TANZİMÂT`TAN II. MEŞRÛTİYET`E KADAR (1839-1908)

T.C.
MARMARA ÜNĐVERSĐTESĐ
SOSYAL BĐLĐMLER ENSTĐTÜSÜ
TEMEL ĐSLÂMĐ BĐLĐMLER ANABĐLĐM DALI
TEFSĐR BĐLĐM DALI
TANZĐMÂT’TAN II. MEŞRÛTĐYET’E KADAR (1839-1908)
MATBU TÜRKÇE KUR’ÂN-I KERĐM TERCÜME VE
TEFSĐRLERĐ
(Yüksek Lisans)
Murat KAYA
Danışman
Yrd. Doç. Dr. Fatih ÇOLLAK
Đstanbul - 2001
ÖNSÖZ.............................................................................................................................9
KISALTMALAR…………………………………………………………...…………12
GĐRĐŞ
TANZĐMÂT DÖNEMĐ ĐCTĐMÂĐ VE ĐLMĐ DURUM
I- Tanzîmât Fermanı’nın Đlanı ve Etkileri………………….…………………...14
II- Tanzîmât’la Gelen Toplumsal Değişme.........................................................17
III- Tanzîmât Dönemi Đslâm Uleması’nın Durumu……………..……………...20
IV- Tanzîmât Dönemi’nde Medreselerin Durumu……………………………..22
V- Tanzîmât Döneminde Dînî Durum.................................................................27
VI- Tanzîmât Döneminde Tercüme Hareketleri .................................................29
BĐRĐNCĐ BÖLÜM
KUR’ÂN-KERĐM’ĐN TERCÜMESĐ MESELESĐ
I- Tercüme, Tefsîr ve Meal Kelimelerinin Tanımı..........................................................31
A-Tercüme……………………………………………………………………...31
B- Tefsîr .............................................................................................................32
C- Meal…………………………………………………………………………33
II- Tercüme Çeşitleri ……………………………………………………………...…...34
III- Kur’ân-ı Kerîm’in Tercümesi Üzerine Tartışmalar .................................................36
IV- Kur’ân-ı Kerîm’in Tercümesi Tarihi .......................................................................39
A- Kur’ân-ı Kerîm’in Türkçe’ye Tercümesi ......................................................41
B- Anadolu’da Tercüme Faaliyetleri…………………………………...………47
1
C- Osmanlıca Tercümeler ..................................................................................51
D- Kur’ân Tercümeleri’nin Dil Açısından Taşıdığı Kıymet…………...............55
ĐKĐNCĐ BÖLÜM
TANZĐMAT’TAN II. MEŞRUTĐYET’E KADAR (1839-1908) MATBÛ TÜRKÇE
KUR’ÂN-I KERĐM TERCÜME VE TEFSĐRLERĐNĐN TANITIMI
I- Tanzîmât’tan II. Meşrutiyet’e Kadar Matbû Türkçe Kur’ân-ı Kerîm Tercüme ve
Tefsîrlerinin Listeleri......................................................................................................57
A-Kronolojik Liste .............................................................................................57
B-Tam Tercüme ve Tefsîrlerinin Listesi............................................................60
C- Cüz’ Tercüme ve Tefsîrlerinin Listesi …………………………………….61
D- Sûre Tercüme ve Tefsîrlerinin Listesi …………………………………….62
E-Âyet Tercüme ve Tefsîrlerinin Listesi ............................................................63
F-Kur’ân-ı Kerîm Fihristleri................................................................................64
G- Ulumu’l-Kur’ân’la Đlgili Eserler....................................................................64
II- Tanzîmât’tan II. Meşrûtiyet’e Kadar Matbû Türkçe Tam Kur’ân-ı Kerîm Tercüme ve
Tefsîrleri..........................................................................................................................65
A-Tefsîrî
Mehmed
Efendi
b.
Hamza
ve
Tercüme-i
Tefsîr-i
Tibyân.............................................................................................................................65
1- Tefsîrî Mehmed Efendi b. Hamza…………………….......................65
2- Tercüme-i Tefsîr-i Tibyân....................................................................66
3- Terceme-i Tefsîr-i Tibyân’dan Örnek Metinler...............................71
B-Ortaköylü Ferruh Đsmail Efendi ve Tefsîrü’l-Mevâkib Tercemetü’l-Mevâhib……...73
1- Ortaköylü Ferruh Đsmail Efendi..........................................................73
2-Tefsîrü’l-Mevâkib Tercemetü’l-Mevâhib ...........................................74
3- Tefsîrü’l-Mevâkib Tercemetü’l-Mevâhib’den Örnek Metinler .........80
C- Ahmed b. Abdullah Nâsıh Ğurâbzâde ve Zübedü’l-Âsâr el-Mevâhib ve’lEnvâr ..............................................................................................................................83
2
1-Ahmed b. Abdullah Nâsıh Ğurâbzâde ................................................83
2- Zübedü’l-Âsâr el-Mevâhib ve’l-Envâr ..............................................84
3- Zübedü’l-Âsâr el-Mevâhib ve’l-Envâr Tefsîrinden Örnek Metinler..86
D- Mevlânâ Muhammed Hayreddin Han Hindî Haydarâbâdî ve et-Tefsîru’lCemâlî ale’t-Tenzîli’l-Celâlî............................................................................................88
1- Mevlânâ Muhammed Hayreddin Han Hindî Haydarâbâdî………….88
2- et-Tefsîru’l-Cemâlî ale’t-Tenzîli’l-Celâlî …………………….……90
3- et-Tefsîru’l-Cemâlî ale’t-Tenzîli’l-Celâlî’den Örnek Metinler……...93
E- Şeyhü’l-Đslâm b. Esedullah el-Humeydî ve el-Đtkân fî Tercümeti’l-Kur’ân..95
1-Şeyhü’l-Đslâm b. Esedullah el-Humeydî .............................................95
2- el-Đtkân fî Tercümeti’l-Kur’ân ...........................................................95
3- el-Đtkân fî Tercümeti’l-Kur’ân’dan Örnek Metinler ………………..96
F-Muhammed Hasan Mevlâzâde Şekevî (Nuhavi) ve Kitâbü’l-Beyân fî Tefsîri’lKur’ân..............................................................................................................................96
1- Muhammed Hasan Mevlâzâde Şekevî (Nuhavi) ................................96
2- Kitâbü’l-Beyân fî Tefsîri’l-Kur’ân .....................................................97
3- Kitâbü’l-Beyân fî Tefsîri’l-Kur’ân’dan Örnek Metinler...................100
G- Mîr Muhammed Kerîm Necel el-Hâcc Mîr Ca’fer el-Alevî el-Hüseynî elMûsevî el-Bâküvî ve Keşfü’l-hakâyık an nüketi’l-âyâti ve’d-dekâyık. …………..….102
1- Mîr Muhammed Kerîm Necel el-Hâcc Mîr Ca’fer el-Alevî el-Hüseynî
el-Mûsevî el-Bâküvî……………………………………………………………….….102
2- Keşfü’l-hakâyık an nüketi’l-âyâti ve’d-dekâyık………………..….104
3- Keşfü’l-hakâyık an nüketi’l-âyâti ve’d-dekâyık’tan örnek Metinler...108
III-Tanzîmât’tan II. Meşrûtiyet’e Kadar Matbû Türkçe Cüz’ Tercüme ve Tefsîrleri...111
A- Osman Necâtî ve Tefsîru’n-Necât (30. Cüz’)……………..………………111
1- Osman Necâtî……………………………………..………………..111
2- Tefsîru’n-Necât’ın Muhtevâsı ve Örnek Metinler.............................112
3
B-Nasr b. Muhammed b. Ahmed b. Đbrahim es-Semerkandî ve Nebe’ Cüz’ü
Tefsîri Tercümesi ……………………………………………..……………...….……115
1- Nasr b. Muhammed b. Ahmed b. Đbrahim es-Semerkandî...............115
2- Nebe’ Tefsîri Tercümesi …………...………………………..……..117
3- Nebe’ Tefsîri Tercümesi’nden Örnek Metinler……………….……118
IV-Tanzîmât’tan II. Meşrûtiyet’e Kadar Matbû Türkçe Müstakil Sûre Tercüme ve
Tefsîrleri……………………………………………………………………………120
A-Seyyid Muhammed Ârif ve Tefsîr-i Sûre-i Mülk .............….……..............120
1-Seyyid Muhammed Ârif ……………………………………………120
2- Tefsîr-i Sûre-i Mülk ……………………………………………….120
3-Tefsîr-i Sûre-i Mülk’ten Örnek Metinler …….………………...…..121
B- Anonim, Nebe’ Sûresi Tercüme ve Tefsîri...................................................122
1- Nebe’ Sûresi Tercüme ve Tefsîri .....................................................122
2- Nebe’ Sûresi Tercüme ve Tefsîri’nden Örnek Metinler ...................123
C-Yakub b. Mustafa el-Afvî el-Celvetî ve Netîcetü’t-Tefâsîr fî Sûret-i
Yûsuf.............................................................................................................................124
1- Yakub b. Mustafa el-Afvî el-Celvetî ................................................124
2- Netîcetü’t-Tefâsîr fî sûreti Yûsuf .....................................................126
3- Netîcetü’t-Tefâsîr fî sûreti Yûsuf’tan Örnek Metinler .…...………128
D-Gözübüyükzâde Đbrahim el-Kayserî ve Tercüme-i Sûre-i Duhâ ve’l-Kadr ve’lAsr.................................................................................................................................129
1. Gözübüyükzâde Đbrahim el-Kayserî …...........................................129
2. Tercüme-i Sûre-i Duhâ ve’l-Kadr ve’l-Asr........................................130
a. Tercüme-i Sûre-i Duhâ………….………..………………..130
b. Tercüme-i Sûre-i Kadr ……….………..………………….131
c. Tercüme-i Sûre-i Asr ............................................................132
E- Muhammed b. Đbrahim ve Kıssa-i Zîbâ tercüme-i Yûsuf ve Züleyha ....…134
1-Muhammed b.Đbrahim ……………………………………………..134
4
2- Kıssa-i Zîbâ Tercüme-i Yûsuf ve Züleyha …………..…………....134
3- Kıssa-i Zîbâ Tercüme-i Yûsuf ve Züleyha’dan Örnek Metinler……137
F-Anonim, Tefsîr Tercümesi: Âyetü’l-Kürsî Đhlas, Felak, Nâs, Fâtiha, Asr,
Kevser Sûreleri……….…………..……………………………………………….…..138
Tefsîr Tercümesi’nden Örnek Metinler……………………………….140
G- Giridli Sırrı Paşa ve Sûre Tefsîrleri..............................................................140
1- Giridli Sırrı Paşa ...............................................................................140
2- Sırr-ı Kur’ân, Ahsenü’l-Kasas, Sırr-ı Meryem, Sırr-ı Furkân …..142
a- Sırr-ı Kur’ân ………………………………………...……142
b- Ahsenü’l-Kasas …………………………………..………143
Ahsenü’l-Kasas’tan Örnek Metinler ………….…….145
c- Sırr-ı Meryem ……………………………………....……146
Sırr-ı Meryem’den Örnek Metinler…………....…….147
d- Sırr-ı Furkân/Tefsîr-i Sûre-i Furkan.....................................148
H- Mehmed Fevzî Efendi ve Risâle-i Rûhu’s-Salâh Đle el-Havâssu’n-Nâfia fî
Tefsîr-i Sûreti’l-Vâkıa……………………………………….…..……………..……150
1- Mehmed Fevzî Efendi……………………………….…………...150
2- Risâle-i Rûhu’s-Salâh Đle el-Havâssu’n-Nâfia fî Tefsîr-i Sûreti’lVâkıa...........................................................................................................................152
a- Risâle-i Rûhu’s-Salâh............................................................152
b- el-Havâssu’n-Nâfia fî Tefsîr-i Sûreti’l-Vâkıa.......................155
I- Muallim Ömer Nâcî Efendi Istanbulî ve Hulâsatü’l-Đhlâs………..…..……159
1- Muallim Ömer Nâcî Efendi Đstanbulî ...............................................159
2- Hulâsatü’l-Đhlâs
……………………………………...…………160
3- Hulâsatu’l-Đhlâs’ın Muhtevâsı ve Örnek metinler ……...……….161
K- Ahmed Rüşdü Paşa ve Tercüme-i Hikmetü’l-Beyân fî Sûreti’r-Rahmân…162
1- Ahmed Rüşdü Paşa…………………………………………………162
5
2- Tercüme-i Hikmetü’l-Beyân fî Sûreti’r-Rahmân .............................163
3- Tercüme-i Hikmetü’l-Beyân fî Sûreti’r-Rahmân’ın Muhtevâsı ve
Örnek Metinler .................................................................................................165
L- Şeyhî ve Riyâzu’l-Ğufrân.............................................................................168
1- Şeyhî .................................................................................................168
2- Riyâzu’l-Ğufrân ...............................................................................169
3- Riyâzu’l-Ğufrân’ın Muhtevâsı ve Örnek Metinler...........................170
M- Manastırlı Đsmail Hakkı Efendi ve Tefsîr-i Sûre-i Yâsîn, Tefsîr-i Sûre-i
Fâtiha……………………………….…………………………………….....………..174
1- Manastırlı Đsmail Hakkı Efendi ......................................................174
2- Tefsîr-i Sûre-i Yâsîn ve Tefsîr-i Sûre-i Fâtiha……………………..175
a- Tefsîr-i Sûre-i Yâsîn ...........................................................175
Tefsîr-i Sûre-i Yâsîn’in Muhtevâsı ve Örnek Metinler...75
b- Tefsîr-i Sûre-i Fâtiha……………………………………..178
V-Tanzîmât’tan II. Meşrûtiyet’e Kadar Matbû Türkçe Âyet Tercüme ve Tefsîrleri....179
A-Şeyhü’l-Đslâm Muhammed Es’ad Efendi ve Âyetü’l- Kürsî Tefsîri
Tercümesi......................................................................................................................179
1- Şeyhü’l-Đslâm Muhammed Es’ad Efendi .......................................179
2- Âyetü’l- Kürsî Tefsîri Tercümesi....................................................180
3- Âyetü’l-Kürsî Tefsîri Tercümesi’nin Muhtevâsı ve Örnek Metinler 181
B- Necef Ali b. Hasan Ali et-Tebrizî ve Mişkâtü’l-Hayât fî Tefsîri’l-Âyât…............185
1- Necef Ali b. Hasan Ali et-Tebrizî………………..………………185
2- Mişkâtü’l-hayât fî tefsîri’l-âyât
…..……………….….……….185
3- Mişkâtü’l-hayât fî tefsîri’l-âyât’ın Muhtevâsı ve Örnek metinler.187
6
C- Okçuzâde Muhammed Şâh Efendi ve Âyât-ı Erbaîn ve Ehadis-i Erbaîn...189
1-Okçuzâde Muhammed Şâh Efendi ...................................................189
2- Âyât-ı Erbain ve Ehâdis-i Erbaîn ..................................................190
D- Mustafa Cem’î ve Risâle-i Teavvüz ve Besmele Tercümeleri....................191
1- Mustafa Cem’î ................................................................................191
2- Risâle-i Teavvüz ve Besmele Tercümeleri........................................192
a- Risâle-i Teavvüz Tercümesi.............. ...................................192
b- Risâle-i Besmele Tercümesi..................................................194
E- Bereketzâde Đsmail Hakkı ve Necâib-i Kur’âniye……………….…...……195
1- Bereketzâde Đsmail Hakkı ……………………………………….195
2- Necâib-i Kur’âniye …………………………………..…………..196
3- Necâib-i Kur’âniyye’den Örnek Metinler ……………………….198
VI-Tanzîmât’tan II. Meşrûtiyet’e Kadar Matbû Türkçe Kur’ân-ı Kerîm
Fihristleri…………………………………………………………………….….….....200
A- Hâfız Muhammed Vardârî ve Tertîb-i Zîbâ.................................................200
1- Hâfız Muhammed Vardârî................................................................200
2-Tertîb-i Zîbâ.......................................................................................202
B-Muhammed Şerif Efendi ve Mısbâhu’l-âyâti’l-celileti’l-Furkâniyye ve
miftâhu’t-tefâsîri’l-cemileti’l-Kur’âniyye...................................................................204
1- Muhammed Şerif Efendi .................................................................204
2- Mısbâhu’l-âyâti’l-celileti’l-Furkâniyye
ve
miftâhu’t-tefâsîri’lcemileti’l-Kur’âniyye ....................................................................205
C-el-Hâfız Yahya Hilmi b. Hüseyin Kastamonî ve Mısbâhu’l-ihvân litaharriyât-ı âyi’l-Kur’ân...................................................................................206
1-el-Hâfız Yahya Hilmi b. Hüseyin Kastamonî .................................. 206
2- Mısbâhu’l-ihvân li-taharriyât-ı âyi’l-Kur’ân ……….……...…....206
VII- Tanzîmâttan II. Meşrûtiyet’e Kadar Matbû Türkçe Ulûmu’l-Kur’ânla Đlgili Eserler
A- Şâkir Ahmed Paşa ve Tertîb-i Nefîs............................................................209
7
1- Şâkir Ahmed Paşa.............................................................................209
2- Tertîb-i Nefîs ....................................................................................210
3- Tertîb-i Nefîs’den Örnek Metinler ………………………………212
B- Muallim Ömer Nâcî Efendi Đstanbulî ve Đ’câz-ı Kur’ân..............................213
1-Muallim Ömer Naci Efendi Đstanbûlî ………………………………213
2- Đ’câz-ı Kur’ân....................................................................................213
3- Đ’câz-ı Kur’ân’dan Örnek Metinler...................................................213
SONUÇ.........................................................................................................................207
BĐBLĐYOĞRAFYA………………………………………...……………..…….……211
8
ÖNSÖZ
Đnsanı varlık âlemine getiren, ona Kur’ân’ı ve beyânı öğreten Allah’a hamd
olsun!
Allah’tan aldığı her şeyi eksiksiz ve fazlasız olarak bizlere kadar ulaştıran raûf
ve rahîm olan Rasûl-i Ekrem Efendimiz’e salât u selâm olsun!
Kur’ân-ı Kerîm’i anlama faaliyet ve gayretleri daha onun Allah katından
inmeye başladığı andan itibaren başlamış ve günümüze kadar artarak devam etmiştir.
Đslâm’ın yayılma sürecinde, sosyal alandaki temasların, Kur’ân dilinin
kullanıldığı sahaların hâricine taşmaya başladığı andan itibaren de anlama çabalarının
diğer bir ayağı durumunda olan tercüme meselesi zuhur etmeye başlamıştır. Selmân-ı
Fârisî’nin gayretlerini dikkate aldığımızda ise bu başlangıç tarihini vahyin inmeye
başladığı ilk günlere kadar götürmek mümkündür.
Yaşayan dünya dillerinin pek çoğuna çevrilen Kur’ân-ı Kerîm’in Türkçe’ye
tercüme edilmesi ise Türklerin Đslâm’ı kabul etmeleriyle birlikte başlamıştır. Müslüman
Türklerin yaşadıkları tarihî devrelerin her birinde Türkçe Kur’ân tercüme ve tefsîrlerine
rastlamak mümkün olmaktadır. Bunlar bizzat Arapça’dan olduğu gibi Farsça ve benzeri
başka dillere yapılan tefsîrlerden de olabilmektedir.
Tanzîmât devri, gerek daha önce yazılan, gerekse o dönemde yapılan tercüme
ve tefsîrlerin matbaa yoluyla yaygınlaştırılarak geniş kitlelerine ulaştığı bir dönem
olmuştur. Osmanlı toplumunun tarihî değişim kaderinin hızlanmaya başladığı, değer
yargılarının, en azından üst kademelerde hareketlilik gösterdiği Tanzîmât döneminin bu
tür bir tercüme patlaması ile aynı zamana denk düşmesi câlib-i dikkattir. Mütercimlerin,
aslın manasını nakletmedeki acz ve noksanlarını dâimî olarak itiraf ederek yaptıkları
tercümelerle, o zaman revaçta olan yeni düşünce akımlarına kapı açma gibi bir niyet
taşıdıklarından söz etmek, II. Meşrûtiyet’e kadar devam eden süre için söz konusu
değildir. Bu eserleri yayına hazırlayan kimselerin birçoğunun hareket noktası da
sahipleri hayata veda etmiş olan kıymetli kitapları “kûşe-i nisyân”dan çıkararak
insanların hizmetine sunmaktır. Bununla beraber Türkçe tercüme ve tefsîrleri
9
yayınlayan ve bunları teşvik eden kimselerin bir kısmının bu faaliyetten kendi fikrî
yapısı yönünde istifâde etmeyi düşünmüş olabileceklerini de gözden uzak tutmamak
gerekmektedir.
Yenilik ve değişim rüzgârlarının, yaygınlaşmakta olan “kutsal kitapları millî
dilde okuma” gayretlerini kendi maksadı istikâmetinde kullanıp kullanmadığı konusu,
üzerinde durulması gereken hususlardan birisidir. Toplumları değiştirmenin yolu,
onların dillerini ve dinlerini değiştirmekten geçer. Din dilinin değişikliğe uğramasının
bunda büyük rolü vardır.
Osmanlı’nın ilmî mirası üzerinde yapılan çalışmaların önem ve hız kazandığı
günümüzde, Tefsîr alanında da çalışmalar görülmeye başlamıştır. Bu çalışmaların
başında Đ. Binark ve H. Eren tarafından hazırlanan World Bibliography of Translations
of The Meanings of The Holy Qur’an/Printed Translations 1515-1980 (Đstanbul, 1986)
isimli araştırma, Muhammed Hamîdullah ve Mâcid Yaşaroğlu’nun hazırladığı Kur’ân
Tarihi (Fransızcadan Çeviren: Mehmed Said Mutlu) - K. Kerîm’in Türkçe Terceme ve
Tefsîrleri Bibliyoğrafyası (Ankara, 1991), Muhammed Abay’ın Osmanlı Dönemi
Müfessirleri (U. Ünv. Sosyal Bilimler Ens. Bursa 1992) adlı yüksek lisans tezi ve Đshak
Doğan’ın Osmanlı Dönemi Kur’ân Araştırmaları, (Makâlât, Temmuz, 1999, s. 95-137)
adlı bibliyoğrafik makâlesi gelmektedir. Bunların dışında bazı makâle çalışmaları da
yapılmıştır. Bu çalışmalara ilerleyen kısımlarda yer verilmiş ve bibliyoğrafyada
gösterilmiştir.
Şu kadar var ki; 5, 6 asır gibi uzun bir dönemi kapsayan bu çalışmaların bir
kısmı bütün dünya dillerine yapılan tercümeleri ele aldığı, bir kısmı Osmanlı döneminde
tefsîrle ilgili yapılan Arapça ve Türkçe eserleri matbû mahdut ayrımına tabi tutmaksızın
tesbite çalıştığı için bu eserlerde gözden kaçan isimler olduğu gibi, isim karışıklıkları da
bulunabilmektedir. Biz bu tür hataları asgariye indirebilmek ve daha detaylı bir
inceleme yapabilmek için 70 yıl gibi kısa bir dönemi ‘Türkçe’ ve ‘Matbû’ gibi iki
önemli daraltıcı kayıtla ele alarak tanıtmaya gayret ettik.
10
Kanatimize göre toplumda meydana gelen dönüşümün çok net bir şekilde
izlenebildiği bu mühim devrenin tefsîr açısından incelenmesi ve değerlendirilmesi çok
ehemmiyetli bir vazifedir. Türkçe tercüme ve tefsîrlerin yayılma sürecinin ilk devresi
olarak kabul edilmesi mümkün olan Tanzîmât’tan II. Meşrutiyet’e kadar geçen sürede
basılmış olan tercüme ve tefsîrleri bizzat görerek ve muhtevâsını tahlil ederek tanıtmaya
çalıştık. Çalışmamız esnasında birinci dereceden kaynaklarımız, ele aldığımız eserlerin
mukaddimeleri ve bizzat kendileri olmuş, bunların tanıtımında gerekli görüldüğü
yerlerde orijinal metinlerden alıntılar yapılmıştır. Böylece okuyucunun, müelliflerin aslî
üslûblarıyla yüz yüze gelmesi sağlanarak, o dönemin dil ve üslûbu hakkında bir kanâate
varmasına katkıda bulunulmaya çalışılmıştır. Đkinci dereceden kaynaklarımız ise
âlimlerimizin hayatlarını içeren tabakât kitaplarımız olumuştur.
Çalışmamız bir giriş ve iki bölümden oluşmaktadır. Giriş kısmında incelemekte
olduğumuz Tanzîmât döneminin siyasi, sosyal ve ilmî yapısını ana hatlarıyla ele aldık.
Birinci bölümde Kur’ân-ı Kerîm’in başka dillere özellikle de Türkçe’ye
tercümesi meselesini; tercümenin tanımı, çeşitleri, hükmü ve tarihini inceledik.
Đkinci bölümde Tanzîmât’tan II. Meşrutiyet’e kadar Türkçe matbû Kur’ân-ı
Kerîm tercüme ve tefsîrlerini “Tam Tefsîrler”, “Cüz’ Tefsîrleri”, “Sûre Tefsîrleri”,
“Âyet Tefsîrleri” başlıkları altında kronolojik sıraya göre ele alarak tanıtmaya çalıştık.
Ayrıca o dönemde yapılan “Kur’ân Đlimleri” ile ilgili bir kısım çalışmaları ve özellikle
de “Kur’ân Fihristleri”ni değerlendirmeye gayret gösterdik.
Çalışmamız esnasında her türlü desteği sağlayan danışman hocam Yrd. Doç. Dr.
Fatih ÇOLLAK Bey’e, kıymetli fikirlerinden istifade ettiğim sayın Doç. Dr. Đsmail
KARA Bey’e, özellikle tezin planının şekillenmesinde ve yazımında değerli vakitlerini
ve yardımını esirgemeyen Dr. Ömer ÇELĐK Bey’e içten teşekkürlerimi arzeder, ortaya
çıkan bu eserin ilim dünyasına faydalı olmasını temenni ederim.
24.05.2001
Murat KAYA
11
KISALTMALAR
Ank.
: Ankara.
b.
: bin veya Đbn.
Bibl.
: Bibliyoğrafya.
bkz.
: Bak, bakınız.
Çev.
: Çeviren.
Derg. : Dergisi.
DĐA
: Türkiye Diyânet Vakfı Đslâm Ansiklopedisi.
DĐB
: Diyânet Đşleri Başkanlığı
Doç.
: Doçent.
Dr.
: Doktor.
Ens.
: Enstitüsü.
Fak.
: Fakültesi.
h.
: Hicrî.
Haz.
:Hazırlayan.
Hz.
: Hazreti
ĐA
: Đslâm Ansiklopedisi.
IRCICA: Đslâm Târih Sanat ve Kültür Araştırma Merkezi.
Đst.
: Đstanbul.
Ktp.
: Kütüphanesi.
m.
: Milâdî.
MÜĐF : Marmara Üniversitesi Đlâhiyât Fakültesi.
nr.
: Numara.
s.
: Sayfa.
Trc.
: Tercüme eden.
12
v.
: Vefâtı.
vd.
: Ve devamı.
yy.
: Yüzyıl.
13
GĐRĐŞ
TANZĐMÂT DÖNEMĐ ĐCTĐMÂĐ VE ĐLMĐ DURUM
I- Tanzîmât Fermânı’nın Đlânı ve Etkileri
Osmanlı Devleti XIII. yüzyılda kurulduğundan itibaren siyasi, sosyal ve ilmi
sahâlardaki yükselişini sürekli olarak devam ettirmiş dünyanın en güçlü devletlerinden
biri olarak tarihteki yerini almıştır. Đbn-i Haldûn (v.1406)’un da isâbetle ifade ettiği
gibi yükselen her yapının belli bir zaman sonra tekrar düşüşe geçmesinin kaçınılmaz
olduğu tabii bir kâidedir. Osmanlı Devleti de, her ne kadar Đbn-i Haldûn’un belirlediği
zamanı aşmayı başarabilmiş olsa da, bir durgunluk ve geriye dönüş devresine girmekten
kendisini kurtaramamıştır. Devletin böyle bir döneme girdiği, ancak içinde bulunan
kişilerin ne olup bittiğini tam olarak kavrayamadıkları bir devir olan XIX. yüzyılın
tablosunu Halil Đnalcık şu şekilde çizmektedir:
“XIX. asır ortalarına doğru Osmanlı Devleti, henüz Avrupanın yarısı
kadar bir saha üzerinde, üç kıtaya yayılmış, hemen hemen 36 milyon nüfûsu
ihtiva eden koca bir Đmparatorluk halinde görünmektedir. Fakat hakikatta, bu
koca siyasi hey’et, iktisadî, siyasî her türlü birlik esasını kaybederek dağılıp
parçalanma yoluna girmiş bir heyûladan başka bir şey değildi.”1
Az da olsa bu durumun farkında olan idareciler devleti içine düşmekte olduğu
çöküntüden kurtarma ve eski ihtişamına tekrar kavuşturma gayreti içerisine girmişler,
çözüm olarak da o zaman bilim ve teknikte hızla ilerlemekte olan Avrupa devletlerini
takip etmeyi planlamışlardı.2 Bu durum Avrupa devletleri açısından da kendi
menfaatleri doğrultusunda ehemmiyet arzediyor, bu sebeple de devlet üzerine olan
baskılarını günden güne artırmaya devam ediyorlardı. Bütün bu gelişmelerin bir neticesi
ve yeni bir dönemin habercisi olarak Abdülmecid’in tahta geçişinden üç ay, Mustafa
Reşit Paşanın elçilik vazîfesinden dönüşünden dört ay sonra, Hariciye Nazırı olan Reşit
Paşa, yeni padişahın ağzından, 3 Kasım 1839’da Gülhane bahçesinde Tanzîmât
1
2
Halil Đnalcık, Tanzîmât ve Bulgar Meselesi, Đstanbul, 1992, s. 1.
Hanioğlu, M. Şükrü, ‘Batılılaşma’ mad., DĐA
14
Fermanı’nı okudu. Fermanın, beklendiği üzere muhtevâsının farklılığı hemen fark
edilmiş, içerde ve dışarda büyük yankılar uyandırmıştır.3
Đlanından itibaren günümüze kadar olumlu ve olumsuz yönleriyle kendisine
‘Tanzîmât-ı Hayriyye’ diyen taraftarları yanında ‘Tanzîmât-ı Şerriyye’ diyen muhâlif
kitleler de bulan Tanzîmât Fermanı, Osmanlı Devleti tarihinin en çok tartışılan, kayda
değer bir sonuca bağlanamayan ve tesirleri hâlâ devam eden bir hadise olarak
ehemmiyetini muhâfaza etmektedir. Tanzîmât’ın birinci dönemi olarak adlandırılan
1839-1856 yıllarında yeniliklerin savunucuları hemen tamamen devlet adamlarıdır.4
Ancak bu devrin ikinci dönemini teşkil eden 1861’den sonra batılılaşma artık aydınların
sahip çıktığı bir değer olarak işlenmeye başlanmış ve bu yoldan da halka mal olmuştur.5
Onu ‘Hayriyye’ olarak niteleyen gruplara göre Tanzîmât, geçen felaketli asırların
bıraktığı ve son buhranların pek ziyade sarstığı bu çürük yapıya, muntazam bir devlet
kadrosu vermek ve Osmanlı Saltanatını modern esaslara dayanan bir Avrupa devleti
yapmak iddiasında idi. Bir bakıma Tanzîmâtı, temel müesseseleri bozulmuş olan
Osmanlı Đmparatorluğu’nun yepyeni bir medeniyetle yükselen ve taarruza geçen bir
Avrupa’nın ezici üstünlüğü karşısında yeniden teşkilatlanma teşebbüsünün kat’i safhası
olarak telakki etmek mümkündür. 6
Bu açıdan bakıldığında 1839 Hattı Hümayunu ile resmen açılan Tanzîmât
devrinin, devleti yeni bir düzene koyma teşebbüsünde esas gâye ve meşguliyeti, hep
hukuk müsâvâtı prensibiyle hristiyan teb’ayı devlete bağlamak, Đmparatorluk vahdetini
koruyup sağlamlaştırmak yönünde olmuştur. Osmanlılık siyaseti adını verebileceğimiz
bu hareketin, Đmparatorluk tarihinin son devrinde dâhili siyaset, garplılaşma ve ıslahat
hareketleri, isyanlar, hatta harici politika ile alakalı veya onları izah eden en temelli
hadise olduğuna şüphe yoktur.7
3
Türköne, Mümtaz’er, Osmanlı Ansiklopedisi, Đstanbul, 1996, VI, 33.
Hanioğlu, ‘Batılılaşma’ mad., DĐA.
5
Enver Koray, Tanzîmât, Đstanbul, 1991, s. 117; Hilmi Ziya Ülken, “Tanzîmât’tan Sonra Fikir
Hareketleri” Tanzîmât I s. 757 Đstanbul 1940.
6
Đnalcık, s. 2; Hanioğlu, a.y.
7
Đnalcık, s. 3.
4
15
II. Mahmud dönemindeki askeri ıstılahata karşı tepkinin öncülüğünü her
defasında eski askeri örgütlerin başını çeken Yeniçeriler yapmaktaydı. Bazen taşralı
unsurlar da askerle ittifak etseler de muhalefeti asıl yönlendirici güç ulema olmuştur.
Osmanlı toplumunun aydın seçkinleri ile şehir kışlalarının imamlarının oluşturduğu bu
Müslüman dinî kurumu her zaman devlet hizmeti gören kimseleri yönlendirmeye
muktedirdi. Ulema muhalefet hareketini, Đslâmi mirasın arzu edilmeyen değişimlerden
korunması esasına dayandırıyordu. Ayrıca toplum üzerinde istedikleri etkiyi sağlamak
için gerekli haberleşme araçlarına8 da sahiptiler.9
Tanzîmât’ı “Şerriyye” olarak nitelendirilenler bu hadisenin büyük bir “tarihi
kırılma” ve dini, ictimai, siyasi ve kültürel köklerimizden “sapma” olarak
değerlendirmişler, Avrupa devletleri karşısında boyun eğmenin müslüman bir millet
olarak istikbal ve hürriyetimizi tehlikeye soktuğunu savunmuşlardır. Bilhassa fermanın,
hrıstiyan tebanın haklarını ön plana çıkarıp savunan bir mahiyet arzetmesi müslüman
tebayı ise geri plana itmesi çoğunluğu müslüman olan ve azınlıklar karşısında devamlı
üstün bir mevkîde bulunan geniş halk kesimi tarafından kabul görmemiştir. Günümüzde
her iki düşüncenin takipçilerini bulmak da mümkündür.
Tanzîmât Fermanı’ndan 17 yıl sonra, 1856’da yine Sultan Abdülmecid’in
imzasıyla Islahat Fermanı adıyla bir ferman daha ilan edildi. Bu ferman ilk bakışta
Tanzîmât Fermanı’nın mantıki devamı gibi görülse de, hazırladığı şartlar ve muhtevâsı
çok farklıdır. Her şeyden önce Islahat Fermanı, Kırım savaşı ertesinde, Rusya’ya karşı
8
Siyasi söylemi, efkar-ı umumiyeyi oluşturma, halka yaygınlaştırma ve sürdürme alanında, araç olarak
vaazlardan ve Cuma-bayram hutbelerinden faydalanma temayüllerinin Đslâm tarihinde daha eski
dönemlere kadar çıktığı malumdur. Modernleşme döneminde ise bu temayülün çerçeve ve muhtevâsı ile
araçların -matbaanın ve kolay çoğaltılabilen yazılı evrakın devreye girmesi çok mühim- ve tesirlerinin
daha geniş ve yaygın hale gelmiş olduğunu görüyoruz. O kadar ki, modernleşme teşebbüslerinin aynı
zamanda din ve geleneksel kalıpları canlandırması meselesine de işaret edecek şekilde bir çok siyasi
metin, kitap, propaganda risâlesi, broşür, hatta tek sayfalık beyânname ve el ilanları hutbe, vaaz, mev’ize,
mevâiz, dâvet, irşâd gibi başlıklar altında basılmış ve camiler, tekkeler başta olmak üzere her tarafa
dağıtılmıştır. (Đsmail Kara, “Ulema-Siyaset Đlişkilerine Dair Metinler-II: Ey Ulema Bizim Gibi Konuş!,” Dîvan,
sayı: 7, 1999, s. 67)
9
A. Levy, “Osmanlı uleması ve Sultan II. Mahmud’un askeri ıslahatı” (Ebubekir Bagader, Modern
Çağda Ulema içinde, Đstanbul Đz Yayınları 1991, s. 29-30); Đsmail Kara, Đslâmcıların Siyasi Görüşleri,
Đstanbul 1994, s. 47-48. Ziya Paşa, Namık Kemal ve Ali Suavi Tanzîmâtın Avrupa’dan muktebes
kanunlarını şiddetle eleştirmişlerdir. Esas tenkid noktaları, ilahi otoriteye dayanmayan kanunların cemiyet
tarafından da tasvib görmeyeceğidir. (Türköne, VI, s. 47)
16
müttefiklerin desteğinin (Đngiltere, Fransa ve Sardunya) bir keffareti olarak hazırlanmış
ve ilan edilmiştir. Avrupa devletlerinin, fermanın metninin hazırlanmasında ve ilanında
yoğun baskıları olmuştur. Ferman’ın ele aldığı ve kökünden çözdüğü mesele, müslimgayrimüslim eşitliği (müsâvât) meselesidir. Avrupa devletlerinin baskısı sonucu ilan
edilen bir ferman olduğundan, bağımsız iç siyaseti kökünden yaralamış, Avrupa
müdahelesine kapıları sonuna kadar açmıştır. Ferman’ın va’dettiği reformlar,
Tanzîmât’ın başlattığı reformlar gibi ılımlı değil, köktencidir.10
Tanzîmât Fermanı’yla siyasi ve sosyal statüleri olumsuz yönde değişmeye
başlayan müslüman halkın durumu Islahat Fermanı’ndan sonra daha da geriye giderek
gayrimüslim tebaa karşısında azınlık muamelesi görür durumuna düşmüşlerdir.
II- Tanzîmât’la Gelen Toplumsal Değişme
Zamana bağlı olarak devletlerin, toplumların ve bireylerin etkisinden
kurtulamadığı değişim ve dönüşüm sosyal bir kural olarak Osmanlı Devletini, ulemasını
ve toplumunu da sırasıyla etkisi altına almıştır. Bu köklü ve tesirli değişimlerden birisi
hatta yakın tarihimiz nazarı itibara alındığında en mühimi Tanzîmât Fermanı’yla
devreye girmiştir. Bu açıdan bakıldığında devletin dönüşümü Tanzîmâtla olmuştur.11
Tanzîmât bir yandan burjuvalaşma özlemleri, bir yandan da başka bir takım taleplerde
bulunurken, devletin ekonomik anlamda büyümesini beraberinde getirmiş, devlet her
şeye karışmaya başlamış, mesela sosyal güvenlik sistemi vakıfların insiyatifinden
çıkmış ve bunu devlet kendisi üstlenmiştir. Devletin her şeye karışması ve
10
Türköne, VI, 164.
“Batılılaşma/Modernleşme teşebbüsleriyle birlikte siyasi yapımızın değişime uğradığı her devirde, bu
değişikliklerle eşzamanlı olarak muhakkak dini düşünce alanında da dönüşümler husule gelmiş ve dini
hayatla siyasi hayat, karşılıklı olarak birbirlerine tesir etmişlerdir. Nitekim bu münasebetlerin sıklık
derecesini görmek için, sadece Kur’ân çevirilerinin ortaya çıkış sürecine bakmak yeterlidir: 1839’da
Tanzîmât ilan edilmiş, iki yıl sonra (1841’de) ilk matbû Türkçe Kur’ân çevirisi (Terceme-i Tefsîr-i
Tibyân) ortaya çıkmış ve II. Meşrutiyet’e kadar bu çeviriyi yenileri izlemiştir…” (Cündioğlu, Dücane,
11
Türkçe Kur’ân ve Cumhuriyet Đdeolojisi, Đstanbul 1998, s. 19)
17
merkezileşme girişimleri Tanzîmât’la birlikte olmuştur. Yani hantal devlet anlayışı
Tanzîmât’ın bir mirası gibi görünmektedir.12
Batılılaşma/Modernleşme çabalarının Đslâm dünyasını sarmasını,13 bilginin
matbaa ve bilhassa gazeteler yoluyla tedâvüle girmesini ve modern okullarda verilen
eğitimle yeni bir sınıfın oluşturulmasını, farklı bir döneme girildiğinin ilk işaretleri
olarak algılayabiliriz. 1839’da Tanzîmât’ın ilanıyla birlikte, sadrazamların ve
dolayısıyla bürokrasi (kalemiyye) mensublarının devlet üzerindeki nüfuzları artarken,
ulema (ilmiyye) sınıfının nüfuzu azalmaya başlamış ve Batı’yla temaslar çoğaldıkça,
Osmanlı Devleti’ne yabancı devletlerin müdahaleleri sıklaşmıştır. Öyle ki 1856’da
Islahat Fermanı’nın, 1876’da I. Meşrutiyet’in ve en nihâyet 1908’de II. Meşrutiyet’in
ilanı sürecinde Devlet-i Aliyye’nin eski yapısı köklü bir değişime sürecine girmiştir.14
Đslâm dünyâsının ve Osmanlı Devleti’nin modernleşme tarihi, birbirine bağlı
olarak birinci derecede askeri mağlubiyetler ve sömürgecilik, ikinci derecede de
oryantalizm ve misyonerlik vakıalarıyla çok yakından alakalıdır. Ordunun ıslahından,
modernizasyonundan başlayarak devlet düzenine, müesseselere, nihâyet zihniyete,
kültüre ve gündelik hayata sirâyet eden Batılılaşma hareketlerinin her bir aşamasının bir
sonrakini zaruri veya kaçınılmaz kılacağı, devlet adamları ve aydınlar tarafından
yeterince kavranamamış, kestirilememiş gözüküyor. Mesela güçlü ve modern bir orduya
sahip olmak için batılı tarzda tesis edilen askeri okulların yeni (ve tabiî tehlikeli) siyasi
ve fikri yönelişleri besleyeceği muhtemel görülmüş, neticeleri normal kabul edilmiş
değildir. Meselenin bir bütün olarak görülememiş olması bir taraftan problemleri
çözümsüzlüğe doğru götürürken diğer taraftan da bir sonraki aşamalara geçişlerde
12
Ahmed Tabakoğlu, Çerçeve, Ocak 2000, s. 26.
Modernitenin yakın geçmişinde aydınlanma düşüncesi yatar. Aydınlanma, insan aklını ön plana
çıkartır. Bilim ve teknolojide başdöndürücü gelişmeler kaydedilir. Đnsanlığın akıl yoluyla sürekli daha
iyiye, mükemmele doğru yol aldığı inancını yansıtan ilerleme fikri, XIX. asra damgasını vurur. (Türköne,
13
VI, 71)
14
Dücane Cündioğlu, Sözlü Kültürden Yazılı Kültüre Anlamın Tarihi, Đstanbul, 1997, s. 169. XIX. asrın
ikinci yarısından itibaren Đslâm dünyasının değişik coğrafyalarında anayasa ve meşruti idare arayışları
görülmeye başladı. Đlk anayasa Ocak 1861’de Tunus’ta ilan edildi. Bu anyasa, II. Abdülhamid
döneminde Osmanlı Devleti sadrazamlığı yapacak olan Tunuslu Hayrettin Paşa’nın öncülüğünde
hazırlandı. Tunus tecrübesini Aralık 1876’da Osmanlı Devleti, Şubat 1882’de Mısır, Aralık 1906’da Đran
ve Temmuz 1908’de yine Osmanlı Devleti takip etti. (Kara, s. 178)
18
katılımı zayıflatmıştır. Medeniyetle ve yalnız araç düzeyinde algılanan teknikle kültür
arasında rahatlıkla yapılabilen kesin ayrımlar ve bu ayrımların okumuş-yazmışlar
katında tam bir hüsnükabûle mazhar olması da bütünlükten yoksunluğun tipik
göstergelerinden biri olmalıdır.15
Osmanlı modernleşmesi sürecinde yayınlanan gazetelerin yerine getirdiği vazîfe
son derece belirleyici olmuştur. Gazete batıda da büyük yeniliklerin başlatıcısıdır;
ancak Osmanlı toplumunda yerine getirdiği vazîfe Batı’ya göre daha kapsayıcı
boyutlardadır. Bunun da sebebi Batı’da kitap, oluşmuş felsefi gelenekle birlikte yeni
düşüncelerin dile getirildiği ana vasıta olduğu halde Osmanlı’da kitap, yeni fikirler ve
yeni bir gelenek oluşturmaya ancak 1876’dan sonra başlayacaktır. Đlk bağımsız
gazetenin çıktığı 1860’dan kitabın aydınların ufkunda yer ettiği 1876’ya kadar, hatta o
tarihten sonra da güçlü bir rakib olarak gazete, kitabın gördüğü fonksiyonu da yerine
getirmiştir. Adeta bir broşür hacmine ulaşan uzun makaleler, gazetenin kitap yerine
ikame edildiğini göstermektedir.16
III- Tanzîmât Dönemi Đslâm Uleması’nın Durumu
Müslümanların tarihteki en büyük başarısı aslında askeri bakımdan hızlı
yayılmaları değil kendisini ifade edebilecek ve yeniden kurabilecek bir ilim adamı
prototipini çıkarmış olmasıydı. Daha önce tanımlanmamış, ne Roma hukukçusuna, ne
Hindu Brahman’ına, ne de hristiyan Rahibine benzeyen bir âlim modelinin daha
Đslâm’ın ilk yıllarında ortaya çıkmış olması eşine raslanmayan bir hadisedir. Bu âlim
modeli tamamen nev-i şahsına münhasır, özgürlükçü ve yenilikçi bir yapıya sahiptir. Bu
model hayatiyetini 19. yüzyıla kadar alternatifsiz olarak devam ettirdi ve toplumsal
15
Kara, s. 17-18; “16. yüzyıl Avrupasının yenilikçiliği veya ufku zorlaması gibi, çılgınlığını kimi zaman
bizim de yaşamamız gayri tabii bir bunalım değil, tarih içinde yaşanması gereken bir süreç olarak
görürsek bunu aşmayı da, Osmanlı’yı doğru anlamayı da, geleceği Osmanlı mirası üzerinde yeniden
kurmayı da becerebiliriz. Ama bu bunalımı yine defansif bir pozisyonda “geride kalanı nasıl koruruz”
telaşıyla aşmaya çalışırsak artık bunun bir sonu yok. Geride kalan kalmıştır, bundan sonra bizim
ufkumuzu ileri doğru nasıl aşacağımızın tartışmasını yapmak durumundayız.” (Davutoğlu, s. 24-25).
16
Bkz. Türköne, VI, 112-113.
19
meşruiyetini de, sistem içindeki konumunu da ilmiye yoluyla ve denetim gücüyle
korudu.17
Osmanlı toplumunda yüksek seviyede eğitim ve öğretim faaliyetllerinin
sürdürüldüğü medreselerden yetişen ulema siyasi ve sosyal hayatta, devlet ve halk
nezdinde büyük bir itibara sahipti. Bu itibar; onların sahip olduğu bilgi seviyesi, dünya
görüşü ve hayat felsefelerinin toplumun ihtiyacını etkin bir şekilde karşılayabilecek
düzeyde ve kalitede olmasından kaynaklanmaktaydı.
Klasik dönemde ve hatta XIX. Yüzyılın ilk çeyreğinde Osmanlı aydını denildiği
zaman akla medreseliler geliyordu. Az önce de temas ettiğimiz gibi halkın dini ve
kültürel anlayışıyla uyum içerisinde hareket ettiklerinden toplum tarafından
benimseniyor ve teşvik görüyorlardı. Ancak 15. ve 16. yüzyıllardaki başarılı çizgi 18.
ve 19. yüzyıllarda devam etmedi.18 Çünkü bu asırda toplumda önüne geçilemez bir
değişim başlamış, medresede yetişenler, bu değişimin gereği olan yenilikleri yeterince
yapamamış,19 kendi kendini yenileyememiş, fikir üretememiş neticede âlimlerin toplum
nazarındaki itibarı aşınmaya başlamıştır.
19. yüzyılda bu süreçle birlikte yeni bir entellektüel aydın prototipi zuhur etmeye
başlamıştır. Bunlar Batı kültürüyle yoğun bir şekilde yüzyüze gelen, onun tesirinde
kalan ve o kültürü benimsemeye başlayan kimseler oldular. Bundan sonra aydınların
17
Ahmed Davutoğlu, ‘Çerçeve’, Ocak 2000, s. 24-25.
Mehmet Đpşirli, “XIX. Yüzyılda Osmanlı Đlmiye Mesleği ve Ulema Hakkında Gözlemler” Tanzîmâtın
150. Yıldönümü Uluslararası Sempozyumu, Đst, 1989.
19
“Osmanlı’da bu medeniyet hesaplaşmasını -hala bu hesaplaşma sürüyor- normalde yapması gereken
zümre ilmiye idi. Đlmiye olması gerekirdi. Batı ile ilgili olan hesaplaşmamızda bizdeki en ciddi problem
bu medeniyet hesaplaşmasını ilmiyenin yapmamasıdır. Kalemiye yaptı. Bu boşluğu kalemiyyenin
doldurması Osmanlı modernleşmesini son derece bürokratik, felsefi derinlikten kısmen yoksun ve daha
pragmatik çözümler üreten sonuçlar getirdi... Kurumsal düzeyden, zihniyet düzeyine yönlendirme
cihetine gidildi ve önce kurumlar değişerek zihniyet yönelinmeye başladı. Bu denklemi iyice allak bullak
etti... Asrın sonuna gelindiğinde tamamıyla karşı bir reaksiyonla o günkü düzeni tamamıyla tersinden
okuyan ve zihniyeti, pramidi tersine çeviren yeni bir tip çıktı. Bu dönüşümdür ki Osmanlı’nın
anlaşılmasını imkânsız kıldı... Bizim entellektüel tip kendi denklemine dönüp baktığında anlamsız bir
denklem görmeye başladı ve kurumsallaşmayı bir anlamda tersine bir noktaya sürükledi ve bu
entellektüel parçalanma hâlâ tesirini sürdürüyor....” (Davutoğlu, s. 24-25)
18
20
Batı’ya yönelmesi ve batı kültürünün Osmanlı toplumundaki temsilcileri olma süreci
devam etti.20
Bu süreçte halk, Batı’dan gelen yeni akımların tesiriyle medrese âlimlerini
kendileri ile dinleri arasında bir engel olarak görmeye başlamıştı. Dini metinlerin ana
dile tercümesiyle dinin herkes tarafından rahat bir şekilde anlaşılabileceği düşüncesi
bilinçli olarak halka empoze ediliyordu. Onlara göre, haddi zatında din açıktı,
anlaşılırdı, kolaydı, ne var ki ulema dinin anlaşılmasını zorlaştırmaktaydı.
Bu söylemin taraftarları nezdinde efkar-ı umumiyye, terakkiyât-ı cedide,
alafranga, âmme, halk gibi terimlerin ne denli heyecan verici olduğunu tahmin etmek
güç olmasa gerektir. Buna mukabil ulema, medreseli, softa gibi ünvanlar gözden
düşmüş, ulema mensubları aleyhinde ‘ruhban’ (din adamı) terimini kullanmak hemen
hemen ‘darb-ı mesel’ halini almıştı.21
Osmanlı toplumunun her alanında bahsedilen değişimler sürerken medreseler
kadim geleneği sürdürme çabalarını bırakmış değillerdi. Halktan kopmaya başlamış
olsalar bile kendi içlerinde tutarlı bir şekilde eğitim ve öğretim faaliyetlerine devam
ediyorlardı. Ulema mirâs aldıkları yerleşik Đslâm kültür ve geleneğini devam ettirmek ve
aydınların yenilikçi cereyanına kapılmış halkı kendi yönlerine çekmek için ellerinden
gelen gayreti gösteriyorlardı. Bu durum da doğal olarak ulema-aydın çatışmasının
gündeme getirmekteydi.
Burada Tanzîmât döneminde medreselerin durumu ve ders proğramı hakkında
açıklama yapmak faydalı olacaktır.
IV- Tanzîmât Dönemi’nde Medreselerin Durumu
Medrese âlimlerinin okudukları dersler ve aldıkları icazetnamelere göre
karşımıza zengin ve geniş bir müfredat proğramı çıkmaktadır.
20
21
Davutoğlu, a.y.
Cündioğlu, s. 175; Bu yoldaki gayretler için bkz. Hanioğlu, a.y.
21
1286/1869 tarihli Đstanbul medreseleri listesine göre Osmanlı medreseleri
müfredat proğramı:22
ŞeyhülĐslâm Akşehirli Hasan Fehmi Efendi’nin
(1298/1880)
emriyle 13 Rebiülahir
1286 (23 Temmuz 1869)’da hazırlanmış bulunan bu liste, sadece bu tarihte sayıları
166’yı bulan faal Đstanbul medreselerini ihtiva etmektedir.
Listenin başlıca hususuiyetleri şöyle sıralanabilir:
1- Her medresenin mevcudu ayrı ayrı belirtilir.
2- Toplam nüfus yanında her medresede,
a) Kaç dersiâmm bulunduğu,
b) Her dersi ne kadar talebenin takip ettiği ve
c) Bu
tarihte
medreselerde
hangi
derslerin
okutulmakta
olduğu23
görülmektedir.
3- Listenin sonunda, bu tarihte Đstanbul medreselerinde toplam olarak,
a) Kaç dersiâmm bulunduğu
b) Her dersi ne kadar talebenin takip ettiği
c) Bütün medrese talebelerinin sayısı da verilmiştir.
Buna göre, 1869’da Đstanbul medreselerinde 5369 talebe bulunmakta, bunlardan
93’ü hıfza çalışmakta, 578’i sarf, 3027’si nahv olmak üzere 3605 talebe Arapça grameri
görmekte, 1101 mantık (374 Fenari, 610 Tasavvurat, 117 Tasdikat), 287’si Akaid Şerhi,
108’i Kâdîmîr24, 182’si ise Celâl okumaktaydı. Tayin bekleyen 213 mezun bulunan
medreselerde 180 dersiâmm da ders vermekteydi. Bu sûretle hoca ve talebelerin toplam
sayısı 5769’a ulaşıyordu.
Bu listeye bakılarak, XIII/XIX. asır sonlarında Đstanbul medreselerinde müretteb
derslerden sadece sarf, nahiv, mantık, akaid, hikmet ve kelam derslerinin okunduğunu,
22
16. yy için bkz. Turgut, Ali, “Osmanlı Tefsîr Çalışmalarına Genel Bakış”, Din Öğretimi Dergisi, 1989.
sayı, 18, s. 28.
23
Aşağıda isimleri geçecek olan ders ve kitap isimleri hakkında açıklayıcı bilgi için bkz. Đsmail Hakkı
Uzunçarşılı, Osmanlı Devletinin Đlmiye Teşkilatı, Ankara, 1988, s. 19-23 ve 39-44; Türk Maârif Tarihi,
c. I, s. 102.
24
Haşiye ala Şerhi’l-Hidaye li Kâdîmîr, Hacı Selim Ağa, 671.
22
hadis ve Tefsîr gibi diğer derslerin ihmal edildiğini çıkarmak doğru değildir. Çünkü bu
tarihlerde müretteb derslerin hepsini de okuyup icazet alan pek çok öğrenci vardır.
Esasen bir öğrencinin, hadis de dahil, okuduğu bütün âlet ilimleri en yüce konu (matlabı a’lâ) olan Kur’ân-ı Kerîm’i anlamaya, diğer bir deyişle tefsîre yöneliktir.25
Osmanlılar, medresedeki eğitim ve öğretim faaliyetlerini vakıflar vasıtasıyla
devam ettirdiler. Fatih’in Đstanbulu feth ettikten hemen sonra “Sahn-ı Semen”
medreselerini tesis ettirmesi ve bunların giderlerini karşılamak için vakıf kurmasından
sonra, ilim merkezi hâline gelen Đstanbul’da hükümdar başta olmak üzere sultanlar,
vezirler, ilim adamları, saray mensupları ve maddi durumu iyi olan halk tarafından
pekçok medrese inşa olunmuştur. Yalnız Mimar Sinan’ın başmimarlığı zamanında
Đstanbul’da inşa edilen medreselerin sayısı, 6’sı Süleymaniye medreseleri olmak üzere
55’i bulmaktadır. XVII. asrın son çeyreğinde ise Đstanbuldaki medrese sayısının 126’ya
ulaştığı görülmektedir. Fetih’ten XIX. asra kadar Đstanbul’da inşa edilen medrese sayısı
500’ü aşmaktadır. Ancak bunların büyük bir kısmı yangın ve deprem gibi tabii âfetlere
maruz kalarak yıkılıp yok olmuş veya terk edilmiştir.26
XIII/XIX. asır sonlarında “ikmal-i nuseh” ederek icazet alan öğrencilere
aşağıdakiler örnek olarak gösterilebilir:
1. Ahmed Cevdet Paşa’nın (1312/1895), Tezakir adlı eserinde verdiği bilgiler,
medrese ders proğramının XIX. asır sonlarındaki durumunu göstermesi açısından
mühimdir: Lofça müftüsü Hafız Ömer Efendi’den 15 yaşına gelmeden Arabî ilimleri,
Şer’î ilimleri,mantık ve beyân’ı okumuştur. Büluğa ermeden Halebi ve Mülteka okudu.
15-16 yaşlarında Đstanbul’a gelerek Fatih Camii’nde âli ilimlerin tahsili ile meşgul oldu.
Medreselerin tatil günlerinde ‘müretteb olan dersler’ den başka cüz’iyat’a dair pekçok
risâle, eski tarz üzere hisab, cebir, hendese, hey’et ve hikmet fenlerine dair pekçok kitap
okudu. Hendese-i Berriyye hocası Miralay Nuri Bey’e Muhtasar Me’ânî ve Kâdîmîr
okuttu. Ondan hisab, cebir, hendese, logaritma, Usul-i Hendese, Hüseyin Rıfkı
25
Cevat Đzgi, Osmanlı Medreselerinde Đlim, Đstanbul, 1997, s. 108-109; Bir tür diploma anlamına gelen
ve medreseyi bitiren öğrenciye verilen icâzetnâmenin genellikle Râzî’ye dayandırılması, Osmanlı’da
tefsîre ve tefsîrciye verilen kıymetin tarihi belgesi niteliğindedir. Turgut, s. 28.
26
Ziya Kazıcı, Đslâm Tarihi, Đst. 1997, XI, 374.
23
Tamanî’nin Mecmû‘atü’l-Mühendisîn’i, Oktant Risâlesi, Đshak Efendi’nin Ulum-i
Riyaziyye’si gibi yeni usul üzere riyazi ilimler öğrendi. Papas-oğlu Medresesi’nde
Đbnü’l-Hacib’in eş-Şafiye’sini okutup üzerine ta’likat yazarak Gâyetü’l-Beyân adını
verdi. Đmam-zade Es’ad Efendi’den Şerh-i Akaid dinledi. Süleymaniye Camii’nde
Antakyalı Said Efendi’den Mutavvel okudu. Giritli’nin Fatih Camii’ndeki Mutavvel
derslerini dinledi. Medreselerin tatile girdiği üç aylarda Hafız Seyyid Efendi’den ders
okudu. Arnavud Ali Efendi’den Âdâb ve Arûz dersi aldı. Birgili Şâkir Efendi’den
Dülgeroğlu Camii’nde sabahları mantık ikindiden sonra Vidinli’den Mutavvel okudu,
Fatih Camii’nde Kara Halil Efendi’den de Vaz’iyye-i Đsâm okudu. Hoca Hüsameddin
Efendi’den Mesnevî-i Şerif, Şair Fehim Efendi’den Şevket ve Urfî divanlarını okudu.
Murat Molla Şeyhi’nden Mesnevî-i Şerif, Kaside-i Bür’e ve Hizbu’l-Bahr okutma
icazeti aldı.27
2. Tâifli Abdullah Kemal Efendi (1907’de hayatta) ibtidai mekteblerde hıfzını
ikmal ettikten sonra sarf, nahv, beyân, me’ani, mantık, tefsîr, fıkıh ve hadis tahsil
etmiştir.28
3. Đstanbullu Raşit Efendi (1912), Süleymaniya Camiinde sarf, nahiv, mantık,
ilm-i kelam, hikmet, fıkıh, usul-i fıkıh, meani, hadis ve Tefsîr fenlerini itmam ile icazet
almıştır.29
4. Trablusşamlı Abdülhamid Hamdi Efendi (1913), Mısır’da Câmi’ülEzher’de sarf, nahiv, mantık, meani, bedi, beyân, hendese, coğrafya, ilm-i hisab,
hikmet, tarih, fıkıh, usul-i fıkh, ilm-i kelam, ilm-i hadis ve ilm-i tefsîr okumuş daha
sonra Đstanbul’da Kemankeş Kara Mustafa Paşa medresesinde ulum-ı âliye ve ulum-ı
‘âliyeyi ikmal ederek icazet almıştır.30
5. Hasan Tahsin er-Rizevî (XIX. Asrın ilk çeyreği), Hafız Hasan Efendi b.
Yusuf el-Yenicevî el-Ödemişî’den 16 yaşından evvel hisab, tecvid, Kur’ân, sarf, nahiv,
beyân, Bedru’n-Naci adlı Đsagoci şerhi, el-Fenari, Velediye okumuş. Şevket Efendi b.
27
Cevdet Paşa, Tezâkir, I, 528.
Sadık Albayrak, Son Devir Osmanlı Uleması, Đstanbul, 1996, I, 80.
29
Albayrak, IV, 248.
30
Albayrak, I, 126-127.
28
24
Salih er-Rıfki el-Đstanbuli’den es-Seyyid, es-Siyelkuti, Isam Haşiyeleri, et-Tasavvurat,
Tasdikat, el-Hayali, Şerhu’l-Akaidi’n-Nesefiyye, Usulü’l-Hadis, eş-Şemailü’ş-Şerif,
Beydâvî, Muhtasaru’l-Meani, Mir’atü’l-Usul, Kelam; Dağistanlı Kadıasker Muhyiddin
Efendi’den Isamu’l-Akaid, Siyelkuti haşiyeleri, el-Hayali, Kadımir; AbdülKerîm Efendi
el-Đlbesani’den Hafız Seyyid Efendi’nin Şerhu’l-Alâka’sını, Şerhul Mecami minel usul,
Şerhul Metali, Şerhul Mevakıf, Đşarat; AbdülKerîm Efendi el-Amasyavi’den Şerhu’lÇağminî’yi tahsil etti. Muhammed Said Harputi’den de icazet aldı.31
6. Hafız Üveys Vefa b. Mehmed el-Erzincani, 1311/1893 tarihinde icazetname
almıştır. Bu icazetnameye göre okuduğu dersler şöyledir: “Tahsile elif-ba öğrenerek
başladım. Kur’ân’ı hatmettim. Seyyid el-Hacc Hafız Hüseyin es-Sabri el-Ispartavi elÜsküdari’den sarf, itikat usulü, fıkıh; Daru’l-Mearif mektebi hocalarından es-Seyyyid
Bekir Efendi’den, es-Seyyid Mehmed Efendi’den ve Đshak Efendi Harputi’den sarf,
nahiv, mantık, münazara ve vad‘ dersi aldım. Hafız Ahmed Tevfik b. Đbrahim elMonlaki Efendi’den menkul, ma’kul, hadis, tefsîr, fürû‘ ve usul aldım. Seyyid el-Hacc
Ahmed Necib Efendi b. Ahmed’den bir kaç sene fıkıh, usul, belağat, vaz‘, aruz, kavafi,
geometri dersi aldım, Kur’ân-ı Kerîm’i ezberledim. 1291 senesinde babam Kahire
kadısı iken eş-Şeyh Đbrahim eş-Şafii el-Ezheri’den Sahih-i Buhari, Ebu’s-Suud Tefsîri,
Risâletü’l-Ehadisi’l-Evail mine’l-Kütübi’s-sitte ve başka kitaplar okuyub icazet
aldım.”32
Tanzîmât döneminin önde gelen âlimlerinden bir kısmının takip ettikleri
müfredat proğramı ve okudukları kitaplar şunu gösteriyor ki o dönemde medreselerde
yüksek seviyede bir eğitim devam etmektedir. Dinî ilimler ve din âlimleri açısından
ciddi bir problem gözükmemektedir. Sadece Batı yanlısı fikir akımlarının etkisinde
kalan halkın âlimlere olan itibarında bir azalma olduğundan ulema-halk diyaloğunda
kopuşlar ve aksamalar meydana gelmiştir. Esas problem medreselerin pozitif ve teknik
bilimler açısından müfredatlarını yenileyememesi, Batı’da meydana gelen gelişmeleri
takip edememesi, dolayısıyla gündemi yakalayıp onu toplum lehine tatbik edebilecek
31
32
Đzgi, s. 107.
Đzgi, s. 108.
25
pozitif sahada etkin bilim adamlarını yetiştirememesidir. Bu bakımdan bilimsel ve
teknolojik olarak Batı karşısında geri kalışımızın ağır faturasını din âlimlerine yüklemek
ve bu alanda bir takım olumsuz fikirler beyân etmek gerçekçi olmasa gerektir.
V- Tanzîmât Döneminde Dini Durum
Anadili Arapça olmayan müslüman toplumların dini merâsimleri daha incelmiş
ve artmış, kudsiyet izafe edilen alan alabildiğine genişletilmiştir. Böyle olunca
gelenekler, örfler kudsiyet izafe edilerek dinselleştirilmekte, böylelikle gündelik
hayattaki dini alan genişlemektedir. Dinin rasyonel formlarının ve selefi yorumlarının
Arap toplumlarında güçlenmesine karşılık mistik yönelişlerin Arap dışı toplumlarda
kesafet kazanması bu durumun sonucu olarak görülebilir.
Türklerin Đslâmiyete kitleler halinde girmesine bu mistik yorumlar ve mesajların
büyük katkısı olmuştur. Gelenekler, örfler, evliya menkıbeleri ve merâsimler halk
Đslâmının mühim bir kısmını teşkil etmektedir. XV. Yüzyılda Süleyman Çelebi
tarafından yazılan Mevlid diye meşhur olan Vesiletü’n-Necât’ın halkın dini duygu ve
heyacanlarını canlı tutma bakımından çok önemli bir etkisi olmuştur.33
Tanzîmât döneminde ulemanın Arapça ve Farsça’ya hâkimiyetleri sayesinde
temel dini metinleri tetkik ederek bilgi edinme bakımından geniş imkânlara sahip
olmasına karşın halkın Kur’ân’la münasebeti sözlü kültürün normları çerçevesinde
kalmaktaydı. Hutbe ve vaazlar yoluyla halk irşad edilmekteydi. Ulemanın toplum
hayatındaki aktif konumu, halkın, kendisine ihtiyaç duyduğu bilgilere kitaplar
vasıtasıyla değil, âlimler vasıtasıyla ulaşmasını sağlıyordu. Kur’ân’la birinci dereceden
meşgul olacak kimseler, çok küçük yaşlardan itibaren medreselerde eğitiliyor,
kâbiliyetleri nisbetinde “ulema sınıfı”na dâhil oluyorlardı. Đslâm, toplumun sosyal ve
siyasi yapısına meşruiyyet temin eden “hâkim çerçeve” olduğu için, hukuki sorunlar
zaten fukaha’ya (kadılara) sorulmak sûretiyle hallediliyor, adab ve ahlakla alâkalı
33
bkz. Türköne, VI, 74-75.
26
umûmî bilgiler ise, tekkelerde, cami ve medreselerde şeyhler, hocalar ve vaizler
tarafından sözlü olarak veriliyordu.34
1860’lara gelindiğinde, ulema ile dini görüşlere sahib kimseler, gerçek anlamıyla
bir kültür savaşının patlak vermek üzere olduğunu ve bu savaşta kaybeden tarafın
kendileri olabileceğini kavramaya başladılar. Bu noktada onlar, bir medeniyet olarak
Đslâmiyetin kültürel yönünü önplana çıkarmanın gerekliliğine inanarak bu medeniyetin
Batı uygarlığı karşısındaki üstünlüğünü bilhassa vurgulamaya başladılar.35 Đşte Đslâmi
bir kurum olan hilafet müessesesi de bu düşüncenin araçlarından birisi olarak kullanıldı.
Bu açıdan bakıldığında halifelik müessesesinin bütün Đslâm dünyâsına uzanan,
husûsî vurgulara sahip siyasi bir kurum hüviyetini 1870 yılından itibaren kazanmaya
başladığını görmekteyiz. 36 Đslâm âlimleri ve meşayıh müslümanların birliğini sağlamak
ve Đslâm’ı kuvvetlendirmek için hilafete destek37 olmaya çalışıyorlardı.
VI- Tanzîmât Döneminde Tercüme Hareketleri
34
Cündioğlu, Anlamın Tarihi, s. 167-168; “Yazı ve matbaa, okumakta oldukları metni anlamaları için
insanları yalnız kılıyorsa, birincil ve ikincil sözlü kültürler de dinleyiciler arasında güçlü bir grup bilinci
yaratırlar.” (Ong. 1995: 161; Cündioğlu age, 168) Tanzîmât döneminde okullarda verilen din eğitimi
hakkında geniş bilgi için bkz. Yurdagül Mehmedoğlu, Tanzîmât Sonrasında Okullarda Din Eğitimi
1838-1920, Đstanbul, 2001.
35
Mardin, Şerif, Bediuzzaman Said Nursi Olayı-Modern Türkiye’de Din ve Toplumsal Değişim, çev.
Metin Çulhaoğlu, Đstanbul, 1992, s. 184; Kara, s. 49.
36
“Bu yeni oluşumda Osmanlı Devleti’nin siyasi merkezinden çok dış hadiseler ve Đslâm dünyâsındaki
gelişmeler etkin rol oynadı. Aslında devlet erkânı, dıştan bakıldığı zaman müsbetleri çokmuş gibi
gözüken hilafetle ilgili bu gelişmelerden memnun değildi. Çünkü ne yardım taleblerini karşılayacak
maddi gücü ve imkânı, ne de çok yönlü gelişmesi muhtemel bu ilişkiler dolayısıyla Avrupa devletleri ve
Rusya’dan gelecek imalı veya açık protestoları ve baskıları göğüsleyebilecek manevra kabiliyeti vardı.
Fakat özellikle gazetelerin, bir ölçüde de tarikat çevrelerinin oluşturduğu kamuoyu, devleti hilafet
müessesesinin fonksiyonlarını, faaliyet alanlarını ve tarzını yeniden gözden geçirmek mecburiyetinde
bıraktı. Neticede Osmanlı Devleti’nin en zayıf dönemlerinde Osmanlı Hilafeti en güçlü ve en nüfuzlu
noktalara geldi.” (Kara, s. 158)
37
Bunlardan biri de Yusuf b. Đsmail en-Nebhânî’dir. Beyrut Hukuk Mahkemesi reisi olan bu zat elEhadisü’l-Erbain fî Vücûbi Taati Emiri’l-Mü’minin ve Hulasatu’l-Beyân fî Bazı Meâsiri Mevlânâ esSultan Abdülhamid es-Sânî ve Ecdadihi Ali Osman isimleri ile iki risâle yazarak masraflarını kendisi
karşılamak sûretiyle 1312 tarihinde Beyrut’ta Matbaa-ı Edebiyye’de on bin aded bastırıp ümmet-i
Muhammed’e nasihat için ve Devlet-i Aliyye-i Osmaniye’ye muhabbetinden dolayı ücretsiz olarak
dağıtmıştır. Đlk risâlenin baş tarafında bazı âriflerin, sahabe asrından sonra Osmanlı Devleti’nden daha
hayırlı bir devletin gelmediğini söylediklerini yazmaktadır.
27
Tanzîmât’tan önce Batı’dan bazı eserler tercüme edilmiştir; ancak bunların
tamamı coğrafya, tıp, eczacılık, askerlik, riyaziyat türünden eserlerdir. Batı düşünce
dünyâsını Osmanlı toplumuna nakledecek eserleri görebilmek için, 1860’lar gibi geç bir
tarihi beklemek gerekmiştir ki, bu gelen eserler de son derece zayıf ve etkisi sınırlı
yayınlar olarak kalmıştır. Buna karşılık Tanzîmât dönemi, klasik Đslâmî eserlerden ve
Şark klasiklerinden yapılan tercümelerde ve matbaa aracılığıyla38 bu eserlerin geniş
kitlelere ulaştırılmasında adeta bir patlamaya tanık olmuştur. 1839’dan sonraki dört
senede basılan çok sayıda kitaptan aşağıdakileri, canlanan kültürün hangisi olduğu
hakkında bir fikir verebilir: Ahlak-ı Ahmedî, Dürr-i Yektâ, Tarikat-ı Muhammediyye,
Altıparmak, Ravzatü’s-Safâ, Molla Cami, Fenârî Hâşiyesi, Mültekâ, Birgivî Şerhi ilh...39
Bu dönemde dini bir takım kitaplar tercüme edildiği ve bir kültürün yeniden
canlanmakta gibi gözükmesi doğru olabilir. Bunun yanında başka bir yabancı kültürü
topluma taşıyan eserler de yığınla tercüme edilmeye başlanılmıştı. Ne yazık ki bilimsel
ve teknoloji alanında gelişmemize yardımcı olabilecek fizik, kimya, tıp vs.
sahalarındaki kaliteli eserlerin tercümesi bilinçli veya bilinçsiz olarak ihmal edilmekte
idi.
