Full Text - Gümüşhane Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü

Gümüşhane Üniversitesi
Sosyal Bilimler Elektronik Dergisi
Sayı 13
Haziran 2015
PAKİSTAN OMBUDSMANI: YAPISAL - KURUMSAL VE İŞLEVSEL YÖNLERİ
Kadir Caner DOĞAN1
ÖZ
Ombudsman, genel anlamıyla kamu yönetimine ait bir kavramdır ve hak ve yetki ihlaline uğrayan vatandaşların
devlet kurumları karşısında savunuculuğunu ve koruyuculuğunu yapmaktadır. Ayrıca ombudsman, kamu yönetimi ve
vatandaşlar arasında iletişim görevi de gören bir arabulucudur. Dolayısıyla ombudsman, vatandaşlar ve kamu yönetimi
arasında ortaya çıkan sorunları gidermeye çalışmaktadır. Dünyanın tüm kıtalarında farklı devlet düzeylerinde uygulama alanı
bulan ombudsman, Asya’da da uygulanmaktadır. Ombudsman öncelikle Avrupa’da ortaya çıkmış ve oradan da dünyanın
diğer kısımlarına yayılmıştır. Bu makalenin amacı, Asya’dan Pakistan Ombudsmanı’nın yapısal-kurumsal ve işlevsel
yönlerine bağlı olarak bilgi verilmesidir. Bu sayede de ombudsmanın Pakistan demokrasisi ve kamu yönetimi açısından yeri,
yararları ve önemi üzerinde durulmak istenmektedir.
Anahtar Kelimeler: Asya, Ombudsman, Denetim, Pakistan.
PAKISTAN OMBUDSMAN: ASPECTS OF STRUCTURAL - INSTITUTIONAL AND
FUNCTIONAL
ABSTRACT
The Ombudsman is a concept belonging to the public administration in general and powers to the ombudsman who
has suffered a violation of citizens against state institutions operate advocacy and guardianship. In addition, the ombudsman
is a mediator who served as communication between public administration and citizens. Therefore ombudsman is working to
resolve problems arising between citizens and public administration. In all continents of the world find application in various
state-level ombudsman is also implemented in Asia. The ombudsman first emerged in Europe and and from there spread to
other parts of the World. The purpose of this article, is given information about Pakistan Ombudsman depending on
structural-institutional and functional aspects. In this way, in terms of Pakistan’s democracy and public administration of the
ombudsman are asked to focus on place, benefits and importance.
Keywords: Asia, Ombudsman, Auditing, Pakistan.
DOI: 10.17823/gusb.179
1
Yrd. Doç. Dr., Gümüşhane Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, Siyaset Bilimi ve Kamu Yönetimi Bölümü,
[email protected].
145
Kadir Caner Doğan, “Pakistan Ombudsmanı: Yapısal-Kurumsal ve İşlevsel Yönleri”, GÜSBEED, 2015, 6
(13), ss.145-157
DOI: 10.17823/gusb.179
GİRİŞ
Ombudsman, çok kısa ve en genel anlamıyla kamu yönetimleri karşısında hak ve yetki gaspına
uğrayan vatandaşların şikâyetleri ve sorunları ile ilgilenen bir kurumdur. Ombudsman, esas olarak
kamu yönetimine ilişkin bir olgudur ve ombudsman-kamu yönetimi arasındaki ilişki bir ülkede devlet
ve vatandaş düzeyinde bir takım olumlu ve olumsuz izlenimler oluşturulmasına katkı
sağlayabilmektedir.
Günümüzde dünyanın tüm kıtalarına yayılım göstermiş bulunan ombudsman veya
ombudsmanlık kurumu, ülkelerin önemli idari reform konularından biri haline gelmiştir.
Ombudsmanlık, daha öncesinde bu kurumu tecrübe etmiş ve uygulamış ülkelerin başarılı uygulamaları
ile henüz bu kurumu kendi bünyelerine adapte etmeyen ülkelerin de dikkatini çekmiş, uygulama alanı
bulmuş ve yaygınlık kazanmıştır.
Dünyanın farklı kıtalarından biri olan Asya’da da ombudsmanlık kurumları farklı devlet
düzeylerinde kurulmuştur. Bu makalenin amacı, dünyanın farklı kıtalarına yayılım göstermiş bulunan
ombudsmanlık kurumunun bir Asya ülkesi olan Pakistan üzerinden açıklanmasıdır. Bu amaçla
makalede, Pakistan Ombudsmanlık Kurumu’na ilişkin yapısal-kurumsal ve işlevsel yönlerine yönelik
bilgi verilmesi amaçlanmaktadır. Bu sayede de ombudsmanlık kurumunun Pakistan demokrasisi ve
kamu yönetimi açısından önemi, sağladığı avantajlar ve kazanımlar üzerinde durulmaktadır.
Bu bağlamda çalışmada öncelikle ombudsman ile ilgili genel düzeyde bilgi verilecektir. İkinci
bölümde de Pakistan Ombudsmanlık Kurumu’nun yapısal-kurumsal ve işlevsel yönlerinin açıklanması
yapılacaktır. Ayrıca bu çalışmada; İngilizce ve Türkçe kaynaklardan yararlanılarak Pakistan’da
ombudsmanlık kurumu incelemesi yapılması, bir Asya ülkesinde ombudsmanlığın hangi kural, kaide
ve süreçler çerçevesinde uygulandığının belirlenmesi, ombudsmanın bir Asya ülkesi için öneminin
ortaya konması ve bu çerçevede ombudsmanlığın dünya boyunca yayılımına ilişkin bir örnek
verilmesi yöntemi tercih edilmiştir.
I. OMBUDSMAN: KAVRAM VE ÖZELLİKLER2
Ombudsman, İsveççe bir kelimedir ve İsveç dilinde Kral ile halk arasında meydana gelen
ilişkilerde elçi, avukat, vekil, bir kişinin yerine onun yerine hareket etmeye yetkili kişi manasına
gelmektedir (Fendoğlu, 2011: 26). Bu bağlamda ombudsman, İsveç dilinde “halkın koruyucusu ve
çıkarların savunucusu” olarak ifade edilebilmektedir. Kelime kökenine bakıldığında ombudsman
kelimesi, “ombuds” ve “man” kelimelerinin birleşmesinden meydana gelen bir birleşik kelimedir
(Büyükavcı, 2008: 10). Bu birleşik kelimede ombuds, sözcü, temsilci, delege anlamı taşımakta (Eren,
2000: 81); man ise bunun bir kişi olduğunu ifade etmektedir (Tayşi, 1997: 106). Bu doğrultuda
2
Bu bölüm, 2014 yılında Uludağ Üniversitesi’nde Kamu Yönetimi Anabilim Dalı’nda bu çalışmanın yazarı tarafından
sunulan ve kabul edilen “Karşılaştırmalı Ülke İncelemeleri Bağlamında Türk Kamu Yönetiminde Ombudsmanın
Uygulanabilirlik Analizi” adlı doktora tezinden alınmıştır.
