ) ve 60 adet NDB (Non Directional Radio Beacon-Yönlendirilmiş Radyo
Bõkõnõ) olmak üzere 160 adet seyrüsefer yardõmcõ cihazõ 1998’de hizmet vermiştir. Hava
seyrüsefer cihazlarõnõn 15 adedi Atatürk, 29 adedi Esenboğa ve 10 adedi de Adnan
Menderes hava limanlarõnda yer almaktadõr. 1994 yõlõnda tamamlanarak bütünü ile hizmete
girmiş bulunan Türkiye Hava Trafik Kontrol Radar Kaplama Projesi çerçevesinde, Ankara
ve İstanbul Yol Kontrol Merkezleri ile Ankara, İstanbul, İzmir, Antalya ve Dalaman
Yaklaşma Kontrol Merkezleri radar ile donatõlarak hava trafik hizmetlerinin radarlõ olarak
yapõlmasõ sağlanmõştõr. Bu merkezlere bağlõ beş adet PSR (Primary Survecillance Radar)
ve 29 adet DDS (Data Display System) ve 24 adet CDS (Common Display System) ile
Türk Hava Sahasõ Radar Ağõ ile kontrol edilmektedir. DAP Bölgesi’nde DHMİ Genel
Müdürlüğünce işletilen hava liman ve meydanlarõna ilişkin genel meydan bilgileri Tablo
5.3.46’da verilmiştir.
Atatürk, Esenboğa, Adnan Menderes, Antalya, Dalaman, Adana, Trabzon, MilasBodrum, Isparta Süleyman Demirel Hava Limanlarõ, Bursa, Erzurum, Gaziantep, Kars,
Samsun, Sinop, Çorlu, Nevşehir ve Van Hava Alanlarõ olmak üzere 18 Hava Limanõ ve
meydanõ uluslararasõ (dõş hat) seferlere açõk olup, diğer hava alanlarõnda ise yalnõzca iç hat
uçuşlarõ yapõlmaktadõr. Bu hava liman ve meydanlarõnõn 22’si sivil kategoride olup,
kullanõmõ DHMİ’ne aittir. Balõkesir, Bursa-Cengiz Topel, Çanakkale, Çorlu, DenizliÇardak, Diyarbakõr, Elazõğ, Erzincan, Erzurum, Malatya, Muş, Kayseri, Sivas ve Uşak
hava alanlarõ olmak üzere 15 adet hava alanõ ise sivil-askeri ortak kullanõmlõ hava
alanlarõdõr.
DHMİ’nin teşkilatõnõn bulunduğu bu 37 hava liman ve meydanõ gerek uçak hareket
sahalarõnõ teşkil eden pist, taksirut ve apronlarõn boylarõ, mukavemetleri, kaplamalarõ ile
uçak park sahalarõ, aydõnlatma sistemleri ve görsel yardõmcõlarõ, genel amaçlõ ve kar
mücadele vb. meydan hizmet, kaza-kõrõm ve yangõn söndürme araçlarõ enerji kaynaklarõ
bakõmõndan, gerekse yolcu kullanõm alanlarõ olarak terminal binalarõ ve yolcu hizmet
birimleri bakõmõndan iç hat ve dõş hat sivil hava ulaşõmõnõn güvenle yapõldõğõ kategori ve
standartlara sahip bulunmaktadõr.
256
Tablo 5.3.46: DHMİ Genel Müdürlüğü’nce İşletilen Hava Liman ve Meydanlarõna
İlişkin Genel Meydan Bilgileri
Hava
Kategori
İntifa
Şehirden Hizmete
Liman
Uzaklõğõ
Geçiş
ve
(km.)
Tarihi
Meydanlar
DHMİ
A.Menderes Sivil
18
1987
DHMİ
Adana
Sivil
3,5
1937
DHMİ
Adõyaman
Sivil
22
1998
DHMİ
Sivil
8
1997
Ağrõ
DHMİ
Antalya
Sivil
13
1960
DHMİ
Atatürk
Sivil
24
1953
Balõkesir
Siv.-Ask DHMİ-HKK
3
1998
Bursa
Siv.-Ask DHMİ-HKK
8
1944
Çanakkale Siv.-Ask DHMİ-DKK
10
1995
Çorlu
Siv.-Ask DHMİ-HKK
15
1998
D.-Çardak Siv.-Ask DHMİ-HKK
60
1991
DHMİ
Dalaman
Sivil
6
1981
Diyarbakõr Siv.-Ask DHMİ-HKK
6
1952
12
1940
Siv.-Ask DHMİ-KKK
Elazõğ
12
1988
Siv.-Ask DHMİ-KKK
Erzincan
11
1966
Siv.-Ask DHMİ-HKK
Erzurum
DHMİ
Esenboğa
Sivil
28
1955
DHMİ
Gaziantep
Sivil
20
1976
DHMİ
K.Maraş
Sivil
5
1996
DHMİ
6
1988
Sivil
Kars
Kayseri
Siv.-Ask DHMİ-HKK
10
1998
DHMİ
Körfez
Sivil
5
1997
DHMİ
M.-Bodrum
Sivil
14
1997
34
1941
Siv.-Ask DHMİ-HKK
Malatya
18
1992
Siv.-Ask DHMİ-HKK
Muş
DHMİ
Nevşehir
Sivil
25
1998
DHMİ
S.Demirel
Sivil
30
1997
DHMİ
Samsun
Sivil
4
1958
DHMİ
Siirt
Sivil
14
1998
DHMİ
Sinop
Sivil
4
1993
Sivas
Siv.-Ask DHMİ-HKK
23
1957
DHMİ
Şanlõurfa
Sivil
8
1988
DHMİ
Tokat
Sivil
20
1995
DHMİ
Trabzon
Sivil
6
1957
Uşak
Siv.-Ask DHMİ-HKK
4
1998
DHMİ
8
1943
Sivil
Van
DHMİ
Zonguldak
Sivil
1999
TOPLAM
Kaynak: DHMİ İstatistik Yõllõğõ, 1999.
257
Yolcu Hizmet
Yolcu
Otopark Kolaylõklar
Alanlarõ
Kapasitesi Kapasi.
İç Hat Dõş Hat (Yolcu/Yõl)
Lok. Sağ.
(m2)
(m2)
6.030
6.465
4.600.000
947 X
X
1.730
3.100
2.200.000
140 X
X
1200
0
300.000
20 350
0
120.000
70 1.050 13.000
9.000.000
491 X
X
3.750 34.657
11.000.000
2.385 X
X
150
0
100.000
10 586
0
150.000
75 X
144
0
150.000
40 6.650
0
1.500.000
40 X
2.260
0
600.000
30 X
2.690
5.944
7.600.000
290 X
X
950
0
620.000
120 650
0
300.000
34 X
1.000
0
600.000
200 825
0
300.000
200 X
3.460
7.174
5.150.000
605 X
X
950
0
620.000
90 X
650
0
400.000
60 1.300
0
1.000.000
100 3.800
0
600.000
60 321
0
120.000
20 1.680 16.500
4.000.000
130 X
950
0
300.000
59 460
0
100.000
20 2.360
0
700.000
40 1.600
0
600.000
101 X
660
0
300.000
35 X
250
0
100.000
10 560
0
150.000
20 650
0
620.000
18 400
0
500.000
40 140
0
150.000
40 1.096 11.015
1.500.000
238 X
X
780
0
500.000
20 6000
0
1.200.000
84 X
- 58.082 97.855
60.457.290
6.882
Tablo 5.3.47: DHMİ Genel Müdürlüğü’nce İşletilen Sivil Ulaşõma da Açõk Diğer
Askeri Havaalanlarõ
Havaalanõ Adõ
Bağlõ Olduğu Komutanlõk
Afyon Havaalanõ
H.K.K.
Akhisar Havaalanõ
H.K.K.
Bandõrma Havaalanõ
H.K.K.
Batman Havaalanõ
H.K.K.
Gökçeada Havaalanõ
K.K.K.
Konya Havaalanõ
H.K.K.
Merzifon Havaalanõ
H.K.K.
Samandõra Havaalanõ
K.K.K.
Yalova Havaalanõ
H.K.K.
Yenişehir Havaalanõ
H.K.K.
Çaycuma Havaalanõ
H.K.K.
Yer-İl
Afyon
Manisa
Balõkesir
Batman
Çanakkale
Konya
Amasya
İstanbul
İstanbul
Bursa
Zonguldak
Tablo 5.3.48: İnşaatõ Devam Eden, Planlanan ve İç Sivil Sefere Açõlacak Askeri-Sivil
Havaalanlarõ
Konumu
Sivil İlave İnşaatõ Devam Eden Askeri
Havaalanlarõ
Yapõmõ Süren Sivil Havaalanlarõ
Planlama Aşamasõndaki Stol
Havaalanlarõ
Planlama Aşamasõnda Yapõmõndan ve
Projelendirilmesinden Vazgeçilmiş
Havaalanlarõ
Havaalanõnõn Adõ
Erzurum (İlave Tesisler), Konya, Bursa/Yenişehir
Bingöl, Çorum, GAP, Gazipaşa, Iğdõr, Kastamonu, Aksaray
Edirne/Demirhanlõ, Sabiha Gökçen, Mardin Ünye
Bozcaada, Ciritdüzü, Karabük, Karaman, Kõrşehir, Şõrnak,
Yozgat, Kars/Sarõkamõş, Hakkari, Ordu/Giresun
Ardeşen, Atayurt, Tatvan, Kütahya
Türk hava meydanlarõnda toplam uçak park kapasiteleri (apron) yaklaşõk 289 adet
uçaktõr. En büyük kapasite 80 adet uçakla Atatürk hava limanõna aittir. Atatürk, Esenboğa,
Adnan Menderes ve Trabzon hava limanlarõ ile Malatya hava alanõnda pist merkez hattõ
õşõklarõ olup, diğer hava liman ve alanlarõnda mevcut değildir. Atatürk, Esenboğa, Adnan
Menderes ve Trabzon hava limanlarõnda tekerlek temas bölgesi õşõklarõ, Atatürk hava
limanõnda ise taksirut eksen õşõklarõ bulunmaktadõr.
5.3.4.2. DAP Bölgesi’ndeki İllerde Havayollarõ
DAP Bölgesi’ndeki tüm hava alanlarõnda pist yaklaşma õşõklarõ mevcuttur. DAP
Bölgesi hava alanlarõndan Muş hava alanõnda aletli alçalma sistemi olan ILS sitemi temin
tesis çalõşmalarõ sürdürülmektedir. DAP Bölgesi’ndeki hiçbir hava alanõmõzda tekerlek
temas bölgesi õşõklarõ ve taksirut eksen õşõklandõrmasõ bulunmamaktadõr.
DAP Bölgesi, hava alanlarõndan 5’nin askeri-sivil havaalanõ olmasõ nedeniyle
havayolu ulaşõmõ bakõmõndan alt yapõsõ en iyi olan bölgelerden biridir. Bu nedenle de DAP
258
Bölgesi hava alanlarõ, 2016 yõlõna kadar yolcu ve yük trafiğini taşõyabilecek durumdadõr.
Çünkü DAP Bölgesi, uçak ve yolcu kapasite kullanõmõ bakõmõndan düşük olan bölgelerden
biridir.
DAP Bölgesi hava alanlarõnõn kapasite kullanõmlarõnõn düşük olmasõna sebep olan
en önemli etken, bölgede kişi başõna düşen gelir düzeyinin düşük olmasõdõr. Bu nedenle de
DHMİ’nin bu bölgedeki işletmeciliğinin zararla sonuçlanmasõ doğaldõr. Diğer taraftan,
bölgede hava ulaşõmõnõ özendirmek amacõyla asker, öğretmen gibi kişilere yapõlan ve
yüzde 50’lere varan indirimler halen sürdürülmekle birlikte, talebin karşõlanmasõnda
yetersiz kalmaktadõr.
DAP Bölgesi illerinde 2016 yõlõna kadar yeni hava alanlarõna gerek bulunmamaktadõr.
Ancak, mevcut havaalanlarõ alt yapõsõnõn yetişmiş uzman personel tarafõndan işletilmesi
ihtiyacõ vardõr.
DAP kapsamõnda yer alan illerden Elazõğ, Erzincan, Erzurum, Malatya ve Muş
havaalanlarõ fiilen sivil ve askeri amaçlõ olarak hizmet vermektedirler. Hakkari Yüksekova
hava alanõ konvansiyonel bir meydan olarak tasarlanmõş, ancak henüz inşaata başlanõlmamõştõr.Muş hava alanõ terminal binasõ inşaat projesi ve Van hava alanõ apron tevsii ihale
aşamasõndadõr.
1997 yõlõ DAP Bölgesi’ndeki iç ve dõş hat uçak, yolcu ve yük yoğunluklarõ Tablo
5.3.49 ve 5.3.50’de verilmiştir. Buna göre, en çok iç sefer Van ilinden, en çok dõş sefer ise
Erzurum ilinden yapõlmõştõr. Yolcu sayõlarõ konusunda da, en çok iç yolcu Van
havaalanõndan, dõş yolcu ise Erzurum havaalanõndan yararlanmõştõr.
Tablo 5.3.49: DAP Bölgesi Havayolu Ulaşõmõ Uçak ve Yolcu Trafiği
Meydanlar
Uçak (Adet)
İç
Dõş
Ağrõ
106
Elazõğ
1.918
Erzurum
2.209
68
Erzincan
640
Kars
1.086
Malatya
1.009
Muş
1.050
Van
4.623
7
Yolcu (Kişi)
İç
Dõş
7.824
63.222
162.769
7.342
18.951
103.747
74.216
56.572
293.566
867
DAP Bölgesi hava alanlarõndan yalnõzca Erzincan’da Ankara-Erzincan, ErzincanAnkara arasõnda karşõlõklõ sefer yapõlmaktadõr. Diğer hava alanlarõnda ise, Ankara’nõn yanõ
sõra İstanbul’a da karşõlõklõ seferler yapõlmaktadõr. DAP Bölgesi’nin illerdeki hava
alanlarõnõn pist, apron, taksirut, terminal binalarõ ve otoparklarõnõn durumlarõ Tablo 5.3.51,
5.3.52 ve 5.3.53’de verilmiştir. Buna göre, Erzurum, Erzincan, Kars, Malatya ve Van
illerindeki apron ve taksirutlar beton, Elazõğ asfalt, Ağrõ ise beton asfalt kaplamadõr. DAP
Bölgesi’ndeki hava alanlarõnõn otoparklarõnõn durumu ise Tablo 5.3.54’de verilmiştir.
259
Tablo 5.3.50: DAP Bölgesi Havayolu Ulaşõmõ Yük Trafiği
İç (Ton)
Kargo
Bagaj
Ağrõ
95
Elazõğ
Erzurum
130
1.857
Erzincan
227
Kars
226
946
Malatya
38
928
Muş
656
Van
166
3.455
Kaynak: DHMİ, İstatistik Yõllõğõ, 1997.
Meydanlar
Posta
792
8
28
5
54
Kargo
38
-
Dõş (Ton)
Bagaj
212
31
Posta
-
1997 yõlõ DAP Bölgesi hava alanlarõndaki uçak ve yolcu kapasitelerine ilişkin
sayõsal veriler Tablo 5.3.55 ve 5.3.56’da verilmektedir. Buna göre, Elazõğ, Erzincan,
Malatya ve Van illerindeki hava alanlarõ 17.520 uçak/yõl olarak en çok uçak kapasitesine
sahiptir. Bölgedeki diğer hava alanlarõ ise 8.760 uçak/yõl uçak kapasitesine sahiptir.
Kapasite kullanõmõ açõsõndan Van hava alanõ yüzde 26 ile en ilk sõrada, Ağrõ hava alanõ ise
yüzde 1 ile son sõrada bulunmaktadõr.
Tablo 5.3.51: DAP Bölgesi’ndeki Hava Alanlarõnõn Pist Durumlarõ
Havaliman
ve
Meydanlar
Ağrõ
Elazõğ
Erzurum
İstikamet
Pist
Strip
Boyutu
Boyutu
(m)
(m)
16/34
2.000x30
2.000x30
13/31
1.720x32
08/26-08/26
3.810x45
3.120x300
3.810x30
Erzincan
11/29
3.000x45
Kars
06/24
3.500x45
3.620x300
Malatya
03/21
3.350x45
Muş
12/30-12/30
3.550x45
35.50x22.5
Van
03/21
2.750x45
2.750x60
Kaynak: DHMİ İstatistik Yõllõğõ, 1997; DHMİ İstatistik Yõllõğõ, 1999.
260
Pist
Mukavemeti
Pist Kaplama
Cinsi
LCN35
PCN76
PCN74
LCN60
PCN95
PCN68
LCN38
LCN50
LCN50
PCN80
Beton Asfalt
Asfalt
Beton
Beton
Beton
Beton
Asfalt
Kompozit
Kompozit
Kompozit
Tablo 5.3.52: DAP Bölgesi’ndeki Hava Alanlarõnõn Apron ve Taksirut Durumu
Havaliman
ve
Meydanlar
Ağrõ
Elazõğ
Erzurum
APRONLAR
TAKSİRUTLAR
Boyutlarõ
Kaplama Mukave- Kapa- Boyutlarõ
Kaplama Mukave(m)
Cinsi
met
site
(m)
Cinsi
met
80x45
Bet.Asf.
LCN35
1
110X18
Bet.Asf
LCN35
200x42
Asfalt.
PCN76
2
120X18
Asfalt.
PCN76
140x70Beton
PCN74
2
40x23
Beton
PCN74
336x120
Beton
LCN60
200x23
Beton
LCN60
Erzincan
120x75
Beton
LCN60
1
40X23
Beton
PCN95
Kars
130x70
Beton
PCN68
1
227X33
Beton
PCN68
Malatya
110x100
Beton
LCN38
2
150X8
Beton
LCN38
Muş
175x160,7x25
Beton
LCN38
1
150x8
Beton
LCN38
Van
125x125
Beton
PCN80
2
150X23
Beton
PCN80
Kaynak: DMHİ İstatistik Yõllõğõ, 1997; DHMİ İstatistik Yõllõğõ, 1999.
Tablo 5.3.53: DAP Bölgesi’ndeki Hava Alanlarõnõn Terminal Binalarõnõn Durumu
Havaliman
Terminal Binalarõ (m2)
ve
Yolcuya Açõk Alanlar
Meydanlar
İç Hat
Dõş Hat
Toplam
Ağrõ
350
350
Elazõğ
650
650
Erzurum
1.000
1.000
Erzincan
825
825
Kars
1.300
1.300
Malatya
950
950
Muş
460
460
Van
6.000
6.000
Tablo 5.3.54: DAP Bölgesi’ndeki Hava Alanlarõnõn Otoparklarõnõn Durumu
Havalimanõ ve
OTOPARKLAR
Meydanlar
Boyut (m2)
Kaplama Cinsi
Ağrõ
Elazõğ
1.355
Mozaik
Erzurum
5.000
Beton
Erzincan
5.000
Stabilize
Kars
7.000
Stabilize
Malatya
6.100
Beton
Muş
350
Stabilize
Van
2.135
Asfalt
Kaynak: DHMİ İstatistik Yõllõğõ, 1997; DHMİ İstatistik Yõllõğõ, 1999.
261
Araç Kapasitesi
70
34
200
200
100
59
20
84
Tablo 5.3.55: DAP Bölgesi’ndeki Hava Alanlarõ Uçak Kapasiteleri
Havalimanõ ve
Uçak Kapasitesi
Meydanlar
(Uçak/Yõl)
Ağrõ
8.760
Elazõğ
17.520
Erzurum
8.760
Erzincan
17.520
Kars
8.760
Malatya
17.520
Muş
8.760
Van
17.520
Uçak Trafiği
(Uçak/Yõl)
106
1.918
640
2.277
1.086
1.009
1.050
4.630
Kapasite
Kullanõmõ (Yüzde)
1
11
7
13
12
6
12
26
Tablo 5.3.56: DAP Bölgesi’ndeki Hava Alanlarõ Yolcu Kapasiteleri
Havalimanõ ve
Yolcu Kapasitesi
Meydanlar
(Uçak/Yõl)
Ağrõ
100.000
Elazõğ
300.000
Erzurum
600.000
Erzincan
300.000
Kars
1.000.000
Malatya
300.000
Muş
100.000
Van
300.000
Yolcu Trafiği
(Uçak/Yõl)
7.824
63.222
18.951
170.111
103.747
74.216
56.572
294.433
Kapasite
Kullanõmõ (Yüzde)
8
21
3
57
10
25
57
98
DAP kapsamõnda yer alan Ağrõ, Elazõğ, Erzincan, Erzurum, Kars, Malatya, Muş ve
Van illerinde hava alanõ mevcut olup, Ardahan, Bayburt, Bingöl, Bitlis, Gümüşhane,
Hakkari, Iğdõr ve Tunceli illerinde hava alanõ mevcut değildir. Gümüşhane’de stol meydan
mevcut, işletilmemektedir. Türkiye geneli ve DAP Bölgesi yolcu ve yük trafiği ile
karşõlaştõrõlmasõ Tablo 5.3.57’de DAP Bölgesi havayolu personel durumu (1993-1997) ise
Tablo 5.3.58’de verilmiştir.
Tablo 5.3.57’den de anlaşõlacağõ üzere; DAP Bölgesi işletilen meydan sayõsõnõn
Türkiye geneli işletilen meydan sayõsõna oranõ yüzde 25 olmasõna rağmen, DAP Bölgesi
uçak trafikleri ile Türkiye toplamõ karşõlaştõrõldõğõnda bölge trafiğinin 1995 yõlõ için yüzde
2,6; 1996 yõlõ için yüzde 2,7 ve 1997 yõlõ için yüzde 3,1 olduğu görülmektedir.
DAP Bölgesi yolcu ve yük trafikleri değerleri Türkiye yolcu ve yük trafik değerleri
ile karşõlaştõrõldõğõnda, 1996 yõlõ yolcu trafiğinin yüzde 2,9; 1997 yõlõ için yolcu trafiğinin
yüzde 2,3; 1997 yõlõ için yük trafiğinin yüzde 1,2 olduğu görülmektedir. DAP Bölgesi
yolcu ve yük trafiğinin, Türkiye geneline göre çok daha düşük oranlarda gerçekleşmesi,
Bölge insanlarõnõn ekonomik gücünün yetersiz oluşu ile açõklanabilir.
Türkiye’deki sivil ulaşõma açõk havaalanlarõnõn uçak kapasitesinin 1997 yõlõ
itibarõyla 1.787.020 uçak/yõl olmasõna karşõlõk, DAP Bölgesi havaalanlarõnõn uçak
kapasitesi 105.120 uçak/yõl’dõr. Buna göre, karşõlaştõrmanõn 1997 yõlõ için yüzde 5,9
olmaktadõr.
262
Tablo 5.3.57: Türkiye Genel Yolcu ve Yük Trafiğinin DAP Bölgesi Yolcu ve
Yük Trafiği İle Karşõlaştõrõlmasõ
YILLAR
MEYDANLAR
1995
Türkiye
Geneli
1996
DAP
Böl.
İç Hat
169.018
Uçak
179.431
Trafiği Dõş Hat
Toplam
348.449
9.105
(Adet)
İç Hat
10.348.528
Yolcu
Trafiği Dõş Hat 17.419.851
Toplam 27.767.379
(Kişi)
İç Hat
171.552
Yük
405.368
Trafiği Dõş Hat
Toplam
576.920
(Ton)
Kaynak: DHMİ İşletmesi Bütçesi, 1998;
Türkiye
Geneli
1997
DAP
Böl.
176.040
196.446
372.486
10.862.539
19.918.123
30.780.662
Türkiye
Geneli
10.001
DAP
Böl.
