Makaleyi Yazdır - Edebiyat Fakültesi Dergisi

13
H.O. Edebiyat Fakültesi Dergisi 2.2.1984
AZERBAYCANAŞıK
ŞAIRLERI VE şııRLERINDEN
ÖRNEKLER II
putsun YILDIRIM
*
Türk şiir Sanatının gelişmeşinde eski Kam/BaksI/0yun/Ozan2 tipinden önce
Dede/Ata3 ve bilahare 1,* tipine dönüşen sözlü edebiyat geleneği şairleri mühim
bir mevkiişgal ederler.4 Aslında, 5Jra~1gelmişken hemen şunu da ilave edelim ki,
aşık tipi, sadece şiir sanatımızıngelişrnesl!,de değil, aynı zam<mdaTürk hikaye/
destaniromaıı' ve tiyatro sanatlanmıztn te~amülünde de. benzerbir roloynamıştır.
Dolayısıyla aşık yaratıcliıAı, sanatı, repertuY.ır1ve gelen~i_ ile edebiyatımızda, ken-
*
Hacettepe Oniveniıe.ı,
Edebiyat Fakültesi ötretim üyesi.
1. Bu inakalede yer aJan metinler büyük ölçüde, '~.ıerbaycan Afıgları ve EL Şairleri 1" adh eierden alınmıştır. SÖZÜgeçen e~t, Ebliman Ahundov tarafından hazırlaDmıftır. Ancak, Ehliman Ahundov,iki cilt ()larak tuarladıtıeııerini
bitirememiş ve vefat etmiştir. mafil Abbasov ve Tahmasıp Feneliyev tarafından ikmal
edilen eııer, 1983 yılmda Azerbaycan bimler Akademisi yayınlan arasında yer
, almıştır. Antolojik _r, ,cönk1erden ve sözlü geleneklerden teıpit edilen şiirler,
ihtiva etrnekte ve yaratıçtlan hakkında kısa bilgiler vemıektedir.fsraf"ılAbbaaov'un ellere yazdıltı "mukaddeme", antolojinin hangi pıensipler çerçevesinde ikrnal.
edildiCtini açıldamakta ve Azerbaycan işık şüri ıanatmı tarihi gelişimini ana çizglleriyle ~lirimektedir. Antolojide yer alan bir kl8ım metinler ukiuap
harfli
Tilrk alfabeıiyle yazılmış. da, bunların hangi ölçülerdenhareketle
"Srilik" alfabeye aktan1dllı zikredilrneırıı.tir. Bu ııebeple. metinleri, yayınlanış şekillerine
balth kalarak makalemize aldık. Alfabemizde bulunmayan sesleri ise, transkripai. .yon i..ı.tlerini kun~uuriak ıuretiyle gö..,npele çalıttık.Palatalizasyon
gösteren
seı işaretleri üzerine ( ') koıun~ş; r=t, x= b, e=6 ile karşılanın1ştır. Orijinal metin~rin neşrinde tranakripayon Işaretleri kullanılmış olsaydı, yayınlayıcıları aynı
zamanda Türk dili ta1ihi ~e ut~an
ötrencilere de çok. kıymetli malzemeler
,kazandırınış olurlardı. Aiıtoloji, bp eksikliltine ratınen, işık Sai1atınmgelişimine ışık tutacak nitelikte, dikkatli ve titiz bir çalışmanın ürünüdür.
Sözü geçen eserin elimize ufılşmalUlI satlayan Azerbaycan Dış ülkelerle Dostluk Cemiyeti Başkanı, deterli şair Nebi Hem'ye açık tetekkürii.bir borç bilirim.
"Azerbcıycan A'lıflan ve EL Şairleri [" adlı eser, bundan sonra gerektiCtinde
"AAEŞ" kııa1trn88lyla verilecektir.
2. Bu tiplerin .tarihi tekirnü1ü hakkında yapdmış en sanaraştııma KazaktUmler
Akademili liyesi E.D.Tumnov'a aittir. "IÇazak Awız Edebiyetin' CtJ8IJwfılardıng
Bayırgı ökilderi" admıtaşıyan bu çalışma, 197& ydmda Alma-Ata'da yaymlan~~.
'
3. AAEŞ., Ih.7
.4. M.FuadKöprüıü'nün
muhtAllif.yerlerde çıkan ve konumuıu ilgilendiren mühlm
makaleleri, ~'Edebiyat Ara,hrmalim. Ankara, 1966"adlı eııeripdebir araya geti-
rilmiştir.
14
dine mahsus hir "me/Hep" meydana getirmiştlr.s Bi2; bu makalemizd~,.sözü geçen
"mektep'1n AZerbaycan sahası temsil4:ilerini,eserlerinden örnekler Isadece şiirIerindenI vermek suretiyle okuyucuya kı~ca tanıtı'na!<istiyoruz.
.
Azerbaycan sahası işıktan arasında, hayatıhakkıhda
malumat sahibi oiduğumuz
ilk. şair, XVi. yüzyılın başlannda~ Şah ısmail Hetar devrinde' yaşamış olan işık
Kurbam'dir. Doğum ve ölüm tarihleri bem değildir. O, aşıklararasında "Dirili Ku,...
btJllr" diye, tanmıl'. Buriagöre, Güney Azerbaycan'ın Diri köyünden olması muhte~
ıneldir.6 "şık şairin hayatını konu edinen "!Curbani" destanında yer alan şiirler, bu \
7
ihtimalikuvvedendirmektedir.