Kadir Caner Doğan, “Pakistan Ombudsman: Aspects Of Structural-Institutional and Functional”, GUEJISS,
2015, 6 (13), pp.145-157
146
Kadir Caner Doğan, “Pakistan Ombudsmanı: Yapısal-Kurumsal ve İşlevsel Yönleri”, GÜSBEED, 2015, 6
(13), ss.145-157
DOI: 10.17823/gusb.179
ombudsman kelimesinin kısa bir biçimde, “halkın temsilcisi olan kişi” anlamına geldiği
söylenebilmektedir (Özden, 2010: 24).
Ombudsman, etkili bir kamu yönetimi denetim kurumudur. İsveççe olan ombudsman kavramı,
kelime kökeni itibariyle “halkı koruyan kurum” olarak anlaşılmakta olup, bugün birçok ülkede
uygulanmakta olan çağdaş bir denetim aracıdır. Ülkelerin farklı siyasal, sosyal ve kültürel özelliklerine
göre farklı biçimlerde uygulanmakta olan ombudsman, ombudsmanlık veya ombudsmanlık kurumu,
İngiltere’de “Parlamento Komiseri (Parliamentary Commissioner)”, Fransa’da “Arabulucu
(Médiateur)”, KKTC’de “Yüksek Kamu Denetçisi”, Türkiye’de de “Kamu Denetçisi” gibi adlar
almıştır. Yargısal denetimin çok fazla etkin işleyememesi, sınırlı bir biçimde hareket etmesi, çağdaş
yönetim ve yargı anlayışına cevap verememesi üzerine (Avşar, 2007: 27) ve idarelerin kendi
kendilerine yerine getirmiş oldukları yönetsel denetim yöntemlerinin tek yönlü ve objektif bir biçimde
işleyememesi gibi gerekçelerle İsveç’te doğup gelişen ombudsman denetimi giderek önemini
artırmıştır (Eroğlu, 1978: 361). Buna bağlı olarak günümüzde 100’den fazla ülkede ve dünyanın tüm
kıtalarında çeşitli tür ve şekilleriyle uygulanmakta olan ombudsman denetimi, her geçen gün başarılı
ülke uygulamalarına dayalı olarak geniş coğrafyalara yayılmaktadır ve demokrasinin hakim siyasi ve
yönetsel
örgütlenme
ideolojisi
olmasına
binaen
de
demokratik
hukuk
devletinin
temel
mekanizmalarından biri olarak değerlendirilmektedir.
Ombudsman, bürokrasinin (kamu yönetimi) denetlenmesi ve vatandaşların idareye yönelik
olarak uğramış olduğu zararlardan korunması için faaliyetler gerçekleştirmektedir (Yıldız, 1998: 32).
Bu bağlamda ombudsman, idare karşısında vatandaşların şikayetlerini ve sorunlarını inceleyerek,
vatandaş adına idareyi denetleyen bir kurum özelliği taşımaktadır (Eryılmaz ve Şen, 1994: 55) ve bir
anlamda da vatandaşın idare karşısında avukatlığını yapmaktadır. Diğer yandan ombudsman, kamu
yönetiminin hukuk kuralları çerçevesinde ve hakkaniyet ölçütleri içerisinde kalarak faaliyette
bulunması amacıyla siyasi denetim ve kamuoyu denetimini de harekete geçirmektedir (Köse, 1999:
70). Genel olarak ombudsmanlık kurumu denetimi, yürütme amaçları bakımından düşünüldüğünde
yasama organına bağlı olarak çalışmaktadır ve işlevlerini de yasama organından aldığı yetkiyle yerine
getirmektedir. Ancak, yasama organından kesinlikle bağımsız faaliyet yürütmektedir (Oosting, 2001:
5). Nitekim ombudsman, çeşitli faaliyet ve işlemleri sonucunda ulaşmış olduğu sonuçları içeren
raporu, yasama organına sunmaktadır. Bu şekilde, yasama organının ve kamuoyunun ilgisini
çekmektedir. Diğer yandan ombudsman, vatandaşların şikâyetleri üzerine ve kendisi faaliyete geçerek,
kamu yönetiminin aksayan yönlerini tespit etmekte, kamu yönetimlerini bu aksayan yönleri konusunda
da uyarmaktadır ve sorunların aşılması için çözüm önerileri getirmektedir.
Anlaşıldığı üzere ombudsman, ombudsmanlık veya ombudsmanlık kurumu, görevinde geniş
oranda bağımsız olan, dolayısıyla görevini icra ederken herhangi bir devlet organından talimat ve emir
almayan bir denetim kurumudur. Ombudsman, vatandaşların idare karşısındaki haklarını savunarak,
Kadir Caner Doğan, “Pakistan Ombudsman: Aspects Of Structural-Institutional and Functional”, GUEJISS,
2015, 6 (13), pp.145-157
147
Kadir Caner Doğan, “Pakistan Ombudsmanı: Yapısal-Kurumsal ve İşlevsel Yönleri”, GÜSBEED, 2015, 6
(13), ss.145-157
DOI: 10.17823/gusb.179
idarenin aksayan yönlerini iyileştirmeyi kendisine görev edinmektedir. Ombudsmanın diğer önemli bir
görevi de insan haklarını koruyucu bir sistem olarak işlev görmesidir. Ombudsman, yıl sonunda
yasama organına sunmuş olduğu raporlarla dikkatleri, raporda beyan edilen düzenlemelere
çekmektedir ve vatandaşların görüş, şikâyet ve yönlendirmeleriyle şekillenen çalışmaları ile kamu
yönetimlerinin yasal mevzuat çerçevesinde hareket etmesini sağlamakta ve bu olumsuzluklara dayalı
insan hakları ihlallerini önlemektedir. Bu özellikleriyle ombudsman, vatandaşın eli, kulağı, sesi
olmasıyla “katılımcı demokrasi” ilkesine göndermede bulunurken, kamu yönetiminin hukuk kuralları
çerçevesinde
kalmasını
sağlayarak
da
“hukuk
devleti”
ilkesine
bir
gönderme
yaptığı
söylenebilmektedir.