DAP’õn Türkiye
Genel. Oranõ
(Yüzde)
1995 1996 1997
197.103
206.711
403.814
12.641
75
12.716
2,6
2,7
3,1
667.953 12.413.720
6.034 21.982.614
673.987 34.396.334
780.867
80209
789.076
-
2,2
2,3
9.611
281
9.892
-
-
1,2
182.476
470.089
652.565
7-
211.999
579.780
791.779
IX. Ulaştõrma Şurasõ, 1998.
Tablo 5.3.58: DAP Bölgesi Havaalanlarõ Personel Durumu (1993-1997)
Havalimanõ ve Meydanlar
1993
Ağrõ
Elazõğ
43
Erzincan
4
Erzurum
47
7
Kars
Malatya
18
Muş
2
Van
32
Türkiye Toplamõ
3.744
DAP Böl. Toplamõ
153
Türkiye Yüzde ’si
4,1
1994
1995
1996
43
5
40
8
18
1
31
3.633
146
4,0
42
7
41
9
18
3
28
3.613
148
4,1
66
28
69
28
28
2
45
3.926
266
6,8
1997
61
28
81
32
32
8
47
4.249
289
6,8
1997/96
(Yüzde)
-8
0
17
14
14
300
4
8
8,6
Tablo 5.3.59: Hava Seyrüsefer Yardõmcõ Cihazlarõ ve Kolaylõklarõ
Meydanlar
Bağlõ SSY İstasyonlarõ
Ağrõ
Elazõğ
Elazõğ
Erzincan
Erzincan
Erzurum
(Meydan İçi) Kargapazar
Kars
Malatya
Malatya
Muş
Van
Meydan İçi
Türkiye Toplamõ
DAP Bölgesi Toplamõ
Türkiye Yüzde’si
PSR
5
0
0
SSR
1
12
1
8,3
ILS
1
1
15
2
13,3
VOR
1
1
1
1
1
1
1
44
7
15,9
DME
1
1
1
1
1
1
41
6
14,6
NDB
1
1
1
2
1
1
1
60
8
13,3
Top.
3
3
3
6
2
4
3
177
24
13,6
Kaynak: DHMİ, İşletme Bütçesi, 1998.
263
5.3.5. Telekomünikasyon
5.3.5.1. Türkiye’de Telekomünikasyon
Dünyadaki gelişmelere paralel olarak Türkiye’de de haberleşme alanõnda önemli
gelişmeler olmuştur. Telekomünikasyon hizmetlerinin yaygõnlaştõrõlmasõnda büyük fayda
sağlayacak TÜRKSAT2-A uydusu 11 Ocak 2001 tarihinde hizmete girmiştir. Haberleşme
hizmet kapasitelerindeki gelişmeler ise Tablo 5.3.60’da yer almaktadõr.
Haberleşme sektöründe, 1999 yõlõnda yüzde 6 artarak 19,7 milyon hatta ulaşan
toplam telefon santral kapasitesi, 2000 yõlõnda yüzde 8,6 oranõnda artmõş ve 21,4 milyon
hatta ulaşmõştõr. 2000 yõl sonu itibarõyla telefon abone yoğunluğu ise yüzde 28,8’e
çõkmõştõr. Mobil haberleşme sisteminin yurt içinde yaygõnlaşmasõ devam etmekte olup,
2000 sonuna göre GSM (cep telefonu) abone sayõsõ 13 milyona, araç telefonu abone sayõsõ
ise 105.000’e ulaşarak toplam mobil telefon abone yoğunluğu yüzde 20’ye erişmiştir.
Telefon hizmetlerinden yararlanan kõrsal alan sayõsõnda 2000 yõlõnda yüzde 1 artõş
kaydedilmiş ve bu hizmetten yararlanan kõrsal alan sayõsõ 51.000’e yükselmiştir.
Telekomünikasyon alanõndaki devlet tekeli sadece ses iletimine indirgenmiş,
sektörünün serbestleşmesine ve düzenlenmesine olanak sağlayan 4502 sayõlõ Kanun Meclis
tarafõndan çõkartõlmõş, Türk Telekomünikasyon A.Ş.’nin (Türk Telekom) özelleştirmesi
çalõşmalarõ devam etmektedir.
4502 sayõlõ Kanun ile bağõmsõz Telekomünikasyon Kurumu kurularak, bu kuruma
telekomünikasyon pazarõna ilişkin mevzuat düzenlemeleri (regülasyon) yapma yetkisi
tanõnmõştõr. Kurum tarafõndan sektörün regülasyonu ile ilgili çalõşmalara başlanõlmõştõr.
Mevcut iki GSM operatörüne ilaveten, 2000 yõlõ içerisinde, biri Türk Telekom’a olmak
üzere iki işletim lisansõ daha verilmiştir. 2001 yõlõ başõnda faaliyete geçecek bu yeni
operatörlerle mobil telekomünikasyon pazarõnda rekabet ortamõ sağlanmõştõr.
TTNET ulusal internet alt yapõ ağõnõn ülke geneline yaygõnlaştõrõlarak tüm illere
kurulmasõ planlanmaktadõr. Buna göre; Ankara, İstanbul ve İzmir yurt dõşõ çõkõş hat
kapasiteleri 34’er Mbps olacaktõr. Toplam yurt dõşõ hat kapasitesi 102 Mbps olarak hizmete
sunulacaktõr. Ankara, İstanbul (Kadõköy, Acõbadem, Tahtakale, Gayrettepe, Ataköy),
İzmir, Adana, Antalya, Samsun ve Kayseri illerinde çekirdek düğüm noktalarõ kurularak bu
noktalar 155 Mbps hõzõnda ATM protokolü ile, diğer bütün iller ve Lefkoşe 34 Mbps veya
2 Mbps hõzõnda ATM protokolü ile birbirine bağlanacaklardõr. TTNET ile ATM, FR/LL,
X.25, PSTN, GSM, ISDN internet erişim servisleri abonelere sunulacaktõr. TTNET
şebekesi üzerinden abonelere Mail, FTP, Web, News, Proxy, DNS, GSM, TV Faks,
Telefon IRC gibi internet hizmetleri sunulacaktõr. ATM erişim port kapasitesi 92, FR
erişim port kapasitesi toplam 5.202, LL erişim port kapasitesi 2.328, X.25 gateway port
kapasitesi 6, PSTN erişim port kapasitesi 14.250, PRI-ISDN erişim port kapasitesi 4.830
ve ADSL erişim port kapasitesi 4.290 olarak planlanmõştõr. Bu şebekenin kurulmasõ ile ilk
yõl içinde yaklaşõk 30.000 dial-up abone hedeflenmiştir.
264
TURPAK Paket Anahtarlamalõ Data Şebekesi, Türkiye’de veri haberleşmesi için
temel alt yapõyõ oluşturmaktadõr. TURPAK kullanõcõya gerek telefon şebekesi üzerinden ve
gerekse abone ucuna kadar uzatõlan direk hatlarla yaygõn erişim olanağõ sağlayarak yurt
çapõnda hizmet vermektedir. 1989 yõlõndan bu yana serviste bulunan TURPAK şebekesi
toplam 79 il merkezinde kurulu bulunan 156 erişim ve 2 anahtarlamalõ modülü ile bugün
için 15.072 port kapasitesine ulaşmõştõr. 1998 yõlõ Ekim ayõ itibarõyla abone sayõsõ 12.712
ye varmõştõr. Ayrõca TURPAK şebekesinin Almanya, ABD, Belçika, İngiltere, İtalya,
Makedonya, Azerbaycan ve Özbekistan’a olmak üzere toplam 8 adet doğrudan bağlantõsõ
ve bu direkt bağlantõlar üzerinden toplam 68 ülke ve 72 şebekeye yurt dõşõ çõkõşõ
bulunmaktadõr. Şebekeye entegre edilen 19 adet passport modülü ile Frame Relay servisi
verilmeye başlanmõş, böylece kullanõcõlara yüksek hõzlõ haberleşme imkanõ sağlanmõştõr.
TURPAK şebekesinin önemli kullanõcõlarõ arasõnda; kamu kuruluşlarõ, bankalar,
üniversiteler, finans, petrol, otomotiv ve enformasyon sektörleri, sigorta şirketleri, piyango
ve at yarõşõ acentalarõ sayõlabilir. Ayrõca gerek yurt içi, gerekse yurt dõşõndaki bilgi
bankalarõna erişen bireysel kullanõcõlar da aboneler arasõnda önemli bir yer tutmaktadõr.
Frame-Relay servisi, değişik uygulamalar için farklõ fiziksel bağlantõlara olan
gereksinimi kaldõran ve düşük maliyetli ama yüksek verimli link bant genişliğini
sağlamaktadõr. Frame-Relay servisi 1996 yõlõ içinde başlangõç olarak Ankara, İstanbul,
İzmir ve Adana illerindeki Passport sistemleri üzerinden 2 Mbps’e kadar olan hõzlarda
hizmete sunulmuştur.
Ses, görüntü, data ve faks gibi temel servislerin sayõsal bir ortamda birleştirilip
iletilmesinin sağlandõğõ hizmet olan ISDN hizmeti, 23 Şubat 1998 yõlõndan itibaren 8 ilde
hizmete verilmiş olup, ISDN PRI (çoklu erişim) abone sayõsõnõn 1998 yõlõ sonunda 480,
1999 yõlõ sonunda ise 2.000 olacağõ tahmin edilmektedir. ISDN BRI (temel erişim) abone
sayõsõnõn da 1998 sonunda 50, 1999 yõlõ sonunda ise 3.000 olacağõ tahmin edilmektedir.
Tablo 5.3.60: Türkiye’de Telekomünikasyon Hizmetlerindeki Gelişmeler
Haberleşme
Sabit Telefon Santral Kapasitesi (Bin Hat)
Telefon Abone Sayõsõ (Bin)
Sabit Telefon Abone Yoğunluğu (Yüzde)
Mobil Telefon Abone Sayõsõ
Analog (NMT 450)
Sayõsal (GSM)
Mobil Telefon Abone Yoğunluğu (Yüzde)
Kõrsal Telefon İrtibatõ
Ankesörlü Telefon Sayõsõ
Kartlõ
Şehiriçi Telefon Dağõtõm Tes. (Bin Çift Hat)
Prensipal Şebeke
Lokal Şebeke
Fiber Optik Hat Uzunluğu (km.)
Radyo-link Sistemleri (Alõcõ-Verici)
Çağrõ Abonesi
Kablo TV Abonesi
İnternet Kullanõcõ Sayõsõ (Adet)
1999
Gerçekleşme
2000 Gerçekleşme
Tahmini
2001
Tahmin
19.679
18.054
28,0
21.379
18.800
28,8
22.529
19.800
29,9
121.517
7.500.000
11,8
50.083
78.086
59.110
105.000
13.000.000
20,0
51.000
85.550
64.550
100.000
18.000.000
27,3
52.750
98.088
79.110
30.050
42.740
58.770
8.228
92.573
750.290
900.000
32.550
46.340
72.770
9.428
63.000
860.000
2.000.000
34.200
48.740
82.770
11.728
35.000
1.000.000
3.500.000
Kaynak: Türk Telekom, DPT 2000.
265
Grafik 5.3.1: Türkiye’deki Telefon Santral Kapasitesi ve Bekleyen Abone Sayõsõ
x 1000
2 0 .0 0 0
1 5 .0 0 0
1 0 .0 0 0
5 .0 0 0
0
1993
1994
1995
K a p a s ite
1996
1997
B e k le y e n
Kaynak: Türk Telekom, 1998.
Türkiye geneli ile karşõlaştõrõldõğõnda, DAP Bölgesi telefon abone yoğunluğu
sõralamasõnda yüzde 12,4 ile sonlardadõr. En fazla abone yoğunluğu yüzde 34,8 ile
Marmara Bölgesi’ndedir. Yine mobil telefon abonesi yoğunluğu açõsõndan DAP Bölgesi
yüzde 0,4 ile en son, Marmara Bölgesi ise yüzde 3,5 ile ilk sõradadõr. Diğer taraftan kõrsal
alan telefon irtibatlarõ sõralamasõnda, DAP Bölgesi, Karadeniz Bölgesi’nden sonra ikinci
sõradadõr. Bölgeler arasõ haberleşme hizmetlerinin dağõlõmõ ise Tablo 5.3.61’de yer
almaktadõr.
Grafik 5.3.2: Bölgelere Göre Bekleyen Abone Sayõsõ
Bölg elere Gö re Bekleyen A bo ne Sayõsõ
30 0.00 0
25 0.00 0
20 0.00 0
15 0.00 0
10 0.00 0
Marmara
Karadeniz
İç Anadolu
Güneydoğu
Anadolu
Ege
Do ğu
Anadolu
0
Akdeniz
5 0.00 0
Bekleyen
266
Tablo 5.3.61: Türkiye’de Bölgelere Göre Telekomünikasyon Hizmetlerinin Dağõlõmõ
Haberleşme / Bölgeler
Akdeniz
Telefon Santral Hat Kapasitesi
2.048.558
Otomatik Telefon İşletme Kapasitesi
2.017.932
Telefon Abone Sayõsõ
1.833.426
Telefon Abone Yoğunluğu (Yüzde)
22,91
Telefon Trafiği (Kontör)
9.759.421.329
Kõrsal Alan Telefon İrtibatlarõ
3.364
8.513
Jetonlu
3.856
Kartlõ
4.467
Kartlõ Jetonlu
0
Masa Tipi
144
Mobil
0
Kredi Kartlõ
46
Şehir içi Telefon Dağõtõm Tesisleri
Prensipal Şebeke
2.935.580
Lokal Şebeke
4.164.840
Fiber Optik Hat Uzunluğu (km.)
4.899
Radyo-Link Sistemleri A / V Sayõsõ
Analog
430
Sayõsal
330
Mobil Telefon Abonesi
Araç Telefonu
11.371
GSM (Cep Telefonu)
123.159
Mobil Telefon Abone Yoğunluğu (Yüzde)
1,7
Turkcell Site Sayõsõ
125
Telsim Site Sayõsõ
117
Çağrõ Abonesi
6.334
Turpak Abonesi
1.189
Doğu
Ege
Güneydoğu
İç
Karadeniz
Marmara
Anadolu
Anadolu
Anadolu
1.042.293
2.697.020
874.786
5.578.412
1.777.996
6.008.310
1.042.293
2.668.070
861.911
5.578.412
1.754.339
6.008.310
732.129
2.419.352
749.801
2.878.859
1.598.672
5.546.859
12,42
28,95
12,18
25,80
22,38
34,80
4.222.377.619 13.485.088.210 3.451.290.660 15.692.014.587
7.110.451.841 39.190.247.845
7.292
4.341
3.776
5.407
8.135
4.294
3.842
10.538
2.721
15.497
7.152
22.556
2.376
1.975
1.404
6.002
3.199
7.511
1.118
8.370
1.163
9.040
3.823
14.678
285
0
98
0
0
0
63
129
56
408
130
251
0
2
0
7
0
27
0
62
0
40
0
89
1.300.290
1.682.340
3.126,3
2.274.130
5.616.640
5.922,2
1.300.010
1.813.240
1.578,3
4.865.890
6.451.910
8.469,9
2.806.100
3.869.820
5.367,4
8.646.750
12.477.540
7.274,1
654
498
490
278
288
258
874
906
476
442
636
484
1.797
24.130
0,4
25
23
514
332
19.547
176.638
2,3
183
140
6.483
1.637
4.781
42.577
0,8
32
30
3.089
363
31.790
192.558
2,0
147
121
45.869
2.066
7.680
49.292
0,8
42
66
1.420
669
49.728
507.703
3,5
597
335
66.790
5.232
267
Haberleşme yatõrõmlarõnõn büyük bir kõsmõnõ telefon hizmetleri ile ilgili yatõrõmlar
oluşturmaktadõr. Konu ile ilgili yapõlan yatõrõmlar Tablo 5.3.62’de, yatõrõmlarõn
GSMH’dan aldõğõ paylar ise Tablo 5.3.63’te, krediler dahil borç durumu Tablo 5.3.64’te,
dõş proje kredileri kullanõm durumu Tablo 5.3.65’te, hizmetler itibarõyla gelirler Tablo
5.3.66’da, gelir-gider durumu Tablo 5.3.67’de, ankesör başõna yõllõk ortalama gelir Tablo
5.3.68’de, abone başõna yõllõk ortalama gelir Tablo 5.3.69’da ve yatõrõmlarda kullanõlan
finansman kaynaklarõnõn payõ ise Tablo 5.3.70’de verilmiştir.
Tablo 5.3.62: Yatõrõmlar
Yõllar
1992
1993
1994
İlk Programlanan
4.021
3.878
12.047
Revize Edilmiş Prog.
6.507
13.715
19.054
Kaynak: Türk Telekom, Telekomünikasyon Hizmetleri, 1997.
1995
15.590
21.782
(Cari Fiyatlarla, Milyar TL)
1996
1997 (Prog.)
26.586
45.825
40.286
51.655
Tablo 5.3.63: Yatõrõmlarõn GSMH’dan Aldõğõ Paylar
Yõllar
1992
1993
1994
Aldõğõ Pay
8,4
6,8
4,8
1996
2,4
(0/00)
1997 (Prog.)
1,8
1996
20.595,4
6.534,8
(Milyar TL)
1997 (Prog.)
15.056,7
9.792,9
1995
2,7
Tablo 5.3.64: Krediler Dahil Borç Durumu
Yõllar
1992
1993
1994
İç
4.266,9
12.629,6
9.164,9
Dõş
7.968,3
9.040,2
29.490,9
1995
12.854,7
41.280,5
Tablo 5.3.65: Dõş Proje Kredileri Kullanõm Durumu
Yõllar
1992
1993
1994
Miktar
335.975
1.296.482
6.569.533
1995
2.599.531
1996
3.107.415
(Milyon TL)
1997 (Prog.)
5.400.000
Tablo 5.3.66: Hizmetler İtibarõyla Gelirler
Yõllar
1992
1993
1994
Posta
1.465
2.342
3.702
Telgraf/Teleks
207
236
451
Telefon
16.858
28.877
652.245
Rd/TV Vericileri
Not: 1995 yõlõ değerleri son sekiz ayõ kapsamaktadõr.
268
1995
23
76.497
-
1996
321,4
206.178
1.265,7
(Milyon TL)
1997 (Prog.)
386,4
447.776,7
2.383
Tablo 5.3.67: Gelir-Gider Durumu
Yõllar
1992
1993
1994
1995
Gelirler
18.532
31.458
69.412
76.726
Giderler
18.096
30.760
66.790
74.507
1996
207.765,2
157.757,4
(Milyar TL)
1997 (Prog.)
45.054,6
271.046,4
Tablo 5.3.68: Ankesör Başõna Yõllõk Ortalama Gelir
Yõllar
1992
1993
1994
1995
Gelir
20.573
37.855
78.804
89.293
1996
192.494.8
(TL)
1997 (Prog.)
343.720
Tablo 5.3.69: Abone Başõna Yõllõk Ortalama Gelir
Yõllar
1992
1993
1994
Telefon
1.861
2.592
6.427
GSM
1995
5.838
-
1996
12.810,9
41266,1
(Bin TL)
1997 (Prog.)
28.500
57.340
Tablo 5.3.70: Yatõrõmlarda Kullanõlan Finasman Kaynaklarõnõn Payõ
Yõllar
1992
1993
1994
Öz Kaynak
95
90,5
65,5
Devl.Yat.Bankasõ
Dõş Proje Kredisi
5
9,5
34,5
1995
87,5
12,7
1996
91,2
8,8
(Yüzde )
1997 (Prog.)
94,0
6,0
1992-1997 dönemi telekomünikasyon alanõnda yapõlan yatõrõmlarda sürekli bir artõş
gözlenmekte olup, gelecek yõllarda da benzer durumun söz konusu olacağõ açõktõr. Aynõ
dönemde yatõrõmlarõn GSMH’dan aldõğõ paylar ise giderek azalmõştõr. Örneğin; 1992
yõlõnda söz konusu pay 8,4 iken, 1997 Yõlõ Programõnda ise 1,8’e düşmüştür. 1992-1995
döneminde dõş borçlar ise sürekli artmõştõr. 1996 yõlõnda, ise 1992 yõlõna göre daha az olup,
1997 yõlõ dõş borç programõ 1996 yõlõna oranla yaklaşõk yüzde 67 oranõnda fazladõr. Dõş
kredi kullanma oranõ ise bir artõş eğilimindedir.
Hizmetler itibarõyla gelirler ise şöyledir: Posta hizmetlerinin ayrõlmasõ nedeniyle
1995 yõlõndan sonra bu alandan gelen gelirler kesilmiştir. 1992-1997 yõllarõ arasõnda
Telgraf-Teleks gelirleri oldukça düşüktür. Aynõ dönemde telefon hizmetlerinde gelirler çok
artmõştõr. Bu nedenle telefon hizmet gelirleri haberleşme sektörünün lokomotifi
durumundadõr. 1996 yõlõndan sonra Radyo-TV vericileri ile de ek gelirler elde edilmeye
başlanmõştõr.
269
1994-1998 yõllarõ arasõndaki otomatik santralli yer sayõlarõnõ içeren veriler Tablo
5.3.71’de verilmiştir.
Tablo 5.3.71: Otomatik Santralli Yer Sayõsõ
Yõllar
1994
1995
1996
İl
76
79
79
İlçe
781
787
790
Kõrsal Alan
6.895
7.408
4.821
Toplam
7.752
8.274
8.694
Kaynak: Türk Telekom, Faaliyet Raporu, 1997-1998.
1997
80
790
8.434
9.304
1998 (Prog.)
80
790
8.599
9.469
Uluslararasõ telefon trafiği giren/çõkan olarak hõzla artmaktadõr. 1996 yõlõnda 757
milyon dakika olan giren telefon trafiğimiz, 1997 yõlõnda yüzde 11 artarak 840 Milyon
dakika olmuştur. Çõkan otomatik trafiğimiz ise 1996 yõlõnda 473 milyon dakika iken, yüzde
18 artarak 1997 yõlõnda 557 milyon dakikaya ulaşmõştõr.
Şehir içi ve şehirlerarasõ görüşmelerde; resmi tatillerde 24 saat boyunca, diğer
günlerde ise 18.00 ile 08.00 saatleri arasõnda yüzde 40’lõk indirim uygulanmaktadõr. Araç
telefon aboneleri için de aynõ uygulama söz konusudur.
Uluslararasõ görüşmelerde Pazar tam gün, diğer günler ise, 22.00-09.00 saatleri arasõnda
ülkeler itibarõyla 4 farklõ kademede indirim uygulanmaktadõr. Ayrõca, talep eden aboneler
telefon tuşlarõnõ kullanarak Türk Telekom’un sunduğu özel hizmetlerden
faydalanabilmektedir. Bu hizmetlerden bazõlarõ; telefonun kurulu bulunduğu adreste belirli
bir süre bulunmayan abone gelen mesajlarõn alõnarak daha sonra tarafõna iletilmesine,
istediği takdirde sekreterya hizmeti vermekte olan “134-yerinde olmayan abone” servisini
arayabilmektedir. Ankara, İstanbul ve İzmir’de hizmet vermekte olan “168-kodlu arama”
hizmeti, abone olan kişilere herhangi bir telefondan ya da ankesörlü telefonlardan görüşme
yapma olanağõ sağlayan bir hizmettir.
Sayõsal santrallerin uzaktan denetimi ve alarmlarõnõn bir merkezde toplanmasõ
amacõyla merkezi denetim, işletme bakõm merkezlerine (Ankara, İstanbul, İzmir, Adana)
ilave olarak Antalya, Bursa, Samsun, Konya ve İçel illerinde de benzer sistemler servise
verilmiştir. Bu ilaveler ile birlikte mevcut sayõsal santrallerin yaklaşõk yüzde 74’ünün
merkezi denetimi yapõlabilmektedir.
121 arõza kayõt, izleme ve onarõm servisinin 24 saat süre ile hizmet vermesi için
çalõşmalar yapõlmõştõr. 121 servisi halen 26 ünitede bilgisayarla sağlanmakta olup,
bilgisayar kullanõmõnõn yaygõnlaştõrõlmasõ amacõyla çalõşmalar yapõlmaktadõr. Türkiye
genelinde 121 servisinin günlük arõza ihbar bindesi 1996 yõlõnda binde 2,31 iken, 1997
yõlõnda binde 2,27’ye düşmüştür.