38
Matbaanın Osmanlı devletinde geç kullanılmaya başlamasını dini tutuma bağlamak isteyenler
çoğunluktadır. Hâlbuki hakikat daha farklıdır. Tarihî hâdiseler sadece bir sebeble açıklanamaz. Nitekim
bu mevzûyu araştıran bir araştırmacı şöyle demektedir: “Matbaaya karşı düşmanlık Đslâmlık nedeniyle
değil, Osmanlılık nedeniyle anlaşılabilir. Siyasal yanları olmadığı zaman, Osmanlı imparatorluğunda
matbaalara, basılmış kitaplara dokunulmamıştır. Şu halde baskı sanatı Osmanlı tarihinde yalnız bir din
sorunu değil, kısmen teknik, kısmen ekonomik, kısmen de siyasal bir sorun olmuştur”. (Alpay Kabacalı,
Türk Yayın Tarihi, 1987, s. 21 ve 79. Gazeteciler Cemiyeti yayınları)
39
Osmanlılar, daha önce müslümanların yaptığı gibi, zamanında tercüme yolu ile batıdaki gelişmeye
intibak edebilselerdi ve onu kendi inançları doğrultusunda yeniden şekillendirip kendilerine mal
edebilselerdi, gerek kendi durumumuz gerekse Dünya medeniyetinin durumu, bugünkünden daha iyi
olacaktı. Esasen, geç de olsa bu eksiklik anlaşılmış olacak ki, XIX. yy’dan itbaren, hızlı bir şekilde
tercüme faaliyetlerine girişilmiştir. Bunun için hertürlü maddi fedakârlığa katlanılarak pek çok kişi batıya
gönderilmiştir. Neticede, hakikaten de dilimize pek çok eser tercüme edilmiştir; ancak ne acıdır ki, bu
eserlerin içinde bilimsel bir nitelik taşıyan, yok denecek kadar azdır. Avrupalıların aşk ve ihtirasını,
kadına, kadehe ve kumara olan ibtilâsını, subjektif ve romantik duygularını yansıtan yüzlerce eser, hem
de farklı kişiler tarafından birçok kere dilimize çevrilirken, bir fizik, matematik, kimya, astronomi, tıp...
kitabının tercüme edilmesine fazla rağbet edilmemiştir. Mesela Fransız oyun yazarı Moliere (asıl adı Jan
Babtist Poquel, v. 1673), birkaç kez Türkçeye çevrilirken, ünlü bir fizikçi olan Joseph Privat de Moliere’i
(v. 1742) ve sahasıyla ilgili eserleri dilimize kazandırmaya kimse iltifat etmemiştir. (Hidayet Aydar,
Kur’ân-ı Kerîm’in Tercümesi Meselesi, Đstanbul, 1996, s. 25-26; Ferit Aydın, Tercüme Sanatının Gerçekleri, Đst.
1984, s. 39-40)
28
Tanzîmâtın takip ettiği yeni maarif sistemi ve medrese dışında devletin Rüşdiye
ve Đdadiye gibi yeni mektebler vücuda getirmesi de, tedrisatta kullanılmak üzere Türkçe
ders kitabı ihtiyacı doğurmuştur. Bu taleb, Şark ve Đslâm eserlerinden yapılan
tercümeler ve yine Đslâm ve Şark tesirinde yazılmış ders kitapları ile karşılanmıştır.
Klasik mantık kitaplarının Türkçe olarak yeniden yazılması ve basılması bu durumun
çarpıcı örneklerindendir. Bu mantık medresede okutulan sûrî mantıktır. Batı tesirinin
artması karşısında, Đslâm medeniyetine bağlanmak ve bu medeniyetin temeli olan
mantık, kelam, fıkıh ve tasavvuf türünden eserleri tercüme ve telif yoluyla halka
kazandırmak yolunda ciddi gayret ortaya çıkmıştır.40
Kısaca Tanzîmât’ı, bu dönemdeki siyasi, sosyal ve ilmi durumu açıkladıktan
sonra bir sonraki bölümde Kur’ân’ın tercümesi meselesini ve Tanzîmât döneminde
Kur’ân tercümelerinin durumunu inceleyeceğiz.
40
Türköne, VI, s. 77; Kemal Efendi, Rüşdiye Mekteblerinde okunmak üzere kaba Türkçe risâleler
yazılmasına lüzum görünce Cevdet Efendi’ye müracaat etmiş, o da “Malumat-ı Nâfia” adlı bir risâle
yazmıştır. Bu risâle bastırılıp Rüşdiiye mekteblerinde okutulmuştur. (Fâtımâ Aliyye Hanım, Ahmed Cevdet
Paşa ve Zamanı, Đstanbul, 1994, s. 70.)
29
BĐRĐNCĐ BÖLÜM
KUR’ÂN-KERĐM’ĐN TERCÜMESĐ MESELESĐ
Tanzîmât dönemi tefsîr ve tercümelerini inceliyor olmamız hasebiyle tercüme ve
Kur’ân-ı Kerîm’in tercümesi meselesi ile Kur’ân tercümelerinin tarihi konularını
müstakil bir bölüm halinde ele almak gerekmektedir.
I- Tercüme, Tefsîr ve Meal Kelimelerinin Tanımı
A-Tercüme
Lügat manasıyla tercüme; tefsîr ve beyân etmek, çevirmek, nakletmek, bir dilden
başka bir dile çevirmek, bir lisanı diğer bir lisan ile tefsîr ve beyân etmek, 41 bir lafzı
onun yerini tutacak başka bir lafız ile değiştirmek,
42
bir lisandan diğer bir lisana
çevirmek43 gibi anlamlara gelir. Bu açıklamaları şöyle ifade etmek de mümkün; bir
lisanda söylenen sözleri veya yazılan bir metni, başka bir lisana çevirmek44 bir kelâmın
manasını diğer bir lisanda dengi bir tabirle ifade etmektir.45
Istılah manasıyla tercüme ise: Đlahi kelamın manasını, bütün mana ve
maksatlarına bağlı kalmak şartıyla, Arapça’dan başka bir dildeki kelimelerle ifade
etmektir.46
Tercümenin bu şekilde, aslın mana ve maksatlarına tamamen mutabık olması
için, sarahatte, delalette, icmalde tafsilde, umumda hususta, ıtlakta takyitte, kuvvette
isabette, hüsnü edada, üslub ve beyânda; hasılı, ilimde, sanatta, asıldaki ifadeye, hem
mana hem de tabir itibariyle müsavi olması gerekir. Bütün bu hususlarda asla muvafık
ve mutabık olmaması halinde tercüme mükemmel olamaz; eksik bir anlatış olur.47
41
Asım Efendi, Kamus Tercümesi (el-Okyanûsu’l-Basît fî Tercümeti’l-Kâmûsi’l-Muhît), Đst. 1305.
Ebu’l-Bekâ, Killiyât, ‘Terceme maddesi’, Bulak, 1253. s.129.
43
Şemseddin Sâmî, Kamus-ı Türkî, Đstanbul, 1978, s. 397.
44
Hüseyin Kazım Kadri, Türk Lügati (Dili), Türk Dillerinin Đştikakı ve Edebi Lügatleri, Đstanbul, 1928,
II, 134.
45
Muhammed Hamdi Yazır, Hak Dini Kur’ân Dili, Đst. 1971, s. 9; Muhammed Hamdi Yazır, Hak Dini
Kur’ân Dili, Yazma nüsha, Mahmud Bedreddin Yazır, 1354, I, s. 4.
46
Muhammed Abdülazim Zerkâni, Menahilü’l-Đrfân fî Ulûmi’l-Kur’ân, Kahire ts. II, 7.
47
Yazır, I, 9; Aydar, s. 58.
42
30
Edebi bir hususiyet taşımayan, sadece akıl ve mantığa hitab eden ilmi ve fikri
eserlerin ifade gücü bakımından zengin ve gelişmiş dillere gerçek manada tercümesi
mümkün olduğunda şüphe yoktur. Hâlbuki hem akla hem ruha hem de edebi zevk ve
hissiyata hitab eden, kıymetli eserlerin herhangi bir dile tercümelerinde başarılı
olunduğu nadiren görülmektedir.48 Eğer eserin yazıldığı dil Arapça gibi oldukça zengin
ve canlı, tercüme edildiği dil ise ona nazaran daha sığ ve basit ise bu tercümenin başarılı
olma ihtimali söz konusu değildir.
Hâsılı, terceme Kur’ân’dan mütercimin anlayabildiği kadar bazı şeyleri
anlatabilirse de hakkıyla anlatamaz, anlattığı şeylerde de Kur’ân hükm ve kıymetini haiz
olamaz. Mamafih şunu da unutmamalıdır ki Kur’ân anlaşılmaz bir kitab değildir. Hatta
ve lakad yessarna’l-Kur’âne li’z-Zikri fe hel min müddekkir49 buyurulduğu üzre
manasını en kolay ve açık bir sûrette anlatan ve tekellüfsüz, tasannusuz su gibi akan, nur
gibi parlayan bir kitab-ı mübindir. O kendisini bütün insanlığa duyurmak ve anlatmak
için nazil olmuş ve duyurmuştur. Ancak onun manası ihata olunub bitirilemez. Bir
manası inkişaf ederken arkasından bir mana daha, arkasından bir mana daha ilh... yüz
gösterir.50
B- Tefsîr
Lügat manası itibariyle keşf etmek, beyân etmek, üzeri kapalı bir şeyi
açıklamak, ızhar etmek gibi manalara gelen tefsîr bir ilim olarak şöyle tarif edilir:
Kur’ân-ı Kerîm’de mevcut olan hafi, garib, müşkil... lafızlarla, neyin murad edildiğini,
bu ilme ait usul ve esaslara uymak şartıyla, dirâyet ve rivâyet yollarından biri yahut her
ikisiyle keşf ve izah etmektir.51
Osmanlı döneminde yaşamış olan âlimlerimizin yapmış oldukları tarifler
genelde birbirlerinin aynısı olduğu için buraya misâl kabilinden iki tanesini aldık:
48
Yazır, I, 9-10; Yazma nüsha, I, 4.
Kamer, 17, 22, 32, 40, “Şânımnâmına Kur’ân’ı müyesser (kolaylaştırılmış) de kıldık düşünmek için,
fakat düşünen mi var?”
50
Yazır, I, 15-16; Yazma nüsha, I, 10.
51
Mehmet Sofuoğlu, Tefsîre Giriş, Đstanbul, 1981, s. 240.
49
31
Elfâz-ı Kur’âniyyenin keyfiyyet-ı nutkundan, medlülât-ı lügaviyye ve
ıstılâhiyyesinden, ahkâm-ı efrâdiyye ve terkîbiyyesinden, hâl-ı terkibde elfâz-ı
mezkûreye mahmûl olan me’âni-ı sâneviyyesinden, mârifet-ı neshten, sebeb-i
nüzulden, mübhemi muvaddıh kıssalardan bahs eyler.52
“Bir ilimdir ki onda elfâz-ı Kur’ân’ın keyfiyyet-i nutkundan,
medlûlâtından, efrâdî ve terkibî ahkâmından ve terkîbi hâlindeki meânisi ile
bunların tetimmâtından bahs olunur.53
Bu tarifler tefsîr ilminin tecvid, kıraat, sarf, nahiv ilimlerini ve fıkıh usulünden
delâlet bahislerini de ihtiva etmektedir.
C- Meal
Meal, bir şeyin varacağı gaye manasına ism-i mekândır. Bundan başka meal bir
şeyi eksiltmek manasına da gelir, onun için örfte bir kelamın manasını her yönüyle
aynen değil de biraz noksanıyla ifade etmeğe de meal denilmiştir.54
Meal kelimesi daha önce bugün bildiğimiz manada kullanılmaz iken Elmalı’lı
Muhammed Hamdi Yazır’ın, Kur’ân-ı Kerîm’in manalarını Türkçe olarak ifade etmede
eksik kaldığını anlatmak maksadıyla bu kelimeyi tefsîrinin isminde kullanmasından
sonra edebiyatımıza girmiş ve farklı bir mana daha kazanarak günümüze kadar
gelmiştir.55 Burada şu konuya tekrar dikkatleri çekmek gerekmektedir ki bir itiraza
mahal olmasın; meal kelimesine daha önceki tefsîrlerde de rastlanmaktadır. Mesela
ileride göreceğimiz gibi Sırrı Giridî, âyetlerin tercümelerini yazarken ‘Hulasa-i meal-i
münüfi’ başlığını kullanmaktadır. Ancak onun meali, bir nevi tefsîrî tercüme
niteliğindedir. Burada bizim tarifini verdiğimiz meal ise bundan tamamen farklı bir
şekil ve anlayış arzetmektedir.
II. Tercüme çeşitleri
52
Sırrı Giridi, Tabakat ve Adab-ı Müfessirin, 1312, s. 1.
Yazır, I, 28; Yazma nüsha, I, 23.
54
Yazır, I, 30; Yazma nüshada bu parağraf yoktur.
55
Meal sözcüğü ise, 1935’te Elmalılı Hamdi Yazır’ın Yeni Mealli Türkçe Tefsîr adlı eserinin neşriyle
edebiyâtımıza girmiş olup bu sözcük o dönemin şartları neticesinde terimleşmiş, zamanla da form ve
içeriği bu günkü standart haline ulaşmıştır. (Cündioğlu, Anlamın Tarihi, s. 268)
53
32
Tercüme, bir dilde ifade edilen manaların başka bir dile aktarılması demek olsa
da bu aktarımlar hep aynı metotla yapılmamakta bilakis bir kısım farklılıklar
arzetmektedir. Bu farklılıklar edebiyâtımıza “Tercüme çeşitleri”56 olarak girmiştir.
Bunları kısaca şu şekilde açıklayabiliriz:
1. Misli misline tercüme: Aslın aynısıdır. Bir lafzın ihtiva ettiği bütün manaları
ve işaretleri, hiç eksik bırakmaksızın ve hiç ilave yapmaksızın aynen, başka bir dildeki
lafızlarla ifade etmektir. Bu tür tercüme kat’î sûrette ne Kur’ân için ve ne de alelade bir
eser için mümkün değildir.57
2. Tanziri tercüme: Bu tercüme daha ziyade edebi şiirlerde kullanılır. Bunda asıl
metin tercüme edilmez, fakat onda kullanılanın benzeri bir ifade kullanılır. “Hem akla
hem kalbe, yahut yalnız zevk u hissiyata hitab eden ve lisan nokta-ı nazarından edebi
kıymeti ve zevk-ı sanatı haiz bulunan canlı ve bedii eserlerin tercümelerinde
muvaffakiyet görüldüğü nadirdir. Bunları tanzir etmek, tercüme etmekten daha kolay
gelir”58 Kur’ân’a nazire getirmek ise mümkün değildir. Kur’ân’ın insanlara ve cinlere
meydan okuduğu (tehaddi) âyetler yüzyıllardır cevapsız kalmış ve hala bütün
azametiyle zirvedeki mevkilerini korumaktadırlar.
3. Manzum tercüme: Bir metnin şiir halinde başka bir dile çevrilmesidir. Şiir
ölçüleri ve kalıpları arasında kaybolan ve değişen manaların haddi hesabı yoktur.
4. Harfi (lafzi) tercüme: Mütercimin, takati ve dilin uygunluğu nisbetinde,
Kur’ân’ın her lafzının yerine, ona bedel olarak, tercüme ettiği dilde o lafzın müradifi
olan başka bir lafzın konmasıdır, Kur’ân’ın, kelime ibare yahut nass cihetiyle
Arapçadan başka bir dile nakledilmesidir. Bu tür tercüme hakikatte bazı harf, fiil ve
isimlerin manalarını eda edip etmediğine veya bu edanın cüz’i olup olmadığına
56
Muallim Naci, tercümeyi aynen, mealen, tevsî’an olmak üzere üçe ayırır. Dillerin, anlatım bakımından
farklılıklar göstermesi karşısında. her zaman, aynen tercümenin mümkün olmadığını söyler. Şöyle der:
“bir lisanda, bazı ifadat bulunur ki diğer lisana aynen tercüme edilecek olsa hiçbir şey anlaşılmaz.
Anlaşılsa da zevki çıkmaz”. Naci, mealen tercümeyi daha sağlam bir yol olarak görür. Bu tarz tercümeler
arasına, ifade olunacak “maksad-ı asliyi ihlal değil, izah ve tezyin eyliyerek bazı tabirat ilave edilecek
olursa” tevsî’an tercüme vücud bulur. Celal Tarakçı, Muallim Naci, Ankara 1994, s. 36.
57
Ömer Nasuhi Bilmen, Büyük Tefsîr Tarihi Tabakatü’l-Müfessirîn, Đstanbul, 1973, I, 101.
58
Yazır, I, 9-10.
33
bakmaksızın Kur’âni ibarelerin harfi olarak nakline dayanır. Kur’ân-ı Kerîm’de isti’mali
son derece güç, hatta bazen imkânsızdır.
5. Manevi tercüme: Asıl dildeki kelimelerin tertibine ve nazmına bağlı
kalmaksızın, herhangi bir sözün manasını, başka bir dil ile beyân ve izah etmektir. Bu
tercüme tarzında mütercim, asli dildeki ifadeleri iyice anladıktan sonra, onların ifade
ettiği manayı, başka bir dile, kendi üslub ve ifade tarzıyla nakleder. Bu tercüme tarzında
gaye, metindeki mana ve maksatların başka bir dille güzelce ifade edilmesidir.
Kur’ân’ın bu şekilde tercümesinin mümkün ve meşru olduğu konusunda ittifak vardır.
6. Tefsîri tercüme: Asıl dildeki kelimelerin tertibine ve nazmına bağlı
kalmaksızın herhangi bir sözün manasını, bazı şerh ve açıklamalarla başka bir dile
nakletmektir. Bu tarz bir tercüme, Kur’ân’ın doğrudan doğruya Arapça’dan başka bir
dille, çok kısa olarak şerh ve Tefsîr edilmesi şeklinde olabileceği gibi, Arapça olarak
yapılacak veciz bir Kur’ân tefsîrinin tercümesi şeklinde de olabilir. O zaman bunu,
Kur’ân Tefsîrinin Tercümesi veya Tefsîri Tercüme diye de isimlendirmek mümkündür.
Bu tercüme yöntemi, Harfi ve Manevi tercümeye göre daha kolay ve daha sağlıklıdır.
Kur’ân’ın manalarını yansıtma konusunda daha güvenilirdir.59
Đnceleyeceğimiz Kur’ân tercümeleri daha ziyade burada sayılan kısımlardan
Manevi tercüme ve Tefsîri tercüme türünden yapılan tercüme çalışmalarıdır. Eserler
tanıtılırken onların bu yönleri üzerinde durulacak, daha detaylı açıklamalar yapılacak ve
örnek metinlere yer verilecektir.
III- Kur’ân-ı Kerîm’in Tercümesi Üzerine Tartışmalar
Muhammed Şakir, M. Hasan Mahluf el-Adevi, Mahmut Şeltut, M. Mustafa elMeraği gibi âlimler, tercümeyle Kur’ân’ın tam olarak yansıtılamıyacağını, pek çok
hususiyetinin kaybolacağını bununla beraber Tefsîri tercüme tarzında çevrilmesinde bir
beis olmadığını, hatta bunun gerekli olduğunu ifade etmişlerdir. Bilhassa Meraği,
serdettiği delillerle ve fıkhi kaynaklara istinad ederek Kur’ân’ın başka dillere
tercümesinin zaruretini ısrarla belirtmiştir. Đmdi burada iki tarafın da delillerini görelim:
59
Bkz. Aydar, s. 236-271.
34
A- Kur’ân-ı Kerîm’i tercüme etmenin zaruri olduğunu söyleyenlerin delilleri
1-Aklî deliller
a-Kur’ân’ın tebliği ve neşri için tercüme zaruruidir.
b-Kur’ân’ı anlamak için tercüme zaruruidir.
c-HidÂyet kaynağı olan Kur’ân’dan istifade edebilmek için tercüme
edilmesi gerekir.
d-Kur’ân’ın doğru anlaşılmasını sağlamak için tercüme edilmesi gerekir.
2-Nakli deliller
a- Kitab
aa-Kur’ân bütün insanları muhatab almaktadır. Ey insanlar diye
birçok hitab vardır. Mü’minler, ehl-ı kitaba, yahudilere, müşriklere,
kafirlere, sabiilere, mecusilere vb. bir çok özel hitablar da mevcuttur.
ab-Kur’ân,
tüm
insanlara
tebliğde
bulunmayı
müslümanlara
emretmiştir. “Bu (Kur’ân) insanlar bununla uyarılsınlar… diye
onlara gönderilmiş bir tebliğdir.”60
ac-Kur’ân’ın insanlar için hidâyet, şifa ve rahmet kaynağı olduğunu
belirten âyetler.61
ad-Kur’ân’da herşeyin insanlar için açıklandığını belirten âyetler.62
ae-Kur’ân’ın bütün insanlar için bir öğüt, uyarıcı ve müjdeci
olduğunu belirten âyetler.63
af-Ümmet-i Muhammed’in şahid ve hakim kılınması. 64
ag-Kur’ân’ın manası üzerinde düşünmeyi emreden âyetler.65
ah- Đnsanlar bize kitap gelmedi diye itiraza hakları olmasın diye.66
ai- Her millete mutlaka bir elçi gönderilmiştir.67
60
Đbrahim, 14/52.
Yunus, 10/57; el-Casiye, 45/20; Bakara, 2/2, 159, 185, 187, 221.
62
Đsrâ, 89, Kehf, 54, Tâhâ, 113.
63
Yûsuf, 104, Yâsin, 69, Müzzemmil, 19, Đbrahim, 52, En’âm, 19,51,92, A’râf, 2, 63, 69, Yûnus, 2.
64
Bakara, 143, Nisâ, 105.
65
Muhammed, 24, Kamer, 17, 22, 32, 40, Mü’minûn, 68, Enfâl, 2.
66
En’âm, 154-157.
67
Kasas, 59, Đsrâ, 15, Şu’arâ, 208, Đbrâhim, 4, Zümer, 71.
61
35
aj- Araplara yabancı dilde bir Kur’ân mı?68
b-Sünnet.
ba-Hazret-i Peygamberin bütün insanlığa gönderilmiş olması.69
bb-Benden öğrendiklerinizi başkalarına ulaştırın.70
bc-Hz. Peygamber’in diplomatik mektupları.71
bd- Hz. Peygamber’in Arapların dışındakilerle ilişkileri.
be-Hz. Peygamber’in Zeyd’e yabancı dil öğrenmesini emretmesi.72
bf-Fâtiha Sûresinin Fasça tercümesini tasvib etmesi.73
B-Kur’ân’ın tercümesini gereksiz görenler ise şunları ileri sürmektedirler:
1-Kur’ân apaçık Arapça bir eserdir.74
2-Kur’ân mu’ciz Arapça lafızlardan ibarettir.
3-Kur’ân’ın tercümesi ile karşılaşmadan müslüman olanlar da var ve
hatta bunların oranı daha fazladır.
4-Kur’ân’ın Arapça olarak indirilmesi Allah’ın muradıdır.75
5-Tercüme ihtilaflara sebeb olur.
6-Tercüme tahrif ve tebdile sebeb olur.
7-Tercümeyle Kur’ân beşer sözü olur.
8-Müslümanların birliği Kur’ân’ın Arapça aslına bağlı kalmakla
mümkün olur.
9-Tercümeden
maksat,
Arap
olmayan
müslümanları
dinlerinden
uzaklaştırmaktır.
10-Kur’ân’ın lafzına bağlı müesseseler tercüme ile yok olabilir.
11-Kur’ân tam olarak tercüme edilemez.76
68
Fussilet, 44.
Nisâ, 79, Sebe’, 28. Buhari, Teyemmüm, 1; Salat, 56. Müslim, Mescid, 3.
70
Buhari, Enbiya, 50. Tirmizi, Đlim, 12. Ahmed b. Hanbel, II/159, 214, 606.
71
Đbn Hacer, Fethu’l-Bari, Kahire, 1978, c. XXVIII, s. 314.
72
Ibn Hacer, el-Đsabe, Beyrut, 1328, c. I, s. 561.
73
Tacu’ş-Şeri’a, en-Nihaye Haşiye ale’l-Hidaye, c. I, s. 86, haşiye I’den nakleden Hamidullah, Fehmu’lKur’ân, 52.
74
Nahl, 103, Yûsuf, 1-2.
75
Yûsuf, 2.
76
Bkz. Aydar, 177-233.
69
36
Kur’ân’ın tercüme edilmesine karşı çıkan bazı kimseler Mushaf’ın “üzerinde
peygamberimizin mubarek nazarını ve tasvibini taşıyan bir hat ile mektûb ve mahfûz;
sûre ve âyetleri tertibli yüce kitab-ı ilahidir” şeklindeki tarifinden hareketederek
tercümenin
Mushaf’ın
taşıdığı
kutsiyete
halel
getirip
değerini
düşüreceğini
savunmuşlardır.
Ayrıca Kur’ân’ın feyz ve bereketiyle yayılması için olduğu kadar hüsn-ü
muhafazası için de bir takım Đslâmi ilimler meydana getirilerek bunlara “Ulûm-ı
Kur’âniye: Kur’ân bilgileri” adı verildiğini ve bu ilimlerin temel, kaide, usül ve
tatbikatının Arap dilinin esaslarına göre vaz olunup değişmesinin imkânsız olduğunu
iddia ederler. Türk âlimlerinin eserlerini -hemen kahir bir ekseriyeti- Arapça yazmış
olmalarını da bu açıdan değerlendirmeye çalışırlar. Ehl-i Kitab’ın Tevrat ve Đncil’i kayb
etmelerine tercüme77 ve yazı farklarının sebep olduğunu ileri sürerler.78
Kur’ân-ı Kerîm’in tercüme edilmesinin lehinde ve aleyhinde olanların
görüşlerini, genel olarak bir değerlendirmeye tabi tuttuğumuzda şöyle bir tablo ile karşı
karşıya kalmaktayız: Şurası açıktır ki Allah’ın muradını anlayabilmek için yalnız
tercümelerle iktifa etmek mümkün değildir. Bununla birlikte aslına sadık kalmak ve her
halukarda eksik olduğunun şuurunda olmak şartıyla onun feyzinden istifade etmek
hususunda tercümelerinin yapılması caiz, hatta gerekli olduğu kaçınılmaz bir gerçektir.
Üstelik Kur’ân tefsîr ve tercümlerinin, imkân nisbetinde aslını ihtiva etmesi ve
Kur’ân’ın gölgesini taşıması sebebiyle -aslına hürmeten- tazim ve saygıya layık
görülmesi gerekmektedir.
Esasında Kur’ân’ın tercümesine karşı olanlar da, eğitim- öğretim ve manalarını
anlamak maksadıyla, Kur’ân’ın çevrilmesine karşı değillerdir. Đslam’ın ve ilahi
emirlerin tebliğ edilmesi düşüncesiyle tercümenin yapılabileceğini söylemektedirler.79
77
Tercüme, medeniyetlerin doğumuna, kurulmasına, gelişmesine ve genişlemesine imkân sağladığı gibi,
onların yıkılmasına ve yok olmasına da zemin hazırlamaktadır. Aydar, s. 26.
78
Abdurraman Şeref Güzelyazıcı, “Türkçe Kur’ân ve Basın Müftüleri”, Türkçe Kur’ân Okunamaz,
Yazanlar: Eyüb Sabri Hayırlıoğlu, Ömer Nasuhi Bilmen, Hasan Basri Çantay, Ord. Prof. Ali Fuad Başgil,
Đsmail Hami Danişmend, Abdurraman Şeref Güzelyazıcı, Fikri Aksoy, Ahmed Aydınlı, A. Fikri Yavuz
v.s. Haz. Mü’min Çevik, Đst. 1958, s. 25-26
79
Aydar, s. 114.
37
Kur’ân-ı Kerîm’i Tefsîrî veya Manevî tercüme şeklinde çevirmek hem geçmişte
hem de günümüz bütün Đslâm âlimleri ve müslümanlarca caiz görülmüş, bu konuda
icma ve ittifak tahakkuk etmiştir. Ancak bu cevaz, esaslarına uygun olarak yapılmak,
tercümenin hiç bir zaman Kur’ân’ın tam manasını ifade ettiğini düşünmemek, Kur’ân’ın
aslı ile tercümesi arasındaki büyük mahiyet farkını daima hatırda tutmak şartlarıyla
mukayyeddir. Harfi ve misli misline tercüme bir iki istisna dışında bütün Đslâm
âlimlerince haram addedilmiştir.80
IV- Kur’ân-ı Kerîm’in Tercümesi Tarihi
Kur’ân-ı Kerîm’i ana dilde okuyup anlama ve ona göre emirleriyle amel etme
ihtiyacı asırlara mal olmuş tarihi bir zarurettir. Bu zaruretin birer ifadesi ve tanığı olan
yazma Kur’ân-ı Kerîm tercümeleri sadece Türkiye’deki değil, dünyanın birçok
yerindeki kütüphanelere muhtevâ ve mevcudiyetleriyle kıymet kazandırmaktadırlar.
Daha Hz. Peygamber döneminde Đslâm, Arap olmayan toplumlar arasında,
özellikle Arabistan’ın doğusunda ve güneyinde oturan Đranlı çiftçiler arasında
yayılmaya başlamıştır. Araplardan başka uluslar, Đslâm dinini kabul ettikten sonra,
Kur’ân-ı Kerîm’i ve başka din kitaplarını kendi anadillerine çevirme ihtiyacını
duymuşlardır. Gerek Đran ve gerekse Türk âlimleri bu alanda mühim faaliyetler
göstermişlerdir.81 Büyük tarihçi ve hukukçu es-Serahsî şunu kaydeder:
“Rivâyet edildigine göre Đranlılar, Selman-ı Farisî’ye mektup yazarak, Kur’ân’ın
birinci süresini kendileri için Farsça yazmasını istemişlerdir. Sözkonusu kişiler, dilleri
Arapça’ya alışıncaya kadar namazlarında onu okumuşlardır.”82
Tacu’ş-Şeria da Nihaye Haşiyetü’l-Hidaye isimli eserinde şöyle demektedir:
“Selman-ı Farisi Hz. Peygamber’e başvurmuş ve onun tasdîkiyle Kur’ân’ın
birinci süresini Farsça’ya çevirmiştir.83 Bilindiği gibi Selman-ı Farisi, Hz. Peygamber’in
Medine’deki sahabilerinden biriydi.”84
80
Bkz. Aydar, s. 323-400.
Abdülkadir Đnan, Kur’ân-ı Kerîmin Türkçe Tercümeleri üzerine Bir Đnceleme, Ankara, 1961, s. 3.
82
Serahsi, Mebsut, c. l, s. 37.
83
Bkz. Kitabu’s-Salah. (Abdulhayy el-Leknevî larafından Hidaye’nin kenarında gerçekleştirilen
Hindistan baskısı), Delhi, 1915, s. 86, no: l.
81
38
Kahire’de Arap cografyası konusunda verdiği derslerinde Guidi,85 Hicri
127/Milâdî 745 yılında Berber diline yapılmış bir Kur’ân çevirisinden söz eder. Fakat
bu konuda ayrıntılı bilgiler ve hatıralar korunmamıştır. Hatta burada, bu Đtalyan bilgin
Guidi’nin bir yanlış anlaması da olabilir.
Manchester’li Mingana’ya göre86 Kur’ân’ın bazı kısımlarını içeren ve bunlara
reddiye yazmak amacıyla meydana getirilen Süryanice bir eserin parçaları Hicri I.
yüzyılın ikinci yarısında yaşamış Haccac bin Yusuf döneminden kalmadır.87
Yine tarihî kayıtlara göre, 270’li (880’li) yıllarda Mehrûk b. Râik adında bir
kral, Abdullah b. Ömer b. Abdülazîz’den Kur’ân’ın anlamını kendisi için tercüme
ettirmesini istemiştir. Bunun üzerine, şiir ve edebiyattaki salâhiyeti ile tanınan Iraklı bir
âlim bu işle vazîfelendirilmiştir. Đsmi bilinmeyen bu âlimin yaptığı tercümeyi inceleyen
Mehrûk müslüman olmuş, ancak tebaasından çekindiği için îmânını gizlemiştir88.
A- Kur’ân-ı Kerîm’in Türkçe’ye Tercümesi
Türk milletinin kültür tarihinde din kitaplarının Türkçe’ye tercümeleri, muhtelif
Türk boylarının cihanşümul dinlerle temasa geçtikleri devirde başlar. Türkler çok eski
zamanlarda yabancı dinlerden Budizm’i tanımışlardır. Türkçe eski dini terimlerin
çoğunun, Đslâm dinî edebiyatına, Türkçe’ye tecüme edilen Buda dinine ait eserlerden
geçtiği anlaşılmaktadır.89 Türklerin, Budizm’den başka zerdüştlük, maniheizm ve
hristiyanlıkla temasları olmuştur. Türklerin büyük kültür ve ticaret merkezlerinde,
84
O zamandan beri, Đslâm dünyâsında Kur’ân çevirileri her yıl sürekli artmaktadır. Nitekim halen
Urduca’da 300’ü aşkın, Farsça’da 100 civarında Türkçe’de ve diğer dillerde de bir o kadar Kur’ân
tercümesi bulunmaktadır. (Hamidullah, Aziz Kur’ân, s. 79)
85
Guidi, Muhadaratu Edebiyati’l-Cografîyye, (Kahire Üniversitesindeki ders notları), s. 66. Buzurg ibn
Şehriyar, Merveilles de irinde et de la Chine adıyla Fransızca’ya çevrilmiş eserin, 2 ve 3. sayfalarında,
Hicrî 270 yılına doğru Kur’ân’ın bir Hint diline (öyle anlaşılıyor ki Sindce ve Murtanca) tam bir
çevirisinden söz etmektedir. (Hamidullah, Aziz Kur’ân, s. 79)
86
Bkz. An Ancien Syriac Translantion of the Kuran, Manchester, 1925 (Dionysius Bar Salibi (öl. 1171),
Halife Abdulmelik döneminde genel vali olan Haccac zamanında Kur’ân’ın Süryanice’ye çevrildiğini
kesin bir ifadeyle belirtmektedir.
87
Hamidullah, Aziz Kur’ân, s. 79-80.
88
Paçacı, Mehmet, Kur’ân’a Giriş, Đstanbul 2006, s. 145.
89
“Türkler girdikleri her dinin ana kitabını kendi dilleriyle ifade etme mecburiyetini duymuşlardır.
Nitekim bugün, yazılı en eski Türk dil ve edebiyatı ürünlerinin ekseriyetini Mani ve Buda dinine ait
Türkçe metinler teşkil etmektedir.” (Müjgan Cumbur, Ku’ân-ı Kerîmin Türk Dilinde basılmış Tercüme ve
Tefsîrleri, DĐB. Dergisi, 1961-1962, s. 123-141)
39
kendilerinden ve yabancılardan bütün bu dinlere mensup cemaatler bulunmuştur. Yüz
yıldan beri yapılan araştırmalar neticesinde bütün bu dinlerin mukaddes kitaplarından
yapılan Türkçe tercümeler; kitaplar veya parçalar (fragment) halinde, çok sayıda
bulunmuştur.90 Maniheistlerin tevbe duasının (Huastuanit) V. yy’da Batı-Türkistan’da
yazılmış olduğu tahmin edilmektedir. Başka bir maniheist duası da Argu ve Talas beyi
Arslan Han için yazılmıştır.91
Yatırlara mum yakmak Hıristiyanlık, muskalar ve nazarlık boncukları Budizm
âdetleridir. Bazı ağaçlar ve pınarları kutlu sayıp bunlardan medet ummak, mezarlara
paçavra bağlamak gibi kötü ve Đslâm dinine aykırı inanç ve görenekler de Đslâm’dan
önceki dinlerin bıraktığı kötü miraslardır. O devirden kalma bazı iyi miraslar da yok
değildir. Yukarıda kaydettiğimiz üzere o dinlerin kutsal kitapları Türkçe’ye çevrilmişti.
Bu tercümeleri yapan Türk âlimleri bu dinlerin dini terimlerini Türkçeleştirmeye
muvaffak olmuşlar, bazılarını da Türk telaffuzuna uydurmuşlardı. Đşte bu, Đslâm’dan
önceki dini edebiyatın dili, ilk Müslüman-Türk âlimleri Đslâmî eserleri Türkçe’ye
çevirirken çok işe yaramıştır. Tanrı, ferişte (Maniheistler’in terimi), mengü (ebediyet),
bitig (kitab) vs. gibi birçok kelime ve terimler cahiliyet devri Türk âlimlerinin işledikleri
yazı dilinin miraslarıdır.92
Türkler, tarih boyunca girmiş oldukları dinlerin kutsal kitaplarına büyük
ehemmiyet vermişlerdir.93 Bilhassa devlet büyüklerinin ele aldıkları bu konu ve bu
yolda gösterdikleri çabalar asla küçümsenemez. Uygur hakanı Bögü Hakan, Mani dinini
90
Đnan, s. 4. Maniheizm’i kabul eden Uygurlar’ın başkenti Karabalgasun 840 yılında Yenisey-Kırgızları
tarafından alındı; Uygurların büyük bir kısmı ve hanedanı, eskiden Budist Türklerin iskân ettiği Beşbalık
ve Koço bölgesine gelip ikinci Uygur devletini kurdular. Bu bölgede Budistler, Hıristiyanlar,
Maniheistler, Şamanistler ve başka muhtelif dualist zümreler bulunuyordu. Bütün bu cemaatlerden başka
birçok müslümanlar da bulunduğu anlaşılmaktadır. Çünkü Samaniler Maniheistleri takip ettiklerinde
Dokuz Oğuz hakanı kendi memleketindeki Müslümanlar’a katliâm yapacağını söyliyerek Samaniler’i
tehdit etti. Budizm, Maniheizm ve Hıristiyanlık’a ait mukaddes kitapların Türkçe tercümeleri işte bu
bölgede yapılan araştırmalarda elde edilmiştir. Bu dinlerin mukaddes kitaplarını Türkçeye tercüme
edenlerden bazılarının adlarını da biliyoruz. Bunlardan biri Beşbalıklı Singo Seli Tudun (rahip)’dur. Bu
Budist rahip Sanskritçe Suvarnap rabhasa adlı kitabın Çince tercümesini Altın Yaruk (ışık) adıyla
Türkçe’ye tercüme etmiştir. Yine Silazin adlı bir mütercim bir kitabı Toharca’dan Türkçe’ye çevirmiştir.
(Đnan, s. 5)
91
Đnan. s. 4.
Đnan, s. 7.
93
Cumbur, s. 123. Cumbur Müjgan, Türkçe Kur’ân Tefsîr ve Çevirileri Bibliyoğrafyası, Yeni Yayınlar
c. 4, sayı: 4 (1959) s. 111.
92
40
resmî din olarak kabul ettikten sora (763) rahiplerle yaptığı konuşmada kendisinin bile
dini açıdan yargılanabileceğini belirtmiştir. Samanoğulları’nın Türk kumandanı Emir
Mansur b. Nuh
(350-365/961-976),
Kur’ân’ın Farsça’ya çevrilmesini bir hükümet vazîfesi
olarak ele almıştır. Horasanlı ve Mâverâünnehir’li âlimlerden oluşan bir heyet,
Kur’ân’ın tamamını Taberî’nin Câmiu’l-beyân isimli tefsîrinin hulâsası ile birlikte
Farsça’ya tercüme etmiştir.94 Birer nüshası Süleymaniye (Ayasofya, nr 87) ve Dresden
(nr. 22) kütüphanelerinde bulunan bu tercüme Đran’da basılmıştır (Tahran 1941)95.
Kaynaklarda bildirildiğine göre, aslında bu bölgedeki ilk tercüme, Mu’tezile
âlimi Ebû Ali el-Cübbâî’nin
(v. 303/916),
Farsça’ya çok yakın olan Hûzistan dilindeki
tercümesidir. Bu tarihten sonra Kur’ân’ın Farsça’ya tercümesine devam edilmiştir.
Hâlen 250 civarında Farsça Kur’ân tercüme ve tefsîri bulunduğu ifâde edilmektedir96.
Yine Karahanlı hükümdarı Saltuk Buğrâ Han
(v. 956),
Đslâmiyeti kabul ederek
onu ülkesine yaymaya çalışmıştır.97
Samanoğulları’ndan Mansur b. Nuh, Kur’ân’ın Farsça’ya tercümesinin caiz olup
olmadığı hakkında Horasan ve Maveraünnehir âlimlerinden fetva istemiştir. Tercüme
edilecek tefsîr kitabı Taberî’nin tefsîri idi. Âlimler, Đbrahim Sûresinin 4. âyetine
istinaden tercümenin cevâzına fetvâ vermişlerdir.98 Bu hâdiseden 20 yıl sonra bütün
Maveraünnehir’de hâkimiyet Türklerin eline geçti. Mansur b. Nuh’un tercüme için fetva
istediği âlimler ve tercüme komisyonuna dâhil mütercimler arasında, Türkler’in
kalabalık bulundukları Asficap, Fergana, Semerkand ve Buhâra şehirlerinden âlimler
94
Z.V. Togan’a göre bu heyette Türk üyeler de bulunmakta idi. Kur’ân’ın ilk Türkçe tercümesi de bu
tercüme ile aynı zamanda, belki de aynı hey’etin Türk üyeleri tarafından meydana getirilmiş olabilir.
(Togan, Zeki Velidi “Londra ve Tahran’daki Đslâmî Yazmalardan Bazılarına Dair”, Đslâm Tetkikleri Enstitüsü
Dergisi, III, 1959-1960, s. 135) Aynı ihtimali Muhammed Hamidullah da düşünmektedir. (Bkz. Hamidullah
Prof. Dr. Muhammed-Yaşaroğlu Dr. Macid, Ku’ân Tarihi [Fransızcadan Çeviren: Mehmed Said Mutlu]-Kur’ân-ı
Kerîm’in Türkçe Terceme ve Tefsîrleri Bibliyoğrafyası, Ank. 1991 s. 86) Hamidullah daha sonra bu tahminini
kesin bir dille ifade etmiştir. (Aziz Kur’ân, s. 79 ve 132)
95
Paçacı, Kur’ân’a Giriş, s. 145.
Paçacı, Kur’ân’a Giriş, s. 145. Fakat Cübbâî’nin tercümesine aid henüz en ufak bir iz bulunamamıştır.
Belki de bu tercüme Arap yazısı ile idi. (Hamidullah, s. 85) Brockelmann, Gal adlı eserinde,
(Suplementband, I s. 342) bu eserin aslında Huzistan diliyle yazıldığına işaret etmektedir. (Hamidullah, Aziz
96
Kur’ân, s. 79)
97
Hamza Zülfikar, “Çağatayca Bir Ku’ân Tefsîri”, Türkoloji Dergisi, c. 6, sayı:1 (1974), s. 153.
Terceme-ı Tefsîr-ı Taberî, Habib Yağmaî neşri, Tahran 1339, s. 5-6. Bu âyetin tefsîrinde Zemahşerî
Kur’ân-ı Kerîm’in başka dillere tercümesinin caiz olduğunu, her dilde nüzulüne ihtiyaç olmadığı için bu
yola gidilebileceğini beyân etmiştir. (Keşşaf, Kahire, 1949, II, 538-539)
98
41
bulunuyordu.99 Emir Mansur’un bu teşebbüsünden 16 yıl sonra Buhâra, Karahanlılar
tarafından alındı. Karahanlıların Müslüman oluşundan Buhâra’yı aldıkları zamana kadar
aradan 70 yıl kadar bir zaman geçmiş oluyordu. Karahanlılar’ın Buhâra’yı alışından 70
yıl sonra Doğu-Türkistan’da, Kaşgar’da, Đslâmi bir eserin, ahlâkî-felsefi didaktik bir
manzume olan Kutadgu Bilig’in telif edildiğini biliyoruz. Her halde Kur’ân-ı Kerîm’in
Türkçe’ye tercümesi de bu devirde yapılmış olsa gerektir.100
Bize kadar gelen en eski Türkçe Kur’ân-ı Kerîm tercümelerinin bazılarından
bahsedelim:101
1. Sovyet R. Đlimler Akademisi Şarkiyat Enstitüsü’nde yazma bir tercüme
mevcuttur. Bu nüsha Zeki Velidi Togan tarafından 1914 yılında Buhara Emareti’nin
Karşı kentinde bulunmuştur.102 Müstensihi ve yazıldığı tarih malum olmayan bu
nüshaya Türkoloji edebiyatında “Anonim Tefsîr”103 veya “Orta-Asya Tefsîri” denir.104
Bu nüsha hakkında ilk malumatı, Z. V. Togan vermiştir.
ZVO, 1916, T.XXIII, s. 249)
(Vost. Rukopisi Ferganskoy Oblasti,
Sonra Akdemisyen W.W. Barthold bu tercümeyi tahlil etmiştir.
(Ein Denkmal aus der Zeit der Verbreitung des Islams in Mittelasien, Asia Major, II, Fas. I, 1925, s. 125-127;
105
Türkçeye tercümesi, Türkiyat Mecmuası, II, s. 69-74)
,
bu nüshanın baş tarafı ve ortasından bir
kısmı eksiktir. Birinci sahife Kehf Sûresi 4: “Uluğ boldı bir söz çıkar ağızlarından”
âyetinden başlamaktadır. Bu tercüme satır-arası kelime kelime tercümedir.106 Satır-arası
kelime kelime tercümeye ilaveten, sûrenin içindekilere atıfta bulunan tefsîrler ve
99
Buhara’dan Fakih Ebu Bekir b. Hâmid ve Halil b. Ahmed es-Sicistânî, Belh’ten Ebu Cafer Muhammed
b. Ali, Semerkand, Sebicâb, Fergana ve Maveraünnehir’deki her şehirden âlimler. (Terceme-ı Tefsîr-ı
Taberî, Habib Yağmaî neşri, Tahran, 1339, s. 5-6)
100
Đnan, s. 8.
Uygur alfabesiyle yapılmış tam metin Kur’ân tercümesi bulunmuş değildir. Reşit Rahmeti Arat’ın (v.
1964) neşrettiği Edip Ahmet b. Mahmut Yükneki’nin Atebetü’l-Hakâik adlı eserinde şu âyetlerin
tercümesi, bu alfabeyle geçmektedir: 3/134, 146, 185; 16/96; 22/61; 43/32; 94/5-6. Bu âyetlerden
bazılarının tercümeleri, sadece Uygur yazısıyla, bazılarınınki ise, hem Uygur hem Arap yazısıyladır.
Ancak, tüm bunlarda, tam ve lâfzî tercümeden ziyade, nazmi mana verilmiştir. (Aydar, s. 104; Hamidullah,
101
Kur’ân Tarihi, s. 85)
102
Z. Velidi TOGAN, “The Earliest Translation of The Qur’an into Turkish”, Đslâm Tetkikleri Enstitüsü
Dergisi, Đstanbul 1964, cilt IV, cüz 1-2, s. 1-19.
103
“Bütün bir Türk toplumuna mal etmek istercesine bu tercümelerin hiçbirinin sahibi kendi şahsını
ortaya koymamıştır.” (Cumbur, s. 123)
104
Ahmed Topaloğlu, “K. Kerîm’in Đlk Türkçe Tercümeleri ve Cevahiru’l-asdâf”, Türk Dünyası
Araştırmaları, sayı: 27 (1983), s. 58-66.
105
Bu Kur’ân tercemesinin dili üzerine son yıllarda Rus müsteşriki Prof. A. K. Borovkov çalışmaktadır.
(Türkologiçeskiy Sbornik I, 1951, s. 73-79; Uç. Zap. ĐVAKN XVI, 1958, s. 138-219). Bkz. Đnan, s. 9.
106
Đnan, s. 9.
42
kıssalar da ihtiva etmektedir. Kelime kelime tercümenin dili Karahanlı Türkçesidir.
Ancak tefsîrler ve kıssalar Harezm Türkçesiyle yazılmıştır. Yazma eksik olup 147
varaktır. Leningrad’daki Asya Halkları Enstitüsü’nde saklanmaktadır.107
2. Türk ve Đslâm Eserleri Müzesi’nde 73 numarada kayıtlı hicri 734 (M. 1333)
yılında Şirazlı Muhammed b. el-Hâcc Devletşah tarafından yazılmış ve tezhib
edilmiştir. En: 0/27 m., Kal.: 0/14 m. 902 sayfa ve her sayfası 9 satırdır.108 Bu tercüme
bugün Türkiye’de görülen Kur’ân tercümelerinin en eskisidir.109 Terceme arasında
Arapça ve Farsça kelime kullanılmamıştır. Aslının ne zaman terceme edildiği belli
değilse de Hicrî dördüncü asra aid olduğu hissedilmektedir. Bu hissi kuvvetleştirecek
deliller de vardır:
Birincisi: bu tercümedeki kelimeler h. 466 / m. 1073 yılında telif edilmiş olan
Divân-ı Lügâti’t-Türk’ün topladığı lügatlara ve onun tahlillerine uygundur.
Đkincisi: Kur’ân’da geçen dini kelimelerin karşılarına bundan 600 yıl önce bile
kullanılmayan Türkçe mukabilleri konmuştur. Hassaten Hicri beşinci ve altıncı asır
içinde kullanılmakta olan Arapça ve Farsça dini kelimelerin Türkçeleri110 bulunmuş ve
seçilmiştir.111
Z.V.Togan’a göre bu nüsha Samaniler zamanında bir heyet tarafından Taberi
Tefsîri esas alınarak vücuda getirilen Farsça satır-arası Kur’ân tercemesine tevafuk
etmekte ve ona dayanmaktadır.112 Her halde Türkçe Kur’ân tercemesi de o Farsça
terceme ile aynı zamanda, aynı komisyonun Türk azaları tarafından yazılmış olabilir.113
107
Topaloğlu, s. 60.
Abdülkadir Erdoğan, “Kur’ân Tercümelerinin Dil Bakımından Değerleri”, Vakıflar Dergisi, Ank.
1938, I/47-51.
109
Erdoğan, s. 47.
110
“Bu çeviri hakkında ilk bilgiyi A. Erdoğan vermektedir. Yanlış bir değerlendirme ile yazar, eserin
baştan başa Oğuz Türkçesi ile yazıldığını belirtmektedir. Hâlbuki eser baştan sona kadar Karahanlı
Türkçesi ile yazılmış arada bir Oğuzca kelimelere ve eklere yer verilmiştir. Çeviriden seçtiği 50 kadar
kelimeyi yanlış olarak Oğuz lehçesine göre okumuştur. Cinsözlü, girtgünmek, gündoğuşuğ, göngül,
ezgülük gibi”. (Zülfikar, s. 166)
111
Erdoğan, s. 47.
112
Topaloğlu, s. 58-66.
113
Togan, s. 135. Fakat bizi tereddüde sevk eden nokta, Farsça tercümenin önsözünde kral Mansur’un
teşebbüsünden bahsetmesi, halbuki eski Türkçe tercümelerinin elyazmalarının hiç birinde böyle bir
önsözün bulunmamasıdır. Fakat Müslüman ve gayrimüslim (Bartold gibi) mütehassısların kanaatlerine
göre, dili itibariyle bu eser Hicretin 4. asrına çıkmaktadır. (Hamidullah, s. 86-87) Ayrıca bu tefsîrin Şuara
sûresi’ni Fahir Đz seminer çalışması olarak hazırlamıştır. (Türkiyat Enstitüsü, no: 11)
108
43
Kur’ân-ı Kerîm’in daha XI. asırda Türkçe’ye terceme edilmiş olduğunu gösteren
deliller mevcuttur.114
3. Türk ve Đslâm Eserleri Müzesi’nde 508 numarada bir Kur’ân tercümesi daha
vardır. Boy: 0.50 m., En: 0.35 m., Kal.: 0.90 m. 1260 sayfa. Arapçaları gibi
Türkçe’lerine de hareke konmuştur ki dilimiz için büyük bir kazanç olmuştur.115
4. Maveraünnehir’de 16. yy’ın ilk yarısında Şeyhânî Özbekler devrinde
meydana getirilen tercüme ve tefsîr. Kur’ân’ın metni ayrı kısımlar halinde verilmekte,
bunu ya harfiyyen tercüme veya geniş izah ve uzun kıssalar takip etmektedir. Dili
Çağatayca’dır. Topkapı Sarayı Kitaplığı III. Ahmed kısmı 16 numarada bulunmaktadır.
Đki cilttir. Đstinsah tarihi 950/1543’tür. Aynı tip başka bir yazma da Konya Mevlânâ
Müzesi’nde muhafaza edilmektedir. Đstinsah tarihi 951/1544’tür.116
Bizim incelediğimiz nüshalar, muhtelif kitaplıklarda ve Anadolu’da muhtelif
kimselerin ellerinde117 daha çok bulunacak nüshaların pek az bir kısmını teşkil eder.
Fakat şu da hatırda tutulmalı ki bu nüshaların hepsini en çok iki veya üç orijinal
kaynağa irca mümkün olsa gerektir. Mesela Topkapı Sarayı 18 numaralı nüshayı Türk
ve Đslâm Eserleri Müzesi’ndeki 508 numaralı nüsha ve Türk Dil Kurumu’nun B I
numaralı nüshasıyla karşılaştırınca aralarında pek az fark olduğu görülür. Bu farklar
ancak bazı kelime ve imlaya aittir. Yine TDK. B I nüshası ile R. Hartmann’ın tavsif
ettiği Harrassowitz nüshasının satırarası (interlinear) tercümesi aynıdır.118
Bugün kitaplıklarımızda ve şahısların ellerinde bulunan yüzlerce nüsha Kur’ân
tercümelerinin mühim bir kısmının mukayesesinden anlaşılıyor ki bunların hepsinin
menşei ve dayandıkları asıl nüsha tek bir eski tercemeden ibarettir. Bu en eski asıl
nüshaya dayanan tercemeler Anadolu’ya Moğol istilası devrinde Orta-Asya’dan
gelmişlerdir.119
114
Đnan, s. 13.
Erdoğan, s. 49.
116
Topaloğlu, s. 60.
117
Prof. Süheyl Ünver de Anadolu’daki kütüphanelerde altmış kadar tercüme tesbit etmiştir. (Osman
115
Keskioğlu, Nüzûlünden Đtibaren Kur’ân-ı Kerîm Bilgileri, Ank. 1982, s. 215)
118
Đnan, s. 87-88.
Đnan, s. 20. ve 18. Dikkati çeken bir cihet Osmanlı türklerinde bu nevi tercümelerin daha ziyade
Đstanbul hâricinde, taşrada, Anadolu’nun muhtelif şehirlerinde ve Beyliklerde yapılmış olmasıdır. Arapça
tedrisatın bol olduğu Đstanbul bu lüzumu pek hissetmemiş gibidir. Şifahi tercüme ve izah yoluyla bu
119
44
B. Anadoluda Tercüme Faaliyetleri
Anadolu’da Türkçe büyük Tefsîr ve tercüme faaliyetlerine, elde mevcut en eski
nüshalara göre, Osmanlı Devleti’nin kuruluşundan yarım asır sonra, yani XIV.120 asrın
ortalarında başlanmış olduğu tahmin edilmektedir. Bu faaliyet üç koldan ilerlemiştir:
1. Kur’ân’ın “satır-arası” kelime kelime tercümeleri. Bunlar Arapça kelimeleri
Türkçe kelimelerle tek tek karşılarlar. Arasıra kısa açıklama ve tefsîrlere yer verilirse de
bu izahlar esas tercümeden ayrı tutulmakta ve umumiyetle sayfa kenarlarına
yazılmaktadır. Bunların nüshaları pek çoktur.121
2. Kur’ân’ın uzun tefsîrlerle Türkçe’ye çevrilmesi. Bu tefsîrlerin çoğu, Ebü’lLeys es-Semerkandî’nin
(v. 383/993)
tefsîri122 esas alınarak yapılmıştır veya bu tefsîrin
aynen tercümesidir.123 Bu tefsîrli tercmelerde bir Arapça kelimenin tek bir Türkçe
kelime ile tercümesinden ziyade bütün bir âyetin uzun cümlelerle açıklanması göz
önünde tutulmuştur.124 Bu çeşit tefsîrler 4 grupta toplanabilir:
ihtiyacı karşılamış olabilir... Bu tercümelerin az yapılmasında, tercümenin caiz olup olmadığı
münakaşalarının da tesiri olabilir. Đslâm uleması Kur’ân’ı daha ziyade tefsîr vâsıtasıyla anlatma yolunu
tutmuşlardır. (Osman Keskioğlu, “Fatih Devrine Aid iki Ku’ân-ı Kerîm Tercümesi”, Vakıflar Dergisi, IV (1958), s.
93)
120
Đnan, 1961, s. 15.
Eski tercümelerde bu türe daha çok rastlıyoruz. Bunun sebebi şudur: Evvela kelime kelime tercüme
kolaydır. Đkincisi: Farsça’dan örnek alarak yapılmış olması ihtimalidir. Đranlılar, Türkler’den önce
müslüman oldukları için bu işe daha evvel başlamış olmalılar. (Keskioğlu, “Fatih Devrine Aid iki Ku’ân-ı
121
Kerîm Tercümesi”, s. 92)
122
Bu tefsîri Arapça telif eden Ebü’l-Leys hakkında Kâtip Çelebi’de şu kayda tesadüf ediyoruz: “Tefsîr-i
Ebi’l-Leys. Sahibi Nasr ibni Muhammedini’l-Fakîhü’s-Semerkandîyyü’l-Hanefî, h. 383’de vefat etmiştir.
Bu eseri Türkçe’ye çeviren Ahmet ibni Muhammed el-maʻrûf bi-Đbn-i Arapşah el-Hanefi h. 854’de vefat
etmiştir.” (Keşfü’z-Zünûn, I, 305, Đstanbul 1310) Bursalı Tahir Bey, Delilü’t-Tefâsîr isimli eserinde ve
Osmanlı Müellifleri’nde aynı tefsîrin Đbni Arapşah ve bir de Musa el-Đznikî (933 h. ) tarafından terceme
edildiğini kaydediyor ve ikincisinin adını “Enfesü’l-Cevâhir” olarak naklediyor. Kütüphanelerimizde
mevcut Ebü’l-Leys tefsîri tercemelerinin hepsi birbirinin aynıdır. Müstensihlerin ilavelerinde bazen “Đbni
Arapşah”, bazan “Musa el-Đznikî” isimlerine tesadüf edilmektedir. “Enfesü’l-Cevâhir” ismine de
rastlanır. Đznikî’nin Fâtiha tercemesi: “Hamd ü senâ ve şükr-i lâ yuhsâ ol Allah’a kim cemi’ âlemin
perverdigarıdır. Đlahi sen cihet-i dünyada Rahman’sın ki rahmetin âmdır. Ammâ cihet-i ahirette
Rahim’sin ki rahmetin hâsdır. Kıyamet güninin padişahı ve hâkimi O’ldur. Sana taparuz, yardım ve ismet
senden dilerüz. Bizi delalet kılgıl toğru rast yola kim anda eğrilik olmaya, şol kimselerin tarîkin kılıver
kim sen anlara in’am edüp bu yolun mühlikelerin ve şeytanın hilelerin ve nefsin hıyanetlerin bildirdin.
Şol kimseler tarîkin dilemezüz kim yol yavi kılup gümrah olmışlardur. ” (Tercemenin tamamını ihtiva eden
nüshaların hangi kütüphanelerde olduğunu görmek için bkz. Yaşaroğlu, s. 130)
123
Topaloğlu, s. 61.
Abdülkadir Đnan, “Ku’ânın Eski Türkçe ve Oğuz-Osmanlıca Çevirileri üzerine Notlar”, Türk Dili
Araştırmaları Yıllığı Belleten, 1960, s. 79.
124
45
a. Musa el-Đznikî’ye (v. 833/1430)125 atfolunanlar. Bu nüshaların çoğunda eserin adı
“Enfesü’l-Cevâhir” olarak geçmektedir.
b. Đbn-i Arabşah’a (v. 854/1450) atfolunanlar.126
c. Anonim olanlar.
d. Az olmakla birlikte bir de Dâî Ahmed’e127 atfedilen tercümeler vardır. Bu
tercüme, Anadolu’da Türkçe’ye tercüme edilen ilk Kur’ân tefsîri olarak kabul
edilmektedir. Emir Süleyman adına Timurtaş Paşaoğlu Umur Bey’in emir ve
teşvikleriyle hazırlanmıştır. Dâî bu eserinde sadece tercüme ile yetinmemiş, yer yer bazı
açıklamalarda bulunmuştur. Tamamen kendi telifi olan mukaddime kısmı manzumdur.
Lisân husûsiyetleri bakımından tam bir Eski Anadolu Türkçesi devri örneği olan eserin
nüshaları kütüphanelerimizde bulunmaktadır. Meselâ bkz. Süleymaniye Ktp., Fatih böl,
nr. 631.
3. Cevahiru’l-Asdâf.128 Bu eser “satır-arası” Kur’ân tercümeleriyle “tefsîr”ler
arasında üçüncü bir grubu teşkil etmektedir. Âyetlere önce kelime kelime mana
verilmesi bakımından da “tefsîr”lere benzemektedir. Fakat tercümelerden daha
muhtasardır. Bu bakımdan bu esere “Tefsîrî tercüme” diyebiliriz. Bu tür, Ebu’l-Leys
125
Đsmi Musa b. Hacı Hüseyin olup künyesi Ebu’l-Fazl’dır. Eserlerinde Đznikî nisbesini kullandığı için,
Đznik’te doğup yetiştiği tahmin edilmektedir. Temel dini bilgileri memleketinde tamamladıktan sonra 30
yıl ilim için seyahat etmiştir. Hicâz’a gittiğinde Hâce Muhammed Pârisâ’dan ilim ve irfan tahsil etti.
Kelâm, fıkıh, tefsîr, tasavvuf ve ahlak bilgilerinde mütehassıs oldu. Đrşâd vazifesiyle Anadolu’ya
gönderildi. Birçok eseri vardır. Semerkandî Tefsîri yanında hocası Muhammed Pârisâ’nın Faslu’lHitâb’ını da Türkçe’ye tercüme etmiştir. (Bursalı Mehmed Tâhir, Osmanlı Müellifleri, II, 13-14; Đslâm Âlimleri
Ansiklopedisi, Đstanbul, ts. XII, 228)
126
Ahmed b. Muhammed b Abdullah, Şihabuddin lakabıyla ve Ebu’l-Abbas künyesi ile anılır, Đbn-i
Arabşah veya A’cemî diye meşhur olmuştur. Tarih, lügat, sarf, nahiv, hadis, edebî ilimler ve Hanefî
mezhebi fıkıh âlimidir. 791/1389 senesinde Dımeşk’te doğdu, 854/1451 yılında Kâhire’de vefat etti ve
oraya defnedildi. Semerkandi’nin tefsîrini Edirne’de bulunduğu sıralarda tercüme etmiştir. (Đslâm Âlimleri
Ansiklopedisi, XII, 102; Hüsnü, “Đbn-ı Arabşah”, Türkiyat Mecmuası, III, Đst. 1935, s. 157-183)
127
Đzzeddin Ahmed Dâî, Germiyan ilinde (Kütahya) doğmuştur. Doğum tarihi hakkında hiçbir kaynak
bilgi vermemektedir. Babasının adı Đbrahim, dedesinin adı Mehmed’dir. Ulum-ı şer’iyye ve edebiyyeyi
tahsil etmiştir. Germiyan’da bir süre kadılık yapmıştır. II. Murat zamanında vefat etmekle beraber kesin
bir tarih bilinmemektedir. En son eseri olan Tercüme-i Tezkiretü’l-Evliyâ’sını 1421 yılı civarında
hazırlamıştır. (Süleymaniye ktp, Serez blm, nr. 1800) Birçok eseri vardır. Vesiletü’l-Mülûk fî ehli’s-sülûk
Âyetü’l-kürsî’nin tefsîridir, içinde Şerh-i Esmâü’l-Hüsnâ da bulunmaktadır. (Đsmail Hikmet Ertaylan, Ahmed
Dâî Hayatı ve Eserleri, Đstanbul, 1952; DĐA, ‘Ahmed Dâî’ mad.)
128
“Cevahiru’l-Esdaf, lisan-ı Türkî üzerine muharrer olup Đsfendiyar Bey zamanında yazılmıştır ki bu cihetle tarih-i tahriri 797 ila 883 olmak lazım gelir.” (Bursalı Mehmed Tahir, Delilü’t-Tefâsîr) Bu eserin
kütüphanelerdeki nüshaları için bak. Yaşaroğlu, s. 128. Eser hakkında yapılan çalışmalar için bkz. Ahmet
Topaloğlu, Cevâhiru’l-Asdâf Üzerine Yapılan Çalışmalar ve Zajackowski’nin Eseri, Đstanbul, 1987.
46
tercümesine nisbetle daha kısa ve hacim bakımından daha küçük olması nedeniyle
medrese talebesi arasında ve halk içinde daha çok tutulmuştur.129
Kısaca üç grupta130 mütalaa ettiğimiz Kur’ân’ın bu ilk tercüme ve tefsîrlerinden
sonra, asırlar boyu, Kur’ân-ı Kerîm için daha birçok tercüme ve tefsîr kaleme alınmış,
ayrıca mevcut nüshalar da istinsah edilip çoğaltılmıştır.131
Anadolu beyliklerinde ilk önce kısa sûrelerin (Đhlâs, Yâsîn, Tebâreke gibi)
tercümeleri beyzâde ve şehzâdelere Kur’ân ile beraber Arap dilini de öğretmek
amacıyla sırf öğretim bakımından yazılmışlardır. Đhtimal ki satırarası, tefsîrsiz
tercümeler de medrese talebelerine Kur’ân lügatini öğretmek için yazılmış olabilirler.132
C. Osmanlıca Tercümeler
Osmanlı medreselerinde öğretim dilinin Arapça olması, Kur’ân tercümesi
faaliyetlerini oldukça yavaşlatmıştır. Ancak Tanzimat’la birlikte ortaya çıkan
milliyetçilik akımının etkisiyle Türkçe Kur’ân tercümesi çalışmaları alâka görmeye
başlamıştır133.
Osmanlı Đmparatorluğu hudutları dâhilinde, asırlar boyunca büyük ilmi ve edebi
faaliyetler kaydedilmiştir. Bu arada tefsîr ile meşgul olan âlimlerin çok sayıda mevcut
oldukları müşahede edilmektedir. Ancak Kur’ân-ı Kerîm’in tam tefsîrini yazanlar azdır.
Muhtelif sûrelerin tefsîrleri büyük sayıdadır.134 Bilhassa Fâtiha sûresinin tefsîrleri
129
Topaloğlu, s. 64. Fâtiha tercemesi: “Öğmeklik sena etmeklik Allahü taalaya hasıldur ki ol Allahü taala
âlemleri besleyicidür. Eyle Allah ki. rahmandur yani rahmet edicidür dünyada ve ahirette, rahimdür
mahsus kıyamet küninde-, kıyamet küninin padişahidur sana ibadet ederüz senden inÂyet dilerüz bizi
toğrı yola kılavuzla şunların yoluna kılavuzla kim anlara sen in’am ettün, şunların yolundan sakla kim
anlara gazab etmişsün. (ya ol yola gitmekle azupturlar). ”
130
Abdülkadir Đnan burada dördüncü bir tür daha zikretmektedir: “satır arasında kelime kelime tercüme
edildikten sonra âyet kısa veya uzun tefsîr edilmektedir. ” Đnan, 1960, s. 90.
131
Topaloğlu, s. 62.
132
Đnan, 1960, s. 90. Mehmed Sâid Efendi en-Nakşibendî el-Kayserevî (v. 1257), Süleymaniye
Kütüphanesi H. Hayri-H. Abdullah 36 numarada kayıtlı yazma Tefsîr-i Sûre-i ve’l-Adiyât isimli eserinin
mukaddimesinde eserini Türkçe olarak yazmasına sebeb olarak talebelere kolaylık sağlamayı ve halktan
istekli olanların ihtiyaçlarına cevap vermeyi göstermektedir.
133
Paçacı, Kur’an’a Giriş, s. 147.
134
Mustafa b. Muhammed, Mubarek Tefsîri, Türkçe, Murat Beğ b. Orhan Gazi namına daha babası
sağken yazılmış. “Bes Tebareke tefsîrin Türkçeya döndürdi, ümiddir kim anın mübarek zihnine müstakim
gele ve akyânların yarlığa namaklığına sebeb ola”. Hicri 763 tarihinden önce vefat eden Murat Arslan b.
Đnanç namına Denizlide yazılan Türkçe Fâtiha Tefsîri. Z. Velidi Togan, “Türkiye Kütüphanelerindeki
Bazı Yazmalar”, Đslâm Tetkikleri Enstitüsü Dergisi, Đstanbul, 1957, c. 2, cüz 1, s. 86.
47
boldur. Bundan başka muhtelif âyetlerin tefsîrleri o kadar çoktur ki hepsini burada
zikretmekten sarf-ı nazar ediyoruz. Hulasa, Kur’ân-ı Kerîm’in tam tefsîrleri az olmakla
birlikte, Osmanlı âlimlerinin bu sahayı ihmal etmedikleri muhakkaktır.135
Osmanlı müfessirleri, aldıkları akademik seviyedeki Arapça bilgileri ve o devre
kadar Arapça yazılagelmiş tefsîr kitapları sebebiyle Arapça tefsîr yazımına önem
vermişler, tefsîre bağlı diğer çalışmaları da umûmiyetle Arapça yapmışlardır. Fakat bu
arada halkın büyük çoğunluğunun Türkçe konuşması, hepsinin Arapça’yı anlayıp bilme
zorluğu gibi sebeplerle zaman zaman Türkçe tefsîrler de yazılmış veya Arapça tefsîrler
tercüme edilerek kayda değer ölçüde Türkçe tefsîrler bibliyoğrafyası oluşturulmuştur.136
Eski Osmanlıca yazılan137 Kur’ân tercüme-tefsîrlerinden kendi gördüğümüz ve
diğer araştırmacıların kitap ve makalelerinden öğrenebildiğimiz nüshalardan istinsah
tarihi en eski olanı, şimdilik, K. Schacht’ın Bursa Ulucamii kitaplığı kataloğunda
kaydını gördüğü 117 numaralı nüshadır.138 Bu nüshanın istinsah tarihi, bu kayda göre,
838/1444’dür. Yazarı da Ebu’l-Fadl Musa el-Đznikî (833/1429-30) olduğuna göre telif tarihi
de 1430’dan önce olması gerekir.139
Türkçeye ençok tercüme edilen orjinalin Ebu’l-Leys es-Semerkandi’nin tefsîri
olması da dikkate değer bir durumdur. Bu tefsîri 1450 yılında vefat eden Đbn Arabşah
Türkçeye tercüme etmiştir. Đbn Arabşah’ın Kur’ân tefsîrini Türkçe’ye tercüme etmesi ve
bu tercüme için Semerkandî’yi seçmesi tahsil ve terbiye zamanını Semerkand
medreselerinde ve Türkler arasında geçirmiş olmasıyla izah edilebilir. Ancak bu tefsîrin
135
Tayyib Okiç, Tefsîr ve Hadis Usûlü’nün Bazı Meseleleri, Đst. 1995, s. 158-160.
Turgut, s. 18-33; Hamidullah, Kur’ân’ın tercüme edildiği dillerin 139 olduğunu söylemektedir.
(Fehmü’l-Kur’âni’l-Kerîm Limen La Yantiku bi lügati’d-Dâd, [Tebliğ], 1986, en-Nedve) “Kur’ân-ı Kerîm, bugün
kimsenin konuşmadığı «ölü dil» hükmündeki dillere bile tercüme edilmiştir.” (Aydar, s. 94) Yeni icad
edilmek istenilen ve henüz kullanım alanı bulmamış olan Esperanto diline de tercüme edilmiştir.
136
(Hamidullah, Le Saint Coran, LIX, LXIV-LXVI; Aziz Kuran, s. 95)
137
Selçuklular döneminde Kur’ân tercümelerine pek tesadüf edilmemektedir. Selçukluların ilim ve sanat
dili olarak, kendi dillerinden daha çok Arapça ve Farsça’ya ehemmiyet vermeleri, bunun sebebi olarak
gösterilmektedir. Resmi dil olarak da Farsça’yı kullanmışlardır. (Aydar, 106)
138
Kısa sûrelerin tefsîrlerinden, tarihi tayin edilebilen en eski nüsha (730 h. / 1333 m.) Orhan Bey’in oğlu
Süleyman Paşa için Yazılan Tebâreke Tefsîri’dir. Bu tefsîrin nüshası Đst. Ünv. Edebiyat Fak.
Kitaplığı’nda 45 numara ile kayıtlıdır. (Đnan, s. 14) Đlk defa Tebareke terceme ve tefsîri Orhan Gazi’nin
emriyle, yine aynı sûre (Togan, Fâtiha olduğunu söylüyor. 1957:86) Murat Arslan oğlu Đshak Bey’in
işaretiyle, (Maarif Umumi Kitaplığı 145) yine Hızır Beğ Gölbeği emriyle (Maarif Umumi Kitaplığı 329)
yazılmıştır. (Đnan, s. 21)
139
Đnan, s. 85. Keskioğlu, s. 103.
48
tercih edilip yaygınlık kazanmasının asıl sebebi, müellifin üslûbu, mevzûlara
yaklaşımındaki hissiyâtı ve ihlâsı olmalıdır. Semerkandi tefsîrinin Anadolu âlimleri
arasında rağbet kazanması Đbn Arabşah’ın Osmanlı hizmetine girmesinden sonra
meydana gelmiş olabilir.140 J. Schacht’ın makalesinden aldığımız 18 tefsîrden,
kataloglara göre, 5 nüsha Đbn Arabşah’a ve 3 nüsha Đznikî’ye aittir. Bunlardan başka
Ayasofya 147, Nuruosmaniye 136 nüshaları Schacht’a göre gerçekten Đbn Arabşah’ın
eseridir.
Đbn Arabşah bu tercümeyi Edirne’de Mehmed Çelebi’nin
(1403-1421)
hizmetinde
bulunduğu zaman, yani 1412-1421141 arasında yapmış olacaktır. 142
Kelime-kelime, cümle-cümle yapılan ilk Türkçe Kur’ân tercümelerinin yerini
XIV. ve XV. asırlarda Cevâhiru’l-Asdâf ve Tefsîrü’d-Dürer gibi daha geniş izahlı
tefsîrler almaya başlamıştır. Daha sonraki yüz yıllarda Kadı Beydâvî tefsîrinin
tercümelerini, Tefsîrî Mehmed Efendi’nin Tefsîr-ı Tibyân tercemesi, Đsmail Ferruh
Efendi’nin, Hüseyin Vaizü’l-Kâşifî’nin Tefsîr-ı Mevâhib’inden -Tibyân, Beydâvî,
Keşşaf ve Hazin tefsîrlerinden alınmış eklerle- yaptığı tercüme takip eder.143
Osmanlılar’da sûre tefsîrine yöneliş daha fazladır. Bunun sebebi, bu tür tefsîrin
kolay olması, daha kısa sürede tamamlanması, bazı sûrelerin muhtevâ olarak daha ilgi
çekici olması, bazı sûrelerin faziletleri ile ilgili rivâyetlerin bulunmasıdır.144 En çok
Fâtiha, Đhlâs, Mülk sûreleri tefsîrleri ile Mufassal grubuna giren sûreler tefsîr edilmiştir.