KU1'ban1, devrinin kudredi aşık şiirlerindendir. Bir kaşmasından, muhtemelen
atıfmak için Kan'a .geldiğini ve Karslı Osman'a. misafir olduğunu öğreniyoruz. Aşağıya aldıiımız bu koşmasından, Kurbani'nin burada "mat" kaldığı anlaşılıyor~ Hec:e
veminin 11 'Jj kalıbıyla söylenmiş olan koşma, 6 + S şeklinde duraklanmıştır. Kafiye
düzeni, x ax alb b.b ale e e a şeklindedir ve üç "hone"den ibarettir:
'
Hicran geceleri kaylı çekmekden,
Elif ke(klim eyri yaya dönübdü.
Bed-ııilin e,identek sözlerin.
Yelin itdim, omriim zaya dönübdü.
Uçu~rdumalo";
sekir teyhular,
Namertladiımgalibliyin arzular,'
. BUltntdf,deryalar, -hem dQldl sular,
GQY~bulaklar
çaya döniibdü.
Biz de if-,
Yu.ı-.t
olduk Ga18l1 Osman'a,
kaldık f1ehri-üm17l(Jna,'
Gıirb~:dljn.ün
b.'uamana,
GöydelUıiıduzlar aya dönübdü.8
~ık ,ıırleriJıyir/sevgiH
.
ile sohbederini dile getirirken "dedim/dedi" tarzını
kultan~1arJ' yaygıQdw. Azerbaycan saftası. aşık şiirleri. dcı-,diyalog tarzındaki .mısra-
larJa örütü bu tür şjirler yaratmıştardır. Kurbani'nin bir kaşması.bu tarza güzel bir
örnektir:
5. Bu konuda pek çok ..,tarma
yapılmıştır. Burada sadece birkaç mühim arattırm~ıyı zikftttmeyi UYg\lD buluyoruz: M.Fuad Köprüm, P.NaDi Boratav, Hamid
Analı, Şükrü Elçin, Tura Mlrzaev, K~Makletov, Miran Seyidov, Yunus .Aliyev,
E.Muııaev; 8.Tqtemirov,
Muhtaı' Sagitov, H.Köroııu, Alkey Maqulan, E.D.
TuIS1ftOVVP.V.M.Jirmunaky .pbi..
6; Pa,a Efendiye.v,A.erbaY.CtJII Şifahi Halg Edebiyyah.
7. AAEŞ., &.19
fJ';AAEŞ.,
8.49-50
.
B~,
1981; 8.185
,
1S
Dedim: Dilber, getme, bir de damıak,
Dedi: Sözün yol:Jdu. behanedlbul
Dedim: Bir nezer gıl a,w hahn/J)
Dedi: Eceb deli divanedi bul
Dedim: Ey vcıy. halım yaman olubdu,
Dedi: Gemıfen belim ıaman olubdu,
De~im: Valiah, sin em meydan olubdu,
Dedi: Men bilmenem, Ijezanedibul
Dedim: Goy gözüme gwnm tenerirı,
Dedi: Lazım deyıl, vehşi güllerin,
Dedim: Sen bizimsen, biz de ~llerln,
Dedi: Aldanmayın, big.ane.dibul
Dedim: Sene a,ığ olan can budu,
Dedi: Senin e,kin alJar bir sudu,
.
Dedim: Cavan ömriimçiil'iiyüb budu:
Dedi: Ebes şqzdü, e(sanedi bu! '
Dedim; Gurbaniyem jann adına,
Dedi: Ele se1i8en düşen yadına,
Dedim: Men ha yandım e,gin oduna,
Dedi: Şama yanan pervanedt buı9
Kurbanitnm, "dedim/dedi" tar~lnda söylemiş olduğu koşma hece vezninin 11 'Ii
kalıbıyla 6+5 duraklıdır. Kafiye d~eni x a x a / b b b a / c c c a / ç ç ç a / d d d a
şeklindedir.
.
-
LO
Aşık Abbas Tufarganlı, Azerbaycan aşık ş~lr~er:iarasındaadı dilden dile dolaşan ün&;bir şiird1r. Hayata,doğum~ veöllimü hakkında bilinenier pek azdır. "AbbasGülgez" destanından anlaşıldıima 8Öre, XVi. asrı- sonlarıyla XVII. asrın başları arasında, Şah Abbas devrinde yaşadığı tahmin edil~ektedir. Şiirlerinin bir kısmırıda,
"Gul", "Şik.te" ve "Bike." tapşırma/mahlasları-ı kunandığı satulmaktadır. Bir şiirinde "Tuforganlı" olduAunu söyler. Aşk, ayrılık, gurbet, vatan ve yakınma en çok
iş~diği temalar arasındadır. Gerayll,koşma, tecılHs,üstadname ve divani türlerinde
şiirler söylemiştir.
()i~ Abbas Tufarganlı, yareline gideTebrizli sevgilisininsite"rm~.,,",ha~p
meyişini aşağıdaki geraylhıiyleşöyle dile getirir:'
,
!!@eraldımTebrizlıClen,
Meni hereayı çalladı.