No.7 İşaretleşme Sistemi ilk etapta İstanbul’da altõ lokal santralde uygulamaya
konulmuştur. 1997 yõlõ sonu itibarõyla 248 santralde No.7 işaretleşme sistemi ile
trasmisyon sağlanmakta olup 1998 yõlõnõn sonuna kadar santral sayõsõnõn 298’e çõkartõlmasõ
270
planlanmõştõr. Söz konusu sistem bağlantõlarõnõn çabuklaştõrõlmasõ, arayan abonenin telefon
numarasõnõn ekranda görünmesini, görüntülü telefon, kredili arama vb. imkanlarõ
sağlamaktadõr. 1997 yõlõnda 6 trilyon 667 milyar 726 milyon TL’lik harcama yapõlmõştõr.
Ayrõca bu sistem ISDN, IN, GSM gibi geleceğin teknolojisine uygun olan bir işaretleşme
sistemidir. ISDN (Tümleşik Hizmetler Sayõsal Şebekesi) hizmeti ses, görüntü, data ve faks
gibi temel servislerin sayõsal bir ortamda birleştirilip iletilmesinin sağlandõğõ bir şebekedir.
1989 yõlõnda, Avrupa Birliği içerisinde bulunan ve ülkemizin de yer aldõğõ 20 ülke bir
araya gelerek, belirlenen ortak servislerin sağlanmasõ amacõyla kendi ISDN şebekelerini
1993 yõlõ sonuna kadar kurmalarõ için bir iyi niyet anlaşmasõ imzalamõşlardõr.
Gelişen teknolojiyle ve abonelerden gelen çok ve çeşitli taleplerin karşõlanmasõnda
analog teknoloji artõk yetersiz kalmaktadõr. Bu nedenle değişik şebekeler üzerinden verilen
servislerin tek bir şebeke üzerinden sağlanmasõ için ITU-T/CCITT tarafõndan standart bir
şebeke yapõsõ için tavsiyeler oluşturulmuştur.
ETSI tarafõndan standartlarõ oluşturulan bu şebekede ses, metin, veri ile
hareketli/hareketsiz görüntü iletimi mevcut telefon şebekesinden sağlanacak olup, No.7
işaretleşme sistemine geçen sayõsal telefon santrallarõnda yazõlõm ve donanõm
değişikliği/ilavesi ile gerçekleştirilebilecektir.
ISDN uygulamasõ ile görüntü haberleşmesi, dosya transferi, LAN bağlantõlarõ, PC
haberleşmesi, Tele-Pazarlama, Tele-danõşmanlõk, Tõp, Turizm, Eğitim, Borsa, Bankacõlõk
gibi alanlarda çeşitli servis ve hizmetler verilebilecek olup, aynõ zamanda internet servisi
vermekte olan internet servisi sağlayõcõlar ISDN’yi erişim olarak kullanacaklardõr.
İnternet servis sağlayõcõlara ve dahili santrallarõna DID (Direct In Dialing) özelliği
verilmesi amacõyla bazõ firmalara deneme amaçlõ ISDN PRI (2Mbit/s) port bağlantõsõ
İstanbul, İzmir, Ankara, Antalya illerimizdeki bazõ santrallarõmõzda gerçekleştirilmiş olup
diğer büyük illerde ise test çalõşmalarõ hõzla devam etmektedir.
BA (Basic Access- Temel Erişim: 64Kbit/s) için ise hizmete hazõr hale getirilmesini
müteakip abonelik taleplerinin karşõlanmasõna başlanacaktõr.
No.7 alt yapõsõnõn gerçekleştirilmesiyle birlikte, arayan abonenin telefon
numarasõnõn aranan taraftaki telefon setinde görüntülenebilmesi özelliği ile ilgili standart
belirleme çalõşmasõ (CALLER ID) yapõlmõştõr. 1998 yõlõnda bu özelliğin abonelere
verilmesi planlanmaktadõr.
Arazi yapõsõ itibarõyla kablolu şebekenin yapõlmasõ uzun zaman alacağõ veya
yüksek maliyet tutacağõ, şebeke alt yapõsõnõn yetersiz veya hiç olmadõğõ yerleşim
yerlerinde telefon hizmetinin bir an evvel sunulabilmesi için dünyadaki uygulamalara
paralel olarak kablosuz telefon hizmetin verilmesi planlanmõştõr. Bu sistemle aboneler
santrala telsiz haberleşmesi yoluyla irtibatlandõrõlmaktadõr. Kõsa zamanda planlanõp
uygulanabilen işletme ve bakõm kolaylõğõ getiren bu sistem, ayrõca büyük yerleşim
yerlerinde her gün sayõlarõ artan endüstriyel bölgelerin ve sitelerin haberleşme sorununu da
kõsa zamanda çözmüş olacaktõr.
271
Küresel Kart Sistemi, yurt içinden veya ülkelerin herhangi birinden kullanõcõlara,
şehirlerarasõ ve uluslar arasõ telefon konuşmalarõ yapabilme imkanõ sağlayan bir sistem
olarak bilinir. Küresel kart; cep ve cüzdanda kolayca taşõnabilen ve üzerinde sisteme
erişmek için kullanõlabilecek 15 haneli Kod numarasõnõ ve birim miktarõnõ gösteren plastik
bir kart olup, kullanõm kõlavuzu ile birlikte satõlmaktadõr. Kartõn toplam konuşma süresi,
aranan telefon numarasõnõn ait olduğu ülkenin bulunduğu tarife kademesine göre
değişmekte ve aranan telefon numarasõ ile konuşmaya başlanõldõğõ andan itibaren kart
ücretlendirilmektedir. Küresel Kart Sistemine ulaşmak için ülkelere göre değişen telefon
numarasõnõn tuşlanmasõ gerekmektedir.
Uzak mesafe transmisyon sistemleri gerek telefon hizmetlerinde gerekse diğer
telekomünikasyon hizmetlerinde önemli bir yer tutmaktadõr. Bugün ülkemizde transmisyon
ortamõnda yaygõn olarak sayõsal radyo link sistemleri, fiber optik kablo ve uydu sistemleri
kullanõlmaktadõr.
Ülkemiz radyo link şebekesi günümüze kadar yüzde 46,7 oranõnda
sayõsallaştõrõlmõştõr. Yapõlan yatõrõmlarla bu oran daha da artacaktõr. 1997 yõlõ sonunda
6.720 adet olan radyo link alõcõ/verici (A/V) sayõsõ, 1998 yõlõ içinde 504 adet sayõsal radyo
link A/V ilavesiyle 7.224’e ulaşmasõ planlanmõştõr. 1993 yõlõ başõndan itibaren yerli üretimi
yapõlan 30 ve 120 kanal kapasiteli, daha çok kõrsal alan santrallarõnõn transmisyonunu
sağlamak amacõyla kurulan 2/8 Mbps sayõsal mini radyo link sistemleri ve 34 Mbps sayõsal
radyo link A/V şebekeye dahil edilmesiyle birlikte radyo link sistemlerine bağlõ merkez
sayõsõ 688 adetten 732 adete yükselmiştir. Mevcut PDH (Plesiocehronous Digital
Hierarchy) sistemlerine göre üstünlüğü olan ve şebeke planlamasõnda esneklik sağlayan
SDH (Synchronous Digital Hierarchy) teknolojisi ile üretilen transmisyon sistemleri satõn
alõnarak şebekeye entegre edilmiştir.
Türkiye Transmisyon Şebekesi alt yapõsõnõn geliştirilmesi ve iyileştirilmesi
amacõyla alõmõ yapõlan yüksek hõzlõ (2.4 Gb) SDH sistemlerinin tesisine 1998 yõlõ
içerisinde devam edilmiştir. Sistemler gerek şehirlerarasõ, gerekse büyük metropoliten
sahalardaki kapasitelerin artõrõlarak internet, data, GSM ve santral şebekelerinin iletişim
ihtiyaçlarõnõn karşõlanmasõnõ sağlayacaktõr.
Transmisyon teçhizatõ ile birlikte kurulacak işletme/yönetim sistemleri sayesinde
kurulacak transmisyon şebekesinin merkezi/dağõnõk işletme birimlerinden denetlenmesi,
arõza/kesinti durumlarõndan en az seviyede etkilenmesi, ayrõca kesinti durumlarõnda çalõşan
devrelerin alternatif güzergahlara yönlendirilmesi yapõlarak, verilerek hizmetin
sürekliliğinin temini sağlanmõş olacaktõr.
Mevcut sabit radyo link sistemlerinin yanõ sõra geçici program nakil taleplerini
karşõlamak amacõyla, tek yönlü veya çift yönlü video+iki ses kanalõ içeren Portatif TVMini Link’ler kullanõlmaktadõr.
Projeler itibarõyla yapõlan yatõrõm harcamalarõ Tablo 5.3.73’te verilmiştir. Bu
harcamalar cari fiyatlarladõr. Söz konusu tablo incelendiğinde en büyük yatõrõm kalemini
telefon santral ve şebeke sistem projelerinin oluşturduğu görülmektedir.
272
Tablo 5.3.72: Hizmet Sõnõflarõna Göre Personel Sayõsõ
Yõllar
1994
1995
62.248
25.548
Teknik
16.748
15.612
Yar. Hizmet.
1.691
5.292
Daimi İşçi
474
453
Geçici İşçi
31.377
28.082
Genel İdare
1996
24.859
17.034
5.945
428
26.541
1997
26.935
16.988
4.545
407
24.302
1998 (Prog.)
29.400
18.645
5.299
400
24.000
Tablo 5.3.73: Projeler İtibarõyla Yatõrõm Harcamalarõ
(Milyon TL)
Yõllar
1994
1995
Telefon Santr. ve Şebe.
9.362.906
13.367.615
Uzak Mes. Telk.Sistem.
1.637.504
1.943.505
Diğerleri
7.247.041
4.363.292
Binalar
278.459
370.410
Radyo-TV Yatõrõmlarõ
507.078
374.252
Toplam
19.054.237
20.419.074
1996
24.275.696
3.676.443
5.658.060
1.182.684
480.427
35.273.310
1997
68.040.073
7.032.883
4.454.130
2.177.535
1.216.071
82.920.692
1998 (Prg.)
62.000.000
13.750.000
19.400.000
2.000.000
1.700.000
98.850.000
5.3.5.2. DAP Bölgesi’ndeki İllerde Telekomünikasyon ve Bilgi Teknolojileri
1997 yõl sonu itibarõyla DAP Bölgesi’nde 1 milyon hatta ulaşan telefon santral
kapasitesinin illere göre dağõlõmõnda yüzde 15 ile Malatya ilk sõrada yer alõrken, yüzde 1,9
ile Bayburt sonuncudur. Diğer taraftan, telefon abone yoğunluğu açõsõndan DAP Bölgesi
yüzde 12,4’e ulaşmõş ve bölge illerinde en yüksek telefonlaşma yüzdesi, yüzde 20,7 ile
Elazõğ ilinde gerçekleşmiştir. Buna karşõlõk, Van ili telefon bekleyenler sõralamasõnda
7.327 bekleyen ile ilk sõradadõr. Iğdõr ve Tunceli illerinde ise telefon bekleyen yoktur.
DAP Bölgesi’nin şehir içi dağõtõm şebekesine bakõldõğõnda, 3 bin kilometrenin
üzerinde fiber optik hat döşeli olup, iller bazõnda 500 kilometreye yakõn fiber optik hattõ ile
Elazõğ ön plandadõr. Bölgede mobil telefon abone yoğunluğuna göre, yüzde 0,9 ile
Erzincan ili ilk sõrada yer almaktadõr. Ayrõca bölgede en çok TURPAK abonesi bulunan il,
83 abone ile Erzurum ilidir.
DAP Bölgesi, 9 milyona yaklaşan nüfusu ile haberleşme alanõndaki gelişmeler
bakõmõndan dikkat çekmektedir. DAP Bölgesi’nde 1997 yõl sonu itibarõyla; toplam 16 ilde
1.042.293 telefon santrali kapasitesi mevcuttur. Santral kapasitesinin tamamõ
işletilmektedir. Telefon bekleyen abone sayõsõ 22.659 adet olduğu tahmin edilmektedir.
Ülkemizde her geçen gün artõş gösteren GSM kullanõmõ, DAP Bölgesi’nde de
yaygõndõr. Bölge’de; 24.130 adet cep telefonu, 1.797 adet araç telefonu ve 514 adet çağrõ
cihazõ abonesi bulunmaktadõr. Ayrõca, 332 TURPAK abonesi bulunmaktadõr. Ankesörlü
telefon sayõsõ ise tüm DAP Bölgesi’nde 7.684 dür. DAP Bölgesini saran 1.300.290 ana,
273
1.682.340 lokal şebeke ve 3.126 km. fiber optik kablo tesisi; haberleşme ve iletişim ağõnõ
oluşturmaktadõr. DAP ve diğer bölgelerin telekomünikasyon hizmetlerinden aldõğõ paylarõn
karşõlaştõrõlmasõ Grafik 5.3.3’te verilmiştir.
Grafik 5.3.3: Bölgelerin Tüm Telekomünikasyon Hizmetlerinden Türkiye Bazõnda
Aldõklarõ Paylar (Yüzde )
35
30
25
20
15
10
5
0
Akdeniz
Ege
İç
Anadolu
Marmara
Grafik 5.3.3’ten de görüleceği üzere, DAP Bölgesi yüzde 5,0 ile telekomünikasyon
hizmetlerinden ez az yararlanan iki bölgeden biridir. Bölge illerinin kendi aralarõnda tüm
telekomünikasyon hizmetlerinden aldõklarõ paylarõn karşõlaştõrmasõ ise Grafik 5.3.4’te
verilmiştir.
Grafik 5.3.4: DAP Bölgesindeki İllerin Tüm Telekomünikasyon Hizmetlerinden
Aldõklarõ Paylar (Yüzde )
18
16
14
12
10
8
6
4
2
0
Ağrõ
Bayburt
Bitlis
Erzincan
Gümüşhane
Iğdõr
Malatya
Tunceli
Grafik 5.3.4’e göre; yüzde 17,7 ile Malatya ili en yüksek telekomünikasyon hizmet
oranõna sahip iken Bayburt ve Ardahan yüzde 2 ile en alt sõradadõr.
274
Grafik 5.3.5: DAP Bölgesinde Telefon Santral Kapasitesi ve Bekleyen Abone Sayõsõ
160.000
140.000
120.000
100.000
80.000
60.000
40.000
Kapasite
Van
Tunceli
Muş
Malatya
Kars
Iğdõr
Hakkari
Gümüşhane
Erzurum
Erzincan
Elazõğ
Bitlis
Bingöl
Bayburt
Ardahan
0
Ağrõ
20.000
Bekleyen
Grafik 5.3.5’e göre DAP Bölgesi’nde en büyük santral kapasitesine sahip il
Malatya olup, yine bekleyen abone sayõsõ bakõmõndan Van’dan sonra ikinci sõradadõr.
Bölgedeki toplam telefonlu hane sayõsõ 608.339, telefonlu işyeri sayõsõ 120.578 olup
bekleyen abone sayõsõ ise 23.000 civarõdõr. DAP alanõndaki illerin telekomünikasyon
hizmetlerinden faydalanma oranlarõ ise Tablo 5.3.75’te verilmiştir. Diğer taraftan, DAP
Bölgesindeki GSM abone sayõsõ Türkiye genelinin yüzde 1,6’sõnõ oluştururken, TURPAK
abonesi yüzde 2,9 civarõndadõr.
DAP Bölgesi gerek meteorolojik ve gerekse coğrafi koşullarõndan ötürü
Türkiye’nin iletişim yönünden en zorlu şartlarõna sahiptir. Türk Telekom, coğrafi konumu
nedeniyle kablo ile ulaşõlamayan DAP Bölgesi’nin dağlõk ve ulaşõmõ zor olan bölgelerinde
IBS (Intelsat Business Service) yer istasyonlarõ ile telefon şebekesi irtibatõnõ sağlamaya
çalõşmaktadõr.
Tüm dünyada hõzlõ bir ivme ile gelişen adeta bir bilgi devrimi sayõlabilecek
internetin DAP Bölgesi’nde benimsenip yaygõnlaşmasõ devam etmektedir. Özellikle servis
sağlayõcõ alanõnda problemler yaşanmaktadõr. Bölgede bilgi toplumunun alt yapõsõnõ
oluşturacak olan elektronik ticaret ile ilgili teknik alt yapõ konusunda gerekli
düzenlemelerin yapõlmasõ ve yönlendirilmesi; ayrõca, bilgi ağõna erişimi yaygõnlaştõracak
olan doğru teknolojilerin seçimi ivedi olarak sağlanmalõdõr.
Bölge’nin coğrafi yapõsõnõn ve yerleşim alanlarõnõn düzensiz dağõlmasõ sonucu
ortaya çõkan birtakõm olumsuzluklar, haberleşme teknolojisinin getirdiği çağdaş hizmet
imkanlarõyla aşõlabilir. Böylece telekomünikasyon sisteminin DAP Bölgesi’ndeki
vatandaşlara sağladõğõ yararlar artacaktõr. Sağlõk ve eğitim alanõnda en ücra bölgelere dahi
hizmet götürülecektir. Haberleşme sistemi DAP ekonomisinin en önemli alt yapõsõnõ
275
oluşturacaktõr. İş dünyasõ ve endüstri, bütün DAP’ta kullanõlacak görüntü yollama, bilgi
iletişim ve mobil telefon sistemleri ile sürekli irtibat haline geçeceklerdir. DAP’ta tabii
kaynaklarõ işleyen endüstri, özellikler bu sektör için geliştirilen telekomünikasyon
sistemleri sayesinde, en ücra bölgelerdeki madenler ile dahi kolaylõkla haberleşme
imkanõna kavuşacaktõr. Benzer şekilde DAP Bölgesi’nden geçmesi planlanan binlerce
kilometre uzunlukta olan doğal gaz ve petrol boru hatlarõ üzerinde ve bölgede yoğun olarak
bulunan hidroelektrik santralleri için çok gelişmiş telekomünikasyon sistemleri
kullanõlabilecektir.
Haberleşme teknolojileri ekonomik ve toplumsal etkileri sebebi ile nerede ise bütün
dünyada kritik bir yatõrõm alanõ olarak görülmekte ve yaygõn olarak kullanõlmasõ devletler
tarafõndan teşvik edilmektedir. Telekomünikasyon alanõnda iyi bir tüketici olmanõn
ekonomiye getireceği katkõnõn yanõ sõra, bu alanda böylesine büyük ve hõzla büyümeye
devam eden bir pazar vardõr. Dolayõsõyla dünya çapõnda güçlü bir ekonomiye sahip olmak
isteyen uluslarõn bu pazarda üretici olarak yer almaya çalõşacaklarõ açõktõr.
Telekomünikasyon teknolojileri ulusal haberleşme alt yapõsõ yoluyla topluma ve
ekonomik faaliyet gösteren sektörlere yayõlmadõkça; ekonomik ve toplumsal hedeflere
ulaşmak kolay olmayacaktõr. Bir başka deyişle, haberleşme politikalarõ bölgenin toplumsal
ve ekonomik hedeflerini gerçekleştirmeye yardõmcõ olmalõdõr. Haberleşme politikasõ
bölgenin elektronik/enformatik sanayilerinin üretimdeki yerel katkõ oranõnõ optimum bir
şekilde yükseltmeyi ve yeni iş alanlarõ açmayõ hedeflemelidir. Haberleşme politikasõ,
bölgenin bilimsel ve teknolojik yeteneğini yükseltmede, Ar-Ge hedeflerini gerçekleştirme,
küresel enformasyon ekonomisinden pay alabilmenin ve bunun için bölgesel firmalarõn
bölge dõşõ firmalarla rekabet yeteneğini yükseltmemede önemli bir araçtõr.
Telekomünikasyon sistemi, özellikle kõrsal alanlarda oturan ve eğitimleri için fulltime vakit ayõramayan DAP Bölgesi’nde yaşayan vatandaşlar için çok çeşitli imkanlar
sağlamalõdõr. Eğitim amaçlõ uydular ve TV yardõmõ ile sürekli eğitim programlarõ verilmesi
ve bölgesel TV ve telekomünikasyon sistemleri ile eğitim programlarõnõn evlere
ulaştõrõlmasõ sağlanabilir.
Sayõsal data şebekesi kapsamõnda başlangõçta Lefkoşe dahil 58 il merkezine 197
adet, toplam 3.000 port kapasiteli “Newbridge” TDM nodu kurulacaktõr. Daha sonraki
aşamalarda ise, gelecek abone talepleri doğrultusunda söz konusu TDM (Time Divison
Multiplexer) şebekesinin DAP illerini de kapsayacak şekilde genişlemesi planlanmõştõr.
1998 yõlõnõn ikinci yarõsõnda hizmete verilmesi planlanan sayõsal data şebekesinin 1. ve 2.
faz montajlarõ Ekim 1998’de tamamlanmõş olup söz konusu şebekeden kamu
kuruluşlarõnõn yanõ sõra bankalar, basõn kuruluşlarõ, servis sağlayõcõlar gibi özel
kuruluşlarõn da yararlanmasõ beklenmektedir. İlk aşamada sayõsal data şebekesi
kapsamõnda TDM nodlarõnõn kurulacağõ 58 il merkezi arasõnda bulunan DAP illeri; Elazõğ,
Erzincan, Erzurum, Kars, Malatya ve Van’dõr.
Dünyada toplam 23 ülkede kullanõlan Peşin Ödemeli Kart (Pre-Paid-Card) sistemi,
ülkemizde “Küresel Kart” adõ altõnda Ocak 1998’den itibaren hizmet vermeye başlamõştõr.
Bu hizmet kullanõcõlara yurt içinde veya anlaşma yapõlmõş ülkelerden herhangi birisinden,
sokakta, evde, büroda veya işyerinde erişebildiği herhangi bir telefonu kullanarak,
dünyanõn herhangi bir yerine telefon etme imkanõ sağlamaktadõr. Bu hizmetin DAP
276
Bölgesi’nde kullanõmõna bakõldõğõnda; Ağrõ, Bayburt, Bitlis, Elazõğ, Hakkari, Iğdõr, Muş,
Tunceli, Van illerinde bugüne kadar hiç küresel kart kullanõmõ olmadõğõ görülmektedir.
Telekomünikasyon alanõnda yaşanan tüm olumlu gelişmelere karşõn ülkemize özgü doğa
koşullarõndan dolayõ, özellikle DAP Bölgesi’nde haberleşme hizmetlerinin götürülemediği
köy ve mezra gibi küçük yerleşim birimleri bulunmaktadõr. Normal şebekeler ile
ulaşõlamayan bu tür yöreler için Türk Telekom yeni alternatifler geliştirmektedir. Kendi
uydusuna sahip olmanõn avantajõnõ kullanarak santrali bulunmayan köy ve mezra gibi
küçük yerleşim birimlerindeki abonelere kaliteli ve güvenli bir haberleşme hizmeti
sağlamak amacõ ile Türksat uydularõ üzerinden santralsiz doğrudan telefon olanağõ ya da
ilçe/köy gibi küçük tip santralleri bulunan yerleşim birimlerine de uydu üzerinden PSTN
şebekesine geçiş imkanõ sağlayacak uydu yer sistemleri (TES) projesini hayata geçiren
Türk Telekom, proje kapsamõnda ihaleyi kazanan Hughes Network Systems firmasõ ile
15.10.96 tarihinde 1 adet şebeke kontrol ve 4 adet Gateway uydu yer istasyonu ile 25 adet
tip-2 TES terminali ve 15 adet tip-1 TES terminali satõn alõnmasõ amacõ ile bir sözleşme
imzalamõştõr. Ülkemiz için hazõrlanan TR-TES projesi kapsamõnda bütün şebekenin
kontrolü Ankara Gölbaşõ uydu haberleşme merkezi müdürlüğünde kurulu bulunan yedekli
şebeke kontrol ve monitör merkezi tarafõndan gerçekleştirilmektedir.