Diğer sûreler ise şunlardır: Yusuf, Bakara, Đsra, Taha, Nur, Furkan, Yâsîn, Duhân, Feth,
Rahman, Vakıa, Abese, Mutaffifin, Beled, Đnşirah, Necm, Duhâ ve onu izleyen diğer
sûreler.145
140
Onca tefsîr arasında, bu tefsîrin tercih edilmesinin ana sebebi, bir Türk âlime ait olması ve müellifin de
Hanefi mezhebine mensub olmasıdır. Hacmının mütevassıt, ibarelerinin açık ve özlü olması da tercih
sebebleri arasında zikredilebilir. (Aydar, 109)
141
Đbrahim Kafesoğlu, “Đbn Arabşah” mad., Đslâm Ansiklapedisi.
142
Đnan, s. 89-90.
143
Osmanlı dönemi müellefatının çağdaş tefsîr tarihi tasavvurunun teşekkülüne katkı sağlayamamış
olmasının en mühim sebeplerinden biri, bu dönemde tefsîr eserleri yazılmamış olması değil, bu
müellefatın tamamına yakınının hala “yazma eserler” kategorisinden çıka(rıla)mamış olmasıdır. (Dücane
Cündioğlu, “Çağdaş Tefsîr Tarihi Tasavvurunun Kayıp Halkası: «Osmanlı Tefsîr Mirası»”, Đslâmiyat, c. 2 (1999),
sayı: 4, s. 53)
144
145
Turgut, s. 34.
Turgut, s. 34.
49
Âyetü’l-Kürsi en çok tefsîri yapılan âyettir. Bilhassa adalet, savaş, ictimai ve
ahlaki davranışlar, dünya hayatı, dünya malı vb. mevzuları ihtiva eden âyetlerin
tefsîri146 derinliğine işlenmiştir.147
XIX. yüzyılın ikinci yarısı başlarında Türkçe Kur’ân-ı Kerîm tefsîr ve
tercümelerinin Kahire ve Đstanbul matbaalarında basılmaya başladığı görülmektedir. Đlk
basılan tefsîrler Mehmed Efendi’nin Tefsîr-ı Tibyân tercemesi ile Đsmail Ferruh
Efendi’nin Tefsîr-i Mevâhib’idir. Đlk tefsîrin 9, ikincinin 7 muhtelif baskısı yapılmıştır.
Tefsîr ve tercemelerin basılmasıyla okuyucu çevresi daha da genişlemiş, Tefsîr-ı
Zübedü’l-Âsâr, Tefsîr-i Cemâlî alet-Tenzili’l-Celali gibi tefsîr ve tercemelere de
rastlanır olmuştur.148
Kur’ân-ı Kerîm’in matbû Türkçe çevirileri, XIX. yüzyılda ve Tanzîmât’ın
ilanından hemen sonra başlamış olup bu yüzyılda yaygın bir çeviri hareketinden söz
edebilmek pek mümkün değildir.
XIX. yüzyılda ortaya çıkan mahsuller, tefsîr teamüllerine uygun yazılmıştır; bu
devirde gerek muhtevâ gerekse biçim itibariyle meal form ve kavramından söz etmek
için henüz vakit erkendir.149
Kur’ân’ın ulus dillere çevrilmesi, esas itbariyle Osmanlı modernleşmesinin bir
ürünüdür.150 Çünkü bu çevirilere halk değil, modernleşmeye öncülük edenler ihtiyaç
duyuyorlardı. Önceleri yazma halinde tercümeler var idiyse de bunların hiçbiri bir
toplum projesinin unsuru olmaları maksadıyla ve daha da mühimi, avâm-ı nâsa hitaben
kaleme alınmamıştı. Hâlbuki ilk Kur’ân mütercimlerinden Seyyid Süleyman elHüseynî, bu işe girişmesinin sebebi meyanında halkın anlayabileceği lisanla ve
hurafelerden âri bir tefsîr vücuda getirmeye azmettiğini söylemektedir ki bunlar zaten
146
Mesela Aziz Mahmud Hüdai’nin Nefâisü’l-Mecâlis adındaki bazı âyetlerin tefsîrini ihtiva eden Türkçe
eseri büyük bir cilt oluşturmaktadır. Hacı Selim Ağa Ktp, Hüdai Efendi Bölümü.
147
Turgut, s. 34.
148
Cumbur, s. 124. Cumbur, Tibyân’ın 6-7; Mevâkib’ın 4 baskısı olduğunu söylemektedir ki eksiktir.
149
Cündioğlu, Anlamın Tarihi, s. 267.
150
“O devirde millî cereyan yoktu ki, böyle bir gayeye hizmet maksadıyla tercüme yapanlar çıksın.
Tercüme yapanlar sırf dini bir gayretle Allah kelamını anlayayım ve anlatayım diye bu işe girişiyorlardı.”
(Keskioğlu, s. 93)
50
modernleşme projesini üstlenen siyaset ve fikir erbabının hedefleri arasında yer
almaktaydı.151
Kur’ân’ın başka dillere çevrilmesi yönündeki teşebbüsler -bu teşebbüs sahibleri
farkında olsun ya da olmasınlar- mühim ölçüde siyasi bir maksadın gerçekleşmesine
hizmet etmiş, bunun neticesinde anadili Arapça olmayan Đslâm toplulukları, dini
tefekkürlerini ancak çeviriler yoluyla beslemek durumunda kalmışlardır.152
Đlk devir yazma tercümelerin genelde aynı eserden kaynaklanması ve birbirlerine
çok benzemelerine rağmen 19. yüzyılın ortasında günümüze kadar basılmış Kur’ân-ı
Kerîm Türkçe tefsîr ve tercümeleri (meselâ Tibyân, Mevakıb, Zübedül-Asar, Tefsîrü’lCemali, Nuru’l-beyân, Hulasatü’l-Beyân, Tercüme-ı Şerife, Meani-i Kur’ân, Tanrı
Buyruğu, Hak Dini, Kur’ân-ı Hakim, Kur’ân-ı Kerîm ve Meali, Baltacıoğlu, Osman
Nebioğlu) birkaçı müstesna aralarında fazla bir benzerlik yoktur.153
D. Kur’ân Tercümeleri’nin Dil Açısından Taşıdığı Kıymet
Türk dili tarihini öğrenme ve Türk dilinin olgunlaşma ve gelişme sürecini takip
etme154 ve inceleme için eski Kur’ân tercümelerinin ehemmiyeti büyüktür.155 Hele
Đslâm’dan sonra Türk dilinin gelişmesinde aldığı yeni istikameti, Đslâm dini ile gelen
yeni kavramları ifade maksadıyla Đslâm’dan önceki Türk kültürü devrinin dil
hazinesinden nasıl faydalanıldığını öğrenmek için bu Kur’ân tercümeleri değerli
malzemeler sunmaktadır. Mesela Allah-Tanrı, şeytan-yek, kadir-ı mutlak-ugan, kadim-
151
Dücane Cündioğlu, “Türkçe Đbadet; tarihî fiyasko...”, Tarih ve Medeniyet, yıl: 5, sayı 49, Nisan 1998,
s. 16. “Bu görüş ve düşüncenin esas gayesi ibadetlerde de Kur’ân’ın Türkçe olarak okunması, başka bir
ifadeyle, ibadetlerin Türkçeleştirilmesiydi. Bu yüzden olacak ki, o zamanlar buna pek çok kişi karşı
çıkmış, bu aşırı tepki karşısında, bu fikri savunanlar daha ileri gidememişlerdi. Onlarn bu gayesini sezen
dâhi Sultan Abdülhamid Han, bizzat kendisi bu harekete mâni olmuş ve Kur’ân’ın Türkçe’ye tercümesine
bu kötü niyetten dolayı izin vermemiştir. (bkz. Aydar, 111. bu düşüncenin reddi için bkz. Cündioğlu, Kur’ân
Çevirilerinin Dünyası, Đst. 1999, 124) “Bu yöndeki iddialar, Samuel M. ZWemer adlı bir oryantalistin
1915’te söylediği şu sözlerin bir tekrarıdır sanıyorum…”.
152
Cündioğlu, Kur’ân Çevirilerinin Dünyası, s. 15.
153
Cumbur, s. 140.
154
“Samaniler devrinde yapılan ilk tercüme zaman ve mekân, yani muhtelif lehçelerin muhtelif
devirlerinin tesirini arzetmekte olduğundan bunlar Türk dil tarihi araştırmaları bakımından fevkalade
ehemmiyeti haizdir.” (Togan, 1964, s. 19)
155
Keskioğlu, 1958, s. 91.
51
bayat, kitap-bitik, şeriat-nom, nefs-etöz, sevap-yanut, ibadet-yükünç, tapınç, ruhu’lkuds-arıgtın, cehennem-tamug, cennet-uçmah, uçmak… gibi.156
Türk dili’ndeki ölmüş ve unutulmuş kelimeleri diriltmek için en canlı
kaynaklardan biri de yine Kur’ân’ın eski tercemeleri, bilhassa da “satırarası tercüme”
şeklinde yapılmış olanlarıdır. Kur’ân’ın kelime ve cümleleri üzerinde şimdiye kadar çok
durulmuş ve her âyetin delâlet ettiği hakiki mânâya ulaşılmaya gayret edilmiştir.
Kur’ân-ı Kerim haricindeki kitapların tercümeleri ise bu kıymeti haiz değildir. Dil
itibariyle Kur’ân tercümeleri kadar başka kıymetli bir kaynak bulunamaz.157 Bu
tercümelerde dini tutumun ağır basması, yapılacak her hatadan dolayı günahkâr olma
korkusu müellif ve mütercimleri ister istemez dikkatli çalışmaya sevk etmiştir.158
156
Đnan, s.79.
Erdoğan, s. 47.
158
Zülfikar, s. 174.
157
52
ĐKĐNCĐ BÖLÜM
TANZĐMÂT’TAN II. MEŞRUTĐYET’E KADAR (1839-1908) MATBÛ TÜRKÇE
KUR’ÂN-I KERĐM TERCÜME VE TEFSĐRLERĐNĐN TANITIMI
Tanzîmât döneminde yayınlanmış olan Kur’ân-ı Kerîm tercüme ve tefsîrlerinin
tarih sırasına göre ve mahiyetlerine göre cüz’, sûre, âyet tefsîrleri şeklinde tasniflerini
yaptıktan sonra bu eserlerin mahiyetini dikkate alarak yaptığımız tasnif sırasını takip
ederek tanıtımlarına geçeceğiz. Cüz’ tefsîrleri bölümünde sekiz-on sûreyi bir arada
tefsîr eden eserler bulunmaktadır. Bunlar asıl itibariyle toplu olarak bir cüz’ün tefsîri
olmamakla birlikte birçok sûreyi ihtiva ettikleri için bu bölümde incelenmişlerdir.
Kur’ân ve tefsîri ile ilgili çalışmalarda birinci derecede müracaat kaynağı olmaları
nedeniyle Kur’ân fihristlerini de buraya almayı uygun bulduk. Kur’ân ilimleri ile alakalı
olan ve bilhassa da tefsîr kitaplarından tercüme yoluyla oluşturulan birkaç eseri de
konumuzla alakalarının çok sıkı olması sebebiyle değerlendirmeye tâbî tuttuk.
I. Tanzîmât’tan II. Meşrutiyet’e Kadar Matbû Türkçe Kur’ân-ı Kerîm
Tercüme ve Tefsîrlerinin Listeleri
A. Kronolojik Liste
1. Muhammed et-Tefsîrî
(v. 1111),
Terceme-i Tefsîr-i Tibyân, 4 cilt, Kahire,
h.1257/1841-1842, (tercüme tarihi: h. 1110 / m. 1688)
2. Anonim, Amme Sûresi Tercüme ve Tefsîri, Đstanbul, 1264/1848, Matbaa-i
Amire.
3. Seyyid Muhammed Ârif, Tefsîr-i Sûre-i Mülk, 55 s. Taşbasma Đstanbul,
1264/1848, Daru’t-Tıbaati’l-Amire.
4. Yakub b. Mustafa el-Afvî el-Celvetî (Şeyh) (v. 1149/1736), Neticetü’tTefâsir, 3+116 Mehmed Raci Đstanbul, 1266/1850, Matba-i Amire.
5. Tırabzoni Şakir Ahmed Paşa,
(h. 1234),
Tertib-i Nefis, 2-54 s. Đstanbul, h. 1269
Takvimhane-i Amire.
6. Gözübüyükzade (v. 1253/1837), Risale fî hakkı Besmele, 1274.
53
7. Anonim, Haftyek. Kitab-ı şeref Maab Haftyek Tefsîri, Türki dilinde, 351 s.
Kazan. 1276-1860, Kazan Üniversitesi Tabhanesi.
8. Ferruh Đsmail Efendi, Tefsîr-i Mevâkib/Terceme-i Tefsîr-i Mevâhib, 2 cilt,
Đstanbul, 1282/1865, (tercüme tarihi: h. 1246/m. 1830)
9. Vardarî Mahmud b. Mustafa, (h. 1055/1645), Tertib-i Ziba, Đstanbul, 1284.
10. Gözübüyük-zâde, Tercüme-i Sûre-i Duhâ, 24 s. Đstanbul, 1287.
11. Eskişehirli Osman Necati (v.1293), Tefsîru’n-Necât, 427 s. Đstanbul, 1288.
12. Necef el-Hindi, Hasan ali Han el-Cihanabadi et-Tebrizi,
(h. 1295),
Mişkâtü’l-
hayât fî tefsîri’l-âyât, 102 s. Đst. h. 1289h/1874, Darus Saltanatil Aliyye.
13. Mehmed Şerif b. Abdullah (Kütahya müftüsü)
(h. 1286),
Mısbâhu’l-âyâti’l-
celîleti’l-Furkâniyyeti ve miftâhu’t-tefâsîri’l-cemîleti’l-Kur’âniyye, 8+296 s. Đst. h.
1289, Matbaa-i Âmire.
14. Ahmed Salih b. Abdullah Ğurab-zâde en-Nâsıh el-Bağdadî, Zübedü’l-Asar
el-Mevâhib ve’l-Envar, 2 cilt, Đstanbul, 1290/1875-1877.
15. Muhammed b. Đbrahim, Kıssa-i Zîbâ tercüme-i Yusuf u Züleyha
aleyhissalatü ve’s-selâm be-nâmı Ahsenül Kasas, Đstanbul 1293, Şevki Efendi Matbaası.
16. Muhammed Hayruddin Han Hindi Haydarabadi (Mevlana), Kitâbu’ttefsîri’l-Cemâlî ale’t-Tenzîli’l-Celâlî, 4 cilt, Kahire, 1294/1877, Bulak Matbaası.
17. Anonim, Kur’ân, Sûretü’l-Kehf, 95 s. Kazan, 1880.
18. Mustafa Cem’î, Risale-i Teavvüz ve Risale-i Besmele, 26-52 s. Đstanbul, h.
1298.
19. Hacı Sait Efendi Ünsizade, Sûre-i Fatiha ile Yâ-Sîn-i şerif tercümesi
beraber, Tiflis, 1300/1883.
20. Ömer Naci (Muallim)
(1265-1311/1849-1893),
Đ’caz-ı Kur’ân, Kostantıniyye,
1301, Matbaa-i Ebu’z-Ziya.
21. Sırrı Giridî, Sırr-ı Kur’ân (Razi Tefsîrinden), 3 cild, 280+240+287 s.
Đstanbul, 1302-1303/1886-1887) Matbaa-i A-K-T. Şirket-i Mürettibiye Matbaası.
22. Anonim, Tefsîr Tercümesi: Âyetü’l-Kürsî, Đhlâs, Felak, Nâs, Fâtiha, Asr,
Kevser Sûreleri, Đstanbul, 1303.
54
23. Ömer Naci (Muallim), Hulâsatu’l-Đhlâs. 36 s. Đst. h.1304/1888, Matbaa-i
Ebuz-Ziya.
24. Ahmed Rüşdü Paşa el-Kedûsi
(v. 1313/1897),
Terceme-i Hikmetü’l-Beyân fî
Sûreti’r-Rahman. 77+2 sayfa, Đst. h. 1305/1889, Matbaa-i Ebuzziya.
25. Sırrı Giridi, Ahsenü’l-Kasas Tefsîr-i Sûre-i Yusuf Aleyhisselam, 3 cilt,
Đst.1309/1893, Şirket-i mürettibiye matbaası.
26. Anonim, Suver mine’l-Kur’ân, (1, 2, 36, 78, 112, 113, 114), 35 s. Kazan
1311/1893, 1895, 1898, 1903, 1904 (36 s.), 1905 (56 s.), 1907.
27. Okçuzâde Mehmed Şâhî, (h. 1039), Nazmü’l-Mübîn fi’l-âyâti’l-erbaîn, 8 sayfa,
Kostantiniyye, h. 1311, Hâfız Refî‘, Matbaa-i Âmire.
28. Anonim, Haftyek Hâzâ Tefsîr Haftyek min Tefsîr et-Tibyân, 232 s. Kazan,
1895.
29. Anonim, Yâ-Sîn-i Şerif Tefsîri, 48 s. Kazan, 1895 ( 1898, 1899, 1903, 1907)
30. Anonim, Haftyek Tefsîr-i Haftyek, 2.baskı, 238 s. Kazan, 1895.
31. Sırrı Giridi, Sırr-ı Tenzil. 3 cild, 117+68+28 s. h.1311/m.1895, Diyarbakır
matbaası.
32. Sırrı Giridi, Sirru Meryem / Tefsîr-i Sûre-i Meryem, Diyarbekir, h.1312.
33. Sırrı Giridi, Sirru’l-Đnsân / Tefsîr-i Sûre-i Đnsan, 238+4 s. Đstanbul, h. 1312,
Eski zabtiye caddesinde 61 numaralı matbaa.
34. Sırrı Giridi, Sirr-i Furkân / Tefsîr-i Sûre-i Furkân, 2 cilt, Đstanbul, 1312, Eski
zabtiye caddesinde 61 numaralı matbaa.
35. Şehsuvaroğlu Ali (Şeyhi), Riyâdu’l-Gufrân, 86 s. Đstanbul, 1313, Süleyman
Sakıp efendi matbaası.
36. Mehmed Fevzi b. Abdilleh er-Rumi (sâbık Edirne müftüsü), el-Havassü’nNâfia fî tefsîri sûreti’l-Vâkıa, 1313.
37. Đsmail Hakkı Manastırlı, Tefsîr-i Sûre-i Yâ-Sîn, 110 s. Đstanbul, 1316,
Mekteb-i Şâhâne Destgahı.
38. Anonim, Haftyek Yangı Tefsîr-i Haftyekka / Tefsîr-i Beyân, 214 s. Kazan,
1897.
55
39. Anonim, Kur’ân Tahlilleri, 16 s. Kazan, 1897.
40. Anonim, Kur’ân. Kelam-ı Şerif Tefsîri / Tefsîr-i Fevâid, 2 cilt, 378+480,
Kazan, 1899/1900.
41.
Ebü’l-Leys
Semerkandi,
Nebe’
Tefsîri
Tercümesi,
Dersaadet,
1317/1899,Cemal Efendi Matbaası.
42. Ali Rıza Bey, Đ‘câz-ı Kur’ân’dan Bir Nebze, 1318.
43. Anonim, Haftyek Tefsîri, Kazan, 2. bas. 1903.
44. Anonim, Hâmishi Tefsîr, 616+5 s. Đstanbul, 1320, Bahriye matbaası.
45. Yahya Hilmi b. Hüseyin Kastamoni, Mısbâhu’l-ihvan li-taharriyat-ı âyi’lKur’ân, 1322, Mahmud Bey matbaası.
46. Manastırlı Đsmail Hakkı, Tefsîr-i Sûre-i Fatiha, Sırat-ı Müstakim (1324), 1/4,
49-50; 1/5, 65-66; 1/19, 289-290.
47. Bereketzade Đsmail Hakkı, Necâib-i Kur’âniye, Sırat-ı Müstakim (1324), 1/2,
23-26; 1/3, 38-40; 1/4, 54-55; 1/6, 85-88; 1/7, 98; 1/8, 114-116; 1/9, 131-133; 1/10,
148-149; 1/12, 178-179; 1/13, 194-196; 1/14, 211, 212; 1/15, 227-228; 1/20, 307-309;
1/21, 321-323; II/27, 3-6; II/28, 18-20; II/37, 163-165; II/33, 98-100.
48. Anonim, Yâ-Sîn Tefsîri, 40 sh. Kazan, 1907.
49. Đbn Esadullah al-Hamidî (Şeyhülislam), el-Đtkan fî Tercümeti’l-Kur’ân. 2 c.
Kazan, 1907, Matbaai Kırımiyye.
50. Đbn Abdillah el-Bidlisi el-Hamidi, Şeyhülislam, Kur’ân Tefsîri, Kazan
dilinde, 2 cild, Kazan, 1907.
51. Şeyhu’l-Đslam Muhammed Hasan Mevlazade Şekevi, Kitâbü’l-beyân fî
tefsîri’l-Kur’ân, 2. baskı, Tiflis, 1326, “Gayret” Matbaası.
52. Mîr Muhammed Kerîm Necel el-Hâc Mîr Ca’fer el-Alevî el-Hüseynî elMûsevî el-Bâküvî, Kitab-ı Keşfu’l-Hakaik, Tefsîr-i Kur’ân-ı Şerif, (Türk Azarbaycan
dilinde), 3 cilt, Bakü, 1907-1908.
53. Şeyhü’l-Đslam Muhammed Es‘ad, Âyete’l-Kürsî Tefsîri Tercümesi, t.s.
B. Tam Tercüme ve Tefsîrlerinin Listesi
56
1. Muhammed et-Tefsîri,
(v. 1111),
Terceme-i Tefsîr-i Tibyân, 4 cilt, Kahire, h.
1257/1841-1842, (tercüme tarihi: h. 1110 / m. 1688).
2. Ferruh Đsmail Efendi, Tefsîr-i Mevâkib / Terceme-i Tefsîr-i Mevâhib, 2 cilt,
Đstanbul, 1282/1865, (tercüme tarihi: h. 1246 / m. 1830).
3. Ahmed Salih b. Abdullah Gurabzade en-Nasıh el-Bağdadî, Zübedü’l-Âsâr elMevâhib ve’l-Envar, 2 cilt, Đstanbul, 1290/1875-1877.
4. Mevlana Muhammed Hayruddin Han Hindi Haydarabadi, Kitâbu’t-tefsîri’lCemâlî ale’t-Tenzîli’l-Celâlî, 4 cilt, Kahire, 1294/1877, Bulak Matbaası.
5. Anonim, Kur’ân. Kelam-ı Şerif Tefsîri / Tefsîr-i Fevâid, 2 cilt, 378+480,
Kazan, 1899/1900.
6. Đbn Asadallah al-Hamidi (Şeyhülislam), el-Đtkan fî Tercümeti’l-Kur’ân. 2 c.
Kazan, 1907, Matbaai Kırımiyye.
7. Şeyhu’l-Đslam Muhammed Hasan Mevlazade Şekevi, Kitâbü’l-Beyân fî
Tefsîri’l-Kur’ân, 2. baskı, Tiflis, 1326, “Gayret” Matbaası.
8. Đbn Abdillah el-Bidlisi el-Hamidi, Şeyhülislam, Kur’ân Tefsîri, Kazan dilinde,
2 cild, Kazan, 1907.
9. Mîr Muhammed Kerîm Necel el-Hâc Mîr Ca’fer el-Alevî el-Hüseynî elMûsevî el-Bâküvî, Kitab-ı Keşfu’l-Hakaik, Tefsîr-i Kur’ân-ı Şerif, (Türk Azarbaycan
dilinde), 3 cilt, Bakü, 1907-1908.
C. Cüz’ Tercüme ve Tefsîrlerinin Listesi
1. Eskişehirli Osman Necati (v. 1293), Tefsîru’n-Necât, 427 sayfa, Đstanbul, 1288.
2. Anonim, Tefsîr Tercümesi, 22 sayfa, 1303.
3. Anonim, Suver mine’l-Kur’ân, (1, 2, 36, 78, 112, 113, 114), 35 s. Kazan
1311/1893, 1895, 1898, 1903, 1904 (36 s.), 1905 (56 s.), 1907.
4. Anonim. Haftyek. Kitab-ı Şeref-meâb Haftyek Tefsîri, Türki dilinde, 351 s.
Kazan. 1276-1860, Kazan Üniversitesi Tabhanesi.
5. Anonim, Tefsîru Haftyek min tefsîri’t-Tibyân, 232 s. Kazan, 1895.
6. Anonim, Haftyek Tefsîr-i Haftyek, 2.baskı, 238 s. Kazan, 1895.
57
7. Anonim, Haftyek Yangı Tefsîr-i Haftyekka / Tefsîr-i Beyân, 214 s. Kazan,
1897.
8. Anonim, Haftyek Tefsîri, Kazan, 2. baskı, 1903.
9. Ebu’l-Leys Semerkandi, Nebe’ Tefsîri Tercümesi, Dersaadet, 1317, Cemal
Efendi Matbaası.
10. Anonim, Hâmishi Tefsîr, 616+5 s. Đstanbul, 1320, Bahriye matbaası.
D. Sûre Tercüme ve Tefsîrlerinin Listesi
1. Anonim, Amme Sûresi Tercüme ve Tefsîri, Đstanbul, 1264/1848, Matbaa-i
Amire.
2. Seyyid Muhammed Ârif, Tefsîr-i Sûre-i Mülk, 55 s. Taşbasma Đstanbul,
1264/1848, Daru’t-Tıbaati’l-Amire.
3. Yakub b. Mustafa el-Celveti (Şeyh), Neticetü’t-Tefasir, 3+116 s. Mehmed
Raci, Đstanbul, 1266/1850, Matba-i Amire.
4. Gözübüyükzâde, Tercüme-i Sûre-i Duhâ, 24 s. Đstanbul, 1287.
5. Muhammed b. Đbrahim, Kıssa-i Zîbâ tercüme-i Yusuf u Züleyha aleyhissalatü
ves selam be-nâmı Ahsenül Kasas, Đstanbul, 1293, Şevki Efendi Matbaası.
6. Anonim, Kur’ân, Sûretü’l-Kehf, 95 s. Kazan, 1880.
7. Hacı Sait Efendi Ünsî-zâde, Sûre-i Fatiha ile Yâ-Sîn-i Şerif Tercümesi
Beraber, Tiflis, 1300/1883.
8. Mehmed Fevzi b. Abdilleh er-Rumi (sâbık Edirne müftüsü), Risâle-i Rûhu’sSalâh, Đstanbul, 1302.
9. Mehmed Fevzi b. Abdilleh er-Rumi (sâbık Edirne müftüsü), el-Havâssu’nNâfia fî Tefsîr-i Sûrati’l- Vâkıa, 1313.
10. Anonim, Tefsîr Tercümesi: Âyetü’l-Kürsî Đhlâs, Felak, Nâs, Fâtiha, Asr,
Kevser Sûreleri, stanbul, 1303.
11. Sırrı Giridî, Sırr-ı ‘Kur’ân (Razi Tefsîrinden), 3 cild, 280+240+287 s.
istanbul, 1302-1303/1886-1887, Şirket-i Mürettibiye matbaası.
12. Sırrı Giridi, Ahsenü’l-Kasas Tefsîr-i sûre-i Yusuf Aleyhisselam, 3 cilt,
Đstanbul, 1309/1893, Şirket-i mürettibiye matbaası.
58
13- Sırrı Giridi, Sırrı Tenzil, 3 cild, 117+68+28 s. h.1311/m.1895, Diyarbakır
matbaası.
14. Sırrı Giridi, Sırru’l Meryem/Tefsîr-i sûre-i Meryem, Diyarbekir, h.1312.
15. Sırrı Giridi, Sırr-u-l Đnsan/Tefsîr-i sûre-i insan, 238+4 s. Đstanbul, h.1312,
Eski zabtiye caddesinde 61 numaralı matbaa.
16. Sırrı Giridi, Sırrı Furkan/Tefsîr-i sûre-i Furkan, 2 cilt, Đstanbul, 1312, Eski
zabtiye caddesinde 61 numaralı matbaa.
17. Ömer Naci (Muallim), Hulâsatü’l-Đhlâs. 36 s. Đst. h.1304/1888, Matbaa-i
Ebuz-Ziya.
18. Ahmed Rüşdü Paşa el-Kedûsi, Terceme-i Hikmetü’l-Beyân fî Sûreti’rRahman. 77+2 sayfa, Đst. h. 1305/1889, Matbaa-i Ebuzziya.
19. Anonim, Yâ-Sîn-i Şerif Tefsîri, 48 s. Kazan, 1895, 1898, 1899, 1903, 1907.
20. Anonim, Yâ-Sîn Tefsîri, 40 s. Kazan, 1907.
21. Şehsuvaroğlu Ali (Şeyhi), Riyâdu’l-Gufran, 86 s. Đstanbul, 1313 Süleyman
Sakıp Efendi matbaası.
22. Đsmail Hakkı Manastırlı, Tefsîr-i sûre-i Yâ-Sîn, 110 s. Đstanbul, 1316,
Mekteb-i Şâhâne Destgahı.
23. Đsmail Hakkı Manastırlı, Tefsîr-i Sûre-i Fatiha, Sırat-ı Müstakim (1324),
¼,49-50; 1/5,65-66; 1/19,289-290.
E-Ayet Tercüme ve Tefsîrlerinin Listesi
1. Şeyhü’l-Đslam Muhammed Es’ad, Âyete’l-Kürsî Tefsîri Tercümesi, t.s.
2. Necef el-Hindi, Hasan Ali Han el-Cihânâbâdî et-Tebrîzî, (h.1295), Mişkâtü’lhayât fî tefsîri’l-âyât, 102 s. Đstanbul, h. 1289h/1874, Daru’s-Saltanati’l-Aliyye.
3. Okçuzâde Mehmed Şâhî,
(h. 1039),
Nazmü’l-Mübîn fi’l-âyâti’l-erbaîn, 8 sayfa,
Kostantiniyye, h. 1311, Hâfız Refî‘, Matbaa-i Âmire.
4. Mustafa Cem’î, Risale-i Teavvüz ve Risale-i Besmele, Đstanbul, h.1298.
59
5. Bereketzade Đsmail Hakkı, Necâib-i Kur’âniye, Sırat-ı Müstakim (1324), 1/2,
23-26; 1/3, 38-40; 1/4, 54-55; 1/6, 85-88; 1/7, 98; 1/8, 114-116; 1/9, 131-133; 1/10,
148-149; 1/12, 178-179; 1/13, 194-196; 1/14, 211, 212; 1/15, 227-228; 1/20, 307-309;
1/21, 321-323; II/27, 3-6; II/28, 18-20; II/37, 163-165; II/33, 98-100.
6.
Anonim,
Tercüme-i
Nuhbetü’l-menkûl
fî
kavlihi
Teâlâ: “Ve
mâ
Muhammedün illâ rasûl”, Đstanbul 1254/1838, Dâru’t-Tıbaati’l-Âmire, 73 sayfa.
Cümle cümle önce Arapça metin, sonra Türkçe tercümesi verilmiştir.
F. Kur’ân-ı Kerîm Fihristleri
1. Vardari Mahmud b. Mustafa, (h. 1055/1645), Tertib-i Ziba, Đstanbul, 1284.
2. Mehmed Şerif b. Abdullah (Kütahya müftüsü)
(h. 1286),
Mısbâhu’l-âyâti’l-
celîleti’l-Furkâniyyeti ve miftâhu’t-tefâsîri’l-cemîleti’l-Kur’âniyye, 8+296 s. Đst. h.
1289, Matbaa-i Âmire.
3. Yahya Hilmi b Hüseyin Kastamoni, Mısbâhu’l-Đhvan li-Taharriyat-ı Ayi’lKur’ân, 1322, Mahmud Bey matbaası.
G. Ulûmu’l-Kur’ân’la Đlgili Eserler
1. Trabzonî Şâkir Ahmed Paşa,
(h. 1234),
Tertîb-i Nefîs, 2-54 s. Đstanbul, h. 1269
Takvimhâne-i Âmire.
2. Ömer Naci (Muallim), Đ’caz-ı Kur’ân, Kostantıniyye, 1301, Matbaa-i Ebu’zZiya.
3. Anonim, Kur’ân Tahlilleri, 16 s. Kazan, 1897.
4. Ali Rıza Bey, Đ’câz-ı Kur’ân’dan bir Nebze, 1318.
60
II. Tanzîmât’tan II. Meşrutiyet’e Kadar Matbû Türkçe Tam Kur’ân-ı Kerîm
Tercüme ve Tefsîrleri
A. Tefsîrî Mehmed Efendi b. Hamza (v. 1111/1699) ve Tercüme-i Tefsîr-i Tibyân
1. Tefsîrî Mehmed Efendi b. Hamza
Mütercim Tefsîrî Mehmed Efendi, Ayıntab’da159 doğdu. On yaşını geçtiği bir
zamanda Sivas’a gitti. Sivas’ta tahsilini tamamladıktan sonra müderris oldu.
Medreselerde uzun yıllar talebe okuttu. Padişah IV. Mehmed’in daveti160 üzerine
Đstanbul’a gelip burada bir müddet kaldı. Huzur derslerine katıldı. Sonra Padişah’tan
tekrar izin alarak Sivas’a döndü. 1111/1699 tarihinde Rebi-i Evvel ayının yirmi ikinci
Pazartesi gecesi vefat etti.161 Kaynakların ifadesine göre Mütercim; âlim ve faziletli bir
insandı, daima tefsîrle meşgul olurdu. Nakşibendî tarikatına mensub olub salih bir
kişiydi. Ayrıca oldukça cömert olduğu, öğrencilerine yakın ilgi gösterdiği, onların
gerektiğinde yol masraflarını dahi karşıladığı ve Ramazan’da her akşam iftar verdiği
kaynaklarımızda zikredilmektedir.162
Mehmed Efendi’nin tanıtacağımız tefsîrinden başka şu eserleri bulunmaktadır:
a. Beydâvî Tefsîri’ne Hâşiye, Zariyat sûresinden Nas sûresinin sonuna kadar,
b. Âdâb-ı Mîrî Haşiyesi,
c. Akâid-i Hayalî Haşiyesi.
159
Bugünkü Antep ili.
Osmanlı padişahları ilme ve âlime değer veren, ilim-perver yüksek şahsiyetli kişilerdi. Tefsiri Mehmed
Efendi’nin eserini takdim ettiği IV. Mehmed de aynı hususiyetleri taşımaktaydı. Nitekim mütercimimiz
eserinin önsözünde bundan şu şekilde bahsetmektedir:
“Şevketlü padişahımızın dahî tab’-ı hümâyunları tetebbû-i kütüb-i nakliyye ve akliyyeye kemâl-i
iştiğâl ve gâh begah tevârih ve siyer ve müellefât-ı hüner erbâbına ve kemâlât-ı ashabına nigah-efken
tahsin ve bu bahane ile kadir-şinas ve dil-nüvazlık idüb etraf-ı memleketten nice ulemayı Đstanbul’a davet
buyurub cedlerinden ziyade in’am ve dil-nüvazlıkla ikram-ı tâm itmek adet-i müstahsenelerinden olmakla
zamanlarında ehl-i tefsir ulema ve fünûn-u şettâya mâlik fudalâ dâîleri ve ferd üzre mevcud ve haftada iki
kere huzûr-u hümayunlarında bahs olunub hıyn-ı istimâlarında ma’nâ-yı telezzüz-i Ku’rân ve tanassuh-i
fahvây-ı Furkan buyurduklarından nâşî mukârin-i zât-ı cemîletüs-sıfatları olan vüzera ve ulema ve
musâhibinden bendegânı dahi en-Nâs alâ dîni mülûkihim (Đnsanlar hükümdarlarının dini ve anlayışı
üzere olurlar) muktezasınca herbiri hayr-hâh idiler.” (Dîbâce-i Tercüme-i Tibyân, s. 3)
161
Mehmed Süreyya, Sicill-i Osmanî, Đstanbul, 1996, III, 1022; Dîbâce-i Tercüme-i Tibyân, s. 2-4. Đslâm
Âlimleri Ansiklopedisi, XVI, 308-309. Bu kaynakta Tefsiri Mehmed Efendi, Şeyhulislam Debbağzade ile
karıştırılmıştır.
162
Sicill-i Osmanî, s. 1022.
160
61
2. Tercüme-i Tefsîr-i Tibyân
Mehmed Efendi’nin bizi ilgilendiren en mühim eseri Tercüme-i Tibyân adlı
tefsîridir.
Bu tefsîr Hıdr b. Abdurrahman el-Ezdî’nin
163
(v. 773)
“et-Tibyân fî Tefsîri’l-
Kur’ân” isimli Arapça tefsîrinin ilâvelerle birlikte Türkçeye tercemesidir. Arapça
aslının telif tarihi h. 773’tür. Tercemeyi 1110/1698 tarihinde yapan Ayıntaplı
Muhammed Efendi’dir. “Muhammed Tefsîrî” unvanıyla tanınmıştır. Tefsîrinin
mukaddimesinde, Ayıntap ve Sivas’ta ilimle meşgul olduğunu, Đstanbul’a geldiği zaman
o devrin Şeyhülislamı Minkârîzade Yahya Efendi’nin164 delaletiyle padişah ile temas
ettiğini ve bundan sonra Tefsîr-i Tibyân’ı terceme edip iki yılda tamamladığını, iki
nüsha olarak yazdığını, birini hükümdara takdim ettikten sonra diğerini de halkın
okuması için vakfettiğini kaydetmektedir.
Tefsîrî Mehmed Efendi, eserin dîbâcesinde Kur’ân-ı Kerîm’in beliğ ifadelerini
ve fasih manalarını hakkıyla anlayabilmek için çeşitli ilimleri ve fenleri liyakatlı
âlimlerden iyi derecede öğrenmek gerektiğini ve bu ilimler ve bunlara dair temel
eserleri 40 yıl gibi uzun bir süre gece gündüz mütalaa etmek lazım geldiğini, ancak bu
şekilde Kur’ân’ı anlayabilecek bir meleke kazanılabileceğini ifade etmektedir:
“Zamâir-i erbâb-ı fudalâ ve havâtır-ı ashab-ı ulema olan ihvan-ı
mü’minîn ve hallân-ı müslimine mahfi değildir ki elfaz-ı belağat-ı Kur’ân’ın
maâni-i fesâhat-unvanına tasil-i ıttıla itmek evvela ulum-u mütenevvia ve fünunu müteaddidenin tekmiline mevkufdur ki hatta istihraca meleke-i rasıhanla ve
mevkufun aleyh olan tertib-i nüshalarını ala meratibihim zamanlarında bulunan
üstadlardan ahze müdavemet ve leyl ü nehar tedrise mülazemet itmekle akal
mertebe kırk senede bıdaa-i meleke hâsıl olur”165
Nitekim kendisi de bu tercümeyi yapmadan önce doğum yeri olan Ayıntab ve
daha sonra gittiği Sivas illerinde ve daha nice şehirlerde bulunan âlimlerin derslerine
devam etmiş 40 yıl boyunca ilmini tekmile gayret sarfetmiştir. Bütün bunlardan sonra
uzun yıllar tefsîr dersleri okutmuş, Padişahın huzurunda yapılan ve bu nedenle de
163
Katip Celebî, Keşfü’z-Zunûn, Đstanbul 1971, I, 341 ve 436.
Bkz. Bursalı Tahir Bey, Osmanlı Müellifleri, cilt, 2, 55.
165
Dîbâce, s. 2.
164
62
“Huzur Dersleri” diye adlandırılan umûmiyetle Beydâvî Tefsîri çerçevesinde yapılan
ilmi tartışmalara katılmıştır. Derslerdeki kalitesini görmesi ve Şeyhulislam Minkarizade
Yahya Efendi’nin medh etmesi üzerine Padişah, Tefsîri Mehmed Efendi’ye hazineden
dört cilt tefsîr ve on aded lügat kitabı vererek Türkçe tefsîr yazmakla vazîfelendirdi.
Mehmed Efendi, Tibyân tefsîrine aşinalığı fazla olduğu için bu tefsîri esas alarak diğer
tefsîrlerden de istifadeyle bu eserini meydana getirmiş ve Terceme-i Tefsîr-i Tibyân
adını vermiştir. Bu eseri kaleme alırken başta Beydâvî olmak üzere diğer müfessirlerin
görüşlerine yer vermiş bilhassa ahkâm âyelerinin tefsîrlerinde fıkhî meselelerin
izahlarını yapmıştır.
“Đmtisalen lil-evâmiri, el me’muru ma’zûrun denilüb der’akab mevcud
hazineden dört cild tefâsir ve on adet kütüb-ü lüğat ihrac olunub bu mütercim-i
fakire ihsan-ı hümayun olundukta evvelen Tefsîr-i Tibyân ve Kâdî Beyzâvî’yi
mütalaamızın kesreti olmakla anın arabi tabirinden hâsıl manay-ı şerifi
tabıkatü’n-na’li bi’n-na’l Türkî’ye tebdil ve ondan ziyade mecmû-u ehl-i
te’vilatın bahisleri iktiza iden âyet-i kerimede ihtimam ve lazım gelen mesâil-i
fıkh-ı şerifi dahi münasebetiyle zikredüb kendi hattım ile tahririne de bed’ ve iki
senede iki cildini tamam yazub birini padişahumuza Ebül-feth ve’l-meğazi
Sultan Muhammed el-Gazi hazretlerine ve birini sair havas ve avâma vakf
eyledikde Terceme-i Tibyân deyu tesmiye kılındı.”166
Bu
ifadelerden
de
anlaşılacağı
üzere
müellif
bu
tefsîrini
Osmanlı
padişahlarından IV. Mehmed’e takdim etmiştir. Dibacesinin sonunda, eserinin hata ve
noksanlardan uzak olmayacağını belirterek erbab-ı ilmi buldukları hataları düzeltme
iyiliğinde bulunmaya davet etmektedir.
Bu eserin kütüphanelerimizde birçok yazma nüshaları bulunmaktadır.
No: 129, Süleymaniye’de ise birçok yazma nüsha vardır.) Bugüne
(Velîyüddin
kadar muhtelif baskıları yapılmıştır:
a) Terceme-i Tefsîr-i Tibyân, Arap harfleriyle dokuz kez basılmıştır. 4 cilt,
Kâhire 1257/1841-1842, 1849, 1866-1867 (Đstanbul, Matbaa-i Sultaniye), 1875, 18901891, 1891, 1899-1900, 1902-1903, 1905- 1906.
aa- Tefsîr-i Tibyân (Bulak h.1257/m.1841.) Đki cilttir:
166
Dîbâce, s. 3-4.
63
Cilt 1: âyetler parantez arasına alınmış ve üzerine ince bir çizgi çekilmiştir.
Harekesizdir. Kur’ân’ın başından Sûre-i isranın sonuna kadardır. Baş tarafında sürelerin
bir fihristi vardır. 496 sayfadır.
Cilt 2: Sûre-i Kehf’den Kur’ân’ın sonuna kadardır. 398 sayfadır.
Bu cildin sonuna Mısır’da Bulak Matbaasında167 1259 tarihinde tab’edilmiş
olduğu Arapça ibare ile dercedilmiştir.
ab- Tibyân Tefsîri (Matbaa-i sultaniye. Đstanbul h. 1290.) Dört cilttir :
Cilt 1: Mütercimin dîbacesi ile başlıyor. Tefsîrî Mehmed Efendi, kendi
hayatından ve tefsîri terceme edişinden bahsediyor. Kur’ön’ın başından Sûre-i
Mâide’nin sonuna kadardır. 522 sayfadır.
Cilt 2: Süre i En’am’dan Sûre-i Đsra’nın sonuna kadardır. 466 sayfadır.
Cilt 3: Sûre-i Kehif’den Süre-i Melaike (Fatır) nin sonuna kadardır. 418 sayfadır.
Cilt 4: Sûre-i Yâ-Sîn’den Kur’ân’ın sonuna kadardır. Bu cildin sonundaki
hatimede, yazarın Mehemmed Tefsîrî Efendi olduğu ve h. 1290’de Đstanbul’da
Matbaatü’s-Sultaniyye’de basıldığı kaydedilmiştir. 405 sayfadır. Âyetler harekesizdir ve
parantez arasına alınarak üzerlerine birer çizgi çekilmiştir.
ac- Tefsîr-i Tibyân, 1307, Matbaay-ı Osmaniye, dört cilttir.
Cilt 1: Baştan Mâide sûresinin sonuna kadar olup 487 sayfadır.
Cilt 2: En’am Süresinden Đsra Sûresinin sonuna kadardır. 435 sayfadır.
Cilt 3: Kehif sûresinden Melaike (Fatır) sûresinin sonuna kadardır. 390 sayfadır.
Cilt 4: Yâ-Sîn sûresinden Kur’ân’ın sonuna kadardır. 379 sayfadır.
ad- Tefsîr-i Tibyân (Ahter Matbaası, Đstanbul h.1317.) Bu tefsîrin sahife
kenarlarına Tefsîr-i Mevâkib basılmıştır. Dört cilttir.
Cilt 1: Bu ciltte baş tarafda verilen izahatta Ferruh Efendi’nin Mevâkib tefsîri de
kıymetli bir eser olduğundan sahife kenarlarına dercedildiği kaydedilmiştir. Âyetler
parantez arasında ve harekesizdir. Kur’ân’ın basından Sûre-i Mâide’ye kadardır. 370
sayfadır.
Cilt 2 : Sûre-i En’am’dan Sûre-i Esra’nın sonuna kadardır 357 sayfadır.
167
Mısır Bulak matbaası ve bastığı Türkçe eserlerle ilgili geniş bilgi için bkz. Alpay Kabacalı, Türk
Yayın Tarihi, 1987, s. 73. Gazeteciler Cemiyeti yayınları.
64
Cilt 3: Sûre-i Kehif’den Süre-i Melakie (Fatır) nin sonuna kadardır. 304 sayfadır.
Cilt 4: Sûre-i Yâ-Sîn’den Kur’ân’ın sonuna kadardır. 317 sayfadır.
b) Đki kez de Latin harfleriyle basılmıştır. Kur’ân-ı Kerim Meali ve Tefsîri,
Tibyân Süleyman Fahir tarafından latinize edilmiş ve sadeleştirilmiş. 4 cilt. Đstanbul,
1956-1957, Süleyman Fahir, Tibyân çevirisinin dilinin yenilenmesi. Yeni baskı Ahmed
Davudoğlu tarafından gerçekleştirilmiştir. 4 cilt. Sağlam Kitabevi Đstanbul, 1980-1981.
ba- Süleyman Fahir tarafından Kur’ân-ı Kerîm Meali ve Tefsîri (Tibyân tefsîri)
adıyla Bütün Kitabevi, Đstanbul 1956’da basılan eser 4 cilttir. Latin hafleri ile ve
bugünki dile çevrilen şeklidir. Naşir mukaddimesinde daha başka tefsîrlerden de istifade
edilerek eserin daha mükemmel bir şekle konulduğunu belirtmektedir.
Kur’ân-ı Kerîm’in metni küçük kıt’ada sayfalar halinde Türkçe tercümenin
aralarına konulmuştur. Âyetler numaralıdır. Ayrıca tercümeden evvel âyetler latin
harfleriyle de yazılmıştır. Her sayfa başında cüz ve sûre numarası ve sûrenin adı
kaydedilmiştir.
Cilt 1: Başdan Maide süresinin sonuna kadar, 320 sayfa.
Cilt 2: En’am süresinden Hicr süresinin sonuna kadar, 320’den 608. sayfaya
kadar.
Cilt 3: Nahl süresinden Lokman süresinin sonuna kadar, 611’den 903’e kadar.
Cilt 4: Secde süresinden Kur’ân’ın sonuna kadar, 907 - 1295. Sonuna firhrist
ilave edilmiştir.
bb- Kur’ân-ı Kerîm Meali ve Tefsîri (Tibyân Tefsîri) ;
Sadeleştiren: Süleyman Fahir Yeniden Basıma Hazırlayan; Ahmet Davudoğlu
Dört cilttir.
Sûreler ve âyetler numaralıdır. Âyet metinleri çeşitli uzunlukta ve yeri geldikçe
Türkçe metnin arasına konulmuştur. Her cildin sonunda o cildin fihristi ve konuların
indeksi konulmuştur. Dördüncü ve son cildin nihayetine maddeler indeksinden sonra,
sûrelerin Kur’ân-ı Kerîm’deki sıralarına göre fihristi ve ayrıca sürelerin alfabe sırasına
göre bir fihristi ilave edilmiştir. 1. Cilt 448, 2. cilt 423, 3. cilt 512, 4. cilt 592 sayfadır.
65
Mehmed Efendi’nin tefsîri mufassal bir tefsîrdir. Âyetlerin tefsîrini yaparken
ihtilaflar ve farklı görüşler üzerinde genişçe durmaktadır. Âyetlerle ilgili rivayetleri
hemen hemen tamamen verdiği gibi tefsîrin aralarına sık sık ariflerin sözlerinden,
menkıbelerinden ve güzel, ibretli hikâyelerden katmaktadır. Bu durum kitaba bir
akıcılık ve renklilik sağlamakla birlikte hacmini de oldukça genişletmiştir. Bu nedenle
daha sonraları bu eserin uzun olduğu, kolayca ele alınıp okunamadığı gibi şikâyetler
zuhur etmeye başlamıştır. Herşeye rağmen Tibyân Tercümesi, Osmanlının ilim dünyasına damgasını vurmuş herkes tarafından kullanılır olmuş bir eserdir. Bir sûrenin veya
âyetin Türkçe tercümesini kullanmak isteyen kimselerin birçoğu kaynak göstermek
sûretiyle bu tercümeyi kullamışlardır. Bunun misallerini sûre tefsîr ve tercümeleri
kısmında göreceğiz.
3- Terceme-i Tefsîr-i Tibyân’dan Örnek Metinler
a- Müellifimiz besmelenin manası hakkında şu açıklamayı yapmaktadır:
“Bismillah: manası: okurum ve başlarım evvel Allah Teâlânın ismiyle
ki ve ânın azameti ve celaletine nâzırûn mütehayyerdirler. Ve dünyada kâffe-i
halkı rızk ve nef’ isâliyle rahmet edicidir. Ve yevmü kıyamette hâssaten
mü’minlere ukübete müstehaklarını afv ile ve cennette herbirini sevaba îsalle
rahmet edicidir. Besmelede ihtilaf etdiler bazıları anı «Ne Fâtiha’dan ve ne sair
sûrelerden âyet değildir» dedi. Mushaflarda yazılması sûreler beynini fasl içün
ve teberrüken anınla ibtida olunsun içündür dedi ki Đmam-ı Ebu Hanife ve etbâı
âna zahiblerdir. Ol ecilden anların indinde namazda ol cehr ile okunmaz. Ve
bazıları dahi anı Fâtiha’dan ve her sûreden âyetdir dedi ki ana Đmam-ı Şafi ve
ashabi zahiblerdir...”168
168
I, 2. Mehmed Efendi Besmelenin on dokuz harf olduğunu ve bunun faidelerini şöyle anlatır:
“Ârifînden biri Bismilahirrahmanirrahim yazub vasiyet etti ki mevti indinde kefenine konula. Denildi ki:
ondan sana ne faide vardır. Cevabında; yevm-i kıyamette derim ki Đlâhî ibadına gönderdiğin kitab-ı
Kerim‘in ünvanını kıldığın «Bismilahirrahmanirrahim»dir ki ol 19 harfdir. Onda iki faide buldum: biri
budur ki zebaniye dahi 19‘dur. Besmele-i şerife ile Hak Teala mü‘minden onların be’sini giderir. Đkinci
budur ki Hak Teala gice ve gündüzü 24 saat kıldı. Beş saatinde beş vakit namazı farz eyledi. Đmdi
besmelenin 19 harfi namaz saatlerinden mâ adâ 19 saatda vâki olan zünuba keffaret olur.“ (I, 3)
66
b- Fatiha tercemesi:
‘‘Okurun yahut başların ol Allâh Teâlâ’nın ismiyle ki kâffe-i halka rızık
ve nimet îsaliyle rahmet edicidir. Ve yevm-i kıyamette mü’minlere rahmet
edicidir.
1-2. Cemi’ hamid-üs seniyye ol gerek ayniyye ya araziyyedir halkın
bilhak ma’budu Allah-ı Teâlâ için sabittir ki ol âlemlerin Rabbisi ve Malikidir.
3. Hesap ve ceza gününün ol hâkimidir.
4. Tevhid ve ibadet ile seni tahsis ederiz. Ve cemi’ ümurumuzda senden
mu’avenet talebiyle dahi seni tahsis eyleriz.
5. Bizi tespit et ol sırat üzere ki anınla matluba erişilir.
6. Ki o enbiya, siddîkîn ve şüheda ve salihînden in’am ettiğin dostların
tarîkidir.
7. La’net ve hızlanla üzerlerine gazap edüp Đslam’ı terk edenlerin tarîkine
değil.”
1956’da Süleyman Fahir’in sadeleştirdiği Fatiha tercümesi:
“Rahman ve rahim Allah adiyle.
1 - Bütün hamdü sena o Allah’a ki Rabbilalemindir,
2- Alemlerin mürebbisi ve malikidir. Rahman ve rahimdir.
3-Hesap ve ceza gününün hakimidir.
4-Ancak sana ibadet ederiz veancak senden yardım dileriz.
5-Bizi doğru yolda sabit kıl
6- ki bu yol, hakkın yolu, hayır ve selamet yoludur. Hedefe bu yoldan
ulaşılır, O kendilerine nimet verdikierinin yoluna.
7- Gazaba uğrayup Đslamı terkedenlerin yoluna değil, heva ve hevesine
uyup doğru yoldan azmışların yoluna da değil. (Ya Rab kabul et)’’
1980-1981 tarihinde Ahmed Davutoğlu’nun neşre hazırladığı nüshanın
tercümesi 1956’daki ilk baskısıyla aynıdır.
67
c- Nas sûresinin tercümesinden:
“Ol anların ilahıdır hiç ahadın anda ana müşareketi yokdur. Sol şeytan
şerrinden ki ol müvesvisdir ve âdeti te’hirdir kaçan ki insan Rabbi Teâlâ’yı
zikrede. Ki ol sudur-u nâsda kelam-ı hafî Đle tahdis eder. Hatta ki fehm-i kalbe
vasıl olub anınla halkı tarîk-ı Hak’tan ıdlal ider. Ol sudur-i nas da kelamı hafiyle
semaansız tahdis iden cinden olduğu gibi insandan dahi olur. Veyahud ol şeytan
vesvesesiyle cinni ıdlal ettiği gibi insi dahi idlal eder. Đbn-i Abbas radıyallahu
anhüma eydür peygamberimiz sallallahu aleyhi vesellem...”169
Burada yahudilerin Peygamber Efendimiz’e sihir yaptıklarına dair olan rivayet
verilmektedir. Kitapta geçen son rivayet ise şöyledir:
“Âişe radıyallahu anhâ eydür, Peygamberimiz sallalahu aleyhi ve
sellem’in kaçan bir veca’ı olsa işbu iki (Muavvizeteyn) sûreyi okuyub eline
üfürürdü ve ol veca’ı olan uzvuna ânı sürerdi. Veca’ı müştedd olduğunda ânı ben
okuyub ol uzvuna ânın elini yümn ve bereketi recâ’ıyla ben sürerdim.”170
B. Ortaköylü Ferruh Đsmail Efendi ve Tefsîrü’l-Mevâkib Tercemetü’lMevâhib
1. Ortaköylü Ferruh Đsmail Efendi
Türk müfessiri Ferruh Đsmail Efendi’nin, Kırım’lı, fazilet ehli bir zât olduğu
kaydedilmektedir. “Tersane anbar emini” olup Rebiülahir 1211’de (Ekim 1796) “süvari
mukabelesi” payesiyle Londra sefiri oldu. Bir hayli müddet sefarette kalıp döndükten
sonra çeşitli vazîfelerde bulunarak 1240’da “defterdar-ı şıkk-ı salis” oldu. 1242’de bazı
sebeblerden dolayı sürülmüş ise de yazmakta olduğu tefsîri tamamlaması için
Kadıköy’de oturmasına izin verildi. Büyükdere Mescidi’ni yeniden yaptı. Oğlu Ziver
Efendi’dir.171 “Mubarek adam idi göçdü Ferruh” mısra’ının delalet ettiği (1256/1840)
tarihinde Đstanbul’da vefât etmiştir. Ortaköy’de Yahyâ Efendi Dergâhı’na bitişik
mezarlıkta medfun olduğu Musikay-ı Hümayun Farisi hocası Emin Efendi merhumun
“Menâkıb-ı Kethüda-zâde”sinde kayıtlıdır. Burası bilâhare Yıldız Sarayı bahçesine ilave
169
Đstanbul, 1283, IV, 378.
IV, 378.
171
Sicill-i Osmanî, II, 521.
170
68
edilmiştir. Mezar taşına “Âlim-i âmil, kâmil-i fazıl Ferruh Đsmail Efendi’nin kabridir.”
ibaresi nakşedilmiş idi. Güzel mısralarından biri şudur:
Bugün şâdım ki yâr ağlar binimçün!.
Ferruh Efendi Đslamî ilimler yanısıra edebiyat ve şiirle meşgul olmuştur.
Mütefekkir bir kişiliğe sahiptir. Mevâkib isimli Türkçe muhtasar matbû’ bir tefsîri
vardır. Bunun Ferruh Efendi hattıyla yazılmış bir nushası Umûmi Kütüphâne’de
mevcuttur Bu tefsîrle ilgili ilerleyen kısımlarda açıklama yapılacaktır. Ferruh Efendi
ayrıca Mesnevî’nin yedinci cildi zannederek Nahîfî’ye nazmen bir zeyl terceme
etmiştir.172
MEB Đslam Ansiklopedisi’nde Midhat Sertoğlu, Đsmail Ferruh Efendi’nin
mason olduğunu, Ortaköy’deki yalısında, devrin ediplerinden Kethüdazade ile Farisi
edebiyatı mütehassısı Şair Fehim Efendi, Melek Paşazade Abdülkadir, Çigalazade Tahir
beyler gibi edebiyat ve felsefeye meraklı kimselerin toplanıp aralarına yabancı
almadıklarını, Yeniçeri ocağı ve Bektaşiliğin ilgasıyla sürgüne gönderildiklerini iddia
etmiştir. Bu iddiayı mason üstadlarından gazeteci Kemal Salih Sel üzülerek
reddetmiştir:
“Ne bu eserlerde ve vesikalarda «Beşiktaş Cemiyet-i Đlmiyesi»ne dair malumat
vardır, ne de eski masonlar arasında böyle bir teşekkülden haberdar olana tesadüf
edilmiştir! Tekrar edeyim, Ansiklopedideki malumat doğru ise Türk Masonluk tarihi
için büyük kıymeti haizdir… Amma ne me’haz olarak gösterilen Lütfî Tarihi’nin, ne de
kendi beyânatının tatminkâr olmadığı ortadadır”.173
2. Tefsîrü’l-Mevâkib Tercemetü’l-Mevâhib
Ferruh Efendi’nin Tefsîrü’l-Mevâkib Tercemetü’l-Mevâhib isimli tefsîri,
Hüseyin Đbn-i Aliyyü’l-Kâşifi’nin
174
(v. 900/1494)
el-Mevâhibü’l-Aliyye isimli Farsça
tefsîrinin tercümesidir.175
172
Osmanlı Müellifleri, I, 394; Bilmen, no: 427; Đslâm Âlimleri Ansiklopedisi, XVIII, 57-59.
Dücane Cündioğlu, “Mason Olduğu Söylenen Kur’an Mütercimi”, Yeni Şafak, 3 ve 6 Ekim 2000.
174
Hüseyin b. Ali el-Kâşifî el-Beyhakî es-Sebzevârî el-Hirevî, Hanefi mezhebinin meşhur fıkıh
âlimlerinden ve tasavvuf yolunun büyüklerindendir. Reşahât aynu’l-hayât isimli kitabın sâhibi olan Ali
es-Safî’nin babasıdır. Lakabı Kemâleddin’dir. Kâşifî, “Vâiz-i Hirevî”, “Velî Hüseyin Kâşifî” gibi
173
69
el-Mevâhibü’l-Aliyye daha önce 1575’te, Ebu’l-Fadl Muhammed el-Đdrisi elBitlisi (v. 1595)176 tarafından Türkçe’ye çevrilmiştir. Bu ilk terceme basılmamıştır. Yazma
nüshaları nâdirdir. Yalnız Đstanbul Üniversitesi Kütüphanesi’nde birinci cildi
mevcuttur.177 Kur’ân’ın başından Kehf süresinin yarısına kadardır. Başında sûrelerin
fihristi bulunmaktadır. Daha sonra bir münacat ve mütercimin mukaddimesi vardır.
Mukaddimede mütercim eseri Farsçadan terceme ettiğini açıklamaktadır. Nesih hatla
yazılmış olan bu eserde Türkçe ve Arapça yazılar harekelidir. Arapçaların üzerine
kırmızı çizgi çekilmiştir. Tercemede âyetler birkaç kelimelik parçalara ayrılarak kelime
kelime mana vermek tarzına gidilmiştir. Bu cildin sonunda yalnız h. 981 tarihine
tesadüf edilmektedir.178
isimlerle tanınır. Tefsir, hadis, fıkıh, edebiyat, tasavvuf ilimlerinde zamanının önde gelen âlimlerindendi.
900/1494 tarihinde Herat’ta vefat etmiştir. Birçok kıymetli eseri bulunmaktadır. (Bilmen, no: 302; Đslâm
Âlimleri Ansiklopedisi, XIV, 86-90; DĐA, “Hüseyin Vâiz-i Kâşifî” mad. XIX, 16)
175
Kâtip Çelebi, Keşfü’z-zunûn, Đstanbul, 1971, I, 446. Bu tefsire Tefsîr-i Hüseynî de denmektedir.
Kâşifî’nin Cevâhiru’t-Tefsir li Tuhfeti’l-Emîr isimli Farsça bir tefsiri daha vardır. Bu tefsir Zehrâveyn
yani Bakara ve Al-i Đmrân sureleri tefsiridir. Emir Ali Şir Nevâî için telif edilmiştir. Kalın bir cild halinde
olup baş tarafında dört fasılda 22 aded tefsire müteallık ilimden bahsetmektedir. (Keşfü’z-Zunûn, s. 448 ve
613. Đslâm Âlimleri Ansiklopedisi, XIV, 88) Kâşifî’nin tefsir alanında ortaya koyduğu diğer bir eseri de
Câmi’u’s-sittîn’dir. Bu kitap Yusuf Sûresi’nin tasavvufî tefsiridir. (DĐA, “Hüseyin Vâiz-i Kâşifî” mad. XIX,
16)
176
Babası Osmanlı âlimlerinden ve devlet adamlarındandır. Ebu’l-Fadl Muhammed Efendi de babası
gibi büyük bir âlim ve fazilet ehli bir zattı. Çok güvenilir bir kimse olduğu için “Serdefter-i defterdârân”
ünvanıyla bütün defterdârların başkanlığına getirilmiştir. 33 sene layıkıyla yürüttüğü bu vazifeden dolayı
kendisine “Defterî” nisbesi de verilmiştir. Yaşlılığından dolayı emekli olarak Tophane’de denize nazır bir
ev yaptırarak burada ilim taliplerine dersler okuttu. Bahçesine “Defterdâr Camii” diye meşhur olan güzel
bir cami yaptırmıştır. Babasının II. Bayezid’in isteği üzerine Farsça olarak 80.000 beyit halinde
nazmettiği ve daha sonra Türkçe nesre de çevrilen Heşt-behişt isimli Târih-i Âl-i Osmân’ına zeyl
yazmıştır. Birçok kıymetli eseri Türkçe’ye çevirmiştir. (Đslâm Âlimleri Ansiklopedisi, XIV, 142-143 ve 249250)
177
Ebü’l-FadI Muhammed ibni Đdrîs-i Bidlîsi’nin Mevâhibü’l-Aliyye Tercemesi. Birinci cilt eb’adı: 18,8
X 29.3, varak : 351.
178
Bitlisi’nin Đstanbul Üniversitesi Kütüphanesi, Türkçe yazmalar bölümü no: 1195’de bulunan
tercümesinin Fâtiha tercemesi kısmı: “Ol Allah ismine ki tapmağa müstehak ve seza-vardır. Ancılayın
Allah ki bağışlayıcıdur halka vücut ve hayat ve in’am idicidür anlara beka ve muhafa-zat-ı afatı. 1-Her
sena ve aferin ki ezelden ebede değin mevcut ve malum idi ve olsa gerekir anın cümlesi bi’t-temam
velkemal ol Allah icündür ki müsemma ve mevsufdur cümle esma ve sıfat-ı kemaliyye ile. Yaradıcı ve
besleyici. Vücut bağışlayıcidur. 2- Bir dahi ahirette cihan halkının fenasından sonra in’am idicidür bir
dahi re’fetle müminlere ve anları cennete idhal ider. 3- Ceza gününin sâhipi ya mutasarrıfı ol günde her
ne veçhile ki diler, 4- Sana taparuz ve hassatan senden yardım talep ederüz. 5-Bize yol göster doğru yol
akval ve ef’al ve ahlakta ki ol yol mutavassıttır. 6-Göster anların yolunu ki kendü fadlınla ve kereminle
in’am itmişsin anlara. 7-Ne ol kimselerin yolu ki anlara hışm etmişsin ve ne gümrahlar yolu.”
70
Tefsîr, XIX. asrın başlarında (1246/1830’da) -Ahmet Cevdet Paşa’nın Farsça
hocası olan- Đsmail Ferruh Efendi tarafından ikinci kez Türkçe’ye kazandırılmış, bu
tarihten otuzbeş yıl sonra (1865’de) da Đstanbul’da iki cild halinde basılmıştır.
1959 yılında Süleyman Fahir tarafından Latin harflerine aktarılmıştır.179 Yeni
neslin anlayacağı dil ile ve başka tefsîrlerden de istifade edilerek hazırlanmış olduğunu
naşir kaydetmektedir. Âyetler numaralı olarak sahifeler halinde tercümelerin aralarına
konulmuştur. Sayfa başlarına cüz ve süre numaraları ve sûre isimleri kaydedilmiştir.
Mukaddimede eseri yazan Đsmail Ferruh Efendi’den bahsedilmektedir. Türkçe
tercümelerden sonra daha ince yazı ile tefsîrler ilave edilmiştir. Eserin sonuna hem
numara sırası ile hem de alfabe sırası ile sûrelerin fihristi ilave edilmiştir. Tek cilt ve
692 sayfadır. Eser son olarak 1987 yılında Ahmet Ağırakça ile Beşir Eryarsoy
tarafından, Nüzul Sebebli Kur’ân-ı Kerîm ve Türkçe Meali adıyla yeniden düzenlenerek
neşredilmiştir.180
Kâşifi’nin el-Mevâhibü’l-Aliyye’si, aynı zamanda Kazanlı Muhammed Sâdık
bin Molla Şâh Ahmed bin Ebû Yezid bin Rahmetullah bin Îmânkulî (v. 1911’den
sonra) tarafından Teshîlü’l-beyân fî tefsîri’l-Kur’ân ismiyle Kazan Türkçesi’ne
(Tatarca) tercüme edilmiştir. Tercüme 1318-1328 (1900-1910) yılları arasında yapılmış
ve iki cilt hâlinde neşredilmiştir. (Kazan 1911) Bu tercüme sonradan tıpkıbasım olarak
yeniden tabedilmiştir. (Doha-Katar 1996)
Ferruh Efendi, eserinin önsözünde çocukluğundan beri Arapça, Farsça ve
Türkçe tefsîrlerle meşgul olduğunu, bu tefsîrlerin okunup anlaşılmasının halka oldukça
zor geldiğini dolayısıyla Arapça ve Farsça bilmeyen kimselerin Kur’ân’ı rahat bir
şekilde anlamalarına yardımcı olmak gayesiyle böyle bir tefsîri kaleme aldığını ve
bunun Neyseburi tarzında âyetleri bölmeden bir bütün olarak tercüme ettiğini bu tarzın
aynı zamanda Mushaf-ı Şerif gibi rahatlıkla hatmetmeyi kolaylaştıracağını ifade ederek
şöyle demektedir:
179
180
Kur’an-ı Kerîm ve Meali (Mevâkib tefsiri), Đstanbul, 1959, Bütün Kitabevi.
Cündioğlu, Kur’an Çevirilerinin Dünyası, 123-124.
71
“Evân-ı şebâbetten beri ekser Arabi ve Fârisi ve Türki tefâsir
mütâalasıyla imrâr-ı evkât olunup bunların ekseri husûsan Türk-i tercümeler
kelime ve kelime beyân ve ta’bir edilmiş olduğundan cem’ ve hulâsa ve rabtı
avâma emr-i asîr olduğu karîn-i idrâk-ı fakir olmakla Neysâbûri revîşinde
âyât-ı kerîme tamâmen tastîr ve zeyline alâ kaderi’t-tâka ma’naları müretteb
tahrir olunarak hem ilm-i Arabiye’ye intimâ ve intisâbı olmıyanlara fehm ü
iz’ânda yüsret ve hem hatm-i şerif tilâveti murâd edenlere bundan Mushaf-ı
Şerif misillu hatm etmekte sühûlet olacak vechile muhtasarca bir tefsîr
tercümesine sarf-ı yârây-ı vûs’ ve makderet etmek arzûsu çoktanberi pîrâmenkerd-i hayâlhâne-i fakir ise de “el-ümûr merhûnetün bi-evkâtihâ” müfâdınca
vakt-i mukaddere ta’lîk olunmuş idi. Bu esnâda Hüseyin Vâiz merhûmun
Mevâhib ünvânıyla muanven tefsîrinin lisân-ı Fârisiden zebân-ı azbü’l-beyân-ı
Türkî’ye minvâl-i muharrer üzre nakl ve tahviline meyl ve hâhiş olunup
Cenâb-ı müsehhili’l-umûr’un iʻâne ve ikdârına istinâden meʻa kılleti’l-bidâ’a
tercümesine destzen-i hâme-i şürû’ olundu.”181
Ferruh Efendi’nin tefsîrinde her ne kadar Mevâhib esas kabul edilmiş olsa da
Tibyân, Beydâvî, Keşşâf ve Hâzin tefsîrleriyle karşılaştırılması yapılmıştır. Âyetlerin
nüzul sebebleri ve bazı tefsîrcilerin beyânları âyet meallerinin altına yazılmıştır. Halkın
kolayca anlaması hedeflendiğinden müteşabih kelimelerden kaçınılmış, kısaca Türk
halk diliyle tefsîr yapılmıştır. Tercüme Abdülhamid Hân’ın emriyle Kur’ân’ın
kenarında basılmıştır. Her âyetin tercümesinden önce baş kısmından iki üç kelime
yazılmış, bu sûretle karşılaştırma kolay hale getirilmiştir.182 Bu tefsîrin okunması da
kolaydır; çünkü mufassal tefsîrler gibi mevzûlara derinlemesine girilmemiş, Celâleyn
tefsîrinde olduğu gibi gayet kısa ve öz olarak rivayetler, ihtilaflar ve tevcihler
verilmiştir, böylece tefsîr bir mushafın boyutlarını geçmeyecek şekilde düzenlenmiştir.
Müfessir tefsîrini yazarken istifade ettiği kaynaklarla ilgili olarak şu açıklamalarda
bulunmaktadır:
181
Mukaddime, s. 2-3.
Ali Turgut, Başlangıçtan Günümüze Ünlü Müfessirler ve Tefsirleri, Tercüman Kur’ân-ı Kerim
Ansiklopedisi, c. 2, Đstanbul, 1988, ‘Ferruh Efendi’ maddesi.
182
72
“Eğerçi Tefsîr-i mezkûr me’haz ittihaz olunduysa da Tibyân ve
Beydâvî ve Keşşâf ve Hâzin tefâsîriyle tatbîk ve tevfîk olunarak esbâb-ı nüzûlü âyât ve ba’zı müfessirînin nakş-ı sahîfe-i ta’bir ve beyân eyledikleri hikâyât
zîr-i meânî-i âyâta tezbir ve maksat-ı aslî olan fehm-i avâma ve istinsâha
sühûlet içün elfâz-ı münşiyâneden sarf-ı nazarla ber-vech-i ihtisâr kabaca
lisân-ı Türki üzre taʻbir olunup me’hazi olan Mavâhib’e liecli’l-mürâfaka
Mevâkib ismiyle tesmiye olundu.”183
Önsözünün sonunda mütercim tevâzûda bulunarak kendisinin ilim bakımından
kifâyetsiz olduğunu ve eserini yaşlılık zamanında yazdığını ifade etmekte ve insanın
hatâdan sâlim olamayacağını belirterek, tefsîrinde tespit edilecek hataların sayfanın
kenarına not olarak kaydedilmesini talep etmektedir.
Mevâkib’ın baskısı, II. Meşrutiyet’e kadar 1865, 1870, 1879, 1899, 1902-1903,
1905, 1905-1906 tarihlerinde tam 7 kez tekrarlanmıştır. Bazı baskılarını şu şekilde
tanıtmak mümkündür:
a)
Tefsîrü’l-Mevâkib
Tercemetü’l-Mevâhib’in,
Đstanbul’da
1282
yılında
Rebiulevvel ayının ortalarında (evâsıtında) Matbaa-i Amire’de basılan nüsha iki cilt
halinde basılmıştır. Bir nüshası Marmara Đlahiyat Kütüphanesi Öğüt bölümü 37
numarada kayıtlı bulunmaktadır.