Viran bağlar bezeloldu.
Didelerim ian ağlodL
BiJlbülem, dala ğoruıram,
~ergerem, gümüş Y9"aram,
Ele b.u deme YanGmm,
yo",.,;t sôz m~ni dağladL
9. AAEŞ.,
8.48-49
!
16
...'
.
,
Abbasam, Yobdu mellanım,'
Sene gurban ,irin canım,
Olkemizde Peri .ffanım,
Sidğimi mövıa balladl.10
Azerbaycan aşıkları arasın
.
aşktan, sevgiden, aynltktan, söz eden lirlk, oynak
ve akıçı üsluptaki şiirler "gemyU' diye adlandırılmaktadır. Anadolu aşık şamerinin
sema1lerine benzerler. Hece vezninin 8'6 kalıbıyla yaratdan bu şiirler üç ile beş bendI
hane uzunluğunda olur. Kafiye sistemi, koşma ile aynıdır. Mlsralar4+4durakll veya
duraksız olur. Şiir, rriahlas/tapşırmaSlnı şiirin son hinesinde verir. Aşık ~bas Tunrganlı'nın yukarda vermiş olduğı,ımuz geraylisindesözü geçen hususiYeJleri görebilirsiniz.
San Aşıg, Azerbaycan sahasında yarattığı bayatılarla şijhret bulmuş bir aşık
şairdir. ""ayat. hakkında bilinenier, bayatılarından ve macerasını anlatan "Yah,ı ve
Aşrg" adlı destandan edinilen bilgilerden ibarettir. Aşık şairin, XVii, asırda yaşa~ığı
tahmin edilmektedir. Bayatılarının yanı sıra, koşma ve tecnis türlerinde de.şiirleri var.
dır. "Yahşı ve Aşrg" destanınagöre, San Aşlg,Yahşl adında bir kızı sever. Fakat, sev"diği kızı Yaman adlı bir zengine vermek isterler. Bunu duyanYahşl, haberi San Aş.g'a
ulaştırmak için evlerinin bulunduğu bayıra çıkıp şu bayatı'yı
yüksek sesle söy&er:
Aş,,; aşın bişdi gel,
Bişib yerediü;dü, gel!
YaOŞI günün yoldaş!,
Yamangüne dÜfdü gel. 11
Vahşı Hanım'dan çok uzaklarda bulunan AşJg Sarı, sevgilisinin' sesini duyar ve
hemen onun yanına koşar. Fakat, geç kalmıştır. VahŞı, sevgilisinin hasretine dayanımaz ve ölür. san Aşıg, sevgi1i,ine u1aştığındao, artık hayatta değildir. Onun mezan
başında feryad edip ağlamaya b"layan aşık, sevgilisinin' hasretine dayanamaz, ka1bi
alevlenir ve o da orada ölür. Vasiyeti üzerine kendiSi, başı sevgilisine dönük olarak
yanına defnedifirP Mezan;laçin Kasabasınabağlı GOlebli1: Köyündedir. Bayatdanndan bir kaçını aşağıdaveriyoruz:
Aşığam BUdayandı.
Sel geldi,Bu dayandı.
özümü Buya vurdum,
Odumdan BUda yandı 13
Men A,ığam kanhgül
'
(Janlı Bevin, ğanlı gül.
Yemiş biilbiil balrını,
çl!3mış alzı ğan" gül. 14
10.
11.
12.
13.
14.
AAEŞ., 8.60
Vagif VeJiyev,Azerboycan Şifahi HalgEdebiyyatı.
Vagif Veliyev, IJ.g.e., s.l71
Aynı yer, s.1 73
.Aynı yer, s.173
"
Bakı,1970;s.171
17
Men Aşık tike-tike,
Kes balnm tike-tike.
öIende yar allaBın,
Kefenim tike-tike.1 s
Buaarı ğurum ,ııolar,.
Od yanar, kuruınsa allar,
Aş" der, er libasın
16
Giymesin gurum8G!JltJr.
Azerbaycan bayatılan Anadolu manlleriyle aynı hususiyedere sahiptir.'Hecenin
yedilikalıbıyta, 4+3 durak~ veya duraksız söylenirler. ~y~tılar, daha çok "lilenıi",
"ezizinem" ve "menan/" gibiifadelerle terennümedilmeğe başlarnı".Kafiye düzeni,
manilerdeolduğu gibi, aa x a şeklindedir. Cinaslıo.Ianlanusı..ca tertip edilmiş baya.
tılar Glarak değerlendirilir. San Aşıg, yarattığı bayatııarda cinası,en iyikullanan işık
şairlerden biri kabul edilir~ Şairin koş ma türünde söylemiş olduğu şiirlerden birini
örnekolarakveriyoruz:
"
Eyibdi ;eddimi ;aşlann talı,
Ge8d eleyib ,irin cana gözlerin.
Bu ğeder şull babıb aşığ öldürme,
Heyifdi batmasın iana gözlerin.
Camalın şö'le.igüneşden e'l'a,
Seni gören nece olmak me bte16?
Gemzeyi-celladın, beden;m belfı,
Rehm elemez heç inBG1tGgözlerin.