DAP Bölgesi’ndeki üniversitelerin Ulaknet üzerinden sağlanan internet altyapõsõ
Tablo 5.3.74’te verilmiştir. Fõrat Üniversitesi, 1980 yõlõnda IBM 4331 model bilgisayar
alarak üniversiteler arasõnda 5. sõrada orta büyüklükte bilgisayara sahip olan ve doğuda
bilgisayar sistemi bulunan ilk üniversite olmuştur. 1987 yõlõnda mevcut bilgisayar sistemi
IBM 4361 modele dönüştürülerek aynõ yõl ülkemizde EARN’e bağlanan 7. Üniversite
olmuştur. Fõrat Üniversitesi şu anda 450 akademik, 50 idari kullanõcõnõn yanõ sõra dört ayrõ
bilgisayar laboratuarõnda 200 kullanõcõ ile toplam 700 kullanõcõnõn istifade ettiği bir
bilgisayar ağõ yapõsõna sahiptir. İnternet kullanõmõnda binalar arasõnda 11.500 m, fiber
optik ve bina içerisinde de 25.000 m. FTP kablo kullanõlmõştõr. Bu bilgisayar ağõ ile,
internet hizmeti, öğrenci otomasyonu, kütüphane otomasyonu, mali işler ve bütçe
otomasyonunun yanõ sõra resmi duyurular ve yazõşmalar için kullanõlmaktadõr.
Tablo 5.3.74: Bölge Üniversitelerinin İnternet Erişim Alt Yapõsõ
Ünivesite
Atatürk
Fõrat
İnönü
Kafkas
Yüzüncü Yõl
Kaynak: ULAKBIM
Hõzõ (Kbps)
512
256
64
64
64
Bağlanma Tarihi
07 Temmuz 1997
01 Mayõs 1998
28 Kasõm 1997
07 Temmuz 1997
08 Temmuz 1997
TURPAK, DIAL-UP ve TTNET’in data iletişiminde güçlü alt yapõ ve hõzlõ erişim
ağlarõ ile bölge 21. yüzyõla hazõrlanmalõdõr. Çağdaş telekomünikasyonun alt yapõsõnõ
oluşturan fiber optik kablo şebekesi mevcut haliyle yetersizdir. Kesintisiz mobil
haberleşmede NMT’nin kapasitesi artõrõlmalõdõr.
277
Tablo 5.3.75: DAP Bölgesi’nde Telekomünikasyon Hizmetlerinin Dağõlõmõ
Haberleşme / İller
Otomatik Telefon Hat Kapasitesi
Otomatik Telefon İşlet. Kapasitesi
Hane Telefon Sayõsõ
İşyeri Telefon Sayõsõ
Tahsisli Telefon Sayõsõ
Telefon Abone Sayõsõ
Telefon Abone Yoğunluğu (Yüzde )
Telefon Bekleyen (Hane+İş) Sayõsõ
Telefon Trafiği(x1000 Kontör)
Telefonlu Köy-Kasaba Sayõsõ
Telefonuz Köy-Kasaba Sayõsõ
Telefonlu Mahal-Mezra Sayõsõ
Jetonlu
Kartlõ
Kartlõ Jetonlu
Masa Tipi
Mobil
Kredi Kartlõ
Hat Başõna Telefon Geliri (x100) TL
Şehiriçi Telefon Dağõtõm Tesisleri
Ana Şebeke
Lokal Şebeke
Fiber Optik Hat Uzunluğu(km.)
Radyo-Link Sistemleri A / V Sayõsõ
Analog (300 TN)
Analog (960 /1800 TN)
Sayõsal (2 / 8 Mb/s)
Sayõsal (34 Mb/s)
Sayõsal (140 Mb/s)
Mobil Telefon Abonesi
Araç Telefonu
GSM (Cep Telefonu)
Mobil Telefon Abone Yoğ. (Yüzde)
Turkcell Site Sayõsõ
Telsim Site Sayõsõ
Çağrõ Abonesi
Devre Anahtarlamalõ Data Abonesi
Dial-Up Hizmeti
Turpak Abonesi
Ağrõ
Ardahan Bayburt
Bingöl
Bitlis
Elazõğ
Erzincan
Erzurum
G. Hane
Hakkari
Iğdõr
Kars
Malatya
Muş
Tunceli
Van
51.282
22.834
18.905
26.746
39.604
113.036
56.786
132.462
26.596
18.945
23.960
51.347
150.360
32.786
21.413
76.060
51.055
22.834
18.905
26.640
36.260
113.036
56.525
132.212
25.791
18.945
20.263
48.331
150.360
32.786
21.413
71.516
31.255
13.871
13.831
19.612
23.236
87.074
42.672
97.593
19.732
12.477
13.491
36.188
108.588
20.088
13.214
55.417
6.572
2.042
1.491
3.685
5.897
19.952
7.823
18.593
2.752
2.601
3.427
5.241
21.892
4.569
2.588
11.453
99
0
11
302
235
613
688
0
0
0
0
158
552
433
0
121
37.926
15.913
15.333
23.599
29.368
107.639
51.183
116.186
22.484
15.078
16.918
41.587
131.032
25.090
15.802
66.991
8,0
11,5
15,1
10,2
8,6
20,7
18,3
13,1
14,4
7,1
11,7
13,2
16,3
5,8
19,1
8,7
99
79
13
894
594
2.025
1.167
961
412
770
0
159
6.764
1.395
0
7.327
266.864
112.841
68.754
158.354
198.499
473.667
253.650
639.978
92.974
164.478
131.863
272.403
579.784
165.228
177.636
465.404
625
248
178
302
287
602
567
1153
337
112
188
415
646
420
429
589
0
4
0
1
47
0
0
0
0
1
0
0
0
0
0
0
122
11
11
153
83
92
111
229
26
154
29
38
617
52
80
450
218
58
69
85
111
359
346
873
108
30
89
239
700
60
141
356
203
53
19
45
71
245
228
478
57
27
53
161
359
30
78
269
12
4
26
17
16
111
69
337
13
--26
34
326
18
40
69
1
1
24
22
16
1
49
52
33
1
7
43
--12
23
--2
----1
8
2
--6
5
2
3
1
15
----18
----------------------------------------------------------------23.057,6
20.050,4
15.953,3
24.775,2
21.424,2
19.356,9
19.894,0
21.639,6
16.117,2
37.902,1
28.311,2
24.121,2
18.527,6
24.332,2
28.394,5
26.692,5
61.510
72.970
329,9
24.630
29.880
22,5
28.700
31.330
54,0
48.200
65.370
207,8
61.200
73.680
155,9
200.130
317.130
474,8
79.500
89.300
339,5
180.520
231.360
434,5
42.520
46.350
51,5
37.500
51.400
0,0
31.420
35.600
32,5
74.200
83.100
159,5
230.320
299.350
358,3
44.950
55.250
171,1
31.320
35.050
5,0
113.670
165.220
329,5
12
64
0
20
8
4
6
0
40
6
0
12
0
12
6
4
24
0
12
0
4
48
0
4
36
20
32
0
12
20
4
56
0
16
48
24
80
8
28
68
0
8
0
12
8
24
24
0
0
0
4
18
0
0
0
12
28
6
16
12
12
20
0
20
32
6
16
0
12
0
24
16
0
4
0
16
32
0
8
24
49
887
0,2
1
2
--0
4
0
23
172
0,1
------0
5
10
25
324
0,3
--1
--0
--7
47
562
0,3
1
----0
--10
6
435
0,1
2
2
--0
5
12
392
3.573
0,8
3
1
--0
109
33
131
2.344
0,9
1
1
--0
15
28
199
3.884
0,5
4
4
196
0
39
83
19
183
0,1
1
2
--0
--7
35
--0,01
2
2
--0
--10
37
626
0,5
1
1
--0
--8
39
653
0,2
2
1
--0
3
22
628
4.870
0,7
2
2
318
0
6
62
0
543
0,1
1
----0
--0
15
--0,01
0
----0
4
7
152
5.074
0,7
2
5
--0
8
33
278
Tablo 5.3.76: DAP Bölgesi İllerindeki Üniteler İtibarõyla Gelirler
İller
Ağrõ
Ardahan
Bayburt
Bingöl
Bitlis
Elazõğ
Erzincan
Erzurum
Gümüşhane
Hakkari
Iğdõr
Kars
Malatya
Muş
Tunceli
Van
DAP Top.
Türkiye Gn.
Yüzde
Telefon
1.177.208
457.831
301.597
660.010
776.840
2.188.028
1.124.507
2.861.014
415.677
718.055
573.669
1.165.803
27.858.035
797.756
608.012
19.089.383
70.894.415
427.589.364
16,6
Teleks
131
107
334
53
44
131
73
242
36
161
52
84
333
19
158
222
2.180
383.360
0,6
Turpak
735
854
414
526
649
2.147
1.696
5.555
562
4884
609
1.024
3.256
378
427
1.653
20.969
1.141.084
1,8
Türksat
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
5.048.481
0,0
GSM
Kablo TV Çağrõ
64.747
7.254
11.305
44.259
30.761
182.219
103.178
201.046
11.586
26.332
54.735
39.162
245.685
6.394
3.044
272.705
1.304.135
82.812.664
1,6
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
488
0
0
0
488
5.080.908
0,01
0
0
0
0
0
0
0
612
0
0
0
0
1.107
11
0
0
1.730
456.257
0,4
Mobil
99
1.328
435
3.239
1.169
11.292
3.281
7.346
1.161
7.156
1.226
2.087
15.702
71
3.695
40.521
99.808
3.352.962
3,0
VSATTURNET
0
0
0
44
0
0
9
241
63
0
0
0
395
0
0
34
786
1.173.717
0,07
Diğer
(Milyon TL)
Toplam
1.114
228
167
477
513
1.320
860
2.976
139
328
338
725
1.761
4
644
1.418
13.012
21.362.697
0,06
1.244.656
467.603
314.251
708.607
809.977
2.385.138
1.233.605
3.079.032
429.224
752.518
630.628
1.208.885
3.054.528
804.634
615.980
2.189.022
19.928.288
548.401.497
3,6
Kaynak: Türk Telekom, Telekomünikasyon İstatistikleri, 1997.
279
Bölge’nin çağdaş haberleşme sistemini tesis etmek, haberleşme hizmetlerinden
vatandaşlarõn daha fazla yararlanmasõnõ sağlamak, haberleşme hizmetlerini, sosyoekonomik faaliyetlerin oluşturacağõ talebi karşõlayacak düzeye çõkarmak amacõna yönelik
olarak Türk Telekom A.Ş. 1999 yõlõ yatõrõm programõnõn şehir bazõnda müfredatõ listesi
Tablo 5.3.77’de verilmiştir.
Tablo 5.3.77: DAP Bölgesi Telekomünikasyon Alanõndaki Fiziki Yatõrõm Programõ
Santral Binalarõ
İnşaatõ Bitecek Binalar
İnşaatõ Devam Edecek Binalar
İhale Edilecek Binalar
Hizmet Binalarõ
Ambar Binalarõ
Diğer İnşaatõ
Bitecek Binalar
İhale Edilecek Binalar
Diğer İnşaatõ Bitecek Binalar
1.
1.
2.
1.
2.
1.
2.
1.
2.
1.
2.
Özalper MALATYA
Kuluncak MALATYA,
K. Sanayi Sitesi VAN
Kazõm Karabekir ERZURUM
Yazõhan MALATYA
Başmüdürlük GÜMÜŞHANE
Yenişehir Başmüd. ERZURUM
Bayburt
Hakkari Ambar, Garaj ve Atölye
Muş
Tunceli
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.
26.
27.
28.
29.
30.
31.
32.
33.
34.
35.
36.
37.
38.
39.
40.
41.
42.
43.
A. Çeşme R/L Karakol Binasõ AĞRI
Diyadin R/L Karakol Binasõ AĞRI
Zozan R/L Karakol Binasõ AĞRI
Ardahan R/L Karakol Binasõ ARDAHAN
Göle R/L Karakol Binasõ ARDAHAN
Soğanlõ R/L İçmesuyu İnş. BAYBURT
Doğutepe R/L Karakol Binasõ BİNGÖL
Kavak R/L Karakol Binasõ BİNGÖL
Belektepe R/L Karakol Binasõ BİTLİS
Çalõdüzü R/L Karakol Binasõ BİTLİS
Güzelada R/L Karakol Binasõ BİTLİS
Bitlis R/L Karakol Binasõ BİTLİS
Tatvan R/L Karakol Binasõ BİTLİS
Dumanlõdağ R/L Karakol Binasõ ERZURUM
Güzelbaba R/L Karakol Binasõ ERZURUM
Homiki R/L Karakol Binasõ ERZURUM
Ceylantepe R/L Karakol Binasõ HAKKARİ
Hakkari R/L Karakol Binasõ HAKKARİ
Hanõmgediği R/L Karakol Binasõ HAKKARİ
Haruna R/L Karakol Binasõ HAKKARİ
Oğulcuk R/L Karakol Binasõ HAKKARİ
Y.ova (Kamõşlõ) R/L Karakol Binasõ HAKKARİ
Yenidoğan R/L Karakol Binasõ IĞDIR
Muca Dağõ R/L Karakol Binasõ IĞDIR
Kağõzman R/L Karakol Binasõ KARS
Küçükboğatepe R/L Karakol Binasõ KARS
Sarõkamõş R/L Karakol Binasõ KARS
İkinciler R/L Karakol Binasõ MALATYA
Kertizmen R/L Karakol Binasõ MALATYA
Pütürge R/L Karakol Binasõ MALATYA
Zorbehan R/L Karakol Binasõ MALATYA
Muş R/L Karakol Binasõ MUŞ
Varto R/L Karakol Binasõ MUŞ
Tunceli R/L Karakol Binasõ TUNCELİ
Pülümür R/L Karakol Binasõ TUNCELİ
Karatepe R/L Karakol Binasõ VAN
Kuskunkõran R/L Karakol Binasõ VAN
Kürtepe R/L Karakol Binasõ VAN
Merzuk R/L Karakol Binasõ VAN
Nacar R/L Karakol Binasõ VAN
Suphandağõ R/L Karakol Binasõ VAN
Kuskunkõran R/L İst. 2200 Mt. Yolu asfalt VAN
Binalarõn Alt Yapõlarõ ENH, Kule, Su İsale Hattõ vb.
Kaynak: Türk Telekomünikasyon,1999 Yõlõ İşletme Bütçesi, 1999.
280
Sõnõrlõ bir kaynak olan radyo frekans spektrumunun, telsiz, radyo, televizyon ve
diğer sistemler tarafõndan verimli şekilde kullanõlmasõnõ sağlamak, bunlarõn birbirleri
üzerindeki olumsuz etkilerini önlemek, izinsiz ve kaçak yayõnlarõ tespit ederek devlet
otoritesini sağlamak, gelecekteki teknolojik gelişmelere cevap verecek şekilde radyo
frekans altyapõsõnõ hazõrlamak ve frekans planlamasõnõ optimum şekilde yapmak amacõyla,
gelişmiş bir frekans yönetim ve monitör sisteminin ülke düzeyinde kurulmasõ ve işletilmesi
amacõyla Telsiz Genel Müdürlüğü (TGM) tarafõndan geliştirilen Milli Monitör Sistemi
projesi (MMS); TGM ile ASELSAN arasõnda 02 Mayõs 1998 tarihinde imzalanan protokol
ile projede uygulama dönemi başlamõştõr. Tamamõ TGM öz kaynaklarõndan karşõlanan 9,1
Trilyon TL’ye mal olacak MMS projesi üç yõlda tamamlanacaktõr.
Proje, 7 bölge merkezinde kurulacak ve konfigürasyonundaki seyyar ve mobil
istasyonlar ile kapsama alanõnõn esnek olarak genişletilmesi sağlanabilecektir. Bu suretle
Türkiye genelinde hizmet verilmesi mümkün olacaktõr. Söz konusu proje genelinde 1 adet
NCC, 7 adet RMC, 17 adet RSS, 13 adet TRRS, 19 adet MOBDF, 2 adet MOBBC ve 7
adet de CMSV sistemi hayata geçirilecektir.
Gelişmiş bilgisayar, anten, alõcõ, ölçüm ve analiz sistemlerinden oluşan donanõm
altyapõsõ ve 10 kHz-2.5Ghz frekans bandõndaki tüm analog ve sayõsal modülasyonlarda
sağladõğõ frekans kapsamõ ile MMS’nin başlõca kabiliyetleri aşağõdaki gibidir:
• Genel anlamda haberleşme trafiğinin düzenlenmesi,
• Frekans kullanõm yoğunluğunun ölçülmesi,
• Sinyalin teknik parametrelerinin ölçülmesi,
• AM/FM radyo ve TV yayõnlarõnõn teknik ölçüm ve kontrolleri,
• Frekans kullanõm ihlallerinin tespit edilmesi,
• Telsiz yayõnlarõnõn kapsama alanlarõnõn belirlenmesi,
• Enterferans olaylarõnõn çözümlenmesi,
• İllegal telsiz yayõn kaynaklarõnõn yerlerinin bulunmasõ ve
• Frekans yönetimi maksadõyla istatistiki verilerin toplanmasõ.
Proje yedi bölge merkezinde kurulacaktõr. Bu bölgeler ise İstanbul, Ankara, İzmir,
Mersin, Samsun, Diyarbakõr ve Erzurum’dur. Konfigürasyondaki seyyar ve mobil
istasyonlar ile kapsama alanõnõn esnek olarak genişletilmesi sağlanabilecek ve bu surette
Türkiye genelinde hizmet vermesi mümkün olacaktõr.
MMS projesi kapsamõnda ayrõca, TGM tarafõndan “Frekans Yönetimi” ile ilgili
olarak yürütülen tüm görevlerin bilgisayar destekli yapõlmasõnõ sağlayacak ve saha
itibarõyla gelişmiş yazõlõm ve bilgisayar donanõm komponentlerinden oluşan Milli Frekans
Yönetim Sistemi (MFYS) alõmõ da gerçekleştirilmiş olacaktõr. Her iki sistem birbirleriyle
tamamen entegre olacak ve donanõm, iletişim ağõ, yazõlõm ve veri kaynaklarõ maksimum
ölçüde paylaşõlacaktõr.
İşletmeye alõndõğõnda, ülke düzeyinde her türlü telsiz yayõnõnõ kontrol ederek;
denizlerimizde ve hava sahamõzda seyir güvenliğini sağlayacak, mevcut ve yeni kurulacak
radyo ve TV yayõnlarõnõ teknik yönden izleyecek ve gelecekteki teknolojik gelişmeler
281
sonucunda hizmete girecek yeni haberleşme sistemlerinin, halkõmõza en kõsa zamanda ve
sorunsuz sunulmasõnõ sağlayacak ve radyo frekans spektrumunun etkin planlanmasõnõ ve
kullanõlmasõnõ mümkün kõlacaktõr. Sistem bu yolla bir yandan telsiz haberleşme ortamõnõn
kullanõmõnda etkinliği artõrõrken, diğer yandan da spektrum kullanõmõnõn en uygun
değerlendirilmesini sağlayarak daha çok telsiz kullanõmõna imkan verecek ve bu suretle
ulusal ekonomimize katkõda bulunacaktõr (İnternet:TGM, 22.05.1999).
Yukarõda verilen sayõsal veriler analiz edildiğinde, Bölge’nin telekomünikasyon
hizmetlerinden en az yararlanan iki bölgeden birisi olduğu izlenimi doğabilmektedir.
Bölgelere göre telefon abonesi açõsõndan bir kõyaslama yapõldõğõnda, bu tespit doğru
olmakla birlikte, gerek bölgedeki hane halkõnõn büyüklüğü ve gerekse telefon talebinin
düşüklüğü dikkate alõnõrsa saptama yanõltõcõ olmaktadõr. Telefon abone sayõsõ bölgede çok
düşük olmakla birlikte, hane başõna düşen telefon abone sayõsõ Türkiye geneline kõyasla
çok düşük değildir.
5.3.6. Radyo-Televizyon ve Uydu Hizmetleri
5.3.6.1. Türkiye’de Radyo-Televizyon ve Uydu Hizmetleri
1994 yõlõnda Ocak ayõnda Türksat 1A uzaya fõrlatõlmõş, ancak başarõlõ olamamõştõr.
Bu başarõsõzlõğõn ardõndan 11 Ağustos 1994’de Türksat 1B sorunsuz olarak uzaya
fõrlatõlmõştõr. 1B’nin başarõlõ bir şekilde işletilmesinin ardõndan, 10 Temmuz 1996’da
Türksat 1C uzaya fõrlatõlmõştõr. 1C önce 31,3 derecede konumlandõrõlmõş, sonra 1B’nin
yörüngesi olan 42 derece Doğu’ya kaydõrõlmõş ve 1B’deki bütün servisler 1C’ye aktarõlmõş
oldu. 1C şu anda konumu gereği Avrupa, Türkiye ve Orta Asya’ya yayõn basabilmektedir.
1998 Aralõk ayõ itibarõyla ekvatorun üzerinde 36.000 km. uzaklõkta dünyayõ saran 360
derecelik Klark kuşağõnda yaklaşõk 156 adet TV-radyo uydusu ve binlerce TV ve radyo
kanalõ mevcuttur. Bu uydulardan iki adeti Türkiye’ye aittir.
Dünya üzerinde 189 üye ülkesi bulunan ITU’a (International Telecomunication
Union) ilk uydu arazi tahsis başvurusunu 1990 yõlõnda yapan Türk Telekom’un elinde şu
anda 6 farklõ yörünge bulunmaktadõr. 25, 31, 42, 50, 56, ve 73,5 derece doğu boylamõndaki
yörüngelerden; 42 ve 31,3 derece doğuda Türksat 1C ve 1B halen hizmet vermektedir. Şu
anda Türkiye’ye tahsisli bulunan yörüngelerden 50 ve 73,5 derecelerinin tahsis süresi 2000
yõlõnda sona eriyor. Türk Telekom altõ yörüngeye yerleştirmek üzere 13 adet uydu
tasarlamõş durumdadõr.
Türkiye’nin uydu ile ilgili organizasyonlardaki yeri kõsaca şöyledir. Avrupa’nõn
sabit ve mobil haberleşmesini sağlamak amacõyla EUTELSAT, 17 Avrupa ülkesinin
katõlõmõyla 1977 yõlõnda kurulmuştur. 28 Şubat 1998 tarihi itibarõyla üye ülke sayõsõ 46’ya
ulaşmõştõr. EUTELSAT tarafõndan işletilen uydular üzerinden telefon, faks, data, VSAT,
mobil, analog, TV ve dijital TV hizmetleri verilmektedir. Türkiye bu organizasyona 1985
yõlõnda üye olmuştur. 4 Kasõm 1997 tarihi itibarõyla yüzde 0,47 pay oranõ ile yer
almaktadõr.
282
Türkiye aynõ zamanda 1964 yõlõnda kurulan ve şu anda 141 üye ülkeye sahip olan
INTELSAT’a da üyedir. Bu organizasyona 1968 yõlõnda üye olan Türkiye yüzde
1,643509’luk yatõrõm payõ ile INTELSAT’a üye ülkeler arasõnda 15. büyük paya sahip ülke
konumundadõr.
Mobil haberleşme alanõndaki gelişmelere bağlõ olarak 26 üye ülkenin katõlõmõyla
1979’da oluşturulan INMARSAT, gemicilik ile deniz emniyetini amaçlayan bir uydudur.
Halen 81 üyesi vardõr. Ülkemiz INMARSAT organizasyonuna 16 Kasõm 1989 yõlõnda üye
olmuştur. Halen bu teşkilattaki yatõrõm hissesi yüzde 0,26250’dir.
Yukarõdaki gelişmeler ülkemiz adõna sevindiricidir. ITU’ya üye olmada Irak
(12.11.1928) ve Libya (03.02.1953) gibi ülkelerden daha geç davranan Türkiye’nin
(07.05.1993) bugün özel TV ve radyo alanõnda ulaştõğõ nokta İtalya ve Fransa gibi Avrupa
ülkeleri ile boy ölçüşür olmasõdõr. 1998 Aralõk ayõ itibarõyla şu anda çeşitli uydularla
yaklaşõk 32 dijital, 17 analog olmak üzere toplam 49 özel ve 6 devlet uydu kanalõ ve
yaklaşõk 43 analog uydu radyo (6 adedi devlet radyosu olmak üzere) ve yaklaşõk altõ adet
dijital uydulu radyo kanalõ mevcuttur. 1991’de Star TV ile başlayan süreçte radyo ve TV
sayõsõ 100’e yaklaşmõş durumdadõr. Uydulardaki TV ve radyo sayõlarõ ise Tablo 5.3.78’de
özetlenmiştir.