Cilt 1: Âyetler harekeli ve numaralanmış olarak Türkçe tercemelerin öncesine
yazılmıştır. Âyetler parçalara ayrılmamış tamamına birden mana verilmiştir. Âyetin
tercemesinden sonra bir yıldız işareti ile tefsîr yapılmaya başlanmıştır. Bu cilt Đsra
sûresinin sonuna kadar olup 493 sayfadan teşekkül etmektedir.
Cilt 2: Kehif süresinden Kur’ân’ın sonuna kadar olan kısmın tefsîrini ihtivâ
etmektedir. Eserin sonunda bu tercemeyi yapanın Ferruh Đsmail Efendi olduğu ve
tercemeyi h. 1246’de tamamladığı Arapça olarak ifade edilmektedir. Bu cilt 527 sayfa
tutmaktadır.
b) Tefsîrin, Đstanbul, 1296, Matbaa-ı Osmaniye baskısı bir cilt halindedir. Bu
baskıda âyetler sayfaların ortasına basılmış, Türkçe terceme sayfa kenarlarına
dercedilmiştir. Türkçe tercemelerde Arapça âyetlerin baş tarafından birkaç kelime
183
Mukaddime, s. 3.
73
konularak hangi âyete ait olduğu gösterilmiş, ayrıca âyetler ve tercemeleri numaralanmıştır. Kitabın sonunda bu baskıyı tertib edenin Osman Zeki Bey olduğu ve kırk
senelik bir imtiyaza sahip bulunduğu kayıtlıdır. Türkçelerin hattâtı es-Seyyid el-Hac
Rıza olduğu belirtilmektedir. Türkçe tefsîr metninde bazı ihtisarlar yapılmış olup 604
sayfadan oluşmaktadır.
Bu baskıya ait bir nüsha Đstanbul Üniversitesi Kütüphanesi’nde Yıldız Asar-ı
Nefîse kısmında 125 numarada bulunmaktadır.
c) Tefsîrin Dersaadet, 1317, Ahter Matbaası baskısı 4 cilt olan Tefsîr-i Tibyân
Tercemesi’nin sahife kenarlarına basılmıştır.
Cilt 1: “Tefsîr-i Mevâkib” başlığı ile Tefsîr-i Tibyân’ın kenarlarına yazılmıştır.
Âyetler parantez arasına alınmıştır, harekesizdir. Kur’ân’ın başından Mâide sûresine
kadar olup, 370 sayfadır.
Cilt 2: En’am süresinden Đsra süresine kadardır, 303 sayfadır.
Cilt 3: Kehf sûresinden Fatır süresine kadardır, 303 sayfadır.
Cilt 4: Yâ-Sîn, süresinden Kur’ân’ın sonuna kadardır, 329 sayfadır.
Ayrıca her cilde sürelerin fihristi ilave edilmiş olup, âyetlere numa konmamıştır.
d) Tefsîrin, Đstanbul, 1320, Bahriye Matbaası baskısı tıpkı 1296 tarihli baskı
gibidir. Tercemeler sahifenin kenarlarına dercedilmiştir. II. Abdülhamid Han’ın
iradeleriyle basıldığı kaydedilmektedir. Sonunda “Suver-i Kur’âniyeyi Cami Hatm-i
Şerif Duası”, secavend işaretlerinin izahı ve sûrelerin fihristi bulunmaktadır. 620
sayfadır.
e) Tefsîrin Đstanbul, 1323, Bahriye Matbaası baskısı bir cilttir.
Bu da önceki baskı gibidir. Tercemeler sahifenin kenarlarına konulmuştur.
Hiçbir tarafında hangi tefsîr olduğu ve kimin terceme etmiş olduğu kaydedilmemiştir.
Sonuna bir fihrist ilave edilmiş olup, 620 sayfadır.
ĐLAM kütüphanesinde inceleme fırsatı bulduğumuz bir nüshanın üzerinde yine
1323 senesi ve Bahriye matbaası kayıtları bulunmakla birlikte diğer bir iç kapak
sayfasında ise 1372/1952 tarihi ve Mısır kaydına rastlanmaktadır. Kendisini “Hâdimü’lKur’ân” diye isimlendiren ve Şeyhu’l-Mukârii’l-Mısrıyye ünvanını taşıyan Ali
74
Muhammed ed-Dabbâ’ ismine ait bir mühür de bulunmaktadır. 1323 tarihli baskıdan
tıpkıbasım yoluyla tekrar basılmış olması muhtemeldir.
3. Tefsîrü’l-Mevâkib Tercemetü’l-Mevâhib’den Örnek Metinler
a) Ferruh Efendi, istiaze ve besmele ile ilgili olarak şu yorumu yapar:
“«Đclâlü’l-Kur’ân, Euzübillahimineşşeytanirracim ve miftâhu’l-Kur’ân
Bismillahirrahmanirrahim» buyrulduğu Đbn Abbas radıyallahu anhümâdan
mervidir diye Cevâhiru’t-Tefsîr’de mestûrdur. Yani evvelâ istiaze ve tathir-i
kalble Kur’ân-ı azimüşşânı iclâl ba’dehu miftâh-ı hazâin-i Kur’ân olan
besmeleye iştiğâldir. Ekâbirden biri buyurmuştur ki vazife-i edeb ve tarîka-i
hürmet ânı iktizâ eder ki ol istiaze süpürgesiyle meydan-ı kalbi vesâvis-i nefs-ü
şeytandan tathir eylemelü ki tâ Cemâl-i Sultan-ı bismillah manzara-i dilde
çehrenümâ ola. Buna misâl Lâilâhe illallah kelime-i tayyibesidir ki âyine-i
sineden saykal-ı lâ ile jeng-i mâsivâ mahv ve envâr-ı Cemâlullah bâkî kalır.
Binaenaleyh «Fe izâ gara’te’l-Kur’âne feste’iz bi’llahi mine’ş-şeytani’rracîm»184 âyet-i kerimesine ittibâen Hüseyin Kâşifî rahimehullah tefsîrinde
“Euzübillahimineşşeytânirracim”185 diye isti’âze ile bed’ eylemiştir. Cennetten
sürülmüş şeytânın şerr u vesvesesinden Allah azimüş-şân’a sığınırım. Tefsîr-i
Yenâbî’de emiru’l-mü’minin Ali kerremallahu vecheh hazretlerinden istiaze
ma’nâsını bu vechile nakl eder ki insandan kavî olan şeytan şerrinden ondan akvâ
olan Allah azimüşşân celle celâluhu ve amme nevâlühü hazretlerine sığınırım
buyurmuşlar.”186
b- Fatiha tercemesi
“Halka vücut ve hayat bahçedici ve beka ihsan edici ve havfden
muhafaza edici Cenab-ı ma’bud-i bi’l-hak hazretlerinin ism-i şerîfi ile tilavet-i
Kur’ân’a bed’ ederim.
184
Nahl, 98, “Đmdi Kur’ân okuduğun vakit evvelâ Allah’a sığın o racîm (atan, indî hükümler veren, gaybı
taşlayan, yalan söyleyen, iftirâ atan, lânetlenmiş, kovulmuş) şeytan’dan!”
185
“Racîm şeytandan Allah’a sığınırım”
186
s. 3.
75
1- Ezelden ta ebede dek cümle olmuş ve olacak hamd-ü sena tamam ve
kemaliyle cemîʻ âlemleri ki ins ve cin ve vuhûş ve tuyûr ve sibâʻ ve sair
hayvanat-ı berrî ve bahrîyi yaradıcı ve besleyici ve işlerini tertip edici Allah-ı
azimüşşanadır.
2- Đfnadan sonra tekrar ahirette vücut verici ve takrar merhameten
mü’minlere cennet ihsan edici.
3- Malik ve hâkim-i yevm-i ceza ve kâdı-ı âdil-i mahkeme-i kübrâ ki ol
günde kullarına hak üzre hükmedüp ceza ve mükâfatlarını vericidir.
4- Ancak sana ibadet ederüz ki senden gayri ibadete layık ve müstahak
yoktur ve ibadet ve sair havayiçte hassaten senden yardım ve inayet talep ederiz.
5- Bizi itikad ve ef’al ve akval ve ahlakımızda ifrat ve tefrit beyninde
mütevassıt olan doğru yola yola hidayet eyle ve din-i Đslam ve sünnet-i Seyyid-i
Enâm aleyhissalatü ve’s-selâm olan sırat-ı müstakimde bizi sabit eyle.
6- Ol kimesnelerin yolu ki, anları kendi fadl-ü ihsanınla nübüvvet ve
risalet ve velayet ve sıddıkıyet ve şehadet ve ve salahiyet ve zahiren kabul-i
şeri’at ve batınen ittila-ı esrâr-ı hakikat ni’metine neyl ile muazzez ve mükerrem
kıldın.
7- Anların tariki değil ki anlar mukaddem senin ma’raz-ı gazabında
bulunup küfre ikdam eylemişler idi. Yahut Yehudların tariki ki temerrüdleri
sebebiyle muânede ve mükabere ve katl-i enbiya ve hark-ı kütüp eylemeleriyle
üzerlerine hışm vaki olmuşidi. Ve onların tariki dahi değil ki vücuda
geldiklerinden sonra turuk-ı muhtelifeye duçar olmuşlar yahut nasara yolu ki şanı Hazret-i Mesih’te ifrat ve bab-ı Hazret-i Fahr-i Kainat salavatullahi aleyhime ve
selamuhu da tefrit vasıtasıyla dalalete düşmüşler idi. Amin.”
1959 yılında Süleyman Fahir tarafından Latin harflerine aktarılmış olan tefsîrin
Fatiha tercümesi:
“Rahman ve Rahim Allah adiyle.
1 - Bütün hamd o Allahü azimüşşana ki Rabbil’ alemindir.
2 - Rahmandır, Rahimdir.
3 - Din gününün maliki ve hakimidir.
4 - Ancak sana ibadet ederiz ve ancak senden yardım dileriz.
5 - Bizi doğru yola hidayet eyle.
76
6 - O kendilerine nimet verdiklerinin yoluna.
7- O gazap olunanların yoluna değil doğru yoldan azmış olanların yoluna
da değil.”
Ferruh Efendi’nin tercümesiyle Süleyman Fahir tarafından Latin harflerine
sadeleştirilerek aktarılan tercümeyi kıyasladığımız zaman arada büyük bir farkın
olduğunu, eserin Süleyman Fahir eliyle oldukça sâde bir dille günümüz Türkçesine
nakledildiğini görmekteyiz. Bu durumda tercümenin Ferruh Efendi’ye atfedilmesinin ne
kadar doğru olduğu da tartışılması gereken hususlardan biridir.
c- Nâs sûresi:
“Ya Muhammed! Di ki insanın kalbine vesvese veren cin ve insin ve
zikr-i ilâhîden firâr iden vesvâs şeytanın şerrinden âdemlerin Rabbisi celle
şânühüye ve insanların padişahı ve ma’budu azze şânühûya sığınırım. Mervîdir
ki şeytanın âdeti bir kimesne zikr-i ilâhî eyledikte firâr idüb zikrullahdan gafil
oldukta musallat olur. Tefsîr-i Lübâb’da dir ki: bu sûrede vâki’ beş aded nâs,
mükerrer olmayub her biri bir sınıf insana işarettir. Evvelki nâsdan murad etfâldir
ki rububiyyet olmağla anların terbiyesine delâlet ider. Đkinciden murâd
cevânlardır ki melik padişahlık olmağla anların kahr u siyasetine işarettir.
Üçüncüden murad pîrlerdir ki ilâh tâat ve ibadete mebnî olmağla pîrlere
münasibdir. Dördüncüden murad sâlihlerdir ki vesvâs anların iğvâsına harîs
olmağla anların isti’âzesine îmâdır. Beşinci, ma’tûf olduğu cinne tebe’ıyyetle
insan şeytanı müfsitlerdir. Kelâmullahın bed’i besmelenin bâsıyla ve hatmi ve’nnâsın sîniyle olmağla bundan bes lafzı olur ki Arabide beske ve hasbeke
lafızlarının ma’nası «sana kâfîdir, elverir» dimek olur. Ve lisan-ı Fârisîde yalnız
bes lafzı kezâlik «kâfîdir, elverir» ma’nasınadır. Yani bu iki harfin beyninde size
virdiğimiz, dünyada ve ahirette elverir.”187
C. Ahmed b. Abdullah Nâsıh Ğurâbzâde ve Zübedü’l-Âsâr el-Mevâhib ve’lEnvâr
1. Ahmed b. Abdullah Nâsıh Ğurâbzâde
187
Đstanbul, 1320, s. 608.
77
Müfessirimiz Ahmed b. Abdullah’ın devrinin büyük ve önde gelen âlimlerden
birisi olduğu kaydedilmektedir. Đbrahim Paşa’nın Bağdad valiliği zamanında
Abdülkadir Geylânî Hazretleri’nin Camii şeriflerinde vâiz olarak vazîfe yaptığı, halkı
irşada çalıştığı ve insanlara vaaz ederek nasihatlarda bulunduğu için “Nâsih” adıyla
meşhur olmuştur. Đbrahim Paşa’nın tavsiyesi üzerine ebced hesabına göre te’lif tarihi
olan 1096 senesini gösteren Zübedü’l-Âsâr el-Mevâhib ve’l-Envâr ismiyle bir tefsîr
yazmıştır. Bu tefsîr ilk defa 1294 de basılmıştır. Türkçe bir mealden ibaret olan bu
tefsîri müfessirimiz bir senede tamamlamıştır. Tefsîri yazarken Envaru’t-Tenzil,
Meâlimü’t-Tenzil, Đrşadu’l-akli’s-selim, Mevâhib-i Ledünniyye, Şihâb Haşiyesi gibi
kaynaklardan büyük ölçüde istifade etmiştir. Bu tefsîrin müellifin el yazısı ile yazılmış
bir nüshası, Nuruosmaniye Kütüphanesinde mevcuttur.
Şair, tefsîrin yazılışına şu tarihi düşmüştür:
Habbezâ tercemân-ı Kur’ân kim
Müşkil-i elfazı eyledi vâzıh
Tâlib-i râh-ı hak olanlar için
Mürşid-i kâmil ve dahi nâsıh
Çıktı müsveddeden bi-hamdillah
Şâhid-i hüsn üstüne lâih
Dedi pir-i hûd âna târih
“Budur âsâr-ı Ahmed Sâlih”
Eserin yazıldığı 1096/1684 tarihini gösteren kısım ‘Budur âsâr-ı Ahmed Salih’
mısra’ıdır.
Bu zat, tefsîrinin mukaddimesindeki beyânına nazaran Yakub-ı Çerhî
Hazretleri’nin188 Fârisiyyu’l-ibare Tebareke ve Amme Cüzleri Tefsîri’ni de Türkçe’ye
tercüme etmiştir.189
Bir de Hâşiye alâ tefsîri Beydâvî isminde bir eseri vardır. Bu eserin Fâtiha’dan
Ahkâf sûresine kadar olan kısmı Köprülü Kütüphanesi 184 numarada bulunmaktadır.190
188
Ya’kub b. Osman b. Mahmûd, Gazne’nin Çerh köyünde doğdu. Đlim tahsili için birçok ilim merkezine
seyahat etti. Aklî ve nakli ilimleri öğrendi. Daha sonra tasavvufa yönelerek Şâh-ı Nakşibend ve
Alâuddin Attar Hazretleri’nden ders aldı. 851/1447 tarihinde sınır köylerinden biri olan Hülgatû’da
vefât etti. Kabri bu köydedir. Bu cüz’ tefsirlerinden başka eserleri de vardır. Bu eserler Hindistan’da
basılmıştır. (Đslâm Âlimleri Ansiklopedisi, XIII, 141-145) Ney-Nâme, Risâle-i Ünsiyye ve evliyâullahın vasıflarını
açıkladığı Risâle-i Ebdâliyye isimli eserleri Türkçe’ye tercüme edilerek Đstanbul’da 2009 senesinde
Erkam yayınları tarafından Ney-Nâme ismiyle tek kitap hâlinde basılmıştır.
189
Bursalı, Osmanlı Müellifleri, I, 239; Bilmen, II, 702, no: 378.
190
Doğan, Đshak, Osmanlı Müfessirleri, Đstanbul 2011, s. 51, 239.
78
2. Zübedü’l-âsâr el-Mevâhib ve’l-Envâr
Müfessir Ahmed Ğurabzade devlet yönetiminde önemli bir mevki sâhipi olan
Đbrahim Paşa’nın isteği üzerine Mevlana Yakub Çerhî’nin Farsça tefsîrinin Tebareke
ve Amme cüzlerinin tercümesini yapmış ve bu tercüme Paşa’nın oldukça beğeni ve
takdirini kazanmıştır. Bununla ilgili olarak eserin önsözünde şu açıklama yer
almaktadır:
“Mahfî buyurulmıya kim vezir-i rûşen zamir-i âsaf-tedbir müdebbir-i
umûr-u enâm hâfız-ı memâlik-i Đslâm, sâhip-i izz ü ikbâl haceste-i ray-ı
humayun mürebbîy-i ulema, muhibbi fukara, tedbir-i umûrda müşkil-küşa
hazretü’l-vezir Đbrahim Paşa la-zâlet devletühü makruneten bil-izzi ve’ş-şeref
ve lâ berihat siddetühü’s-seniyye methûfeten bi envâi’l-hedâyâ ve’t-tuhaf,
bundan esbak ferman-ı âlîleri bu hakîre sâdır oldu kim Mevlânâ Ya’kub
Çerhî’nin Tebareke ve Amme cüz’lerine düşen tefsîrin zebân-ı Fârisî’den hâlâ
din-i Đslam’ın nusretine ve Harameyn-i Muhteremeyn’in hidmetine bel
bağlıyan devlet-i Osmaniye arasında müsta’mel lisan-ı Türkiye nakl
ideyim.”191
Yapılan tercümeyi beğenen Paşa, müfessirimizden Arapça bilmeyen Türk
halkının Kur’ân-ı Kerîm’in mana ve maksatlarını kolayca anlayabilmelerini sağlamak
için aynı minval üzere tam tefsîr yazmasını istedi. Ahmed b. Abdullah da Envarü’tTenzil, Mevâhibul-Ledünniyye, Meâlimü’t-Tenzil, Đrşadü’l Aklı’s-selim, Envaru’t-Tenzil
üzerine yapılan Şihab Hafacı’nın haşiyesi, lüğat kitaplarından Garibi, Ahteri ve
Hâlimi’yi ve tefsîre dair daha pekçok kitaptan istifade ederek tefsîrini yazmaya
başlamıştır. Yazarken müfessirlerin en kuvvetli görüşlerini almış, Hazret-i Hafs’in
rivayetiyle Đmam-ı Âsım’ın kıra’atini tercih etmiş ve ahkâmla ilgili hususlarda Đmam-ı
Âzam’ın görüşlerine öncelik vermiştir. Ayrıca mümkün olduğu ölçüde Kur’ân
mânâlarını ifade etmek üzere nahiv kaidelerine ve belağatla ilgili hususlara değinmiştir.
Üç dört yılda bitirmeyi hedeflerken Allah’ın yardımı ve inayetiyle bir yıl gibi kısa bir
vakitte bitirmeye muvaffak olmuştur.
191
Đstanbul, 1292, I, 3.
79
“Ba’dehü himmet-i âlileri ânı istid’a etti kim, cemi Kur’ân-ı Azimüşşan o minval üzre tefsîr ve beyân oluna tâ kim lisan-ı Arabîden bî-behre olan
ebnây-ı Türk Kur’ân-ı vâdıhü’l-burhânın ma’nalarından hisse-mend olalar. Ve
ânın lüğatını fehm itmedikleri ecilden müstemend olmıyalar. Binâen alâ zâlik
bu dâîleri dâmen dermiyan idüb ve tefâsirden Envarü’t Tenzil’i ve MevâhibulLedünniyye’yi ve Meâlimü’t-Tenzil’i ve Đrşadü’l-akli’s-selim’i ve Envaru’tTenzil üzre düşen Şihab Hafacı’nın haşiyesin ve kütüb-ü lüğat’dan Garibi’ni
ve Ahteri’yi ve Uknûm’u ve Hâlimi’yi ve fenn-i tefsîre müteallık nice kütübü
cem’ idüb anlardan akvây-ı akvâli ve Hazret-i Hafs’in rivayetiyle Đmam-ı
Asım’ın kıra’atini ve ahkâm da Đmam-ı Azam’ın kavlini ve mehma emken edai mânada kavaid-i nahviyyeyi ve esrar-ı belağatın beyânını iltizam idüb
havadis-i rüzgardan hatır emin olursa üç dört yılda husule gelir. Ve lillahi’lhamd ve’l-minne bir sene-i şemsiyye müddetinde vücûda geldi.”192
Diğer müfessirlerimizde gördüğümüz gibi bu zat da ilmî tevazuu elden
bırakmamakta, eserinde hata ve eksiklerin bulunabileceğini, dolayısıyla yapılacak
olumlu tenkitlere her zaman için açık olduğunu ifade etmektedir. Tefsîrini yazarken
yukarıda belirtilen kaynaklardan en çok Mevlâna Kâdî Beyzâvi’nin Envarü’tTenzil’inden ve Mevlâna Hüseyin Kâşifi’nin Mevâhibül-ledünniyye’sinden istifade
ettiğinden dolayı eserinin ismini bu iki tefsîrden birer kelime almak sûretiyle Zübedü’lâsâr el-Mevâhib ve’l-Envâr ismini koymuştur. Müfessirin beyânına göre bu isim ebced
hesabıyla eserin telif tarihini göstermektedir.193
Müellifin eserine isim seçerken takip ettiği bu yol onun sâhip olduğu yüksek
ilmi ahlakı ve hatır-şinaslığı göstermektedir.
Zübedü’l-âsâr’ın kütüphanelerîmîzde birçok yazma nüshaları bulunmaktadır. Bu
muhtelif yazma nüshalardan bir tanesi Đstanbul Üniversitesi Kütüphanesi: No: 2290,
2291’de kayıtlı bulunmaktadır.
2290 numaralı nüsha eserin birinci cildi olup, Kur’ân-ı Kerîm’in yarısını ihtiva
etmektedir. 2291 numaralı nüsha ise Kur’ân’ın diğer yarısını ihtiva etmektedir. Bu
nüsha Bursa’da h. 1118’de Nesih hatla yazılmış olup, âyetlerin üstü kırmızı çizgilidir
192
193
I, 3.
“Ve bi avnillahi sübhanehü ve taala bu tesmiyeden tarih-i sal-i te’lif istifade olundu” I, 4.
80
Tefsîrin 1292/1875 tarihinde Rıza Efendi Matbaasında basılan nüshası birinci
baskı olup Sülaymaniye Kütüphanesi Nafiz Paşa kısmında 61 ve Marmara Üniversitesi
Đlahiyat Fakültesi Kütüphanesi Genel bölümü 117 numarada kayıtlı bulunmaktadır. Bu
baskıda âyetler parantez arasına konulmuş ve harekelenmiştir. Eserin tefsîr kısmı ise
nesih hatla ve harekesiz olarak yazılmıştır.
Đki cild halinde basılan eserin birinci cildi 428 sayfadır. 1294 de basılan ikinci
cilt ise 464 sayfadır. Bu cildin sonuna “Harputlu el-Hac Süleyman ve Ali Efendilerin
marifeti acizaneleri ile Riza Efendinin taş tezgahında tashihine dikkatle Hurşid
Efendinin hattı ile tab’ ve temsil olunmuştur.”194 kaydı ve bir de fihrist ilave edilmiştir.
Hangi yazmadan alındığına dair hiçbir kayıt yoktur.
3. Zübedü’l-âsâr el-Mevâhib ve’l-Envâr Tefsîrinden Örnek Metinler
a) Đstiaze ve Besmele ile Đlgili Yorumu:
“Bilkıl eyyedekellah cumhur-u ulema bunun üzredirki Kur’ân’a şurü
olunmadan istiaze itmek müstehabdır. Ve bazı ulema âna zahib oldukim ânı
okuması vacibdir. Tefsîr-i Kurtubi’de getürdüğü bir kavlde Kur’ân’dan evvel
istiaze getürmek Seyyidü’l-kevneyn üzre yalnız farz idi ve sair ümmet
okumasında sünnet tariki ile âna iktida itdiler...
Yani Tanrı’ya sığınırım rahmetden dûr olan düyük şerrinden. Mezkûr
olacak bir miktar söz kelam-ı Mecid’in mebde’idir. Ve bu sûrenin aded-i âyâtı
yedidir. Mekke-i Mükerreme’de nazil oldu. Đbadete müstahık olan Tanrı’nın
adıyla başlarım. Halk üzre vücûd ve hayatla in’am iden, onları bekayla esirgeyüb
âfâtdan hıfz iden.”195
b) Fatiha tercemesi:
194
“Elhamdulillahi alet’temam ves’salatü ale Muhammedin ve alihis-selam iş bu tefsir Zübedü’l-Âsâr
belağat-nisar es-Sultan ibn Sultan es-Sultan Abdulhamid Han Efendimiz Hazretlerinin eyyam-ı yümn-i
saltanat-ı seniyyelerinin bin ikiyüz doksan dört senesi şehr-i cemaze’l-ahirin aşr-ı ahirinde Harpüti el-Hac
Süleyman ve Ali Efendilerin ma’rifet-i acizalarıyla Rıza Efendinin taş destgahında tashihine gayet
dikkatle Hurşid Efendi’nin hattıyla tab’ve temsil olmuşdur.”
195
I, 4.
81
“Đbadete müstahak olan Tanrı’nın adiyle başlarım, halk üzre vücut ve
hayatla inʻam iden onları bekâ ile esirgeyüp âfâttan hıfz eden.
1. Cümle mevcut ve malum öğmekler ve gökçek sıfatlar ezelden ebede
dek Hak Suphanehu ve Taalanın zat-ı bâhirüssıfatına mahsusdur.
2. Đns ve melaike ve özgelerin perverde iden ulu nimetlerle tefaddul iden
ni’metinin gizlisün ihsan iden
3. Rûz-i cezanın iyesi ki ol künde istedüği nesneyi tasarruf ider.
4. Sana Huda yalnuz taparuz, zira senden gayri kimse ibadete müstahak
değildir. Dahi cemi’ ümurumuzda senden yardım isteriz, zira senden gayri bir
kimse ümura temşiyet virmez.
5. Ahval ve ef’âlimizde bîze doğru yolu göster,
6. Ya sabit it bizi doğru yol üzre ve ol dini Đslam ve Sünnet-i Seyyidü’lEnâm’dır (Sallallahü Teâlâ aleyhi ve sellem) Şol kimesnelerin yolını bize göster
ki üzerlerine nübüvvet ve risalet ve velayet ve şehadetle in’am ittin.
7. Ne anların yoli ki üzerlerine hışm olındı ve anlar yehûd gürûhudur ve
ne azgunların yoli anlar nasârâ kısmıdır.”
c- Nasr sûresi
“Getürdiler ki ve enzir ‘aşîrateke’l-akrabîn196 âyeti indi, Sürûr-ı kâinât
yakın hısımların çağırub Hudâ’nın azâbından ve rûz-ı cezânın zahmetinden
kendülerin korkuttu. Amcası Ebu Leheb, ana dönüb didi: ‘tebben lek’ bunun içün
bizi da’vet ettin? Ve eline bir taş alub Seyyidü’l-kevneyn’i urmak istedi. Hak celle ve ‘alâ- bu sûre-i münzeli kılub buyurdu. Tebbet yedâ ebî leheb. Ebu
Leheb’in iki eli helâk ve nâbud oldu. Ebu Leheb’in adı Abdüluzza idi. Put kulu
dimek. Hakk teâlâ adıyla anmadı, Ebu Leheb deyû künyetle andı. Zira ehli
evlâdıyla varacak yeri ol od oluserdir ki leheb deyû ol esye dirler yani yalınlı
dimek. Hakk teâlâ, ânın akıbet yeriyle ana künyet kıldı. Nitekim şerlülere ‘ebu’şşer’ dirler. Ve tebbe. kendü dahi helâk oldu. Mâ ağnâ anhu mâlühû ve mâ
keseb. Kendüsünden malı ve anınla kazandığı nesne, yani ol mal ile kazandığı
oğlu ve kızı azabdan bir az nesne def’ itmedi. Seyaslâ nâran zâte leheb. Elbette
alev âyesi bir ateşe girer, her kiz ebedi çıkmak ana vâki’ olmıya. Ve’mraetühû,
Dahi karısı âna girer. Hammâlete’l-hatab. Odunı getüren karıya zemm olsun.
196
Şuarâ, 214, “Hem en yakın hısımlarını inzâr et. (‘Đleride şu fenâlık var, sakın!’ diye irşâd et)”
82
Bilinmek gerek ‘hammâlete’l-hatab’ Ebu Leheb’in karısıdır. Bu vasıfla mezmûm
olmasının sebebi budur ki gice dikeni getürüb Sürûr-ı kâinât’ın yoluna saçardı. Fî
cîdihâ hablün min mesed. Gerdanında hurma lifinden bir ip var. Yani ma’hûd
odunu görsende bir oduncu karıya benzer ki gerdanında odunun ipini komuştur.
Getürüp göğsünde perkidüb bir gün gelürken yoruldu. Arkasındaki yükü divar
üzre koduğu bir zedgeline Cebrail aleyhisselam gelüb divar ardından ol yükü
çekivirdi. Ol ip boğazına geçüp anda boğuldu. Ve bundan murâd ânın şânını
tahkîr itmekdir.”197
Ahmed Gurabzade, oldukça kısa ve özlü bir tefsîr yazmıştır. Sözü en kısa
şekliyle söylemek nasıl mümkünse onu tercih etmiş, rivayetlerin senetlerini
vermektense ‘rivayet ettiler ki’ anlamına gelen ‘getürdüler’ lafzını kullanarak
hemen metnin tercümesini vermekle yetinmiştir. Dili de, zamanımızdan üç buçuk
asır kadar evvel yazılması hasebiyle, oldukça ağırdır. Bugün kullanmadığımız
veya sadece Anadolu’nun bazı muhitlerinde kullanılan bazı kelimelere
rastlanmaktadır.
D. Mevlana Muhammed Hayreddin Han Hindî Haydarabadî ve et-Tefsîru’lCemâlî ale’t-Tenzîli’l-Celâlî
1. Mevlânâ Muhammed Hayreddin Han Hindî Haydarabadî
1294 yılında hayatta olan bu zât Hindistan’da yaşamıştır. Zamanının uleması
arasında saygın bir konuma sahip olan Haydarabadî, “âlim-i kâmil, câmi-i ma’kûl ve
menkûl, hâvi-i fürû’ ve usûl, allâme, zekî ve mâhir” gibi sıfatlarla yad edilmektedir ki
aklî ve naklî ilimlerde, usul ilimlerinde ve ilimlerin diğer meselelerinde hâkim bir kimse
olsa gerektir. “Nâib-i Seyyid-i ins ü cân” olarak da anılan Hayrettin Han’ın bir tarikat
mürşidi olması da muhtemeldir. Türkçe’yi çok iyi bilmesi hasebiyle Mevlana Şeyh
Muhammed Cemaleddin Hindî Dehlevî,198 Hayrettin Han’a ceddi Şah Veliyyullah ed197
II, 460.
198
Muhammed Đclâl Hân’ın lakabı Cemâleddin olup şiirlerinde Cemâlî mahlasını kullanmıştır. Đlim
tahsili için birçok yere seyahat etmiştir. Dinin emirleri hususunda çok hassas davranan Cemâlî, daimâ
azîmetle amel ederdi. (Đslâm Âlimleri Ansiklopedisi, Đstanbul, XIV, 369-370)
83
Dihlevî’nin199 Fethu’r-Rahman ismiyle yaptığı Farsça Kur’ân tefsîrini200 Türkçe’ye
çevirmesini istemiş, o da bazı faydalı bilgileri ve izahları da ekleyerek tercümeyi
gerçekleştirmiştir. Cemaleddin Hindî’nin ismine nisbetle de et-Tefsîru’l-Cemâlî ale’tTenzîli’l-Celâlî ismini vermiştir.
2. et-Tefsîru’l-Cemâlî ale’t-Tenzîli’l-Celâlî
Şah Veliyyullah ed-Dihlevî tarafından Fethu’r-Rahman ismiyle yapılan Farsça
Kur’ân tefsîrinden Mevlana Şeyh Muhammed Cemaleddin Hindî Dehlevî’nin teşvikleri,
gayretleri ve ricası üzerine Mevlana Muhammed Hayreddin Han Hindî Haydarabadî’nin
Türkçe’ye yaptığı çeviridir. Mevlana Şeyh Muhammed Cemaleddin Hindî Dehlevî,
Kur’ân-ı Kerîm’in ve tefsîrlerinin yaygın bir şekilde öğrenilmesi, baskılarının yapılıp
dağıtılması için ömrünü bu yola vakfetmiş bir kişi olduğu için dedesi Şah Veliyyullah
ed-Dihlevî’nin Fethu’r-Rahmân tercümesini ve diğer tefsîrleri devamlı okutmakta ve
farklı dilleri kullanan toplulukların da istifadesi için Fethu’r-Rahmân’ı Afgan diline
tercüme ettiği gibi Türkçe’ye tercümesini de istemektedir.201 Erbâb-ı himmetin, tefsîrin
199
Veliyyullâh, Azîmü’d-Din Ahmed b. Abdü’r-Rahîm, Hindistan’ın en yüksek âlimlerinden bir zât olup
1114’de doğmuştur. Şah Veliyyullah, muktedir bir âlim, derin bir mütefekkir, ilâhi bir şâirdir. Tefsirde,
hadiste, hikmet-i teşrî’de yüksek bir vukuf sâhibidir. Kendisi Hindistan’ın müceddit, müctehid bir âlimi
sayılmaktadır. Bu muhterem âlimin doğumu, Moğol saltanatının Hindistan’daki en parlak devresine
tesadüf etmektedir. Moğol istilasıyla birlikte Hindistan’ın her tarafında bid’atlar türemiş, müslümanların
ilim sâhasındaki çalışmaları yalnız mantığa, fesefeye munhasır kalmış, Đslâm ilimlerine derinliğine vâkıf
olan zâtlar azalmış Şiîlik olanca hızıyla her tarafa yayılmakta devam etmekteydi. Çünkü Moğol
Hükûmeti, Sultân Humâyun devrinden beri Şiîliğin hâmîsi kesilmişti. Moğol sarayları Đran’lı Emirlerle
dolmuş, Ehl-i Sünnet himâyeden mahrum kalmıştı. Đşte Veliyyullâh, böyle bir zamanda yetişmiş, ilk
tahsîlini babasından yapmış, sonra tarîkat-i Müceddidiyye’nin vârisi bulunan Allâme Şeyh Efdalü’d-Dîn
Sırr-i Hindî’den hadîs okumuş, 1142’de Hicaz’a gidip iki sene kadar Arabistan’da kalarak Ebû Tâhir
Medeni’den de hadîs almış, nihâyet büyük bir mürşid, münevver bir rehber olarak Hint bölgesini
nurlandırmaya başlamış, tefsîr, hadîs, akaid ilimlerini her tarafa neşrederek Şiîlikle mücâdeleye davâm
etmiş, Kitâbullah ile Sünnet’in hakikatlerini, sırlarını halka anlatmaya çalışmış, Şiîliği Hindistan’da
başarısızlığa uğratmıştır. Bu değerli âlim 1176’da vefât etmiştir. (Bilmen, no: 405; Đslâm Âlimleri
Ansiklopedisi, XVII, 236-248)
200
Bu kısa ve özlü bir tefsirdir. Đlim sahibi olup, tefsir okuyabilecek seviyeye gelen talebelerine okuturdu.
Tefsir okuyabilecek seviyeye gelmeyenlerin bu pek kıymetli eserden fayda yerine zarar görebileceklerini
söylerdi. (Đslâm Âlimleri Ansiklopedisi, XVII, 238)
201
Tefsirin sonunda şu cümleler bulunmaktadır: “Âlemin böyle gafletli günlerinde, Mevlâ-yı Müteâl
Hazretleri’nin mahz bir ihsân-ı kerîmidir ki memâlik-i Hindistan’dan medine-i Bofâl’da hâdim-i şeriat,
müdebbir-i umur-i memleket Muhammed Cemaleddin Han Hindî-i Dehlevî hazretleri Kur’ân-ı Kerîm’in
manasını herkes fehm itmek üzre Hind ve Afgan lisanlarında tefsirler tertib ve tabʻ itdirüb diyar-ı
84
Türkçe’ye de kazandırılmasını istemeleri üzerine bizzât kendisi Hayrettin Han’dan rica
ederek bu vazîfeyi yerine getirmesini talep etmiştir. Hayreddin Han da bazı faydalı
bilgileri ve gerekli açıklamaları da ekleyerek tercümeyi gerçekleştirmiştir. Tercüme
olarak kaydedilen cümlelerin başına te harfi, faide başlığı altında tefsîr niyetiyle
konulan cümlelerin baş tarafına ise fe harfi konulmuştur. Tefsîri neşredenin yazmış
olduğu mukaddimede bu hususlar şu şekilde ifade edilmektedir:
“Ve iş bu kitab-ı âli-ünvân tercüme-i Kur’ân olduktan başka tefsîre
müteallik bir nice fevâidi dahi müştemil olmakla tercüme ile fevaidin beyni fark
olup mütalaasında sühulet olması içun müellif hazretleri tercümeye te ve faideye
fe harfleriyle işaret buyurmuşlardır. Kezalik resm-i Mushaf’ta müteâref olan vakf
ve ibtida ve taksîm-i âyât ve rüûs-u âyât rumuzlarını dahi sebt ve tahrir buyurup
tilavet-i Kur’ân edenlere bununla bir faide-i diğer bahş etmişler.”
Bu açıklamalardan sonra durak işaretleri ve hükümleri açıklanmaktadır.
Tefsîrin sonunda insanların imanlarının zayıfladığından, âhiretten daha çok
dünyaya ehemmiyet vermeye başladıklarından, dolayısıyla Kur’ân’ın ve dini ilimlerin
kimse tarafından öğrenilmediği ve evlatlarına öğretilmediğinden, bunun neticesi olarak
nesillerin hidayetten sapıp heva ve heves yoluna, şeytanın izine gittiklerinden,
gayrimüslimlerle beraberliklerinin artması nedeniyle zamanla aralarında bir fark
kalmayıp kalplari arasında muhabbetin peydah olduğundan şikayetle insanların, ehl-i
Đslâm’a sünnet olan selamı dahi unuttuklarını söyledikten sonra Kur’ân’ın hidayet
kaynağı olduğunu ancak anlaşılmadan okunmasının faydasının olmadığını, bu sebeple
tercümeler yoluyla manasının anlaşılması gerektiğini ifade etmektedir.
“Đmdi insanı tarîk-ı Hakk’a hidayet idüb nefsini tezkiye ve terbiye itmeğe
Kur’ân gibi bir mürşid-i kâmil olamaz ise de fakat bu dahi Tutî kuşunun bir kaç
söz öğrenüb manasını bilmeyerek ağzından çıkardığı gibi Kur’ân’ın yalnız
elfazını teallüm idüb mahâric ve tecvid-i hurufuna sarf-ı evkât ile hâsıl olmaz.
Hindiyye ve bilâd-ı Afganistan’da nüshaların neşr eylemişler ki himmetleriyle hâs ve âm meânî-i
Kur’aniyyeyi kolayca ve güzelce fehm itmişlerdir. Bu defa Türkistan ahalisi dahi meânî-i Kur’aniyyeden
âşina olmaları niyet-i hayriyyesiyle Hindistan’a hemcivar olan Türkistan-ı kadim ahalisi lisanlarına
muvafık olarak Türkçe bir tefsir tertib olunmasına himmet eylediklerinde bi-hamdihî Teâlâ işbu Tefsir-i
Cemâlî telif kılınmıştır.” (IV, 233)
85
Elfazı okumak lisanın hazzı olub manasını tefekkür ve mucibince amel itmedikçe
kalbe bir şey sirayet itmez. Nice hâfızlar var ki ömürlerini tecvide sarf idüb
manayı fehm itmemekle ve tefsîr cânibine gitmemekle Hudâ ve Rasûl’den gâfil
ve câhil kalmışlardır...”202
Bu sözlerin söylendiği zamanda halkın Kur’ân kültürü ve bilgisi ile dini
hassasiyetinin bu günle kıyas götürmeyeceği âşikardır. Buna rağmen Cemâleddin
Han ve Hayreddin Han gibi himmet sahibi kimseler insanların dînî terbiyesi ile
yakından ilgilenmekte ve çanhıraş bir şekilde çalışmaktadırlar. Cemaleddin Han
tercüme ettirdiği bu tefsîri bastırabilmek için Hind âlimlerinden eş-Şeyh
Muhammed Huseyn b. eş-Şeyh Đsmâil ed-Dihlevî’yi Mısır’a göndermiş, bu âlimin
gayretleriyle tefsîr üç ay içerisinde basılabilmiştir.203
Cemaleddin Han’ın tefsîr derslerinin nasıl yapılması gerektiğine dair Hindî
lisanıyla tertib ettikleri usul, tefsîre yeni başlayanların kolay yoldan anlama ve
öğrenmeleri, Kur’ân’ın manalarından az zamanda haberdar olmaları için terceme
edilerek eserin son kısmına eklenmiştir. Cemaleddin Han’ın, Tefsîr Dersi Metodu
denilebilecek olan “Tertib-i Talim-i Tefsîr-i Kelam-ı Rabb-i Kerim” başlığı altında
anlatmış olduğu ders usûlünü misâl teşkîl edebileceği için aşağıya alıyoruz:
“Hoca eline tefsîri alub, okuyan kimse Mushaf-ı Şerif’i elinde tutar.
Đbtidâ bir âyet okunub her kelimenin manasını ayruca ayruca söyler ve aralıkda
zamirlerin gaib ve muhatab ve mütekellim ve müfred ve tesniye ve cem’
olduklarını beyân ider. Ba’dehu okuyan kimesne dahi bu vech üzere Mushaf’tan
mana virir. Zihninde kararlaşıncaya değin birkaç defa tekrar idüb ba’dehu başka
âyete şüru’ ider. Ve minval-i sabık üzre mana virerek dersi tamam eyler... Đşte bu
tertib üzre ders virüb mübtedilerin zihnine güzelce yerleşdirilse ve okunan dersler
unudulmaması içün birkaç günde bir defa geçen dersleri tekrar itdirüb
müdavemet olunsa bi-inâyetillahi Teâlâ az vakitte Kur’ân’ın manasını fehm
itmeğe isti’dâd ve meleke hâsıl olur.”204
202
Đstanbul, 1294, IV, 232.
IV, 235.
204
IV, 233.
203
86
Bu tefsîrin dört ciltlik tam bir nüshası Đstanbul Üniversitesi Kütüphanesi’nde
basma eserler kısmında 997.12 -94.95. K53 numara ile kayıtlıdır. Diğer bir nüshası da
Marmara Üniversitesi Đlahiyat Fakültesi Kütüphanesi Şişli Bölümü 20 numarada
bulunmaktadır.205
Tefsîr Mısır’da Bulak matbaasında 1294/1877 târîhinde basılmıştır.
Cilt 1: Fihristten sonra Farsça bir münacaat ve Farsça bir mukaddime vardır.
Ayrıca Türkçe musahhihi Necib Efendi’nin bir takrizi yer almaktadır. Âyetler
harekelidir ve parantez arasındadır. Tercümeler, âyeti takip etmektedir. Tercümeden
evvel (T) işareti ve tefsîr kısmından evvel (F) işareti konularak tercüme ve tefsîr
birbirinden tefrik edilmiştir. Ayrıca zaruri olarak tercemeye ilave edilen kelimeler
parantez içindedir. Bu cilt En’am sûresine kadar olup 209 sayfadır.
Cilt 2: Başında fihrist vardır. Enam sûresinden Kehf sûresine kadar olup, 236
sayfadır.
Cilt 3: Basında fihrist vardır. Kehf sûresinden Yâ-Sîn’e kadar olup, 228 sayfadır.
Cilt 4: Basında fihrist vardır. Saffat’dan Kur’ân’ın sonuna kadardır. 235
sayfadır.
3. et-Tefsîru’l-Cemâlî ale’t-Tenzîli’l-Celâlî’den Örnek Metinler
a) Fatiha Sûresi:
“Fatiha Sûresi Mekkîdir ve dahi Medenîdir ve işbu sûre yedi âyettir.
Esirgeyici bağışlayıcı olan Allah’ın adıyla okurum.
1. Övmek Allah Teâlâya alemleri besleyici olan, (f) insan âlemi ve cinn
âlemi ve melaike âlemi ve kalan âlemlere şamildir.
205
Bu tefsirin mütercimi çoğu zaman karıştırılmaktadır. Bayezit Devlet Kütüphanesi fiş kataloğunda
Cemâleddin Han ile Hayreddin Han birleştirilmiş, bir de bunların yanına Afgânî eklenerek şu isim ortaya
çıkmıştır: AFGÂNĐ Cemâleddin (Mehmed Hayreddin). Bu vesileyle burada kütüphanelerimizin
kataloklarının tekrar düzenlenmesi ve tasnif edilmesi gerektiğini hatırlatmak istiyoruz. Bilgisayar ile
çalışan kütüphanelerin kayıtlarında dahi konular ve diller birbirine girmiş durumdadır.
87
2. Esirgeyici muhabbet edici
3. Ceza gününün maliki
4. Ancak Sana taparız ve ancak Sen’den yardım isteriz.
5. Bizlere göster doğru olan yolu,
6. Anların yolu ki in’am ettin üzerlerine
7. Üzerlerine ğadab olunmuşların ve yolun şaşırmışların yolunun gayrisi
(f) mün’amün aleyh olan kimselerden muradı dört bölüktür: Enbiya ve sıddikîn
ve şüheda ve salihin ve ğadab olunmuşlardan muradı yehudlardır. Ve azgınlardan
muradı nasaradırlar. (f) Bu sûreyi Allah Teâlâ kullarının dili üzere buyurmuştur
ki böyle diye olsunlar.’’
b) Bakara sûresinin Đlk Yedi âyeti:
“Sûre-i Bakara medenidir ve bu sûre iki yüz seksen altı veya yedi âyettir.
Esirgeyici bağışlayıcı olan Allah’ın adıyla okurum.
1. Elif Lâm Mim
2. Şu kitapta hiç şüphe yoktur, doğru yol göstericidir sakınıcı kimselere.
3. Onlar ki inanırlar görmediklerine ve müdavemet ederler namaza ve ol
şeyden ki onlara rızk verdik harc ederler.
4. Ve ol kimesneler ki iman getirürler ol şeye ki nazil oldı senin canibine
ve ol şeye ki aşağa indirilmiş oldu senden evvel ve ahirete ânlar yakîn iderler.
5. Anlardır hidayet üzerine kendi Rableri tarafından ve anlardır necat
bulanlar.
6. Elbette şunlar ki kâfir oldular, beraberdir anların yanında gerekse
tahvif et anları veyahut korkutma, iman getirmezler.
7. Allah sübhanehü anların kalbleri üzerine mühür urdu ta ki fehm
itmiyeler ve kulakları üzerine dahi mühr urdu ta ki doğru söz işitmiyeler ve
anların gözleri üzerinde perde vardır ve anlar içün büyük azab vardır.”
88
c) Đnşirâh Sûresi:
“Elem neşrah sûresi Mekke’de nâzil olmuş ve işbu sûre sekiz âyettir.
Bağışlayıcı esirgeyici olan Allah’ın adıyla okurum.
1. (t) Ayâ açmadık mı seniniçün sîneni. Yani sînesini geniş kıldı ta dînin
ağır olan yükünü tahammül ide ve hem zâhirde ferişteler ol Hazret
aleyhisselâmın sînesin yarub kalbinde olan karayı çıkarub sînesini arıtdılar ve
yıkadılar.
2-3. (t) Ve ırak kıldık senden senin yükünü ki ağır kılmışidi senin arkanı.
(f) vahyin nüzûlü ol ziyâde çetin olurdu sonra kolay oldu.
4. (t) Ve yüce yasadık senin zikrini. (f) yani peygamberlerin ve
feriştelerin arasında senin adın ziyade yücedir.
5-6. Pes elbette çetniliğe yapışmış kolaylık vardır, elbette çetniliğe
yapışmış kolaylık vardır.
7-8. (t) Vaktâ ki işden ve güçden kurtulursın Allah’ın ibâdetine mihnet
çek ve Rabbın cânibine tazarru’ eyle. (f) Yani vaktâ ki halka öğretmekten ferâğat
bulursun halvetde ibâdet itmeğe meşğûl ol.”206
E. Şeyhü’l-Đslâm b. Esedullah el-Humeydî ve el-Đtkân fî tercümeti’l-Kur’ân
1. Şeyhü’l-Đslâm b. Esedullah el-Humeydî
Müfessir Şeyhü’l-Đslâm b. Esedullah el-Humeydî, Kazan’da doğup büyüyen ve
ilim tahsilini orada tamamlayan bir âlimdir. Đsminin başında bulunan Đmâm, Müderris
ve Şeyhulislâm ünvanlarından anlaşıldığına göre devrinin büyük âlimleri arasında yer
almıştır.
Tefsîrinin
iç
kapağında
müfessirin
kaydedilmektedir.
2. el-Đtkân fî tercümeti’l-Kur’ân
206
IV, 219.
89
Yahşibay
köyünden
olduğu
Şeyhü’l-Đslâm b. Esedullah el-Humeydî’nin kaleme aldığı bu tefsîr Kazan’daki
müslümanlar tarafından yazılan birçok tefsîr ve tercümelerden sadece birisidir. Bu eser
Kazan’da basılan tam tefsîrlerden ulaşabildiğimiz tek eserdir. Đki büyük cilt halinde
1907’de Kazan’da Matbaa-i Kırımiyye’de Osmanlı alfabesiyle basılmış olmakla birlikte
biraz lehçe farklılığı bulunmaktadır. Kitabın kapağında şunlar kayıtlıdır:
“Đmam ve Müderris Şeyhü’l-Đslâm b. Esedullah el-Humeydî’nin hizmeti
kalemiyyesindendir. Yahşibây karyesindendir. Kur’ân tefsîri Kazan tilinde.
Kazan’da Matbaa-i Kırımiyye’de evvel mertebe basılınvi.”
Đki ciltlik bu eserin sadece ikinci cildini görebildik. 452 sahife olan bu cilt Kehf
sûresinden başlamakta ve Kur’ân-ı Kerîm’inn sonuna kadar devam etmektedir. Buradan
birinci cildin Kehf sûresine kadar olan kısmı içerdiği anlaşılmaktadır.
3. el-Đtkân fî tercümeti’l-Kur’ân’dan Örnek Metinler
a- Đstiaze ve Besmele:
“Allah’nın rahmetinden serilmiş şeytanın yavuzlugundan Allah’ğa
sığnamen. Dünyada her bir bendegi ahirette özi dost görken bendelerge künhü
rahmet kılucı Allahnın ismi birlen başlaymen bu tercümeni.”
b-Kehf Sûresinin Baş Tarafından
“On sekizinci sûre Kehf sûresi Mekke’de inken cem’i yüzde on âyet.
1- Elhamdü lillahi’llezî, görkâm sıfat birlen mevsuf buluşundayn
Allahğa sâbittir. Enzele alâ abdihi’l-kitâbe, Olı Allah özinin kuli Muhammed
sallalahu Teâlâ aleyhi ve sellem üzerine Kur’ânını indirdi. Ve lem yec’al lehû
‘ıvecen, dahi ol Kur’ân içun asla kekrilik kılmadı yani lafzında kimlik ve
manaları arasında münâfât bolmadı.” 207
207
Kazan, 1907, II, 2.
90
F. Muhammed Hasan Mevlâzâde Şekevî (Nuhavi) ve Kitâbü’l-beyân fî
tefsîri’l-Kur’ân
1. Muhammed Hasan Mevlâzâde Şekevî (Nuhavi)
Müfessir Muhammed Hasan Mevlâzâde Azerbaycan’ın Şeki şehrinin Nuha
köyünde yetişmiş büyük bir âlimdir. Şia’nın yaygın olduğu bir bölgede yetişmiş,
Mecmau’l-beyân, Sâfî gibi Şia’nın meşhur tefsîr kitaplarından bazılarını kaynak olarak
kullandığı da olmuştur. Ancak eserinde aşırı şiî görüşlere rastlanmamaktadır. Mucizeleri
ve harikulade hâdiseleri aklîleştirme temeyülünde olan kimselere karşı çıkarak, bu tür
hâdiselerin mümkün olabileceğini savunmaktadır.
2. Kitâbü’l-beyân fî tefsîri’l-Kur’ân
Azerbaycan âlimlerinden Muhammed Hasan Mevlâzâde Şekevî’nin telif ettiği bu
tefsîrin mukaddimesinde Mevlâzâde eseri telif sebebi olarak müslüman Türk
kardeşlerinin, Arapça olduğu için en güzel bir öğüt, en faziletli bir kitab ve Kelamullah
olan Kur’ân-ı Kerîm’i anlayamadıklarını, Allah’ın emirlerinden bîhaber kaldıklarını,
Kur’ân’ı anlamak için başka dillerden çevrilen tercümelere müracaat ettiklerini bunun
da sıhhatli olmadığını bahis konusu etmekte, Kur’ân’ın her dem okunduğunu ancak
onda
bulunan
ahkâmın
anlaşılmadığını
söylemektedir.
Müfessir
eserinin
mukaddimesinde bu konuyla ilgili şunları ifade etmektedir:
“Din gardaşlarnın huzuruna kemal-i acz ve inkisarla arz idir ki cemi’-i
mev’iza ve nasihatlerin eşrefi ve kıssaların efdali Kelamullah-ı Şerif’dir. Amma
Arab lügati ile olmagına göre Türk gardaşlar onun zahir manasını derk itmekden
aciz, onda yazılan ahkâm-ı din ve Allah’ın başka fermayişlerinin mazmunundan
bîhaberdirler. Her çend zahir-i âyet ohunur amma manası malum olmûr. Meğer
în ki ecnebi dillere tecüme olmuş kitablardan. Ve âşikardır ki o gunâ tercümeler
hem mutabık-ı vaki ve hemi de muvafık-ı tefasir-i ehl-i Đslâm değildir. Bu
91
sebeble istedim ki hem-dinlerime hıdmet itmek içün Kur’ân-ı Şerif’i tercüme
idem.”
Mevlâzâde Şekevî, tefsîrini Azerbaycan lehçesiyle yazmış olmakla birlikte basit
ve sade bir dil kullanmıştır. Đlimden en ufak bir behresi olan bir müslümanın dahi
rahatlıkla anlayabilmesini, anladığı ahkâm ile itaatini artırmasını, ibadetin hakikatine
yaklaşabilmesini, masiyetlerden hakkıyla kaçınabilmesini ve Kur’ân’ın bütün herşeyi
ihtiva ettiğini gözüyle görüp kesin bir bilgi sahibi olabilmesini hedeflemiştir. Bu
gayesini mukaddimede şu şekilde belirtir:
“O nev’ muhtasar ve âsân ibaretler ile ki cüz’î sevâdı olan mü’min
gardaşlar asanlıkla fehm ideler. Fehm idüb de itaat ve hakiki ibadetlere meyl,
masiyetlerden ictinab, bu Kur’ân-ı şerif cemi-i ahkâma dârâ ve câmi olmaknı
göziyle görüb yakin ideler.”
Müellif genel olarak muhtasar bir tefsîr yazmıştır ancak bazı konular için sözü
uzattığı da olmaktadır. Mesela, A’raf sûresinin 17. âyetiyle alakalı olarak (bizim
elimizde meşhur olan nüshaya göre 118. âyet) uzun açıklama yoluna gitmiştir. Beyân
başlığı altında mu‘cize ve kısımları üzerinde durmuş, mucizeleri te’vil eden bir yazara
cevab vermiştir. “Bir cild Tefsîr-i Kur’ân-ı Şerif mütalaasında hârik-i âde hâdiselerin
te’vilinde ziyade münafat” görmüş ve cevap yazma ihtiyacı hissetmiştir. Şöyle ki:
Tefsîr-i Kur’ân-ı Şerif mütercimi Bakara sûresinin 63. âyetindeki Tûr dağının
Beni Đsrail üzerine kaldırılması hadisesini te’vil ederek “bundan kasıt Tûr’un sûretidir,
Đsrail oğulları Tur’un sûretini üzerlerinde görmüşlerdir” demektedir.
Yine Bakara sûresinin 65. ve Maide sûresinin 60. âyetinde bahsedilen
Yahûdîler’in sefil maymunlara çevrilmeleri hadisesini batınî bir değişim ve batınî mesh
şeklinde yorumluyor. Şekevî ise: “Lafızlar manaların kalıbı olduğu için sûret ve batın
sözü malum olmûr” diyerek bu te’vilin yanlış olduğunu ve meshin sadece batınî değil
zahiri anlamda da gerçekleştiğini savunmaktadır.
Âl-i Đmran sûresi 123-125 âyetlerinde bildirilen Allah Teâlâ’nın Bedir
Savaşı’nda mü’minlere melekler indirmek sûretiyle yardım ettiği hususunda Tefsîr-i
92
Kur’ân-ı Şerif mütercimi şöyle demektedir: “Đnsanlar, bütün işleri melekler yapıyor,
diye inanırlar. Oysa ki Allah’ın meleklere ihtiyacı yoktur. Ancak bu âyette Allah Teâlâ
insanlara olan yardımını, insanların kendi aralarındaki ıstılahlarıyla bildirmiştir”.
Mezkur mütercim, bu âyette ve Kur’ân-ı Kerîm’in diğer yerlerinde geçen melek
kelimesine ‘kuvve-i ruhaniyye’ manası vermektedir. Müellif Mevlâzâde ise bu şekilde
tercümeyi tenkid etmektedir.
A’raf sûresinin 107. âyetindeki asânın ejderhâya dönüşmesi hadisesini kabul
eden Tefsîr-i Kur’ân-ı Şerif müterciminin üstte zikredilen hârîkulade hâdiseleri niçin
kabul etmediğini soran Şekevî, asanın ejderhaya dönüşmesinin insanın maymuna
dönüşmesinden daha zor olduğunu çünkü asanın cemadattan ejderhanın ise hayvanattan
olduğunu söylemekte ve şöyle demektedir: “Yukarıdaki hâdiseleri kabul etmek ne şer‘e
ve ne Allah’ın kudretinin mukabilinde örfe muhaliftir”.
Đlk cildin başında, iç kapakta bulunan şu ifadeler müfessirin eserini yazarken
kullandığı eserleri göstermektedir:
“Kur’ân-ı şerif’in tercümesinde nazar-ı âcizânemizde olubdur mu’teber tefsîrler
ve fıkıh kitablarının ba’zısı: Mecmau’l-beyân, Sâfî, Tefsîr-i Fahr-i Râzî, Kâdî Beyzâvî,
Celâleyn, Ebu’s-Suud, ve Mesâlik ve ğayrihi.” Sayılan bu kaynaklar arasında
Mecmau’l-beyân ve Sâfî şii tefsîrlerindendir. Dolayısıyla müfessir ehl-i sünnet görüşünü
savunmakla beraber bu görüşlerini desteklemek ve diğer fırkaların görüşlerini tenkit
etmek üzere onların kaynak eserlerine de müracaat etmiştir.
Müfessir, eserini, niyetine hiçbir nefsi arzu karıştırmadan ortaya koyduğunu,
gayesinin hayır ile yâd edilmesi, eserinin müslüman tarafından kabul görmesi ve
kendisinin Đslâm’a hizmet eden kimselerden sayılması olduğunu bildirmektedir.
“Ümid ki din gardaşları yanında makbul olub mütercimi duây-ı hayr ile
yâd ideler ve niyyetim hiç gunâ ağrâz-ı nefsaniyye ile memzûc olmamak
illetiyle ümidvarım ki Đslâmiyet adına hıdmet idenler zümresinde mahsûb
olam.”208
208
Tiflis, 1326, Mukaddime, s. 3
93
Tefsîr ilk defa Tiflis’te 1326/1908’de Gayret Matbaası’nda basılmıştır. Âyet-i
Kerimeler sayfanın başına numaraları konularak yazılmış ve sırasıyla tercüme
edilmiştir. Tefsîr ile tercümenin birbirinden ayırt edilebilmesi için asıl metinin tam
karşılığı olan tercümeler tırnak içerisine alınmakta, tefsîr ise kısa ve öz olarak tırnağın
dışından devam etmektedir. Eser iki ciltten müteşekkil olup birinci cilt 492 sayfa, ikinci
cilt de 538 sayfadır ve ikisi bir arada basılmıştır. Đkinci cilt Kehf sûresi ile
başlamaktadır. Kitabın sonunda mütercimin eserlerinin listesi yer almaktadır.209
Buradan anladığımıza göre Tefsîrin iki ayrı baskısı yapılmıştır. Çünkü listede tefsîrin
ciltlerinin ayrı ayrı ve bir arada basıldığı, fiyat farklılıklarıyla birlikte gösterilmektedir.
Eserin ikinci baskısı ise Tebriz’de 1399/1979’da Sabiri Kütüphanesi tarafından
yapılmıştır: Tefsîru’l-Beyân-ı Türkî.
Büyük kıt’a iki cilt halinde olan baskı Arapça aslî metni ihtiva eder. Türkçe
meal Azerî lehçesiyle ve Arap harfleriyle basılmıştır. Türkçe ve Arapça metinler
numaralıdır. Âyet-i kerime metinleri sayfa başlarına, matbaa harfleriyle dizilerek çeşitli
uzunluklarda basılmıştır.
Arapça metnin altına bir çizgi çekilerek altına Arap harfleriyle Türkçe metin
konulmuştur. Tercüme kısmı tırnak arasına alınmış ve tefsîr kısmı tırnak dışında
bırakılmıştır. Her iki cildin sonlarına sıra numarasıyla sürelerin fihristi konulmuştur.
Fatiha’ya başlamadan, Besmele’nin Fatihadan bir âyet olup olmadığı izah
edilmiş ve âyet sayarak Besmele’ye bir numara verilmiştir. Fatiha’nın son iki âyeti ise,
bir âyet sayılmıştır. Daha sonraki sûrelerde Besmele’ye numara konulmamıştır.
Fatiha’ya “Sûre-i Hamd” adı verilmiştir.
3. Kitâbü’l-beyân fî tefsîri’l-Kur’ân’dan Örnek Metinler
a) Besmelenin tercümesi:
209
Bu listede mütercimin iki eseri daha olduğu görülmektedir:
1. 450 Đllik Takvim
2. Coğrafya
1’imci cild, 2’mci cild.
94
“Gömeklik istiyorum “cemi işlerimde Allah’ın adıyla ki mehribândır.”
Cemi mahlukata dünyada rûzî ve cemi halka lazım olan nimetleri virmek sebebi
ile “rahm idendir” ahirette bazı mahlukata onları Behişt’e dahil itmek ile.”
Gömek kelimesini besmelenin başında ve 5. âyetin tercümesinde (Đyyâke
nestaîn ancak senden gömek isteyorık.) istiane manasına kullanmasından şu anlaşılıyor
ki besmelenin başına “yardım isterim” takdirinde bulunmaktadır. Tefsîrlerimizde
besmelenin başına umûmiyetle “başlarım” veya “okurum” takdirleri yapılmıştır.
b) Süre-i Hamd (Fatiha) tercümesî:
“1. Gömeklik istiyorum, cemi işlerimde. Cemi işlerimde Allah’ın adıyla
ki Mehribandır. Rahmandır, dünyada ruzî ve cemi halka lazım olan nimetleri
vermek sebebiyle. Rahimdir, ahirette bazı mahlukata, onları Behişt’e dahil
eylemek sebebiyle.
2. Her nevi şükr ü sena «Cemi zahiri ve batınî nimetler mukabilinde ki
cemi» hamd ve şükür eylemekten amele gelüp ve bundan sonra amele geçecek
hamusi Allah içündür ki cemi mahlukata terbiyet verendir. Ol yokdan halkedüp
sonra bizi besleyüp dünyada ruzi verüp ve her halde işlerinde ıslah vermekle.
3. Mehribandur ve ahirette Behişti vermekle Rahimdür.
4. Kıyamet gününün padişahidur.
5. Perverdegar ancak sana ibadet iderik, ancak senden gömek isteyirik.
Sana itaat itmeğe ve ha keza düşmanların şerrini defetmeğe.
6. Bizi hidayet eyle düz yola. O yolu bize göster ki onuyla gidüp senin
tarafına ve razılığına yetişek.
7. O kimselerin yoluna kim onlara nimet verüpsün. Onlardan razı ve
hoşnut olmak ve Behişt’e yer vermek ile. Ne in ki o yola ki uniyle gidenlere
açıklanupsun, ve ne in ki hak yoldan çıkmışların yoluna.’’
c) Đhlas Sûresinin Tercümesi:
“Mekke’de niçe nefer müşrikler Hazretin yanına gelüp Amir b. Tufeyl
didi: Bize tavsif it Allah’ını, âyâ kızıldandır ya gümüşten ya demirden ya
95
ağaçtan. Pes bu sûre nazil olup Allah saika gönderdi. Eritti yandırup ve Amir’i
güçük barmağından deyüp anı dahi öldürdi. Bu sûre nazil oldu.
1. “Dinlen ya Peygamber, Allah birdir şeriki yohdur.
2. “Allah bî-ihtiyaçtır”, yemek içmek ve yatmaktan.
3. “Doğmayupdur”, O’ndan hârîç olmayıp ne evlat ve ne sair kesif şeyler
ki insandan doğular ve ne latif şey peşimanlık, gam, şâdlık, gülmek, ağlamak,
açlık ve tohluk. “Ve doğulmayupdur”, hârîç olmayıpdur bir şeyden. Nice ki sair
mahlukat bir şeyden hârîç olâr.
4. “Ve Allah için bir ehad misil ve tây yohdur” ki Allah’ı ona ohşadup
halka tanıtmak ola. Ya în ki doğmayupdur ki Allahlığı ona irs vire ve
doğulmayupdur ki Allahlığı irsle kesb itmiş ola ve onun için misil yohdur ki
onun avratı ola.210
G. Mîr Muhammed Kerîm Necel el-Hâcc Mîr Ca’fer el-Alevî el-Hüseynî elMûsevî el-Bâküvî ve Keşfü’l-hakâyık an nüketi’l-âyâti ve’d-dekâyık (Tefsîr-i Kurân-ı
Şerîf Türk-Azerbaycân dilinde)
1. Mîr Muhammed Kerîm Necel el-Hâcc Mîr Ca’fer el-Alevî el-Hüseynî elMûsevî el-Bâküvî
Mir Muhammed Kerim, 1853 yılında Bakü’de doğmuştur. Đlk tahsilini
medresede aldı. 1871 yılında Irak’a giderek on yıl Bağdat’ta Arapça, tefsîr, fıkıh, Đslâm
tarihi vb ilimler okudu. Daha sonra Tahran ve Tebriz üzerinden Bakü’ye döndü. Uzun
süre Đçerişehir’de Şah Mescidi’nin hocalığını (ahond), 1904’ten 1918’e kadar da Bakü
vilayetinde “Bakü Vilâyeti Şia Mescidi”nin başkanlığını yaptı. Bu arada Bakü, Kuba,
210
Bu dönemde 9 aded tam tefsir tesbit edilmiştir. Biz bu bölümde bunların 6 tanesini inceleme imkânı
bulduk. Geri kalan üç tefsirden, Đbn Abdillah el-Bidlisi el-Hamidi (Şeyhülislam)’ye ait olan Kur’ân
Tefsiri (Kazan dilinde, 2 cild, Kazan, 1907) ile aşağıda inceleyeceğimiz Đbn Asadallah al-Hamidi
(Şeyhülislam)’ye ait el-Đtkan fî Tercümeti’l-Kur’ân (2 c. Kazan, 1907, Matbaai Kırımiyye) isimli eserin
aynı olmaları muhtemeldir. Ancak kendilerine ulaşma imkânı bulamadığımız için kesin bir şey
söylememiz mümkün olmamaktadır. Bunlardan Anonim, Kur’an. Kelam-ı Şerif tefsiri / Tefsir-i Fevâid (2
cilt, 378+480, Kazan, 1899/1900) isimli tefsiri sadece listelerde görebildik, kendisine ulaşma imkânımız
olmadı. Ancak örnek kabilinden Kazan ve Azerbaycan bölgelerine ait birer tefsirin tanıtımını yaptık.
96
Cavadı, Şamahı, Gökçay ve Lenkeran gibi şehirlerin kadılığını da yapıyordu.
Kadılığının yanında da Ahuntluk, Privataklık (Öğretim üyeliği) imtihanlarında
komisyon başkanlığı vazîfelerini icra etti.
Mir Muhammed Kerim, Muharrem ayında dövünerek yas tutmaya ve bu
törenlerdeki bağırıp çağırmaya, fanatizme, batıl hurafe şeylere ve Đslâm’a tefrika
sokanlara şiddetle karşı çıkmıştır. 1905 yılında Ermeni-Müslüman çatışmasında beyaz
cübbesini giyip kırmızı bayrağı eline alarak şehrin meydanına çıkıp yağmur gibi yağan
kurşunlara aldırmadan çatışmayı durdurmuştur.
20 Nisan 1920’de Azerbaycan’ı işgal eden Kızıl Ordu, her yeri yağmaladığı gibi
Mir Muhammed Kerim’in evini de talan etmiştir. Baküvî bundan sonra Merdegân’a
gelip, hayatını tercüme ve ilmî kitaplar yazarak sürdürmüştür. 1937 senesinde Đslami
faaliyetlerde bulunduğu ve anti-sovyet olduğu gerekçesiyle bir akşam evinden alınarak
1939 yılı 15-16 Mart gecesi kurşunlanmış ve şehit edilmiştir.
“Mir” kelimesi “başkan” ve “emir” mânasına gelip, Baküvi’deki anlamı ise
Rasûlullah -sallallahu aleyhi ve sellem- Efendimiz’in soyundan geldiğinin işaretidir.
Kaynaklara göre Azerbaycan’da bu kelime, “Seyyid” olan kimselerin isminin başında
kullanılmaktadır. Hz. Ali -radıyallahu anh-’in soyundan olması nedeniyle “Alevî”,
şeceresi Đmam Musa Kâzım’a dayanması sebebiyle “Musevî”, Hz. Hüseyin -radıyallahu
anh-’in soyundan gelmesi sebebiyle de “Hüseynî” denmektedir. Eserleri şunlardır:
Telif Eserleri
1. Keşfü’l-hakayık an nüketi’l-ayati ve’d-dekayık
2. Đran Kentlerinin Hali
3. Tebriz’de Gördüklerim
Tercüme Eserleri
1. Ermenüse
2. Özreyi Kureyş
3. On Yedi Ramazan
4. Kerbela Yangısı
5. Fetâtu Gassan
6. Reşid’in Bacısı Abbase
97
7. Ebû Müslim el-Horasani
8. Salip Muharebesi
9. Emin ve Me’mun Kardeşler.
Bu eserlerden sadece On Yedi Ramazan ve Keşfü’l-hakayık adlı kitaplar
elimizde bulunmaktadır. Diğerleri ise Sovyet hışmına uğramıştır.211
2. Keşfü’l-hakâyık an nüketi’l-âyâti ve’d-dekâyık
Tefsîrin yazıldığı tarih ve ciltlerin hacmi sırasıyla şöyledir:
1. cilt 1321 senesi Şevvâl ayının 9’unda tamamlanmıştır ve 745 sayfadır.
2. cilt Yûnus sûresiyle başlamakta olup 1322 Rebiulevvel ayının 10. günü
tamamlanmış ve 791 sayfa tutarındadır.
3. cilt Rûm sûresiyle başlamakta olup 1323 Zilkâde ayının 22. günü nihayete
ermiş ve 959 sayfadır. Kapağında 15 Şaban 1322 tarihi bulunmaktadır ki bütün ciltlerde
aynı tarih kullanılmış olması hasebiyle konulsa gerektir. Aksi takdirde yazımı bitmeden
basılmış olmaktadır.
Eserin ikinci baskısı Gulâm Rızâ Muhlis tarafından hazırlanarak 1315/1895
yılında Tebriz’de “Şu’â’” matbaasında yapılmıştır. Gulâm Rızâ Muhlis, ilk baskıda vaki
olan matbaa hatalarını düzeltmiş, âyetleri muteber Mushaflarla karşılaştırarak tashih
etmiş, sayfada tefsîr edilen âyetin metnini kenara tam olarak yazmıştır.
Birinci cildin başında bulunan yayın evine ait olan takdim yazısında ilk Türkçe
tefsîrlere iki parağrafla değinildikten sonra bu tefsîrin Hâc Abdülmecid Sâdık Nevberî
tarafından Farsça’ya çevrilerek rûmi 1339 yılında Tahran’da neşredildiği ve bu
tercümenin baskılarının 1349, 1354, 1358, 1361 tarihlerinde tekrarlanmış olduğu ifade
edilmektedir.
Bâküvî, her cildin başına birer mukaddime yazmıştır. Birinci mukaddimede
ilmin faziletinden, ilimle cehli yok etmenin gerekliliğinden bahsettikten sonra Kur’ân’ı
tercüme etmenin gerekliliği üzerinde durmaktadır.
211
Mir Muhammed Kerim, Gerçeğin Doğuşu, haz. Ahmet Dolunay, Đstanbul, 2000, I, XV-XIX.
98
“Kur’ân-ı Şerîf’in ahkâm ve nüktelerini derk eylemek Kur’ân-ı Şerîf
Arap lisânında olmak cihetine muhtelif elsine sâhibi olub dîn-i Đslâm’a gerüyde
olan milletlerden ötüri mümkün değildir. Mâdâmîki Kur’ân-ı Şerîf’in
mazâmîn-i celîlü’l-kadri herbir tâyifenin öz lisânına tersir ve tercüme
olunmasa ondan nice ki lâzımdır menfaat-berdâr olabilmezler.