GözeUikde Bensen bu gü~ y~iane,
Canım ğurban olsun .entek cenane,
Yıl!ar Af'; iuin, eler virone,
17
Dolananda her bir yana gözlerin.
Azerbaycan sahast işık şairleri arasmda Hata 1CaIIIn,Itrikve nasihatamiz tarzda yarattıjı şiirlerle şöhret kazanmıştır. Şiirlerinden birinde "TikmetQfIı" oldutunu
belirten şiirin, XViii. asardayaşadığı ı..hmin edilmektedir!1 Güney Azerbaycan'm
Tık~aş köyünderioldutunu belirttiği parça şöyledir: .
Beste ~m
TikmedQflı,'
Eli lantı, gözü YGfIı,
Gölden çtJdı, YGfıl bGflı,
19
Silkindi .onaJar kimi.
16.
16.
17.
18.
19,
,
Aynı yer, 1.174
Paşa Efendiyev, a.,
192
AAEŞ., ..90
Aym elleı, ..93
Pqa Etendiyev, a.g.e., L193
/
18
Hasta Kasım/Heste Gasım hakkında tasnif edilmiş bir desıanı M.Mahmudbeyov
Tirean Köyü aşıklanndan Aşıg oruç'tan derleyip, "MoUa Gasım" destanı başlığıyla
"Kaspi" Gazetesinin 1895 yılında yayınlanan 137 sayılı nüshasında neşretmiştir. Destan da yer alan hadiseler Tikmedaş köyünde cereyan eder. Dikmetaş köyü beyi Ahhan'ın kızı Melek Si ma'ya aşık olan Heste Gasım, sanatı, aklı, tedbiri, hazırcevaphğı
ile çevresinin dikkatini çeker. Devrin hükümdarı Nadir Şahbile onu takdir eder. Za.
manın birçok aşığı iıe deyişme/atışmaları olmuştur. Onun lezgi Ehmed He atışmala.
n/deyişmeleri, adıyla bağlı destanında yer almıştır. Heste Gasım, bu deyişmedeıt, sorduğu bir "gıfılbend"i lezgi Ehmed'in açamaması üzerine galip çıkar.w
Dünyanın gelip geçiciliği, kimseye kalmıyacağı düşüncesi sözlü anlatım geleneği
temsilcilerinin, aşık şairlerin en çok işledikleri temalardan biridir.pede Korkut boyIannda, Korkut Ata, hem~ her boyu boyladıktan sonra, "yöm" verirken, bu konuya
temas eder. Hasta Kasım'ın bir geraylısında, dünyanın faniliğinden söz ederken, deyiş
tarzı yönünden Korkut Ata. üsıabunu devamettirdiği hissedilir. Hasta Kasım'ın sözü
~eçen geraylısını aşağıya alıyoruz:
Gel bir senden !Jeber alım,
Süleyman 'dan galan dünya.
Ezeli gül kimi açıb,
A!Jırında salan dünya.
De görüm neye talıbsan,
Dersini kimden alıbsan?
Neçe min yol boşalıbsan.
Neçe min yol dolan dünya.
1jeste Gosım ğalıp naçar,
Bu sirn bes kimler açar?
Gelen konar, ğonan köçer,
Hey salarsan talan dünya. 21
Hasta Kasım, mizaHi üslubu da başarıyla kullanmış aşık şiirlerdendir. Isfahan
şehrinde, uğradığı bir berberin acemice traşına çok kızar ve onu alaya alır, hicvedet.
Hecenin sekizli kallbıyla söylenip' geraylı düzeninde kafiyelenmiş 61an "Dellek" i
Berber/hicviyesi
şöyledir:
.
Isfahan 'da bir dellek uar,
Baş ğırbarıda zol çıbarır.
Etinden az-az götürer,
Derisini bol çıbanr.
AyaDını ğoyur loşa,
Vlgücünü çekir daşa,
Zerbiele gelir başa,
Tikmedaş'a yol çıbarır.
20. Aynı yer, 8.194
21. AAEŞ;, ..94
.
19
Bir {etesi vardırbizden,
Durub gelir seher tezden,
Yarı haklın alıb bizden,
.
Yene acı dil çıf1arır.
Vlgücünü çapışdırır,
Suyu tasdan gQPışdırır,
Kesir, pambık yapışdırır,
Başımızdan Ilol çı!Jarır.
Bu usta nece ustadı,
Hemişe gözü tasdadı.
Beste Gasım can üstedi.
Ele bilir pulçı!Jarır. 22
Çukurova'nın ünlüsaz şairi,' aşık'ı Karacaoğlan, Azerbaycan sahası' Türkleri
arasında da 'çok seı.Umiş, şiirleri.dilden dile, nesilden nesile dolaşmıştır. Onun şiirlerinin bir çoğunun varyantı Azen Türkleri arasında tespit edilmiştir. Aşağıda,
"gerayh"/güzellemetüründe söylediği ve Azerbaycan'da tespit editdiği anlaşılan şiirlerindenbiroikiörneği veriyoruz:
.
Ala g,özlü nazlı dilber,
Vabtın keçer demedim mi?
Gözlerin cellad yalıdır,
Ganım içer demedim mi?
Bab bu ğaşa, ba!! bu göze,
Canım Kurban olaun size,
Ya!!asız köynekler bize,
Felek biçer demedim mi?