Tablo 5.3.78: 1998 Yõlõ İtibarõyla Uydulardaki TV ve Radyo Sayõlarõ
Hizmet Türü
Sayõsõ
Özel Dijital TV
32
Özel Dijital Radyo
6
Özel Analog TV
17
Özel Analog Radyo
37
Devlet TV
6
Devlet Radyo
6
Kaynak: Türk Telekom, 1997; RTÜK, 1997; VERİNET, 1998;
COMSAT,1998; TELE-Satellite 1998.
Tablo 5.3.78’den de anlaşõlacağõ üzere, uydularda dijital radyodan çok analog
radyo vardõr. TV konusunda ise durum tam tersine olup özel analog TV sayõsõ dijital TV
sayõsõndan daha azdõr.
Ülkemizin uluslar arasõ telefon trafiğinin yaklaşõk 1/3’ü ve ülke genelinde yayõn
yapan 25 TV ve radyo kuruluşunun program nakilleri uydu haberleşme sistemleri
vasõtasõyla sağlanmaktadõr. Ayrõca karasal haberleşme sistemlerine alternatif olarak,
özellikle transmisyon sağlanmasõnda güçlük çekilen Doğu ve Güneydoğu Anadolu
Bölgelerinde ilçe ve köylerin telefon haberleşmesi için IBS/IDR uydu terminalleri de
yaygõn olarak kullanõlmaktadõr.
Ülkemizin yanõ sõra 140 ülkenin de üye olduğu INTELSAT’õn (Uydular
Aracõlõğõyla Haberleşme Uluslararasõ Teşkilatõ) 18., 46 ülkenin üye bulunduğu
EUTELSAT’õn (Uydular Aracõlõğõyla Haberleşme Avrupa Teşkilatõ) 23. ve 80 ülkenin üye
283
bulunduğu INMARSAT’õn (Uydular Aracõlõğõyla Mobil Haberleşme Uluslararasõ
Teşkilatõnõn) ise 35. büyük kullanõcõsõdõr. Türk Telekom A.Ş. tarafõndan halen AKA-06,
AKA-2, AKA-3, ATA-1 ve ATA-2 gibi ana uydu yer istasyonlarõ, naklen TV yayõnõ ve
haberleşme geçişleri amacõyla kullanõlan 5 adet mobil uydu yer istasyonu ve değişik
standartlarda toplam 83 adet A/V özelliğine sahip uydu yer istasyonu ile 750 uydu TV ve
radyo alõş istasyonu (TVRO-RRO) işletilmektedir.
Radyo link, fiber kablo ve havai hat gibi karasal transmisyon sistemleri ile hizmet
götürülemeyen veya mevcut sistemlerin işletilmesinde sorunlarla karşõlaşõlan ilçe ve köy
gibi yerleşim merkezlerine, coğrafi koşullardan etkilenmeyen, montaj, bakõm ve işletmesi
kolay IBS tipi uydu yer terminalleri kurulmak suretiyle TÜRKSAT uydularõ üzerinden
haberleşme imkanlarõ sağlanmaktadõr.
Mevcut uydu haberleşme şebekesinin genişletilerek ülke genelinde
yaygõnlaştõrõlmasõ ve özellikle Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgelerimizdeki haberleşme
altyapõsõnõ güçlendirmek amacõyla, halen serviste bulunan 2 Mbps, 30 kanal kapasiteli IBS
sistemlerine ilaveten, TÜRKSAT uydularõ üzerinden daha az uzay kesimi kullanõlarak
çalõşacak olan 512 Kbps IDR uydu yer istasyonlarõ hizmete sunulmuştõr.
Ayrõca, santrali bulunmayan köy, mezra gibi çok küçük yerleşim birimlerindeki
abonelere doğrudan PSTN’e bağlantõ olanağõ ve ilçe, köy gibi küçük santrali bulunan
yerleşim birimlerinin uydu üzerinden PSTN şebekesine geçiş imkanõ sağlayacak olan 4
veya 8 kanal kapasiteli TES tipi uydu yer terminalleri servise verilmiştõr. Naklen TV haber
geçişleri amacõyla kaliteli ve ekonomik kullanõma müsait dijital “Flyaway” uydu yer
terminalleri hizmete verilmiştir.
TÜRKSAT uydularõ üzerinden, belli bir merkez ve coğrafi açõdan dağõnõk birimlere
sahip holding, otel, banka gibi özel kuruluşlara çok küçük çaplõ uydu terminalleri
vasõtasõyla 64 Kbps hõzõna kadar data haberleşmesi sağlayan VSAT şebekeleri, 1994
yõlõnda imzalanan gelir paylaşõm sözleşmeleri kapsamõnda faaliyete geçen TURVSAT ve
VERİVET şirketlerince oluşturulmaktadõr. Söz konusu şirketler tarafõndan VSAT
şebekelerince HUB olarak isimlendirilen Şebeke Kontrol ve Gateway Uydu Yer
İstasyonlarõ servise verilmiş bulunmakta ve bu servisin yurt çapõna yaygõnlaştõrõlmasõ
çalõşmalarõna devam edilmektedir. TÜKSAT uydularõnõn kontrolü, gözlemlenmesi ve
yörünge manevralarõ Gölbaşõ’nda (Ana) ve ODTÜ’de (Yedek) bulunan iki adet uydu yer
kontrol istasyonu vasõtasõyla gerçekleştirilmektedir. Bu istasyonlardaki teknik elemanlar,
yörüngedeki TÜRKSAT uydularõyla ilgili tüm operasyon ve manevradan sorumludurlar.
16 Mayõs 1994’te göreve başlayan Radyo Televizyon Üst Kurulu (RTÜK) TV ve
radyolardaki gelişmelere bağlõ olarak Radyo ve TV Ulusal Frekans Planõ çõkarmõştõr. 3984
Sayõlõ Kanun’un 8. Maddesinin (a) bendi gereği, RTÜK’e hazõrlatõlan ulusal FM Radyo ve
TV Frekans Planõ hazõr haldedir. Lisans işlemleri devam etmektedir.
Analog yapõlanmaya göre düzenlenen Ulusal FM Radyo ve TV Frekans Planõnõn
dijitale giden dünyada çok kõsa bir zamanda yeniden gözden geçirilmesinde yarar vardõr.
DAB (Digital Audio Broadcasting-Dijital Ses Yayõncõlõğõ) ve DTTV (Digital Terrestial
284
TV- Dijital Karasal TV Yayõncõlõğõ) gibi daha teknolojik, büyük kanal kapasiteli, içerisinde
çoklu ortam uygulamalarõnõ barõndõran, interaktif özellik taşõyan sorunsuz sistemlere ait
hazõrlõk çalõşmalarõ RTÜK koordinatörlüğünde devam etmektedir.
Ulusal bir DTTV ve DAB uygulamasõ mevcut UHF/VHF/FM’deki frekans
problemlerinin tamamõnõ ortadan kaldõracaktõr. RTÜK’ün analog frekans planõndan sonra
Dijital Frekans Planõnõ da bir an önce çõkarõp Türkiye Frekans Arazisini gelişen teknolojiye
hazõr hale getirmelidir. ISDN, MMDS, MATV (Master Anten TV), SATV (Satellite Anten
TV), SMATV (Satellite Master Anten TV), CATV (Closed Anten TV), Cable TV ve Yerel
TV verici Anten sistemi TV’ye görüntü ulaştõrmanõn teknolojik yollarõdõr. Bugün
Türkiye’de en yoğun kullanõlan sistem yerel TV verici sistemidir. Şimdilik en ekonomik ve
en basit yol olan bu sistem beraberinde birçok sorun getirmektedir.
Ülkemizdeki yerel radyo sayõsõnõn 1.006, bölgesel radyo sayõsõnõn 108 ve ulusal
radyo sayõsõnõn ise 36’ya ulaşmasõ bu alandaki gelişmeyi gözler önüne sermektedir. DAP
Bölgesi, Güneydoğu Anadolu Bölgesi ile birlikte yüzde 7,4 oranõ ile Türkiye’deki en az
yerel TV’ye sahip bölge durumundadõr. Yerel TV olarak en büyük oran İç Anadolu
Bölgesi’ne aittir. Yerel radyo olarak Güneydoğu Anadolu Bölgesi yüzde 6,3 oranõ ile en
düşük seviyeye sahiptir. DAP Bölgesi yüzde 7,2 ile en son alttan ikinci ve yüzde 21,5 ile
Marmara Bölgesi en üst sõradadõr (RTÜK, 1998). DAP illerindeki yerel radyo ve TV olarak
en büyük yoğunluk yüzde 25,6 ile Malatya sonra yüzde 17 ile Elazõğ’dadõr. Tunceli
ilimizin yerel radyo ve TV yoğunlaşma oranõ ise yüzde sõfõrdõr.
TV’lere görüntü ulaştõrmanõn bir diğer tekniği olan MMDS sistemi DAP
Bölgesi’nde sadece Malatya ilinde 53 abone ile hizmettedir. MMDS (Multiple Micro
Distribution Systems) her ne kadar ülkemiz için uygun bir dağõtõm sistemi olsa da
kullanõlma oranõ çok düşüktür. MMDS sistemi, örneğin Ege Bölgesi’nde hiç
kullanõlmamaktadõr. Marmara Bölgesi’nde 86 kullanõcõya, Karadeniz Bölgesi’nde ise 18
kullanõcõya hizmet vermektedir. Görüldüğü gibi bu sistemin gelecekte kullanõlma durumu
çok zayõf görülmektedir.
VSAT (Very Small Aparture Terminal) uydularõ daha çok ticari kullanõm amaçlõdõr.
DAP Bölgesi için vazgeçilmez bir teknoloji olarak görülmektedir. Sistem, uydu ile yer
istasyonunu içerdiği için kurulmasõ oldukça hõzlõ ve mobil olabilmektedir. En büyük VSAT
kullanõmõ yüzde 40 ile Marmara Bölgesi’ne aittir. DAP ve GAP Bölgesi yaklaşõk yüzde 4
oranõ ile en az VSAT kullanma oranõna sahiptir. Bu sistemin kullanõlma oranõ o bölgenin
ticari kapasitesine bağlõ olduğu için yüzde, 4‘ün hõzlõ bir şekilde artmasõ beklenmektedir.
Türkiye’deki ulusal TV sayõsõ 16 ve bölgesel TV sayõsõ 15’dir. DAP Bölgesi’nde
ulusal ve bölgesel anlamda hiçbir TV bulunmamasõna karşõn, 15 yerel TV ve 74 özel radyo
istasyonu ile bölgeye hizmet vermektedir. Türkiye de Radyo-TV ve uydu hizmetlerinin
bölgelere göre dağõlõmõ Tablo 5.3.79’da yer almaktadõr.
285
Marmara
Karadeniz
İç
Anadolu
Güney
Doğu
Anadolu
Ege
Doğu
Anadolu
Hizmetler
Akdeniz
Tablo 5.3.79: Türkiye’de Bölgelere Göre Radyo-Televizyon ve Uydu Hizmetlerinin
Dağõlõmõ
Yerel TV Sayõsõ
39
18
30
17
44
49
32
Yerel Radyo Sayõsõ
164
74
173
64
202
114
216
Cable TV Abonesi
42.473
0
53.467
13.483 111.919
0 290.364
MMDS Abonesi
81
53
0
0
0
18
86
VSAT Sayõsõ
21
11
41
11
50
25
107
Bölgesel TV Sayõsõ
0
0
4
1
2
2
6
Bölgesel Radyo Sayõsõ
4
2
15
3
15
12
47
Kaynak: Türk Telekom, 1997, RTÜK 1997, VERINET 1998, COMSAT 1998, TELE-Satellite 1998-2.
Grafik 5.3.6: Yerel Radyo ve TV Sayõsõ (Türkiye Geneli)
250
200
150
100
50
0
A k d e n iz
D oğu
A n a d o lu
Ege
G ü n e y d o ğ u İç A n a d o lu
A n a d o lu
Y e re l T V S a y õs õ
K a r a d e n iz
M a rm a ra
Y e re l R a d y o S a y õs õ
Kaynak: RTÜK, 1997.
Ses kalitesinin yüksek olmasõ nedeniyle dinleyiciler FM yayõnlarõnõ tercih
etmektedirler. Diğer taraftan FM vericilerinin yatõrõm ve işletme masraflarõ genlik
modülasyonlu vericilerden daha düşüktür. Ancak FM verici yayõnlarõ, diğer tip vericilere
göre çok daha dar alanlara ulaşabilirler. Bu nedenle daha düşük güçlü olarak ve sõk
aralõklarla kurulmalarõ gerekmektedir.
FM yayõnlarõnõn halkõmõzdan gördüğü büyük ilgi dolayõsõyla Radyo-1, Radyo-2,
Radyo-3 ve Radyo-4 program yayõnlarõnõ ülke genelinde yaygõnlaştõrmak amacõyla, her
program için 110 ana verici ve gerekli yerlere de FM aktarõcõlarõnõn tesisi planlanmõştõr.
1998 yõlõ içinde, Radyo-1 için 2, Radyo-2 için 4, Radyo-4 için 2 adet verici ve gerekli
yerlere de FM aktarõcõlarõ ile Radyo-1 için 2 adet genlik modülasyonu verici tesisi
planlanmõştõr.
1997 yõlõnda Hakkari ve Iğdõr’da 1 kW. güçlü FM vericisi tesis edilip işletmeye
açõlmõştõr. Hatay ili Cilvegöz’ü sõnõr kapõsõndan, Edirne ili Kapõkule sõnõr kapõsõna kadar
286
yol boyunca FM radyo programõnõn kaliteli dinlenmesini sağlamak amacõyla kurulacak
verici istasyonlarõnõn yerlerinin seçimi yapõlmõştõr.
E80 karayolunda RDS sistemli FM vericilerle yayõn yapõlmasõ planlanmõştõr.
Ayrõca turistik bölgelerde turistlere yönelik yayõn yapmak üzere, 1996 yõlõ sonu itibarõyla
dokuz adet turistik FM radyo vericisi hizmete sunulmuştur.
GAP FM Radyo Projesi adõ altõnda Doğu ve Güneydoğu Anadolu illerine yayõn
yapmasõ düşünülen FM Radyo vericilerinin planlanmasõ yapõlmõştõr. 1996 yõlõ içerisinde
Diyarbakõr GAP FM Radyo vericisi hizmete girmiş olup, 1997 yõlõnda da ilave “combiner”
hücreleri siparişi verilmiştir. Bu proje kapsamõnda 26 adet 5kW., 11 adet 1kW. FM
vericisinin sipariş işlemi tamamlanmõştõr.
Bölgesel FM Radyo vericileri çerçevesi içerisinde 1996 yõlõnda Hatay ili Yayladağ
ve Çobandede istasyonlarõna birer adet FM vericisi kurulmuş olup, Hatay FM adõ altõnda
bölgesel FM Radyo yayõnõna geçilmiştir. Ülkemizdeki radyo verici istasyonlarõ ile verici
güç kapasiteleri Tablo 5.3.80’de verilmiştir.
Tablo 5.3.80: Radyo Verici İstasyon Sayõsõ ve Güçleri (kW)
1994
İst.Say.
Gücü
1995
İst.Sa
y.
1996
Gücü
İst.Sa
y.
Radyo-1
12 5.620
12
5.620
Genlik Mod.
Frekans
102 1.635
103
1.665
Mod.
Radyo-2
3 3.400
3
3.400
Genlik Mod.
Frekans
3
90
3
90
Mod.
Radyo-3
105 1.725
106
1.755
Frekans Mod
Radyo-4
Frekans
105 1.725
106
1.755
Mod.
1997
Gücü
İst.Sa
y.
1998 (Prog.)
Gücü
İst.Sa
y.
Gücü
12
5.620
12
5.620
14
6.220
105
1.750
108
1.840
110
1.900
3
3.400
3
3.400
3
3.400
3
90
111
1.825
115
1.945
108
1.815
107
1.785
109
1.745
108
1.840
-
-
-
-
Dünyanõn çeşitli yörelerinde yaşayan insanlara Türkiye’den ulaşabilmek amacõyla
kurulan, Kõsa Dalga Radyo Verici İstasyonu (Türkiyenin Sesi Radyosu) 17 ayrõ dilde
Türkiye’nin sesini yurtdõşõna duyurmaktadõr. Bu görevi Ankara Çakõrlar verici istasyonu 2
adet 500 kW., 3 adet 250 kW.’lõk vericilerle yürütmekte iken, buna ilave olarak Ankara
Emirler Verici İstasyonu da 5 adet 500 kW.’lõk verici ile 1995 yõlõnda yayõna başlamõştõr.
Türkiye’nin sesi radyosuna ilişkin verici, band ve güç kapasite miktarõ Tablo 5.3.81’de
verilmiştir.
287
Tablo 5.3.81: Türkiye’nin Sesi Radyosu
Verici
Bandõ
Gücü (kW.)
V1
KD
500
V2
KD
500
V3
KD
250
V4
KD
250
V5
KD
250
V6
KD
500
V7
KD
500
V8
KD
500
V9
KD
500
V10
KD
500
TOPLAM
4.250
Tablo 5.3.82: Radyo Verici İstasyonlarõ
İstasyonun Adõ
Radyo-1
Gücü(kW.)
Ağrõ
Ankara
120
Antalya
600
Çukurova
300
Denizli
600
Diyarbakõr
300
Erzurum
200
Gaziantep
600
İstanbul
1.200
İzmir
600
Malatya
600
Trabzon
300
Van
600
Toplam
6.020
Bandõ
UD
OD
OD
OD
OD
UD
OD
OD
OD
OD
OD
UD
Bandõ
UD
UD
OD
-
Radyo-2
Gücü (kW.)
1.000
1.200
1.200
3.400
Türkiye’de televizyon yayõnlarõ 1968 yõlõnda tek programlõ başlamõştõr. Bugün ise,
TV-1, TV-2 (TRT GAP), TV-3, TV-4 ve TRT-INT (Avrasya) olmak üzere 6 program
halinde yapõlmaktadõr. GAP yayõnlarõ 1990 yõlõnda öncelikle GAP illerini kapsayacak
şekilde başlatõlmõş, daha sonra bütün illeri kapsayacak şekilde yaygõnlaştõrõlmõştõr. Bu
yayõnlar TV-2 verici şebekesinden gündüz saatlerinde yapõlmaktadõr. TRT-INT (Avrasya)
yayõnlarõ ise esas olarak Batõ Avrupa ve Orta Asya’ya yönelik yapõlmaktadõr. Fakat bu
programõn Türkiye’de yayõnlanmasõnõ zorunlu kõlan anlaşma gereği, Ankara ve İstanbul’da
yayõn yapan 2 adet verici kurulmuştur. Diğer programlarda ise ülke geneline yayõn
yapõlmaktadõr. Mevcut TV vericileri ile kapsanan nüfus yüzde olarak Tablo 5.3.83’de
verilmiştir.
288
Tablo 5.3.83: TV Vericileri İle Kapsanan Nüfus (Yüzde)
Yıllar
1994
1995
1996
TV-1
98,3
98,3
98,4
TV-2
97,0
97,0
98,0
TV-3
94,0
94,0
95,0
TV-4
72,0
74,0
87,0
1997 1998 (Prog.)
98,4
98,4
98,1
98,1
96,8
96,8
90,0
96,8
Televizyon yayõnlarõnõn, yurdumuzun her yerinden kaliteli bir şekilde
izlenebilmesini sağlamak amacõyla ana vericiler kurulmuştur. Bu vericilerin sayõsõ her
program için 50 adet olarak belirlenmiştir. Bu ana vericilerden, zayõf yayõn alan yerleşim
merkezlerine küçük güçlü aktarõcõlar, yayõn alamayan yerlere ise uydudan alõşlõ (TVRO)
küçük güçlü vericiler kurulmak suretiyle kapsama sahalarõnõn genişletilmesi ve tüm yurtta
TV yayõnlarõnõn daha kõsa sürede yaygõnlaştõrõlmasõ sağlanarak programlarõn daha kaliteli
izlenmeleri planlanmõştõr.
1997 yõlõnda Kütahya, Niğde, Adõyaman, Bozkurt, Eldivan, Sivrihisar
istasyonlarõna ait TV-4 ana vericileri ile Balõkesir İstasyonuna ait TV-1, TV-2, TV-3 ve
TV-4 vericilerinin kesin kabul çalõşmalarõ tamamlanmõştõr. Böylece her dört kanaldan
yayõn yapan ana verici istasyon sayõsõ 49’a çõkarõlmõştõr. Bu sayõ Kurtalan İstasyonunun
hizmete girmesiyle 50’ye çõkacaktõr. 1997 yõlõ sonu itibarõyla 5.019 adet olan TV verici ve
aktarõcõ sayõsõnõn 1998 yõl sonunda 5.425 adete ulaşmasõ planlanmõştõr. TV ana verici ve
aktarõcõ istasyon sayõsõ ve güçleri Tablo 5.3.84’te verilmiştir.
Tablo 5.3.84: TV Ana Verici ve Aktarõcõ İstasyon Sayõsõ ve Güçleri
1994
1995
1996
1997
1998 (Prog.)
Ver.İs. Gücü
Ver.İs. Gücü
Ver.İs. Gücü
Ver.İs. Gücü
Ver.İs. Gücü
Sayõsõ
(kW.)
Sayõsõ
(kW.)
Sayõsõ
(kW.)
Sayõsõ
(kW.)
Sayõsõ
(kW.)
TV-1
1.880
3.191
1.921
3.200
1.976
3.527
1.983
3.279
2.106
3.299
TV-2
1.681 19.078
1.708 19.082
1.733 19.721
1.734 19.455
1.888 19.696
TV-3
1.013 18.872
1.048 18.878
1.112 19.537
1.137 19.282
1.248 19.503
TV-4
106 11.548
128 16.994
155 19.209
165 18.966
183 19.296
TV-INT
2
10
2
10
2
10
2
10
2
10
Kaynak: Türk telekom, Faaliyet Raporu, 1997-1998.
5.3.6.2. DAP Bölgesi’ndeki İllerde Radyo-Televizyon ve Uydu Hizmetleri
Son beş yõlda, dünyada uydu ve iletişim teknolojilerinin çok hõzlõ gelişmesi ve
ayrõca ekonomik hale gelmesi, ülkemizin özellikle Avrupa ile bu teknolojileri aynõ anda
hayata geçirmesine neden olmuştur. Yerel radyo sayõsõnõn 1.006’ya, bölgesel radyo
sayõsõnõn 108’e ve ulusal radyo sayõsõnõn ise 36'ya çõkmasõ, bunun bir göstergesi
niteliğindedir. DAP Bölgesi, Güneydoğu Anadolu Bölgesi ile birlikte yüzde 7,4 oranõ ile
Türkiye'deki en az yerel TV'ye sahip bölge durumundadõr. Yerel radyo olarak Güneydoğu
Anadolu Bölgesi yüzde 6,3 oranõ ile en düşük seviyeye sahiptir. DAP Bölgesi yüzde 7,2 ile
en alttan ikinci ve yüzde 21,5 ile Marmara Bölgesi en üst sõradadõr. DAP illerindeki, yerel
289
radyo ve TV olarak en büyük yoğunluk yüzde 25,6 ile Malatya, sonra yüzde 17 ile
Elazõğ'dadõr. Bölgede yerel radyo ve TV’si bulunmayan il sadece Tunceli’dir. Diğer
taraftan, Malatya ili 53 abonesi ile MMDS (Multiple Micro Distribution Systems)
hizmetlerinden faydalanan tek il durumundadõr.
DAP Bölgesi’nde hali hazõrda yapõlan televizyon ve radyo yayõnlarõnõn diğer
bölgeleri kapsama oranlarõ hesaplanamamõştõr. Çünkü bölgedeki yerel radyo-televizyon
istasyonlarõnõn verici kapasiteleri oldukça dar bir alanla sõnõrlõ olup, sadece kurulu bölgeye
yayõn verebilmektedir. Bu yerel-özel radyo ve TV’lerin seyredilme oranlarõ ve içeriklerinin
değerlendirilmesi mümkün görünmemektedir. Diğer taraftan bölgede ulusal TV
yapõlanmasõ olarak Erzurum’da TRT stüdyolarõ bulunmaktadõr. Bu stüdyolarõn genel ve alt
yapõlarõna ilişkin verilere ulaşõlamamõştõr.