II. PAKİSTAN’DA OMBUDSMAN
Pakistan’da ombudsman veya ombudsmanlık kurumu, çalışmanın ilerleyen bölümünde
yapısal-kurumsal ve işlevsel yönlerine bağlı olarak açıklanacaktır. Bu bağlamda çalışmada öncelikle
ombudsmanlık kurumunun kuruluşu, görevleri, atanması ve statüsü gibi yönlerine bağlı olarak genel
düzeyde bilgiler verilecektir. Daha sonrasında ise ombudsmanlık kurumunun şikâyet başvurularını
kabul şekilleri, çalışma biçimleri, denetimlerinin sonuçlandırılması ve yapılan denetimlerin etkinliği
ve verimliliğine bağlı olarak işlevsel yönleri hakkında bilgi verilecektir. Ancak Pakistan Ombudsmanı
ile ilgili sözü edilen açıklamalara geçmeden önce ombudsmanla ilgili olduğu düşünülerek genel
hatlarıyla Pakistan’ın siyasi yapısı ve kamu yönetimi örgütlenmesine değinilecektir.
A. Pakistan’ın Siyasi Yapısı ve Kamu Yönetimi
Resmi adı Pakistan İslam Cumhuriyeti olan Pakistan devleti, Federal Cumhuriyet (parlamenter
demokrasi) ile yönetilmektedir (KTO, 2007: 4). Pakistan, 1947 yılında bağımsızlığına kavuşarak
İngiliz Hindistan’ından (British India) ayrı bir devlet haline gelmiştir (Lau, 2010: 376). 1972 yılına
kadar Batı Pakistan ve Doğu Pakistan (bugünkü Bangladeş) olarak aralarında 1700 km mesafe olan iki
bölümden oluşan bir ülke olan Pakistan, Bangladeş’in bu tarihte bağımsızlığını ilan etmesiyle bugünkü
sınırlarına ulaşmıştır (Yüzal, 2011: 3). Pakistan’da 1973 yılında halen yürürlükte olan ve parlamenter
demokratik rejim çerçevesinde yürütme yetkilerinin Başkana ve Hükümete verilmesini öngören
Anayasa kabul edilmiştir (KTO, 2007: 5). Pakistan’da yasama organı, Ulusal Meclis (the National
Assembly) ve Senato (the Senate) olmak üzere iki yapılı bir öğütlenmeye dayanmaktadır (Hong, 2011:
131). Diğer yandan Pakistan’da yargı organları arasında; Yargıtay, Yüksek Yargı Konseyi, Federal
Şeriat Mahkemesi ve Yüksek Mahkemeler gibi yapılar bulunmaktadır (Chene, 2008: 9; Sial, 2013).
Pakistan, 4 eyalet, 2 federal bölge ve federal başkentin oluşturduğu federal yapıdan meydana
gelen bir ülkedir. Eyalet ve bölgeler şunlardan meydana gelmektedir (KTO, 2007: 7):
Pencap Eyaleti (Başkent Lahor),
Kadir Caner Doğan, “Pakistan Ombudsman: Aspects Of Structural-Institutional and Functional”, GUEJISS,
2015, 6 (13), pp.145-157
148
Kadir Caner Doğan, “Pakistan Ombudsmanı: Yapısal-Kurumsal ve İşlevsel Yönleri”, GÜSBEED, 2015, 6
(13), ss.145-157
DOI: 10.17823/gusb.179
Sind Eyaleti (Başkent Karaçi),
Belucistan Eyaleti (Başkent Ketta)
Kuzey Batı Sınır Eyaleti (North West Frontier Province- NWFP) (başkenti Peşaver),
Federal Yönetime Tabi Kabileler Bölgesi (Federally Administrated Tribal Areas- FATA),
Kuzey Bölgesi (Gilgit Agency),
Federal Başkent Bölgesi İslamabad.
B. Pakistan Ombudsmanı
1. Pakistan Ombudsmanı’na İlişkin Genel Bilgiler: Yapısal-Kurumsal Yönler
Pakistan’da yedi ombudsmanlık kurumu bulunmaktadır (Hussain, 2011: 31). Bunlardan üçü
eyalet (il) düzeyinde ve dördü de federal düzeyde faaliyet göstermektedir. Bu ombudsmanlık
kurumlarından federal ombudsmanlar içerisinde; Federal Ombudsman (Wafaqi Mohtasib), Federal
Vergi Ombudsmanı (the Federal Tax Ombudsman), Banka Ombudsmanı (the Banking MohtasibOmbudsman) ve Federal Sigorta Ombudsmanı (the Federal Insurance Ombudsman) bulunmakta iken
eyalet (il) düzeyindeki ombudsmanlar içerisinde; tek görevli kurumlar olarak adlandırılan ve
Belucistan (Balochistan), Pencep (Punjab) ve Sind (Sindh) eyaletlerinde bulunan Eyalet (İl)
Ombudsmanları (Provincial Ombudsmen) yer almaktadır (Husain, 2011: 233; Reif, 2004: 242; Malik,
2007: 174). Bu çalışmanın konusu, federal düzeyde kurulmuş olan Federal Ombudsman (Wafaqi
Mohtasib) ile sınırlı tutulmuştur. Dolayısıyla çalışmanın amacı bağlamında ilerleyen kısımlarda
Federal Ombudsman (Wafaqi Mohtasib) ile ilgili bilgiler verilecektir.