Eğerçi herbir tâyifeden Fâris ve Türk, Hindû, Berberî ve ğayr lisanlarda
Arab lisânına âlim olan şahıslar olublar ve gene mevcûddurlar ki ahkâm-ı
Kur’ân’ı halka tefhîm idüb yetürürler. Amma âlimden istimâ’ itmekile şahs özi
öz lisânında olan tefsîrden Kur’ân-ı Şerîf’in nükte ve ahkâmlarını bahub derk
itmek arasında fevk ez tasavvur tefâvüt vardur.”212
Bâküvî, birçok Arapça tefsîrin olduğunu ancak bunların sarf, nahiv üzerinde çok
durarak lafızlara önem vermeleri ve bu nedenle de Kur’ân’ın nüktelerine yer
vermediklerini bunun aksine millet-i Đslâm arasında tefrikaya sebeb olacak sözleri
zikrettiklerini söyleyerek Kur’ân-ı Kerîm’in bütün milletlerin tam bir uygunluk
içerisinde adâlet ve insâf üzere yaşamalarını emrettiğini hatırlatmaktadır.
Türkçe tefsîrler içinde Kur’ân’ın hakikatlerini ortaya koyan tefsîrlerin
bulunduğunu ancak bunların “şive-i Osmâniye’de” olduğunu bu nedenle de Azerbaycan
Türk dilinde konuşanların bu eserlerden istifade edemediklerini söyleyerek en büyük
hizmetin Türkçe bir tefsîr yazmak olduğunu ifade ediyor.
“Âlem-i Đslâmiyet’e büyük olan hıdmet zâhiren ve bâtınen Türk
lisânında olan millet-i Đslâmdan ötüri Türk dilinde bir Tefsîr-i sâde ve basît
telif itmekdir ki eshel vechile Kur’ân-ı Şerîf’in matlablarını derk idüb onun
makâsıd-ı âliyesinden mahzûz olub insâniyet sıfatlarıyla âraste olsunlar.
Felihâzâ hakîr akallü’l-halîka Mîr Muhammed Kerîm ibnül-Hâcc Mîr Ca’fer
el-Alevî el-Hüseynî el-Mûsevî el-Bâküvî özime lâzım gördim ki Azerbaycan
Türk dilinde bir tefsîr telif ideyim tâ în ki âlem-i Đslâmiyet hâdimlerinin
arasında bir hıdmet-i âcizânemiz mevcûd olsun.”213
212
213
Tebriz, 1373, c. 1, muk.
a.y.
99
Müellif, istifâde ettiği eserleri de bu mukaddimede zikretmektedir. Bunlar
şunlardır:
1. Cârullah Allâme Zemahşerî, Tefsîr-i Keşşâf.
2. Đmam Fahrur-Râzî, Tefsîr-i Kebîr.
3. Tefsîrü’l-fâdıl Ebu’s-Suûd Müfti-i Kostantıniyye.
4. Şeyhu’l-Celîl Tabersî, Mecma’u’l-beyân.
5. Lübâbü’t-Te’vîl fî me’âni’t-Tenzîl, telifü kudveti’l-eimmeti’l-müfessirîn
Alauddin el-Bağdâdî el-Hâzin muhtasaran min tefsîri’l-Đmâm el-Âlim el-Kâmil Ebû
Muhammed el-Begavî.
6. el-Âlimü’l-celîl Ebu’l-Berekât en-Nesefî, Medârikü’t-Tenzîl ve Hakâyıkı’tTe’vîl.
7. Âlimü’l-Fâzıl el-Kâdî el-Beydâvî, Envâru’t-Tenzîl.
8. Umdetü’l-ârifîn Hakkı Efendi, Rûhu’l-beyân.
Ve başka tarîh ve ehâdis kitapları.
Tekrar ilim bahsine dönen müellif şöyle demektedir:
“Belki evvela ilm-i dini tahsil itmek lâzımdır. Ondan sonra her bir ilmi
ki maişet-i beşeriyyeye müteallıkdır. Gerek onlar tahsil olunsun meselen ilm-i
tarih, hendese, coğrafya, hisab, hey’et Kur’ân-ı Şerif’te bu ilimlerin
hamusunun tahsilini lazım olmağına âyât-ı beyyinât mevcuddur.”214
Bâküvî, hurûf-ı mukattaa hususunda birçok görüşün bulunduğunu ancak
bunların en güzelinin Zemahşerî’ye ait olduğunu ifade ederek kendisi de bu tercihe
katılmaktadır. Zemahşerî, bu harflerin başında bulundukları sûrelerin isimleri olduğunu
düşünmektedir.
Đkinci cildin mukaddimesi tamamen ilmin faziletine dair kaleme alınmıştır.
Đnsanın mükerrem yaratılmasından söz ederek konuya giren Bâküvî asr-ı saadetten
uzaklaştıkça cehâletin çoğaldığını ve bütün belâ ve kavgalerın bu sebebten ötürü
başımıza geldiğini anlattıktan sonra yaşadığı zamanda (1908) ilmin yavaş yavaş
yayılma göstermesinin sevindirici olduğunu ifade ediyor. Daha sonra da hz Ali’nin ilmi
medheden şiirlerinden tercümeleri ile birlikte vermiş, ilmin faziletini anlatan âyetlerin
214
a.y.
100
tefsîrini yerlerine havale ederek bu mevzudaki 9 hadis-i şerifi açıklamalarıyla birlikte
vermiştir.
“Rasûl-i hudâ’dan ilm bâresinde vârid olan hadislerin hâmusini zikr
itmek mümkün olmayub Đslâm’da basiret sâhiblerinden ötüri bu hadislerin
birisi kifayet ider. Lâkin bu dokuz hadisi zikr itmekde sâhib-i şeriat-ı
mukaddese-i Đslâmiyyenin yanında (indinde) ne derecede ilmin ehemmiyetini
beyân itmek maksûdumuzdır. Tâ în ki efrâd-ı milllet-i Đslâmiyye o cenâbın
kelâmlarından
ilmin
ehemmiyetini
istinbât
eyleyüb
özlerini
cehâlet
zindanından halâs idüb şahrâh-ı hidâyete vâsıl eylesünler. Hiçbir nâdân ve
câhil olan kavm ve cemaatden ötüri dünya ve ahirette necât tapmak mümkün
olan emr değildir. Saltanat ve devletten ilm yahşîdür. Đlm sebebine saltanat ve
devlet tahsîl itmek olur amma saltanat ve devletile ilm tahsîl itmek mümkün
olmaz.”215
Bâküvî, Melikşah, Nizâmülmülk, el-Mu’iz li-dinillah’ın ilmî gayretlerinden de
bir nebze bahsetmektedir.
Üçüncü cildin mukaddimesi yine ilmin faziletine dair olmuştur. Rahmân
sûresinin ilk âyetleriyle konuya giren Bâküvî, Şeyh Nizâmî Gencevî ve Mevlânâ
Celâleddin Rûmî’nin ilimle alâkalı beyitlerini açıklamaktadır. Daha sonra ihtilâf
mevzûu üzerinde duran müellif, ümmetin ihtilâf etmesine cehlin sebeb olduğunu bunun
ilacının ilm olduğunu söyler. Đhtilafla ilgili cemel vak’asından ve Emeviler döneminden
bahsetmektedir.
Gayet muhtasar bir tefsîr hüviyetinde olan bu eserinde Bâküvî, âyetlerin ve
sûrelerin sebeb-i nüzûllerine değinmekte, gerekli gördüğü yerlere kayd adı altında
notlar düşmekte, fazâilden bahsetmekte ve âyetleri tefsîri tercüme ile Türkçe’ye
nakletmektedir. Ancak müellifin kaydları fazla değildir.
Baküvi, âyetleri diğer âyetlerle tefsîr etmeye özen göstermektedir. Şii ve sünni
hadis kitaplarını da kullanan mefessir hadisleri bazen kendi mezhebi bazen de Ehl-I
sünnet istikametinde değerlendirmiş ve farklı tercihlerde bulunmuştur. Ashab ve
tabiun’dan gelen haberleri de çok olmamakla birlikte kullanmıştır. En çok rastlanılan
215
Tebriz, 1373, c. 3, mukaddime.
101
isimler şunlardır: Abdullah b. Abbas, Hasan Basrî, Hz. Ali, Câfer Sâdık, Đbn Mesud,
Mücâhid, Katâde ve Süfyan b. Uyeyne.
3. Keşfü’l-hakâyık an nüketi’l-âyâti ve’d-dekâyık’tan örnek Metinler
a) el-Mâûn Sûresi:
“2. E raeyte’llezî yükezzibu bi’d-dîn.216 Ya Muhammed! Âyâ cezâ ve
hisâb gününi tekzîb idüb inkâr eyliyeni görüb tanıyorsun mu? Eğer
tanımıyorsan men sana onun alâmetlerini diyorum tâ în ki herbir şahısda o
alâmetleri gördin bilesin ki o kıyâmet günini münkir olandır. Onun alâmetleri
budur.
3. Fezâlike’llezî yedu’’u’l-yetîm. Evvelâ o şahıs yetîm görende yetîmi
şiddetile def’ idüb cefâ ve eziyetle onı red eyleyüb ğayz ve huşûnetile onı
kovub onun hakkını mürâ’at itmez.
4. Ve lâ yehuddu ‘alâ ta’âmi’l-miskîn. Ve sâniyen ehl-i ‘ıyâlini haviş
ve akrabasını ve ona tâbi’ olub itâ’at eyliyenleri fukarânın ahvâlini tefakkud
eyleyüb bezl-i ta’âm itmeğe emr, tahrîs ve terğîb itmez.
5. Fe veylü’l-li’l-musallîne’llezinehüm an salâtihim sâhûn. Zamânî ki
kabakda zikr olunan yetimleri def’ idüb fukarâya ihsân itmeğe tahrîs terğîb
itmeyenler azâba sezâvâr oldılar. Namaz kılub lakin namazlarında kâhil ve
namazı sehl dutanlara azâb olsun. Hansi ki namazı o kadar sehl dutarlar ki
namaz fevte gidir. Ya vaktden mukaddem ya muahhar kılurlar ya în ki
namazda huşû’ ve hudû’ itmeyüb tîz tîz gûyâ ondan artık bir zarûrî amelleri
vârdır kılub tamam idirler bir halde ki bilmûrlar ne diyub ve kimin
mukâbilinde durub kime ‘ibâdet eyliyorlar. Allah teâlâ namazı böyle sehl
dutanlara ve bundan sonra zikr olunan amellerin sâhiblerine azâb va’desi virir.
6. Ellezînehüm yürâûn.
216
Bâküvî, besmeleleri her surenin başında bir âyet kabul ettiği için bütün surelerin ilk âyetlerine iki
rakamını vermektedir.
102
7. Ve yemne’ûne’lmâ’ûn. Birde namazı sehl dutanların sıfatlarından
odur ki her bir amel-i hayrda riyâ eyleyüb zekât virmeyüb konşuya lâzım olan
bazı şeyleri (mesela balta, kazgan, kürek, tabak bunlar kimi eşyânı) âriye
virmekden mâni’ ola. Böyle şahıslara azâb olsun..
Hamd olsun (el-Mâ’ûn) sûresinin tefsîri tamâm oldı..Rasûl-i Hudâ
sallallâhu aleyhi ve sellem buyurdılar her bir şahsı ki (el-Mâ’ûn) sûresini kıraat
eyliye eğer zekât viren şahıs olsa Allah Teâlâ onı bağışlar.”217
Bakuvî, 3. âyetin mealinde geçen yetim kelimesine şu notu yazmıştır:
“Sûre-i mübârekede yetim ve fukara meselden ötüri zikr olunubdur.
Belki maksûd-ı Kur’ân-ı şerîfde yalsan-ı mu’ciz-beyân Rasûl-i Hudâ ile emr
olunan güzel sıfatları terk itmek ceza güni kıyâmeti inkâr ve tekzîb itmeğin
alâmetidir. Ey millet-i Đslâm bir bu âyât-ı beyyinâta fikr virin. Özinizi ehl-i
Kur’ân diyorsunuz ve hâl ân ki Kur’ân’ın ahkâmına amel itmemek onı inkâr
itmekden ‘ıbârettir.bizim aramızda Kur’ân’ın ahkâmı haradadır? Kur’ân’ın
sâyir ahkâmları dursun, âyâ hemîn sûre-i mubarekede zikr olunan ahkâma
amel olunur mı? Ne vakt millet-i Đslâmın yetim ve fakirlerinin derdini çeküb
onların hallerine dilsûzluk olunur. Onların derdini çekmek bir dirhem ya bir
kârîn çevrek ya în ki bir libas virmek değildir. Ziraki böyle olanda bazının hâli
ma’lûm olmayub hafâda kalûr. Belki umum eytâm ve fukaranın hâlini gerek
tefakkud idüb onlardan ötüri bir mekteb-i umûmî açub tahsîl-i ilm itdirmek,
eytâm ve fukaradan hansi ki tahsîl-i ilme kâbil olmasalar onlardan ötüri
berdâru’l-eytâm ve berdâru’l-mesâkîn tertîb virüb onların senevî mehâriclerine
kefîl olmak. Âyâ bir böyle amel-i hayr millet-i Đslâmdan bu halde zuhûr idir
mi? Eğer çi giçmiş zamanlarda olubdur lakin bu zamanlarda onların vücûdı
kimyâ ve ankâ hükmündedir milletin hûş-bahtlığı böyle emrlere mübâşir olub
hayrât ve birrât-ı umûmî îcâd itmekdedir. Ne în ki demir ve fûlâd sandıklara
tekye idüb fukara ve eytâm suâl idende bir fülûsvirmeyüb bir acı söz de deyüb
def’ idesen âye-i şerifenin hükmiyle böyle şahıslara necât yohdur.”218
Müellif, 5. âyetinde “namazlarında kâhil” olanlar kısmına kayd koyarak şöyle
demektedir:
217
218
Tebriz, 1373, III, 921-923.
a.g.e. s. 921-922.
103
“Âye-i şerife namaz kılûb namazlarında sist ve tenbel olub gâhî kılub
gâhî kılmıyanların bâresinde nâzil olubdur. Lakin namazın adedinde namazın
içinde şek eyliyenler âye-i şerifeden hâriçdirler. Âyenin hiçbir vechile onlara
şümûlü yohdur. Bazı avâm Kur’ân-ı şerife âlim olmıyanlargûyâ âyeni namaz
içinde sehv yâ şek idenlere ez rûy-i cehâlet haml idüb şek mes’elelerinde îrâd
vârid eyliyorlar. Bunlar cehâletden nâşî olan sözlerdir. Eğer öyle olup âye-i
şerife şekden olsaydı gerek fî salevâtihim sâhûn nâzil olaydı nev’-i beşer şek
ve sehvden hâlî olmamak cihetine ‘usr, harac belki teklîf-i mâ lâ yutâk lâzım
gelürdi. Hatta ulemay-ı tefsîrden Allâme Zemahşerî fâzıl Nesefî namazda sehv
ve şek itmeği Rasûl-i Hudâ cenablarına, hansiki her bir naks ve aybdan
müberrâ idi, isnâd virübdürler.”219
219
a.y.
104
III. Tanzîmât’tan II. Meşrûtiyet’e Kadar Matbû Türkçe Cüz’ Tercüme ve
Tefsîrleri
A. Osman Necâtî (v. 1293) ve Tefsîru’n-Necât ( 30. Cüz’)
1. Osman Necâtî
Eskişehir’de Alyu karyeli ulemâdan Ali Efendi’nin oğlu olan Osman Necâtî
1226 târihinde doğmuştur. Müderris Ak Köylü Mehmed Efendi’den okumuş, sonra
feyiz mahalli ve âlimlerin mekânı olarak tavsif ettiği Kayseri’ye gidip Hoca Kâsım
Efendi’den ve Gözübüyükzade Đbrahim Efendi’den tefsîr ve hadîs ilimlerini tahsîl
etmiştir. Nitekim hayâtının bu devrelerini tefsîrinin mukaddimesinde şu şekilde
anlatmaktadır:
“Mahall-i feyz ve makarr-ı ulemâ bulunan Kayseriye’ye azm-i râh edip
belde-i mezbureye vürudumda meşahir-i fudela ve esatiz-i küllden Kasım Efendi
hoca rahmetullah’dan ulum-u âliyyeyi tahsil edip ve belde-i mezburenin fudalâ
ve fehâmı ve sultan-ı müfessirinin izamı Gözübüyük oğlu Đbrahim Efendi
hocadan katretün mine’l-yemm 220 olarak ilm-i tefsîri kıraat,”221 ettim.
Buradan Đstanbul’a gelen mefessir Osman Necati Efendi, Đstanbul’da müderris
olmuştur. Tophane Müftüsü olarak bilinir.222 1293’de vefât etmiştir. Karacaahmet
mezarlığında medfundur.
Osman Necâti, faziletli bir sîmâdır. Tophane’de oturduğu bir zamanda
müslümanların talebi üzere Nebe’ sûresinden Kur’ân-ı Kerim’in sonuna kadar olan
sûrelere Tefsîru’n-Necât nâmiyle Türkçe, mufassal bir tefsîr yazmıştır.223
2. Tefsîru’n-Necât’ın Muhtevâsı ve Örnek Metinler
220
“Deryâdan bir damla”
Đstanbul, 1288, s. 3.
222
Osmanlı Müellifleri, I, 330 (Süleyman Hakkı Efendi Eskişehrî’nin tercüme-i hali içinde).
223
Bilmen, 437.
221
105
Osman Necatî, din kardeşlerinin ricası üzerine tefsîr ve hadisin diğer ilimlere
üstünlüğünün ayın diğer yıldızlara üstünlüğü gibi olduğunu düşünerek Nebe’ cüzünü
Türkçe olarak tefsîr etmeye niyet ettiği zaman kulağına ilham geldiğini, hikmetlerden
bir kısmının zihnine ilka olunduğunu ve eserin ismini tefe’ül ile Tefsîr-i Necati olarak
koyduğunu ifade etmektedir.
“Ba’dehu ol taraftan âsitane’ye azimet ve hasbel-kader Tophane-i
âmire’de sâkin iken bazı ihvan-ı dine Nebe’ cüzünü tefsîr idüb bu abd-i acizden
anın Arabi ve tercümesini iltimas ettiler. Bu daileri dahi ilm-i tefsîr ve hadisin
sair ilimler üzerine fazlı ke fadlil- kamer ale sairil- kevakib olduğu zevi’l-ukule
hafi olmadığını tefekkür ederken havatif-i Rahman’dan gûş-u hûşuma ilham ve
avatıf-ı hikmetten dühn-ü zihnime ilka olundu ki tamimen lil fevaid ve tetmimen
lil avaid olsun içun tefsîr-i Kur’ânı zeban-ı azbü’l-beyân-ı Türkî ile tercüme edip
anın nam u nişanını bitârîki’t-tefeül Tefsîr-i Necâtî deyu tesmiye eyleyim”224
Bundan sonra değerli ve faziletli kimselerle istişarelerde bulunmuş, kendisi de
istihare yaparak tefsîri yazmaya başlamıştır. Osman Necâti Efendi’nin tefsîri mufassal
bir tefsîrdir.
Đşârî tefsîr husûsiyetlerini taşımakla beraber dirayet ve rivayet yönü de
hissedilen bu tefsîrde, aldığı kaliteli eğitim sayesinde her alanda zengin bir birikime
sahib olan müfessir, bu birikimini burada ortaya koymuş; âyetleri tefsîr eden diğer
âyetleri ve hadisleri aynen tercüme ederek manalarını açıklamış, bir de yeri geldikçe
şiirler ve özdeyiş denilebilecek olan darb-ı mesellerle, hikâyelerle sözün akışını
sağlamış, zaman zaman usul kaidelerini ve furu’a dair meseleleri izah etmiş, böylece
zevkle okunabilen, sıkıcı olmayan tatlı bir üslub yakalamayı başarabilmiştir. Müellif bu
yöntemle tercümesini tenvir ettiğini söylemektedir.
“Ve âyât ve ahadis ve âsâr ve eş’ar misillu makam-ı istişhâdda irad
olunan usul-i belağat-şiârı bi-ibârâtihâ ketb ve tenmik ve hulasa-i mazmunların
224
s. 3.
106
şerh ve tensik eyledim ve tahrir-i kavaid-i usuliyye ve takrir-i fevaid-i feriyye ve
bast-ı durub ve emsal ve baz-ı hikâyât ile derun-u tercümeyi tenvir eyledim.”225
Mesela Nebe sûresinin üçüncü âyetini “Ki onlar âhiret hakkında ihtilafa
düşmüşlerdir” tefsîr ederken ilgili âyeti kerimeleri, hadis-i şerifleri, Arapça hikmetli
sözleri yeri geldikçe açıklamakla birlikte Hazreti Mûsâ ve Firavun kıssasını anlatarak bu
kıssanın işârî yorumunu yapmakta, Mûsâ ile Hârun’u kalb ile akla, Firavun’u nefs-i
emmareye, asâyı lailahe illallah tevhidine ve deryayı da ruha benzeterek çok faydalı
nasihatlarda bulunmuş ve daha başka meseller ve hikâyeler naklederek beş sayfalık
geniş bir açıklama yapmıştır. Nefse ve hevaya uymayıp bunları bıraktıktan sonra ancak
ruhen bir yükselişin mümkün olduğunu ifade ettikten sonra Allah’ın her şeyi gördüğünü
misallendirmek için şöyle demektedir:
“Zira dünya ve ahiret mülkü ona maksûr ve münhasır olup ol Padişah-ı
Lem Yezâl’in kabza-i kudretinden ve tealluk-ı basarından bîrûn mekân mevcût
değildir ki ol mekânda vuku bulan mâsiyete basîr ve alîm olmıya! Hatta karanlık
gecede vâdi-i cibâlde bir hacerin menfezinde sakin olan bir sivri sinek,
cenahlarını neşr ve pervaz eylese kanatlarının tul ve arzı ne miktar olduğunu bilir
ve görür.”226
Osman Necâti, Đhlas sûresinin tefsîrinde dirayetini ortaya koyarak kelamî bir
üslub ile Allah’ın zâtında, sıfatlarında ve fiillerinde bir olduğunu, mürekkeb ve mümkün
olmadığını, vacibu’l-vücûd olduğunu ve mebde’-i mümkinâtın tek bir varlık
olabileceğini, bunun da ancak Allah -celle celâlühû- olabileceğini şu şekilde
açıklamaktadır:
“Ey muhatab-ı kamil sen onlara buyur ki ol mabud bi’l-hak zâtında bir
olup teaddüdden berîdir ve eb’âd-ı selâseyi kabil olmayıp eczâ ve eb’âzdan
ârîdir. Veya mürekkeb değildir. Zira mürekkeb olmuş olsa eczalarına muhtac,
kezalik eczaları dahi ğayre muhtac olurdu. Bu sûrette Allah zülcelal kıyas-ı
225
s. 3.
s. 10. Bu misal Anadolu’da son zamanlara kadar cami imamlarınca küçük çocuklara ilk dini bilgiler
arasında öğretilirdi.
226
107
müsavat üzre ğayra muhtac olurdu. Halbuki ğayra muhtac olan da mümkün
olurdu. Mümkün olan hadis olur, hadis olan ilah olamaz.”227
“Ve malum ola ki Allah zül celal hazretleri zâtında bir olduğu gibi
sıfatında dahi birdir. Yani ona sıfatında bir kimse nazîr ve mesîl olamaz. Zira
sıfat-ı mahlukat noksan üzre olup tebeddül ve teğayyürden ve vücut ve ademi
kabulden hali olamaz. Amma sıfâtullah bunun hilafınadır. Dahi efalinde birdir.
Zira efalinde bir ferd ona şerik olamaz. Olmuş olsa mebde-i mümkinat
müteaddid olmak lazım gelir. Halbuki bunlar imkaniyyet iktiza eder. Đmdi bu da
onun vücubiyyetine münafidir.’’228
Müllifimiz, âyet ve sûrelerin hakkıyla anlaşılabilmeleri için önemli bir role sahip
olan ve bu güne kadar müfessirlerin ve diğer âlimlerin hassasiyetle üzerinde durdukları
sebeb-i nüzul konusunu da titizlikle kitabına yansıtmakta ve bu konudaki rivayetlere yer
vermektedir. Mesela Đhlas sûresinin sebeb-i nüzulünü şöyle naklediyor:
“Bu sûre-i kadr-i âlinin sebebi nüzulü oldur ki çünkü esrar-ı uluhiyet ve
vezayif-i ubudiyetten haberdar olmayup ömürlerini hebâ-ı mensûr gibi ifna iden
müşrikin bir gün huzûr-i nur-i nübüvvete gelip Ya Muhammed, Rabbini bizlere
vasf ve beyân eyle ki ol hadîd-i şedîd ve nühâs-ı kadîd ve acîn-i salîb ve haşeb-i
cedîdden midir? Ve sen onun vahdetine kail olup cemi-i hacetleri irgören oldur
dersin, halbuki bir tane olan cümle mahlukatın hacetini irgöre bu bir emr-i gârîb
ve itikad-ı acibdir. Zira bizim ilahımızın kesreti var iken cümle alemin
hacetlerini kaza etmelerinde pür kusurdur deyup ızhar-ı cehalet ettiler. Ol vakt
onlara cevap olmak sadedinde unvan-ı vahdeti cami ve esrar-ı ilahiyyeyi havi
olan sûre-i celile nazil olmuştur.’’229
Bu tefsîr Đstanbul’da 1288 senesinde Şevval ayının başlarında Mühendishane-i
Berri Hümayun matbaasında tabʻ ve temsil olunmuştur. 427 sayfadır.
227
s. 413.
s. 414.
229
s. 3.
228
108
B. Nasr b. Muhammed b. Ahmed b. Đbrahim es-Semerkandî ve Nebe’
Tefsîri Tercümesi
1. Nasr b. Muhammed b. Ahmed b. Đbrahim es-Semerkandî
Ebu’l-Leys Nasr b. Muhammed b. Ahmed b. Đbrahim el-Fakih es-Semerkandî elHanefî
(v. 373 / 983)
Đmam-ı Hüdâ lakabıyla anılır. Ebu’l-Leys Nasr b. Seyyâr b. El-Feth
es-Semerkandî ed-Dâverî el-Mu’tezilî
(v. 294 / 906)
ile karıştırılmamalıdır. Bu zat
muhaddistir ve el-Hâfız Ebu’l-Leys diye tanınır; müfessir olan ise el-Fakîh Ebu’l-Leys
ismiyle tanınır. Fakih Ebu’l-Leys, Hanefiyye imamlarından allâme, faziletli, âbid, zahit,
güzel ahlak sahibi, nezih ve tasavvuf ehli bir zâttır. Fıkıh ilmini ve marifeti üstadı Ebu
Ca’fer el-Hindüvânî’den
(v. 362/973)
almıştır.230 Đlim silsilesi hocası yoluyla Đmam Ebû
Yûsuf’a ulaşmaktadır.231 Hicrî 373 yılı Cemaziyelahir ayının 11. Salı gecesi vefat
etmiştir. Kıymetli eserleri vardır.
Tefsîru’l-Kur’ân isimli eseri Tefsîru Ebi’l-Leys olarak da bilinmekte olup
Osmanlı uleması ve halk tabakası nezdinde çok meşhur olmuştur. Fazla uzun olmayan,
orta boyda, latîf, faydalı bir tefsîrdir. Ebu’l-Leys bu tefsîrinde açık ve faydalı öğütler
vermektedir. Şeyh Zeynüddin Kasım b. Kutluboğa el-Hanefî
(v. 899)
hadis-i şerif’lerini
tahric etmiştir. 1310 senesinde Kâhire’de basılmıştır. Đbn-i Arapşah ismiyle meşhur
Şihab Ahmed b. Muhammed el-Hanefî’den
(v. 854)
başka iki kişi daha232 Türkçe’ye
tercüme etmiştir.233
Kaynaklarımızda tefsîrinden başka şu eserleri zikredilmektedir:
a- Tefsîr-i Cüz’i Nebe’.
b- Umdetü’l-Akâid.
c- Büstanü’l-Ârîfîn. Ahlâka dair bilgileri ve Đslâmî edebleri ihtiva eder.
230
Đshak Yazıcı, Tefsiru Ebi’l-Leys’in Muhtemel Kaynakları Hakkında Bir Araştırma, Samsun, 1988, s.
4.
231
Đslâm Âlimleri Ansiklopedisi, IV, 77.
Yazıcı, s. 7.
233
Keşfü’z-Zunûn, I, 441. Semerkandi, Besmele ve Fatiha Tefsiri, Çev. Mehmed Karadeniz, Đst. 1985,
160 sayfa.
232
109
d- Hızânetü’l-Fıkh. Hanefi mezhebinin fıkhi hükümlerini anlatan bir eserdir.
e- Tenbîhu’l-Ğâfilîn. Güzel öğütleri ve hikmetli sözleri ihtiva eden bu kitap 94
bâbdan müteşekkildir. 1040 tarihinde Kâtip Çelebi tarafından Türkçe’ye tercüme
edilmiştir. Zehebî (v.748)’nin ifadesine nazaran birçok mevzû hadisi de içermektedir.
f- Fedâilü Ramadan.
g- el-Mukaddime fi’l-Fıkh.
h- Şerhü Camiü’s-Sağir fi’l-Fıkh.
ı- Uyûnü’l-Mesail. (Fetva, teracim).
i- Dekaiku’l Ahbar fî Beyâni Ehli’l-Cenne ve Ehvâli’n-Nâr.
k- Muhtelifu’r-Rivaye fi’l-Hilafiyât beyne Ebi Hanife ve Malik ve Şafii.
l- Şir’atü’l-Đslâm. (Fıkh).
m- en-Nevâzil mine’l-Fetava.
n- Risale fî Usuli’d-Dîn.234
Tezkiratü’l-Mü’minîn Muhtasaru Kitâbi Tenbîhu’l-Ğâfilîn isimli kitabın
önsözünde, eseri ihtisar eden Ali ve Ahmed eş-Şedbici, hadis ilminde bilgisinin az
olduğunu, bu nedenle de bazı mevzu’ hadisleri tervic ettiğini söylemektedirler.
Bizim üzerinde duracağımız eseri ise yine Đbn-i Arapşah ismiyle meşhur Şihab
Ahmed b. Muhammed el-Hanefî (v. 854) tarafından Türkçeye tercüme edilen Nebe’ cüz’ü
tercüme ve tefsîridir.235
2. Nebe’ Tefsîri Tercümesi
Nebe’ cüz’ünün tefsîridir. Eserin başında mukaddime bulunmamaktadır. Hemen
tefsîre geçilmiş olup, eserin müellifi ve mütercimi hakkında hiçbir kayıda
234
Hayrettin Zirikli, el-Alam, Kâmusu Terâcim, ts. 2. baskı, VIII, 348; Tezkiratü’l-Mü’minîn
Muhtasaru Kitâbi Tenbîhu’l-Ğâfilîn, Beyrut, 1993, s.7-8; Yazıcı, s. 5-7; Đslâm Âlimleri Ansiklopedisi,
IV, 85.
235
Bilmen, 122.
110
rastlanmamaktadır. Ancak baskıya hazırlayanlar eserin Semerkandî’ye aid olduğunu
kitabın iç kapağında bildirmektedirler.
“Semerkand ulemasından merhum Ebu’l-Leys Hazretlerinin emsâline
faik olmak üzre tercüme etmiş oldukları Nebe’ tefsîr tercümesi gayetle mûsâhhah
olarak ve âyat-ı kerimelere dahi hareke vadʻ idilüb tabʻ olunmuştur.”
Mütercimle ilgili Đlk sayfaya kurşun kalemle şu not düşülmüştür:
“Mütercim: Đbn Arabşah Şihabüddin Ahmed b. Muhammed.”
Tarihi bilgilerimiz de bu notu desteklemektedir.
Eserin dilinin oldukça eski zamanlara aid olduğu hemen anlaşılmaktadır.
Aslında bu da mütercimin Đbn-i Arapşah olduğuna bir işâret sayılabilir.
Dersaadet’te Cemal Efendi Matbaası’nda 1317 tarihinde basılmış olup 72
sayfalık muhtasar bir tefsîrdir.
Semerkandi’nin Nebe’ cüzü tefsîri Mustafa Küçük tarafından günümüz
Türkçesine kazandırılmış ve Amme Cüz’ünün Tercüme ve Tefsîri ismiyle Đstanbul’da
1984 tarihinde 247 sayfa halinde Sezgin neşriyat tarafından yayımlanmıştır. Bu durum,
Semerkandi’nin tefsîrine olan tarihî alâkanın günümüzde de devâm ettiği anlamına
gelmektedir.
3. Nebe’ Tefsîri Tercümesi’nden Örnek Metinler
a) Nebe’ Sûresinin Baş Tarafı:
“‘Amme yetesâelûn, yani sebeb-i nüzulü bu idi ki çün ba’s olundu Rasûl
aleyhissalatü ves selam kıyamet haberlerin ol Kureyş kavmine eydirdi. Anlar
inkâr idüb birbirine sorarlardı ki bu kişi ne nesne ile geldi. Ve bu kıyameti ki dir
nete olur ve ne vakt olur. Bu ne ki dirlerdi. Đnkâr yönünden dirlerdi. Đtikatları
öyle idi ki ol oliser değil. Pes Hakk Teâlâ bu âyeti indirüb buyurdu ki bunlar ne
nesneden söyleşürler. Andangir ve beyân eyledi buyurdu ki ani’n-nebe’il azîm
111
yani ol haber-i azimden soruşurlardı ki Kur’ân Muhammed’e haber virdi ki ol
kıyamet günidir.”236
b) Đnşirah Sûresi:
E lem neşrah leke sadrak, yani bu sûre dahi Hak Teâlâ bazı atâlarını
zikr idüb rasûlüne sebebi minnet ider. Atâdır ki Rasûl aleyhissalatü vesselam
buyurdu ki; rabbime bir nesne sordum, ey kâşki anı sormıyaydım, hergiz didim
Ya Rabb! Đbrâhim’i kendüne halil tutdun ve Musa ile mükâleme yegâne kıldın.
Hitab buyurdu ki; e lem yecidke yetîmen fe âvâ, ta ana değin ki buyurdu biz
senin sadrını ginletmedik mi? Tevhid ile ve imanla. Bazılar dediler kim... ve
vada’nâ anke vizrake’llezî ankada zahrake ve rafa’nâ leke zikrak, yani Ya
Muhammed sallalahu aleyhi ve sellem biz seni ısmetimiz içinde tutmadık mı ki
günah işlemedin. Eğerçi bizim saklamağmız olmasa sen ol günahdan ağır
yüklenür idin... Biz senin mertebeni ve şerefini yüceldüb risalet ve nübüvvet
virmedik mi?... fe inne me’a’l-’usri yüsran inne me’a’l-’usri yüsran, yani her
zahmetin ardınca bir râhat var. Dünya ve dahi dünya zahmetlerininin sonunca
ahiret yollukları var. Yani her kim dünyada dervişlikle tâat ve ibâdet zahmetin
çekdi, ana ahiretde cennet rahatlıkları var ki nihayeti yok... fe izâ ferağte
fe’nsab ve ilâ rabbike fe’rğab, yani kaçan gazâdan fâriğ olsan ya Muhammed,
ictihad idüb tâat kıl ve Rabbinden yana tazarruʻ kıl, hâcetlerin dile ve dahi kaçan
namazdan fâriğ olsan duâya meşğûl ol, kendü nefsin işğâlliğinden fâriğ olsan
kâim olub namaz kıl ve ol Rabbinden yana niyâz idüb hâcetlerini arz ile
mücîbü’d-daavât oldur.”237
c) Nâs Sûresi:
“Qul e’ûzü birabbi’n-nâs meliki’n-nâs ilâhi’n-nâs Yani Hak Teâlâ
buyurur kim eyt Yâ Muhammed sallallahu Teâlâ aleyhi ve sellem ben ilticâ idüb
sığınurın şol Allah’a kim bu halkın Rezzâk’ıdır ve mürebbilerdir kim envâ’-ı
ni’metle onları besler ve dahi anların Mâlik’idir. Emri ve hükmü bunların içinde
geçicidir. Ve dahi onların ma’bûdu ve Hâlik’idir ve perende oldur vire oldur. Pes
bu sûrede Hak Teâlâ kendünin rububiyyetini ve mâlikiyyetini ve ehliyetini bu
236
237
Đstanbul, 1317, s. 2.
s. 46-47.
112
nâsa izâfet kılub mahsûs kıldı. Halbudur ki dögli mahlûkâtın rabbi mâliki ve
ilâhıdır. Amma çün vesvese-i müvesvisinden âdem sadrına vâki’ olur iruğa vâki’
olmaz ve hem istiaze ol müvesvisinden olur nitekim Hak Teâlâ buyurdı “Min
şerri’l-vesvâsi’l-hannâs... yani sığınırım Allah Teâlâya şerr-i şeytandan ki beni
saklıya anın şerrinden ve mekâyirlerinden. Zira ben zaifim. Ben anı görmezem ol
beni görür. Allah Teâlâ kadirdir anın def’ine ki beni anın şerrinden
vesveselerinden saklayuvere. Pes ol şeytanın adı Hannas’tır. Yani burnunu ağzını
uzadub Âdemoğlu gönlüne vesvese kılub kaçan ki zikrden gafil ola. Amma
kaçan ki zikre meşgul ola kendüyi kabz idüb şol kirpi gibi dürilür. Kaçan fâriğ
olsa girişilyub vesvese ider. Âdem’e kıldığı gibi...
Hakk Teâlâ’nın fazlı ve keremi ve inayeti birle temmet. Ve lehü’ttevfîk.”238
Semerkandi, tefsîrinde işâri yöne ağırlık vermektedir. Đnsanları ibadete ve
Allah’ın emirlerine itaate yöneltmek için gayret sarfetmektedir. Tefsîrin tercüme
dili ise sade olmasıyla birlikte zamanımızdan oldukça uzaklara gitmektedir.
Mütercim Đbn Arabşâh, 854/1451 yılında vefât ettiğine göre bu tercüme 9/15.
asrın ilk yarısında yapılmış olmaktadır.239
238
s. 72.
Türkçe matbu tefsir ve tercümeler arasında Anonim, Haftyek. Kitab-ı şeref-meâb Haftyek Tefsiri;
Anonim, Haftyek Hâzâ Tefsir Haftyek min Tefsir et-Tibyân; Anonim, Haftyek Tefsir-i Haftyek; Anonim,
Haftyek Yangı Tefsir-i Haftyekka / Tefsir-i Beyân; Anonim, Haftyek Tefsiri; Anonim, Suver mine’lKur’an; Anonim, Hâmishi tefsir (616+5 s. Đst. 1320, Bahriye matbaası) isimleri de geçmektedir.
Bunlardan ilk beşinin 230 sayfa civarında birbirine çok yakın hacimlerde olmaları ve hepsinin de
Kazan’da basılmış olması aynı eserin farklı baskıları olabileceği izlenimini vermektedir. Altıncısı ise yine
Kazan’da basılmış olup diğerlerinden farklı, bir kaç sureyi ihtiva eden bir eserdir. Haftyek veya heftyek,
bir kaç sûreyi bir araya toplayan mecmu’a anlamına geldiği için bu eserleri cüz’ tefsirleri arasına almayı
uygun bulduk. Bu tefsirlere ulaşmamız mümkün olmadığı için sadece isimlerini vermekle iktifâ ediyoruz.
Yedinci tefsir, Đstanbul’da basılmıştır. World Biblioghraphi’de Ankara Milli Kütüphane’de olduğu
kayıtlıdır. Ancak bu kütüphanede yaptığımız bütün aramalara rağmen esere ulaşamadık.
239
113
IV. Tanzîmât’tan II. Meşrûtiyet’e Kadar Matbû Türkçe Müstakil Sûre
Tercüme ve Tefsîrleri
A. Seyyid Muhammed Ârif ve Tefsîr-i Sûre-i Mülk
1. Seyyid Muhammed Ârif
Tabakat kitaplarında birçok Muhammed Arif isminde kişilerden bahsedildiği
halde Tefsîr-i Sûre-i Mülk müellifi Seyyid Muhammed Ârif hakkında herhangi bir
bilgiye rasltayamadık. Ayrıca mezkûr tefsîrde de müellifinin hayatı, ölüm tarihi,
yaşadığı yer ve bunun gibi hususlarla ilgili hiçbir ipucu bulunmamaktadır. Sâdece
kitabın sonunda “Harrarahû es-Seyyid Muhammed Ârif” kaydı bulunmaktadır. Bu
kayıt, Seyyit Muhammed Ârif’in müellif olmaktan daha çok müstensih olduğuna delâlet
etmektedir. Ancak bu hususta kesin bir hüküm vermek için yeterli delile sahip değiliz.
2. Tefsîr-i Sûre-i Mülk
Bu eser, sayfanın ortasında küçük bir çerçeve içerisinde daha çok Beydâvî’den
nakiller yapılarak oluşturulmuş Arapça bir tefsîrdir. Çerçevenin kenarında, metinden
daha fazla, Tefsîr’in hâşiyesi bulunmaktadır. Müellif çerçeve içerisindeki bölümde bir
âyetin tefsîrini bitirdikten sonra “Tercüme” diye bir başlık atarak önceki âyetin Türkçe
tefsîrini
yapmaktadır.
Bu
Türkçe
tefsîrleri
umûmiyetle
Tıbyân
tefsîrinden
nakletmektedir.
Muhammed Ârîf, tefsîr metninde ve hâşiye kısmında birçok eserden istifade
etmekte ve nakillerde bulunmaktadır. Đsimlerini belirttiği eserler şunlardır: Kâdî Beyzâvî
Tefsîri ve onun Şeyhzâde Hâşiyesi, Rûhu’l-beyân, Hâzin, Tefsîr-i Hanefî, Tıbyân,
Hayâtü’l-kulûb, Hey’etü’l-Đslâm.
Bu metodu izleyen diğer iki tefsîr de ilerki sayfalarda tanıtacağımız Anonim,
Nebe’ Sûresi Tefsîri ve Yakub el-Afvî’nin Yusuf Sûresi Tefsîri’dir. Bu eserler aslında
Arapça yazılmışlardır. Ancak tefsîrini yaptıkları âyetlerin bir de Türkçe tercümesini
veya muhtasar tefsîrini de vermeyi mühim bir vazife olarak görmüş, Arapça
114
bilmeyenlerin de istifadesini düşünmüşlerdir. Başka Türkçe tefsîrlerden naklediyor
olsalar da böyle güzel bir düşünceyi ortaya fiil olarak koyup eserlerini halkın da kısmen
anlayabileceği bir seviyede tutmaları, hem kitaplarına bir güzellik ve renklilik katmış
hem de her türlü takdire layık bulunmuştur. Đşte bu husûsiyetlerinden dolayı da birçok
kimse tarafından Türkçe eserler sınıfına dâhil edilmişler ve biz de incelediğimiz eserler
kapsamına almış bulunmaktayız.
Kitap 55 sayfadır. Đstanbul’da hicri 1264 tarihinde Muhammed Said’in
nazâretiyle Daru’t-Tıbaati’l-Amire’de240 taşbaskıyla basılan Tefsîr-i Sûre-i Mülk ikinci
defa yine Đstanbul’da 1303 tarihinde Esad Efendi Matbaasında basılmıştır. Süleymaniye
Kütüphanesi Tırnovalı Bölümü 197 ve 198 numaralarda bulunan bu iki baskı arasında
hiçbir fark bulunmamaktadır.
3. Tefsîr-i Sûre-i Mülk’ten Örnek Metinler
Burada örnek olarak Mülk sûresinin ilk iki âyetinin tercüme ve tefsîrinin
veriyoruz:
“1. Muhdesler sıfatından teâli ve teâzum itti ol Allah Teâlâ ki cemi-i
umurun tasarrufu anın kabza-i kudretindedir. Öyle olsa her mü’mine layık olur ki
anın vahdaniyetin tasdik ide. Ve herhalde ona tevekkül ide. Ol nef’ ve zarar ve
ızz ü züll’den her şeye kadirdir.
2. Ol dünyada mevti ve ahirette hayâtı veya ikisin bile dünyada halk etti.
Dinildi ki anınla murad insanın mevt ve hayâtıdır. Allah Teâlâ dünyayı dar-ı
hayât ve dar-ı fena kıldı ve ahirette ise dar-ı beka ve dar-ı ceza kıldı. Ve mevti
takdim itti. Zira ki ol kahra akrebdir, veya akdemdir. Zira ki eşyanın cemîi
ibtidada mevt hükmünde idi. Ve nutfe ve türab ve emsali gibi. Badehü hayâtı
i’raz etti. Đbn Abbas ider: Allah Teâlâ mevti kebş-i aslah sûretinde halk itdi. Ol
her ne şeye uğrayub ol şey anın kohusun bulduysa ona mevt irdi. Ve hayâtı feres-
240
“Bu matbaada basılan ilk eserler arasında 1838’de basılmış olan Tercüme-i Nuhbetü’l-Menkûl fî
Kavlihi Teâlâ “Ve mâ Muhammedün illâ rasûl” isimli Türkçe âyet tefsiri bulunmaktadır. Bu eser
basılan ilk Türkçe tefsir olmalıdır.” (Bkz. Kabacalı, s. 55)
115
i bülgâ sûretinde halk itdi ki ona Cebrail aleyhisselam ve Enbiya rükûb iderlerdi.
Ol her ne şeye uğradıysa ol anın kohusun bulduysa ana hayât irdi. Đmdi mana; ey
mükellefler Allah Teâlâ sizin mevtinizi ve hayâtınızı halk itdi. Liyeblüveküm, ta
ki size teklifle mevt hayâtınızdan mevtinize değin muhbir muamelesi idüb ezelde
sizden sudur idecek eşyayı bildiğin icadla size dahi bildire ki eyyüküm ahsenü
amelâ, amelde kanğınız asvab ve ahlasdır. Veya aklda ahsendir. Veya
mehârîmullahda evraʻdır veya taate esraʻdır veya dünyaya ezheddir. Ve hüve’lAzîzü’l-Ğafûr, ol galibdir ki ahseni amelden iʻrâz idene intikâm ider ve iʻrazdan
tevbe idene mağfiret ider.”
B. Anonim, Nebe’ Sûresi Tercüme ve Tefsîri
1. Nebe’ Sûresi Tercüme ve Tefsîri
Müellifi hakkında hiçbir bilgi ve işâret olmayan bu tefsîr sadece ‘Amme’ diye
meşhur olan Nebe’ sûresini ihtiva etmektedir. Sağ taraftaki sayfanın ortasında Arapça
bir tefsîr, sol taraftaki sayfada ise aynı âyetlerin Türkçe tercüme ve tefsîri ve bu iki
sayfanın da çevrelerinde ve daha sonraki iki tam sayfada yine Arapça olarak bu
âyetlerin haşiyeleri yer almaktadır.
Arapça tefsîr daha çok özgün olarak hazırlanmış olmakla birlikte haşiye
kısımları umûmiyetle Ruhu’l-beyân’dan alınmıştır. Bunun yanında Ebu’l-Leys, Tefsîr-i
Uyûn, Nuru Ef’ide ale’l-Kâdî haşiyesi, Şerh-i Akâid, Hayâlî, Siyelkûtî gibi eserlerden
nakiller yapılmıştır. Ruhu’l-beyân’dan bazen bu isimle, bazen “Hakkî (k.s)”, bazen de
“Đsmail Hakkı Efendi” şeklinde nakiller yapılmaktadır.
Türkçe kısımlarda ise daha çok Tefsîr-i Tibyân’dan nakillerde bulunulmaktadır.
Bu kıymetli eseri Muhammed Said 1264 senesi Cemaziyelevvel ayının
ortalarında Dâru’t-Tıbâ’ati’l-Âmire’de bastırmıştır. 32 sayfadır.
2. Nebe’ Sûresi Tercüme ve Tefsîri’nden Örnek Metinler
116
Bu bölümde sûreden seçtiğimiz mütercimin tarzını göstermesi bakımından
temsil kabiliyeti olan bazı âyetlerin tercümelerini ve tefsîrlerini vereceğiz:
‘‘1- Ehl-i Mekke biri birilerine baʻsdan sual iderler veyahud ehl-i Mekke
Peygamberimiz -sallalahu aleyhi ve sellem-’e ve mü’minlere istihza tariki üzre
andan sual iderler veyahud mü’minler ve kafirler andan sual iderler, mü’minler
izdiyâd-ı ilm içun ve kafirler istihza içün.
2- Nebe’-i azimden sual iderler ki ol ba’sdir.
3-Ki ol ba’sda mü’minler ikrarla ve kafirler inkarla ihtilaf iderler.
4-5-Đmdi anlar ânı mevtleri indinde muayene ile ve yevm-i kıyamette
müşahade ile biliserler.
6-Biz arzı nâsa seyr ü sükûn içün firâş-ı mebsût kılmadık mı?
7-Ve cibali arz üzre evtâd kılmadık mı ki anınla arz tesebbüt ve istikrar
ide.
15- Ol mâ ile biz nasa gût olur buğday ve arpa emsali hububatı ve
devâbba ulf olur saman ve otluk emsali nebatatı ihrac idevüz ve büstanlar ki
eşcarı biribirine iltifâf idübdür.
18- Ki ol günde sur nefh olunub kuburunuzdan mahşere fevc fevc
cemaât-ı muhtelife gelürsüz. Dinildi ki işbu ümmetden usât kabirlerinden on
sınıf haşr oluserlerdir. Nemmâmlar kırade sûretinde ve haram-horlar hanazir
sûretinde ve riba ekl idenler başları aşağa yüzleri üzre sürüdülürler ve hükümde
cevr edenler gözsüzler ve amellerine ucb idenler sağırlar ve dilsizler ve kavilleri
amellerine muhalif âlimler dilleri göğüslerine sarkup ağızlarından irinler akar ve
dillerini çiynerler ve komşularına ezâ idenler elleri ve ayakları kesilmişler ve
nâsı sultana gammazidenler ateşten budaklara asılmışlar ve şehevâta tebeiyyetle
hakkullahı menʻ idenler cifeden çirkin râyıhalular ve kibir ile salınanlar
katrandan şol derilerine mülasık cübbeler giymişler haşr olur.”
Görüldüğü gibi mütercim bu tefsîrinde zamanının toplum ve düşünce yapısını
yansıtmaktadır. Anadolu’da daha çok buğday ve arpa ziraati ile meşgul olunduğu için
15. âyette mütercimin aklına ilk olarak bunlar gelmiştir. Devamlı sûrette insanların
117
irşadı yolunda hareket eden ulemanın bir âdeti olarak insanları iyiliklere yönlendirecek,
kötü huy ve ahlaktan uzaklaştıracak nasihatlarda bulunmak, bu durumda teşvik edici ve
sakındırıcı rivayetleri senetlerinin sıhhati fazla ince bir tetkikten geçirilmeden
kullanmak, o devrin karakteristikleri arasındadır. Bu özellik ulema-halk yakınlığının en
mühim sebeblerinden biridir.
C. Yakub b. Mustafa el-Afvî el-Celvetî
(v. 1149/1736)
ve Netîcetü’t-tefâsîr fî
Sûret-i Yûsuf
1. Yakub b. Mustafa el-Afvî el-Celvetî
Yakub b. Mustafa el-Afvî, Celvetiyye Târîkatı şeyhlerindendir. Aynı tarikatin
şeyhlerinden Odabaşı lakabıyla meşhur olmuş Amasyalı Fenâi Mustafa Efendi’nin
oğludur. Đlmî tahsilini, çok sevdiği ve pek kıymet verdiği babasından ve devrinin
meşhur ulemasından yaptı. Üsküdar’da Çavuşderesi yakınlarında bina ettikleri Celveti
dergâhında ilim ve irfan yaymakta olan Bilecikli Şeyh Osman Efendi’ye intisab ederek,
mürşidinin himmetiyle maddeten ve manen yüksek derecelere ulaştı. 1147 târîhinde
Üsküdar’da Cedid Valide Sultan ve arkasından da Şehzade Cami-i Şerifleri kürsi
şeyhlikleri kendisine verildiyse de az bir müddet hizmet ettikten sonra her ikisinden de
ayrılarak âsitane-i Celvetî’deki vazifesine başladı. Vefatı, “vefat eden şeyh” manasına
gelen Şeyh-i Rahil terkibinin delaleti olan 1149 târîhine tesadüf etmektedir. Vasiyetleri
üzere Đnadiye’den Karacaahmed’e giden caddenin sağ tarafında ve yol kenarında
annesinin kabri yanına defn olundu. Eserleri şunlardır:
a- Đlm-i Hadis’ten Mesâbih’in şerhi olan Mefatih
b- el-Vesiletü’l-uzma li Hazreti Nebiyyi’l-Mücteba, Siyer-i Nebî’ye ve salavat-ı
şerife getirmenin faziletine dair Arapça matbu bir eserdir. Sahaflar Şeyhi Ahmed Efendi
tarafından tercüme edilmiştir ki bir nüshası Esad Efendi Kütüphanesi’nde mevcûttur.
c- Neticetü’t-Tefâsîr, bahis konusu edeceğimiz Yusuf sûresi tefsîri.
118
d- Đlhâkât ale’t-Tecelliyat. Tecelliyât, Aziz Mahmud Hüdayi hazretlerinin
eseridir. Abdü’l-Ğaniy Nablusî tarafından Lema’âtü’l-berki’n-necdî şerhu Teceliyat-ı
Mahmûd Efendî ismiyle şerh olunmuştur. Yakub el-Afvî bu şerhin mukaddimesine bazı
eklemelerde bulunmuş ve Đlhâkât ale’t-Tecelliyat ismini vermiştir.
e- Lüm‘a-i Nûrâniye. Hüdayi hazretlerinin:
Ezelden aşkla biz yanageldik
Hakîkat şem’ine pervâne geldik
matlaıyla başlayan ilahisinin şerhidir.
f- Hulasatu’l-beyân fî mezhebi’n-Numan, Đmam-ı Azam’ın menakıbından ve
ictihat ve istinbatta bulunduğu belli başlı meselelerden bahseder.
g- Kenzü’l-vâizîn
h- Hediyyetü’l-vuâz.
ı- Hediyyetü’s-sâlikîn, Celvetiyye adabını anlatan Türkçe bir eser olup
Muhammed Gülşen Efendi tarafından bastırılmıştır.
Divançe teşkil edecek kadar ilahleri de vardır. Bir ilahisinin matla’ı şöyledir:
Nedir âşık hayâlâtı, cemâlindir münâcâtı,
Nedir ma’şûk münâcâtı, tecellî eyle Yâ Allah241
2. Netîcetü’t-tefâsîr fî sûreti Yûsuf
Bu tefsîrin başında müellifinin ismi, el-Đmam, Kudvetü’l-müteahhirin, eş-Şeyh,
el-Celvetî lakap ve ünvanlarıyla birlikte verilmekte ve eserin ona ait olduğu
kaydedilmektedir.
Müellif, Yusuf sûresini en güzel kıssa olması ve en mühim hisseleri ihtiva
etmesi hususiyeti ile tercih etmiş ve güvenilir müfessirlerin sözlerini bir araya getirerek
241
Osmanlı Müellifleri, I, 201-202. Fındıklı Đsmet Efendi, Tekmiletü’ş-Şekâik fî Ehli’l-Hakâik, Đstanbul,
1989, s. 436; Đslâm Âlimleri Ansiklopedisi, XVII, 259.
119
gerekli yerlerde ibretlere, inceliklere ve nüktelere Đşâretlerde bulunarak tefsîr etmiştir.
Tefsîre şu rivayetle başlamaktadır:
Rasulullah (s.a.v) Efendimiz şöyle buyrmuştur; Yahûdîler Yusuf sûresini altın
suyu ile ve altın kalemlerle gümüş levhalar üzerine yazarak altın zincirlerle evin içine
asarlardı. Bunu, bu sûrenin kıymetinin büyüklüğünden, hatırlanmasının hoşluğundan ve
içinde ibret verici hâdiselerin, hikmetlerin, ve sayısız faidelerin mevcûtiyetinden dolayı
yaparlardı. Yusuf sûresini dinleyen mahzun kimse muhakkak ferah bulur rahatlar.
Daha sonra sûrenin sebebi nüzulünü kaydeder:
Đbn Abbas’tan rivayet edildiğine göre Kureyşliler adamlarını Medine’deki
Yahudi din adamlarına gönderirler ve derler ki : Gidin, Muhammed ve O’nun nübüvveti
hakkında bilgi alın. Đçimizden Muhammed isminde biri çıktı, kendisinin Allah
tarafından gönderilmiş bir peygamber olduğunu iddia ediyor, deyin. Medine’ye
geldiklerinde hahamlara gelip Peygamberimizin vasıflarını anlattılar. Onlar da biz bu
bahsettiğiniz vasıfları Tevrat’ta buluyoruz, şu vakitlerde onun çıkma zamanı, alemde
zuhur etme vaktidir, dediler ve eklediler: Ancak ona üç şeyi sorun; ikisine cevap verip
birisine cevap vermezse bilin ki o hidayet ve hak dini ile gönderilmiş nebidir, ona
uyunuz. Evvela Ashab-ı Kehf’ten sorunuz. Onlara bunların durumlarını da anlattılar.
Đkinci olarak Yakub ve evlatlarının Kenan’dan Mısır’a intikalini ve Yusuf kıssasını
sorun. Bu kıssayı da onlara öğrettiler. Üçüncü olarak da ruhtan sorun şayet size az veya
çok ruhtan haber verirse bilin ki yalancıdır ve bu konuda rahat olun. Mekke’ye
döndüklerinde reislerine sevinerek durumu anlattılar ve Rasulüllah’a geldiler. Bu üç
şeyden sordular. Bunun üzerine bu sûre indi. Rasulüllah sûreyi okumaya ve ağlamaya
başladı. Tâ ki Kureyş ve Yahûdîler de ağladılar ve Muhammet kıssayı Tevrat’taki gibi
haber verdi diyerek Rasulüllah’a nasıl bildiğini sordular. O da Rabbim bana inzal
buyurdu dedi.
Şeyh Ya’kub el-Afvî eserini yazarken istifade ettiği kaynak eserleri tefsîrin son
sayfasında şöylece sıralamaktadır:
120
Kadı Beydâvî, Razi, Zemahşeri, Kurtubi, Nesefi’nin Tefsîru’t-Teysir’i,
(kıssaların çoğunu bu tefsîrden almıştır) Fakih Ebu’l-Leys es-Semerkandî’in tefsîri,
Tefsîru’l-Uyun, Neyseburi, Beğavi, Ebu’s-Suûd, Ebû Hayyan’nın Bahr’ı, Tefsîru’lLübâb, Đbn Şeyh, Sa’di Çelebi, Maturidi’nin Tevilatu’l-Kur’ân’ı, Kuşeyri, Tibyân, diğer
muteber tefsîrler ve mev’iza kitapları.
Müellif Arapça bir tefsîr yazmış ve bunu sayfanın ortasına yerleştirerek
kenarlara da yine Arapça olarak haşiye yazmıştır. Bizim ilgilendiğimiz tarafı ise
sayfanın ortasındaki çerçevenin içinde bulunan Arapça tefsîrle beraber götürülen Türkçe
tefsîrî tercümelerdir. Bunlar da Tibyân tefsîrinden alınmışlardır. Mustafa Celvetî, bahsi
geçen Arapça tefsîrlerden birçok nakillerde bulunduktan sonra tercüme başlığı altında
Tibyân’dan nakillerde bulunmakta ve sûreyi baştan sonuna kadar eksiksiz olarak Türkçe
tefsîr de takip etmektedir.
Müellif tefsîrini 1133 senesi Muharrem ayının son Çarşamba’sı ikindiden sonra
bitirmiştir.
Tefsîr 3+116 sayfa olarak Mehmed Raci tarafından Đstanbul’da 1266/1849
tarihinde Matba-i Amire’de basılmıştır.
Đkinci baskısı 1279/1862 tarihinde Daru’t-Tıbaati’l-Amire’de yapılmıştır.
Üçüncü baskısı da 1318/1900 tarihinde Arif Efendi Matbaasında yapılmıştır.242
3. Netîcetü’t-tefâsîr fî sûreti Yûsuf’tan Örnek Metinler
Burada tefsîri tanıtıcı mahiyette sûrenin başından ve sonundan örnek metinler
vereceğiz.
a) Sûrenin Đlk Üç âyeti:
242
Bazı kütüphane fişlerinde ve bunların tesiriyle Kur’an tercümeleri listelerinde bu eser Đsmail Hakkı
Bursevî’ye (1137/1724) atfedilmektedir. Bu hata muhtemelen iki büyük âlimin de sahip olduğu el-Celvetî
nisbesinden kaynaklanmaktadır.
121
“Elif-Lâm-Râ. Tilke âyâtü’l-kitâbi’l-mübîn. Đşbu sûre âyâtı şol
i’cazda emri zahir veya meânisi vâdıha veya ânı tedbîr idene min ındillah idüğü
mübeyyine âyât-ı kitabdır.243
Đnnâ enzelnâhu Kur’ânen ‘arabiyyen le’alleküm ta’kılûn. Đşbu Yusuf
ve Yakub ve evladı ahbarını mütezammın kitabı Kur’ân-ı arabî olduğu halde
inzal ittik tâ ki anda olanı fehm ve meânisini tedebbür idüb kasası bilmeyene tâ
mu’cize idüğünü bile. Nahnü nakussu aleyke ahsene’l-kasas. Ya Muhammed!
Biz sana kıssaların ahsenini zikr itdik. Ahseniyyeti şol vecihdendir ki kıssa-i
Yusuf’da iber ve hikem ve nüket ve fevaid vardır ki anınla din ve dünya ıslah
olunur. Ol siyer-i mülûk ve memâlik ve ulema ve mekr-i nisa ve ezay-ı a’dâya
sabır ve anlardan hüsn-i tecâvüz ve ğayri fevaiddir. Bimâ evhaynâ ileyke
heze’l-Kur’ân. Đşbu sûreyi sana vahyimizle, Ve in künte min kablihî lemine’lğâfilîn. Eğerçi andan evvel işbu kıssayı bilmezlerden isen de.”244
b) Sûrenin Son âyeti:
“Lekad kâne fî kasasihim ‘ibretün li-üli’l-elbâb. Enbiya ve ümeminin
veya Yusuf ve ihvesinin kıssalarında ukûl-i kâmile sahibleriçün mev’iza vardır.
Mâ kâne hadîsen yüfterâ işbu Kur’ân ihtilaf olunur kelâm olmadı velâkin
tasdîkallezî beyne yedeyhi lakin andan evvel nazil olan Tevrat ve Đncil ve sair
kütüb-i münzelenin tasdiki oldu ve tafsîle külli şey’in ve her şeyin taafsili vardır
ki umur-ı diniyyede ibâd ana muhtac olur. Ve hüden ve rahmeten li-kavmin
yü’minûn ve dalaletten irşad u beyân ve azabdan emân vardır şol kavm içün ki
anı tasdik ve mucibiyle amel iderler.”245
D. Gözübüyükzâde Đbrahim el-Kayserî
ve’l-Kadr ve’l-Asr
1. Gözübüyükzâde Đbrahim el-Kayserî
243
s. 4.
s. 5.
245
s. 115.
244
122
(1253/1837)
ve Tercüme-i Sûre-i Duhâ
Đbrâhim Efendi, Kayseri âlimlerinden derin bilgi sahibi ve velûd bir şahsiyettir.
Tarikat-ı Muhamediye’yi şerheden Hâdimî nisbesiyle meşhur ve Hâdim müftülüğü
yapmış Ebu Said Muhammed Efendi’nin en yakın talebesi olan ve bulunduğu
bölgenin meşhur âlim ve fâzıl simalarından biri olan Büyük Hüseyin Efendi’den aklî ve
naklî ilimleri tahsil etmiştir. Daha sonra müderris olarak uzun seneler talebe yetiştirmiş,
icazetler vermiştir. 1253/1837 yılında Şevval ayının 18’inde 93 yaşında vefât etmiştir.
Kabri Hâdim’dedir.
Đbrâhim Efendi, çalışkan, birçok farklı sahada kalem oynatmış, kıymetli eserler
bırakmış, birçok sahada kendini yetiştirmiş bir zât idi. Talebe arasında Gözübüyükzade
lakabıyla anılır ve tanınırdı. Eserlerini şu şekilde sayabiliriz:
a. Nebe’ Cüz’ü tefsîri, Türkçe bir tefsîrdir.246
b- Tercüme-i Sûre-i Duhâ ve’l-Kadr ve’l-Asr. Bu eserden biraz sonra
bahsedeceğiz.
c- Mecmûatü’l-kavâid, muhtelif ilimlerden bahseden 31 risâleyi içeren matbû’
bir mecmuadır.247
d- Mecmua. Kavâid-i külliyyeyi konu alan basılmamış mecmua,
e- Risale fî hakkı’l-Merfûât,
f- Takriru’l-Đstiâre,
g- Şerh-i Đstiâre-i Isâm, Türkçe bir eserdir.248
246
Erciyes Ünv. Đlh. Fak. Ktp. no: 4656’daki, müellifin muhtelif risâlelerini bir araya getiren mecmuanın
1. sayfasında ifade edilmektedir.
247
Kayıtlarda Risale fî Hakkı Besmele ismiyle geçmektedir. Đlk risale bu isimde olduğu için kitabın ismi
zannedilmiş olabilir. Bu eserde muhtelif konulara dair 30 aded risale mevcûttur. Birkaç risale ismi
şöyledir: Hamdele, Salvele, Emmâ ba’d, Đsmü’l-işarât fî evaili’l-kütüb, Fi’l-Fark beyne’n-nazar ve’l-fikr,
fî tahkiki’l-ilmi’l-Vacib Teâlâ, Fî tahkiki’l-meseli’l-Eflatoniyye… Mecmua Đstanbul’da Necib Efendi’nin
taş destgâhında 1274 târîhinde basılmıştır. Erciyes Üniversitesi Đlahiyat Fakültesi Kütüphanesi Genel
4656 numarasında bulunmaktadır. Arapça ve 56 sayfadır.
248
Osmanlı Müellifleri, c. 2. s. 8; Bilmen, 425. Gözübüyükzâde, Mecmûatü’l-kavâid, Đstanbul 1274.
123
2. Tercüme-i Sûre-i Duhâ ve’l-Kadr ve’l-Asr
a. Tercüme-i Sûre-i Duhâ
Eserin başında talebe arasında Gözübüyükzade diye meşhur Đbrahim el
Kayserî’ye aid olduğu kayıtlıdır.
Gözübüyükzade, tefsîri yazmasının sebebini249 belirttikten sonra hemen tefsîre
başlamaktadır. Zeki talebelerinden bir grubun ısrarları üzerine iki dünyada da faydası
olması ümidiyle Türkçe tercümeye başladığını ifade etmektedir. Talebelerin
istemelerinden dolayı Türkçe yazmış olmalıdır. Çünkü diğer eserlerini genellikle
Arapça olarak yazmıştır. Sûrelerin tercümeleri ile öğrencilerinin Arapça öğrenmelerine
yardımcı olduğu gibi derslerinde anlattığı usul kaidelerini uygulama ile gösterme fırsatı
da bulmuş olmaktadır.
Đbrahim Efendi sûrenin nüzul sebebini anlatarak tefsîrine şöyle başlamaktadır:
“Hak sübhanehü ve Teâlâ, Habîb’ine ve Rasûl’üne kerametle tebşir ve
müşrikînin ânın hakkında «Rabbisi anı terk etti ve bu’z etti» dedikleri nâmakule
sözlerine red içün Habibini terk itmeyüb ve bu’z itmediğinin üzerine iki şeye
kasem idüb buyurdu ki Ve’d-Duhâ, vakt-i Duhâ hakkıçün yani güneşin mürtefi’
olduğu vakt hakkiçün ki nehâr ol vakt kavî olur ve dahi ol vakitte Rabb-i Teâlâ
Hazretleri Mûsâ aleyhisselama tekellüm idüb ve sehara secdeye ilka olunmuştur.
Ve’l-Leyli, dahi gice hakkiçün izâ secâ ehli ya zalâmı sakin ve râkıd olduğu
vakitde mâ vedde’ake Rabbuke Ya Muhammed! Rabbin senden vahy kat’
itmedi sana veda’ idüb seni terk iden kimsenin kat’ı gibi belki liecli hikmetin
te’hir itti.”
Müellif âyetleri kısım kısım tercüme ettikten sonra bütün olarak tekrar toplu bir
tercüme daha yapar:
“Ve vecedeke dâllen, dahi Rabin seni ukûlen mühtedi olmadığın şerâyi’den ğafil
buldu fe hedâ derakab seni hidayet eyledi Kitab-ı Mübin’in muhtevi ve müştemil
249
“Zümre-i talibinden bir taife-i ezkiya sure-i Duha, sure-i Kadr ve sure-i Asr’ın tercümesin bu abd-i
ahkardan defaatiyle ricalarında neyl-i ümniyye-i şeref-i dareyn recasıyla bedîü’l-beyân bir Türkî
tercümeye ibtida olundu.”
124
olduğu menahic-i şerâyi’e Ve vecedeke dâllen fe hedâ Habibim kalb-i saadetini
hikmet ve şerayi-i ahkamdan hâlî bulub ilham-ı tevfik ile sana hidayet ittim
buyurur Allah.”
Duhâ sûresi bu minval üzere 4 sayfa devam etmektedir. Cep-boy
diyebileceğimiz bir ebatta küçük ve ince bir eserdir. Bu sûreden sonra Kadir sûresinin
tefsîrine geçilmektedir.
b. Tercüme-i Sûre-i Kadr
Bu sûrenin tefsîrinde Gözübüyükzade birçok eserden nakillerde bulunmaktadır.
Bunlardan tesbit edebildiklerimiz şunlardır: Đbn Hişam, Kadı Beyzavî tefsîri,
Beydâvî’nin Şeyhzade haşiyesi, Kastallani’nin Buhârî şerhi, A’sam’ın Nebe’ tefsîri,
Suyuti, Đbrahim el-Likai’nin Cevherü’t-Tevhid şerhi, Hadimi haşiyesi, Haşiye-i Hârîs.
Đbrahim Efendi sûrenin ilk âyetlerinin tefsîrini uzun tutarak Kadr gecesinin
zamanından, faziletinden, bu gecede Kur’ân’ın nüzulü ve bu nüzulün keyfiyetinden,
meleklerin bu gecede yeryüzüne inmelerinden, inme sebebleri ve mü’minlere selam
vermelerinden bahseder.
Bu gibi nakli hususlar yanında dirayet yönünü de ihmal etmemektedir. Medrese
talebelerinin
ısrarla
istemeleri
üzerine
yazmış
olmasından
olsa
gerektir
ki
Gözübüyükzade bu eserinde gramer tahlillerine sıkça girmekte ve farklı vecihleri geniş
bir şekilde izah etmektedir. Bir örnek verelim:
Đlk âyet olan Đnnâ enzelnâhu fî leyleti’l-Kadr âyetindeki fî harf-i ceri
üzerindeki farklı görüşleri ve muhtemel manaları serd ettikten sonra kendi tercihini
yapar, harf-i ceri ta’liliye olarak alır, lâm-ı ta’liliye manası verir ve şöyle devam eder:
“Bu tasrife göre nazm-ı şerifin manay-ı münifi innâ enzelnâhu Ben zât-ı
azimüşşân azameti şanımla bazı Kur’ân inzal itdim. Ne ecliçün inzal ittim? Fî
leyleti’l-Kadr leyle-i Kadr’in şerefini ızhar ecliçün ve şerefini hikemine menût
bazı Kur’ân inzal itdim dimek ola Allahu sübhanehu a’lemu bi muradihi.”
125
Müellif yeri geldikçe Faide başlığıyla bazı açıklamalarda bulunur. Bunlardan
ikisini örnek olarak buraya alıyoruz:
“Fâide: Melâike-i kiramın ibadetlerinde sevab olmaz. Anların ibadetleri
tab’î ve telezzüzidir. Lakin ibadetlerin mü’minlere hibe iderler. Đtdiklerinde
sevab üzerlerine terettüb itmesi Haşiye-i Hâris’den müstefâddır. Allahu Teâlâ
a’lem.”250
“Fâide: Hazreti Đbrahim aleyhisselam yedi tane melaikeye selam
virmekle nar-ı Nemrud’dan selamet buldu. Baîd değildir ki leyle-i Kadr’de
melaikelerin mü’minlere selamları ile nar-ı cehennemden selamet bulalar. Lakin
ziyafet-i Đbrahim aleyhisselam melaikelere ıcl-i meşvî ile oldu idi. Bizlere selam
viren melaikeler de bizlerden kalb-i meşvî taleb iderler. Yani hubb-ı mevâdd ile
muhrak kalb taleb iderler. Kalb-i muhrak sahibine selam virirler, manası
Şeyhzâde’den münfehimdir.”251
Kadr sûresi 16 sayfada tefsîr edilmiştir. Kadir sûresinden sonra ise Asr sûresi
gelmektedir.
c. Tercüme-i Sûre-i Asr
Gözübüyükzade sûrenin başında, beş vakit namaz içerisinde neden ikidi
namazına yemin edilerek başlandığını izah ederek konuya şu şekilde girmektedir.
“Đkindi namazı hakkiçün. Salât-ı hamse beyninde bunu tahsis bi’l-kasem
itdi ki bu salât Arab’ın ticaret ve iştigalleri vaktinde vaki’ olub edasında
meşakkat-i kesire vaki olduğuna binaen, efdalü’l-a’mal eşakkuhâ252 fehvâsı
üzre efdal-i a’malden olduğu içündür.”253
Müfessir iman edip salih ameller eden mü’minlerin nasıl olmaları gerektiğini,
kimlerin bu sınıfa dâhil olduğunu genişçe anlattıktan sonra diğer âyetlerin tefsîrine
geçer ve kendisini kurtarmış bir insanın başkalarını da kurtama vazifesinin olduğunu,
250
s. 14-15.
s. 20
252
“Amellerin en faziletlisi en meşakkatli olanıdır.”
253
s. 22.
251
126
bunun önce genel olarak izah edildikten sonra önemine binaen bir dafa daha özel olarak
ifade edildiğini izah eder.