Grafik 5.3.7: DAP Bölgesindeki Özel Radyo ve TV Sayısı
16
14
12
10
8
6
4
Ö z e l T V S a y õs õ
Van
Tunceli
Muş
Malatya
Kars
Iğdõr
Hakkari
Gümüşhane
Erzurum
Erzincan
Elazõğ
Bitlis
Bingöl
Bayburt
Ardahan
0
Ağrõ
2
Ö z e l R a d y o S a y õs õ
Kaynak: RTÜK, 1998.
DAP Bölgesi’nde Özel Radyo-TV ve uydu hizmetlerinin illere göre dağõlõmõ Tablo
5.3.85’de görülmektedir.
290
Ağrõ
Ardahan
Bayburt
Bingöl
Bitlis
Elazõğ
Erzincan
Erzurum
Gümüşhane
Hakkari
Iğdõr
Kars
Malatya
Muş
Tunceli
Van
Tablo 5.3.85: DAP Bölgesi’nde Özel Radyo-Televizyon ve Uydu Hizmetlerinin
Dağõlõmõ
Özel TV
1
0
0
0
0
2
2
2
0
0
1
1
6
0
0
3
Özel Radyo
4
1
3
4
3
12
7
10
1
2
2
0
15
2
0
8
Kablo TV Abonesi
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
MMDS Abonesi
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
53
0
0
0
VSAT Sayõsõ
0
0
0
0
0
2
0
4
0
1
0
1
2
0
0
1
Hizmetler
Kaynak: Türk Telekom 1997, RTÜK 1998, VERINET 1998, COMSAT 1998.
DAP Bölgesi’ndeki illerde FM verici istasyonlarõ Tablo 5.3.86’da, mevcut
haberleşme sitemleri topluca Tablo 5.3.87’de ve ana verici istasyonlarõ ise Tablo 5.3.88’de
verilmiştir.
Tablo 5.3.86: DAP Bölgesi FM Verici İstasyonlarõ
İller
Ağrõ
Ardahan
Bayburt
Bingöl
Bitlis
Elazõğ
Erzincan
Erzurum
Gümüşhane
Hakkari
Iğdõr
Kars
Tunceli
Van
İstasyon Adõ
Ağrõ
Ardahan
Posat
Bayburt
Bingöl
Bitlis
Elazõğ
Erzincan
İliç
Güzelbaba
Erzurum
Oltu
Gümüşhane
Bağõşlõ
Yenidoğan
Kars
Tunceli
Güzeldere
Van
Özalp
Radyo-1
ERP(kW.)
30
5
5
5
30
5
30
30
5
5
30
5
5
5
30
30
30
5
30
5
Radyo-3
ERP(kW.)
30
5
5
5
30
5
30
30
5
5
30
5
5
5
30
30
30
5
30
5
Radyo-4
ERP(kW.)
30
5
5
5
30
5
30
30
5
5
30
5
5
5
30
30
30
5
30
5
291
TRT’ye ait Turistik, Bölgesel ve GAP-FM Radyolarõ DAP Bölgesi illerinde
mevcut olmadõğõ için tabloda yer verilmemiştir. Malatya ve Muş illerinde TRT’ye ait FM
Radyo vericisi mevcut değildir. Bununla birlikte Malatya’da OD (Orta Dalga)’da 600 kW.
gücünde yayõn yapan Radyo-1 vericisi vardõr. Ayrõca DAP Bölgesi illerinden olan Ağrõ’da
Radyo-2 ve Radyo-1 UD (Uzun Dalga)’da sõrasõyla 1000 kW., 200 kW. gücünde yayõn
yapmaktadõr. Van’da ise Radyo-1 UD 600 kW.’da yayõn yapmaktadõr.
Tablo 5.3.87: TV Ana Verici İstasyonlarõ
İstasyon Adõ
İli
Ağrõ
Bingöl
Elazõğ
Erzincan
Erzurum
Iğdõr
Kars
Tunceli
Van
DAP Toplamõ
(1)
Türkiye
Toplamõ(2)
(1/2) Yüzde
Ağrõ
Bingöl
Elazõğ
Erzincan
Erzurum
Yenidoğan
Kars
Tunceli
Van
TV-1
Gücü(kW.)
30
30
100
100
100
30
100
30
30
550
TV-2
Gücü(kW.)
450
450
450
450
450
150
450
450
450
3.750
TV-3
Gücü(kW.)
450
450
450
450
450
150
450
450
450
3.750
TV-4
Gücü(kW.)
450
450
450
450
450
150
450
450
450
3.750
2.520
18.950
18.950
18.950
22
20
20
20
292
Tablo 5.3.88: DAP İlleri Mevcut Haberleşme Sistemleri
İstasyon Adõ
Tipi
Yeri
İnt-Std-B
Anten
Çapõ
11 mt.
ERZ-1B
TUR-3
Mobil
7 mt.
Çukurca
VAN-01
TVRO
6,1 mt.
Van
OVC-01
İnt.std-EL
4,5 mt.
Tun-Ovacõk
YDR-01
İnt.std-EL
4,5 mt.
Bng-Y.dere
VAN-02
İnt.std-EL
4,5 mt.
Van-Merkez
CTK-01
İnt.std-EL
4,5 mt.
Van-Çatak
HRK-01
İnt.std-EL
4,5 mt.
Hkr-Çukurca
BSY-01
İnt.std-EL
4,5 mt.
Van-Bsry
HZN-01
İnt.std-EL
4,5 mt.
Bitlis-Hizan
ERZ-02
İnt.std-EL
4,5 mt.
Erz-Merkez
UZR-01
İnt.std-EL
4,5 mt.
Erz-Uludere
CAT-01
İnt.std-EL
4,5 mt.
Erz-Çat
YDS-01
İnt.std-EL
4,5 mt.
Bng-Y.su
HRK-01
İnt.std-EL
4,5 mt.
Hrk-Drk
1 Remote Y/İ
TES-Tip-1
1,2 mt.
Btl-Kolludere
1 Remote Y/İ
TES-Tip-1
1,2 mt.
Hak-Şemdinli
1 Remote Y/İ
TES-Tip-1
1,2 mt.
Hak-Ç.põnar
1 Remote Y/İ
TES-Tip-1
1,2 mt.
Kars-Yayla
1 Remote Y/İ
TES-Tip-1
1,2 mt.
Mly-Nemrut
1 Remote Y/İ
TES-Tip-1
1,2 mt.
Tun-Ç.bulak
1 Remote Y/İ
TES-Tip-1
1,2 mt.
Tun-E.yurt
1 Remote Y/İ
TES-Tip-1
1,2 mt.
Tun-G.uşağõ
1 Remote Y/İ
TES-Tip-1
1,2 mt.
Van-Çatak
Erzurum
Çalõştõğõ
Uydu
Intelsat
702,359o
Türksat 1B,
31,3o
Türksat 1B,
31,3o
Türksat 1B,
31,3o
Türksat 1B,
31,3o
Türksat 1B,
31,3o
Türksat 1B,
31,3o
Türksat 1B,
31,3o
Türksat 1B,
31,3o
Türksat 1B,
31,3o
Türksat 1B,
31,3o
Türksat 1B,
31,3o
Türksat 1B,
31,3o
Türksat 1B,
31,3o
Türksat 1B,
31,3o
Türksat 1B,
31,3o
Türksat 1B,
31,3o
Türksat 1B,
31,3o
Türksat 1B,
31,3o
Türksat 1B,
31,3o
Türksat 1B,
31,3o
Türksat 1B,
31,3o
Türksat 1B,
31,3o
Türksat 1B,
31,3o
Kapasitesi
Açõklama
1*192
kB.IDR
2 Mb.IBS
DMIP
1+1 TV TxRx
2 Mbit (60
Kanal)
2 Mbit (60
Kanal)
2 Mbit (60
Kanal)
2 Mbit (60
Kanal)
2 Mbit (60
Kanal)
2 Mbit (60
Kanal)
2 Mbit (60
Kanal)
2 Mbit (60
Kanal)
2 Mbit (60
Kanal)
2 Mbit (60
Kanal)
2 Mbit (30
Kanal)
2 Mbit (30
Kanal)
4 kanal
remote
4 kanal
remote
4 kanal
remote
4 kanal
remote
4 kanal
remote
4 kanal
remote
4 kanal
remote
4 kanal
remote
4 kanal
remote
Tv Tx-Rx
Tlf.Haberleşmesi
IBS Tlf.
IBS Tlf.
IBS Tlf.
IBS Tlf.
IBS Tlf.
IBS Tlf.
IBS Tlf.
IBS Tlf.
IBS Tlf.
IBS Tlf.
IBS Tlf.
IBS Tlf.
Düşük kap.kõrsal
alan tlf. haber.
alan tlf. haber.
alan tlf. haber.
alan tlf. haber.
alan tlf. haber.
alan tlf. haber.
alan tlf. haber.
alan tlf. haber.
alan tlf. haber.
Kaynak: TRT, Genel Yayõn Planõ, 1997.
293
Türkiye genelinde DAP Bölgesi TV-1 gücü olarak yüzde 21,8’lik bir orana, TV-2TV-3-TV-4’de ise yüzde 19,7’lik bir orana sahiptir. Ardahan, Bayburt, Bitlis, Gümüşhane,
Hakkari, Malatya, Muş illerinde TRT TV ana verici istasyonu bulunmamaktadõr. GAP
Bölgesine yüzde 100 yerli yapõm ile yayõn yapan TRT-GAP türü bir TV, DAP Bölgesi için
henüz mevcut değildir. Bununla birlikte Erzurum’da TRT’nin bir bölge radyosu mevcuttur
ve Türk Halk Müziğine yüzde 40, Türk sanat müziğine ise yüzde 45 oranõnda yer
vermektedir. Türk hafif müziğinin oranõ yüzde 15’dir. Çok sesli sanat müziği, opera ve
bale, eğitim müziği oranlarõ ise yüzde 0 durumundadõr.
DAP Bölgesi’ndeki yerel TV ve radyo oranõnõn çok düşük olmasõ, yerel TV verici
sistemlerinin yetersiz olmasõ, kablo TV’nin de bu bölgede olmamasõ sonucu bölge diğer
TV ve radyo teknolojileri bir yana, büyük oranda SATV sistemine yönelmiştir. SATV
sisteminin oldukça ekonomik hale gelmesi, mobil kullanõlabilir olmasõ diğer teknolojilere
nazaran oldukça kaliteli ses ve görüntü taşõyabilmesi, çok yakõn gelecekte etkileşimli
sistemlerin de uydudan verilmesi, pay-TV (öde-seyret), video-on demand (isteğe bağlõ
sinema), video-near demand (yüzde 80’lerde isteğe bağlõ sinema), uydudan internet gibi
teknolojileri de içerisinde barõndõrmasõ sonucu DAP Bölgesi’nin TV, radyo ve uydu
hizmetlerinde neyi tercih ettiği ve gelecekte neyi tercih edeceği yolunda bir gösterge
durumundadõr.
5.3.7. DAP Bölgesi’nin Dar Boğaz, Avantaj ve Potansiyelleri
5.3.7.1. Dar Boğazlar
•
Bölge, deniz seviyesinden yüksek olup, sert iklim koşullarõna sahiptir.
•
Bölge’deki demiryollarõnõn tamamõ tek hatlõdõr. Bu hatlarõn da hemen hemen yarõsõ
hasarlõdõr. Önemli bir bölümü proje yapõm ömrünü doldurmuştur.
•
Demiryolu altyapõsõ ve işletmeciliği ihtiyaca cevap veremeyip yolcu ve yük
taşõmacõlõğõnda önemini kaybetmiştir.
•
Bazõ yerleşim yerinin demiryolu ve havayolu ulaşõmõna bağlantõsõ yoktur.
•
Ağõr ve sert iklim koşullarõ, nedeniyle karayollarõnda sürekli bakõm ve onarõm
yapõlmasõ zorunluluğunu ortaya çõkarmaktadõr.
•
Otobüs ile yolcu, kamyon ile de yük taşõmacõlõğõnda yoğunluk görülmektedir.
•
Bölge’de otoyol bulunmamaktadõr.
•
Karayoluna yönelme nedeniyle trafik kazalarõ artmaktadõr.
•
Coğrafi yapõnõn engebeli ve rakõmõn yüksek olmasõ, karayollarõnda kar ile mücadeleyi
zorlaştõrmaktadõr.
•
Bölge karayollarõnda önemli kara noktalar bulunmaktadõr.
•
Arazinin çok engebeli olmasõ nedeniyle birçok noktada tõrmanma şeritlerinin yapõlmasõ
gerekmektedir.
294
•
Yollarõn yõllõk kar altõnda kalan gün sayõsõ fazla olduğundan, yol kaplamalarõnõn ömrü
kõsalmaktadõr.
•
Bölge’deki hava alanlarõnõn hiçbirinde tekerlek temas bölgesi õşõklandõrmasõ ve taksirut
eksen õşõklandõrmasõ bulunmamaktadõr. Gelecekte Bölge’nin uluslararasõ seferlere
açõlmasõ düşünüldüğünde kõş ve gece şartlarõnda seferlerin yapõlabilmesi için gerekli
olacaktõr.
•
Bölge’de sadece iki hava alanõnda aletle iniş sistemi vardõr.
•
Bölge, gerek meteorolojik ve gerekse coğrafi şartlarõndan ötürü Türkiye’nin iletişim
yönünden en güç arazi şartlarõna sahip olup, haberleşme hizmetlerinden yeterince
yararlanamamaktadõr.
•
Ulusal internet alt yapõ ağõ olan TTNet’in DAP Bölgesi’nde çekirdek düğüm noktasõ
bulunmayõp Bölge’de internet servis sağlayõcõ sõkõntõsõ çekilmektedir.
•
Fiber optik kablo şebekesi, mevcut haliyle talebi karşõlayamamaktadõr.
5.3.7.2. Avantajlar
•
Mevcut demiryolu alt yapõsõnõn iyileştirilmesi durumunda tren ile yolcu ve yük
taşõmacõlõğõ geliştirilebilir. Özellikle karayolu ile yapõlan yük taşõmacõlõğõnõn demiryolu
üzerinden yapõlmasõ sağlanabilir.
•
1981-1993 yõllarõ arasõnda karayollarõnõn satõh kaplamasõ bakõmõndan önemli
çalõşmalar yapõlmõştõr.
•
Devlet yollarõnõn tamamõna yakõnõ asfalttõr.
•
İl yollarõnõn stabilize oranõ 1998 yõlõ sonunda yüzde 30’un altõna çekilmiştir.
•
Yol bakõm ve onarõmlarõ kesintisiz olarak sürdürülmeye devam edilmektedir.
•
Muş ve Erzurum hava alanlarõnda iki adet pist vardõr.
•
Bölge hava ulaşõmõ konusunda Van ilimizde yapõlan ve 23 Ekim 1998 tarihinde
hizmete açõlan yeni terminal binasõ ile artõrõlmõş olan kapalõ alan ve yolcu kapasitesinin
durumu göz önüne alõndõğõnda, dõş hat hava alanõ olarak kullanõlmaya müsaittir.
•
Bölge’deki hava alanlarõnõn tamamõnda pist yaklaşõm õşõklandõrmasõ vardõr.
•
Malatya hava alanõnda pist merkez hattõ õşõklõdõr.
•
Bölge’nin genel kapasite kullanõm oranõ yaklaşõk yüzde 3 olup, kullanõlamayan yüzde
97’lik kapasite oranõ kullanõlabilecek durumdadõr.
•
Telekomünikasyon santral kapasitelerinin tamamõ işletilmektedir.
•
Bölge’de internet kullanõmõ yaygõnlaşmaktadõr.
•
GSM, Bölge’de büyük ilgi görmektedir.
•
Bölge’de telefon abonesi yoğunluğu artmaktadõr.
•
Bölge’de özel radyo ve TV’ler yoğun ilgi görmektedir.
295
5.3.7.3. Potansiyeller
•
Bölge’de yer alan projelerden; Van Gölü Demiryolu Geçişi, Türkiye-Gürcistan (KarsTiflis), Türkiye (B.Ahmet)-Aralõk Dilucu ve Trabzon-Tirebolu/Gümüşhane-Erzincan
projelerinin etüd ve proje çalõşmalarõ sonuçlanarak yapõm çalõşmalarõna başlanacaktõr.
•
Aralõk Dilucu Sõnõr Kapõsõ Bağlantõsõ ve Van Kotur Demiryolu Erçek Gölü Varyantõ
Projeleri ise yatõrõm programlarõnda yer alan projelerdir.
•
DHMİ Genel Müdürlüğü’nün 1998 yõlõ yatõrõm programõnda yer alan Erzurum hava
alanõ terminal binasõ inşaatõnõn temeli atõlmõştõr.
•
Erzurum ve Kars hava alanõnõn kamulaştõrma, Elazõğ hava alanõnõn senkronizasyon
panosu ve elektrik direklerinin montaj ve demontaj, Malatya hava alanõnõn fiber optik
kablolarõnõn yer altõndan döşenmesi çalõşmalarõ tamamlanmõştõr.
•
Doğu Anadolu Bölgesi’nin ve Van ilinin her geçen gün artan yolcu ve uçak trafiğinin
daha rahat sağlanabilmesi amacõyla inşa edilen Van hava alanõnõn yeni terminal binasõ
hizmete açõlmõştõr.
•
Bölge’de modern telekomünikasyonun önemli ihtiyaçlarõnõ karşõlayacak şekilde Türk
Telekom veri haberleşmesi ve internet hizmeti sağlayacak ATM alt yapõsõnõn kurulmasõ
için planlama çalõşmalarõna devam etmektedir.
•
Frame–Relay Servisi, TURPAK şebekesi üzerinde planlanan başka bir servis olup
BISDN içerisinde standartlaşmõş bir veri servisi olma yolundadõr. Ses, veri, görüntü
gibi her türlü trafiğin koordinasyonu ile mevcut iletim ortamlarõnõn en verimli bir
biçimde taşõndõğõ geleceğin multimedya ATM şebekeleri ile tamamen uyumlu bir
servistir. Frame–Relay servisinden yararlanacak tipik uygulamalar olarak; anlõk trafik
motifine sahip ve düzensiz biçimde yüksek bant genişliğine gereksinim duyan yerel
iletişim ağlarõ (LAN) bağlantõlarõ, ana bilgisayarlar arasõ veri tabanõ koordinasyonu,
video konferans gibi uygulamalar sayõlabilir. Frame-Relay ülkemizde artmakta olan
LAN’lar arasõ bağlantõ gereksinimlerine, sanal bağlantõlar ve anahtarlama özelliklerini
kullanarak zaman ve maliyete etkin bir biçimde cevap verir.
•
DAP Bölgesi’nin dağlõk ve ulaşõmõ zor olan yerlerinde IBS yer istasyonlarõ ile telefon
şebeke irtibatõ sağlanmaya çalõşõlmaktadõr.
•
Birinci nesil uydularõmõzõn gösterdiği başarõlar göz önüne alõnarak, çoğunluk hissesi
Türk Telekom’a ait Fransõz uydu üreticisi Aerospatiale firmasõ ile ortak bir şirket (joint
venture) kurulmuştur. EURASIASAT adõ ile faaliyete geçen bu şirket II. Nesil
TÜRKSAT-2A (EURASIASAT-I) uydusunu 11 Ocak 2001 tarihinde uzaya fõrlatmõştõr.
•
Gelecekte abone talepleri doğrultusunda TDM (Time Division Multipexer) şebekesinin
DAP illerini de kapsayacak şekilde genişlemesi planlanmõştõr.
296
5.3.8. Değerlendirme
Ulaştõrma sektörü içinde ağõrlõğõn karayolu ulaşõmõna verilmesi, yük taşõmacõlõğõnda
kamyonla yük taşõmasõna öncelik verilmesi, kamyon sayõsõnõn artmasõna ve karayolu üst
yapõlarõnda bozulmalara neden olarak yollarõn ömrünü kõsaltmaktadõr. Problemler sadece
karayollarõnõn çabuk bozulmasõyla kalmamõş, aynõ zamanda, kamyon sayõsõnõn artmasõ,
diğer taşõtlarõn (otomobil, otobüs gibi) hareketini kõsõtlamõştõr. Böylece trafik kazalarõnda
göreceli olarak bir artõş söz konusu olmuştur. Bunun için, bir an önce (öncelikle yük
taşõmacõlõğõnda) demiryollarõna ağõrlõk verilmelidir. Tren hõzlarõ, şimdikinin iki, üç katõna
çõkarõlmalõ, emniyet ve konfor da gözardõ edilmemelidir.
Raporun ilgili bölümlerinde de belirtildiği gibi demiryolu hem ülke hem de bölge
bazõnda ihmal edilmiş durumdadõr. Yatõrõmlardan demiryollarõna ayrõlan payõn çok küçük
olmasõ bunu açõkça göstermektedir. Ülkemiz toplam 10.508 km. demiryolu ağõna sahip
olup, DAP Bölgesi toplam hat uzunluğu 1.454 km. olup, genele oranõ yaklaşõk yüzde
14’dür.
Bölge demiryolu şebekelerinden Kars-Doğukapõ 1924 yõlõndan önce, Erzurum-Kars
ve Elazõğ-Muş hattõ 1950-1960, Muş-Tatvan ve Van-Kapõköy hattõ da 1960-1980 yõllarõ
arasõnda yapõlmõştõr. Bölgedeki diğer demiryollarõ ise 1924-1950 yõllarõ arasõnda
yapõlmõştõr. DAP Bölgesi demiryolu şebekesinin önemli bir bölümü proje ömrünü
doldurmak üzeredir.
Demiryollarõ, istenen hõz ve konforu sağlayamadõğõ için, yolcu ve yük trafiğinin
önemli bir kõsmõ karayollarõna kaymaktadõr. Özellikle artan yük taşõmacõlõğõnõn karayollarõ
üzerinde çok büyük olumsuzluklarõ olmaktadõr. Aşõrõ yük taşõmacõlõğõ, hem karayollarõnda
kazalarõ artõrmakta, hem de karayolu üst yapõsõnõn planlanan süreden önce bozulmasõna
neden olmaktadõr. Diğer taraftan, elektrikli hat uzunluğuna paralel olarak artan elektrikli
ana hat lokomotifi ihtiyacõnõn başlangõçta kõsmen yurtdõşõndan temini, daha sonra
yurtiçinde üretilmesi yönündeki gelişmelere hõz verilmesinde yarar vardõr.
B.İ.B. KGM 1998 yõlõ yatõrõm programõnda DAP Bölgesi karayollarõna toplam
10.610.113 milyon TL. yatõrõm yapõlmõştõr. DAP Bölgesi’nin Orta ve Batõ Anadolu
Bölgelerine nazaran daha engebeli ve rakõmõnõn da yüksek olmasõ nedeniyle, özellikle karla
mücadele çalõşmalarõ zorlukla yürütülmektedir. Diğer taraftan halen Bölge’de toplam 859
km. geçit vermez ve toprak yol bulunmaktadõr.
Ülkemiz karayolu olarak (devlet + il yollarõ) toplam 62.611 km.’dir. DAP Bölgesi
ise toplam 10.749 km. ile yüzde 17.16’sõnõ oluşturmaktadõr. Ayrõca Bölgede hiç otoyol
bulunmamaktadõr. DAP Bölgesi’nde toplam 58.773 km. köy yolu olup bunun 1.967 km.’si
(yüzde 3,4) asfalt, 23.296 km.’si (yüzde 39,6) stabilize, 22.510 km.’si tesviyeli yol ve
11.000 km.’si ise (yüzde 18,7) ham yoldur.
DAP Bölgesi’nde 1997 yõlõ sonu itibarõyla 1 milyonu aşkõn telefon hat kapasitesi
bulunmakta ve hemen hepsi kullanõmdadõr. Kõrsal alanda yaklaşõk 700.000’i aşkõn irtibat
sağlanmõştõr. Ankesörlü telefon yaklaşõk 3.800 adettir. Bölgenin 1 Milyon km. ana
297
şebekesi, 1,6 Milyon km. local şebekesi ve 3.000 km. civarõnda ise fiber optik hat uzunluğu
mevcuttur. Ayrõca, 1.152 radyo-link sistemi vardõr. Bölgedeki GSM ile birlikte araç
telefonu sayõsõ 26.000 civarõndadõr. Turkcell ve Telsim’in bölge bazõndaki site sayõsõ
48’dir.