Pakistan’da ombudsmanlık kurumunun kurulmasına dair ilk resmi düzenleme, 1972 tarihli
Geçici Anayasası’nın 276. Maddesi’nde; bir Federal Ombudsman ve Eyalet (İl) Ombudsmanı’nın
atanacağına dair bir hüküm ile ortaya koyulmuştur (Hong, 2011: 133). Diğer yandan 1973 tarihli
Anayasa’da da Federal düzeyde bir ombudsmanlık kurumunun kurulacağı hüküm altına alınmıştır
(INP, 2014). Bununla beraber Pakistan’da ombudsmanlık kurumu, ulusal düzeyde olmak üzere Devlet
Başkanı’nın emriyle (Chene, 2008: 9; Yasmeen ve Ali, 2011: 4) Wafaqi Mohtasib (Federal
Ombudsman) adı altında (Sarker ve Alam, 2010: 16; Reif, 2000: 160), 1983 yılında bir yasal
düzenleme (the Establishment of the Office of Wafaqi Mohtasib (Ombudsman) Order) ile kötü
yönetim karşısında “idari adalet kurumu3” işlevini yönetmek çerçevesinde kurulmuştur (Carmona,
2014: 14; Reif, 2004: 242). Bu bağlamda ombudsmanlık kurumunun amacı, bir federal organ veya
ajans tarafından kötü yönetim (yolsuzluk) uygulandığına dair vatandaşlardan gelen şikâyetleri
incelemek ve bu şekilde de ülke içerisinde idari hesap verebilirliğin kurumsallaşmasına katkı
sağlamaktır (Hong, 2011: 133; Maheshwari, 1974: 151). Diğer yandan ombudsmanlık kurumu, 8
3
Pakistan’da kurumsal resmi adalet sistemi ile ilgili yapılanmalar arasında; Federal ve Eyalet Ombudsmanları, Federal Vergi
Ombudsmanı ve Alternatif Anlaşmazlık Çözüm Komiteleri bulunmaktadır (Akhtar vd., 2014: 12).
Kadir Caner Doğan, “Pakistan Ombudsman: Aspects Of Structural-Institutional and Functional”, GUEJISS,
2015, 6 (13), pp.145-157
149
Kadir Caner Doğan, “Pakistan Ombudsmanı: Yapısal-Kurumsal ve İşlevsel Yönleri”, GÜSBEED, 2015, 6
(13), ss.145-157
DOI: 10.17823/gusb.179
Ağustos 1983 tarihinde görev ve faaliyetlerine başlamıştır (INP, 2014). Yukarıda belirtilen söz konusu
ombudsman kanunu da, 2002 yılında gerçekleştirilen bir kararname ile geliştirilmiştir (DESA, 2004:
10).
Pakistan’da ombudsman, dört yıllık bir dönem için Devlet Başkanı tarafından atanmaktadır
(Chene, 2008: 9) ve ombudsmanın tekrar atanabilme hakkı kesinlikle bulunmamaktadır (Bokhari,
2014; Hong, 2011: 135). Ombudsman, seçilme kriterlerini yitirirse yine Başkan tarafından görevinden
alınabilmektedir (http://prr.hec.gov.pk/Chapters/ 3085H-5.pdf, 2014). Pakistan’da ombudsmanlık
kurumu (Wafaqi Mohtasib), yargı kurumları (Husain, 2011: 235) ve ordu (silahlı kuvvetler) hariç
olmak üzere tüm Federal hükümet kurumları ve kamu yönetimleri karşısında bireylerin korunması için
şikâyetleri inceleme ve değerlendirme yetkisine sahiptir (Raza, 2014: 489; Demir, 2002: 160).
Ombudsmanlık kurumu, partiler üstüdür, siyaset yapamamaktadır (Altuğ, 2002: 123). Pakistan’da
ombudsmanlık kurumu, görev ve faaliyetlerinde tüm hükümet organları karşısında bağımsız olarak
faaliyet göstermektedir (Malik, 2007: 165; http://www.pakinformation. com/index.html, 2014). Ayrıca
ombudsmanlık kurumu, görev ve faaliyetlerini dürüst, adil ve güvenilir olarak gerçekleştirmek
zorundadır (Hong, 2011: 135).
2. Pakistan Ombudsmanı’nın Uygulama Düzeyine İlişkin Bilgiler: İşlevsel Yönler
Pakistan’da her vatandaş, Federal hükümet organ ve ajanslarından mağdur olduğu bir konuda
ombudsmanlık kurumuna başvuruda bulunabilmektedir ve kurumun hizmetleri ücretsizdir (Hong,
2011: 136). Pakistan’da ombudsmanlık kurumuna yapılacak olan şikâyetlerin, yazılı bir dilekçe ile
veya
e-mail
ve
diğer
iletişim
araçları
ile
gönderilmesi
mümkündür
(http://prr.hec.gov.pk/Chapters/3085H-5.pdf, 2014). Ayrıca şikayetlerin resmi bir biçimde yazılı
olarak olayın ilk meydana gelişinden itibaren üç ay içerisinde yapılması gerekmektedir. Ancak
ombudsmanlık kurumu, özel durumlar karşısında zamana bağlı süre kısıtlamasını uzatabilmektedir
(Salam, 2000: 128). Ombudsmanlık kurumu, bir şikâyet aldığında bu şikayet konusunun yetki alanına
girip girmediğini incelemektedir. Bu amaçla kurum, şikâyetleri eleme için bir kod tablosu
oluşturmuştur (Bokhari, 2014). Nitekim ombudsmanlık kurumu, bir şikayet konusu eline ulaştığında
öncelikle bu şikayetin kendi yetki alanına girip girmediğine ilişkin bir ön değerlendirme yapmaktadır.
Sonrasında da duruma göre şikayet konusunu reddetmekte veya daha derin incelemeye geçmektedir.
Pakistan’da ombudsmanlık kurumu, bir şikayet konusunun incelemesini bitirdiği zaman,
hükümet kuruluş ve ajanslarına uymaları gereken konular üzerine tavsiyeler yapabilmekte ve hükümet
kuruluşlarından bilgilendirme istemektedir (Office of the Ombudsman, 2014: 96; the Establishment of
the Office of Wafaqi Mohtasib (Ombudsman) Order, 1983: 9). Bunlara ek olarak ombudsmanlık
kurumu, incelemesi ve değerlendirmesi sonrasında kamu yönetimleri tarafından işlenmiş bir yetki
aşımına rastlarsa ilgili kamu yönetimine veya Federal hükümet dairesine konuyu tekrar incelemesini
ve kararında değişiklik yapmasını veya ortadan kaldırmasını, suçlu görülen kamu görevlisi aleyhine
Kadir Caner Doğan, “Pakistan Ombudsman: Aspects Of Structural-Institutional and Functional”, GUEJISS,
2015, 6 (13), pp.145-157
150
Kadir Caner Doğan, “Pakistan Ombudsmanı: Yapısal-Kurumsal ve İşlevsel Yönleri”, GÜSBEED, 2015, 6
(13), ss.145-157
DOI: 10.17823/gusb.179
disiplin cezası verilmesini, bunların belirli bir süre içinde gerçekleştirilmesini ve diğer tedbirlerin
alınmasını istemektedir. Bu uyarılara rağmen ilgili kamu yönetimi, ombudsmanlık kurumunun
tavsiyelerine uymazsa durum Devlet Başkanı’na bildirilmektedir (Altuğ, 2002: 123). Bu sayede de
durum, devletin en üst yürütme organının takdirine bırakılmaktadır.