“Bundan sonra insanın kendi nefsinin ve ğayrinin mükemmeline
müteallik olan şey zikrden sonra, ğâyet-i şerefi olduğuna binaen ğayrinin
tekmiline müteallik olan şey tahsis ba’de’t-ta’mim tarîkiyle beyân idüb buyurur
ki ve tevâsav bi’l-hak.”254
Bu son âyet-i kerimede insanlara şiddetli bir uyarı olduğunu, kendini
kurtarmakla işin bitmeyeceğini hatta başkaları için uğraşmayanın kendisini de
kurtaramayacağını söylemektedir:
“Bu âyet-i kerimede vaîd-i şedid vardır. Şol cehennemden ki insan
mücerred kendi nefsini tekmil itmekle necât bulmaz belki nasihatle ve emir bi’lma’rûf ve nehiy ani’l-münker itmekle, Allahu a’lemü bi murâdihi ve esrâri
kitâbihi ğayrın şanına ihtimam dahi lazım olduğuna delalet ider.”255
Asr sûresi iki sayfada tefsîr edilmiştir.
Kitapta birçok dizgi ve baskı hatası olması nedeniyle eksik harf ve yanlış
kelimelere sıkça raslanılmaktadır.
Duhâ, Kadr ve Asr sûrelerinin tercüme ve tefsîrinden oluşan 24 sayfa
tutarındaki, hacmen küçük ama kıymet bakımından çok büyük değeri taşıyan bu eser,
Ahmediye Camii imamı Hafız Mahmud Râcî tarafından, bir köşede kalarak unutulup
gitmemesi ve müslümanların istifade etmeleri için, Ali şevki Efendi matbaasında 1287
yılının Receb ayının 25. günü bastırılmıştır.256
E. Muhammed b. Đbrahim ve Kıssa-i Zîbâ Tercüme-i Yusuf ve Züleyhâ
1. Muhammed b. Đbrahim
254
s. 23.
s. 23.
256
s. 24.
255
127
Kaynaklardan edindiğimiz bilgilere nazaran bu müellifin III. Murad Han
devrinde yaşadığı ve babasının da Đbrahim isimli bir zât olduğu anlaşılmaktadır.257
Kitapta ‘Devr-i Sultan Murad Hân-ı Sânî geçmektedir. Hâlbuki te’lif tarihi 994/1585
olarak verilmektedir ki bu tarih III. Murad Hân (v. 1004/1595) zamanına denk düşmektedir.
Muhammed b. Đbrahim, bu eserini Beyzavî tefsîrinden te’lif ve tercüme etmiştir.
2. Kıssa-i Zîbâ Tercüme-i Yûsuf ve Züleyhâ
Müellif Yusuf kıssası üzerine birçok kıymetli eserin yazıldığını bunların Türkçe
olanlarının da bulunduğunu ancak bu eserlerin çok sanatlı nazımlar şeklinde
olduklarından kendisinin de bu konularda Türkçe olarak yazılan eserlerde nazmı pek
doğru bulmadığını, bu alanda nesrin daha güzel olacağını belirterek Hamdî’nin nazmı
üzerine bir nevi şerh gibi olan bu eserini ilminin azlığına ve kudretinin yokluğuna
aldırmadan “Her şerbette ayrı bir lezzet vardır” diyerek yazdığını belirtmekte ve şöyle
demektedir:
“Yusuf aleyhisselam bir kıssa-i ziba ve bir hikâyet-i bî-hemtâdır ki nazm
ve nesr üzre bülağa-i arab ve fusaha-i acem risaleler tasnif ve üslub-ı gârîb üzre
sihr ve icaza ve la mahâle gârîb makaleler telif edip gerçi fünün-u belağat ve
füsun-u fesahat üzre müellefata ğayet ve mûsânnefata nihayet yoktur. Bâhusus
Mevlana Kemal Paşazade ve Hamdî ve Yahya ve Çakrî rahimehumullahi
Teâlâ Türkî ibaretle birer risale-i dil-pezir ve makale-i la-nazîr nazm idüb bi
hadd maani-i bedia ilhak ve bi add sanayi-i acibe ilsak itmişlerdir ki kemal-i
belağat-ı istiâratının hallinde ukul muzmahil olur. Amma nesr üzre olan Türkî
nüshalarda bu hakir ânı dürüst bulmadığıma binaen nefes-i rahmânî gibi bir
hitâb-ı ruhani belki ilham-ı rabbani ve işarat-ı sübhaniyle dil dâî ve cânib sâ’î
oldu ki ol hikâyet-i bâ dirayeti Türki ibaretiyle bu ferid-i asr namına nesr idem.
Gerçi Türki ibaretten ve melahat ve zerafetten dûr ve belağat-ı letafetten mehcûr
ve erbab-ı kemal katında menfûrdu ve ben bende-i ser-efkende bu fende kalilü’lbidâ’a ve zelil-i bî-istitaayım... Bu cümle-i ile bu bende-i zelil nice risale tesvîd
257
Sicill-i Osmanî, II, 568.
128
ve ne gunâ nüsha temhîd ittim ki memdûd-ı enâm ve makbûl-i hâss ve âmm ola,
amma «Her şerbetde bir lezzet ve her kâsede bir melâhat olub» ve mübtediler
istima’ında temettu’ yolunu bulmağa kâbil mülahazasıyla bu hıdmeti mahz-ı
saadet add idüb adem-i istitaat ve kıllet-i bidâ’attan ihtiraz ve ictinab itmeyüb
fazl-ı Hakk’a tevessül ve lutf-ı Hudâ’ya tevekkül idüb edây-ı merâm ve sevk-i
kelâmda Mevlana Hamdî rahmetullah eserince gidup ol kitab-ı müşkîn-nikabın
elfaz-ı dürer-i bârîn vesile idüp ale vechi’l-icmal gudvetü erbabi’l- iclâl umdetü
ashabi’l-ikbal hala Silahdâr-ı Şehriyar olan Halil Ağa dâme ulüvvehü
Hazretlerinin nâmına ve muhtasarı risalenin itmamına ihtimam olundu. Ümiddir
ki esrar-ı keramat-ı evliya ve himmet-i sulehay-ı etkiyâ itmamına muavenet ve
müsâadet kıla!” 258
Müellif Muhammed b. Đbrâhim kitabına isim olarak ebced hesabıyla telif tarihini
de bildiren Ahsen-i Kasas-ı Şerife ibaresini seçmiştir.259
Sûrenin âyetlerinin meallerini verdikten sonra tefsîrini yapan müellif bahis
konusu ettiği âyetle ilgili olan Hamdî’nin nazmını vermekte ve daha sonra onun şerhini
yapmaktadır.
Kitabın girişinde sebeb-i nüzul için sekiz ayrı rivayeti nakleden müellif bu
konuda rivayetlerin daha fazla olduğunu ancak naklettiği kadarını kâfi gördüğünü
belirtmektedir. Birinci âyetin meali şöyledir:
“Yani Ya Muhammed! Ben ol Huday-ı bî-niyâzım ki Kur’ân-ı Azim ve
Kitab-ı Mübin’i lisan-ı Arab üzre vahy etmeği habibime va’d kıldım ki
hikâyetlerin ahseni ve muhkemidir. Tahkik sana vahy olmazdan mukaddem sen
kıssa-i Hazret-i Yusuf’tan gafil idin.”260
Bu âyetten sonra Âğâz-ı Kıssa-i Yusuf ve Züleyha başlığı261 altında Yusuf
aleyhisselam’ın hayâtının anlatımına geçilmekte ve tafsilatlı bilgiler verilmektedir.
Kitapta israiliyata genişce yer verilmiş Đbrahim, Đshak, Đsmail, Yakub, Yusuf
258
s. 3-5.
“Ve bu kitab-ı ferhunde-meâbın ism-i mübareki ve tarihi Ahsen-i Kasas-ı Şerife virülüb ümiddir ki
muhibb-i muhlislerin nehâdı bu kıssanın semâıyla ilâ âhiri’d-deverân mesrûr-ı handân ola.” s. 5.
260
s. 10.
261
s. 10.
259
129
aleyhimusselam ve başka birkaç Peygamberlerle ilgili bol miktarda kıssalar
nakledilmiştir.
Bu uzun tarihi malumattan sonra Nazm-ı Hamdî başlığıyla beyit veya beyitler
yazılmakta ve bahsedilen noktaların tafsirine geçilmektedir.
Er isen avrata inanma ahî!
Avrat el attı enbiyâya dahî!
beytinden sonra262 Rabga Hatun’un nübüvvet duasını hile ile Iys yerine Yakub’a
isâbet ettirdiğini anlatmaktadır.
Iys’ın Hz. Yakub’a kızgınlığını ise şu beyt ile anlatır:
Anı katl etmeğe yemin etti,
Ol dua için ana kin etti.263
Eserin sonunda kitabı telif etme gayesinin dünyada sevab kazanmak âhirette
Peygamber Efendimiz’in Livâ-yı Hamd’i altında oturan mü’minlerden olabilmek ve
kıyamette salihlerle beraber haşrolabilmek olduğunu bildirmektedir:
“Bu risaleyi telifden maksat dünyada ecr ü mesûbata nail olmak ukbada
taht-ı livayı Hatemün-Nebiyyin’de sakin olan müslimin ile hemnişin ola. Amin!
Bizi salihler zümresi içerisinde haşr eyle! Ya Muîn!264
Muhammed b. Đbrahim, Kadı Beydavî tefsîrin’den çok istifade etmiştir.
Vidinli Hafız Hüseyin Efendi, Maarif nazaretine bu eserin basılması için teklifte
bulunmuş, teftiş hey’etinin tasdîkinden geçen eser II. Abdülhamid Han devrinde 1293
senesi Şa’ban ayının 15. günü Şevki Efendi matbaasında basılmıştır.
Bu eser, bazı listelerde, “Galatalı Muhammed Efendi, Sûre-i Yûsuf Tefsîri”
şeklinde zikredilir.
3. Kıssa-i Zîbâ Tercüme-i Yusuf ve Züleyhâ’dan Örnek Metinler
262
s. 13.
s. 13.
264
s. 313.
263
130
a) Müellifin tercüme ve tefsîr şekline bir misal olarak 101. âyeti verebiliriz:
“Bir gece kenar-ı Nil’de Hazret-i Yusuf aleyhisselam seccade üzre
namaza niyyet ve Vacibu’l-Vücud’a sücudla niyaza himmet ve dergâh-ı izzete
arz-ı ubudiyet etti ki: Ey Hâlık-ı kevn ü mekân ve Ey Râzık-ı ins ü can! Bu abd-i
bî-karârı diyar-ı Mısr’a şehriyar etmek mukadder ve ilm-i rü’yayı müyesser ettin,
dar-ı dünyada ve mülk-ü ukbada dahi veliy-yi nimetim sensin bunca ihsan ve atâ
cenabından bana i’ta olub geru avn u inayetin rica ve lutfundan hidayetin
temenna ederim ki bu abd-i hassını tevhid ve ihlâs üzre akıbetim hayr edüp hüsni hatime ile ruhumu Đslâm ile teslim ettiğimde zümre-i salihine ilhak ve fırka-i
müttakine ilsâk idesin.”265
b) Son âyeti ise şöyle tercüme ve tefsîr etmiştir:
“Enbiya ve ümemin veya Yusuf ve ihvesinin kıssalarında ukul-i kamile
için ibret vardır. Kur’ân-ı Kerim iftira olunur kelam olmadı velakin mukaddem
nazil olan kütüb-i ilahinin tasdiki ve nasın din ü dünyada muhtac olduğu her
şeyin tafsil ve beyânı oldu. Ve saliklere rehnümâ ve kavm-i mü’minine Allah
Teâlânın hidayet ve tevhidi ve Peygamber -sallallahu teâlâ aleyhi ve sellem-’in
nuriyle rahmet oldu.”266
Müellif eserini şu mısralarla bitirmektedir:
Çün ahsen dedi bu kıssaya Hak,
Tamam etmeğe ettim cehd-i mutlak.
Buna ahsen deyicek Hak Teâlâ,
Kimin ne zehresi var kim diye Lâ.
Ümid-i mağfiret idüb Hudâ’dan,
Tamam ettim bunu bervechi ashen.267
265
s. 302.
s. 313.
267
s. 314.
266
131
F. Anonim, Tefsîr Tercümesi: Âyetü’l-Kürsî Đhlâs, Felak, Nâs, Fâtiha, Asr,
Kevser Sûreleri
Bu eser Tefsîr Tercümesi adı altında Âyetü’l-Kürsî, Đhlâs, Felak, Nâs, Fâtiha,
Asr, Kevser sûreleriyle birlikte namazda okunan diğer dua ve tesbihlerin tercüme ve
tefsîrlerini ihtiva etmektedir. Müellifi hakkında hiçbir açıklayıcı not veya en azından bir
ipucu bulunmamaktadır.
Kitabın baş tarafında namazdaki huşû’un nasıl sağlanacağını, namaz kılan
kimsenin ezanın okunuşundan, abdest alışından namazını bitirene kadar hangi duygu ve
düşünceler içerisinde olması gerektiğini âyet ve hadislerle istişhat ederek anlattıktan
sonra ihlâsın ehemmiyetinden bahsederek ancak ihlâslı amellerin kabul görüp sahibine
fayda sağlayacağını ifade etmektedir. Ebu’s-Suûd’dan nakilde bulunan eser sahibi
Âyete’l- Kürsî’nin tefsîrine başlar. Akabinde sırasıyla Đhlâs, Felak, Nâs, Fâtiha, Asr,
Kevser sûrelerinin; Sübhaneke, Kunut, Tahiyyât, Salli Bârîk dualarının tefsîrlerini
yapar. Bu tefsîrler, tefsîrî tercüme diyebileceğimiz türden geniş ve rahat tercümelerdir.
Daha sonra namaz esnasında rükû ve secdelerde ve bunların araların yapılmakta olan
tesbihâtı açıklar. Seyyidü’l-istiğfar duasının tercümesinden sonra bir kimsenin şakîler
defterinden ismini sildirmesinin yolunu beyân eder. Namazdan sonra okunmasını
tavsiye ettiği Arapça bir dua ile eserini tamamlar.
Eserin başlangıç cümleleri şöyledir:
“Malum ola ki namazı huşû’ ve hudû’ üzere edâ eylemek oldur ki; ezan
okunduğu vaktin Đsrâfil -aleyhisselam- mevtâyı ihyâ için sûru nefh ettiğini fikr
eyliye. Halk yerlerinden kalkup abdest alup mescide gelmek kaydında
olduklarını, kabirden kalkup mahşer yerine gitmelerini fikr eyliye... rükûda
kıyâmet günü Rabb teâlâya rükû’ olunsa (Ve ‘aneti’l-vücûhu lil-Hayyi’lKayyûm)268 ve secdede kıyâmet günü Allah teâlâ hazretlerine secde olunsa
gerektir amma mütekebbirler ve müşrikler secde edemiyeler anları dahi fikr
eyliye. Ve yüd’avne ile’s-sücûdi felâ yestatî’ûn.269
268
269
Taha, 111
Nûn, 43.
132
Bilmek gerektir ki her amel Rabb Teâlâ hazretlerine arz olunur. Rızâen
lillah kalbiyle ve ihlâsıyla olan amel, zikr ve tesbih sâğ meyve misali arz olunur
ve gaflet ile olan ibadet, zikr ve tesbih çürük yemiş gibi arz olunur. Ğayri a’zanın
ibadeti dahi ona göre her biri bir nesne sûretinde arz olunur.”270
Namaz içinde her rek’at için bir rükû’ varken niçin iki secde oluğu konusunu
şöyle izah eder:
“Bir rükû’ itmek kulluk da’vasın itmektir. Yani bir teke taparım
dimektir. Şer’-i şerifte şahit iki olmayınca da’va kabul olmaz. Secde iki olduğuna
sebeb oldur ki evvelki secde farzdır, ikinci secde yakınlıktır. Nitekim Rabb Teâlâ
buyuruyor: Ve’scüd ve’gterib 271
Tefsîr Tercümesi’nden Örnek Metinler
Müfessir bu sûrelerin tercüme ve tefsîrini yaparken aynı metod ve üslubu
kullanmıştır. Bu bakımdan örnek olarak sadece Đhlas sûresini veriyoruz :
“Kul hüvellahü ehad. Eyt ya Muhammed ol Allah’a ki ben taparım.
Birdir, şerîki ve nazîri yoktur. Allahu’s-Samed, yani Allah Teâlâ yemez ve
içmez. Lem yelid, yani kimse doğurmadı kim milkini miras yeye. Ve lem yûled,
ve dahi kimseden doğmadı kim anası olup âna miras kala. Ve lem yekün lehü
küfüven ehad, yani âna denkdâş ve âna benzer kimse olmadı kim ululukta âna
gâlib ola.”272
Kitap 1303 târîhini taşımaktadır ki basım târîhi olsa gerektir. 22 sayfadır.
G. Giridli Sırrı Paşa ve Sûre Tefsîrleri
1. Giridli Sırrı Paşa
270
Đstanbul, 1303, s. 3-4.
Alak, 19. s. 4.
272
s. 7-8.
271
133
Sırrı Paşa Osmanlı vezirlerindendir. Girit’te Kandiye kasabasında, Konya’dan
Girit’e göçen bir Türk ailesine mensup olan Salih Tosun Efendi’nin oğlu olarak
1260/1844 tarihinde dünyaya gelmiştir.
Sırrı Paşa, medrese tasilini ikmal ettikten sonra Mahkeme-i Şer’iyye kâtibi
olmuş, sonra vezirlere Dîvân Kâtibi olmuştur. Bu arada Hekim Đsmail Paşa’nın kızıyla
evlenmiştir. 1284/1867-68’de Yanya mektupçu muavini, 1285’de Aydın mektupçu
muavini, bir yıl sonrra Prizren mektupçusu, üç yıl sonra da Tuna mektupçusu olmuştur.
Daha sonra Vidin mutasarrıfı olmuştur. Karasi, Trabzon, Kastamonu, Ankara, Sivas,
Diyarbakır, Adana, Bağdat valiliklerinde bulunmuştur. Vidin mutasarrıflığı sırasında
askere erzak temini hususundaki gayretlerini takdirle karşılayan Plevne kumandanı Gazi
Osman Paşa’nın padişaha arz etmesi üzerine, Bağdat valisi iken kendisine vezirlik
rütbesi verildi. 1307/1889-90’da tekrar Diyarbakır valisi olduktan sonra 1312’de
hastalığı dolayısı ile Đstanbul’a gelmiş ve 1312’de vazîfesinden istifa etmiştir. 23
Cemaziyelahir 1313/11 Aralık 1895’de kalb rahatsızlığından tedavi görmekteyken vefat
etmiştir. Sultan Mahmud türbesi haziresinde medfundur.
Paşa, vazîfede bulunduğu vilayetlerde daima faydalı eserler meydana getirmeye
çalışmış, yollar yaptırmıştır. Trabzon valiliği sırasında Samsun, Giresun ve Ordu’dan iç
kesimlere yol bağlantısı sağlamıştır. Bağdat valiliği sırasında, halen kullanılmakta olan
Sırrıyye Barajı’nı yaptırmıştır. Hindiyye seddinin inşası ve Hille kanalının açılmasında
mühim yardımları olmuştur.273 Âlim, edib, şair, gayretli ve tedbirli bir zâttır. Azil yüzü
görmemiş, sert mizaçlı iyi bir devlet adamıdır. Đlim ve fazilet bakımından benzersiz bir
şahsiyettir. Kıymetli eserler vücuda getirmiş, Kur’ân-ı Mübin’in bazı sûrelerine metin
bir üslub ile Türkçe tefsîr yazmıştır. Bu eserler muhtasar müfid birer tercüme ile izahtan
ibarettir. Bu zâtın güzide şiirleri de vardır. Şiir ve inşası makbul olmakla birlikte nesri
nazmından üstün görülmüştür. Şu beyitler bu cümledendir:
O nihâl-i bâğ-ı işve sana da eder temayül,
Ana gönül ne âh edersin buna rûz-gâr derler.
273
Cemal Kurnaz, Giritli Sırrı Paşa Hayatı, Eserleri, Şiirleri, Đstanbul, 2001.
134
Zalimlere mehl olmasa matlub-u ilahi,
Bir demde yakar âlemi mazlumların âhı,
Kâfi bana bilmek beni hiç bilmesin âlem,
Zira büyük âfettir o şöhret neme lazım.
Sırrı Paşa’nın eserleri şunlardır:
a. Sırr-ı Kur’ân,
b. Ahsenü’l-Kasas,
c. Sırr-ı Furkân,
d. Sırr-ı Tenzil,
e. Sırr-ı Meryem,
f. Sırr-ı Đnsan,
g. Sırr-ı Đstivâ (Bunlar metin bir üslub ile yazılmışTürkçe muhtasar tefsîrlerdir).
h- Şerhi Akaid ile Hâşiyelerinin Tercümesi,
ı- Nakdü’l-kelam fî âkaidi’l-Đslâm,
i- Ârâü Milel,
k- Nûru’l-hüdâ limen ihtedâ (Ekanim-i selâsenin butlanına, eldeki Đncillerin
muharref olduğuna dairdir).
l- Rûh, (Ruh hakındaki görüşleri açıklayan bir risaledir.)
m- Ğalatât, (Đbn Kemal’in Ğalatat risalesine bazı maddelerin ilavesinden
meydana gelmiş bir eserdir. Bunun hakkında Münif Paşa’nın muhakemeli bir takrizi
vardır.)
n- Tabakâtü’l-müfessirîn (Muhtasar bir eserdir.)
o- Mektûbât, (Resmi ve ğayr-i resmi birtakım mektubları ihtiva eder.)
Ö- Rü’yet-i Bârî hakkında risale,
135
p- Numûne-i adâlet.274.
2. Sırr-ı Kur’ân, Ahsenü’l-Kasas, Sırr-ı Meryem, Sırr-ı Furkân
a. Sırr-ı Kur’ân
Sırrı Paşa, üç ciltlik bu eserini Fahrettin Razi’nin Mefâtihu’l-ğayb isimli
tefsîrinin ilk bölümlerinden Ankara valiliği yıllarında tercüme etmiştir. Bu hususu
kitabın isminin hemen altına koyduğu “Fahr-i Râzi tefsîrinden mütercem” ibaresiyle
ifade etmiştir.
Mukaddimesinde, Razi’yi medheden mütercim, kendisinin de dini kitapları
okumaya ve mütalaa etmeğe çok rağbeti ve aşırı bir arzusu olduğunu belirtiyor. Sırrı
Paşa, takıldığı yerlerde manen kendisine yardım edildiğini ve bundan sonra tercümenin
su gibi akıp gittiğini şu ifadeleriyle anlatmaktadır:
“Tercüme-i sâlifü’z-zikr ile meşgul olduğum leyâlî-i tenhâyîde, gâh ve
bîgâh musâdif-i zalâm-ı tereddüd ve iştibah oldukça, derhal karşımda tecelliye
başlayan, nûr-ı nazar-ı feyz-eser hazret-i hilâfet-penâhi, emin-i vahy-i ilahî gibi
bana irâe-i minhâc-ı hüda ve hall-i rumuz-ı mana ider idi. Đşbu tecelliyât-ı kudsîâsâr, keşf-i râh-ı savâba medâr olarak tahrir-i murâdda hâmem, misal-i âb-ı
revân, cedâvil-i sutûrda akar giderdi.”
Birinci bölümde, Fatiha’nın ihtiva ettiği ilimleri özet olarak açıklamaya
başlayarak tefsîr tercümesine girmiş olmaktadır. “Sûre-i Fatihanın mutazammın olduğu
ulumu alâ sebili’l-icmâl beyân ider” Đkinci cilt de besmele hakkındaki bahislerle
başlamaktadır.
Bu eser Sırrı Paşa’nın telifi olmadığı için örnek metinlerimizi ve müellifin usul
ve üslûbuyla ilgili alıntılarımızı bundan sonraki esrlerine bırakmış bulunmaktayız. Bu
eserlerden yapacağımız alıntılarla aynı zamanda mütercimin tercüme etmede takip ettiği
yöntem de ortaya çıkmış olacaktır.
274
Osmanlı Müellifleri, II, 246; Sicill-i Osmanî, V, 1507-1508; Bilmen, 448; Ekrem Gülşen, Giritli Sırrı
Paşa ve Tefsir Đlmindeki Yeri, Đst. 1992, s. 18-22. (M.Ü. Sosyal Bilimler Ens. Y. Lisan Tezi)
136
Kitap Đstanbul’da 1302 tarihinde Şirket-i mürettibiye matbaasında üç cild
halinde basılmıştır. 280+240+287 sayfadır. Bir nüshası M.Ü Đlahiyat Fakültesi
Kütüphanesi’nde Hakses Bölümü 225 numarada bulunmaktadır.
b. Ahsenü’l-Kasas
Yusuf sûresinin ve genelde de Kur’ân-ı Kerim’in mana ve lafız olarak nasıl bir
mucize olduğuna ve Kur’ân okuduğunda aldığı edebi ve manevi hazları anlatarak
eserine başlayan Sırrı Paşa mukaddimenin sonunda Abdülhamid Han’a şükranlarını
sunarak ve dualar ederek tefsîrine giriş yapmaktadır. Sûrenin nüzul sebebini anlattıktan
sonra bütün tefsîrlerde rastladığımız meşhur ve malum besmelenin Kur’ândaki konumu
ile ilgili görüşlere yer vererek tercüme ve tefsîri yazılacak âyeti kaydeder ve Hulasa-i
meal-i münifi başlığıyla tercümeyi yazar. Tercümede müfessirlerin farklı görüşlerini
verdikten sonra dipnot ile mesela “Đmam Fahreddin Razi böyle mana vermiştir.” diye
belirtir.
Bu bölüm bittikten sonra Tefsîr ve Đzah bölümüne geçer ve burada rivayetlerle
ve dirayet ile tefsîr yapar. Yusuf sûresinin başındaki huruf-ı mukattaa sebebiyle bu
konuya girmiş ve konuyu etraflıca ele almıştır.
Usul-i Fıkh’taki elfaz bahsine girerek lafızların vuzuh ve hafa itibârîyle manaya
delâletleri konusunu ele alır ve uzun bir bahis yazar. Kelimelerin izahlarını yaptığı
bölümlerde daha çok Mehmed Zihni Efendi’nin Muktedab’ını kullanır ve uzun
nakillerde bulunur. Đ’caz-ı Kur’ân konusuna devamlı vurgu yapar. Kelime kelime tefsîr
denilebilecek bir tarz takib eden Sırrı Paşa, âyetin kelimelerini veya bir kaç kelimeden
oluşan grupları sıra ile ele alarak açıklanması gereken lafızları izah eder, kelimelerle
bağlantılı konulara girerek uzun parantezler açar275, bu geniş yelpazedeki mevzuları
işlerken de birçok farklı kaynaktan nakillerde bulunur.
275
Mesela isabet-i aynın hak olduğunun isbatı gibi: Đstanbul, 1309, c. 3 , s. 60.
137
Sırrı Paşa, zaman zaman Đşarat-ı latife başlığıyla bazı inceliklere Đşâret
etmektedir:
“Đşâret-i latife: Hakikat Kelamullah kelamiyyetinde huruf, asvât, lügat
kisvesinden münezzeh ve muarrâdır. Lakin halk-ı âlem meâni-i Kelamullah’ı
teakkul ve tefehhümde kisve-i huruf ve lügate muhtaç olduğundan hitab-ı ilahi
peygamberân-ı zişanın meb’us oldukları akvâmın tekellüm ettikleri elsine ile
vâki olmuştur.”276
Burada Allah’ın konuşmasının harflere, seslere ihtiyacı olmadığını ancak
insanların anlayabilmeleri için bunların kullanıldığını belirttikten sonra Kur’ânKelamullah tartışmasına girerek yeterli bilgiyi vermiştir.
Yeri geldikçe gramer açıklamalarına da girmekten geri durmayan müellifin
tefsîrinde kullandığı bir rivayet ile alâkalı gramer açıklaması şöyledir:
“Buradaki (iy) kelimesi (ne’am) gibi huruf-ı tasdiktendir. Lakin (iy)
kasemle beraber müsta’meldir.”277
Birinci cild 204 sayfa, ikinci cild 372 ve üçüncü cild 470 sayfadan ibarettir.
Bu eser Đstanbul’da 1309 tarihinde Şirket-i Mürettibiye Matbaası’nda
basılmıştır.
Ahsenü’l-Kasas’tan Örnek Metinler
a) Üçüncü âyetin Tercüme ve Tefsîri
“Ya Muhammed! Bu sûre-i kerimeyi sana vahyimizle biz kıssaların
ahsenini sana zikr eyledik. (Yahut) kıssa-i Yusuf’u -aleyhisselam- biz sana
ahsen-i beyân ile tebyin eyledik. Eğerçi andan evvel bilmezlerden idiysen de.
Yani kıssa-i Yusuf -aleyhisselam-’ı müştemil olan sûre-i kerimeyi biz sana vahy
eyledik. Zira andan mukaddem kıssa-i mezkure senin ne hâtır-ı pâkine hutur
276
277
I, 34
‘eyvallah’ kelimesinin bu kullanımdan alınmış olması muhtemeldir.
138
etmiş ne de kimseden gûşezdin olmuş idi. Halbuki şu eşrarın suallerine karşı
lazımü’l-istihzar idi.” 278
b) 68. âyet
Sırrı Paşa’nın kullandığı dili ve tercüme tekniğini daha iyi anlamak için bir
misal daha nakledelim:
“Vakta ki pederlerinin kendilerine emr buyurduğu üzre müteferrik
kapulardan şehre dahil oldular, gerek Yakub -aleyhisselam-’ın bu babdaki re’yi,
gerek anların o re’yde pederlerine ittibaları kaza-i ilahiden hiç bir şeyi
kendilerinden def’ iden olmadı. Lakin Yakub -aleyhisselam-, o re’yiyle nefsinde
muzmar olan şefkati, oğullarının bed-nazara uğramalarından ittiği ihtizarı ızhar
idüb, anlara müteferrikan şehre dahil olmalarını tavsiye buyurmuş oldu.
Hakikat, Yakub -aleyhisselam- bizim ana vahy ile bildirdiğimiz ilmin
sahibidir ki kendi tedbirine aldanmayub yine bize tefviz-i emr eyledi. Lakin
ekser nâs sırr-ı serbeste-i kaderi bilmezler. “Hazer, kaderi men‘ ider” sanırlar.”279
c. Sırr-ı Meryem
Sırrı Giridi, bu eserinin birinci cildinde Zekeriyya -aleyhisselam-’ın kıssasını
tefsîr etmiş ve bunu birinci cildin kapağında ifade etmiştir. Âdeti olduğu üzere bir
münacat ile başlayan müellif, padişaha medhiyede bulunarak bir mukaddime kaleme
almıştır. Bu mukaddime 10 Teşrinisani 1308 tarihli olduğundan dolayı eser basıldığı
tarihten üç yıl önce kaleme alınmış olmaktadır. Kitabın kapağında bulunan
“münderecatının tefâsir-i şerifeye mutabakatı, ulemay-ı kiram tarafından tasdik
buyrulmuştur” ibaresi müellifin ilim sahasındaki maharetini ve ulema arasındaki
konumunu göstermesi bakımından mühim bir göstergedir.
278
I, 58.
III, 72. “Hazer, kaderi men eder sanırlar” cümlesini, “Sakınıp tedbir almak, kaderin gerçekleşmesini
engeller, diye zannederler” şeklinde çevirebiliriz.
279
139
Müellif, eserinin başına Tabakat ve Adab-ı Müfessirin adıyla bir bölüm
koymuştur. Sahabe tabakasından başlayarak beş tabaka yazmış her tabakadan birkaç
kişi hakkında bilgi vermiştir. En son Mekki b. Ebi Talib‘i (v. 437) anlatmıştır.
Tabakalardan sonra Adab-ı Müfessirin bölümünde müfessirin bilmesi gereken
ilimler ve tefsîrde dikkat etmesi gerekli hususlar anlatılmıştır.280
Asıl tefsîr bölümüne geçen müellif, sûre’nin tanım ve tarifiyle konuya girer.
Sûrenin tanımı ve haddi şöyledir: “bir tâife-i müterceme, tabir-i diğerle bir kıt’a-i
müstakile veya ayat-ı mahsusaya denir.” Tercümenin tanımını ise şu şekilde
yapmaktadır: “fi’l-asl bir lügati lügat-i diğerle tefsîr demektir.”
Sırr-ı Kur’ân adlı eserine aıflarda bulunan Sırrı Paşa, huruf-ı mukattaât
konusuna girer, Razi’den, Beydâvî’den nakillerde bulunur ve âyetlerin tercümelerini
farklı kıraatlere göre değişiklikleriyle beraber verir.
Sırr-ı Meryem’den Örnek Metinler
a) Đstiazenin tercümesi
“Rahmet-i Rahman’dan mübe’aad (dûr), cânib-i âsumândan mermiy
(mehcûr) olan şeytandan Allah’a sığınırım dimektir. Teavvüzde hikmet, isti’zan
ile kar’-ı bâbdan ibarettir.”
b) 10. âyeti şu şekilde tercüme etmektedir:
“Alâmetin odur ki mütevâliyen üç gün üç gece gayrullaha hitâb,
mâsivallaha iltifat itmeyesin diye hitab-ı izzet sadır oldu.”
Âyete bu şekilde meal verildikten sonra, rik’a yazı ile tefsîr notu bulunmaktadır:
280
Damadı M. Ali Aynî, bu bölümü ayrı bir kitapçık şeklinde 22 Nisan 1312 Haydarpaşa, kayıtlı bir
takdimyazısı ile bastırmıştır. Takdim yazısında, bu eserin Sırr-ı Meryem için mukaddime makamında
yazılmış olduğunu ancak Sırr-ı Meryem basılmaya hazır olmadığı ve hazırlanmasının uzun vakit alacağı
tahmin edildiği için Sırrı Paşa’nın muhib ve takipçilerine bir hediye olmak üzere ayrı basılmış olduğunu
söylemektedir. Tefsir ilmini şöyle tarif eder: “Elfaz-ı Kur’aniyyenin keyfiyyet-i nutkundan, medlülât-ı
lügaviyye ve ıstılahiyyesinden, ahkâm-ı efradiyye ve terkibiyyesinden, hâl-i terkibde elfaz-ı mezkureye
mahmul olan me’âni-i sâneviyyesinden, marifet-i neshten, sebeb-i nüzulden mübhemi muvaddıh
kıssalardan bahs eyler”.(s. 1) Gayet muhtasar bir kitaptır. Küçük boy 30 sayfadır.
140
“Bu, seh rûz u şeb ile de merâtib-i mâsivallaha işâret buyruluyor ki onlar
da üç mertebedir; cemâdât, hayvanât, ruhâniyât.
Đmdi ruh, masivallaha adem-i iltifat ile zât-ı akdes-i Hudâ’ya tekarrüb
ittiği vakt, Cenâb-ı Allah dahi kendi nuru ile taze hayat bulan ve dil-zendeden
ibaret olan ğulâmın mevhibesiyle ruha tekarrüb etti.”
Sırr-ı Meryem, Đstanbul’da Vilayet matbaasında 1311 tarihinde basılmıştır.
Bu eserin ikinci baskısı ise hemen bir yıl sonra 1312’de aynı matbaada
gerçekleştirilmiştir.
Bu kitap zamanında büyük bir ilgiye mazhar olmuş, Sırrı Giridi’nin takipçileri
denebilecek bir okuyucu kitlesi oluşmuştur.281
d. Sırr-ı Furkân/Tefsîr-i Sûre-i Furkan
Sırrı Giridî, önceki eserinde göstermeye calıştığımız metod ve usul üzere bu
kitabında da devam etmiştir. Kitabın başına şiir gücünü kullanarak duygulu ve içli bir
Münacat koymuş ve peşinden zamanın Padişahı II. Abdülhamid Han’a dua ederek
başlangıçta bulunmaktadır.
Yüce Allah’ın Kur’ân-ı Kerim’i Peygamber Efendimiz’e, bütün insanları ve
cinleri uyarmak için indirdiğini söyleyen Sırrı Paşa’nın ne kadar geniş ve rahat bir
tercüme yaptığı ve ifade olarak da sanatlı ve şaşaalı bir üslub kullandığı açıkça
görülmektedir.
Sırrı Giridi bu geniş ve rahat tercüme ile de kalmayıp Tefsîr ve Đzah diye bir
bölüm açarak âyet-i kerimeleri kelime kelime tefsîre tabi tutar, bu kelimeler üzerinde
Tedkikât-ı lügaviyye başlığı ile müfredat çalışmalarına dalar, ve bir çok farklı alanları
bir araya getirerek okuyanların istifade edecekleri sağlam ve güvenilir tefsîrler meydana
getirir.
281
Tabakat ve Adab-ı Müfessirin, Đstanbul, 1312, s. 1.
141
Bursevî ve benzeri müfessirlerden uzun nakillerine raslanabileceği gibi Mesnevî
gibi edebi eserlerden de sık sık alıntılarda bulunmaktadır.282
Sırrı Giridi, nakil yapılması gereken yerde bunu gerçekleştirdiği gibi
yorumlanması gereken yerlerde de dirayetini ortaya koymaktan çekinmeyerek adeta
Rivayet ve Dirayet yolu dediğimiz aklî ve naklî tefsîr metodlarını birlikte
kullanmaktadır.283
Kitap 1309 senesinde yazılmıştır. Đkinci cildin sonunda kitabın yazıldığı târîhle
alakalı şu bilgiler yer alıyor:
“Evâili Adana’da, evasıtı Kerbelâ-yı Muallâ ile Medinetü’s-Selam’da,
evahiri şehr-i şehir-i Âmed’de keşide-i zertâr-ı tahrir olan bu tefsîr-i sehlü’ttakrir, Hicret-i seniyye-i nebeviyyenin 1309 sene-i kameriyyesi Cemadiye’lAhiresinin 27, ve 1270 sene-i şemsiyyesi Kanun-i saninin 15. gicesi saat üç
buçukta bi avnillahil Meliki’l-Kadir hitam-pezir olmuştur.”
Ayrıca Sırr-ı Furkan’ın baş tarafına birçok âlim takriz yazmışlardır. Kitaba
takriz yazan kimseler şunlardır:
1- Lebibzade Muhammed Subhi
2- Abdülhamid Hamdi Harputi
3- Karadaği Mahmud Efendi
4- Adanalı Muhammed Nuri
5- es-Seyyid Mirza Ebu’l-Kasım et-Tabatabai
6- es-Seyyid Mustafa Nuri
Bu takrizlerin tamamı Arabça olarak kaleme alınmış ve kitabın ne kadar
kıymetli olduğundan bahsedilmiştir.
Bizim görebildiğimiz nüsha 3. baskı olup Dersaadet’te 1312 tarihinde
tab’edilmiştir. Birinci cild 316, ikinci cild 309 sayfadır.
282
283
Sırrı Paşa’nın kullandığı kaynakları için bkz. Gülşen, s. 24-45.
Rivayet ve dirayet yönü için bkz. Gülşen, s. 49 ve devâmı.
142
Bu tefsîrden örnek olarak sûrenin ilk âyetinin tercüme ve tefsîrini buraya
alıyoruz:
“Hulasa-i meal-i münîfi: Tenezzüh ve tekaddüs itmiştir o zât-ı ecell ki
Furkan-ı celili bende-i ahlası, nebiyy-i ehassı, habib-i edibi, safiyy-i lebibi
Muhammed Mustafa’ya (sallallahu Teâlâ aleyhi ve sellem) tenzil eyledi ta ki
cenab-ı risalet-meabları yahut nefs-i Furkan nezir-i kâffe-i efrad-ı ins ü cân
olsun.”284
H. Mehmed Fevzî Efendi
(1242/1826-1318/1900)
ve Risâle-i Rûhu’s-Salâh Đle el-
Havâssu’n-nâfia fî tefsîr-i Sûreti’l-Vâkıa
1. Mehmed Fevzî Efendi
Bir Türk müfessiri olan Mehmed Fevzî Efendi, Tavas ilçesine bağlı Yarangüme
kasabasında doğmuştur. Đbtidai tahsili Mevlana Hâdimî’nin torunu Said Efendi’den,
istikmal’i Mağnisalı (Manisa) Hacı Evliyazade Ali Efendi’dendir.285 Memleketinde ve
Manisa’da tahsilini tamamladıktan sonra Đzmir ve Đskenderiye’de tefsîr okutmuş,
Hicaz’a gitmiş ve iki yıl Mekke’de kalarak Kâbe’nin komşusu olmuştur. Kâbe’nin
yanında tefsîr derslerini Arapça olarak takrir etmiş ve hac menasikini de Türkçe olarak
anlatmıştır. Sonra Manisa’ya dönmüş, ardından Edirne’ye gidip orada yirmi sene
kalarak ilim neşrinde bulunmuştur. Edirne’de üç medrese yaptırmış, bir müddet
müftülük de yaptıktan sonra istifa ederek Đstanbul’a gelmiştir. Bu müftülüğü sebebiyle
ulema arasında “Edirne Müftüsü” olarak şöhret kazanmıştır. 1297 senesi Ramazan’ında
Kudüs-i Şerif’te halka verdiği vaazlardan müteşekkil olan Arapça Kudsiyyü’l-ferah fî
tefsîri Elemneşrah isimli eserinde 20 yıl ilimle uğraştığını Edirne’de iki defa icazet
verdiğini bununla beraber hiçbir zaman avamın eğitimiyle meşgul olmaktan uzak
kalmadığını bildirerek 41 yıldır her Ramazan nerede olursa olsun devamlı olarak va’z
ve irşad vazîfesini yerine getirdiğini ifade etmektedir. Tesirli va’z ve dualarıyla meşhur
284
Đstanbul, 1312, I, 14. Sırrı Paşa’ya ait, Sırr-ı Kur’an’ın hulâsası mahiyetindeki Sırr-ı Tenzil, Đnsan
suresinin tefsiri olan Sırr-ı Đnsân ve Sırr-ı Đstivâ isimli tefsirlerin isimlerini vermekle iktifâ ediyoruz. Zira
müellifin metodu farklılık arzetmediği için zikrettiğimiz eserler misal olarak kâfîdir.
285
Bkz. Osmanlı Müellifleri, I, 248.
143
olmuştur.286 Tefsir ve diğer ilimlere dair yayımlanmış yetmiş beş eseriyle yazma
halinde iki küçük risalesi mevcuttur.287 Çoğu tefsîrle ilgili olmak üzere bazı eserleri
şunlardır: 288
a. Tefricü’l-kalak fî tefsîri Sûreti’l-Felak (Đst. 1285) 102 sayfa, Arapça.
b. Kudsiyyü’l-irfân fî tefsîri Sûreti’n-Necm mine’l-Kur’ân (Đst. 1304). Kudüs’te
Kadı olarak bulunuşunun ikinci yılında yani 1298’de yine Ramazan ayında, önce vaaz
olarak halka anlatılan bu sûre tefsîri, Đstanbul’da Şirket-i Sahafiyye-i Osmaniye
matbaasında 1304 yılında 140 sayfalık bir kitap halinde basılmıştır, dili Arapça’dır.
c. Tesyirü’l-fülk fî tefsîri Sûreti’l-Mülk (Đst. 1307). 104 sayfa, Arapça.
d. Kudsiyyü’l-ferah fî tefsîri Elemneşrah (Đst. Ts.), 51 sayfa Arapça bir eser.
e. Mesiru’l-halâs fî tefsîri Sûreti’l-Đhlas (Đst. 1309). 69 sayfa, Arapça.
f. el-Havassü’n-nâfia fî tefsîri Sûreti’l-Vâkı’a (Türkçe), Đst 1313. 19 sayfa
Türkçe.
g. Nücûmu’l-ihtida fî rucûmi’l-a‘dâ (Đst 1315). 32 sayfa Türkçe.
h. Kudsü’l-Mesnevî. Arapça.
i. el-Ünsü’l-mânevî fî şerhi Kudsi’l-Mesnevî (Đst. 1299). 296 sayfa Farsça.
k. Rûhu’s-Salât Risalesi. Namazda okunan âyet, tehlil tesbih ve duaların
anlamları bilinmedikçe namazın hakikatine ermenin mümkün olmayacağını söyleyerek
bunların meallerini verir.289
1318 târîhinde Đstanbul’da irtihal etti. Fatih camii şerifi haziresinde medfundur.
Fevzî mahlaslı Divan’ı da vardır.290
286
Bilmen, 449.
Turgut, Ünlü Müfessirler ve Tefsirleri, ‘Fevzi Efendi’ maddesi.
288
Ali Turgut Mûsâ Kazım Efendi’nin Safvetü’l-Beyân fî Tefsiri’l-Kur’an adlı tefsirini Mehmed Fevzi
Efendiye izafe etmektedir.
289
Diğer eserleri için bkz. Yılmaz, Ömer, Edirne Müftüsü Mehmed Fevzî Efendi, Ankara 2008, s. 82-122.
290
Osmanlı Müellifleri, I, 249.
287
144
Fevzi Efendi Türk edebiyatında Hz. Peygamber’le ilgili en çok eser veren
müelliflerden biri olduğu gibi sadece na’tlardan müteşekkil divan tertip eden birkaç
şâirden biridir. Türkçe, Arapça ve Farsça birer mevlid yazmasından mevlide karşı
husûsî bir alâkasının olduğu anlaşılmaktadır.
Fevzi Efendi çeşitli vazîfelerle Osmanlı coğrafyasının büyük bir kısmını
dolaşmış, ulema ve devlet adamlarıyla dostluklar kurmuş, halkı ve talebeleri yakından
tanımış bir Osmanlı aydınıdır. Bulunduğu vazîfelerde bir yandan eğitim için ihtiyaç
duyulan eserleri telif etmiş, bir yandan da ders okutmuştur. Hatta okutacağı birçok
dersin kitabını bizzat kaleme alıp yayımlamıştır.291
2. Risâle-i Rûhu’s-Salâh Đle el-Havâssu’n-nafia fî tefsîr-i Sûreti’l-Vâkıa
a. Risâle-i Rûhu’s-Salâh
Mehmed Fevzi Efendi, bu risalesinin mukaddimesinde, namaz kılan ve duâ eden
kimseleri ikiye ayırarak bir kısmının okuduğu sûrelerin ve duaların mânâlarını
bildiklerini dolayısı ile bunların namazlarındaki ve niyâzlarındaki rûhânî tadın ve feyzin
başka olacağını; diğer kısımdaki insanların ise okudukları âyet ve duaların ma’nâlarını
bilmeyerek sadece küçük yaşlarda mekteb hocasından öğrendikleri gibi sırf lafızlarla
namaz kıldıklarını, bu kimselerin namazları her ne kadar Allah katında kabul olunsa ve
hatta kendilerine sevâb dahi verilse de diğer kısımdaki kimselerin namazları ile müsâvi
olamayacağının açık olduğunu söyleyerek, bu ikinci gruptaki kimselerin okuduklarının
ma’nâlarından gafil olmamaları, mümkün mertebe bu ma’nâlara aşinalık kazanarak
namaz ve niyâzlarında kalb ve ruhlarının rûşenâlık bulması için, namazın başından
sonuna kadar okunan tüm dua ve namaz sûrelerinin pek açık bir ifadeyle lafızlarının
delalet ettiği zahir ma’nâlarını Türkçe’ye çevirmiştir. Müellif, yapmış olduğu bu
tercümeyi ifade ederken kullanmış olduğu “Pek açık ta’bir ile lafızlarının delâlet
eylediği zâhir ma’nâlarını lisân-ı Türkî ile tahrir eyledi” cümlesi ile kendisinin
müslümanların Kur’ân’dan faydalanmaları için ne kadar büyük bir gayret içerisinde ve
291
DĐA, “Fevzi Efendi” maddesi; Mehmed Fevzî, Kudsiyyü’l-Ferah fî Tefsiri Elemneşrah, Đst. t.s.
145
aynı zamanda da sanat yapma yoluna gitmeyerek açık ve sade bir Türkçe kullanarak
derin bir dil şuuruna sahib olduğunu göstermiş bulunmaktadır. Müellifin dikkat ettiği
diğer bir ince nokta ise Kur’ân’ın mânâlarını tercüme yoluyla tam olarak ifade etmenin
mümkün olmadığı gerçeğidir ki zaten kendisi de bunu ‘lafızlarının delâlet eylediği zâhir
ma’nâları’ ifadesiyle belirtmiş olmaktadır.
Namazlarda niyetlerin nasıl yapılacağını tek tek Arapça’sı ve Türkçe’ye
tercümesi ile birlikte veren Fevzi Efendi bu niyetlerin Türkçe olarak da yapılabileceğini
söylemektedir. Türkçe bir niyet örneği şöyledir:
“Kur’ân-ı Kerim’e uyucu ve kıbleye yönelici olduğum halde niyet
eyledim sabah namazının iki rek’at sünnet-i şerifesine”292
Osmanlı eğitiminin tesiriyle günümüzde de bu şekilde niyet eden insanlara
rastlamak mümkündür.
Đftitah tekbirinin, sübhaneke duasının, besmele ve istiazenin tercüme ve
açıklamalarını yaptıktan sonra Fatiha Sûresinin ‘muhtasarca, açık ta’bir ile tefsîri ve
ma’nâsı’ verilerek Fil sûresinden Nâs sûresine kadar olan namaz sûrelerinin ma’nâlarını
vermektedir. Bu sûreler bittikten sonra da namaz içinde okunan diğer tesbihat ve
duaların tercümeleri gelmektedir.
Fevzi Efendi’nin şairlik yönü de olması hasebiyle eserini pendlerle ve
münacatlarla bitirmektedir. Pend’inden bir kısmı buraya alıyoruz:
Fi’l-hakika ey aziz mi’râcdır namaz,
Penc evkâtta namazın kıl da it Hakk’a niyâz!
Çünki “Üd‘ûnî”293 buyurdu ol Hudây-ı zü’l-kerem, Oldu erbâb-ı niyâza dergeh-i ihsân bâz
Ehl-i keşf olmak dilersen kıl namazı rûz şeb Açılır miftâh-ı tâat ile zirâ bâb294
Đstanbul’da 1302 senesinde Karnik matbaasında basılan bu eser 24 sayfa olup
M.Ü. Đlahiyat Fakültesi Kütüphanesi Hakses Bölümü 640 numarada bir nüshası
bulunmaktadır.
292
Đstanbul, 1302, s. 3.
Mü’min, 60, “Yalvarın ki bana, size karşılık vereyim”
294
s. 23-24.
293
146
Risâle-i Rûhu’s-Salâh’dan örnek metin olarak Nasr Sûresi’ni veriyoruz:
“Đzâ câe Sûresinin Ma’nası Beyânındadır.
Đzâ câe, geldiği zaman nasrullahi, Allah zü’l-celâl Hazretlerinin
yardımı, yani ol hayru’n-nâsırîn olan Hazret-i Hudây-ı lem yezel’in Habîb-i
Ekrem’ine nusret-i ilahiyyesi yetişüb geldiği zaman. Ve’l feth, feth yani fütuhat-ı
Muhammediyyenin a’lası olan feth-i Mekke-i Mükerreme. Ve raeyte’n-nâse,
dahi ya Muhammed sen insanları gördüğün zaman ki yedhulûne, dâhil olurlar
yani girerler. Fî dînillâhi, Cenab-ı Allah’ın din-i pâkine, yani mü’min kullarına
ihsan buyurduğu din-i Đslam’a efvâcâ, fevc fevc, yani evvelki kimi bir kimi iki,
az az dine gelürler iken birden bire cemaat cemaat, gürûh gürûh din-i Đslam’a
girmeğe başladıklarını gördüğün zaman fe sebbih, der-’akab tesbih eyle bihamdi Rabbike, Rabbin Teâlâ hazretlerinin hamdine mülâbis olduğun halde,
hâsılı bu nimet-i uzmâlar içün Rabbine hamd ve şükürler iderek namaz kıl.
Ve’stağfirhü, her ne kadar cenab-ı pâkinden günah sadır olmaz ise de ümmetinin
günaları içün Rabbin Teâlâ Hazretleri’nden mağfiret taleb ve rica idiver. Đnnehû,
tahkîk senin Rabbin Teâlâ kâne, oldu tevvâbâ, tevbe eyleyüb afv ve mağfiret
taleb eyliyenlerin tevbelerini mübâlağa ile kabul edici oldu.
Bu sûrenin kıbel-i manevi-yi ilahiden Cebrail vasıtasıyla Peygamberimiz
-sallalahu aleyhi ve sellem-’e gönderilmesinin sebebi bazı ulemanın beyânına
göre şöyledir ki Mekke-i Mükerreme feth olunduğu sene Nebiyy-i zî-şân
Efendimiz Mekke-i Mükerreme’ye dâhil olup Halid b. Velid -radıyallahu anh-’ı
Mekke-i Mükerreme’nin aşağısında bulunan arapları dine davet içün gönderdi ise
de mezkur Araplar inad üzerine bulunduklarından üzerlerine teşhîr-i silah ile emr
u ferman buyurduktan sonra tekrar ref’-i silah ve terk-i muharebe ile emr
buyurdular. Ol zaman hemân cümlesi gelüb iman getürdüklerinden işbu sûre-i
şerife nâzile oldu.”295
b. el-Havâssu’n-nâfia fî tefsîr-i Sûreti’l-Vâkıa
295
s. 14-15.
147
Kur’ân-ı Kerim’in her bir sûresinde ve herbir âyetinde nice ma’nâlar, nice
hazineler olmakla birlikte bazı sûrelerin ve âyetlerin kendilerine has hususiyet ve
fazîletleri mevcuttur. Đşte bu hususa temas eden Edirne müftüsü Muhammed Fevzî
Efendi, Vâkı’a Sûresini ele alarak bu sûreyi devamlı olarak belli zamanlarda
okuyanların hayatları boyunca hiçbir zaman fakirlik yüzü görmeyecekleri rivayetleri
istikâmetinde tefsîr etme arzusuna düşmüş ve muhtasar müfid bir tefsîrini yapmıştır.
“Badehu işbu Edirne Müfti-i Esbakı Kureyşizade el-Hac Muhammed
Fevzi -aslahallahu hâlehû ve ferraha bâlehû ve neffeze makâlehû bi-hurmeti men
bihî ızzî- âcizane ve fakirane dir ki her ne kadar huz mine’l-Kur’âni mâ şi’te
limen şi’te296 fermude-i şerifesi muktezasınca hazret-i Kur’ân-ı Kerîm’in herbir
sûre her bir âyet her bir kelime ve herbir harfinde hazine-i zer ü cevher gibi her
ne türlü faide ve menfaat murad olunur ise hakikat-i mevcude olduğu
müsellemaâ ve muʻtekadât-ı sahiha-i Đslâmiyeden ise de lakin bazısında bazı
guna hassa-i mahsusa olduğu musârraha ve mansusadır. Ezcümle yüz on dört
suver-i Kur’âniyyenin elli altıncısı olan Sûre-i Vâkı’a’nın hassası kendüsini her
kim devam üzre vakt-i mahsusda kıraat ider ise ol kimse asla ömründe fakr u
fâkaya giriftar ve renc-i şâkkaya düçar olmamaktır. Đşte bu nimet, cümlenin leyl ü
nehar Cenab-ı Hudây-ı bî-enbâza dua ve niyaz eylemekte bulundukları bir nimeti uzmadır ki allahümme inni e’ûzü bike mine’l-fakri illâ ileyk297 ed’iye-i
me’sûredendir.”298
Mehmed Fevzî, Kur’ân’ın anlamının anlaşılmadan, ancak tertemiz, abdestli bir
şekilde ve sağlam bir inançla okunması halinde Allah’ın lutfuyla bu ibadetin kabul
olacağını ve faydasının olacağını ifade ettikten sonra, velev hulâsaten bile olsa
ma’nâsını bilerek okumanın faydasının ve tesirinin diğerinden çok farklı olacağının
kimse tarafından inkâr edilemeyeceğini söylemektedir.
Müellifin bu kitabını yazmasındaki maksadı, öldükten sonra kendisinin
hatırlanacağı ve hayır dualarla yâd edileceği bir eser ortaya koymak, bu dualar
296
Kur’an’dan dilediğin yeri dilediğin kimse için al. Bu söz Kur’an sûre ve âyetlerinin aynı değerde ve
kıymette olduğunu ifade etmektedir.
297
“Allahım! Fakirlikten ancak sana sığınırım.” (Dineverî, el-Mücâlese ve cevâhiru’l-ilm, IV, 453)
298
Đstanbul, 1313, s. 2-3.
148
vesilesiyle birçok hayırlara nail olup şerir kimselerden ve onların kötülüklerinden de
kurtulmaktır.
“Sûre-i şerife-i mezkurenin hâssası ve vakt-i kıraati hakkında merviye
olan ehadis-i şerife ve asar u ahbar-ı münifeleri beyân ve ale târîki’l-icmal
ma’nâsını lisan-ı Türki üzre ıyan iderek işbu el-Havassu’n-nafia fî tefsîri Sûreti’lVâkı’a nam tefsîr-i şerifi tahrir ve imla vec’al li lisâne sıdkin fi’l-âhirin299 âyet-i
kerimesini okuyarak innallahe la yudîu ecra’l- muhsinin300 buyuran Cenab-ı
Hakk’a iltica ve kadrini bilen ve ta’n ve bühtandan lisanları ve hased ve
adavetten mübarek kalbleri pak olan ihvan-ı dinimize ale târîkil hediyye i’ta ve
bu abdi acizi hayr ile yad yani «Ya Rabbi işbu el-Hacc Muhammed Fevzi
kulcağızını âzade-i keyd-i hussad ve necat-yafta-i şurur-ı ehl-i inad u fesad ve ez
her cihet lutfen ber-murad buyur. Âmin! Ya Rabbe’l-ibâd» duasıyla dilşad
buyurmalarını rica iderim.”301
Girişte müllif kitabı yazmadaki gayesini, beklentilerini, kitabı isimlendirişini az
önce gösterdiğimiz gibi belirttikten sonra mü’min kardeşlerinden dua taleb ederek
tefsîre başlamaktadır. Đlk bölüm “Sûre-i Vâkı’a’nın Hâssası Hakkında Merviye Olan
Ehadis-i Şerife ve Ahbâr ve Âsâr-ı Me’sûre” yani bu sûreyi diğer sûrelerden ayıran,
onlardan farklı olan husûsiyetlerini ortaya koyan hadisler ve rivayetlerin incelendiği bir
bölüm olmaktadır. Birçok hadis ve rivayetten bir Hadis-i Şerif’in tercümesini misal
olarak arz edelim:
“Ruhu’l-beyân ve diğer bazı tefsîr-i şerif kitablarında mestur ve mezkûrdur ki
Peygamber-i âli-şan aleyhi efdalü’s salavati’l-meliki’l-mennan Efendimiz Hazretleri:
«Men karae Sûrete’l Vâkı’a külle leyletin lem tusıbhü fâkatün ebeden» diye
buyurdular ki ma’nây-ı şerifi “Eğer bir kimse her gice Sûre-i Vâkı’ayı kıraat eylemiş
olsa ol kimseye asla ve kat’â fakr u ihtiyac isabet itmez” dimektir.”302
299
Şu’âra, 84. “Ve bana sonrakiler içinde izi baki kalacak güzel bir nâm tahsis eyle.”
Tevbe, 120. “Şüphesiz Allah, yaptığı işi sağlam ve güzel yapanların ecrini zâyî etmez.”
301
s. 3.
302
s. 3.
300
149
Bu bölümde rivayetler incelendikten sonra Sûrenin tefsîrine geçilmektedir.
Đkinci bölümün başlığı şöyledir:
“Sûre-i Vâkı’a’nın ale Târîki’l-Đcmâl Hâsıl Ma’nâsı Beyân Olunarak Tefsîri”303
Burada Vâkıa Sûresinin tercümesi ve kısa, özlü bir şekilde tefsîri yapılmaktadır.
Fevzi Efendi, sûreyi üç bölüme ayırarak tefsîr etmektedir. Birinci bölüm baştan 16.
âyetin sonuna kadar; ikinci bölüm 16. âyetten 57. âyetin sonuna kadar; üçüncü bülüm de
57. âyetten sûrenin son âyeti olan 96. âyete kadardır.
Yukarda sınırları belirtilen her bölümden sonra bu bölümlerin toplu ma’nâlarının
ifade edildiği, bir ma’nâda tekrar sayılabilecek bölümler gelmektedir. Bu bölümleri
Mehmed Fevzî Efendi şu şekilde isimlendirmektedir:
“Buraya Gelinceye Kadar Zikr olunan Âyet-i Kerimelerin Zahir Ma’nâlarının
Hulasası Şöyledir ki”304
Burada âyetlerin toplu ma’nâları, önceki bölümde ifade edilmiş olsa bile tekrar,
verilmektedir. Osmanlı âlimlerinde bu özelliğe sıkça raslamaktayız. Bu durum,
tercümenin aslın ma’nâsını tam olarak ifade edememesinden kaynaklanmaktadır. Önce
kelimelerin özel ma’nâları arada kaybolmadan verilmekte ancak bu durumda düzgün bir
ifade çoğu zaman ortaya çıkamamakta, daha sonra bu eksiğin telafisi için daha rahat ve
toplu bir ma’nâ düzgün cümle kalıpları dâhilinde sunulmaktadır. Bu durumu
örneklendirmeye çalışalım:
“17. Ol ehl-i cennetin üzerlerinde yani etraflarında velîdler yani şol güzel
oğlanlar li-ecli’l-hıdme deveran iderler yani daim dolaşurlar. Onlar yani ol
oğlanlar bir yaşında yani tazelikde ibka olunmuşlardır. Yani gençlik ve tazelik
halinden çıkubda dünyadakiler gibi «Eşabba’s-sağîr ve efna’l-kebîr kerru’l-ğadâti
ve merru’l-ışâ» beyti muktezasınca gocalmak haline girmezler belki daim genç
ve dinc ve ter ü taze dururlar.
18. Bi-ekvâbin; kûblara mülabis oldukları yani ellerinde kulpsuz ve
ümzüksüz kadehler. Ve ebârîqa; yani kulblu ve ümzüklü ıbrıklar. Ve ke’sin min
303
304
s. 5.
s. 7.
150
maîn; yani ve enhârin min hamrin lezzeti’l-li’ş-şâribîn305 âyet-i kerimesinde zikr
buyrulduğu vechile şarab ırmaklarından doldurulmuş kâseler ile yani bunları ehli cennete virmek ve içürmek içün ellerinde tutdukları halde ol vildân deverân
ederler.
19. Yani ehl-i dünya dünya şarabını içdikleri zaman başları ağrımak ve
akılları başlarından gitmek ve kay itmek vaki ise de lakin ehl-i cennet ol şarabdan
nûş ittikleri zaman başları ağrımaz ve akılları zail olmaz belki halleri daha güzel
olur.”306
Müellif, bu minval üzere 57. âyete kadar tercüme ve tefsîr yaptıktan sonra
“Buraya Gelinceye Kadar Sebkat Đden Âyetlerin Zahir Ma’nâlarının Hulasası Şöyledir
ki” diyerek şunları yazar:
“Ehl-i cennet cennet-i alaya dühûl ettikleri zaman kendülerine yalnız
hizmet itmek içün tahsis olunmuş birçun asla gençlikleri geçmez güzel güzel taze
oğlanlar etraflarında ellerinde kulpsuz ve ümzüksüz kadehler ile ve kulblu ve
ümzüklü ıbrıklar ile ve şarab ırmağından doldurulmuş kâseler ile dolaşurlar. Ve
eğer ehl-i cennet taleb iderler ise anlara takdim iderler. Ve ol şarab öyle bir
şarabdır ki dünya şarabı gibi değildir. Zira anı içmekle ehl-i cennetin asla başları
ağrımaz ve dönmez ve gönülleri bulanmaz ve akıllarına halel gelmez...”307
Diğer bölümler de bunlara kıyas edilerek Mehmed Fevzi’nin nasıl bir metod
izlediği anlaşılabilmektedir.
Kitap, 2. sahifeden başlamakta ve 19. sahifede sona ermektedir. Đstanbul’da
1313 yılında basılmıştır.
Kitabın bir nüshası M.Ü. Đlahiyat Fakültesi Kütüphanesi Öğüt Bölümü 1099
numarada bulunmaktadır.
I. Muallim Ömer Nâcî Efendi Đstanbûlî ve Hulâsatü’l-Đhlâs
305
Muhammed, 15: “Đçenlerin zevk-yâb oldukları şarabdan nehirler.”
s. 8-9.
307
s. 12.
306
151
1. Muallim Ömer Nâcî Efendi Đstanbûlî
Osmanlı tabakat kitaplarında bazıları için medenî, şehrî gibi tanımlamalar
yapılmaktadır. Muallim Naci için de kullanılan bu sıfat bu zatların şehirlerde doğup
büyüdüklerini ifade etmektedir. Zira Osmanlı âlimlerinin birçoğu Anadolu’nun
köylerinde doğmuş ve çeşitli yerlerinde ilim tahsil etmişlerdir. Muallim Naci bir müddet
ufak tefek memuriyetlerle taşrada bulunduktan sonra Đstanbul’a dönerek edîbâne
eserlerini neşretmeye başlamıştır. Mekteb-i Sultânî ve Hukuk fakültesinde edebiyat
muallimliğinde bulunmuştur. Kırk dört yaşlarında iken 1310 Ramazanında Đstanbul’da
irtihal ederek Sultan Mahmud Adlî türbesi haziresine defn olunmuştur.
Dil ve edebiyat kaideleri hakkındaki bilgisi şairiyet kabiliyetine göre daha
fazladır. Ömrünün sonunda vak’anüvis-i Âl-i Osman memuriyeti ile şereflendirmiştir.
Bu hizmete tayin olunduğunu müteakib Şehname tarzında yazmağa başladığı manzum
Osmanlı târîhinden ancak birkaç padişah yazabilmiştir. Bundan başka eserlerinden bir
kısmı ise şunlardır:
a. Muammây-ı Đlâhî Yahud Bazı Süver-i Kur’âniyenin Evâilindeki Hurûf-i
Teheccî, Đstanbul, 1302/1885, Matbaa-i Ebüzziya, 47 sayfa, Fahreddîn Râzî’den
tercüme.308
b. Đ’caz-ı Kur’ân,
c. Tefsîr-i Sûre-i Đhlas,
d. Ta‘lîm-i Kıraat, Đstanbul 1310/1893, 1 c.’de 4 c.
e. Lüğât-ı Osmaniye,
f. Mecmua-i Muallim,
g. Istılâhât-ı Edebiyye vs.309.
2. Hulâsatü’l-Đhlâs
308
309
Bursalı, a.g.e., c. II, s. 422-426; Yücer, a.g.e., s. 798.
Osmanlı Müellifleri, 2/422; Celal Tarakçı, Muallim Nâcî, Ankara 1994.
152
Fahrettin Râzî’nin Mefatihu’l-ğayb isimli tefsîrinden hazırlanmış olan bu ihlâs
tefsîrinin başlangıcında eseri basan Đzmir de kitapçılık yapan Ahmed Sabri, bir
mukaddime kaleme alarak burada II. Abdülhamid’e erbâb-ı kaleme teşvikde
bulunduğu ve asrını “hayru’l-edvâr” haline getirdiği için şükranlarını arzettikten sonra
kendi sahasında memleketi için hizmet etme arzusunda olduğunu ve bu nedenle de neşr
hayatının ilk kitabı ve bu tefsîrin ilk baskısı olan elimizdeki kitabı ortaya çıkardığını
ifade ediyor.
Hak-perestim, arz-ı ihlâs ettiğim dergâh bir,
Bir nefes tevhidden ayrılmadım Allah bir.
beytini kitabının kapağına koyan Muallim Naci, sûrenin mealini vererek tefsîre
başlar ve bu sûrenin Đslam dininin esasını yani tevhidi ortaya koyduğu için, bir hadis-i
şerifin de belirttiği gibi, Kur’ân’ın üçte birin denk olduğunu ve bütün ilimleri
öğrenmekten kasdın marifetullahı elde etmek olduğuna inanan tevhid erbâbının yegane
vird-i zebanı olduğunu söyledikten sonra tefsîrlerde havas tarafından görülüp de avama
gizli kalan bu sûre hakkındaki izahatı isteklilerin nazarına arzetmeyi bir vazife telakki
ettiğini belirtir ve sûrenin üç değişik nüzul sebebini nakleder. Uzun uzadıya izah ettiği
bu rivayetlerin hulâsasını şu cümle ile vermektedir:
“Her halde sûre-i şerifenin nüzulü ashab-ı teksîre karşı isbât-ı tevhid
hikmetine mebni olduğu derkârdır. Müsbit-i vahdâniyet-i Hakk olduğu içündür ki
sûre-i mezkûrun esmâsından biri de ‘Sûre-i Tevhid’dir.”310
3. Hulâsatu’l-Đhlâs’ın Muhtevâsı ve Örnek metinler
a) Đlk olarak, Muallim Naci’nin eserinin en başına koyduğu ve 20 kadar ismi
olduğunu söylediği bu sûrenin mütercim tarafından yapılan tercümesini verelim:
“Di ki: O Allah birdir. Samed ancak Allah’dır. Vâlid olmadığı gibi mevlûd da
değildir. Âna kimse nazîr olamaz.”311
310
311
Đstanbul, 1304, s. 13.
s. 7.
153
b) Birinci âyetin her bir lafzının üç ayrı duruma işaret ettiğini söyler ve bunları
açıklamaya başlar. Bu noktayı biraz özetleyerek vermek istediğimizde şunları
nakledebiliriz:
“Üç kelimeden ibaret olan hüvallahu ahad cümlesinin herbir lafzı
erbâb-ı fikrin taleb-i Hak husûsunda hâiz olabilecekleri makâmâttan üç makamın
birine işarettir ki bu merâtib-i selâseden birincisi mukarrabîne, ikincisi ashab-ı
yemîne, üçüncüsü ise ashab-ı şimâle teveccüh ider.
Birinci
makam
ki
marifetullah
talebinde
bulunanların
iktisab
idebilecekleri makamatın bâlâteridir… Hû zamiri ınde’l-mukarrabîn münhasıren
Hakk’ı müşîr bulunur. Mukarrabin bu işarette müşarun ileyhi mâ-adâsından
ayıracak bir mümeyyize ihtiyac görmezler…
Đkinci makam erbâbı olan ashab-ı yemin yani suver-i faniyeye de mültefit
bulunan
mü’minin,
Hakk’ı
mevcut
buldukları gibi
halkı
da
mevcut
gördüklerinden kesret içinde kalırlar… Sade hû ile iktifa itmeyüb buna bir de
Allah ilave eyleyerek hüvallâh dimeleri iktizâ ider.
Ehass-ı makâmât olan üçüncü mertebenin erbâbı ki ashab-ı şimâldir, yani
ehl-i dalâldir, Vâcibu’l-vücûd’un birden ziyade olmasını tecviz eylediklerinden
hüvallâh’a bir de ehad zammıyla hüvallâhü ehad buyurularak bunların fikr-i
âlihe-cûyânesi red ve ibtal olunmuştur.”312
c) Ehad ve samed kelimelerini inceleyen müellif samed kelimesi hakkında
müfessirlerin 26 değişik görüş serdettiklerini söylemekte ve bu görüşleri tek tek
sıralamaya başlamakta ve sonunda hepsinin hemen hemen aynı şeyi söylediklerini ifade
ederek “cümlenin maksûdu bir ammâ rivâyet muhtelif” mısraıyla düşüncesini dile
getirmektedir.
Lem yelid ve lem yûled âyeti hakkında akla gelebilecek olan sorulardan beş
tanesini sorarak çevaplarını veren müellif felsefecilerin Cenab-ı Hakk’tan akl-ı evvelin
ondan da akl-ı sânînin sudur ettiği tarzındaki düşüncelerinin bu âyetle reddedildiğini
söylemektedir.
312
s. 13-16.
154
Son âyet hakkında mevcut olan üç görüşü de serdeden muallim Naci faide
başlığı ile dört ince noktaya temas ettikten sonra:
Gerçi bin türlü ibârât ile tefsîr idilir,
Sözünün sırrını hakkıyla bir Allah bilir.
beytiyle eserine son vermektedir.
Tefsîr, Đstanbul’da 1304 tarihinde Đzmirli kitapçı Ahmed Sabri tarafından
Matbaa-i Ebu’z-Ziyâ’da birinci defa olarak bastırılmıştır.
Eserin bir nüshası Dokuz Eylül Üniversitesi Đlahiyat Fakültesi Kütüphanesi’nde
5710 numarada bulunmaktadır.
K. Ahmed Rüşdü Paşa
(1315)
ve Tercüme-i Hikmetü’l-Beyân fî Sûrati’r-
Rahmân
1. Ahmed Rüşdü Paşa
Kedus’da doğan Ahmed Rüşdü Paşa, tahsilini tamamladıktan sonra devlet
hizmetine girerek mutasarrıflığa kadar yükselmiştir. Bahis konusu edeceğimiz eserinin
başında eski Leskuvik Mutasarrıfı ünvanıyla anılmaktadır. Ahmed Rüşdü Paşa, bu
siyasi vazîfeleri yanında ilmi hayatını da devam ettirmeye çalışmış ve arkasında eserler
bırakabilmiş erbâb-ı kalemden, faziletli ve şanslı bir zattır. Anadili olan Osmanlı
Türkçesinden başka Arapça’yı konuşabilecek ve yazabilecek derecede biliyordu.
Nitekim tanıtacağımız eserini evvela Arapça olarak yazmış daha sonra rica ve istek
üzerine Türkçe’ye çevirmiştir. Arapça’dan başka Kürtçe ve Sırpça’ya da aşinalığı vardı.