GaracI'Jollan merdilen,
lşim yo!!du namerdilen,
Felek meni bu derqilen,
SaM keçer demedim mi?H
Tabiatın canlan~ı, bahar-yaz aylarının gelmesi Karacaoğlan için zamanların'
en süzeli ve sevindiricişidir.O, bu yüzden Hüda'ya şükredipduygularll1..Jşöyle dile getirir:
.
Ş'iikür olaun o .!fuda 'ya,
Yenice yazlar gel~yir.
"'uştuluk lene BöyÜdler,
Kulgene ğızlar geleyir.Gelir bir bölük göyçekler,
Ai üzde ğara birçekıer,
Balçoda elvan çiçekler,.
Dermeye nazlar glky"..
22. Aynı eser, 8.97
23. AAEŞ., 8.121
20
Gelir birbölük gözellet,
Ağ üze ine'; düzeller.
Bağçada elvan bezeller,
Döşenin, nazlar geleyir.
Gelir a~, yatmalı çağlar.
GÜL reyhan gonçalı bciğlar.
Garşıda1i1 ğarll,dağlar,
Yol verin nazlar geleyir.
Garaeaoğlan dilek diler,
. Yaylıg alıb gözün siler.
Kafirden galma körpüler,
Berk durun, nazlar geleyir. 24
Aşık Valeh, XViii. yüzyılda yaşamış ü$tad aşıklar arasında yer alır. Hayatı hakkında pek malumat yoktur. Aşık şairlerin, şiirlerinden hareketlehayatı
hakkında
tasnif etmiş oldukları "Valeh-Zernigar" destanından anlaşıldı~ına göre,Karabağ aşıklarından Semed'in çırağıymış. Onun "iea,ze"şj ile Derbend'e gitmiş ve orada aşık Zernigar ile deyişmiş, onu bağlamış ve alıp vatanına dönmüştür.25 Şiirlerinden, onun
mükemmeldini tahsil gördüğü anlaşılmaktadır. Klasik edebiyattan ve tarihten haberdar olduğu eserlerinde kendini göstermektedir. Aşık
" Valeh'in "Cahanname" adlı şiiri,
onun, belirtmiş olduğumuz, hU$usiyetlerini gösteren güzel bir eseridir.26 Eserleri
henüz ciddi bir tedkikten geçmemiş bulunan Aşık V.aleh'in şiirlerinden buı örnekleri
aşağıya alıyoruz. Sevgilisi için Karabağ'dan yola düşen aşık şair, Şirvan şehrine ulaşıı::
.
.
Ga rabağ 'dan sefer ltdim,
Mülkü Şirvan'a mengeldim.
Meenun tek düşdüm sehraya.
Deli-divana mengeldim.
.
ŞamafJı' şehrine yetdim,
Ecabiy seyriler Mdim.
Daşkesen Gediyi'n ötdüm.
-!faki rizuana men geldim.
{Joşdu Cevanı Yaylağı.
Soyuğ sular, ter bulağı;
Bahar fesli gelin çağı,
Eeeb t!endana men geldim.
Men Valeh'em, Zerniğar'a,
Sığuu1ım perverdiğara, Canımı saldı odlara,
Mis'li pervane men geldim. 27
24. Aynı e8er, 8.123-124
25. Aynı eser, 8.125
26. P.Efendiyef, a.g.e., s.196-197.
okuyucuya aktaramadık..
27. AAEŞ., 8.127
Sözü geçen şiirin tamamını bulamadıtmuz
.
için
21
Ancak, sevgilisiyle sohbet sırasında Aşık Valeh, onuküsdUrürama bir türlüniye
küs.
.
tüğUnüde anlayamaz. O zaman sazına el atar ve sevgilisineseslenir:
Durum qolanım bQfına,
Aşılından küsen dilberI
Vzüm sürtiim ayalına,
Ne men dinim, ne sen dilberI
.
ltirmişemmemlımı,
Bir sinesi yamlımı, .
Gündüz sebrii kem",ml,
Gece yu~um kesen dilberI
Bu ne adetdi insanda,
Iljtiyar koymadı canda,
Bu zulm olmaz miiselmanda,
Ka(ermiBen, nesen, dilber!
Görmedim men sen tek yalı,
Sineme çekmiBendalı,
.
Gara geyim men, sen alı,
Gören desin usan, dilber!
Vahel ezelden bey idi,
Galşann ğeddini eydi,
Men ne dedim sene deydi'
Bu mendilbel', bu sen, dilberı28
Aşık şairlerin envefah yol~aşları sazlarıdır. Bu yüz~n onu, sık sık şiirlerine
konu ederler. Aşık Valeh de sazını seven, onu öven ve kem gözlere ve sözlere karşı
koruyan bir şairdir. "&ız" ile iJgilikoşması buna delildir:
TeUi sasım, seni menden ~y1eyen,
{jmür boyu bu alernde bar olsun.
Gelmesin bahan, açmasın iülü,
Feryad etsin, ğelbi ahü zar olsun.
Kimses; olm6Bın gelbin dindire,
Yeddi yerden başı keçsin kendil'e,
Istekli balası dÜŞllÜntendire.
Könül ",ülkü bomn olsun, ;ar olsun.