Pakistan’da ombudsmanlık kurumu, kişilerin huzura çağrılması, belgelerin verilmesi, delillerin
toplanması yönlerinden Hukuk Usul Yasası’na göre bir hukuk mahkemesinin sahip olduğu yetkilere
haizdir ve bunun yanı sıra Pakistan Yüksek Mahkemesi’nin adliye düzenlerine uymamak nedeniyle
vermiş olduğu cezalara benzer uyarılar verebilmektedir. Nitekim ombudsmanlık kurumunun en önemli
yetkisi şunlardan meydana gelmektedir (Altuğ, 2002: 124):
“Yüksek mahkemeler keyfi veya haksız veya acı veren fakat kanunlara uygun
idarecilerin emirlerini değiştiremezlerse de ombudsman nasafet yönünden bunları
yasaklamamakla
beraber
iptal
edilmelerini
veya
değiştirilmelerini
tavsiye
edebilmektedir. Aynı şekilde yasa veya kurallar bir makamı takdir hakkını
kullanmakla
yetkili
emredememektedir.
kılıyorsa,
Sadece
hiçbir
ombudsman
mahkeme
eğer
takdir
bunun
uygulanmamasını
hakkının
haklı
olarak
kullanılmadığını görürse kararı iptal edebilir veya doğru bulduğu yolda
değiştirebilmektedir. Bu ombudsmana kanuni emirlerdeki keyfilik ve haksızlığı iptal
ederek iyilik ve adalet yapmasını sağlamaktadır.”
Pakistan’da ombudsmanlık kurumu, her yıl Başkan’a bir yıllık rapor sunmaktadır. Kurum
ayrıca yıl içerisinde Başkana bazı özel raporlar da sunabilmektedir. Bu raporlardan ayrıca Ulusal
Meclisi (Parlamento)’n de bilgisi olmaktadır (the Establishment of the Office of Wafaqi Mohtasib
(Ombudsman) Order, 1983: 14-15). Bu yıllık raporun içerisinde yıl içerisinde gerçekleştirilmiş olan
eylem ve faaliyetlerin bir değerlendirmesi ve istatistikleri bulunmaktadır. Diğer yandan, Pakistan’da
ombudsmanlık kurumu, medya tarafından desteklenmektedir ve ombudsman kararlarına medya
kuruluşlarında yer verilmektedir (http://prr.hec.gov.pk/Chapters/3085H-5.pdf, 2014). Bu bilgiler
çerçevesinde, Pakistan’da ombudsmanlık kurumunun en önemli etkisi, kamu yönetiminin hesap
vermesi kavramına katmış olduğu canlılıktır. Bu çerçevede kamu yöneticileri ve görevlileri işlerini
yerine getirirken daha dikkatli olmakta ve artık hesap verilen bir makam olduklarının bilincine
varmaktadırlar. Diğer yandan vatandaşlar da bir idarenin veya memurun yola gelmezliği veya
erişilemezliği durumunda ombudsmanlık kurumuna başvurabileceklerini bilmektedirler (Altuğ, 2002:
124).
Pakistan’da ombudsmanlık kurumu, kendisine ulaşan yolsuzluk veya kötü yönetim olaylarına
ait şikâyet incelemelerinde; “kabul, düzeltme ve red” olmak üzere üç türlü karar vermektedir (Raza,
Kadir Caner Doğan, “Pakistan Ombudsman: Aspects Of Structural-Institutional and Functional”, GUEJISS,
2015, 6 (13), pp.145-157
151
Kadir Caner Doğan, “Pakistan Ombudsmanı: Yapısal-Kurumsal ve İşlevsel Yönleri”, GÜSBEED, 2015, 6
(13), ss.145-157
DOI: 10.17823/gusb.179
2014: 489; INP, 2014). Pakistan’da ombudsmanlık kurumu, 1983 ve 1993 yılları arasında 401.897
şikayet almıştır. Bu şikayetlerin ancak %50’si incelemeye değer bulunmuştur ve yine bu süre
içerisinde 119.684 şikayet incelenmiş ve bunlar içerisinden de %71’i haklı görülmüştür. 1993 yılında
da 44.578 şikayet alınmış ve bunların 20.934’ü incelenmiş ve bunlar içerisinden de %79’unun haklı
olduğu sonucuna varılmıştır (Altuğ, 2002: 124). Diğer yandan ombudsmanlık kurumu, 1983 ve 1997
yılları arasında toplam 557.010 şikâyet almıştır. Ancak bu şikâyetlerden 164.248’i eyalet (yerel-il)
yönetimlerini ilgilendiren konulardan gelmiştir (http://www.commonlii.org/pk/other/PKLJC/reports/
15.html, 2014: 214). Dolayısıyla şikayetlerin önemli bir bölümü, ombudsmanlık kurumunun yetki
alanına girmediği gerekçesiyle reddedilmiştir.
Aşağıda Tablo 1’de Pakistan’da ombudsmanlık kurumunun 2004 ve 2009 yılları arasındaki
alınan şikayet sayıları gösterilmektedir.
Tablo 1: Pakistan Ombudsmanlık Kurumu Tarafından Yıllara Göre Alınan Şikâyet Sayıları
2004
2005
2006
2007
2008
2009
25.327
15.136
11.887
23.290
23.332
29.700
Ombudsmanlık Kurumu
Tarafından Alınan
Şikâyetlerin Sayısı
Kaynak: Wafaqi Mohtasib (Ombudsman) of Pakistan, 2008: 18; Wafaqi Mohtasib (Ombudsman) of
Pakistan, 2009: 18; Hong, 2011: 140; Jha, 2014: 16.