Ahmed Rüşdü Paşa, 1315 târîhinde Đstanbul’da vefat etmiştir. Matbu eserleri
şunlardır:
1. Tercüme-i Hikmetü’l-Beyân fî Sûreti’r- Rahman
2. Hakâyık-ı Kur’âniyeden Bir Nebze
3. Tâyinü’l-vezâif fî hakki’l-müteşâbihât
155
4. Hall-i Mes’ele-i Tûfân 313
2. Tercüme-i Hikmetü’l-Beyân fî Sûreti’r-Rahmân
Müellif, daha önce aynı isimle Arapça olarak kaleme aldığı kitabını Türkçe’ye
tercüme etmiştir.314
Ahmed Rüşdü Paşa, mukaddimesinde, önceki âlimlerimizin, her ne kadar
Kur’ân-ı Kerim’in dini ve dünyevi ahkâmını bildirmiş olsalar da yine de, sonrakilere
açıklanacak çok şeyler bıraktıklarını ifade ettikten sonra, Sultan Abdülhamid Hân’ın
ilmin ve dinin yayılmasına gösterdiği gayretten bahsederek, dinî bir hizmet yapma
arzusu ve emeli üzerine bilebildiği ve gücünün yettiği kadar Kur’ân-ı Kerim’in
ma’nâlarından bahsetmeyi uygun bulduğunu, bu ağır işe adeta cür’et ettiğini
söylemektedir:
“Sabikin eğerçi anın bazı hükm-i dini ve dünyevisini ifsah buyurmuşlardır ancak
Kem terake’l-evvelûn li’l-âharîn315 mefhumu ve Cenab-ı Hakk şevket ve ömr ü afiyetşahanelerini feravân buyursun Halife-i Hazret-i Nebeviyye ve Serlevha-i Selâtîn-i Adile
ve Kamile olan veliyy- i nimetimiz padişahımız Efendimiz Sultan Abdülhamid Han-i
Sânî Hazretlerinin intişar-i maârîf ve bi-tahsis-i incila-i hükm-i diniyye hakkındaki
himmet-i seniyye-i cenab-i diyanet-perveraneleri âsâr-i bâhire-i celilesi olarak ehli
bıdâ’anın alâ kaderi’t-tâka neşri maârîfi Đslamiye hususuna hizmetinden ve ibrazı measirğayretten geru durmadıkları, ahkamı aliyye-i Kur’âniyyeden zamiri acizaneme inkişafı
müyesser olan bazı hikem-i mübeyyinenin izah ve beyânıyla mikdarımca bir hizmeti
diniyyede bulunmak cüretini bahş etmesi...” 316
313
Osmanlı Müellifleri, II, 21.
“Cenab-ı Allah’a şükr-i feravan olsun ki balay-ı kitabda arz olunduğu üzre sûre-i celile-i Rahman’ı
ma’rız-ı tefsirde âcizane mukaddema kaleme alub Tercüme-i Hikmetü’l-Beyân fî Sûreti’r-Rahmân tevsim
eylediğim arabiyyü’l-ibara kitabın lisan-ı Türkiye nakl ve tercümesinin hitamına muvaffak buyurdu.”
Đstanbul, 1305, s. 77.
315
“Önceki âlimler, sonradan gelenlere nice açıklanmamış ve ortaya çıkarılmayı bekleyen konular
bırakmışlardır.”
316
Đstanbul, 1305, s. 6.
314
156
Müellifin bu tür ifadeleri hakikaten bir tevazu nümunesi sayılmalıdır. Çünkü
gerek Arapça’ya hâkimiyeti ve gerekse işlediği konulara derinlemesine nüfuz
edebilmesi açısından Ahmed Rüşdü Paşa takdire şayan bir eser ortaya koyabilmiştir.
Sırrı Paşa, Ahmed Rüşdü Paşa, Ahmed Cevdet Paşa, Şâkir Ahmed Paşa gibi
idari vazîfeler yapmakla beraber çok kaliteli eserler de veren âlim-siyasetçi modeli
Osmanlı devletinde çok sık rastlanan ancak günümüzde rastlanılması pek mümkün
olmayan bir durum olsa gerektir.
Osmanlı ulemasının genel karakteristiği gibi olan çok rahat ve tefsîri tercüme bu
eserde de görülmektedir.
Sabık Leskuvik317 Mutasarrıfı Ahmed Rüşdi imzasıyla son bulan bu kitabın 5
Cemaziyelevvel 1304/17 Kanunisani 1303 senesinde yazımı bitmiş ve Kostantiniyye’de
1305 tarihinde Matbaa-i Ebuzziya’da basılmıştır. Bu baskının üzerinde birinci baskı
olduğu kayıtlıdır. 77+2 sahifeden müteşekkil olan bu eserin kapağında birçok eserde
olduğu gibi ‘Maarif-i Umumiye Nezareti Celilesinin ruhsatıyla her hakkı tâbiindir.’
kaydı bulunmaktadır ki, bu da teftiş kurulundan geçemeyen eserlerin basımına müsaade
edilmediğinin ve matbuatın kontrol altında tutulduğunun bir göstergesidir.
3. Tercüme-i Hikmetü’l-Beyân fî Sûreti’r-Rahmân’ın Muhtevâsı ve Örnek
Metinler
a) Müellif Rahman Sûresinin 4. âyetini şöyle tercüme ediyor:
“‘Allemehu’l-beyân, Cenabı Kadiri mutlak Hazretleri hakikat mecaz
istiare kinaye temsil ve nasb misillu envaı beyânla murad ve enfüs ve zamâirdeki
bedihi veya nazârî veya ilhami olan meani ve mefahimi havassın hizmet ve aklın
irşadıyla tekellüm ve beyânı ve aharın ol vechle ifade eylediği meani ve
mefahimin derk ve iz’anını kezalik havâssın hizmet ve aklın irşadı târîkiyle talim
317
Liaskowike, Yanya vilayeti ve sancağında, Yanya’nın 65 kilometre kuzeyinde bulunan Çarşuva
nehrinin üzerinde kaza merkezi bir kasabadır. Ahalisi müslümandır. (Şemseddin Sâmi, Kamusu’l-Alam,
Đstanbul, 1314, V, 3991)
157
buyurdu. Bu dahi Cenab-ı Hakk’ın insanlara bir nimet ve fazlıdır. Hatta insanlar
hayvanat-ı sâireden nutk ve beyân ve derk ve iz’anla temeyyüz eder.”318
b) Belağat kurallarını da iyi bilen müellif yeri geldikçe bu kaideleri belirterek
kitaba güzel bir üslub kazandırmaktadır. Meselâ:
“Nebatat ve eşcar ve meadinin bervechi muharrer tab’an ve fıtraten olan
inkıyadları abidîn ve sacidînin emr-i ilahiye tavʻan ve ihtiyaren olan inkıyadına
teşbih buyurularak yescüdan kelime-i beliğasıyla irad buyrulmuştur.”319
c) Ahmed Rüşdü Paşa, felsefi tartışmalara da girerek çok uzun bahisler
yazmaktadır. Materyalistlerin kâinatın yaratılışı ile ilgili görüşlerini açıklamaya şu
cümlelerle başlamaktadır:
“Gelelim sıfat-ı mebsuta ile muttasıf vücud-i Bârî Teâlâyı tasdik iden
cumhûr-ı tabiiyyûn ve maddiyyûnun hilkati ekvân ve efʻâl ve ahvâl ve tekvini
kâinat hakkında zehâb ve ictihatları şudur ki...”320
Ayrıca dünyanın yaratılışı ile ilgili olarak kendisi şu yolda düşünceler
serdetmektedir:
“Âyâtı beyyinatın sarahat ve delalatı üzre kürre-i arz iki nevbette halk
olunub nevbeti ulası cânnın madde-i hilkati olan nâr-ı zâte leheb ve hararet,
nevbeti sânîsi insane ve anın gibi zî-ruhun neş’et ve temekkün ve ikamet ve
intiaşına kabil mehd ve envaı eşcar ve ezhar ve bihar ve enharla medhuv ve
madrub kılındığı ve’l-hâsıl kürre-i arz evvela nâr-ı zâte-lehîb ve harârât olub o
nevbette cânnın ve ahîren halîta-i mâ ve türâb ile mazbût ve hayvanât ve eşcârın
neş’et ve temekkününe kâbil hey’et-i hâzıraya mec’ûle ve mefrûğe olub bunun
nevbet-i saniye ve bu nevbette Hazret-i Âdem -aleyhisselam-’ın halk olunduğu
vâzıhan müstebân olur.”321
d) Dinler tarihi ile ilgili bilgiler de veren müellif hrıstiyanların inançlarının
yanlışlığını geniş bir şekilde izah ettikten sonra şöyle demektedir:
318
s. 11.
s. 13.
320
s. 23.
321
s. 42.
319
158
“Đmdi Nasârânın şu itikad ve akval ve zehablarının fesad ve butlanı,
mufassalâtta322 beyân olunduğu üzre berahin-i akliyye ve hucec-i hikemiyye ve
delail-i nakliyye ile sabit ve sübutu bedihi ve zahir olduğundan ve hatta ulema-i
Nasârâ dahi «Şu itikad her ne kadar berahin-i akliyye ve hucec-i hikemiyyeye
muğayir ise de talimat-ı Đncil cümlesinden olmakla nasârâ tarafından tasdik
olunur.» dirler ve böyle dimeğe muztar kalırlar.”323
e) Rahman Sûresinde tekrar eden “O hâlde Rabbinizin hangi nimetini
yalanlarsınız” âyetini bulunduğu yere göre tercüme etmekte, bazen de hiç dokunmadan
geçmektedir. Bu tercümelerden birisi şöyledir:
“Ey sekaleyn ve ey akl ve fikr ve nutk ve beyân nimetiyle Cenab-ı
Allah’ın mütenaim kıldığı ey ins ve cin! Size ata ve ihsan buyurduğu niam-ı
Bârî’den ve bilhassa şu nimetlerden kangısını inkâr ve kangısını Halik Teâlâ
Hazretleri’nin halk ve tekvin ve irade-i ulûhiyeti ile olmadı diyerek kudret ve
azamet ve nimet-i Huda’yı nasıl ve ne burhanla tekzib idebilursunuz.”324
f) Müellif 33. âyetin tefsîri esnasında, insanın göklere ve yerin derinliklerine
bedenleriyle gidemeyip ancak düşünceleriyle gitmelerinin mümkün olabileceğini
söyleyen
müfessirleri
eleştirerek
kendisi
insanların
bedenen
de
bu
işi
gerçekleştirebileceklerini savunmaktadır. Bu görüşüyle, Osmanlı ulemasının ne kadar
ileri görüşlü olduğunu gösteren bir misâl olmuştur.
“Bazı müfessirin-i kiramın bu nazm-ı celilin tefsîrinde melekutullah
üzerine ebdanınızla nüfuz ve uruc edemeyüb efkârınızla uruc edersiniz deyu ittiği
tefsîr üslub-i edâ-yı nazm-ı celile ğayr-ı cedîr ve hakikatten baiddir.”325
g) Nahiv kâidelerini da yeri geldikçe açıklamaktadır. Misal olarak 76. âyeti
kerimenin tefsîrinden bir kısmı şöyledir:
“Müttekiîn, menvâ ve ma’nâyı men olan dâhilînden hâldir. Rafraf,
bisâd yahud vesâiddir. Hisân, bi-i’tibârî’l-ma’na rafraf yahut abkarînin
322
Bu konuda kaleme alınmış geniş hacimli kitaplar.
s. 32.
324
s. 37.
325
s. 55.
323
159
sıfatıdır. Vel ma’nâ; ol cinana dâhil olanlar kemal-i nimet ve gayet-i emniyetle
mütenaim ve münbasit ve emin olanların ve âdâtından olduğu üzre mâ bihi’lmübahat zarîf ve nefis ve nefaset ve letafeti derece-i ğayede acîb diba-yı
hadrâdan bisat ve vesaid üzerine yaslanub tenâ’um ve kesbi inbisât ve mübâhât
ider.”326
L. Şeyhî ve Riyâzu’l-ğufrân
1. Şeyhî
Tabakat kitaplarımızda birçok Şeyhî olmasına rağmen Şehsuvaroğlu Ali isminde
bir Şeyhî’ye rastlayamadık. Đnceleyeceğimiz eserinde Şeyhî mahlasına ve gerçek ismi
olan Şehsuvaroğlu Ali’ye rastlıyoruz. Şeyhî mahlası Der Sebeb-i Nazm-ı Şerh-i Kelâm-ı
Akdem bölümünde zikredilmektedir:
Şeyhiyâ âyeti zikreyle hemân
Ba’dehû nazmını kıl âb-ı revân.
Sen ol ey Kâdir u Kayyûm mu’în
Lüle-i dilden aka mâ-i ma’în.
Sensiz olmaz işimiz cümle tamam
Sen mu’în ol idem ânı itmâm.327
Şeyhî’nin gerçek ismi olan Şehsuvaroğlu Ali ise kitabın sonundaki Hâtimetü’lKitâb bölümünde şu şekilde geçmektedir:
Şehsuvâroğlu Ali ol eli boş
Mey-i gafletle olubdur serhoş.
Kolağın bur ânın ihsân eyle
Lutf idüb derdine dermân eyle.
Âna yoldaş idüb ilm ü îmân
Sen nasîb eyle ölürken Kur’ân.328
Şeyhî, tefsîrini 1058’de yazmış olduğuna göre vefatı bu tarihe yakın olmalıdır.
Yakın zamanda vefat eden ve Şeyhî mahlasıyla anılan iki zat daha vardır. Birisi Şeyhî
Ahmed Efendi (Merhabazade), müderris ve molla olduktan sonra 1075’de Đstanbul
kadısı olmuş 1077/1666’da da vefat etmiştir. Emir Buhari’de medfundur. Kâtip, Fâzıl
ve şâirdir.329 Diğeri ise Şeyhî Mehmed Efendi (Kudsîzade), müderris olup
326
s. 74.
Đstanbul, 1313, s. 3.
328
s. 84.
329
Sicill-i Osmanî, V, 1597.
327
160
1057/1647’de Đstanbul kadısı, 1061’de Anadolu kazaskeri, 1068’de Nakibüleşraf oldu
ve 18 yıl bu vazîfeyi yaptı. 1085/1674’de vefat etti. Âlim, cömert, merhametli ve şair
bir insandı.330
Bu iki kişinin de hem âlim ve hem de şair olmaları, bir de vefat tarihlerinin
yakın olması, tabakat kitaplarımızda yanlış veya eksik bilgilendirme ve isimlendirme
olabileceği de göz önünde bulundurularak bir ihtimal eserin bunlardan birisine ait
olabileceği hatıra gelmektedir.
2. Riyâzu’l-Ğufrân
Riyazu’l-Gufrân, manzum Yâ-Sîn Sûresi tefsîridir. Kitabın ismi en sonda
belirtilmektedir:
Çün tamam oldu bu şerh-i Kur’ân
Nâmına dendi Riyâzu’l-Ğufrân.
Ruhuma kim ide bir hayır duâ
Her murâdın ide Yezdân kazâ.331
Adet olduğu üzere Şeyhî’de eserine Der Medh-i Melik-i Ekrem başlığı altında
bir münacat ile başlamış; devamında Der Medh-i Rasûl-Erham bölümüyle bir n’at-ı
Rasûl kaleme almıştır. Bu güzel iki bölümden sonra te’lif sebebini ve takip ettiği
metodunu beyân ettiği Der Sebeb-i Nazm-ı Şerh-i Kelâm-ı Akdem gelmektedir. Şeyhi,
tefsîrini insanları uyarmak, Allah’ın vermiş olduğu ilmi yine Allah rızası için
neşretmek, âlem-i bekaya intikal ettiğinde arkasında kendisinin anılmasına vesile olacak
bir eser bırakabilmek ve Yâ-Sîn Sûresi gibi önemli bir Sûreyi insanların istifadesine
sunmak için yazmıştır.
330
331
Söyle ey bülbül-i bâğ-ı melekût
Başla efgana dem ur itme sükût.
Vaktidir eyle gül üstünde figân
Nâimûn ola deminden yakazân.
Dürr-i elfâzı nisâr et lillah
Sana ol kenzi çû virmiş Allah.
Bir gün olur bu kafes ola tehî
Dutûben âlem-i lâhûta rehî.
Sicill-i Osmanî, V, 1599.
s. 86.
161
Kala bu yerde bu gülzâr-ı fenâ
Đdesin yokluk ile azm-i bekâ.
Đtmeye kimse senin nâmını yâd
Urmadın hayr işe çünkim bünyâd.
Denmez ol kimseye meyyit ey yâr
Koya bir nesne anılmaya medâr.
***
Kalb-i Kur’ân kim oldur Yâ-Sîn
Şâd olur ânın ile kalb-i hazîn.
Eyle tefsîrini ânın manzûm
Okuyanlar ide tâ def-i ğumûm.332
Başta, Sûrenin sebeb-i nüzulünü ve faziletlerini ayrı bölümler halinde anlattıktan
sonra Şeyhi, önce âyet-i kerimeleri orjinal metinleriyle yazmakta daha sora bu âyetlerin
manzum tefsîrine geçmektedir. Bu Sûrenin Mekke’de indiğinde şüphe edilmemesi
gerektiğini vurgulayan müellif, müşriklerin eziyetleri karşısında üzülen Peygamber
Efendimizi tesellî için gönderildiğini söylemektedir.
Mekke’de oldu bu Sûre nâzil
Kılmayın bu söze bir kâl u kıyl.
Ne idi fehm edin inzale sebeb
Size takrir edelim heb bî rayb.
***
Tesliyet olmak içün ânda hemîn
Geldi Mahbûb-ı Hudâ’ya Yâ-Sîn.
Kim ki Yâ-Sîn okusa didi Rasûl
Bula on hatme sevâbını o kul.
Hem buyurmuştur o Mahbûb-ı Hudâ, Gûş-ı cân ile sözüm kıl ısğâ.
Muhtazar olsa kaçan bir insan Biri Yâ-Sîn okusa anda hemân.
Đne gökten ana bî ğâye melek
Zeyn ola rîş-i melâikeyle felek.333
3. Riyâzu’l-Gufrân’ın Muhtevası ve Örnek Metinler
a) Şeyhî, nazım kurallarının kısıtlamasına rağmen çok rahat bir şekilde tefsîrin
bütün inceliklerini sergilemeyi başarabilmiştir. Ayetlerde geçen garip kelimeleri dahi
332
333
s. 3.
s. 3-4.
162
açıklamadan geçmemiştir. Meselâ Yâ-Sîn kelimesinin tefsîriyle ilgili olarak şu mısraları
nazmeder:
Bunda beş kavl denildi biliniz
Đşidüp hoşca tedebbür kılınız.
Bir kavilde dimek olur (Yâsîn)
Yâ habibim olan insân-ı hazîn.
Sen habibim ve Rasûlümsün bes
Oturup hüzn ü gama itme heves.
Bir kavilde dinür ey ehl-i yakîn
Nazm-ı Kur’ân’ın adıdır (Yâsîn).334
b) Şeyhi, tefsîri esnâsında dil kaidelerine de zaman zaman değinmektedir.
Gramer ihtilaflarını belirtir ve farklı görüşlere göre mananın nasıl olduğunu belirtir.
Misal olarak 5. âyeti (Tenzîle’l-Azîzi’r-Rahîm) verebiliriz:
Bunda tenzîl eğer olsa mansûb
Olması fi’l-i mukadder mahbûb.
Ya’ni ikra’ demek olur takdîr
Đqra’i’l-münzele’dir kavl-i Kadîr.
Dimek olur ki eyâ Ahmed sen
O kitâbı oku kim virdim ben.
Olsa merfu’ bu lafz-ı tenzîl
Dimek olur idi Hâzâ Tenzîl.
Mübtedâ’ya haber olur ol hîn
Bunları zabt idiniz böyle hemîn.335
c) Şeyhî, bazı kelimelerin lügat ma’nâlarını da bir kelimeyle vermektedir. Aziz
kelimesinin gâlib manasına, müntakim’in erâd manasına ve Rahmân’ın rahmet edici
manasına geldiğini şu mısralarında belirtmeketdir.336
Oldu ma’nâsı Azîz’in ğalib
Tâlib-i hak olagör ey tâlib.
Müntakim dâhî dimek oldu erâd
Đntikâm eyler usâta o Cevâd.
Oldu Hakk’ın bir adı dahi Rahîm
Rahmet ider kim ola kalb-i selim.
Ya Muhammed! Oku Kur’ân’ı
Đşide münkir olanlar ânı.
334
s. 5.
s. 5.
336
s. 6-7.
335
163
Müellif Şeyhi, âyetler arasında yeri geldikçe Hadis-i Şerîf başlığı ile hadisleri de
aynı minval üzere şerh etmektedir. Âyetlerle ilgili israili hikâyeleri Hikâyet; ve konuya
uygun düşen diğer hikâyeleri de Hikâyet-i Hûb adı altında anlatmaktadır.
Đsa aleyhisselam’ın gönderdiği rasûlleri ve Habib Neccâr’ın hikâyesini 13-29.
âyetleri tefsîr ederken uzun uzun anlatan Şeyhi; 54. âyet-i kerime (Artık bu gün hiç
kimseye zerrece zulmedilmez, ancak yaptıklarınızın cezasını çekeceksiniz.)
münasebetiyle şu hikâyeyi anlatır:
Sordu Behlül’e bir adam bir gün
Didi sen kande idin ayâ dün.
Didi Behlül ana Tamu’da idim
Andan od almağa varmış idim.
Tamu’yu geşt ü güzâr ettim o dem
Bulmadım ateş alam yâ adam.
Didiler ana aceb söylersin
Bize sen masharalık eylersin.
Eksik olurmu tamu’da hiç nâr
Bu sözü söyleme ayrık yürü vâr.
Didi pes anlara ol dem Behlül
Size bir söz diyem eylen makbûl.
Her kişi odu bundan iledür
Herkesin nârı yanınca biledur.
Herkes odu kazanur dünyâda
Yandıra kendüyi tâ ukbâda.337
d) Az da olsa beyitlerde geçen bazı alışılmadık Arapça kelimeler için sayfa
kenarında matbu olarak açıklayıcı kısa notlara rastlanmaktadır.
59. âyeti kerimenin tefsîrinde:
Pîrleri cümle lihâdan yedeler
Tamu’ya anları alub gideler.338
beytinin kenarına Lihâ yazılmış ve altına da kelime ma’nâsı olan sakal
kaydedilmiştir.
54. âyet-i kerimenin tefsîrinde bir hadis-i şerifin şerhinde geçen
Đki satır anda yazılmış ola hûb
Kim şehâdet-i kelimâtı merğûb.339
337
s. 47.
s. 67.
339
s. 51.
338
164
beytinin kenarına şehadet kelimelerinin birinci satırının “Allah’dan başka ilah
olmadığını” ikinci satırını da “Muhammed aleyhisselam’ın Allah’ın kulu ve rasûlü
olduğunu” ifade eden Arapça bir not düşülmüştür.
Şeyhi, kitabını bitirirken yetişmesinde payları olan kişilere vefa borcunu
ödemekte ve onlara şöyle dua etmektedir:
Zıll-i zâil gibidir işbu fenâ
Rahimallahu limen eddebenâ.340
Hâtimetü’l-Kitâb bölümünde Şeyhi, eserinin âyet-i kerimeler ve hadis-i şeriflerle
süslendiğini, dikkatlice okuyanlar için içerisinde nice incilerin olduğunu söyleyerek
kendi kendini medhetmekte ve şöyle demektedir:
Berk urub dav’ı vücûh-i nâsa
Oldu her beyti sükû vesvâsa.
Nazmım içinde şeh-i âdil var
Hakk’ın âyetleri pes kıldı karâr.
Bunda kim eylese im’ân-ı nazar
Zâhir olur âna bî ğaye dürer.
Nazmımın ekseri âyât u hadis
Zî seâdet ana kim ola enîs.
Cân u dilden okuya anı hemân
Đde bu ravzada vâfir seyrân.
Bunda keşf oldu çü vâfir esrâr
Đsteyen ide nazarda tekrâr.341
Uzunca bir dua ile kitap sona ermektedir. Şeyhi bu duasında Allah’a
yalvarmakta, O’na halini arzetmekte kendisi ve tüm mü’minler için isteklerde
bulunmaktadır. Kabirdeki suallere kolayca cevap verebilmeyi istemekte ve şöyle devam
etmektedir:
340
341
Mahşer içinde kopunca uryân
Setr-i ayb için atâ kıl kaftân.
Gidicek hazretine yalın ayak
Eyle irsal bize lutfunla Burak.
Varıcak haşyet ile mizana
Anda tevhidimi koy bir yana.
Dahi bir yanına ısyanımı heb
Koyuben vezn it oları Ya Rab.
s. 83.
s. 84.
165
Çün sırata ederiz vad’-ı kadem
Ağniyâdan beni itgıl akdem.
Rahmetinle beni koy cennetine
Layık it fazlın ile rahmetine.
Cümle mü’minler ile Yâ Mevlâ
Fazlın ile idelim zevk u safâ.342
Ciddi bir çalışmanın ve bir edebî melekenin ürünü olan bu kıymetli eserini Şeyhî
1058 târîhinde telif etmiştir.
Eyledim cidd ile sarf-ı makdûr
Ehl-i hak tuta kusûrın ma’zûr.
Oldu bin elli sekizde târih
Doğdu bu şems-i dücâ ânda sarîh.343
86 sahife tutarındaki bu tefsîr Đstanbul’da 1313 yılının Ramazan ayında
Süleyman Efendi Matbaası’nda basılmıştır. Bir nüshası Marmara Üniversitesi Đlahiyat
Fakültesi Kütüphanesi Arapgirli Bölümü 571 numarada bulunmaktadır.
M. Ma’nâstırlı Đsmail Hakkı Efendi
(1263-1330/1846-1912)
ve Tefsîr-i Sûre-i Yâ-
Sîn, Tefsîr-i Sûre-i Fâtiha
1. Manastırlı Đsmail Hakkı Efendi
Đsmâil Hakkı Efendi, Manastır’da Sancaktarzâde denilen bir âilenin çocuğu
olarak dünyaya gelmiştir. Tahsîl hayatına memleketi olan Ma’nâstır’da başlamış, daha
sonra Đstanbul’a gelip meşhur Đstanbul’lu Şevket Efendi’den ders okuyarak icâzet almış
ve Dârü’l-Fünûn Đlâhiyat Fakültesi’nde tefsîr müderrisi olmuştur. Đsmâil Hakkı Efendi
belâğatı, mantığı, hitabeti güçlü meşhur bir âlimdir. Meşrûtiyet ilan edildikten sonra
a’yân
âzâlığı’na
ta’yin
edilmiştir.
Đstanbul’da
bugünkü
anlamıyla
‘vâizlik’
diyebileceğimiz ‘kürsü şeyhliği’ yapmıştır. Ayasofya kürsüsünde yapmış olduğu
va’zların bir kısmıyla bâzı makaaleleri Sırât-ı Müstakîm dergisinde yayınlanmıştır.
1330 târihinde Đstanbul’da âniden vefât etmiştir. Fâtih Câmi-i Şerifi haziresinde
medfundur.
342
343
s. 85.
s. 84.
166
Bahsedeceklerimiz hâricinde şu eseri de mevcuttur:
Şerhü’s-sadr ve fedâilü Leyleti’l-Kadr, Đstanbul 1324, Türkçe, matbu.
2. Tefsîr-i Sûre-i Yâ-Sîn ve Tefsîr-i Sûre-i Fâtiha
a. Tefsîr-i Sûre-i Yâ-Sîn
Đsmail Hakkı Efendi’nin Mekteb-i Mülkiye-i Şahane’de tefsîr müderrisi olduğu
devirde ders kitabı olarak hazırladığı veya sene sonunda ders notlarından tanzim
edilerek bir sonraki sene okutulmak üzere hazırlanmış bir kitaptır. Mübeyyiz’i
Muhammed Şevket olduğu kitabın başında belirtildiğine göre ikinci ihtimalin olması
daha kuvvetli görünmektedir. Kitabın kapağında “Mekteb-i Mülkiye-i Şahane talebesine
mahsus ve matbu’ı mahduttur.” notu bulunmakta olduğu için bu eser sırf derslerde
okutulmak üzere kaleme alınmış olmakla birlikte Arapça bilmeyen Türk halkının
Kur’ân-ı Kerim’i anlayabilmeleri için yazılmış olan ve şimdiye kadar incelemiş
bulunduğumuz diğer eserlerden farkı biraz olsa da çok fazla olmadığı göze
çarpmaktadır. Bu durum bize halkın ilmi alandaki seviyesi hakkında bilgi
verebilmektedir.344
Tefsîr-i Sûre-i Yâsîn’in Muhtevâsı ve Örnek Metinler
a) Müellif, Yâ-Sîn Sûresi’nin tefsîrine başlayarak evvelâ sûrenin faziletleri ile
alâkalı rivayetleri incelediği bir bölüm açmıştır.
“Tefsîrine şüru’dan mukaddem fezaile dair bazı ehadis ve âsar-ı şerife beyân idelim.”
Bu fazail bahsi altı sayfa tutmaktadır. Birkaç rivayetin tercümesini misal
kabilinden naklediyoruz:
“Yani, ehl-i Cennet’ten Cennet’te bulundukları zaman, Kur’ân- Kerim
ref’ olunacak, onlar yalnız Taha ve Yâ-Sîn Sûrelerini kıraat ideceklerdir.”
344
Đsmail Hakkı isminden dolayı bu kitap bazı listelerde Bursevî’ye (1137/1724) atfedilmektedir.
Bursevî’nin eserleri arasında müstakil Yasin tefsirinden bahsedilmemektedir. Bkz. Bilmen, no: 392.
167
“Her kim Sûre-i Yâ-Sîn’i Cuma gicesinde kıraat iderse günahları
mağfiret buyrulmuş olduğu halde sabaha dâhil olur.”
“Nesefî merhum diyor ki: ‘Bu Sûre-i celilede risalet-i Ahmediye ve
tevhid-i Bârî ve haşr-i cismaniden ibaret bulunan usul-i selâse-i Đslam, en vazıh
bir sûrette takrir ve isbat buyrulmuşdur ki kalp mevkiin bu sayede kesb...”
etmiştir.
b) Đsmail Hakkı Efendi, Tefsîr-i Şerif başlığı altında tefsîre başlamaktadır.
Burada örnek olarak üç âyetini vermek istiyoruz:
“Yâ-Sîn, kavl-i meşhura göre Taha gibi Yâ-Sîn de esma-i şerife-i
nebeviyedendir bazı müfessirin ‘ya seyyidel beşer’345 bazıları da ‘ya sürûra
kalbi’l-ârifîn’346 diye tefsîr ediyorlar. Her sûretle Cenabı Hak teâlâ şânuhû,
peygamberi zî-şân Efendimiz hazretlerine hitaben ‘Ey Rasûl-i Efham ve Habîb-i
Ekremim’347.
Ve-l Kur’ânil Hakim: “Natık bil hikem olan Kur’ân-ı Kerim’e kasem
ederim ki”
Đnneke leminel murselin: “Sen, ale’t-tahkik murselin-i kiram zümre-i
fehimesindensin!”
Ala sıratin müstekım- Sıratı müstakım üzre -yani en mükemmel bir
şeriat-ı celile ve din-i ali ile meb’us- olduğun halde”
c) Müellif tefsîrin aralarında Đzahat başlığıyla inceliklere dalmaktadır. Mesela:
Müşrikler itibar etmediklerine göre Kur’ân-ı Kerimde ki kasemlerin faidesi
nedir?
Efendimizin mürselinden olduğu bildirildikten sonra sırat-ı müstakım üzre
bulunduğunu zikre hacet var mıdır? Zira her mürsel sıratı müstakim üzredir, gibi
sorulara cevab arayarak faydalı bilgiler vermekte, Kur’ân’ın Hakîm olarak
isimlendirilmesinin sebeb ve hikmetlerini araştırmaktadır.
345
“Ey insanların efendisi”
“Ey âriflerin kalblerinin sevinci”
347
“Ey yüce peygamberim ve kerim olan dostum”
346
168
Yer yer Nükteler koyarak Ve mâ enzele’r-Rahmânü min şey’348 âyetinde
Rahman sıfatının kullanılmasının nüktesi gibi çeşitli işari yorumlar yapmaktadır.
d) Birçok tefsîrde gördüğümüz gibi Đsmail Hakkı Efendi de Tenbih başlığını sık
sık kullanmakta ve bu başlıkla çeşitli parantezler açma fırsatı bulmaktadır. Bir misal
verelim:
“Lâ yü’minûn349 kavl-i şerifi, hâl-i müekkede yahud cümle-i isti’nafiye
olub, inzar ile adem-i inzar beynindeki müsavat cihetini tayin ediyor. - Yani sen,
inzarı cemi’ akvama tamim idince vazifeni ifa etmiş olursun- fakat bunlarca
inzarın -adem-i tesirine mebni- adem-i inzardan hiç farkı yoktur.”350
e) Belağat yönünün güçlü olduğunu bildiğimiz müellif, bu husûsiyetini
tefsîrinde de göstermektedir. Te’kid ile ilgili bir izahını aşağıya alıyoruz:
“Fe kâlû innâ ileyküm mürselûn351 nazm-ı celili iki vechile müekkid
olarak vârid olmuştur. Tekid ise izale-i tereddüd ve ref’-i inkâr içün vuku’
bulduğu gibi bazan da şu cihetler nazar-ı itibara alınmayarak mahz-ı ihtimam ve
itinadan dolayı vaki olur.”352
Ebu’s-Suud,
Beydâvî
gibi
herkes
tarafından
kullanılan
meşhur
tefsîr
kitaplarından ve Mevlana gibi tasavvuf ve edebiyat otoritelerinden istifade eden Đsmail
Efendi Đzahat, nükte, belağat başlıklarından başka istifade, istitrat, lahika, beyân, tahlil,
izah, lügat başlıklarıyla da eserine zenginlik kazandırmıştır.
Bu eser, Đstanbul’da 1316 yılında Şevval ayının ortalarında Mekteb-i Mülkiye-i
Şahane Destgâhı’nda basılmıştır. Kitap 110 sayfa olup el yazısı ile basılmış
bulunmaktadır. Bu yazının, kitabın mübeyyizi yani notları temize çeken kimse olan
Muhammed Şevket Efendi’nin el yazısı olması kuvvetle muhtemeldir.
348
Yasin, 15. “…hem Rahmân hiçbir şey indirmedi…”
Yasin, 10. “…inanmazlar.”
350
Đstanbul, 1316, s. 17.
351
Yasin, 14. “Dediler: “Haberiniz olsun biz sizlere gönderilmiş rasûlleriz.”
352
s. 26.
349
169
b. Tefsîr-i Sûre-i Fâtiha
Đsmail Hakkı Manâstırlı’nın Fatiha Sûresi ve vaazlarında anlattığı veya makale
olarak yazdığı diğer müteferrik âyetlerin tefsîrleri Sırat-ı Müstakim353 dergisinde
yayınlanmıştır.
Bu tefsîrlerinde Đsmail Hakkı Efendi, Zemahşeri, Taftazani, Beydâvî, Nesefi gibi
Đslam âlimlerinden istifade etmektedir.
Âyetleri tefsîr ederken tefsîr mahiyetindeki diğer âyetlerden ve hadislerden
istifade ederek hadislerin senedleri ve sıhhat dereceleri hakkında zaman zaman bilgiler
de verir. Garip kelimeleri açıklar ve az da olsa farklı kıraatlere değinir. Âyetler
arasındaki tenasüpten ve âyetteki nüktelerden bahseder.
Fıkhi, kelami, tasavvufi ve felsefi konulara değinen Manastırlı, sarf ve nahivden
de bahseder.
Müellifin bir önceki eserinden yeterince örnek verdiğimiz için burada tekrar
vermeyi gerekli bulmamaktayız.354
353
Sırat-ı Müstakim, 1324, 1/3, 33-34; 1/4, 49-50; 1/5, 65-66; 81-82, 97-98, 113-114, 129-130, 145-146,
161-162, 177-178, 193-194, 225-227, 1/19, 289-290.
354
Yazarı bilinmeyen Kur’an, Sûretü’l-Kehf, yine yazarı bilinmeyen muhtemelen aynı kitap olan iki
Yasin-i Şerif Tefsiri ve Hacı Sait Efendi Ünsî-zâde’nin Sûre-i Fatiha ile Yasin-i Şerif Tercümesi burada
tanıtılması gerekirken bu eserlere ulaşılamadığı için sadece isimleri zikredilmiştir.
170
V. Tanzîmâttan II. Meşrutiyete Kadar Matbu Türkçe Âyet Tercüme ve
Tefsîrleri
A. Şeyhü’l-Đslam Muhammed Es‘ad Efendi
(1166/1753)
ve Âyete’l- Kürsî
Tefsîri Tercümesi
1-Şeyhü’l-Đslam Muhammed Es‘ad Efendi
Osmanlı devletinin en çok eser veren ve aynı zamanda şair de olan âlimlerinden
biridir. Şeyhü’l-Đslam Ebu Đshak Đsmail Efendi’nin ikinci oğludur. Bu nedenle Ebu Đshak
Đsmail Efendizade ismiyle de bilinmektedir. Zilkade 1096’da (Ekim 1685) doğdu.
Babasından ve Mutavvelci Mehmed Efendi’den ilk derslerini aldı. Müderris, Selanik
mollası, evkaf müfettişi, fetva emini ve Edirne payesi olup 1145’de Mekke payesi ve
Belgrad seferinde ordu kadısı, 1150’de Anadolu payesi ve sonra Rumeli payesi,
1157’de Rumeli kazaskeri oldu. Fetvâ makamına yapılan müracaatlardan harç almaz ve
hediye kabul etmezdi. Bazı ihtiyaç sahibi kimselerin kalem masraflarını kendi
kesesinden ödeyecek kadar cömert ve hayırsever bir zâttı.355 Ale’l-usul tahsilini
tamamladıktan sonra terfi’ ederek 1161/1748’de Şeyhü’l-Đslam olmuştur. 1162’de
Şeyhü’l-Đslam’lıktan azledilerek Gelibolu’ya sürüldü. 1165 yılında sürgünden
kurtularak serbest bırakıldı. 1166 târîhinde vefat ederek Sultan Selim civarında
babasının tamir ettirerek hizmete açtığı Cami-i Şerifin haziresine defnedilmiştir.356
Faziletli bir kimseydi. Devrinin tek adamı, çeşitli ilimlerde, edebiyatta,
musikide, şiir ve inşada ustaydı. Babasının camisine mektep, medrese, şadırvan ve pek
çok dersiyeler yaptırarak arkasından hayırla anılacağı eserler bıraktı.357
Mirzazade Mehmed Efendi’in damadı, Şair Fıtnat Hanım’ın pederidir.
En meşhur eserleri şunlardır:
355
Đslâm Âlimleri Ansiklopedisi, XVI, 312-313.
DĐA, ‘Es’ad Efendi’ maddesi.
357
Sicill-i Osmanî, II, 491.
356
171
a. Lehcetü’l-lügât namındaki Türkçe’den Arabi ve Fârîsi’ye olan bu eser 850
sahifeden ibaret olub 1216 târîhinde tab’ olunmuştur. Behce isminde Lehce’nin
muhtasarı gayr-i matbu bir lügati daha vardır.358
b. Tefsîr-i Sûre-i Yâ-Sîn
c. Tefsîr-i Âyete’l-Kürsî
d. Tefsîr-i Âyeti’n-Nasr
e. Bülbülname, nazîre-i Atvaku’z-Zeheb li’z-Zemahşerî
f. Hemziyye, Lamiyye isimlerinde iki kıt’a kasidesi olduğu gibi Bür’e,
Dimyatiyye, Mudârîyye gibi Arap kasidelerine de tahmisler yazmıştır.
g. Atrâbu’l-Âsâr.359
Aynı zamanda şair de olan Es’ad Efendi’nin şiirlerinden iki kıt’a’yı örnek olarak
buraya alıyoruz:
Hakikate nazar et dûrbîn isen zâhid,
Mecâz âyînesinden riyâ görünür.
Kemîne manzar-ı dehr ol ki çeşm-i sûzandan,
Nigâh-ı ibret ile mâsivâ görünür.360
2. Âyete’l- Kürsi Tefsîri Tercümesi
Es’ad Efendi, din kardeşlerinin ricası üzerine Kur’ân-ı Kerim’in en büyük âyeti
olan Âyete’l-Kürsiyi tefsîr etmeğe, faziletlerini anlatmaya başlamış, isteyenler
müslüman halk olduğu için de diğer eserlerinin ekseriyetini Arapça yazmasına rağmen
bu eserini Türkçe olarak ortaya koymuştur:
“Ba’de hâzâ bu abdi hakir kesirul ısyan Muhammed Es’ad-ı nâtuvân
istid’ây-ı ıhvân-ı hallân ile a’zam-ı âyât-ı Furkân-ı azîmuş-şân olan âyet-i kürsinin
358
Muhammed Rif’at, Mir’âtü’l-Lüğât ismiyle telhis ederek 1293’ de Đstanbulda tab’ ettirmiştir.
Diğer eserleri için bkz. Osmanlı Müellifleri, I, 239.
360
Osmanlı Müellifleri, I, 238-239.
359
172
tefsîrini ve fezâil-i celile ve cezilesini lisan-ı Türkî ile t’abir ve tahrir ve hasbe’ttâka takrire şuru’ ve ibtida eyledim.”361
Đlmi açıdan çok kıymetli bir eser ortaya koyan Es’ad Efendi, dil açısından san’at
yapma yolunu daha çok tercih etmiş ve eserini Arapça, Farsça ağır kelimeler ve bol
miktarda bu iki dilin terkiplerinden kullanarak yazmıştır. Bu eserin dikkati çeken diğer
bir vasfı da Es’ad Efendi’nin medhiye cümlelerinin uzunluğu ve ağdalılığı olmaktadır.
Peygamber Efendimiz’in ismini veya bir sahabinin ismini söyleyeceği zaman beş satırı
bulan uzun medhiyelerde bulunmaktadır. Mesela bir rivayeti vereceği zaman; “Cenabı
mefhar-i enbiya ve mürselin, Rasûl-i rabbi’l-alemin ser-levha-i mecelle-i risalet ve
hatime-i metn-i metîn-i fenn-i bi’set, mahrem-i hârîm-i muhterem-i “sümme denâ”,362
mazharı kerime-i “ve kâne kâbe kavseyni ev ednâ”363, Habîb-i Cenâb-ı Kibriyâ
Muhammedeni’l-Mustafâ -aleyhi efdalü’s-salavât ve ekmelü’t-tahâyâ- Hazretleri bi’ssaâde ve iclâl buyurdular ki” diyerek konuya girmektedir.
3. Âyete’l-Kürsî Tefsîri Tercümesi’nin Muhtevası ve Örnek Metinler
a) Es’ad Efendi, sûrenin fazileti ile ilgili birçok rivayet serdetmektedir. Biz bu
rivayetlerden birisini Arapça aslını olmadan buraya kaydediyoruz:
“Ashab-ı kiram-ı cenab-ı seyyidi’l-enâmdan Ebu Hureyre -radıyallahu
anh- rivayet eyler ki ol mührtâb-endâz, envar-ı lî ma‘allah364 ve bedr-i münîr-i
evci hidayet-penâh aleyhi a’zamu salavati’l-ilâh hazretleri ayn-ı ulum u hikem
olan dehân-ı mu’ciz-beyânlarından isâle-i âb u nâb-ı tesnîmi’s-seyelân ile erva-ı
361
Đstanbul, t.s, s. 2.
En-Necm, 8, “sonra yaklaştı”
363
en-Necm, 9, “Bu ibarenin bir yayın iki köşesi arasındaki mesafeyi ifade ettiği veya «iki arşın kadar»
manasına geldiği söylenmişse de, burada daha güzel bir mana nakledilmiştir: Araplar cahiliyyede bir
ittifak için anlaşacakları zaman iki yay çıkarır, birini diğerinin üzerine koyarak ikisinin «gâb»ini
birleştirir, sonra ikisini beraber çekip onlarla bir ok atarlardı. Bu, onların her birinin rızası ve gazabı,
diğerinin rızası ve gazabı olup hilafı mümkün olmayacak vechile ahitleştiklerine işaret olurdu. Bu manada
gâb miktar manasına değil, iki gavs’ın birlik manzarasını gösteren kabza ile kiriş arası demek olur.
Görülüyor ki bu mana hem diğerinden daha ziyade bir yakınlık tasvir etmektedir, hem de manevi bir
yakınlığa işaret etmektedir. «Ev ednâ»daki «ev» edatı ise «hatta daha yakın» anlamındadır.” (Yazır, VII,
362
4569-4589)
364
“Allah ile benim aramda öyle bir vakit vardır ki o vakitte bize ne yakın bir melek ve ne de her hangi
bir peygamber yaklaşabilir.” mealindeki hadise işaret edilmektedir. (Bkz. Sehâvî, el-Makâsıdü’l-hasene, no:
926; Aclûnî, Keşfü’l-hafâ, no: 2159)
173
zamʻâ-ı sâmiîn kılub bir kimesne ki câygâhından huruc kıla da âyete’l-kürsiyi
tilavet eyliye Cenab-ı Đyzid-i müteâl ecnad-ı melaikeden yetmiş bin ferişte ba’s
ve irsal idüb ol şahs-ı kâri içün istiğfar ve dualar iderler. Ol kimesne yine
menziline avdet ve rucu’ deminde âyet-i merkûmeyi kıraat eylese Cenab-ı Hudâyı Rezzâk iki gözü arasında fakr ve fâkayı ref’ ve nez’ ider, deyu buyurur.”365
b) Müellif, önce âyete’l-Kürsi’nin i’rabını baştan sonuna kadar kelime kelime
yapmaktadır.
“Allahu lâ ilâhe illâ hû kavl-i şerifin Allah mübtedadır. Lâ ilâhe de Lâ
nefy-i cins içundur.”366
c) Âyete’l-Kürsî’nin i’rabını bütün incelikleriyle veren Es’ad Efendi bundan
sonra beyân başlığıyla açıklamalara geçmekte, burada bu âyetin Allahu Teâlâ’nın zat ve
sıfatlarının tevhidi, şer’i ilimler ve ahiretle ilgili bilgiler olmak üzere üç konuyu ihtiva
ettiğini, Kur’ân-i Kerim’in en büyük âyeti olmasının sebeblerini ifade ettikten sonra
âyete’l-Kürsi’nin kelimelerinin ebced hesabıyla elde edilen değerlerinin Kur’ân’ın diğer
âyetlerinden hangilerine karşılık geldiğini ve bunun işaretinin ne olduğunu uzun uzun
açıklamaktadır.
"Ma’lum ola ki Kur’ân ı azimu’ş-şân eslâs-ı selâse üzere nâzildir.
Sülüsü Zat-ı Bâri cellet azametühü’nün ve sıfât ve tevhid ve takdisinin mârîfetine
dâldir. Bir sülüsü dahi umuru şeriyyenin mârîfetine dâldir ve sülüsü sâlisi umuru
uhreviyyenin mârîfetine dâldir. Hafi değildir ki Hakk Teâlâ’nın zat ve sıfatını
isbata delalet ve vücud vahdaniyet ve takdisini müstelzimdir. Pes imdi bu sülüs
emr u nehy ve va’d ü vaide delalet eyliyen sülüsânına müsavi belki efdal oldu.
Binaberin âyete’l-Kürsi ilm ve tevhidi ve sıfâtı uluhiyeti mutazammın olmakla
a’zam ı âyet i Kur’âniye oldu. Ve bu dahi malum ola ki ilm ve zikr malum ve
mezkura tabidir. Her ne mertebe malum ve mezkur eşref olursa ilm ve zikr dahi
eşref olur. Đmdi mecmu’u malumat ve mezkuratın eşref ve a’zamı Cenab ı Bâri
celle şânühü’dür. Belki Hazret i Hakk Teâlâ ğayriden eşreftir demekten dahi
müteâldir. Zira kavl-i mezbûr mücâneset ve müşâkelet îhâm etmek iktiza ider.
365
366
s. 4.
s. 5.
174
Cenab-ı Bâri teâlâ şanühü ise büd ve nid ve zıt ve nazîr ve şebîhden münezzeh ve
müberrâdır. Đmdi her kelam ki Hakk Teâlâ’nın nuût ve celâlini ve sıfât-ı
kibriyasını müştemil ola, ol kelam şeref ve azamette aksâ ğâyâta ve eblağ
nihayâta bâliğdir. Felâ cerem âyete’l-Kürsi a’zam-ı âyât-ı Furkan-ı Kerim olduğu
mukaddema zikr olunan ehâdis i şerife ve sâir berâhîn-i adîde ile sabittir.”367
Âyete’l-Kürsî, ilimi, tevhidi ve uluhiyetin sıfatlarını ihtiva ettiği için
Kur’ân-ı Kerim’in en büyük âyetidir. Đlim ve zikir, bilinene ve anılana tâbi’dir. Bu
âyet de Cenâb-ı Allah’ın sıfatlarından, yüceliğinden bahsettiği ve Allah Teâlâ da
bütün mevcûdâtın en şereflisi ve en büyüğü368 olduğu, hiçbir ortağı ve benzeri
olmadığı için yukarıdaki kural gereğince âyetlerin en büyüğüdür. Nitekim
bununla ilgili hadis-i şerifler de kitabın baş tarafında zikredilmektedir.
d) Müellif, bu âyet-i celilenin yedi sınıf kâfire reddiye olduğunu
bildirmektedir. Bu yedi sınıfı dehriyye, seneviyye, ateşperestler, puta tapanlar,
yahudiler, hırıstiyanlar ve saibe diye tek tek sayan Es’ad Efendi, bu mezheblerin
tafsilatlı açıklamasını Milel ve Nihal kitaplarına havale etmektedir:
“Ve bu işârâtın muktezası kefereden yedi sınıfı reddir ki biri dehriyye ve
biri seneviyye ve biri abede-i nîran ve biri abede-i evsan ve biri yahudi ve biri
nasara ve biri sâibedir. Evvela lafza-i celâl ile dehriyyeyi reddeder...”369
Uyku ve dalma anlamlarına gelen nevm ve sine kelimeleri ile arş ve kürsi
kavramları üzerinde duran müellif bu bölümü bitirmekte ve bir sonraki bölüme
geçmektedir.
e) En son bölüm tefsîr bölümü olmaktadır. Burada Es’ad Efendi, Âyete’lKürsî’nin tefsîri ma’nâsını vermekte ve en son tefsîrin bir özetini vererek eserini
nihayete erdirmektedir. Tefsîrin özetini, hem faydalı olması ve hem de Es’ad Efendi’nin
uslûbuna ve usulüne örnek olması arzusuyla burada vermeyi uygun bulmaktayız.
367
s. 7-8.
Es’ad Efendi ve diğer alimler Allah teâlâ için ‘en büyük’ ‘en şerefli’ ‘ğayriden eşreftir’ gibi kıyas ifade
eden sözlerin kullanılmasının uygun olmadığını, Allah’ın bu ‘benzerlik’ ve ‘şirk’ vehmi veren sözlerden
dahî müteâl olduğunu söylemektedirler. Es’ad Efendi, “Cenab-ı Bârî teâlâ şânühü ise büd ve nid ve zıt ve
nazîr ve şebîhden münezzeh ve müberrâdır.” demektedir.
369
s. 10.
368
175
“Ve bu tefsîrin hulasa-i meal-i muʻciz-makâli Allahu Teâlâ a’lemü bi
muradihi budur ki: fî cihetin mine’l-cihât müstahikk-i ibadât ve tâat mevcud
ilah yokdur illa ancak vacibu’l-vücûd olub mabud bi’l-hak olan perverdegâr-ı
bî-nid ve misâl hazret-i iyzid-i bî-zevâl cenab-ı Allah-ı müteal mevcuttur.
Đlmen ve kudreti hayât-ı ezeliyye ve ebediyye ile hatta cemi’ vücuhu naksdan
tenezzüh ve teberri ile cümle-i kemalatın isticmaını müstelzim olan Zat-ı
vâcibu’l-vücud ile kâim ve evvelen ve âhiren, zâhiren ve batınen kâffe-i mâ
adây-ı mukavvim olan hazret-i Rabb-i Kayyumdur. Öyle feyyaz-ı bî-illet ki
şânı âferid-kan olan âfet-i hâbı nerm u saht anı ahz ve iğfalden beridir. Öyle
Hâlık-ı kevn ü mekan ki gencayiş-pezir-i heft-âsumân u zemin olan kâtıba-i
mahlukat ihya-kerde-i irade-i kudreti ebediyyesidir. Pîş-i hazretinde ruhsatyâb-ı makâle-i şefaat bir kimesne yoktur illa ancak peyğamberândan me’zun-u
savb-ı cenabı ahadiyyeti olandır. Öyle âlimü’l-ğaybi ve’ş-şehâde ki anların hali
pîşîn-i âşikar u nihan umur-ı dünyeviyyeden olan eşyaların ve dempesîn-i hafi
ve celi olan kârı uhreviyyelerin âlim ve dânâdır. Ve ol âferid-kâr malumu
hazret-i Rabb-i Rahman’dan bir şeyi ihata ve iz’an kılamazlar illa meşiyyet-i
aliyye ve irade-i seniyyesi tealluk ettiği mikdar dânende ve şinâsendedirler.
Kürsi ulum-ı dürriyyetü’l-lem’âniyyenin heft asuman u zemin zîb-âğuş u
vüs’atidir. Ve anların hıfz u hıraseti ana bâdi-i siklet ve kelâl-efzâyı takat
olmaz. Ve ol Huda-yı müteal celle şanühü ani’l-endâd ve’l emsâl ulüvv-i
ulûhiyet-i vahdâniyetiyle Aliy, şükuh-ı azamet ve ceberutiyle Azîm’dir.”370
Es’ad Efendi eserinin sonuna meydan okur bir edâ ile kitabını yazdığı yeri ve
yazılış tarihini bildiren yarım sayfa tutarında Arapça bir bilmece koymuştur.
Kırımlı Hacı Hâfız Muhammed tarafından Dersaâdet’te Cemal Efendi
matbaasında bastırılan eser 16 sayfa tutarındadır. Kütüphanelerimizde birçok yazma
nüshası olan bu tefsîrin çok meşhur ve yaygın olduğu anlaşılmaktadır. Bu nedenle
Tanzimat’ın ilk yıllarında basıldığını tahmin etmekteyiz. Ancak üzerinde basıldığı
tarihle ilgili bir ize rastlanmamaktadır.371
370
s. 15-16.
Bu kitap IRCICA’nın yayınladığı World Bibliography’de ve Muhammed Hamidullah’ın vermiş
olduğu tercüme listelerinde, isim benzerliğinden dolayı, Muhammed Es‘ad Erbilî Hazretleri’ne (v.
371
176
Hemen hemen her kütüphanede bir veya birkaç yazması bulunan bu eserin bir
matbu nüshası Ankara Milli Kütüphane’de bulunmaktadır.
B. Necef Ali b. Hasan Ali Han el-Cihânâbâdî et-Tebrizî ve Mişkâtü’l-hayât fî
tefsîri’l-âyât
1. Necef Ali b. Hasan Ali et-Tebrizî
Müellif’in Şia mezhebinin düşüncesine daha yakın durduğu eserinden
anlaşılmaktadır.
Kitabının
mukaddimesinde
insanların
dinden
ve
Kur’ân’dan
uzaklaştıklarını târiz yollu ifade etmektedir. Zâhirî ilimden daha çok bâtınî ilimlere ilgi
duyan müellif, eserini de bu minvâl üzere kaleme aldığını bizzat kendisi ifade
etmektedir. 1295/1878 senesinde vefat etmiştir.
2. Mişkatü’l-hayât fî tefsîri’l-âyât
Tebrizî bu eserinde Kehf Sûresinde anlatılan Zülkarneyn kıssası ile ilgili 83-98.
âyetlerin işari tefsîrini yapmaktadır. Âyetlerin zahiri ma’nâlarını ve tefsîrlerini,
Zülkarneyn’in âyetlerde anlatılan fiilleri tefsîr, siyer ve tarih kitaplarında tafsilatı ile
anlatıldığı için, burada çok kısa olarak verdikten sonra âyetlerin işârî ma’nâlarını,
eşyânın hakikatını ve melekûtunu anladıklarını söylediği Allah’ın velî kullarından
bilhassa da el-Hâc Mirza Muhammed Şefî’den dinlediği ve öğrendiği şekilde irfan
ehline ve müslüman kardeşlerine hediye etmektedir:
“Sadedinde olduğumuz tefsîr ve beyân nezd-i ehl-i zahirde maruf ve
meşhur ve kütüb-i tefsîriyye-i zahiriyyede mübeyyen ve mestûr olduğu vechile
olmayub ancak melekût-ı eşya ve hakayık-ı sıfât ve esma ve zerrât-ı kainât-ı ulyâ
ve süflâyı görmüş ve bilmiş ve nokta-i ilimden hâsıl olan besmelenin erkan-ı
erbaasından cereyân eden enhârın müctemii bulunan bahr-ı a’zamın şuab ve
haliclerinin menahil ve şevârîine vârid ve vakıf olmuş olan evliya-yı aktâb ve
1350/1931) nisbet edilmektedir. Hâlbuki Es‘ad Erbilî Hazretleri’nin Âyetü’l-Kürsî ile alakalı müstakil bir
eseri bulunmamaktadır.
177
ulemay-ı atyâb ecellallahu Teâlâ şânehum hazeratının beyânat-ı latifelerinden bihükm-i huzu’l-ilme min efvâhi’r-ricâl372 teallüm ve ahz itmiş olduğumuz
hakayık-ı esrardan ehl-i irfâna armağan ve ihvan-ı ebrara yadigar olmak üzre
vüs’-i maqderet ve iktizay-ı hale göre bir nebzecik beyân olunur.”373
Müellif, bu âyetlerin tefsîrinin zahiri tefsîr metodu ile olamıyacağı kanısında
olduğundan dolayı alışmış olduğumuz ıstılahları, kaideleri ve kuralları belirli bir süre
için de olsa ‘gûşe-ı nisyâna’ bırakmamız gerektiğini düşünmektedir.
Kısa ve özlü cümleleri tercih etmeye çalışan Necef Ali, süslü ve sanatlı
sözlerden, tekellüften kaçınmaya gayret göstermektedir.
Yazar, Bursalı Đsmail Hakkı, Đbn Arabî ve Mevlana başta olmak üzere Asım
Efendi’nin Okyanus’undan, Đmam Hişam’ın Tîcân’ından, Te’vîlat’tan, Mahmud
Şebüsteri’den istifade etmekte zaman zaman bu âlimlerin görüşlerine başvurmaktadır.
Bilhassa Rûhu’l-beyân ve Mesnevî’den sık sık uzun nakiller yapılmaktadır.
Müellif, “Zülkarneyn kıssasının nihayeti buraya kadar olub bundan ileriye
varılması dahi şimdilik tecviz buyrulmadığından anân-ı kalemi geruye tutarak”374
diyerek kıssa ile ilgili ifadelerini noktalamakta ve daha fazla yazmasına şimdilik
müsaade edilmediğini belirtmektedir.
3. Mişkatü’l-hayât fî tefsîri’l-âyât’ın Muhtevası ve Örnek metinler
a) Müellif, Zülkarneyn’in Rumî ve Yunani Đskender olduğunu söyleyenler
olduğunu bu görüşün yanlış olduğunu söyledikten sonra Đskender’in ve Zülkarneyn’in
yaşadıkları zamanları, isimlerini ve neseblerini ortaya koyarak tefsîrine başlamaktadır.
Daha sonra Zülkarneyn’in nebi mi yoksa veli mi olduğu hususunu tartışmaya başlar ve
veli olduğunun anlaşıldığını, Hz. Âdem aleyhi’s-selâm’ın dünyaya inişinden 3483 sene
sonra dünyaya geldiğini, Hz. Đbrahim aleyhi’s-selâm ile Mekke-i Mükerreme’de
372
“Đlmi âlimlerin ağızlarından alınız” manasında kadîm ulema arasında meşhur olan bir sözdür. Đlim
öğrenmede hocanın ve sözü sağlam kaynaktan almanın ehemmiyetine işâret etmektedir.
373
Đstanbul, 1289, s. 3-4.
374
s. 100.
178
görüştüğünü, doğuya, batıya ve kuzeye yolculuklarda bulunarak Ye’cüc ve Me’cüc
seddini yaptığını ve iki bin sene yaşayarak kendisine zülkarneyn isminin bu yüzden
verildiğini ukâz panayırında meşhur bir hitabede bulunan Kuss b. Sâide’nin bu
hitabesinde bulunan sözleri ile destekleyerek ifade etmektedir.
b) Tebrizî, ıstılahların açıklanmasına ayrı bir ehemmiyet atfetmektedir375.
Hakikat ehlinin de kendilerine mahsus kullandıkları ıstılahlarının olduğunu, bunları
öğrenmedikçe hakikat ehlinin kasdettiği ma’nâları anlamanın mümkün olmadığını
söylemektedir. Bu nedenle de ıstılahların önce zahiri ma’nâlarını vermekte daha sonra
da batini ma’nâlarına geçmektedir.
“Pes ıstılah-ı ehl-i hakikatte esma ve elfaz yalnız amme-i nâsın bildikleri
meani-i zahiriyyeye hasr olunmayub meani-i batınıyye-i rûhânîyyede dahi
hakikat vechile istimal olunurlar.”376
“Elhasıl âyât-ı Kur’âniyye enzar-ı mukaddese-i ehl-i hakikatte amme-i
nasın bildikleri gibi tefsîr olunmayub ancak ol şecere-i tayyibe-i ilahiyyenin her
an semerat-ı latife-i maneviyyesi iktıtaf olunmak zımnında üslüb-ı merğub üzre
tefsîr olunmak içün kavaid ve ıstılahat-ı mahsusaları müesses ve mevcuttur ki
kavaid ve ta’bîrat-ı mezkureyi bilmedikçe beyânat-ı rûhânîyye-i ilahiyyeden
behremend ve ashab-ı yakin dairesine bi’d-dühul ercümend olmak baidü’lihtimaldir.”377
c) Müellifin Şiî bir eğilime sahib olduğu akla gelmektedir. Çünkü Hz. Ali’nin
zamanının Zülkarneyn’i olduğuna dair kendisinden ve Hz Peygamber’den rivayetler
nakletmekte ve bunları sıkça tekrarlayarak, yapmış olduğu bütün işârî yorumları bu esas
çerçevesinde yoğunlaştırmaktadır.
d) Yer yer gramer kurallarına da değinmekte olan Necef Ali’nin bu
tahlillerinden birisi şöyledir:
375
Kalem, mizan, zikr, tâbi’ olmak, ayn gibi kavramları tafsilatlı bir şekilde incelemektedir.
s. 11.
377
s. 17.
376
179
“Malum ola ki âyet-i kerimede seetlû buyurdukları ve etlû’nun sîn ile
masdar olması terâhi-i zamanâ delalet içün olmayub Kul’i‘malû fe-seyerallahu
ameleküm ve rasûlühü âyeti kabilindendir. Ve bu matlabın bi’l-etraf tahkikine
gelince bazı mukaddematın tertîbi lazım geleceğinden ve bu ise sadedin hârîcinde
tatvil-i kelama muhtâc bulunduğundan burasından sarf-ı nazar birle ihvan-ı
kiramın ol babda tedebbür buyurmalarının kâfi olacağına itimad olunur.”378
e) 86. âyetin tefsîrinden bir miktar nakledelim:
“Tefsîrimizin bir vechince ayn-ı hamie’den murad ale’l-vechi’l-ehass
beşeriyyet-i
Muhammediyye
veyahud
beşeriyyet-i
ulviyedir
ki
Muhammediyyenin makam-ı cism-i mutahhar-ı nebeviyyede mestur olması ve
kavseyn-i nüzul ve suudun nihayet ve bidayeti olan cesed-i unsuride kıyamı
maksuddur. Yani Zülkarneyn hazretleri şems-i nübüvveti heykel-i mukaddes-i
Muhammedi’de bulub ve orada bir kavmi gördü ki onlar iman eylediklerinde
hüsn-i ilahi ve cemal-i hazreti risaletpenahiye mazhar buyuracak ve i’raz ve inkar
eylediklerinde seyfullah olan zülfikar-ı kahharla anları tedmir ve her guna tazible
muazzeb tutacaklardır.”379
f) Kısa ve özlü yazma taraftarı olan Necef Ali, 93 ve 94. âyetlerin tefsîrini şu
parağrafla hulâsa etmektedir:
“Ayet-i kerimenin hulasa-i tefsîri; Zülkarneyn adeti üzre sebebe tabi
olmakla meşrıktan şimale müntehi olan târîke salik olub beyne’s-seddeyn olan
mahalle baliğ oldu ve orada vahşi ve lisan bilmez Türk milletini buldu.
Zülkarneyn anların lisanlarına aşinalığı derkar idüğünden ve onlar cenab-ı
Zülkarneyn’i her bir şeye kadir ve mütemekkin gördüklerinden komşularının
fitne ve fesatlarından ve her guna îras-ı mazarrat ve hasara cesaretlerinden
istihlâsen damen-i rahmet-i Zülkarneynîye destzen olub istirhamen didiler ki Ya
Zelkarneyn! Hemcivarımız bulunan Yecüc ve Mecüc tayfaları yeryüzünde fesad
edici güruhlardırlar. Aya biz bir virgu veyahud def’aten bir masraf tayin itsek de
bizimle anların beynlerine fesatlarını mani olmak üzre bir sed yapasın.”380
378
s. 30.
s. 50-51.
380
s. 86.
379
180
Kitabın sonunda Abdurrahman el-Bağdadî’ye aid altı mısralık manzum bir takriz
mevcut olup ebced hesabı ile kitabın yazılış ve basılış târîhi olan 1289 gösterilmiştir.
1289 hicri yılında Zilhicce ayının 11. günü yazımını tamamlamış ve aynı yıl
Đstanbul’da bastırmıştır. 102 sahife hacmindedir. Bir nüshası Marmara Üniversitesi
Đlahiyat Fakültesi Kütüphanesi Öğüt Bölümü 1169 numarada, bir nüshası da
Süleymaniye Kütüphanesi Hasib Efendi Bölümü 25 numarada, diğer bir nüshası da
Ankara Milli Kütüphane’de bulunmaktadır.
C. Okçuzade Muhammed Şâh Efendi ve Âyât-ı Erba‘în ve Ehâdîs-i Erba‘în
1. Okçuzade Muhammed Şâh Efendi
Mehmed Paşa’nın oğludur. Divan-ı Hümayun kâtiplerinden olup 1004’de
(1595/1596) tezkireci, Rebiulevvel 1005’de (Kasım 1596) reisülküttap olup 1006’da
(1597/1598) defter emini ve 1007’de nişancı oldu. 1010’da azledildi. 1013’de Mısır
defterdarı oldu. 1016’da salyanesi ahzolundu. 1017’de Đstanbul’a gelip emekli oldu.
Sonra ikinci defa defter emini, 1030’da nişancı olup 1033’de yine emekli edildi. 1039
(1629/1630) da 70 yaşında vefat etti. Şair, münşi, âlim ve edib olup Ahsenü’l-Hadis’i
telif eyledi. Oğlu Vak’î Ahmed Efendi’dir.381
Dîvân-ı Hümâyûnca kullanılan resmî lâkaplar onun tarafından tertîb edilmiştir.
Celvetiye tarîkatı pîri Aziz Mahmûd Hüdâyi Hazretleri’ne intisâb etmiştir. Hemen her
eserinin başında şeyhinin güzel sîretini anlatıp onu medheder. Bazı eserlerde, Hüdâyî
Hazretleri’nin halîfesi olduğu zikredilir.382
Resmî vazîfeleri yanında şiir, hat, hadîs, tefsîr alanlarında ilmî eserler telif ve
tercüme etmiştir. Fazâil-i A‘mâl’e dâir hadîs-i şerîfleri derlediği ve şeyhine teşebbühen
el-Makâmu’l-Mahmûd ismini verdiği eseri, tercüme edilerek neşredilmiştir. (Đstanbul
2006)
381
382
Sicill-i Osmanî, IV, 1079; Osmanlı Müellifleri, II, 78.
Mehmed Emîn Efendi, Menâkıb-ı Kethüdâzâde, Đstanbul 1309, s. 306; Osmanlı Müellifleri, II, 78.
181
2. Âyât-ı Erba‘în ve Ehâdis-i Erba‘în
Okçuzade, bu eserinde her hangi bir mukaddime yazmadan doğrudan konuya
girmiştir. Ancak nâşir Mektebi Sultanî muallimlerinden Hâfız Refî’ bir mukaddime
kaleme almıştır. Mukaddimenin dili oldukça ağır ve ağdalıdır. Bol miktarda terkiplere
ve Farsça kelimelere yer verilmiştir. Nâşir bu eserde seçilen kırk âyet-i kerimenin
gencine-i ayn-ı hayât olduklarını, okuyanların sıhhatlerini koruduğunu, okuyanlar için
sağlam birer kale durumunda olduklarını, rumuzlar ve inceliklerle dolu olduklarını
belirtmekte ve bu âyetleri hulûs-i kalb ile ve hürmet ü tazim ile vird edinerek
okuyanların dünyevi ve uhrevi saadet ve selamete ereceklerini, bunun bizzat tecrübe
edenler tarafından tevatür derecesinde tasdik edildiğini sanatlı bir şekilde ifade
etmektedir.
Eser dörtlükler halinde nazmedilmiş ve her dördüncü mısrayı bir âyet veya bir
âyetin ma’nâ ifade eden bir kısmı teşkil etmiştir. Manzume şu mısralarla başlamaktadır:
Eyledik bilmezlikle hayf kim
Zulmet-i gaflette nakd-i ömrü kim,
Ey hidayet mülkünün rehberleri
Ünzurûnâ nagtebis min nûriküm.383
Ehl-i cûd oldur kim bezl idüb taâm
Dâimâ icrây-ı ayn-ı mâ ide,
Vakt-i hâcette niyâz idüp diye
Rabbenâ enzil aleynâ mâide.384
Ehl-i imâna tevekküldür ehem
Ger olursan tâlib-i hayr u bihi,
Âna isterlerse Kur’ân’dan delil
Kul hüve’r-Rahmânü âmennâ bihi.385
Ey talebkâr-ı rızây-ı Đyzidî
Lutf ile bezl-i dirhem kıl unfu ko,
Enfes-i eşyâyı vermektir hüner
Len tenâlü’l-birra hattâ tünfikû.386
Sa‘y idüb kat‘-ı merâtib kılmağa
Eyle sıdk-ı bâl ile Hakk’a duâ,
Ğayriden sana irişmez menfaat
Ve en leyse li’l-insâni illâ mâ seʻâ.387
383
Hadid, 13. “Bizi bekleyin nurunuzdan bir ışık alalım.”
Maide, 114. “Rabbimiz bize gökten bir sofra indir.”
385
Mülk, 29. “De ki (sizi ima’nâ davet ettiğimiz) O (Allah) çok esirgeyicidir. Biz O’na iman
etmişizdir.”
386
Âl-I Đmrân, 92. “Sevdiğiniz şeylerden infak etmedikçe, siz birr’e (hayrın kemâline) eremezsiniz.”
387
Necm, 39. “Doğrusu insanın sa’yinden [amelinden] başkası kendinin değil.” Đstanbul, 1311, s. 4.
384
182
Gayet akıcı olan ve zevkle okunan bu eser, beyitlerin gelişine göre infak, tevhid,
heva ve hevese uymama, Kur’ân-ı Kerim, Hz. Ebu Bekir’in fazileti, insana çalıştığının
karşılığı verilecektir, ümidvâr olmak gibi konuları edebi bir şekilde incelemektedir.
Eserin son dörtlükleri ise şöyledir:
Salup hayrete fikr-i zat-ı Đlâh
Giriftâr-ı acz oldu ehl-i nühâ,
Delîl isterisen bu âyet yeter
Ve enne ilâ rabbike’l-müntehâ.388
Mümkün olmaz sırr-ı Kur’ân’a vusûl Olmayınca ilm-i din yolunda peyk,
Kıssa-i Nûh’u yeter fehm itmeğe
Nükte-i mazmûn-ı nûhîhâ ileyk.389
Kırk âyet bu şekilde nazmedilip bitirildikten sonra “Ahsenü’l-Hadîs fî Ehâdîsi’lErbaîn’ bölümüne geçilmiştir. Burada da aynı şekilde 40 hadis nazmedilmiştir.
Hayr-ı ümmet odur ki himmet idüb Hıfz-ı Kur’ân’a sa‘y ide her ân
Ki Rasûl’ün kelâmıdır bu hadis
Hayruküm men tealleme’l-Kur’ân.390
Bu eser Mekteb-i Sultanî Arabî muallimlerinden Hâfız Refî’ tarafından
Đstanbul’da Matbaa-i Âmire’de 1311 senesinde tab‘ ettirilmiştir. Marmara Üniversitesi
Đlahiyat Fakültesi Kütüphanesi Ayasbeyoğlu Bölümü 342 ve Öğüt Bölümü 1130
numaralarda bulunmaktadır.
D. Mustafa Cem‘î ve Risale-i Teavvüz ve Besmele Tercümeleri
1. Mustafa Cem‘î
Mustafa Cem‘î, Ömer Lütfi Efendi’nin rahle-i tedrisinde bulunmuş, ondan bütün
dini ilimleri okuyarak Đslam’ın tebliğ ve neşrine mezun kılınmış bir kişidir. Döneminin
meşhur âlimleri arasında yer almıştır. Muhammed b. Pir Ali Birgivî391 tarafından
388
Necm, 42. “Ve elbette nihâyet Rabbine gidilecek.” s. 8.
Hûd, 49. “Sana bunları vahiyle bildiriyoruz.” s. 8.
390
Buhari, Fazail-i Kur’an. s. 9.
391
Birgili diye de bilinmektedir. 929/1523’da Balıkesir’de doğdu. Asıl adı Takiyyüddin Mehmed’dir.
Medrese tahsilini bitirdikten sonra bazı medreselerde müderrislik yaptı. Camilerde vaaz vererek halkı
Kur’an ve sünnete uymaya da’vet etti. Osmanlılar döneminde yetişmiş seçkin bir alim olması yanında
dinî ve ahlâkî şahsiyeti bakımından da mükemmel bir insandı. Son derece dürüst ve tavizsiz bir alimdi.
Her seviyedeki yöneticileri ve görevlileri kusurlarından dolayı cesaretle tenkit etmiştir. 981/1573
tarihinde bir Đstanbul seyahati sırasında vebaya yakalanarak hicrî yıla göre 52 yaşında vefat etti ve
389
183
toplanan ve yedisi şerh edilen kırk hadisin kalan otuz üçünü Muhammed b. Mustafa elAkkirmanî392 tamamlamıştır. Fıkhı meseleleri, diğer bir takım dini hususları ve birçok
ibretli hikâyeleri içine alan bu kıymetli eseri Mustafa Cem‘î tercüme etmiştir. Tercüme
ettiği eserinin başına Mustafa b. Halil ez-Zağravî’nin Arapça olan Risaletü’t Teavvüz
ile Risaletü’l-Besmele’nin tercümelerini, bir takım ilavelerde bulunarak koymayı uygun
bulmuştur.