Yüz il beste yatam. ciBmi ö/melin.
Vreyi şad olu b, üzügülmesin.
Hekimler, Lo'manlar derdin bilmesin,
Gözleri RO",gulaglan Ilarolsun.
Aşık Vahel ne belaya tuş oldu.
Bahar (esli çovlun. botan, gJf oldu.
Sersem etdi seri çaşlınh!4ş oldu.
Namerde ni(reti elde cal' olsun. 29
28. }.ym eser\ 1.128
29. Aymeıer. 1.135
.
22
"
XViii. yüzyılda yaşadığı tahmin edilen Azerbaycan aşıklarından bir 4iğeri de
Han Çoban'dır.. Hayatı hakkında bilgi pek azdır. Halk nağınesine benzeyen "Saramı"
redifli müstezadı iletanınır. Han Çoban'm şiirleri'nin büyükbir kısmı hafızalardansi&inipgitmiş olduğu için arkada pekaz eseri kalmıştır. Onun adıyla baRIı"!fan Çoban"
destanı, kendisinin hayatıyla ilgili olduğukadar EbülgasimNebati'nin hayatı ve yara- .'
tKılığl ile sesleşmektedir.3o Destanın musannifi muhtemelen EbülgasımNebatiadındaki iŞik şiirdir. Aşağıda, onun günümüzeulaşanşiirlerinden bir-iki örnek veriyoruz:
Biriyid'ki derde düşe.
Derd elinden yata bilmez.
Ga'bağmda min DVgeze.
Heç birine ata bilmez.
"
Hallk dergahı ayaz imiş.
Ca11UJ/Igün. beyaz imiş..
Felek ne hiylebaz imiş.
Heç kes onu tuta bilmez.
IJ"n çobt:ın 'am Azarb"r 'dan.
&ğçaltırım doldu bardan.
.
lyid ğalBt:ıger ğatardan.
'Tay-tuşuna çata bilmez. 31
Han' çoban'ın yukarıdaki geraylısındatı Arazbar kasabasından olduğu anlaşılıyor. Onun "Sara" adlı güzel kız için söylemiş olduğI,J ünlü müstezadı bir faciayı dile
getirmektedir:
Arpcı çayı aşdı. daşdı,
Se' S"rqmı götdü. ğaşdı.
Sara gözel. ;elem kaşdı.
Apcırdı seller Saramı.
Bir ala gözlü bal~mı!
YÜZatlıydıi. çıbdığ düie.
Bıçog batsUl ya11UJngöze.
Salrı ba,mak suda üze.
Apcırdı &illerSaramı.
Bir ala göz1ii,balamı!
Arp" çayı derin olmaz.
Aban sular serin olmaz.
Sanı kimi gelin olmaz.
Apcırdı .eller S"ramı.
Bir ala gözlü baltımı!
Arp" çayı meni aldı.
Apt:ırdı de", aya 'saldı.
Cilovdarım dalda ğ,,'dı.
Apardı selle;' S"ramı.
Bir al" ,özlii b"ltımı!
30. Ayw eııer. 8.144
31. Aynı eser. 8.145
23
Men bu bala girmemişem.
Gonça gülün dermemişem.
Men Saranı görmemişem.
Apardı .elllfr Saramı,
Bir alagözlU balamı!
Olduğ eeeb günü kara,
Derdimize yo!ıdu çara.
Sara heSret jp.ıldıyara.
Apardı .eller Sarai1ıı,
Bir ala gözlü balamı!
Galdı bu .inemde dalın.
. öldürdü merli reralın,
Oldu gara tay otalın,
Apardı .eller Saramı,
Bir ala gözlü balamı!
Adafjlın
gözler
Boynuna saIBın
'
yolunu.
golunu.
Su aldı salu solunu,
/
Apardı .iller Saramı.
Bir ala gözlü balamı!
Düyünü tökdüm gazana,
Gaynadı galdı azana,
Elae yay Allah yazano,
Apardı seller Saramı.
Bir ala gözlü balamı!
Arpa çayı ada gelir,
Kor yengeler dada gelir.
Sal" başmak suda gelir.
Apardı .eller Saram..
Bir ala gözlü balamı!
Gedin deyin !Jan çoban'a,
Gelmesin bu il Mulan'a,
Mulan
batıb 'nahag
ğana.. -
_
Apardı .eller-Saram..
Bir ala gözlü balamı!32
Azerbaycan aşık şiirleri arasında, hayatıhakkında
malumat sahibi olmadığımı~
bir çok kimsevardır. Bunlardanbiri de XViii. yüzyılda yaşadığı tahmin edilen Dellek
Murad'tır. Günümüze ulaŞan birkaç şiırinden, onun, devrinin usta aşıklarındaribiri
olduğuna karuıatgetirih~iştir.33 Şiirlerinden bir tan~ini örnek olarakveriyoruz:
Derdü kemin erbabıyam.
Derdler menden irad olmaz.
Günde -mili-min beyal eyler,
Menim könliim bir ,ad olmaz.
32. Aym eser. 8.145-146
33. Aynı eser. 8.147
24
Göye çekse baş tayalar,
Felek qnu tez payalar,
Her küÜing çapmaz ğayalar,
Her iyidden Ferhad olmaz.