Tablo 1’den de görüldüğü üzere ombudsmanlık kurumu tarafından 2004 ve 2009 yılları
arasında artan oranda şikayet başvurusu alınmıştır. Nitekim 2004’de 25.327 olan şikayet başvuru
sayısı, 2005 ve 2006 yıllarında azalış göstermiş, ancak 2007, 2008 ve 2009 yıllarında tekrar artarak,
2009 yılında 29.700’e ulaşmıştır.
Aşağıda Tablo 2’de Pakistan’dan ombudsmanlık kurumunun 2004 ve 2009 yılları arasındaki
şikâyet başvurularına ilişkin kabul, düzeltme ve red kararlarına ilişkin istatistiki bilgiler
bulunmaktadır.
Kadir Caner Doğan, “Pakistan Ombudsman: Aspects Of Structural-Institutional and Functional”, GUEJISS,
2015, 6 (13), pp.145-157
152
Kadir Caner Doğan, “Pakistan Ombudsmanı: Yapısal-Kurumsal ve İşlevsel Yönleri”, GÜSBEED, 2015, 6
(13), ss.145-157
DOI: 10.17823/gusb.179
Tablo 2: Pakistan Ombudsmanlık Kurumu Tarafından Yıllara Göre Şikâyetlerin Kabul,
Düzeltme ve Red Sayıları
Tanımlama
2004
2005
2006
2007
2008
2009
İmzalanan Toplam Bulgu
22,030
10.713
1.734
13.288
21.368
20.809
4.105
3.285
%19
%16
Düzeltmeye Kapalı Bulgular
9.263
10.756
Düzeltmeye Kapalı Yüzde
%43
%52
İnceleme Sonrasında
Düzeltme Sağlanan
Tavsiyeler
Düzeltme Sağlanan
Tavsiyelerin Yüzdesi
Toplam Düzeltilen Bulgular
Düzeltilen Bulguların
Yüzdesi
18,433
8.934
1.507
11.657
13.368
14.041
%84
%83
%87
%87
%63
%68
5.287
4.470
%25
%21
Düzeltme Olmaksızın
Kapanan Bulgular
Düzeltme Olmaksızın
Kapanan Bulgular Yüzdesi
Reddedilen Bulgular
Reddedilen Bulguların
Yüzdesi
3,597
1.779
227
1.731
2.713
2.298
16%
%17
%13
%13
%37
%11
Kaynak: Wafaqi Mohtasib (Ombudsman) of Pakistan, 2008: 20; Wafaqi Mohtasib (Ombudsman) of Pakistan, 2009: 19;
Hong, 2011: 141.
Tablo 2 değerlendirildiğinde; Pakistan’da ombudsmanlık kurumunun eline geçen şikayet
dosyalarından kabul, düzeltme ve red kararlarına bakılarak etkinliği ve verimliliği hakkında bir takım
kestirimlerde bulunulabilmektedir. Nitekim ombudsmanlık kurumu tarafından düzeltme sağlanan
tavsiyelerin yüzdesi değerlendirildiğinde; 2008 yüzdesi %19 iken 2009’da %16 olarak gerçekleşmiştir.
Diğer yandan düzeltmeye kapalı bulguların yüzdesi ise 2008’de %43 ve 2009’da %52 olarak
gerçekleşmiştir. Toplam düzeltilen bulguların yüzdesi ise 2004’te %84 iken 2009’da %68 olarak
meydana gelmiştir. Düzeltme olmaksızın kapanan bulguların yüzdesi 2008’de %25 ve 2009’da %21
olarak gerçekleşmiştir. Son olarak da reddedilen bulguların yüzdesine bakıldığında; 2004’te %16,
2005’te %17, 2008’de %37 ve 2009’da %11’lik bir tablo ile karşılaşılmaktadır.
Yeniden Tablo 2 çerçevesinde, kısa bir değerlendirme yapılmak istendiğinde; ombudsmanlık
kurumunun etkinlik ve verimliliğine bağlı performans yüzdesinin orta seviyelerde bulunduğu
söylenebilmektedir. Nitekim ombudsmanlık kurumu tarafından 2004 ve 2009 yılları arasında
doğrudan reddedilen şikayet başvuru sayılarının düşük olduğu görülmekte, dolayısıyla ombudsmanlık
kurumunun eline geçen başvuruların büyük bölümünü değerlendirdiği, ancak değerlendirdiği şikayet
Kadir Caner Doğan, “Pakistan Ombudsman: Aspects Of Structural-Institutional and Functional”, GUEJISS,
2015, 6 (13), pp.145-157
153
Kadir Caner Doğan, “Pakistan Ombudsmanı: Yapısal-Kurumsal ve İşlevsel Yönleri”, GÜSBEED, 2015, 6
(13), ss.145-157
DOI: 10.17823/gusb.179
başvuruları açısından düzeltme kararları bağlamında yüksek yüzdelere ulaşamadığı görülmektedir.
Ancak bu rakamlar ve istatistiki bilgiler, Pakistan’da ombudsmanlık kurumunun önemini ve değerini
ortaya koymaktadır.
SONUÇ VE DEĞERLENDİRME
Pakistan’da federal düzeyde tüm ülkeyi kapsayan bir ombudsmanlık kurumu uygulaması
bulunmaktadır. Buna karşın Pakistan’da ombudsmanlık kurumu uygulaması, eyalet düzeyinde de
uygulanmaktadır. Nitekim ülke içerisinde bazı eyaletlerde bölgesel düzeyde ombudsmanlık kurumları
kurulmuştur. Pakistan’da ombudsmanlık kurumu (Wafaqi Mohtasib), belirli bir kanuna dayanılarak
kurulmuş tarafsız ve bağımsız olarak tasarlanmıştır. Ayrıca ombudsmanlık kurumları, hızlı
ulaşılabilen, etkili, uzman, kamu yönetimlerini dışarından objektif bir biçimde denetleyen ve hem
kamu yönetimlerine hem vatandaşlara katkıları olan bir kurum olarak oluşturulmuştur.
Pakistan’da ombudsmanlık kurumları, Başkan’a ve Parlamento’ya sunmuş olduğu raporlar ve
medya ile olan ilişkileri sayesinde hem siyasi hem de kamuoyu denetimine katkılar sunmaktadırlar. Bu
şekilde de ulusal ve bölgesel düzeyde demokrasi, insan hakları ve hukuk devletine katkıları vardır.