Ülkemiz toplam 189 ülkenin üyesi olduğu ITU’ya (Internatinal Telecommunication
Union) çok geç katõlmõş, fakat radyo-televizyon ve uydu hizmetleri kõsa sürede İtalya ve
Fransa gibi ülkeleri zorlar duruma gelmiştir. 1998 Aralõk ayõ itibarõyla uyduda 49’u özel ve
6’sõ resmi olmak üzere 55 TV kanalõnõn yanõ sõra 43’ü özel ve 6’sõ resmi olmak üzere
toplam 49 radyo kanalõ bulunmaktadõr. Bu hizmetlerinin sektörel dağõlõmda özel sektör;
yüzde 89 ile TV ve yüzde 88 oranõyla radyo hizmetine sahiptir. Devletin payõ oldukça
küçüktür. DAP Bölgesi’nde ise toplam 76 özel yerel radyo ve 18 özel yerel TV
bulunmaktadõr.
DAP Bölgesi’nde radyo-televizyon ve uydu hizmetleri bakõmõndan özel TV 18, özel
radyo 74, MMDA abonesi 52 VSAT sayõsõ 11 olup, kablo TV abonesi bulunmamaktadõr.
5.3.9. Çalõşmanõn Genel Değerlendirmesi ve Bundan Sonraki Aşamalarõ
Ulaşõm ve haberleşme konusunda bu noktaya kadar yapõlan çalõşmalar, ilgili kamu
kuruluşlarõnõn elinde bulunan çok sõnõrlõ ve genellikle altyapõ özelliklerine ilişkin bilgilerin
toplanmasõ ve değerlendirilmesine dayandõrõlmõştõr. Ulaşõm altyapõsõnõn mevcut durumuna
ilişkin verilerde, bir yandan mevcut ve diğer yandan da az yatõrõmlõ çözümlerle ve işletme
önlemleriyle ulaşõlabilecek ilave kapasiteler konusunda yeterli bilgi elde edilememiştir.
Taşõmacõlõkla ilgili bilgiler ise, ülke genelini kapsamakta ve DAP Bölgesi’ndeki ulaşõm
bağlantõlarõ üzerindeki trafik değerleri konusunda yeterli ayrõntõyõ içermemektedir. Sadece
karayolu kesimleri üzerinde verilmiş bulunan yõllõk ortalama günlük taşõt değerlerinin ise,
farklõ kesimlerde farklõ yõllarda gerçekleştirilen periyodik saha çalõşmalarõna
dayandõğõndan, tutarlõlõk göstermediği bilinmektedir.
Bölgesel düzeyde bir ulaşõm planlama çalõşmasõnõn sağlõklõ bir şekilde
gerçekleştirilebilmesi için önce mevcut taşõma yapõsõna ve daha sonra da gelecekteki
taşõma taleplerine ilişkin aşağõdaki temel veriler gereklidir;
- Bölge’nin ulaşõm sisteminin mevcut altyapõsõ ve işletmeciliğin temel özellikleri,
altyapõ kapasitesi, kapasitedeki mevsimlik sõnõrlamalar, terminal kapasiteleri,
kapasite kullanõm oranlarõ, planlanan ve gerçekleştirilmekte olan kapasite artõrma
projeleri gibi ulaşõmõn arz boyutuna ilişkin bilgiler,
- Bölge içindeki herhangi bir noktaya (coğrafik alana) Bölge içinden veya dõşõndan
gelen ham maddelerin cinsi, miktarõ, geliş ve varõş noktalarõ, taşõmanõn zaman
içindeki değişimi (mevsimlik değişimler), kullanõlan ulaşõm koridoru, kullanõlan
ulaşõm biçimi, taşõnma biçimi (ambalaj, dökme, vb) gibi bilgiler,
298
- Üretilen mallarõn üretim ve tüketim yerleri (taşõmanõn başlangõç ve bitiş noktalarõ),
taşõmanõn zaman içindeki değişimi (mevsimlik değişimler), kullanõlan ulaşõm
koridoru, kullanõlan ulaşõm biçimi, taşõma biçimi (ambalaj, dökme, vb) gibi
bilgiler,
- Yolcu taşõmalarõnda yolculuklarõn başlangõç ve bitiş noktalarõ, yolculuk amacõ,
yolculuk sõklõğõ, kullanõlan ulaşõm koridoru ve kullanõlan ulaşõm biçimi ve bunun
seçilme sebepleri gibi bilgiler,
- Bölge’den transit olarak geçen yük ve yolcu taşõma talepleri, kullanõlan ulaşõm
koridoru ve kullanõlan ulaşõm biçimi gibi bilgiler.
299
KAYNAKLAR
TCDD, İstatistik Yõllõğõ, 1995.
TCDD, İstatistik Yõllõğõ, 1997.
BİB, KGM, Türkiye Karayollarõ İstatistik Yõllõğõ, 1994-1995.
BİB, KGM, Çalõşma Programõ, 1997.
BİB, KGM, Ulaşõm ve Maliyet Etüdleri Şube Müdürlüğü, 1997.
BİB, KGM, Yatõrõm Programlarõ, 1998.
BİB, KGM, Devlet İl Yollarõ, 1998.
BİB, KGM, Karayollarõ Yollarõn Uzunluklarõ, 1998.
BİB, KGM, Bütçe ve Harcamalara Ait Genel Bilgiler, 1998.
DHMİ, İstatistik Yõllõğõ, 1997.
DHMİ, İstatistik Yõllõğõ, 1998.
DMHİ, İşletme Bütçesi, 1998.
IX. Ulaştõrma Şurasõ Dokümanlarõ. Haziran 1998.
Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğü, APK Başkanlõğõ, 1997.
Türk Telekom, Telekomünikasyon İstatistikleri, 1996.
Türk Telekom, Faaliyet Raporu, 1997-1998.
İnternet, TGM, 21.05.1999.
Türk Telekom, 1999 Yõlõ İşletme Bütçesi, 1999.
Radyo Televizyon Üst Kurulu (RTÜK), FM Ulusal Frekans Planõ, 1997.
Radyo Televizyon Üst Kurulu (RTÜK), TV Ulusal Frekans Planõ, 1998.
TRT, Genel Yayõn Planõ, 1997.
VERINET, Vsat Verileri, 1997.
COMSAT, Vsat Verileri, 1998.
TELE-Satellite Magazine, 1998-2.
1983-1993 Ulaştõrma Ana Planõ, Başbakanlõk Devlet Planlama Teşkilatõ,1982.
300
EKLER :
Ek 1: Ağrõ İli Devlet Yollarõ Yõllõk Ortalama Günlük Trafik Değerleri
K.K.
No
Dilim
No
Km.
Bölge Otomobil Otobüs Kamyon
No
Treyler
100-31
1
31
12
557
162
730
351
100-31
2
33
12
557
162
730
351
100-31
3
1
12
688
113
520
348
100-32
1
31
12
688
113
520
348
100-32
2
21
12
688
113
520
348
100-33
1
34
12
688
113
520
348
100-33
2
7
12
463
60
470
272
100-33
3
35
12
35
39
82
204
270-03
0
29
12
124
8
20
0
965-07
0
53
12
26
0
5
0
965-08
1
13
12
356
58
298
124
965-08
2
27
12
356
58
298
124
965-08
3
37
12
199
47
269
122
975-02
0
23
12
335
27
261
111
975-03
1
10
12
243
12
152
19
Kaynak: BİB, KGM. Ulaşõm ve Maliyet Etüdleri Şube Müdürlüğü, 1997.
Toplam
Taşõt
1.800
1.800
1.669
1.669
1.669
1.669
1.265
360
152
31
836
836
637
734
426
Treyler
Yüzdesi
(Yüzde)
20
20
21
21
21
21
22
57
0
0
15
15
19
15
4
Ağõr
Taşõt
Yüzdesi
(Yüzde)
60
60
52
52
52
52
59
79
13
16
50
50
61
51
40
Ek 2: Ardahan İli Devlet Yollarõ Yõllõk Ortalama Günlük Trafik Değerleri
K.K.
No
Dilim
No
Km.
Bölge Otomobil Otobüs
No
Kamyon
Treyler
010-28
1
23
12
169
35
231
9
010-28
2
14
12
245
48
266
10
010-28
3
3
12
409
74
310
10
010-28
4
27
12
109
24
58
1
010-29
0
35
12
316
62
201
17
060-04
0
36
12
174
22
115
9
060-05
1
23
12
174
22
115
9
060-05
2
3
12
516
63
265
19
060-05
3
9
12
471
86
298
25
955-01
1
14
12
16
12
21
9
955-01
2
50
12
16
12
21
9
955-02
0
13
12
330
60
279
10
955-03
0
44
12
207
28
114
13
301
Toplam Treyler Ağõr Taşõt
Yüzdesi
Taşõt
Yüzdesi
(Yüzde)
(Yüzde)
444
2
54
569
2
49
803
1
40
192
1
31
596
3
37
320
3
39
320
3
39
863
2
33
880
3
37
58
16
52
58
16
52
679
1
43
362
4
35
Ek 3: Bayburt İli Devlet Yollarõ Yõllõk Ortalama Günlük Trafik Değerleri
K.K.
No
Dilim Km. Bölge Otomobil Otobüs Kamyon Treyler
No
No
050-02
0
37
10
521
42
308
34
050-03
0
33
10
125
24
39
0
052-02
0
35
10
499
23
139
27
915-02
1
23
10
1.421
82
277
5
915-02
2
12
10
447
5
86
0
915-02
3
22
10
456
84
421
32
Taşõt
Yüzdesi Yüzdesi
(Yüzde) (Yüzde)
905
4
38
188
0
21
688
4
24
1.785
0
16
538
0
16
993
3
46
Ek 4: Bingöl İli Devlet Yollarõ Yõllõk Ortalama Günlük Trafik Değerleri
K.K.
No
No
No
950-06
0
40
8
458
92
326
13
950-07
1
2
8
959
79
248
50
950-07
2
20
8
563
46
229
21
950-07
3
24
8
563
46
229
21
Toplam
Taşõt
929
1.336
859
859
Treyler Ağõr Taşõt
Yüzdesi Yüzdesi
(Yüzde) (Yüzde)
1
36
4
22
2
29
2
29
Ek 5: Bitlis İli Devlet Yollarõ Yõllõk Ortalama Günlük Trafik Değerleri
K.K.
No
Dili Km. Bölge Otomobil Otobüs Kamyon Treyler
m No
No
300-31
1
12
11
707
112
416
16
300-31
2
16
11
707
112
416
16
300-31
3
8
11
1.652
168
565
53
300-32
1
3
11
1.652
168
565
53
300-32
2
8
11
844
86
496
6
300-32
3
21
11
844
86
496
6
300-32
4
40
11
844
86
496
6
965-10
0
13
11
103
9
109
11
965-11
1
37
11
261
25
297
43
965-11
2
27
11
261
25
297
43
965-12
0
37
11
261
25
297
43
965-13
1
14
11
1.735
105
570
48
965-13
2
43
11
714
82
369
43
302
Toplam Treyler Ağir Taşõt
Taşõt Yüzdesi Yüzdesi
(Yüzde) (Yüzde)
1.251
1
35
1.251
1
35
2.438
2
25
2.438
2
25
1.432
0
35
1.432
0
35
1.432
0
35
232
5
52
626
7
54
626
7
54
626
7
54
2.458
2
25
1.208
4
34
Ek 6: Elazõğ İli Devlet Yollarõ Yõllõk Ortalama Günlük Trafik Değerleri
K.K.
No
Dilim Km. Bölge Otomobil Otobüs Kamyon
No
No
Treyler Toplam Treyler Ağõr Taşõt
(Yüzde) (Yüzde)
260-20
1
15
8
342
16
270
4
632
1
43
260-20
2
28
8
342
16
270
4
632
1
43
260-20
3
17
8
342
16
270
4
632
1
43
300-24
1
50
8
955
345
912
153
2.365
6
45
300-24
2
8
8
953
225
777
60
2.015
3
42
300-25
1
29
8
953
225
777
60
2.015
3
42
300-25
2
31
8
953
225
777
60
2.015
3
42
300-26
1
2
8
953
225
777
60
2.015
3
42
300-26
2
29
8
715
196
639
49
1.599
3
43
300-26
3
20
8
715
196
639
49
1.599
3
43
885-09
0
21
8
296
39
148
11
494
2
32
885-10
1
20
8
693
186
498
39
1.416
3
38
885-10
2
28
8
664
205
582
41
1.492
3
42
885-10
3
23
8
664
205
582
41
1.492
3
42
885-10
4
7
8
664
205
582
41
1.492
3
42
Ek 7: Erzincan İli Devlet Yollarõ Yõllõk Ortalama Günlük Trafik Değerleri
Dilim Km. Bölge Otomobil Otobüs Kamyon Treyler Toplam Treyler Ağõr Taşõt
No
No
(Yüzde) (Yüzde)
100-24
1
6
16
452
151
562
153
1.318
12
54
100-24
2
10
16
811
336
857
199
2.203
9
48
100-24
3
60
16
747
403
804
130
2.084
6
45
100-25
1
10
16
851
406
830
128
2.215
6
43
100-25
2
17
16
551
219
744
136
1.650
8
53
100-25
3
21
16
551
219
744
136
1.650
8
53
100-25
4
26
16
923
3.646
1.005
356
2.648
13
51
100-26
1
23
16
923
364
1.005
356
2.648
13
51
200-23
0
29
16
488
173
401
68
1.130
6
42
885-05
0
19
16
228
31
131
1
391
0
34
K.K.
No
303
Ek 8: Erzurum İli Devlet Yollarõ Yõllõk Ortalama Günlük Trafik Değerleri
K.K.
No
050-04
050-05
050-05
052-03
052-04
052-05
060-02
060-03
060-03
080-01
100-27
100-27
100-28
100-28
100-28
100-28
100-29
100-29
100-29
100-29
100-30
100-30
270-01
270-02
915-04
925-03
925-03
925-03
925-04
950-02
950-02
950-03
950-03
950-03
950-04
950-04
955-04
955-04
955-05
955-06
955-06
955-06
955-07
955-07
955-07
955-15
957-02
957-02
Dilim Km. Bölge Otomobil Otobüs Kamyon Treyler Toplam Treyler
No
No
Taşõt Yüzdesi
(Yüzde)
0
1
2
0
0
0
0
1
2
0
1
2
1
2
3
4
1
2
3
4
1
2
0
0
0
1
2
3
0
1
2
1
2
3
1
2
1
2
0
1
2
3
1
2
3
0
1
2
34
4
45
6
16
8
49
20
26
23
15
26
6
6
15
3
8
30
9
10
25
33
13
41
27
20
18
57
38
25
28
4
48
6
50
29
21
27
42
1
36
20
3
27
29
50
41
33
12
12
12
12
12
12
12
12
12
12
12
12
12
12
12
12
12
12
12
12
12
12
12
12
12
12
12
12
12
12
12
12
12
12
12
12
12
12
12
12
12
12
12
12
12
12
12
12
125
228
228
0
0
0
388
433
433
432
923
1.306
1.306
1.306
1.306
1.358
1.358
1.181
1.181
1.181
979
557
107
107
455
117
259
237
361
560
560
936
936
936
498
498
630
630
317
233
233
165
165
165
116
48
107
0
24
39
39
0
0
0
41
60
60
85
364
416
416
416
416
399
399
240
240
240
246
162
13
13
84
29
59
61
57
83
83
138
138
138
92
92
73
73
40
40
40
27
27
27
9
5
13
0
39
165
165
0
0
0
210
294
294
338
1.005
1.230
1.230
1.230
1.230
1.262
1.262
1.082
1.082
1.082
957
730
67
67
421
110
109
115
208
354
354
607
607
607
326
326
275
275
169
171
171
131
131
131
105
19
67
0
0
7
7
0
0
0
33
47
47
53
356
403
403
403
403
419
419
283
283
283
238
351
1
1
32
5
4
4
8
41
41
59
59
59
13
13
41
41
21
15
15
13
13
13
15
0
1
0
188
439
439
0
0
0
672
834
834
908
2.648
3.355
3.355
3.355
3.355
3.438
3.438
2.786
2.786
2.786
2.420
1.800
188
188
992
261
431
417
634
1.038
1.038
1.740
1.740
1.740
929
929
1.019
1.019
547
459
459
336
336
336
245
72
188
0
0
2
2
0
0
0
5
6
6
6
13
12
12
12
12
12
12
10
10
10
10
20
1
1
3
2
1
1
1
4
4
3
3
3
1
1
4
4
4
3
3
4
4
4
6
0
1
0
Ağõr Taşõt
Yüzdesi
(Yüzde)
21
39
39
0
0
0
36
41
41
43
51
49
49
49
49
49
49
49
49
49
49
60
36
36
46
44
26
29
34
38
38
38
38
38
36
36
31
31
35
41
41
43
43
43
49
26
36
0
304
Ek 9: Gümüşhane İli Devlet Yollarõ Yõllõk Ortalama Günlük Trafik Değerleri
K.K.
No
Dilim Km. Bölge Otomobil Otobüs Kamyon Treyler Toplam
No
No
Taşõt
052-01
0
20
10
277
5
96
19
885-02
1
19
10
754
51
194
9
885-02
2
26
10
858
55
327
18
885-02
3
15
10
828
61
406
21
885-03
1
8
10
369
16
135
1
885-03
2
23
10
428
17
173
2
885-03
3
25
10
567
32
128
5
885-04
1
4
10
1.025
54
209
10
040-02
1
24
16
170
3
64
1
885-04
2
40
16
228
31
131
1
397
1.008
1.258
1.316
521
620
732
1.298
238
391
Treyler
Yüzdesi
(Yüzde)
5
1
1
2
0
0
1
1
0
0
Ağõr Taşõt
Yüzdesi
(Yüzde)
29
20
27
32
26
28
18
17
27
34
Ek 10: Hakkari İli Devlet Yollarõ Yõllõk Ortalama Günlük Trafik Değerleri
K.K.
No
No
No
Treyler
400-34
1
30
11
20
0
16
2
400-34
2
22
11
20
0
16
2
400-35
0
31
11
71
0
61
0
400-36
1
8
11
328
19
157
3
400-36
2
36
11
328
19
157
3
400-36
3
34
11
537
55
251
7
400-37
0
41
11
537
55
251
7
975-10
0
15
11
322
57
169
3
Toplam Treyler Ağir Taşõt
Taşõt
Yüzdesi Yüzdesi
(Yüzde) (Yüzde)
38
5
47
38
5
47
132
0
46
507
1
32
507
1
32
850
1
30
850
1
30
551
1
31
Ek 11: Iğdõr İli Devlet Yollarõ Yõllõk Ortalama Günlük Trafik Değerleri
K.K.
No
No
No
070-03
0
2
12
227
44
148
19
050-05
1
10
12
241
32
208
40
050-05
2
41
12
241
32
208
40
050-06
1
13
12
124
35
75
52
050-06
2
34
12
124
35
75
52
050-06
3
14
12
124
35
75
52
050-07
0
3
12
27
3
1
0
050-08
0
27
12
24
27
49
49
965-06
0
9
12
26
0
5
0
975-01
0
26
12
335
27
261
11
977-01
0
3
12
45
3
8
0
305
Taşõt
Yüzdesi Yüzdesi
(Yüzde) (Yüzde)
438
4
38
521
8
48
521
8
48
286
18
44
286
18
44
286
18
44
31
0
3
149
33
66
31
0
16
734
15
51
56
0
14
Ek 12: Kars İli Devlet Yollarõ Yõllõk Ortalama Günlük Trafik Değerleri
K.K.
No
No
No
Taşõt
Yüzdesi Yüzdesi
(Yüzde) (Yüzde)
010-29
0
29
12
316
62
201
17
596
3
37
060-06
0
43
12
224
43
134
7
408
2
35
070-01
0
39
12
227
44
148
19
438
4
38
070-02
0
43
12
227
44
148
19
438
4
38
080-02
1
22
12
432
85
338
53
908
6
43
080-02
2
62
12
201
28
141
17
387
4
41
080-03
1
18
12
187
33
172
27
419
6
47
080-03
2
13
12
165
33
171
29
398
7
50
957-01
1
19
12
315
70
320
39
744
5
48
957-01
2
19
12
348
76
242
31
697
4
39
957-01
3
20
12
348
76
242
31
697
4
39
965-02
0
27
12
386
55
175
10
626
2
30
965-03
1
17
12
516
63
265
19
863
2
33
965-03
2
17
12
407
87
421
49
964
5
49
965-04
0
55
12
170
13
128
8
319
3
43
965-05
0
25
12
26
0
5
0
31
0
16
Ek 13: Malatya İli Devlet Yollarõ Yõllõk Ortalama Günlük Trafik Değerleri
K.K.
No
No
No
Treyler
260-18
0
35
8
22
0
0
0
260-19
0
30
8
342
16
270
4
300-21
2
1
8
471
87
267
8
300-21
3
39
8
471
87
267
8
300-22
2
42
8
852
333
691
47
300-23
1
8
8
714
208
812
57
300-23
2
9
8
1.489
457
1.437
127
300-23
3
5
8
1.489
457
1.437
127
300-23
4
9
8
1.489
457
1.437
127
300-23
5
39
8
955
345
912
153
300-23
6
8
8
955
345
912
153
850-08
0
33
8
425
71
227
4
850-09
1
43
8
572
117
438
43
850-09
2
5
8
572
117
438
43
850-10
1
32
8
935
244
859
86
850-10
2
17
8
935
244
859
86
850-10
3
30
8
935
244
859
86
875-01
1
32
8
220
19
142
0
875-01
2
22
8
220
19
142
0
875-01
3
27
8
669
126
515
34
875-02
0
18
8
1.069
393
1.040
78
306
Toplam
Taşõt
22
632
833
833
1.923
1.791
3.510
3.510
3.510
2.365
2.365
727
1.170
1.170
2.124
2.124
2.124
381
381
1.344
2.550
Treyler
Yüzdesi
(Yüzde)
0
1
1
1
2
3
4
4
4
6
6
1
4
4
4
4
4
0
0
3
3
Ağõr Taşõt
Yüzdesi
(Yüzde)
0
43
33
33
38
49
45
45
45
45
45
32
41
41
44
44
44
37
37
41
44
Ek 14: Muş İli Devlet Yollarõ Yõllõk Ortalama Günlük Trafik Değerleri
K.K.
No
No
No
(Yüzde) (Yüzde)
280-01
1
9
11
143
4
68
1
216
0
32
280-01
2
28
11
143
4
68
1
216
0
32
280-01
3
16
11
264
2
62
1
329
0
19
300-29
2
28
11
447
95
268
6
816
1
34
300-30
1
18
11
1.264
212
784
5
2.265
0
35
300-30
2
11
11
502
85
354
2
943
0
38
300-30
3
12
11
707
112
416
16
1.251
1
35
955-08
1
14
11
412
4
144
3
563
1
26
955-08
2
42
11
412
4
144
3
563
1
26
955-09
0
14
11
811
97
339
10
1.257
1
28
959-02
1
15
11
143
4
68
1
216
0
32
959-02
2
53
11
143
4
68
1
216
0
32
Ek 15: Tunceli İli Devlet Yollarõ Yõllõk Ortalama Günlük Trafik Değerleri
K.K.
No
No
No
885-06
1
25
8
69
3
73
0
885-06
2
44
8
69
3
73
0
885-07
1
23
8
69
3
73
0
885-07
2
12
8
296
39
148
11
885-08
0
34
8
296
39
148
11
307
Toplam Treyler
Taşõt
Yüzdesi
(Yüzde)
145
0
145
0
145
0
494
2
494
2
Ağõr Taşõt
Yüzdesi
(Yüzde)
50
50
50
32
32
Ek 16: Van İli Devlet Yollarõ Yõllõk Ortalama Günlük Trafik Değerleri
K.K.