Deroiş olan ba!Jmaz pusta,
Uslu olan olar usta,
Güvenme bivefa dosta,
Bivefadan imdad olmaz.
Seher bağın eser badl,
Dostundan iste imdadl,
Mövlam yaradıp muradı,
Heç kes DeUek Murad olmaz. 34
Hayatı. hakkında bilinenler üstad aşıklarıo anlattıklarına dayanan şairlerden
.
biri de Varhiyaiılı Aşıg Mehemmed'dir. .xvıI. yüzyılda doğduğusanılan şair, XiX.
yüzyılın başlarında 6S yaşında iken ölmüş. Devrinin bütün saz havalarım bilip
- çalarmış. Üstadname, miihemmes, divani, gıfdbend ve hicivler söylemiştir.35 Ayrıca
koşma ve geraylı türünde söylediği şiirleri de vardır. Onun, "Dedin/Ne Dedi" tarzlOda söylemiş olduğu koşma, "Dedim/Dedi" tarzına yeni bir nüans kazandırmıştır. Bu
şiirini buraya kaydediyoruz:
Men seni gönderdim lalam duayla,
Erzi-halım yara dldin, ne dedi?
ömriim ğara keçdi, yene ah-vayla,
"
Çeken intizara dedin, ne d~di?
özü el çekmedi zövgü-sefadan,
Men de ğurtuldum cövrÜ-cefadan
Bes ne üçündöndü ehdi-vefadan?
Sen o biilğara dedin, ne dedi?
Mehemmed'em, deme çara bilmese,
Ağlar iken didem yaşın silmese,
Men de öUem yamam derman gelmese,
Bes derdime çara dedin, ne dedi? 36
Azerbaycan aşık şairleri arasındabüyük şöhrete sahip sanatkarların başında
Aşıg Peri gelir. Karabağ şairleri ve aşıkları arasında Mehemmedbey ~şig, Cefergulu
.
Han Neva, Mirzecan, Mirze Hasan Mirze gibi, bir çok şairle deyişmiş, çok zaman
bunları bağlamış, mat etmiştir. Doğum tarihi bilinmeyen aşığın, 1834 yıllarında
vefat ettiği sanılmaktadır. Şiirleri çeşitli zamanlarda yayınlanmıştır.37 Onun,Mir-
zecan'ınvefatıdolayısıylasöylemişolduğuağltlburayaalıyoruz:
34.
35.
36.
37.
Aynı
Aynı
Aynı
Aynı
eser,
eser,
eser,
eser,
s.148
s.152
s.158
s.220
.
25
Dünya, ,enin e 'tibarın yol! imiş,
Birbeber ver; Minecan 'ı neyledin'!
Neçe beylerile, n«çe han ile,
Goftarı bo" ehli-canı neyledin'!
\
Neçe ,ener üste eeng idib BaVOf,
Cari olu b "i
yerine kanlı ya"
.
Felek, etdin taci-te/}tini trıTtlf,
Nöker, naib, !Janimanı neyledin'i
Puç dünyCJ,.ende bir yarıyan hanı'
Günbegün artırdı ,öketi, ,a1ll,
Tiflis 'in ICJI eli, "rdarın canı,
Viran ;oyub Dalıatan 'ı, neyledin'!
o felekdi, düyün y~ daıkıyan,
EzeU ,ad olub, ,onra allayan,
Sineıinde ,e 'ri, kitabbalkıyan,
3.
S~hibi-hu" göhemanı neyledinr!
Aşlg Abi AŞK Ali Azerbaycan'm Göyçe kasabasmın Kızılvengköyünde doğmuştur. Yaşadığı zamanı, 1801-1911 olarak belirlemektedirier. Genç yaşlarda aşıglıg
etmeğe ba.layan şiir, saz çalmakta ustayrmş. Koşma, geraylı,teaıis~ mühemmes, divani
türlerindeki şiirı.,ri dikkati çeker. Hayata hakkmda iki destan tasnif edilmiştir. Buniardan biri, '~,ıg Alı veEamer': diğeri . '~'W Alı 'nın Türkiye 'ye Seferi" adlarını' taşır.
Sonuncu destandan, şiirin Anadolu'ya geldiği, buralarda dolaştığı anlaşılmaktadır.39
Türkiye seferine çıkarken, Aşıg Alı, dostlarına şöyle seslenir:
Ço/}-çofliakım4ua ;ohum-gardaşCJ,
Bileıiniz a,~o.man 'a gedirem.
Bir dilelı diledim ,ahkır ,akından,
Sıgınmı,am o 8Übhona ;edirem.
Alı,r .inemde 'emli ate,im,
.
Dü,ende yadıma dostum, airda,ım.
Gözleain YOluntU yarım. yolda,ım,
Size verib bir nifanageelirem.
A,W Alı gezirlrani-Turan,
Ulrumaaç1/1dı tarMm her bir y.an.