Sonuç olarak Asya’da Pakistan’da ombudsmanlık kurumu uygulamaları, dünyada aşama
aşama ve dalga dalga gerçekleşen ombudsman yayılımına bir örnek oluşturmaktadır ve bu kurumsal
uygulamalar demokratikleşme yolunda atılmış önemli bir adım olarak Parlamentolar’ın daha sağlıklı
ve düzenli çalışmasına yardımcı olmaktadır. Diğer yandan Pakistan demokrasisine olduğu kadar kamu
yönetimi açısından da önemli bir deneyim olan ombudsmanlık kurumu ile kamu yönetimlerinin daha
vatandaş odaklı, hesap verebilir, açık ve katılımcı yol ve yöntemleri kullanmaları teşvik edilmektedir.
Bunun sonucunda Pakistan’da ombudsmanlık kurumu, hem demokrasiye hem de kamu
yönetiminin örgütsel ve işlevsel yapısına önemli katkılar sağlayarak vatandaş tabanında devlete olan
güven düzeyini artırmaktadır. Nitekim çalışma içerisinde ombudsmanlık kurumunun yıllara göre
değişen şikâyet başvuru sayısı ve bu şikayetlerin performans açısından sonuçlarına bakıldığında
durum açıkça ortaya çıkmaktadır. Bu nicel verilerden de anlaşıldığı üzere ombudsmanlık kurumunun
Pakistan’da devlet ve kamu yönetiminin demokratikleşmesi, şeffaflaşması ve insan haklarının, hukuk
devletinin gelişimi açısından önemli katkıları ve etkisi bulunmaktadır.
KAYNAKÇA
AKHTAR, Saleem, Mushir ALAM, Muhammad Shahid SHAFIQ and Iqbal Ahmed DETHO; (2014),
Study on Informal Justice System in Pakistan, Evaluation Report, Sindh Judicial Academy,
Karachi,
Pakistan,
http://www.sja.gos.pk/Publicaiton/Misc/Report%20Informal%20Justice
%20System%20in%20Pakistan.pdf, Erişim Tarihi: 03.07.2014.
Kadir Caner Doğan, “Pakistan Ombudsman: Aspects Of Structural-Institutional and Functional”, GUEJISS,
2015, 6 (13), pp.145-157
154
Kadir Caner Doğan, “Pakistan Ombudsmanı: Yapısal-Kurumsal ve İşlevsel Yönleri”, GÜSBEED, 2015, 6
(13), ss.145-157
DOI: 10.17823/gusb.179
ALTUĞ, Yılmaz; (2002), Kamu Denetçisi (Ombudsman), İstanbul: İstanbul Üniversitesi Rektörlük
Yayını.
AVŞAR, B. Zakir; (2007), Ombudsman: İyi Yönetilen Türkiye İçin Kamu Hakemi, Ankara: Asil
Yayın Dağıtım.
BOKHARI, Syed Anwar-Ul-Hasan; (2014), Origin and Evolution of Wafaqi Mohtasib
(Ombudsman) in Pakistan, http://www.policy.hu/bokhari/ombud_pak.htm, (08.09.2014).
BÜYÜKAVCI, Mustafa; (2008), “Ombudsmanlık Kurumu”, Ankara Barosu Dergisi, 4, ss.10-13.
CARMONA, Cheselden George V.; (2014), Ensuring Accountability in Privatized and Decentralized
Delivery of Public Services: The Role of the Asian Ombudsman (Conference Paper),
http://www.soumu.go.jp/main_content/000144322.pdf, (10.10.2014).
CHENE, Marie; (2014), Overview of Corruption in Pakistan, Anti-Corruption Resoruce Centre, U4
Expert Answer, http://www.cmi.no/research/project/?1130=anti-corruption-resource-centreu4, (05.05.2014).
DEMİR, Galip; (2002), Ombudsman Aranıyor, İstanbul: Ahi Kültürünü Araştırma Yayınları.
DESA; (2004), Islamic Republic of Pakistan Public Administration Country Profile, United Nations,
February,
http://unpan1.un.org/intradoc/groups/public/documents/un/unpan023239.pdf,
(12.03.2014).
EROĞLU, Hamza; (1978), İdare Hukuku, Ankara: .Ankara İktisadi ve Ticari İlimler Akademisi
Yayını, Kalite Matbaası.
ERYILMAZ, Bilal ve Mustafa L. ŞEN (1994), 2000’li Yıllara Doğru Türkiye’de Yerel Yönetimler,
MÜSİAD Araştırma Raporları: 5, İstanbul: MÜSİAD Yayınları, Anadolu Matbaacılık.
Establishment of the Office of Wafaqi Mohtasib (Ombudsman) Order, “1983 (amended and updated
vide
ordinance
no.
lxxıı
of
2002),
Presıdent’s
Order
No.
1
of
1983”,
http://www.mohtasib.gov.pk/gop/index.php?q=aHR0cDovLzE5Mi4xNjguNzAuMTM2L21va
HRhc2liL3VzZXJmaWxlczEvZmlsZS9Nb2h0YXNpYi9yZWd1bGF0aW9ucy9wcmVzaWRl
bnRpYWwtb3JkZXItMTk4My5wZGY%3D, (12.10.2014).
FENDOĞLU, Hasan Tahsin; (2011), Kamu Denetçiliği (Ombudsmanlık), Ankara:.Yetkin Yayınları.
HONG, Seong-Pil; (2011), A Comparative Study on Ombudsman Institutions in Asian Region, AntiCorruption
&
Civil
Rights
Commission,
Korea,
Republic,
2011,
www.acrc.go.kr/eng/file/file.do?command=downFile&encodedKey, (08.10.2014).
HUSAIN, Tariq; (2011), “The Role of the Ombudsman in Improving Public Service Delivery in
Pakistan”, iç. Strengthening the Ombudsman Institution in Asia: Improving Accountability
in Public Service Delivery through the Ombudsman, Public Management, Financial Sector,
and Trade, Asian Development Bank, pp.233-275.
Kadir Caner Doğan, “Pakistan Ombudsman: Aspects Of Structural-Institutional and Functional”, GUEJISS,
2015, 6 (13), pp.145-157
155
Kadir Caner Doğan, “Pakistan Ombudsmanı: Yapısal-Kurumsal ve İşlevsel Yönleri”, GÜSBEED, 2015, 6
(13), ss.145-157
DOI: 10.17823/gusb.179
HUSSAIN, Faqir; (2011), The Judicial System of Pakistan, Revised 15th February 2011,
http://www.supremecourt.gov.pk/web/user_files/File/thejudicialsystemofPakistan.pdf,
(04.05.2014).