No
Dilim Km. Bölge Otomobil Otobüs Kamyon Treyler Toplam Treyler
No
No
Taşõt
Yüzdesi
(Yüzde)
280-03
1
27
11
597
13
156
7
773
1
280-03
2
29
11
655
16
359
41
1.071
4
290-01
0
31
11
183
16
195
31
425
7
330-33
1
36
11
844
86
496
6
1.432
0
300-33
2
6
11
844
86
496
6
1.432
0
300-33
3
16
11
914
122
425
5
1.466
0
300-33
4
11
11
914
122
435
5
1.466
0
300-34
1
5
11
862
79
492
9
1.442
1
300-34
2
30
11
682
1
184
1
868
0
300-34
3
35
11
682
1
184
1
868
0
300-35
0
34
11
682
1
184
1
868
0
300-36
0
6
11
0
0
0
0
0
0
975-04
1
30
11
548
7
252
49
856
6
975-04
2
26
11
548
7
252
49
856
6
975-04
3
11
11
548
7
252
49
856
6
975-05
1
25
11
802
18
401
6
1.227
0
975-05
2
45
11
802
18
401
6
1.227
0
975-06
0
25
11
690
31
108
3
832
0
975-07
0
22
11
409
2
126
2
539
0
975-08
1
37
11
555
32
123
4
714
1
975-08
2
42
11
555
32
123
4
714
1
975-09
1
13
11
555
32
123
4
714
1
975-09
2
31
11
322
57
169
3
551
1
Ağõr Taşõt
Yüzdesi
(Yüzde)
21
37
53
35
35
29
29
35
21
21
21
0
35
35
35
33
33
13
24
18
18
18
31
Ek 17: Devlet ve İl Yollarõ Onarõmõ
(Milyon TL)
İli
Elazõğ
Elazõğ
Elazõğ
Elazõğ
Malatya
Malatya
Tunceli
Van
Van
Proje Adõ
Elazõğ-Sivrice
Elazõğ-Harput
(Elazõğ-Malatya) Ayr.Baskil
Palu-Beyhan-Gökdere
Nemrut Dağõ Turistik
Yollarõ
Malatya-Battalgazi G.
Hozat Ayr.-Ovacõk
Özalp-Saray-Kapõköy
Van Gölü Sularõ Altõnda
Kalan Yollar
İşin
Başlama/
Bitiş Tarihi
24
5
28
1998-2000
1998-1999
1998-1999
1997 Sonuna
Kadar
Tahmini
Harcama
-
34
94
1998-2001
1967-2000
2.117.000
9
36
42
181
1998-1999
1998-2002
1995-1999
1995-2000
79.000
548.000
Km
1998 Yatõrõmõ
Dõş
Bütçe ÖzelleşKredi
tirme
-
-
-
10.000
-
40.000
150.000
Proje İle İlgili
Olarak 1998'de
Yapõlacak işler
(Km)
25.000 1SY, 1T, 1S
30.000 1SY, 1T, 1S
35.000 1SY, 1T, 1S
40.000 3SY, 3T, 3S
- 1SY, Malatya ili ile
müşterektir.
20.000 1SY, 1T, 1S
25.000 1SY, 1T, 1S
50.000 6SY, 2T, 2S
150.000 12SY, 7T, 7S
308
Ek 18: İl Yollarõ Yapõm ve Onarõm Çalõşmalarõ
(Milyon TL)
İli
Proje Adõ
Ardahan
Bayburt
(Ardahan-Göle)Ayr-Yalnõz çam
Araklõ-Dağbaşõ-Uğrak
Bitlis
Küçüksu-Pervari
Bitlis
Elazõğ
Erzincan
Bitlis Ayr.-Mutki
Alacakaya Ayr.-Arõcak
Kemah-İliç-Divriği
Erzurum
Erzurum
Erzurum
Gümüşhane
Erzurum-Tekman
(Ilõca-Aşkale)Ayr.-Kandilli
(Tortum-Uzundere)Ayr.Pehlivanlõ-Bağbaşõ-İspir
Araklõ-Dağbaşõ-Urak
Gümüşhane
İşin
1997 Sonuna
1998 Yatõrõmõ
Proje İle İlgili Olarak
Başlama/Bitiş
Kadar
Dõş
Bütçe Özelleştirme 1998'de Yapõlacak işler
(Km)
Km
Tarihi
Tahmini
Kredi
Harcama
31
1993-1999
177.000
- 100.000
100.000 4SY, 6T, 6S
104
1990-2000
467.000
- 100.000
50.000 3SY, 3T, 6S, Trabzon ve
Gümüşhane illeri ile
müşteretir
125
1974-2000
6.560.000
- 100.000
100.000 6SY,5T,5S, Siirt ile
müşterektir.
21
1998-2000
550.000
10.000 1 SY, 1T, 1 S
33
1997-2000
2.000
- 30.000
30.000 2SY, 2T, 2S
144
1986-1999
1.550.000
- 100.000
150.000 11SY, 11T, 5S, Sivas ili
ile müşterektir.
63
1997-2001
3.000
- 100.000
100.000 4SY, 4T, 4S
6
1997-1998
28.000
- 40.000
50.000 6SY, 6T, 6S
44
1997-2001
266.000
40.000 2SY, 2T, 2S
104
1990-2000
467.000
100.000
(Gölova-Çamoluk)Ayr.-Şiran
25
1997-2000
2.000
75.000
Hakkari
Malatya
Yüksekova-Dağlõca
Adõyaman-Yeşilyurt- Malatya
49
111
1993-1999
1969-1999
480.000
5.537.000
40.000
250.000
Malatya
Gölbaşõ-Kapõdere
22
1993-2000
166.000
150.000
Malatya
Tunceli
Tunceli
Van
(Arapgir-Divriği)Ayr.-Yoncalõ
Elazõğ-Pertek
Pertek- Tunceli Ayr.
Çatak-Bahçesaray
10
19
34
108
1997-2000
1998-1999
1998-2000
1982-2000
3.000
1.464.000
-
10.000
90.000
50.000 3SY, 3T, 6S, Trabzon,
Bayburt illeri ile
müşterektir.
125.000 7SY,7T,7S,Giresun ile
müşterektir
50.000 5SY, 3T, 3S
- 8SY, 8T, 8S, Adõyaman
ili ile müşterektir.
- 5SY,5T,4S,Adõyaman
ile müşterektir.
- 2SY, 2T, 2S
10.000 1SY, 1T, 1S
10.000 1SY, 1T, 1S
50.000 7SY, 7T
Ek 19: Bitümlü Sõcak Karõşõm Kaplama Yapõmõ
(Milyon TL)
İli
Proje Adõ
Ağrõ
Ağrõ
Bayburt
Diyadin Ayr.- Doğubeyazõt
Ağrõ-Taşlõçay-Diyadin Ayr.
Trabzon-Erzurum
Erzurum Trabzon-Erzurum
İşin
Başlama/Bit
iş Tarihi
50
48
52
1996-1999
1998-2001
1993-2002
1997 Sonuna
Kadar
Tahmini
Harcama
108.000
-
220
1993-2002
295.000
Km
1998 Yatõrõmõ
Bütçe
Özelleştirme
Dõş
Kredi
-
300.000
10.000
61.000
50.000
-
-
62.000
-
Proje İle İlgili
Olarak 1998'de
Yapõlacak işler
(Km)
3A
1A
1A, Trabzon,
Erzurum, G.
Hane illleri ile
müşterektir.
5A, Trabzon,
Gümüşhane,
Bayburt illeri ile
müşterektir.
309
Ek 20: Devlet Yollarõ Yapõm ve Onarõm Çalõşmalarõ
(Milyon TL)
İli
Proje Adõ
Ağrõ
(Kağõzman-Tuzluca)Ayr.-Ağrõ
Bayburt
Torul-Gümüşhane-Bayburt
Bayburt
Km
İşin
Başlama/Bitiş
Tarihi
1997 Sonuna
Kadar
Dõş
Tahmini
Kredi
Harcama
Proje İle İlgili
Olarak 1998'de
Yapõlacak işler
(Km)
10SY, 10T, 6S,
50.000 Kars, Iğdõr illeri ile
müşterektir.
6S, G. Hane ili ile
100.000
müşterektir.
1T, Erzurum ili ile
1.000
müşterektir
1998 Yatõrõmõ
Bütçe Özelleştirme
79
1997-2001
3.000
- 150.000
115
1986-1998
12.043.000
400.000
(Erzurum-İspir)Ayr.-Bayburt
33
1997-2002
16.000
Bitlis
Ayr.-Bitlis-9.Bl.Hududu
(Bitlis Geçişi Dahil)
57
1993-2000
4.592.000
- 100.000
100.000
Bitlis
(Bitlis-Tatvan)Ayr.-(MuşBulanõk)Ayr.
40
1997-2000
2.624.000
- 100.000
100.000
Elazõğ
Keban-Arapgir-Divriği Ayr.
(AP)
105
1991-2000
2.236.000
- 400.000
150.000
Erzincan
Erzincan
(Erzincan-Pülümür)Ayr.
Erzincan Çevre Yolu
49
20
1986-2001
1998-2000
82.000
-
- 100.000
-
150.000
5.000
Erzurum
Çobandede-Hõnõs-Varto
148
1977-1999
2.847.000
- 300.000
100.000
Erzurum
Erzurum
Narman Ayr.-Pasinler Ayr.
Erzurum Ayr.-İspir
50
114
1986-1999
1989-1999
1.904.000
763.000
100.000
- 200.000
Erzurum
Rize-İspir
90
1993-2000
348.000
- 200.000
Erzurum
(Erzurum-İspir) Ayr.-Bayburt
33
1997-2002
16.000
115
1986-1998
12.034.000
400.000
88
1976-1999
4.144.000
30.000
76
1991-1999
2.844.000
350.000
50.000
50.000 5SY, 5T, 5S
3SY,3T,3S,Rize ile
100.000
müşterektir.
1T, Bayburt ile
1.000
müşterektir.
6S, Bayburt ili ile
100.000
müşterektir.
1SY, 1T, Giresun
30.000
ile müşterektir
12SY, 15T, 15S
100.000
23
1998-2001
-
-
Gümüşhane Torul-Gümüşhane-Bayburt
Gümüşhane Tirebolu-Torul
(Gümşhane-Bayburt)Ayr. KelkitGümüşhane
Şiran
Gümüşhane (Gümüşhane-Kelkit)Ayr.-Köse
-
-
-
-
10 SY, 10 T, 10 S
10 SY, 10 T, 10 S,
Muş ili ile
müşterektir.
10SY, 8T,
Malatya, Sivas
illeri ile
Müşterektir.
10SY, 10T, 3S
1SY, 1T
14SY, 15T, 8S,
Muş ile müşterektir
5SY, 5T, 5S
40.000 3SY, 3T
10SY, 10T, 6S,
50.000 Kars ve Ağrõ illeri
ile müşterektir.
10SY, 10T, 6S,
50.000 Iğdõr, Ağrõ illeri ile
müşterektir.
10SY, 8T, Sivas,
Elazõğ illeri ile
müşterektir.
1T
Iğdõr
79
1997-2001
3.000
- 150.000
Kars
79
1997-2001
3.000
150.000
Malatya
Keban-Arapgir-Divriği Ayr.
105
1991-2000
2.236.000
400.000
Malatya
(Malatya-Gölbaşõ)A.-Darende
65
1997-2001
3.000
1.000
Muş
Çobandede-Hõnõs-Varto
148
1997-1999
2.847.000
300.000
40
1997-2000
4.000
- 100.000
100.000
89
1974-1999
648.000
- 100.000
72
1996-1998
3.072.000
- 100.000
50.000 4SY, 4T
6SY, 6T, 6S
200.000
Muş
Tunceli
Van
(Bitlis-Tatvan)Ayr.-(MuşBulanõk)Ayr.
Tunceli -Pülümür- 16 Bl. Hd.
Erciş-Muradiye-Çaldõran (Erciş
Geçişi Dahil)
14SY, 15T, 18S,
100.000 Erzurum ile
müşterektir
310
Ek 21: Devlet Yollarõnõn Astarlõ Sathi Kaplama Yapõlmasõ ve Agrega İh.
(Milyon TL)
İli
Proje Adõ
İşin
1997 Sonuna
Başlama/Bitiş
Kadar
Tarihi
Tahmini
Harcama
Km
Ardahan
Bayburt
Bayburt
Türkgözü-Posof-Damal-Hanak
Mamköy-Erzurum İl Sõnõrõ
Bayburt-Konursu-Trabzon İl
Sõnõrõ
Erzurum
(Köprüköy-Hõnõs)Ayr.Karayazõ
Erzurum
Pazaryolu Ayr.-Kõrõk-Ovacõk
Erzurum
Hõnõs-11. Bl.Hududu
Erzurum
Narman-Pasinler
Gümüşhane Kürtün-Torul
Gümüşhane (Gümüşhane-Kale)Ayr.-Kelkit
Gümüşhane Torul-Gümüşhane
Iğdõr
Ayr. Alican
Kars
Akyaka Ayr.-Tiknis
1998 Yatõrõmõ
Dõş
Kredi
2
1
1
1998-1998
1998-1998
1998-1998
9.740
-
-
9.740
4.869
4.869
-
1
1
2
1
1
1
2
2
2
1998-1998
1998-1998
1998-1998
1998-1998
1998-1998
1998-1998
1998-1998
1998-1998
1998-1998
4.870
4.870
9.740
4.870
4.869
4.869
9.738
9.740
9.740
-
4.870
4.870
9.740
4.870
4.869
4.869
9.738
9.740
9.740
-
Proje İle
İlgili Olarak
1998'de
Yapõlacak
işler (Km)
Ek 22: Tõrmanma Şeritleri Yapõm Projeleri
(Milyon TL)
İli
Proje Adõ
Bingöl
Bitlis
Elazõğ
İşin
Başlama/Bitiş
Tarihi
1997 Sonuna
Kadar
Tahmini
Harcama
28
1997-1999
225.000
-
25.000
11
28
1995-1999
1997-1997
338.000
225.000
-
10.000
25.000
Km
Elazõğ-Bingöl
(GazikVaryantõ)
Adilcevaz-Ahlat
Elazõğ-Bingöl (Gazik
Varyantõ)
1998 Yatõrõmõ
Dõş
Bütçe
Özelleştir
Kredi
me
Proje İle İlgili
Olarak 1998'de
Yapõlacak işler
(Km)
25.000 8SY, 8T, 8S, Elazõğ
ili ile müşterektir.
10.000 10 SY, 1 T, 1 S
25.000 8SY, 8T, 8S, Bingöl
ili ile Müşterek
Ek 23: Düşük Yoğunluklu Yollarõ İyileştirme Projeleri
(Milyon TL)
İli
Proje Adõ
Bingöl
Bitlis
Gümüşhane
Muş
(Çan-Kõğõ) Ayr.-Adaklõ
Ayr.-Kavakbaşõ
Ayr.-Yağmurdere
Varto-Çaylar-8. Bl. Hd.
Km
İşin
Başlama/Bitiş
Tarihi
1997 Sonuna
Kadar
Tahmini
Harcama
15
14
20
29
1997-1999
1997-1999
1997-1999
1997-1999
2.1000
18.7000
2.1000
2.1000
1998 Yatõrõmõ
Dõş
Bütçe
Özelleştir
Kredi
me
-
-
Proje İle İlgili
Olarak 1998'de
Yapõlacak işler
(Km)
45.000
50.000
50.000
311
Ek 24: Devlet Yollarõnõn Astarlõ Sathi Kaplama Yapõlmasõ ve Agrega İh.
(Milyon TL)
İli
Proje Adõ
Ağrõ
Ardahan
Bingöl
Bingöl
Bingöl
Bingöl
Bingöl
Bitlis
Elazõğ
Elazõğ
Elazõğ
Erzincan
Erzincan
Erzurum
Erzurum
Erzurum
Erzurum
Hakkari
Kars
Malatya
Malatya
Suluçem-Ağrõ-Doğubeyazõt Ayr.
Aktaş-Çõldõr
(Bingöl-Solhan) Ayr.-Yenibaşak
Genç-Yenisu
(Genç-Lice) Ayr.-Servi
(Bingöl-Genç) Ayr.-Yamaç
(Elazõğ-Bingöl) Ayr.-Sancak
Bitlis-Mutki-Meyadn Ayr.
Palu-Arõcak
Palu-Arõcak -Beyhan-Gökdere
Maden-Alacakaya
Refahiye-Kemah.-Kuruçay-İliç
(Suşehri-Refahiye)A.-Çatalçam
Karayazõ-Göksu
Hõnõs Ayr.-Halilçavuş
Ayr.-Kandilli
Aşkale-Çiftlik
Yüksekova-Dağlõca
Karaurgan-Sarõkamõş
Hekimhan-Arguan
(Hekimhan-Kuluncak)Ayr.Kurşunlu
Malazgirt-Karahasan
Varto-Çaylar-8 Bl. Hdududu
(Tunceli-Pülümür)Ayr.-Karakoç
Tunceli-Ovacõk
Tunceli-Çiçekli
Pertek-Akdemir-Çemişgezek
Muş
Muş
Tunceli
Tunceli
Tunceli
Tunceli
Km
1
1
1
2
2
2
2
2
1
2
2
2
5
2
2
2
2
2
1
2
İşin
1997 Sonuna
Başlama/Bitiş
Kadar
Dõş
Tarihi
Tahmini
Kredi
Harcama
1998-1998
1998-1998
1998-1998
1998-1998
1998-1998
1998-1998
1998-1998
1998-1998
8.052
1998-1998
1998-1998
1998-1998
1998-1998
1998-1998
1998-1998
8.052
1998-1998
8.052
1998-1998
8.052
1998-1998
8.052
1998-1998
8.052
1998-1998
4.026
1998-1998
8.052
-
1998 Yatõrõmõ
4026
4.026
4.026
8.052
8.052
8.052
8.052
4.026
8.052
8.052
8.052
20.130
8.052
8.052
8.052
8.052
8.052
4.026
8.052
2
1998-1998
8.052
-
8.052
3
1
2
2
2
2
1998-1998
1998-1998
1998-1998
1998-1998
1998-1998
1998-1998
12.078
4.026
4.026
4.026
4.026
4.026
-
12.078
4.026
4.026
4.026
4.026
4.026
Proje İle İlgili
Olarak 1998'de
Yapõlacak işler
(Km)
8.052
-
Ek 25: Kara Nokta Projeleri
(Milyon TL)
İli
Proje Adõ
Erzincan Kelkit D.Y. Ayr.-Kõğõ il
Y.Ayr.(Üzümlü Kavşağõ Düz.)
Erzurum Aşkale-Erzurum
Malatya (Kayseri-Malatya) DY.
Ayr.(Malatya-Adõyaman)İl sõn.
(Doğanşehir Kavşak Düzen..)
Malatya (Kayseri-Malatya) DY.
Ayr.(Malatya-Adõyaman) İl
Sõn. (Oto Korkuluk Yapõmõ)
Km
İşin
1997 Sonuna
Başlama/ Kadar
Bitiş Tarihi Tahmini
Harcama
27
ASFALT
1998-1998
65
41
1993-2000
1998-1998
5.457.000
-
51
53
1998-1998
-
-
Dõş
Kredi
-
1998 Yatõrõmõ
Bütçe
Özelleştirme
Proje İle İlgili
Olarak 1998'de
Yapõlacak işler
(Km)
3.714
-
- 425.000
9.429
5.571
125.000
-
9.429
5.571
5A
-
Kaynak: BİB, KGM. Ulaşõm ve Maliyet Etüdleri i Şube Müdürlüğü, 1997.
312
Ek 26: Küçük Şehir Geçişleri İyileştirme Projeleri
(Milyon TL)
İli
Ağrõ
Ardahan
Bayburt
Bingöl
Elazõğ
Elazõğ
Erzincan
Erzincan
Erzurum
Erzurum
Gümüşhane
Gümüşhane
Iğdõr
Kars
Malatya
Muş
Muş
Tunceli
Van
Van
Van
Proje Adõ
Km
Hamur Geçişi
Ardahan Çevre Yolu
Arpalõ Geçişi
Bingöl Geçişi
Şeker Fab. Kav.-Elazõğ Geçişi
Elazõğ-Güney Çevre Yolu
Ulular Geçişi
Refahiye Geçişi
Akşar Geçişi
Tortum Geçişi
Köse Geçişi
Şiran Geçişi
Iğdõr Çevre Yolu
Karakurt Geçişi
Malatya-Kayseri Kavşağõ
Muş Geçişi
Hasköy Geçişi
Tunceli Geçişi
Özalp Geçişi
Güzelsu Geçişi
Çaldõran Geçişi
0.8
2
1.1
2.1
0.6
16
1.9
2
09
2
1.2
1.9
8
0.7
0.4
1.8
1.6
1.9
1.4
1.5
1.1
İşin
Başlama/Bitiş
Tarihi
1997-1999
1998-1999
1997-1999
1997-1999
1997-1999
1998-2000
1997-1999
1997-1999
1997-1998
1997-1999
1997-1999
1997-1999
1996-1999
1997-1999
1997-1999
1997-1998
1997-1999
1997-1999
1997-1999
1997-1999
1997-1999
1997
Sonuna
Kadar
Tahmini
Harcama
1
1
62.000
19.000
27.000
1
18.000
36.000
1
1
161.000
1
25.000
48.000
27.000
1
1
1
1
1998 Yatõrõmõ
Dõş
Kredi
Bütçe
Özelleştirme
1
11.340
12.600
11.970
12.600
11.340
17.010
15.750
-
-
1
1
-
1
6290
6660
7400
1
7030
7400
1
1
1
1
6660
9990
9250
1
1
1
1
Proje İle İlgili
Olarak 1998'de
Yapõlacak işler
(Km)
Ek 27: Köprü Yapõmõ Projeleri
(Milyon TL)
İli
Proje Adõ
Ardahan
(Ardahan-Göle)Ayr.-Ardanuç
Yolunda Yalnõzçam Köprüsü
Özlüce Baraj Gölü Altõnda
Kal. Yol. Yer. Yap. Y. (AP)
(Elazõğ-Bingöl) Ayr.-Tunceli
Van-Tatvan-Ahlat-Erciş-Van
Yolunda (Van Gölü Çevre Y.)
(Erzurum-Aşkale)Ayr.Kandilli Yolu. Kandilli I
Köpr.
(Muş-Varto)Ayr.-Bulanõk
Yolunda Şõp Köprüsü
Hasköy-Korkut Yolunda
Karaköy Köprüsü
Hasköy-Korkut Yolunda
Karasu Köprüsü
Uzunçayõr Baraj Gölü Altõnda
Kal. Yol. Y.Y.
(Tunceli-Ovacõk)Ayr.- Tunceli
Yolunda Esentepe Köprüsü
Van-Tatvan-Ahlat-Erciş-Van
Yolunda (Van Gölü Çevre Y.)
Özalp-Saray-Kapõköy-İran
Hududu Yolunda
Bingöl
Bitlis
Erzurum
Muş
Muş
Muş
Tunceli
Tunceli
Van
Van
Km
İşin
Başlama/
Bitiş Tarihi
1997 Sonuna
1998 Yatõrõmõ
Kadar
Dõş
Tahmini
Kredi
Harcama
70.000
- 50.000 -
71
1994-1999
23
1996-1999
182.000
60
1997-2000
700.000
32
1998-1998
-
49
1994-1999
15.000
40
1997-1999
40
Proje İle İlgili
Olarak 1998'de
Yapõlacak işler
(Km)
440.00
0
- 300.00
0
- 10.000
-
200.000 10 SY, 10 T
- Van ili ile
Müşterektir.
-
1.000
-
9.000
- 40.000
-
1997-1999
9.000
- 40.000
28
1996-1999
697.000
120
1995-1999
110.000
60
1997-2000
50.000
40
1997-1999
8.000
- 800.00
0
- 110.00
0
- 300.00
0
- 75.000
300.000 16SY, 16T, 16S
- Bitlis ili ile
müşterektir.
-
313

doğu anadolu projesi ana planı

Transkript

Benzer belgeler

Barcelona taraftarıyız!

EPDK Nisan ayı Petrol Piyasası Sektör Raporu`nu yayınladı. EPDK

Amerikan tarihinin ilk kadın FED Başkanının ilk Beyanatı FED`in

İtirazlar Sonucu Oluşan 2011 Yılında Yapılan Yöneticilik Sınav

Okutman Bilge YILDIRAN Bilge Yıldıran 1970 yılında Tarsus`ta