Mene lardOf oldu A,ık Durahon,
Yolda, olu b göhriana gedire",- 40
Aşlg HÜleyn Guıbanojlu Şemkidi. 1811 yıltnda Şarnhor kasabasının Gapanlı
köyünde dQlmuştur. Rivayetlere göre, işık şalr,Gazah
kasabasınm Dağ Kesernen
köyünde oturan Sarılar neslindenmişve .1891 yılında. yayladan Aran'a göçederken,
Gedebey kasabasının Gala köyin:le ölmiiştür. Yirmi yaşlarti1da aşıklık sanatına inti-
38. Aym eser, 1.222-223
39. Aym eser, 1.287
40. Aynı eler, 1.289
26
.
sap etmiş olan Şemkirli Aşıg Hüseyn, ömrünün eJli seneden çoğunu bu işle geç irmiştir. Devrin in üstad aşıklarından kabul edilen şair, Aşıg Elesger ile de dostluk
etmiş ve onunla deyişmiştir. Aşıg Hüseyn, rivayete göre, Alabaşlı köyünde yaşamış
olan Mecnun teheDüslü /tapşınnah / mah1as1ı, keble Bağıl' adlı bir demircinin çırağı
olmuş ve aşıklık sanatını ondan öğrenmiştir. Usta aşık, Mehemmed Borçallı, Çardahlı Aşıg Mikiş, Seyfelli Aşıg Penah gibi bir çok aşık şair yetiştirmiştir. Pek çok şiir
yaratmış ve bunların yanı sıra üç tane de destan tasnif etmiştir.41 Ayrıca, "Zarıncı",
"Zeynalabdini", "Sarayı", "Şemkir Gözellernesi" ve '~şrg Hiiseyn" adlarını taşıyan
bir çok saz havasını yarattığı söylenen Şemkirli'nin bilinen destanı "Reyhan" adını
taşır.42
Azerbaycan aşıklannın deyişmelerine bir örnek olmak üzere. Şemkirli Aşıg
Hüseyn'in Aşıg Elesger ile atışmalarının bir bölümünü buraya alıyoruz:
Aşıg Eleager :
Hereayının, dilbilmezin ucundan,
Döne-döne men ziyana düşmüşem.
Doymağ olmaz gözeUerm buyundan.
Peroane tek yana-yana düşmüşem.
Aşığ Hüseyn :
.
Gırhlar piri özü verib dersimi.
Şair cergezinde sana düşmüşem,
Arif meclisinde. alim yanında,
Niçe defe imtihana düşmüşem.
Aşrğ Eleager :
.
Aş,g Hiiseyn :
Dövletim çoa oldu, ğıymadım pula,
Kor oldu gözlerim. yapışdım dula.
Ne ölür, ne itir canım kurtula.
Mecnun teki biyabana düşmüşem.
.
.
Bir zaman elimde ,zil. bem,Baz oldu.
Gözeller menimle üzbeüz oldu.
Suyum artığ geldi, tozhatoz oldu.
indi de yumşaı,b una düşmüşem.
Aşığ Elesger :
Eleager keçiMi namus, anndan,
Alem ya ta bilmez ahu-zanmdan,
Boşasam. korhuram aklanıarımdan.
Boşaya bilinerem, ğana düşmüşem.
Aşığ Hiiseyn
.
t)züm aş,g olub gezireni ilde,
Galdı hasret gözüm ebrişim telde.
Eleager d'anışam teşbih timsalda,
Hüseyn deyer: yaman dona düşmüşem.43
41. Aynı eser. 8.299
42, Paşa Efendiyef. a.g.e.. s.203
43. AAEŞ., 8.317-318
" '
Aşıg Musa, XX. yüzyılın başlarında vefat ettiğirivayet
27
edilen Azeri aşık şair-
lerindendir. Göyçe kasabasının Ağkilise köyünde yaşamıştır. Şiirlerinden pek azı ele
geçmiştir. Bir kısım şiirlerinin ise diğer şairlerin şiirlerine karıştığı sanılmaktadır.44
Aşıg Musa'nın "TelliSazın" redifli şiiri, onu ~orlayanlara savunmasıdır:
Meclisleri abad eyler,
N e günahı te Ri Bazın?
Melül könüller ,ad eyler,
Ne günahı teRisazın?
Yeki ,ecer, yiki demir,
Ara vurmur, yalan demir.
And içmeyir, rÜ,vet yemir,
Ne günahı teUi sazın?
'
Fikrini vermir ;eleme,
Zülüm eylemir aleme,
Pulunu vermir sefeme,
Ne günahı teUi BQZın?
Yoldan ç'Öıb, yolun azmır,
ıblis kimi ara pozmur,
Molla kimi cadu yazmır,
Ne günahı teRisazın?
,
Musa ves{insöylersaza,
Ruh verir geline, kıza,
Og,amır o şeyidbaza,
Ne günahı teli BQzın?45
Türk şiir sanatının, Azerbaycan sahasında yaşayan sözlü gelenek temsilcilerinin
kısa biyograf1arıyla eserlerinden muhtelif örnekler vermek suretiyle, onları TÜrkiye
okuyucuaınatanıtmak
bu makalenin amacıydı. Ancak, sayısız aşık şairi ve onların
. eserlerinden seçilmiş örnekleri tek bir 'makale içinde tamtmanın imkanı olmadığı da
işikardır. Bununla ber,aber,yukarda ~nltmağa çalıştığımız aşık şairlerin ve eserlerinden seçilen örneklerin, Azerbaycansahası işıkları hakkında bir fikir vereceği ümidindeyim.
44, 'Ayın eser;s.337
45. Aynı eser, 8.339