INP; (2014), “Ombudsman Information KIT”, http://inp.org.pk/ombudsman-mohtasib, (04.102.014).
JHA, Rajani Ranjan; (2014), Concept and Role of the Ombudsman Institution in Asia in Improving
and
Maintaining
Public
Service
Delivery,
http://www.asianombudsman.com/
ORC/RETAstudies/Prof.%20Jha%20Final%20Draft%20_For%20Printing_.pdf, (08.11.2014).
KÖSE, Hacı Ömer; (1999), “Denetim ve Demokrasi”, Sayıştay Dergisi, 33, ss.62-85.
KTO; (2007), Pakistan Ülke Raporu, Konya: Konya Ticaret Odası, Etüd-Araştırma Servisi.
LAU, Martin; (2010), “Sharia and National Law in Pakistan”, iç. Jan Michiel Otto (Ed.), Sharia
Incorporated: A Comparative Overview of the Legal Systems of Twelve Muslim Countries in
Past and Present, Leiden University Press, Amsterdam, pp.373-432.
MAHESHWARI, Shriram; (1974), “Administrative Reforms in Pakistan”, The Indian Journal of
Political Science, 35(2), pp.144-156.
MALIK, Mohammad Salim; (2007), A Comprehensive Analysis of the Law of the Ombudsman,
Aberdeen University Press, the United State of America.
Office of the Ombudsman; (2014), “On the strengthening of the Ombudsman Institution, A proposal
by
The
Office
of
the
Parliamentary
Ombudsman”,
January
2014,
Malta,
http://www.ombudsman.org.mt/wp-content/uploads/2014/03/On-the-strengthening-of-theOmbudsman-Institution.pdf, (23.04.2014).
OOSTING, Martin (2001). “Protecting the Integrity and Independence of the Ombudsman Institution:
the Global Perspective”, iç. REIF, L. C. (Ed.), The International Ombudsman Yearbook, The
International Ombudsman Institute, Alphen aan den Rijn: Kluwer Law International, The
Netherlands, pp.1-23.
ÖZDEN, Kemal; (2010), Ombudsman: Türkiye’deki Tartışmalar, Ankara: Seçkin Yayıncılık,
RAZA, Sadar Muhammad; (2014), The Effective Administration of Criminal Justice for the
Prevention of Corrupt Activities by Public Officials, 113th International Training Course
Visiting Experts’ Papers, Resource Material Series No. 56, http://www.unafei.or.jp/
english/pdf/RS_No56/No56_42PA_Raza.pdf, (12.06.2014).
REIF, Linda C.; (2000), “Ombudsman and Human Rights Protection and Promotion in the Caribbean:
Issues and Strategies”, iç. Victor AYENI, Linda C. REIF and Hayden THOMAS (Ed.),
Strengthening Ombudsman and Human Rights Institutions in Commonwealth Small and
Island States, Commonwealth Secretariat, London, pp.160-181.
REIF, Linda C.; (2004), The Ombudsman, Good Governance and the International Human Right
System, Martinus Nijhoff Publishers, the Netherlands.
Kadir Caner Doğan, “Pakistan Ombudsman: Aspects Of Structural-Institutional and Functional”, GUEJISS,
2015, 6 (13), pp.145-157
156
Kadir Caner Doğan, “Pakistan Ombudsmanı: Yapısal-Kurumsal ve İşlevsel Yönleri”, GÜSBEED, 2015, 6
(13), ss.145-157
DOI: 10.17823/gusb.179
SALAM,
Abdul
Shakurul;
(2000),
“Complaint
Handling
and
Ensuring
Compliance
to
Recommendations”, iç. Victor AYENI, Linda C. REIF and Hayden THOMAS (Ed.),
Strengthening Ombudsman and Human Rights Institutions in Commonwealth Small and
Island States, Commonwealth Secretariat, London, pp.128-131.
SARKER, Masud and Bayezid ALAM; (2010), “Ombudsman for Good Governance: Bangladesh
Perspective”, Journal of Management and Social Sciences, 6(1), ss.13-23.
SIAL Omar; (2013), A Legal Research Guide to Pakistan, http://www.nyulawglobal.org/globalex/
pakistan1.htm, November 2013,: (02.04.2014).
TAYŞİ, İsmail; (1997), “Ombudsman Kurumu ve Ülkemizde Uygulanabilirliği”, Sayıştay Dergisi,
25, ss.106-123.
WAFAQI Mohtasib (Ombudsman) of Pakistan, “Annual Report 2008”, http://www.theioi.org/
downloads/1g618/pakistan%20Annual%20report%202008.pdf, (02.10.2014).
WAFAQI Mohtasib (Ombudsman) of Pakistan, “Annual Report 2009”, http://www.theioi.org/
downloads/g21o/pakistan%20Annual-Report-2009.pdf, (02.10.2014).
YASMEEN, Samina and Wajid ALI; (2011), “Role and Functions of Judicial System in Pakistan”,
Science, Technology & Development, 30(3) (July-September), pp.1-12.
YILDIZ, Nihat; (1998), Türkiye’de Belediyelerin Dış Yönetsel Denetimi, Ankara: T.C. İçişleri
Bakanlığı Mahalli İdareler Kontrolörleri Derneği Yayını, No: 4.
YÜZAL, Sinan; (2011), Pakistan Ülke Raporu, Ankara: T.C. Başbakanlık Dış Ticaret Müsteşarlığı
İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi.
http://prr.hec.gov.pk/Chapters/3085H-5.pdf, Ombudsman (Wafaqi Mohtasib) in Pakistan, 03.07.2014.
http://www.commonlii.org/pk/other/PKLJC/reports/15.html, Wafaqi Mohtasib, (02.10.2014).
http://www.pakinformation.com/index.html, Wafaqi Mohtasib of Pakistan, Information about Wafaqi
Mohtasib (Ombudsman) of Pakistan, (10.04.2014).
Kadir Caner Doğan, “Pakistan Ombudsman: Aspects Of Structural-Institutional and Functional”, GUEJISS,
2015, 6 (13), pp.145-157
157