2. Risâle-i Teavvüz ve Risâle-i Besmele Tercümeleri
a. Risâle-i Teavvüz Tercümesi
Bu risalenin müellifi Mustafa b. Halil Zağravî, istiazeyle alakalı âyetleri,
hadisleri ve açıklamaları içeren kitapları incelemiş fakat bunların konuyu bir bütün
halinde ele alamadıklarını gördüğünden kendisi insanlara bu konuda faydalı olmak ve
bu vesileyle Allah’ın affına erişmek ümidiyle bu risaleyi kaleme aldığını ifade
etmektedir.
Mütercim, tercümeyi yaparken ‘kelâmu’l-müellif’ kaydını koyarak önce
müellifin metnini tercüme etmiş, daha sonra da ‘li-mütercimihi’ kaydıyla kendi ilavesi
olan açıklamalarını serdetmiştir:
“Evvela Risalet’ü-t Teavvüz’ün tercümesine şüru’ olunur ki (Kelamü’lMüellif) Kelime-i istiazeye müteallik ayat ve ehadis ve hikayatı müştemil kütüb-i
mev’iza rü’yet ve mütalaa olundukda beynlerinde münasebet-i tâmme
bulunmadığından ve bazısında mevcud olan diğerinde ma’dum görüldüğünden
ihvana iane ve ğufrana sebeb olmak ümidiyle bi’l-münasebe ve’l-icmal âtiyü’zzikr âyât ve ehâdîs ve hikâyâtın cemʻini murâd eyledim… (li mütercimihi)
Âyet-i kerimenin ma’nây-ı latifi; Sen Kur’ân-ı Azimi kıraat eylediğin vakitde
Birgi’ye defnedildi. Tarîkat-ı Muhammediyye gibi çok kıymetli ve meşhur eserleri bulunmaktadır. (Bkz.
DĐA, “Birgivî” mad; Đslâm Âlimleri Ansiklopedisi, XIII, 321-343)
392
Kefevî Hacı Hamîd Mustafa’nın oğludur. Asıl adı Mehmed’dir. 1753’de Đzmir, 1758’de Mısır kadısı
oldu. Sarây-ı Humâyun hocalığında bulundu. 1759’da Mekke kadılığına tayin olundu ve Ağustos 1760
(Muharrem 1174) tarihinde vefat etti. Bilhassa aklî ilimlerde derin bilgi sahibi olan Akkirmani’nin kelâm,
felsefe, hadis, fıkıh, tefsir ve dil konularında bazıları basılmış birçok eseri vardır. (DĐA, “Akkirmanî” mad.
Đslâm Âlimleri Ansiklopedisi, XV, 281-282)
184
mercûm olan şeytanın şerrinden Hak celle ve ala Hazretleri’ne iltica eyle
dimektir.”393
Bu şekilde devam eden risale içerisinde vesvese-i şeytandan teharrüzün faidesi,
iblisin mel’un olması, Âdem aleyhisselamın veledi Şit aleyhisselama vasiyyeti,
havatırın menşei, hâtır-ı şer ve hâtır-ı hayrin mevazini, şeytanın yedi hilesi, âlem-i
zürriyetde saadet, âlem-i ervahda saadet mevzûları âyet ve hadislerle, hikâyelerle
zenginleştirilerek 35 sayfa halinde anlatılmıştır.
Risalede yer alan birçok hikâyeden birisi şöyledir:
“Salihinden bir kimse va’z meclisinde dimiş ki «Bir mü’min sadaka
virmek murad eylese yetmiş şeytan musallat olub her biri bir uzvundan tutarak ol
kimseyi sadaka virmekten menʻ etmeğe saʻy iderler.» Bir zat bu kelamı işittikde
«Ol yetmiş şeytanla mukatele ideyim» deyub mescidden çıkar ve hanesine varub
eteğini buğday ile doldurub tasadduk itmek içun hanesinden çıkmak üzere iken
zevcesi bir takım muaraza ve beyân-ı ihtiyac iderek eteğindeki buğdayı yine
mahalline boşaltır. Ol zat mahzun ve mükedder olarak mescide gelür. Ol va’z
iden kimse «Ne işledin?» deyu sual ettikde «Yetmiş şeytanı dağıttım lakin anaları
geldi beni perişan itti» deyu cevab virdi.”394
b. Risâle-i Besmele Tercümesi
Müellif bu risaleyi yazmadaki niyetini şu şekilde ifade eder:
“Besmele-i şerife hakkında vârîd olan ehadisi şerife ve hikâyâtı
merğubeyi cemʻ ve tertîb eyledim ki talibine istifadede enfa ve hıfzda eshel
ola.”395
Besmelenin Kur’ândan olup olmaması ile alakalı tefsîr kitaplarımızda mevcut
olan malum tartışma ve besmele ile ilgili diğer konular burada da görülmekte, görüşler
nakledilmekte, gerekli açıklamalar yapılmaktadır. Besmelenin beyânı fezaili ve mirac
393
Đstanbul, 1298, s. 3.
s. 9.
395
s. 36
394
185
gicesinde Peygamber Efendimizin besmele-i şerifeden dört nehrin aktığını rü’yetleri
diye iki konu başlığı sayfa kenarlarına kaydedilmiştir. Bu risale, Kırk Hadis Şerhi
kitabının 36-52 sayfaları arasında yer almaktadır. Teavvüz risalesi tarzında kaleme
alınmış olmakla birlikte daha kısadır ve daha fazla hikâye ihtiva etmektedir. Besmelenin
fazileti hakkındaki hikâyelerden ikisi şöyledir:
“Ömer b. Hattab radıyallahu anhu’l-Vehhâb Hazretlerinin zamanı
hilafetlerinde Kayser-i Rum, müşarun ileyhe mektub yazub temenni eyledi ki:
«–Benim bir oğlum var ana bir baş ağrısı arız olub def’ine hukema bir
çare bulamadılar. Lutfen bir deva inayet buyur.»
Hazreti Ömer dahi ol vaktin elbise-i ra’siyyesinden olarak başa giyilecek
bir şey irsal buyurdular. Ol şeyi başına giydiği anda Kayser-i Rum’un oğlunun
baş ağrısı mündefi’ olub çıkardıkda yine ağrır idi. Gayet teaccüb ve merakından
ol şeyi söküb bakdı ki derununa besmele-i şerife yazılu bir kağıd vad’
olunmuş.”396
“Hâlid b. Velîd -radıyallâhu anh- hazretlerinden mecûsilerin bazısı bir
âyet yani kerâmet taleb eylediler ki:
«–Dîn-i Đslâm haktır ve ben ol dîn-i mübîndenim dersin. Bize dahi bir
kerâmet göster ki müslüman olalım.»
Hâlid b. Velid hazretleri onlardan semm-i kâtil istedikte bir kadeh zehir
getirdiler. Kadehi eline aldıkta «‫ »ﺑﺴﻢ اﷲ اﻟﺮﲪﻦ اﻟﺮﺣﻴﻢ‬deyub içti ve hiç mazarratı
olmadı. Ol mecûsiyân bu hâli gördükte dîn-i Đslâm’ı tasdîk ettiler.”397
Zağravî’nin Arapça Risaletü’t-Teavvüz ve Besmele’si 1265 tarihinde cem’ ve
tab’ edilmiştir. 1317’de basılan bir Mecmuatü’r-Resâil içerisinde bulunmaktadır.398
396
s. 42.
s. 42-43.
398
Bu iki eser Diyanet Đslam Ansiklopedisi’nde ve Osmanlılar Ansiklopedisi’nde Akkirmani’ye
atfedilmektedir. Şerhu’l-Hadisi’l-Erbain ile aynı eserin tercümesi olan Burhânü’l-Müttakîn Tercüme-i
Hadisi’l-Erbain de iki ayrı esermiş gibi Akkirmani’ye izafe edilmektedir. Hâlbuki birinci kitabı yedinci
hadisten itibaren Arapça olarak Akkirmanî tamamlamış ikinci eser ise bu kırk hadis şerhinin Mustafa
Cem’î tarafından yapılmış olan tercümesidir.
397
186
Bu risalelerin içinde bulunduğu el-Bürhânü’l-Müttakîn Tercüme-i Hadîs-i
Erba’în isimli Mustafa Cem’î’ye ait olan bu tercüme Đstanbul’da 1298 tarihinde
basılmış olup bir nüshası Süleymaniye Kütüphanesi Tırnovalı Bölümü 523
numarada, diğer bir nüshası da M.Ü. Đlahiyat Fakültesi Kütüphanesi Öğüt
Bölümü 1101 numarada bulunmaktadır.
E. Bereketzade Đsmail Hakkı (v. 1267-1336/1851-1918) ve Necâib-i Kur’âniye
1. Bereketzade Đsmail Hakkı
Bereketzade Đsmail Hakkı, 1851 yılında Đstanbul’da dünyaya gelmiştir. Babası
Kemaliyeli olup sarayda çuhadarlıkla vazîfelendirilen Hasan Basri, dedesi Ayasofya
Camii dersiâmlarından Đsmail Hakkı Efendi’dir. Bir müddet Canfedâ Hatun
Mektebi’nde okuduktan sonra Fatih civarındaki Hafız Paşa Sıbyan Mektebi’ne devam
etti; bu arada hıfzını tamamladı. Medrese tahsili sırasında Edib Abdullah er-Rumi, Şeyh
Ahmed Temimi, muhaddis ve edib Bingazili Ahmed Şetvân Efendi, Mustafa Şevket
Efendi gibi âlimlerden okudu; tefsîr, hadis, fıkıh, kelam, tasavvuf ve Arap edebiyatı
alanlarında kendini yetiştirdi. Ayrıca aşere okuyarak kıraat ilminden de icazet aldı.
1871’de kapatılana kadar Darulfünun’da okudu.
Bereketzade, memuriyet hayatında Halep ve Adana vilayetleri defterdarlığı,
Akşehir kaymakamlığı vazîfelerinde bulundu. Dört yıldan fazla Beyrut Đstînaf
Mahkemesi reisliği yaptı. II. Meşrutiyetten sonra baş müddeiumumi, ardından da
Temyiz Mahkemesi üyesi oldu. Arapça, Farsça ve Fransızca bilen Đsmail Hakkı
Đstanbul’da 1918’de vefat etti. Eserleri:
1. Envâru’l-Kur’ân.
Yarım kalmış tefsîr olup birinci cildi
1331’de
neşredilmiştir.
2. Metâlib-i Âliye. Allah’ın varlığını isbat edip karşı görüşleri cevaplandıran bir
eser. 1314’de Đstanbul’da neşredilmiştir.
3. Necâib-i Kur’âniye.
187
4. Yâd-ı Mâzî. Hayatını anlattığı eseri.
5. Bekâ-yı Saltanat-ı Osmaniye. (Đst. 1332) Mahmut Hamza’nın el-Burhan ala
bekâ-yı mülki Benî Osman ilâ âhiri’z-zamân adlı risalesinin tercümesidir.
6. Esrâr-ı Belâğat.
7. Sûriye Muzafferiyâtı. (Đst. 1291) Muhsin takma adıyla yazdığı Đslâm tarihine
dair eser.
8- Menâkıb-ı
şerhidir.
Seniyye.
Bûsiri’nin
Kasidetü’l-Hemziyye’nin
tercüme ve
399
2. Necâib-i Kur’âniye
Bereketzade’nin Sırat-ı Müstakim mecmuasında yayınlanan bu eser daha sonra
kitaplaştırılarak basılmıştır.400 Fransızca bir kitapta Peygamber Efendi’miz, Kur’ân,
âyetler ve hadisler hakkında yanlış bilgiler verdiğini görmüş ve gençlerin bu tür
kitaplardan Đslam’ı yanlış olarak öğrenmelerini engellemek için Kur’ân-ı Kerim’den
bazı âyetler seçmiş bu âyetlerin hemen altına meal-i müniflerini, şerh ve tefsîrlerini
yazdıktan sonra makama uygun olan geniş açıklamalarda da bulunmuştur.
“Birgün bir yerde iken, ezmine-i kadîme ve ahîredeki meşâhîrin terâcümi ahvâline dair Fransızca yazılmış bir eserde nâm-ı nâme-i cenâb-ı fahru’r rusülü
gördüm. Âsâr-ı ecânibde nâm-ı pâk-i Muhammedî’yi gören bir muvahhidin
kalbine bu ism-i mubârekin sâhib-i celilu’l-kadri hakkında ne söylenmiş
olduğunu anlamak içün ne derece şevk istîla ideceğini tarif iktiza itmez.
Bir de bakdım ki o Ser-Kâfile-i Enbiyâ -aleyhi efdalü’t-tâhâyâHazretleri muhârebât ve fütûhâtta şöhret-gir-i âfâk olan nâmdârân sırasında ve
rif’at ve fehâmet-i nebeviyyelerine ğayr-i lâyık sûretde gösterilerek hâşâ kadr-i
vâlây-ı risâlet-penâhileri sırf maddî bir fazl ve meziyyet menzilesine tenzîl
399
DĐA, “Bereketzade Đsmail Hakkı” mad.
Necaib-i Kuraniye, Đstanbul, 1331. Sırat-ı Müstakim (1324), 1/2, 23-26; 1/3, 38-40; 1/4, 54-55; 1/6, 8588; 1/7, 98; 1/8, 114-116; 1/9, 131-133; 1/10, 148-149; 1/12, 178-179; 1/13, 194-196; 1/14, 211, 212;
1/15, 227-228; 1/20, 307-309; 1/21, 321-323; II/27, 3-6; II/28,18-20; II/37, 163-165; II/33, 98-100.
400
188
edildikten başka usul-i din, furû’una ve mezâmîn-i âyât-ı furkâniyye, ehâdîsi
nebeviyyeye karıştırılmış ve bazı ahkâm-ı ilahiyye zikr olunub o da fıkdân-ı
fehm ve ıttıladan nâşî yanlış nakledilmiş, bir levha-i zîbânın mevkilerine pek
çispan cüzlerini diğer cihetlere tahvil ile heyet-i mecmûasındaki nazar-ferîb
manzarayı bozmağa çalışmak kabîlinden olarak ayrı ayrı mevâd ve mesâlihe
müteallik birkaç âyet-i kerime karma karışık bir sûrette güya hülasâ veya nümûne
olmak üzere bir mahalle cem‘ ile heyhat! «Đşte ruh-i Kur’ân budur» dimek
istenilmiş. Neş’e-i uhrâda Hazret-i Rabb-i Kerîm’in ibad-ı salihine mebzûl ve
râygân olacak iltifat ve mükâfât-ı ilahiyyesi acîb ve ğarîb destanlar sûretinde
gösterimiş ve müellif-i eserin hâme-i tuğyan ve nâdânîsi nikâb-ı sitayiş altında
daha bu kabîl nice münasebetsiz sözler ile tesvîd-i sahâif iderek zu’m-u kâsırınca
manen güya bir intikadnâme yazmış!”401
Zemahşerî, Beydâvî, Ebu’s-Suud, Razi, Đbrahim Hakkı Erzurumi, Gazali gibi
birçok Osmanlı ulemasından istifade ederek kaleme aldığı makalelerinde âyetlerin
tefsîrinde diğer âyetlerden ve hadislerden istifade eder. Âyetlerin sebeb-i nüzullerini,
irab durumlarını ve kıraat farklılıklarını bildirir. Fıkıh ve usul-ı fıkıhla ilgili konulara
değinir, âyetlerdeki belağat yönlerini açıklar.
Đctimai tefsîr çeşidini kullanan Bereketzade, tefsîrlerinde Mevlana, Fuzuli,
Ebu’l-A’la Maarri, Sa’di, Baki, Akif gibi şairlerden şiirler de nakleder.
Müslümanların Hz. Đsa hakkındaki görüşlerini vererek, müslümanlarla
hırıstiyanlar arasındaki yakınlaşmaya sağlamak için hırıstiyanların peygamberimizi,
müslümanların Hz. Đsa’yı sevdikleri gibi sevmeleriyle mümkün olabileceğini belirtir.
3. Necâib-i Kur’âniyye’den Örnek Metinler
a) Bereketzade, Bakara Sûresinin 29. âyetini şu şekilde tercüme etmektedir:
“[Hakk Teâlâ hazretleri bu âyet-i kerimede hayatımıza, menafi ve huzuzı hayatımıza müteallık delail-i âfâkiyyeyi beyân ile şöyle buyuruyor:] O (zat-ı
ecell-i a’lâ) dır ki arzda olan eşyayı sizin içün halk itti. (Meadin, nebatat,
401
Eserin mukaddimesi.
189
hayvanat, cibal, biharı, ve daha ne kadar eşya-ı nafia var ise cümlesini, meâkil ve
meşârib ve melâbis gibi hususatta siz anlar ile bizzat veyahut sizin intifa’ ittiğiniz
hayvanat ve sairenin anlardan intifa’ eylemeleriyle siz bi’l-vasıta müntefi’ olmak;
ve o mevcudat ile Sâni’ Teâlâ ve tekaddes hazretlerinin şüûn ve ef’aline istidlâl,
ve anlardan bazıları lezzât ve meserrâtı ve bir takımı âlâm ve ekdârı müştemil
bulunduğundan bu cihete de atf-ı nazar ile lezzât ve âlâm-ı ahirete istişhad iderek
umur-ı dininizde dahi anlar ile intifa’ eylemek üzre sizin içün halk ve icad
eyledi…”402
Bereketzade’nin tercümeleri adeta tefsîr mahiyetini taşımaktadır.
Metne harfi harfine uyma kaygısı taşımadan fakat metnin ma’nâsını
herkesin eksiksiz ve rahatça anlamaları göz önünde bulundurularak gayet
rahat ve Arapça’nın ifade ettiği tüm ma’nâları yansıtma telaş ve gayreti
içerisinde yapılan tercümelerdir. Bu tercümeden sonra tefsîr niteliğindeki
açıklamalara geçmekte ve âyetten çıkardığı ibretleri, işaretleri, ‘acâib-i
kudret-i Rabbaniye’yi anlatmakta ve yer yer örnekler de vermektedir:
“Asfiyayı ümmet her şeyde acaib-i Kudret-i Rabbaniyeyi mütalaa
etmişler. Tefsîr-i Razi’de hikâye olunmuştur ki bir gün birisi nezd-i cenab-ı
Fârûk’da ‘Şu satranca taaccüb ederim, satranc tahtasının tûl ve arzı birer
arşından ibaret iken insan onun üzerinde binlerce oyun oynasa bir oynadığı oyun
mutlaka öbürüne benzemez’ dedi. Hazreti Fârûk radıyallahu anh şu cevabı verdi:
‘Bundan daha hayret-efzâ olan şudur ki insanın tûlen ve arzen birer karıştan
ibaret bulunan yüzünde kaşlar gözler burun ağız gibi âzânın yerleri kat’iyyen
teğayyür etmediği halde yine şark ve ğarb-ı âlemde yüzleri biribirine tamamı
tamamına benzer iki adam bulamazsın. Şu ufak bir deri parçasından bu hadd ü
pâyansız ihtilafları gösteren o kudret ve hikmet ne kadar büyük..
Ya ruhsârda o kadar hüsn ve melâhat ve gözlerde bu kadar hüner ve sa’at
ibraz eden Kudret-i Fâtıra daha az mı muhayyeru’l-ukûldür. Bunlar gözlerimizin
önüne konmuş âyât-ı Rububiyettir. Yâ Müste’ân! Bizleri Rasûl-i Ekrem’in ve
402
Đstanbul, 1331, s. 4.
190
Habib-i Muhterem’in hürmetine levha-i mükevvenâtta mürtesem âyât-ı
Rububiyyetini, kemal-i lezzet ile temâşâ eden zümre-i asfiyâya ilhâk et.”403
b) Müellif bazı mühim usul kaidelerini de açıkladığı gibi ilmi hususlara işaret
eden âyetlere de değinmeden geçmez. Dünyanın düz olduğunu söyleyenleri reddeden
cümleleri ve dünyanın yuvarlaklığına işaret eden âyetle ilgili açıklaması ve serdettiği
usul kaidesi şöyledir:
“Muhakkikin-i ulemanın arz musattah değildir demeleri musattahın
küriyyete münafi olan ma’nâyı ıstılahisi itibariyledir. Ve ile’l-ardı keyfe
sütihat404 âyeti kerimesinde isbat olunan sath ise ma’nâyı lüğavisinde müstamel
olduğundan onların nefy ettikleri tastih bu âyete münafi değildir. Ehl-i lüğat
tasrih etmişlerdir ki sath’ın asl ma’nâsı yayıb döşemektir. Satahallahü’l-arda
denir ki Allah Teâlâ arzı yayıb döşedi demektir. Arza basît denilmesi dahi ittisa’ı
cirmine mebnidir. Yoksa kürevî olmadığı için değildir. Bazı nas bu gibi ıtlakat ve
ta’bîratdan arzın kürevî olmadığına zahib olmuşlarsa da bu bir vehm-i mahzdır.
Menşe-i ğalatları Kuran-ı Kerim’de zikr olunan elfaz-ı lüğaviyyeyi ehl-i fünün
arasında sonradan peyda olmuş meani-i ıstılahiyyeye haml etmeleridir.
Muhakkikin-i ulemanın bu mebhasde nakl olunan sözleri, elfaz-ı Kur’âniyyeyi
meani-i asliyyesinden hilaf-ı zahire sarf ile arzın kürevî olmadığını istinbata
kalkışan erbâb-ı evhamın zu’mlarını red için izah-ı hakikatten ibaret olub te’vîlat
ve tekellüfat değildir. Elhasıl Kitab-ı Aziz’de arzın kürevî olmadığını iham iden
ve binaen aleyh muhtâc-ı te’vîl olur hiçbir şey yoktur.”405
Bereketzade’nin makaleler halinde neşrettiği bu makaleleri daha sonra kendisi
tarafından kitap haline getirilerek basılmıştır.
Yukarıda bir kısmını verdiğimiz önsözünü 27 Ramazan 1320’de Makriköy
(Bakırköy)’de yazan müellif, eserini kitap halinde Mâlî 1331/1915-16 yılında Tevsî’-i
Tıbâ’at matbaasında bastırmıştır. Fihrist hariç 441 sayfa tutarındadır.
403
s. 40.
Ğâşiye, 20, “Ya hâlâ bakmazlar mı… o arz’a nasıl satıhlanmış (düzenlenmiş, döşenmiş)”
405
s. 15.
404
191
VI. Tanzîmâttan II. Meşrutiyete Kadar Matbu Türkçe Kur’ân-ı Kerim
Fihristleri
A. Hâfız Muhammed Vardârî (1055/1645) ve Tertîb-i Zîbâ
1. Hâfız Muhammed Vardârî
Hâfız Muhammed Vardarî, Vardar Yenicesi’nde doğup yetişen âlim ve fazilet
sahibi kimselerden biridir. Babası Şeyh Muhammed Vardârî, Evrenos torunlarındandır.
Muhammed
Vardarî
müderris
olmuş,
Bursa
mollalığı
yapmış
ve
1055
Cemâziyelevvel/milâdî Haziran 1645 tarihinde vefat etmiştir. Yenice’de Hamam
yanındaki kabristanda medfundur. Muhammed Vardarî, Arapça, Farsça ve Türkçe şiir
yazabilen güçlü bir şairdir.406 Tertîb-i Zîbâ kitabında müellifin ismi el-Hâc Salih Nazım
b. Muhammed b. Đsmail diye geçmektedir. Buradan müellifin asıl isminin böyle olup
Hâfız
Muhammed
Vardari
şeklinde
şöhret
bulduğunu
anlamaktayız.
kaynaklaımızda ise Mahmud ismi de geçmektedir.
Bu âlimin pek çok eseri bulunmaktadır. Bunlardan birkaçı şöyledir:
a- Sûre-i Mâide’ye tefsîri
b- Dürer ve Gurer’e hâşiyeleri,
c- Tefsîr-i Beyzâvî vesair tefsîrlere talikatı
d- Şerh-i Merah,
e- Şerh-i Bina,
f- Hibetullah mine’l-Feraiz,
g- Haşiye-i Şafiye,
h- Bahru’l-mesail mine’l-Feraiz
406
Sicill-i Osmani, Đstanbul, 1997, IV/ı., s. 190.
192
Bazı
i- Tertîb-i Zîbâ407 Bu, Kur’ân âyetlerinin kolaylıkla bulunabilmesi için telif
ettiği bir eseridir. Zehi Tertîb-i Zîbâ ibaresi ebced hesabına göre kitabın yazıldığı tarihi
göstermektedir.408
Müellifin şiirlerinden bir beyit:
Değil arz u sema ve şeş cihetdir Mevlâ,
Kadîm-i zatına olmaz mahal hâdis olan eşyâ.
2. Tertîb-i Zîbâ
Müellif, bu kıymetli eserini tefsîr, hadis, tarih ve diğer kitaplarda yeri geldikçe
zikrolunan âyet-i kerimelerin Kur’ân-ı Kerim’de hangi sûrenin kaçıncı âyeti olduğunu
kolayca bulmaya yardımcı olmak için kaleme aldığını söylemekte; bu konuyla ilgili
daha önce yazılmış eserlerin muhtasar ve rahatlıkla kullanılmaya müsait olmadıklarını
ifade etmektedir:
“Kütüb-i tefasir ve ehadis ve tevârîh ve sairede ala vechi münasebe ityan
olunan âyât-ı beyyinât-ı Kur’âniyye kanğı sûrede olduğu bilinüp tefsîrine
müracaat ve hıfzı olmayan zevata suhûlet-i hâtır güzâr olduğundan bu yolda
Tertîb olunan âsâr-ı hayriyyelere tetebbu ve mütalaa olunduysa da muhtasar ve
müfid olmadıklarından bir eser-i hayr kalmak ümniyyesine binaen efkaru’l-ibâd
Nâzım-ı nâ şâd işbu Tertîb-i Zîbâ nâm risalenin Tertîb-i muvaffakiyetine hâzâ
min fadli Rabbî lâ min istihkâk409 şükrânesiyle...”410
Kitabın müellifi eserini kaleme alırken takib etiği metodu şu şekilde
açıklamaktadır:
407
Osmanlı Müellifleri, I, 277-278. Bilmen, n. 365.
Đstanbul’da Nişancı Mahmud Paşa camii hatibi Đbrahim b. Mustafa Efendi’nin Tertîb-i Zîbâ tarzında
Kitabü’t-teshil ve’t-tertîb ismiyle müsemma bir kitabı ve Şerhu Adedi Âyât nâmında bir risalesi vardır.
Teshil’i Tertîb-i Zîbâ’yı gördükten sonra yazdığını mukaddimede ifade etmektedir. Eserlerinin nüshaları
Üsküdar’da Atlama Taş kütüphanesinde vardır. 1174 de Diyarbakır valisi iken vefat eden Çeteci
Abdullah Paşa’nın Enharu’l-Cinan min Yenâbî’-i âyâti’l-Kur’an isminde bu tarzda bir eseri olduğu gibi
Hademe-i Devlet’ten Akif Efendi namında bir zatında 1266 târîhinde müellef Mir’âtü’l-Kur’an isminde
mufassal bir eseri vardır. (Bkz. Osmanlı Müellifleri, I, 278)
409
“Bu Rabbimin ihsanından bana verdiği bir nimettir. Yoksa benim hak ettiğim bir şey değildir.”
410
Đstanbul, 1284, mukaddime.
408
193
Eser alfabetik sıraya göre tertîb edilmiştir. Bulunması istenilen âyet-i kerimenin
ilk harfine göre uygun olan bölümlere yerleştirilmiştir. Mesela “ellezîne âteynâhümü’lkitâb”411 âyetine “elif” bölümünden bakılması gerekmektedir. Harflerin bulunduğu
bölümler kelimelerin husûsiyetlerine göre fasıllara ayrılmıştır. Meselâ “ellezîne”
kelimesi “Elif” bölümünün “en-Nev’ü’s-sâlis ismü’l-mevsûl ellezî” adıyla üçüncü
nev’ini oluşturmaktadır. Cetvel dışında bulunan Elif, Bâ, Tâ.... işâretleri ise âyetin ilk
kelimesini takip eden ikinci kelimenin baş harfini göstermektedir.
“Risâle-i mezkûre hurûf-i hecâ üzre müretteb olup matlub olan âyet-i
kerimenin evvel harfi lâbüd Elif veya Bâ veya Tâ... olacağından fihrist-i risâle
dahi fusûle ve hasbe’l-iktizâ fasıllar enva’a taksim olunmuştur. Mesela “ellezîne
âteynâhümü’l-kitâb” âyet-i celîlesi bulunmak murad olundukda evvela âyetin
harf-i evveline nazar olunur. Elif olduğundan fasl-ı Elif’den aramak lazım gelir.
Fasl-ı Elif dahi enva’ı müteaddideye münkasim idüğünden âyetin kelime-i
evveline bakılmak icab eder. Bu âyetin dahi kelime-i evveli “ellezîne” olmağla
fasl-ı Elif’de işbu “en-nev’ü’s-sâlis ismü’l-mevsûl ellezî” nev’inde bulunmuş
olur. Ve bu nev’in üç rakamına mebni derûn-i kitabda üçüncü sahifeye nigah
edildikde âyet-i mezbûr mestûr ve evvelinde olan “ba kaf” işaretiyle sûre-i
Bakara ve ahirinde mevdû’ 122 rakamıyla sûre-i Bakara’nın 122. âyeti olduğu
bilinur... Ve cetvel hârîcinde bulunan Elif, Bâ, Tâ... işârâtı âyetin evvel
kelimesini müteakip olan hurûf-ı mütecânisin müteselsilen cem’ine mevduiyyeti
ma’lum.”412
Eser, 132 sayfadır. 132. sahifenin sonunda eseri telif etmeğe ve bastırmaya
imkân verdiği için Allah’a hamd ettiği ve eserinden övgüyle bahsettiği şu şiir
bulunmaktadır:
Muvaffak eyledi tertîb ve ba’de tab’ına Mevlâ
Sezâ fihrist-i Kur’ân dense evsâfında yegâdır
Suhûletle bulur matlûb olan âyât-ı elbette
Tetebbu’ eyleyen ihvan-ı dine tam elif-bâdır
411
412
Bakara, 121, “Kendilerine Kitâb’ı verdiğimiz ehliyetli kimseler…”
Đstanbul, 1284, mukaddime.
194
Bilüp acz ü kusurun Nâzımâ gayr-i sukût eyle
Gören der bârekallâh ne güzel Tertîb-i Zîbâdır.
132. sayfadan 143. sayfaya kadar Kur’ân’ın sûre, âyet, kelime ve harflerinin
adedini bildiren Arapça bir bölüm vardır. Burada sûrelerin Mekkî ve Medenî oldukları
bildirilmiş, istisnâ olan âyetler gösterilmiştir. Bu bölümün kenarında el yazısıyla
“Envâru’l-Aşıkîn’den ahzolunmuştur” ibaresi yer almaktadır.
Kitap Đstanbul’da 1284 târîhinde basılmıştır. Umumi ve husûsî kütüphanelerde
birçok nüshası mevcut olan bu kitabın bir nüshası da Süleymaniye Kütüphanesi H.
Reşid Efendi Bölümü 12 numarada bulunmaktadır.
B. Muhammed Şerif Efendi
(v. 1308/1890)
ve Mısbâhu’l-âyati’l-celîleti’l-
Furkâniyye ve miftâhu’t-tefâsîri’l-cemîleti’l-Kur’âniyye
1. Muhammed Şerif Efendi
Muhammed Şerif, döneminin değerli âlimlerinden biridir. Kur’ân-ı kerim’i
hıfzetmiş ve değişik kıraat vecihlerini okuyup icazet alarak Kurrâ sınıfına dâhil
olmuştur. Kaynaklarda onun Kütahya müftüsü Abdullah Sıdkı Efendi’nin oğlu olduğu
kaydedilmektedir. Babası Abdullah el-Hakkî’nin Tertîb-i Buharî413 ve el-Feyzü’l-cârî
alâ riyâzi ehâdîsi’l-Câmii’s-Sahîh ve ebvâbihi ve kütübihi’l-leâlî isimli eserleri vardır.
Dedesi Abdü’l-Baki Efendi’nin ise Haşiyetü’t-Telvîh, Şerhu’l-Esmai’l-Hüsna ve
Siracü’l-Mûsâlli adlı eserleri bulunmaktadır. Seyyid Muhammed Şerif 1308 târîhinde
Hicaz’da vefat etmiştir. Tertîb-i Zîbâ tarzında Miftâhu’t-tefâsîr diye bilinen Mısbâhu’lâyati’l-celîleti’l-Furkâniyye ve miftahu’t-tefâsîri’l-cemîleti’l-Kur’âniyye isimli kitabı
görebildiğimiz tek eseridir.414
413
414
Bu eser, biraz sonra inceleyeceğimiz Miftahu’t-Tefâsir tarzında hazırlanmıştır.
Osmanlı Müellifleri, I, 340.
195
2. Mısbâhu’l-âyati’l-celîleti’l-Furkâniyye ve miftahu’t-tefâsîri’l-cemîleti’lKur’âniyye
Mehmed Şerif Efendi, Kur’ân’ı ezberleyip de hâfız olamayan kimseleri hâfız
gibi yapacağını, araştırmacılara çok faydalı olacağını söylediği bu eserinde, Kur’ân-ı
Kerim âyetlerini alfabetik sıraya göre tertîb ederek her âyetin hangi cüz ve sahifede
olduğunu ve âlimler ve talebeler tarafından çokca kullanılan matbu yedi tefsîrin hangi
cild ve sahifesinde bulunduğunu düzenli bir cetvel halinde göstermektedir. Ancak Nebe’
Sûresi’nden Mushaf-ı Şerif’in sonuna değin gelen Sûrelerin bulunması herkes
tarafından kolayca mümkün olması nedeniyle bu Sûrelerdeki âyet-i kerimelerin
rakamları bu cedvelde gösterilmeyerek hariçte bırakılmıştır.
“Vakta ki âyât-ı celile-i Kur’âniye’den her bir âyet-i cemilenin kaynağı
Sûre-i şerife’de zeyver-i silk-i sütûr buyurıldığı el-yevm meşhur-ı enâm Tertîb-i
Zîbâ nâm kitab-ı benamdan bilindikde ol âyet-i kerime gârîben zikirleri âti Arabi
ve Türki yedi aded tefasir-i latifenin beherinden kanğı cildinin kaçıncı
sahifesinde ziynet-bahş-ı tastîr buyurıldığı bilinmek ve serian bulunmak emr-i
asîr, ve bu ise mutâliân-ı kütüb-i tefasir ve tedris ve müzâkeresiyle meşgul
esatize-i nehârire akdemü’l-metalib ve elzemü’l-meârib idüğü emr-i ğayr-i setîr
olmağla bundan çend sene akdem herbir âyet-i kerimenin Sûre-i şerifesi ve otuz
aded ecza-i mushaf-ı şerifden kanğı cüz’ünde ve cüz-i mezkûrun kaçıncı
sahifesinde ziyb-sütûr buyuruldığının..”415
Seyyid Muhammed Şerif, önce Beydâvî ve Şeyhzâde haşiyesinin 1263 Mısır
Bulak baskısını, Ruhu’l-Beyân’ın 1264 tarihinde aynı matbaada yapılan baskısını,
Tefsîr-i Kebir’in 1268 tarihinde yine aynı matbaada yapılan baskısını kullanarak
Miftahu’t-Tefasir adında bir eser hazırlamıştır. Daha sonra bu eserine Ebu’s-Suud’un
Đrşadu’l-Akli’s-Selim isimli tefsîrinin 1275 Mısır Bulak baskısını, Tefsîr-i Tibyân’ın
aynı matbaada 1267 tarihli baskısını, Tefsîr-i Mevâkib’in Darus-Saltanatis Seniyye’de
bulunan Matbaa-i Âmire’de yapılan 1282 tarihli baskısını, Tefsîr-i Beydâvî’nin haşiyesi
415
Đstanbul, 1289, mukaddime.
196
Đbnü’t-Temcid ve Haşiye-i Konevi’nin 1286 tarihli Matbaa-i Âmire’de yapılan baskısını
ekleyerek eserini elimizdeki şekliyle tamamlamıştır.
Mürettip, bu eserini hazırlarken Tertîb-i Zîbâ’yı üs ve esas-ı kavim olarak
değerlendirmiştir. Daha sonra eklemiş olduğu eserleri çevresindeki ilim taliblerinin
istek ve işaretlerini dikkate alarak yapmıştır. Eserini baskıya hazırlarken tekrar tekrar
gözden geçirmiş, verdiği sahifelerin tutup tutmadıklarını defalarca gözden geçirmiş ve
bu yorucu çalışmalarından sonra kitabı ilimle uğraşan kimselerin hizmetine sunmuştur.
Müellif beşeriyet icabı hatalarının olacağını bunu gören insaflı kimselerin af
yolunu tutmalarını rica ettikten sonra Sultan Abdülaziz Han’a uzun bir medhiyede
bulunmakta, zamanında ilmin arttığı ve cehlin münderis olduğu için eserin hemen
tamamlandığını belirtmektedir.
Eserinin hayır ile yâd olunmasına bir vesile olması ve müslümanlarca kabul
görmesi için dua eden müellif aynı şeyleri biraz daha muhtasar olarak bir de Arapça
olarak ifade eder. Bu mukaddimede Türkçesinden farklı olarak böyle bir risalenin daha
önce hiç yapılmadığını tahdis-i nimet kabilinden ifade etmektedir.
Eserin baş tarafına üç aded Arapça takriz alımıştır. Bunlar şu zatlara aiddir:
1. Hüsameddin Efendi-zade es-Seyyid Hüseyin Ağa el-Müteşerrif bi rütbeti
sadr-ı Anadolu. 25 Safer-i hayr 1286 h.
2. es-Seyyid eş-Şeyh Süleyman el-Belhi el-Alevi el-Hüseyni li zaviyeti
Muhammed Murad el-Buhârî bi civârî Ebi Eyyub el-Ensârî. 3 Rabiülevvel 1286.
3. Şeyh Hakkı Efendi-zade Ahmed Tevhid el-müteşerrif bi rütbeti sadr-ı Rum ili.
Evasıt-ı Recebü’l-Mürecceb 1286.
Đstanbul’da 1289 hicri yılının Receb ayında Matbaa-i Amire’de416 Taşbaskı
usulüyle basılan bu kitap 296 sayfadır. Süleymaniya Kütüphanesi M. Hafid Efendi
Mülhakı Bölümü 56 ve Düğümlü Baba Bölümü 4m numaralarında bulunmaktadır.
416
Matbaa- Âmire hakkında daha geniş bilgi için bkz. Alpay Kabacalı, Türk Yayın Tarihi, 1987, s. 55.
Gazeteciler Cemiyeti yayınları.
197
C. el-Hâfız Yahya Hilmi b. Hüseyin Kastamonî ve Mısbâhu’l-ihvân litaharriyât-ı âyi’l-Kur’ân
1. el-Hâfız Yahya Hilmi b. Hüseyin Kastamonî
Hâfız Yahya Hilmi, II. Abdülhamid Han döneminde yaşamış, fazla meşhur
olmayan bir âlimdir. Mısbâhu’l-Đhvân isimli eserini 1321 yılının Ramazan’ında
tamamlamış olmakla birlikte kaç tarihine kadar yaşadığı bilinmemektedir. Eserinin
mukaddimesinde, Sultan’ın duasının makbul ve gufrana sebeb olduğu müjdesi
bulunduğunu söyleyen Yahya Hilmi bu eserine de Sultan’a takdim edip dua almak için
başlamıştır. Bundan başka herhangi bir eserine de rastlayamadık.
2. Mısbâhu’l-ihvân li-taharriyât-ı âyi’l-Kur’ân
Mukaddimede müellif, kitabının Tertîb-i Zîbâ ve emsalinden iktibas edildiğini
belirttikten sonra bu eseri tertîb ederken lügat kitaplarının tertîbini kullandığını ifade ve
Kur’ân-ı Kerim’in kök ve türemiş haliyle bütün kelimelerini topladığını ve hiç bir
kelimeyi dışarda bırakmadığını iddia etmektedir. Yahya Hilmi her ne kadar Tertîb-i
Zîbâ ve benzerlerinden etkilenerek yazdığını söylüyorsa da Mısbâhu’l-ihvân’ın
kullanımı diğerlerine nazaran daha pratik ve daha kolaydır.
“Kur’ân-ı azimuşan’ın meani-i şerifesine kesb-i ıttıla ve vukuf itmek
kütüb-i tefasir-i şerifeye müracaata mütevakkıf olmakla matlub olan âyât-ı celile
Kur’ân-ı Kerim’in hangi Sûre-i şerifesinde bulunduğunu ve kaçıncı âyet-i celile
idüğünü yek nazarda gösterir, mücerred ihvan-ı dine bir hizmet-i müftahire
olmak üzre tahririne muvaffakiyet hâsıl olan ve Mısbâhu’l-Đhvan tesmiye olunan
işbu eser-i aciziyi meydan-ı istifadeye vad’a mücaseret eyledim.’’417
Yahya Hilmi, bu eserin kullanılabilmesi için Kur’ân-ı Kerim’in sûre ve
âyetlerinin numaralandırılması gerektiğini belirtmektedir. Müellif, özür dileyerek
ve uyararak bir hususa değinmektedir ki o da kendi yanında bulunan ve bizzat
417
Đstanbul, 1322, mukaddime.
198
kendisinin numaralandırdığı Kur’ân-i Kerim ile mevcudiyetinden daha sonra
haberdar olduğu numaralanmış olarak basılan Tefsîrli Mushaf-ı Şerif
418
arasında
pek cüz’î bir farkın olduğu, bu farklılığın nadir olduğu, aranılan âyetin genellikle
aynı numarada bulunabildiği şayet aynı numarada değilse ya bir iki rakam ileri
veya bir iki rakam geride muhakkak bulunacağı hususudur. Bu noktayı izah
ettikten sonra farklılıkları gösterir bir cedvel hazırlayacağı vadinde de bulunur.
Sözlük usulü, her harfe ayrı bir bölüm ayıran müellif bir kelimenin nasıl
bulunması gerektiğini tarif etmektedir. Biz bu tarifi özetleyerek ve sadeleştirerek
maddeleştirelim:
1. Kelime fiil ise mazi fiilin sülasisi alınmalı lügat usulünce baş harfinin
bulunduğu bâb’a bakılarak yeri tesbit edilmeli daha sonra da sırasıyla müştakkatı ve
zevaidi yani kendisinden türeyen diğer kelimeler bulunmalıdır.
2. Kelimenin altındaki virgülün solundaki rakam sûreyi, sağındaki ise âyeti
gösterir.
3. Mısbâh’ta âyet numaraları arasında bir de üç noktaya tesadüf edilmektedir. Bu
da öncesinde bulunan rakamın gösterdiğ lafzın tekrarına işarettir.
Ve bir de âyet-i celile daha kolaylıkla bulunabilmesi için mümkün mertebe az
tekrar eden kelime seçilmelidir.
Hemen dikkat çeken bir husus vardır ki o da bütün ism-i mevsulleri tüm farklı
şekilleri ile ve aldıkları farklı harf-i cerlerle tek tek göstermesi ve bir ismin merfu,
mansub, mecrur gibi bütün hallerini kaydedecek kadar detaya inmesidir. Birkaç misal
verelim: Allahü, Allahi, Allahe, fellahü, vallahü, billahi, tellahi, lillahi, felillahi,
velillahi; huz, fehuz; Adem, liÂdem; iz, veiz; illa, elâ , ila, ileyke, ileyküm ... şey
418
Bu tefsir, numaralandırılmış olarak ilk defa Đstanbul’da 1296 yılında Matbaa-ı Osmaniye’de daha
sonra da 1320 ve 1323’de Bahriye Matbaası’nda aynı şekillerde basılan Mevâkıb tefsiridir.
199
Hicri 1321 Ramazanı evvelinde bitirilmiş olan bu eser Đstanbul’da 1322 yılında
Mahmud Bey matbaasında basılmıştır ve 319 sayfadır. Bir nüshası ĐLAM
Kütüphanesi’nde bulunmaktadır.
Kur’ân fihristleri arasında Tertîb-i Zîbâ çok meşhûr olmuş ve her tarafta yaygın
olarak kullanılmıştır. Bu gün kütüphanelerimizde ve husûsî kolleksiyonlarda kendisine
sıkça rastlanmaktadır. Ancak Mısbâhu’l-ihvân tertîb bakımından daha güzel ve
kullanımı daha kolaydır. Tertîb-i Zîbâ türünün ilk örneklerinden olması sebebiyle bu
yönden eksiklikler taşımaktadır. Miftâhu’t-tefâsîr ise zamanında çok beğenilmiş, daha
önce bir benzeri olmaması nedeniyle de kendisinden hep hayranlıkla bahsedilmiştir.
200
VII. Tanzîmâttan II. Meşrutiyete Kadar Matbu Türkçe Ulumu’l-Kur’ân’la
Đlgili Eserler
A. Şakir Ahmed Paşa (1235) ve Tertîb-i Nefîs
1. Şakir Ahmed Paşa
Osmanlı şairlerinden faziletli bir zat olub Trabzon’ludur. Đstanbul’a geldiğinde
Firdevsî Efendi’ye imam olmuştur. Sonra Enderun’a girip “tülbent ağası” olmuş ve
çıktıktan sonra hâcelik verilip 1213/1798-99 de “darphane emini” olduktan sonra
1216’da bu vazîfeden azledilmiştir. 1222’de Akdeniz “nüzul emini” olup 1223’de yine
“darphane emini” oldu. Đlim yolundan ayrılarak brokrasiye girmiş 11 Receb 1225’de
(12 Ağustos 1810) vezir rütbesi ile sadaret kaymakamı olmuş ve 1226’da bu vazîfeden
ayrılmıştır. 1229’da “Anadolu valisi” ve daha sonra “Mora valiliği”nde bulundu.
1233’de hastalandığı için Gelibolu’da ve sonra da Đstanbul’da oturdu. 1235 târîhinde
oturmakta olduğu Gelibolu’da irtihal ederek Đstanbul’da Eyüb Sultan’da Bostan
iskelesinde Mihr-i Şah türbesi dışında Küçük Hüseyin Paşa’nın kabri bitişiğinde defn
edildi. Âlim, tedbirli, güçlü ve şair bir zattı. Oğlu müderris Mehmed Atıf Bey olup onun
oğlu da Sermed Paşa’dır.419 Eserleri şunlardır:
a. Esmay-ı Hüsnâ ve Kur’ân sûreleri ile Peygamberimizin nesebini nazmen
beyân eylediği eseri Takvimhane-i Âmire’de basılmıştır.
b. Aynı mevzûda bir de Add-i âyi’l-Kur’ân isminde basılmamış bir manzumesi
daha vardır.
c. Sene-i Maliye hakkında Mutalaat (Đstanbul, 1308) Takvim-i Rumî adı da
verilen Osmanlı Mali senesinin mülki, siyasi, ve mali işleri karıştırmakta bulunması
sebebiyle bunun ıslahı sûretiyle bir “Milli takvim” kabulü fikrinde olan müellifin,
Nevruzdan başlamak ve başlangıcı Hazret-i Peygamber Efendimizin doğumu olmak
üzere Đslâm astronomları tarafından da kabul ve tatbik edilmiş esaslar dahilinde teklif
419
Sicill-i Osmanî, V, 1563.
201
etmek istediği ve “Takvim-i Nücûmî” adını verdiği sistemin izahı maksadıyla
yazılmıştır.
d. Takvim-i Nücûmî (Đstanbul, 1309) Bir önceki eser gibi takvimin ıslahı
hakkındaki düşüncelerini, bu hususta Gazi Ahmed Muhtar Paşa ile Ebü’z-Ziyâ Tevfik
Bey arasında yazışma sûretinde yapılmış olan ilmi münakaşaları ve takvimle ilgili bazı
bilgi ve cetvelleri ihtiva eden dökümanter bir eserdir.420
Şiirleri ârîfane ve hakîmânedir.
Besdir erbâb-ı fikrete bu hitâb,
Bî-bekâdır bu menzil ey ahbâb,
Fe’ttakullâhe yâ üli’l-elbâb!
Muktezâ-yı haddiyyeti kıl tizkâr,
Ve devâü’z-zünûbi el-istiğfâr!
Çek halâyıkdan eli, kat‘ et alâıkdan dili,
Şâkirâ imdâd-ı Rabbanî sana besdir fakat.421
2- Tertîb-i Nefîs
Şakir Ahmed Paşa, ulumu’l-Kur’ân sınıfına dâhil edilebilecek olan bu manzûm
eserinde her sûreye üç beyit tahsis ederek sûrelerin isimlerini, sıralarını, âyet sayılarını,
âyetlerin üzerinde ittifak edilenlerini ve ihtilaf edilenlerini ve cüzlerin bitiş ve
başlangıçlarını bildirmektedir.
420
421
Dâver-i din-i sehâvi-yi güzin
Etti sadgüna hakâyıkı tebyîn.
Ben de onlar gibi ettim ta’dâd
Oldu her sûre üçer beyitle yâd.
Beyt-i evvel ider ismin i’lan
Hem kaçıncı olduğun remz u beyân.
Yani sadrında hurûf-u haddin
Add-i din-i serhle eyler ta’yin.
Beyt-i sânîde bi-hasebil imkân
Ettim âyâtını ta’dâd u beyân.
Sâlisi müttefak ve muhtelefi
Eder erbâbına ta’rîf-i vefî.422
Faik Reşit Unat, Hicrî Tarihleri Milâdî Tarihe Çevirme Kılavuzu, Ankara, 1974, s. 166.
Osmanlı Müellifleri, I, 265.
202
Şakir Ahmed Paşa, ehli kemalin herşeyi yazdıklarını ancak eserlerini hep Arapça
olarak kaleme aldıklarını belirttikten sonra Hakk’ın atıfetine mazhar olmak, Kur’ân’a
hizmet etmek, mağfiret-i Yezdan’a ermek için ve herkesin anlamasını arzu ederek
Türkçe olarak bu kitabını tanzim etmiştir.
Bu ğarîk-i yemm-i cürm ü taksîr
Đntisâba ider ammâ tedbîr.
Dir ki ol zümreye mülhak olayım
Mazhar-ı âtıfet-i Hakk olayım.
Ben de hıdmet edeyim Kur’ân’a
Đreyim mağfiret-i Yezdân’a.
Lîk bir şey komadı ehl-i kemâl
Cümlesi kıldı beyân u ikmâl.
Meğer âyâtını ta’dâd ideyim
Müttefak-ı muhtelefi yâd ideyim.
Gerçi bu bâbda çoktur telif
Arabî ettiler amma tasnîf.
Ben dahî Türkî ve manzum olarak
Eshel-i vechile ma’lum olarak.
Đdeyim sûre be sûre tanzîm
Olayım rişte-keş-i dürr-i nazîm.423
Farsça kelimeleri oldukça fazla kullanan müellif, eserini ağdalı bir dille
nazmetmiştir.
Müellifin, en çok kullandığı kaynağı Şâtibî’nin Nâzımatü’z-zehr’idir.424 Daha
sonra da Ebu Amr Dânî gelir.
Şâtibî kuluna bakdım ekser
Eyledim Nâzımetü’z- zehr’e nazar.
Ehad-i seb’a Bû Amr Dânî
Ol meh-i burc-u hakayıkdânî.425
3. Tertîb-i Nefîs’ten Örnek Metinler
Şakir Ahmed Paşa’nın, tek tek bilgi verdiği 114 Sûreden bir örnek verelim:
“Sûretü’l-Bakara Medeniyyetün
Bakara sûresidir bâğ-ı kerem
Mert isen hıfzına kıl bezl-i himem.
Âyetidir ikiyüz seksen beş
Bazıları heft dedi bazısı şeş.
On bir âyette asâtin-i ricâl
Đhtilafât ile bast etti makâl.426
422
Đstanbul, 1269, s. 5.
s. 4.
424
Ebu’l-Kâsım eş-Şâtıbî’nin Nâzımetü’z-zehr fî a’dâdı âyâti’s-süver isimli kitabı.
425
s. 4-5.
426
s. 10.
423
203
Bu tanıtımdan sonra Arapça olarak ihtilaflı âyetleri ve ihtilaf eden kıraat
mezheplerini kaydeder. Yüz on dört sûre bu minvalde tamamlandıktan sonra otuz
cüz’ün nerelerden başladığını bildirmeye başlar:
Vasat-ı kelimeyi fasl etme sakın
Yek nefesde ânı eyle icrâ
Ol Fâtiha cüz’ü evvel
Cüz’ü sânî seyeqûlü’s-süfehâ427
Dahi tilke’r-rusül428 olmuş sâlis
Bakara içre bu cüz’eyn şehâ
Len tenâlü429 ise cüz’ü rabi’
Âl-i Đmran’da olur feyz-ârâ
***
Ol sûre-i Mülk oldu belî
Cüz’ü bîset ü nehm ey merd-i Hudâ.
Otuzuncusu dahî Amme imiş
Đrdi pâyâna fetmü’l-eczâ.430
mısraları ile eser nihayet bulmaktadır.
Bu kitap Đstanbul’da Takvimhane-i Âmire’de 1269 senesinde basılmıştır ve 54
sahifeden oluşmaktadır. Süleymaniye Kütüphanesi M. Arif - M. Murad Bölümü
167/2 numara ve M.Ü. Đlahiyat Fakültesi Kütüphanesi Genel Bölümü 1759
numarada bulunmaktadır.
B. Muallim Ömer Nâcî Efendi Đstanbûlî ve Đ‘câz-ı Kur’ân
1. Muallim Ömer Naci Efendi Đstanbûlî
Ömer Efendi’nin hayatı ve eserleri hakkında “Sûre Tefsîr ve Tercümeleri”
kısmında bilgi verildi.
2. Đ’câz-ı Kur’ân
Muallim Naci, Fahrettin Razi’nin Mefatihü’l-ğayb isimli tefsîrinin “Sûre-i
427
Bakara, 142.
Bakara, 253.
429
Âl-i ‘Đmrân, 92.
430
s. 54.
428
204
Fâtiha’dan Müstenbit Esrâr-ı Akliye” serlevhalı babını431 tercüme ederek meydana
getirdiği bu eserini önce Tercüman-ı Hakikat gazetesinde neşretmiş ve bunu da
nihayetsiz derecede faydalı bahisleri ihtiva eden Arapça kitaplarımızın sadece bir grup
insanın faydalandığı bir kitap olma durumundan çıkarak herkesin rahatça istifade
edebileceği bir mevkîye getirmek gâyesiyle, böyle parça parça dahi olsa Osmanlıca’ya
tercüme edilmesini teşvik etmek için yapmıştır. Daha sonra da sevenlerinin ısrarları
üzerine kitap halinde yayınlamıştır.
3. Đ‘câz-ı Kur’ân’dan Örnek Metinler
a) Muallim Naci, Kur’ân’ın mucize oluşunu fesahat ve belağat âlimlerinin onun
icazı karşısındaki durumlarını şu şekilde izah eder:
“Kitab-ı
Mukaddesimiz
Kur’ân-ı
Hakîmin
i’cazından
kim
bahsedebilecek? Sözdeki i’cazın meratibinden habîr olan füsaha, bülega değil
mi? Hâlbuki onlar ne kadar bahs-i icazda iktidar gösterirlerse, karşılarında
Kur’ân’ın kuvve-i icaziyesi o kadar büyür. Onlar bahislerinde ne kadar i’la-yı
efkâr ederlerse, nazarlarında Kur’ân o kadar teali eder. Hayır! Kur’ân’ın kuvve-i
i’caziyesi o kadar büyümez. Kur’ân o kadar teali etmez. Fusahaya, bülegaya öyle
gelir.
Kur’ân zaten hayal-i beşere sığmayacak derecede büyüktür. Efkâr-ı
aliyeyi yanında safıl gösterecek mertebede mütealidir.
Fusaha, bülega, rütbe-i i’caz-ı Kur’ân’ı hakkıyla nasıl târîf edebilsinler?
Onların efkârı yükselmişse, meali-amüz-u kevn ü mekân olan Kur’ân-ı lâmekanînin tenezzülü sayesinde yükselmiştir. Kimdir aciz insan, nedir i’caz-ı
Kur’ân?’’432
431
“Hazret-i Râzî, mukaddimeyi mezkürede hakikaten Sûre-i Fâtiha’nın o kadar fevaid ve nefaisini beyân
eylemiştir ki, Ümmü’l-Kur’an’a dair bu derece tetkik ve tafsil, müfessirîn-i ulemamızdan hiçbirisine
müyesser olmamıştır diyebiliriz. Bir vakitten beri bu mukaddimenin mütalaasıyla müstefid olmakta
bulunduğumuz cihetle, şu istifadeden kâriîni dahi hissemend etmek için, mukaddimenin «Sûre-i
Fâtiha’dan Müstenbit Esrar-ı Akliye» serlevhalı babını bervech-i ati tercüme ederiz.”
432
Đstanbul, 1301, s. 5.
205
b) Đnsanın Kur’ân karşısındaki acziyetini de şöyle ifade etmektedir:
“Hakikat-i Halikı bilmek isteyen, mahiyet-i Kur’ânı bilsin. Mahiyet-i
Kur’ân’ı bilmek isteyen, hakikat-i Halık’ı bilsin.
Đkisini de bilemeyeceğini anlayacak kadar fikri olan mahlûk, itiraf-ı acz
etsin ki, bu itirafın zımnında, derecat-ı i’caz-ı Kur’ân’da bize en karîb bulunan
dereceyi bârî idrak etmek gibi bir eser-i irfan göstermiş olsun.
Đtiraf-ı acz, irfandır. Hakikatte bu irfanın tahsili için değil midir ki,
Kur’ân’ın yeryüzünü ilk tenvir ettiği zamanlarda Arabın en güzide fusahası,
bülegası henüz aczlerini bilmediklerinden, gözlerine kestirdikleri bazı âyât-ı
celileyi tan-zir sevdasıyla birçok uğraşmışlardır?”433
c) Muallim Nâci, Fatiha’nın ilk âyeti hakkındaki açıklamaları şu şekilde tercüme
etmektedir:
“Bu cümleden iki şey anlaşılır: Biri ilahın vücudu; diğeri Onun hamde
istihkakıdır, îlahın vücudunu ne ile bilelim? Hamde istihkakını neden anlayalım?
Bunların ikisi de delil ister.
Birinci suale, Rabbi’l-Alemîn kavliyle, ikinci suale de er-Rahmani’rRahîm, Maliki Yevmi’d-Dîn kavliyle cevap verildi:
Cevab-ı evvel, şu vecihte izah olunur:
Birşeyin vücudunu bilmemiz ya zarurî yahut nazarî olur. “Vücud-u ilahı
bilmemiz zarurîdir” denilemez. Zira bi’z-zarure biliriz ki, vücud-u ilahı bi’zzarure bilmeyiz, ilah bi’z-zarure bilinemez. Bi’z-zarure bilinecek şey, onun bi’zzarure bilinemeyeceğidir. Demek olur ki, ilahı ancak ilm-i nazarî ile bileceğiz,
îlm-i nazarî ise delilsiz tahsil olunamaz.
Vücud-ı ilaha delil nedir? Şu âlem-i mahsus! Kâinatı nazar-ı dikkate
aldığımız halde anlarız ki, arz, sema, bihar, maadin, nebatat, hayvanat bir
mucide, bir müdebbire, bir mürebbîye, bir mübkîye muhtaçtır. O muhtâcun ileyh
dahi ilahtır. îşte, Rabbi’l-Alemîn kavli, bu Sûretle, kadir, hakîm bir ilahın
433
s. 6.
206
vücuduna işaret olur.”434
Mütercim, kitabın normal akışı içerinde bazı ince noktaları izah etmek için
aralara Latife’ler yerleştirmektedir. Bunlar sayıca çok olmalarına rağmen sadece birisini
örnek kabilinden buraya kaydediyoruz:
“Latife, el-hamdü lillahi Halıkı’l-Alemîn buyurulmadı; el-hamdü lillâhi
Rabbi’l-Alemîn buyuruldu. Bunun hikmeti de şudur ki: Her hâdisin, hal-i hudüsta
bir muhdise muhtaç olacağı meselesinde, âlem müttefiktir.”435
434
s. 13-14.
s.14. Burada zikredilmesi gereken Kazan’da 1897 tarihinde basılan Anonim, Kur’an Tahlilleri ile Ali
Rızâ Bey’in Đ’câz-ı Kur’ân’dan bir Nebze isimli eserlerinden birincisine rastlayamadık, ikincisi ise M.Ü.
Đlahiyat Fakültesi Kütüphanesi Öğüt Bölümü 1159 numarada kayıtlı olmasına rağmen yerinde
bulunmamaktadır.
435
207
SONUÇ
Osmanlı devletinin, miras olarak devraldığı ve altı asır boyunca geliştirerek
devam ettirdiği fikri yapının Tanzimat döneminde kırılmaya uğradığı görülmektedir.
Bunun tezâhürlerini ilmî hayatın satırları arasından da okuyabilmekteyiz. Yazılan ve
basılan eserler, farkında olarak veya olmayarak devrin hâkim fikrinin tesirinde
kalmaktadır. Farklı oluşumların ortaya çıkmasında zamanın beraberinde getirdiği
ihtiyaçların da rol oynadığı muhakkaktır.
Bu zaviyeden bakıldığında Kur’ân’ın Türkçe tercüme ve tefsîrlerinin, daha
önceleri de matbaa mevcut olduğu halde bu dönemde bastırılarak yaygınlık kazanmaya
başlamış olmaları dikkat çekmektedir. Acaba din dilinin ulusal dile çevrilmesi sinyalleri
mi verilmektedir? Bizde, incelediğimiz eserlerin direk olarak böyle bir maksadı
gütmekten ziyade taleb ve ihtiyaca cevap verme mahiyetinde ortaya çıktıkları görüşü
ağır basmakla birlikte bu yol üzerinde kendilerine uğranılmadan geçilemeyecek
derecede öneme sahip oldukları da bir gerçektir.
Tesbit edebildiğimiz kadarıyla Türkçe tercüme ve tefsîrler devamlı olarak
devletin desteğini görmüş veya bizzat Padişah ve vezirlerin arzûsu üzerine kaleme
alınmıştır. Dini eserleri kontrol eden teftiş kurulunun tasdîkini almayan kitaplar
neşredilemezken bunların rahatlıkla basılabildiği görülmektedir. Bu sebeple de
mukaddimelerin hemen hemen hepsinde Padişaha yapılan medhiyeler ve teşekkürler yer
almaktadır.
Müelliflerin eserlerini te’lif etmelerinin sebebi umûmiyetle Arapça bilmeyen
halkın Kur’ân’ı ve Đslâm’ı anlayarak mûcibince amel etmeleri, medresedeki
talebelerinin öğrenmek maksadıyla talepte bulunmaları ve sahiplerinin sevâb kazanarak
hayırla yad edilmeleri, diğer bir ifadeyle “saadet-i dâreyn recâsıyla” olmaktadır.
Dolayısıyla eserler “pek açık ta’bir ile” sade bir şekilde yazılmaya çalışılmıştır. Arapça
tefsîr yazan müfessirlerden birçoğu yine müslüman halkın istifadesini düşünerek
kitabının içine bir de Türkçe tefsîr yerleştirmekte, böylece Arapça bölümlerle Türkçe
bölümler iç içe eserin sonuna kadar devam etmektedir. O devirde meşhur olan tefsîrlerin
208
umumiyetle işarî tefsîr metoduna yakın olmaları gerçeğini de müfessirlerin çoğunluğun
eğitimini gaye edinmeleri ile açıklayabiliriz.
Yine bu tefsirlerde, kullanılan rivayetlerin senetleri verilmemektedir. Bunların
Tefsîr alanında kullanılan ma’lum rivayetler olmaları, bu konuyla ilgilenenlerin adeta
îma yoluyla hadis kitaplarına yönlendirilmeleri ve halkın rivayetlerin senetleriyle
meşgul olmamaları gibi nedenlerle bu tür bir kolaylaştırma yoluna gidilmiş olabilir.
Bununla birlikte bu eserlerin sahipleri yaptıkları işin ne kadar mühim ve zor
olduğunun şuurunda bulunmaları sebebiyle, tefsîr yazabilmek için çeşitli ilimleri ve
fenleri liyakatlı âlimlerden usûlünce öğrenmek gerektiğini, bu ilimlerle ve alakalı
bulundukları temel eserlerle 40 yıl gibi uzun bir müddet meşgul olmanın zaruri
olduğunu ifade etmekle birlikte istisnasız her biri eksiklerinin ve hatalarının
bulunabileceğini, bunlara muttali olan ehl-i insâfın kendilerini affetmelerini, daha da
ilerisi, sayfanın kenarına not düşmek sûretiyle düzeltivermelerini isteyerek hududsuz bir
tevazu misâli sergilemişlerdir. Bu tavır Osmanlı âlimlerinin ne kadar tenkide açık bir
zihin yapısına sahip olduklarını göstermektedir.
Günümüzde müsteşriklerin tesiriyle salgın bir hastalık halini alan Đslâm’ın ikinci
temeli mesabesindeki Sünnet-i Seniyye’yi hafife alma tavrının o devirde izine
rastlanmamaktadır. Aksine istisnasız bütün âlimler Sünnet-i Seniyye’ye büyük bir
ehemmiyet
atfederek
tefsîrlerini
rivayetlerle
tezyîn
etmişlerdir.
Bir
rivayeti
zikredecekleri zaman Peygamber Efendimiz hakkında 5 satırı bulacak kadar uzunlukta
tazim ifadeleri kullanmaktan dahi çekinmemişlerdir.
Tanzimat dönemindeki tercümelere baktığımızda bunların umûmiyetle tefsîri
tercüme niteliğinde oldukları, müfessirlerin, metni motamot çevirmekten ziyade
mananın daha iyi anlaşılabilmesi için gayret ettikleri, bu maksadı gerçekleştirebilmek
için de cümleyi uzatmaktan kaçınmadıkları göze çarpmaktadır. Arapça tefsîrlerde
gördüğümüz ciltlerce uzayıp giden geniş tefsîrlere de pek rastlanmamaktadır.
“Muhtasar müfid” diye ifade edilen, okunması kolay, Mushaf gibi hatmetme imkânı
olan ancak aktarılması gereken manayı da zayi etmeyen bir usul takip edilmiştir.
209
Umumiyetle birbirinin benzeri kaynaklardan istifade eden müfessirlerin
zamanlarında meşhûr olan Rûhu’l-beyân, Envârü’t-Tenzîl, Mevâhibu’l-Ledünniyye,
Meʻâlimü’t-Tenzîl, Đrşâdü’l-akli’s-selîm, Tefsîr-i Ebu’l-Leys, Tefsîr-i Kebîr gibi
eserlerden, bilhassa da Rûhu’l-beyân’dan sıkça nakillerde bulundukları görülmektedir.
Âlimler, eserlerinin isimlerine ayrı bir ehemmiyet vermektedirler. Verilen her
isim ya ebced hesabıyla kitabın yazılış tarihini gösterir, ya tefe’ül yoluyla bir hayra
işâret eder, ya da müfessirin ehemmiyet verdiği bir husûsu tebârüz ettirir. Bu güzel âdet,
tarih tesbiti ve eserin bağlantılı olduğu diğer kitaplar gibi bazı noktalarda araştırmacılara
yardımcı olmaktadır.
Bu devirde tam tefsîrlerin, sûre ve âyet tefsîrlerine göre az olduğunu
görmekteyiz. Tam tefsîrlerin az olmasının sebebi, telif zorluğu, küçük kitapların okuma
bakımından daha pratik olması ve bazı fazîletlere sâhip olan sûre ve âyetlerin
çoğunluğun alâkasını celbetmesi sebebiyle daha fazla tercih edilmiş olmasıdır.
Tam tefsîrlerin umûmu Arapça tefsîrlerden tercüme edilmek ve gerekli ilaveler
yapılmak sûretiyle yapılmıştır. Sadece bir tanesi Farsça’dan tercüme edilmiştir. Cüz’
tefsîrlerinden Semerkandi’nin Nebe’ tefsîri Arapça’dan tercüme edilmiş, diğerleri te’lif
eserlerdir. Sûre tefsîrlerinden Ahmed Rüşdü Paşa, Arapça olarak yazdığı Hikmetü’lbeyân isimli Rahman Sûresi tefsîrini bizzat kendisi Türkçe’ye çevirmiş ve Sırrı Paşa da
eserlerini umûmiyetle Râzî’den tercüme yoluyla oluşturmuştur. Đlk sıradaki Amme
Tefsîri, Afvî’nin ve Muhammed Ârif’in eserleri de Tibyân tercümesinden alınmıştır.
Bunların dışındaki çoğunluğu oluşturan tercüme ve tefsîrler ise telif eserlerdir.
Kur’ân-ı Kerim’de en çok tercüme ve tefsîri yapılmış olan sûre Yâ-Sîn’dir.
Daha sonra Yûsuf ve Fâtiha sûreleri gelmektedir. Namaz Sûreleri de devrin anlayışı
olan halkın okuduğunu anlaması gayretleri sebebiyle çok tercüme edilenler arasındadır.
Bunlardan başka Kehf, Meryem, Furkan, Đnsan, Rahman, Vâkıa, Mülk, Nebe’, Duhâ,
Kadr, Asr, Đhlâs Sûreleri görülmektedir. Cüz’ olarak sadece 30. cüz’ bulunmaktadır.
Kur’ân-ı Kerim ile alakalı çalışmaların önde gelen müracaat kaynaklarından
olan fihristlere bu dönemde sıkça rastlamak mümkündür. Bunlardan matbu’ olan üç
210
tanesini yukarıda görmüş olduk. Ulûmu’l-Kur’ân sahasında ise daha çok i‘câz konusu
ele alınmıştır. Biz de bu konuyla alakalı bir kitabı misal kabilinden çalışmamıza dâhil
ettik.
Bununla
beraber
sûrelerin
âyet
sayılarını,
ihtilaflı
âyetleri,
cüz’lerin
başlangıçlarını, muhkem ve müteşabihi manzum olarak bildiren Tertîb-i Nefîs’i de
tanıttık.
Kur’ân ve din sahasında çok ciddi ve köklü çalışmalara sahne olan Osmanlı
tarihinin son dönemindeki Türkçe matbu Kur’ân tercüme ve tefsîrleriyle ilgili bir harita
ortaya koymaya çalıştık. Bu haritanın sınırlarının çok geniş ve derinliğinin de oldukça
fazla olduğunu müşahede ettik. Bu çalışmamız Osmanlının ilim mirasını tanıtma ve
araştırmacıları bu sahaya teşvik etme adına bir katkı sağlayabilirse hedefine ulaşmış
sayılacaktır.
211
BĐBLĐYOĞRAFYA
Kur’ân-ı Kerim
Abay, Muhammed, Osmanlı Dönemi Müfessirleri, Uludağ Ünv. Sosyal
Bilimler Enstitüsü, Yüksek lisans Tezi, Bursa, 1992.
‒‒‒‒‒‒,
“Osmanlı
Döneminde
Yazılan
Tesir
ile
Đlgili
Eserler
Bibliyoğrafyası/Tefsîrler, Haşiyeler, Sûre Tefsîrleri, Tercümeler”, Dîvân, yıl: 4, sy. 6
(1999/1), s. 249-303.
Abdülbâkî, Muhammed Fuad, el-Mu’cemü’l-müfehres li-elfâzi’l-Kur’âni’lKerîm, Kâhire, 1988.
Akdemir, Salih, Cumhuriyet Devri Tefsîrleri, Đslami Araştırmalar, 1988, c. II,
sayı: 8, s.17-34.
Asım Efendi, Kamus Tercümesi (el-Okyanûsu’l-Basît fî Tercümeti’l-Kâmûsi’lMuhît), Đstanbul, 1305.
Atâî, Nev’îzade Atâullah, Hadâiku’l-Hakâik fî Tekmileti’ş- Şakâik, istanbul,
1989.
Aydar, Hidayet, Kur’ân-ı Kerim’in Tercümesi Meselesi, Đstanbul, 1996.
Aydüz, Davud, Sırat-ı Müstakim ve Sebilü’r-Reşâd’da Çıkan Tefsîr Đle Đlgili
Yazılar, Sakarya Ünv. Đlahiyat Fakültesi Dergisi, 1996, sayı: 1, s. 27-56.
Bâküvî, Mir Muhammed Kerim, Gerçeğin Doğuşu, haz. Ahmet Dolunay,
Đstanbul, 2000.
Baljon, J.M.S, Modern Muslim Koran Interpretation (1880-1960), Leiden,
E.J.Brill,1968.
Bilmen, Ömer Nasuhi, Büyük Tefsîr Tarihi Tabakatü’l-Müfessirîn, Đstanbul,
1973.
212
Binark, Đ. ve Eren, H., World Bibliography of Translations of The Meanings of
The Holy Qur’an/Printed Translations 1515-1980, Đstanbul, 1986.
Brockelmann, Carl, Târîhu’l-edebi’l-Arabî, I-IX, Mısır 1995.
Bursalı Mehmed Tahir, Delilü’t-Tefasir, (Đlm-i Tefsîr ve Müfredat-ı Kur’âna
Dair Ma’lumat-ı Đcmali), Hilal Matbaası, Đstanbul, 1324.
Osmanlı Müellifleri, Đstanbul ts., Meral Yayınları.
Bülbül, Hüseyin, 18,19 ve 20. yy’da Kur’ân-ı Kerim Mealleri, Konya 1981.
(Selçuk Üniv. Đlahiyat Fak. Lisans tezi.)
Ceyhan, Abdullah, Sırat-ı Müstakim ve Sebilü’r-Reşâd Mecuaları Fihristi,
Ankara, 1991.
Cumbur, Müjgan, Türkçe Kur’ân Tefsîr ve Çevirileri Bibliyoğrafyası, Yeni
Yayınlar, c. IV, sayı: 4 (1959), s. 111-124.
‒‒‒‒‒‒, Kur’ân-ı Kerim’in Türk Dilinde Basılmış Tercüme ve Tefsîrleri,
Diyanet Đşleri Başkanlığı Dergisi, 1961-1962, s. 123-141.
‒‒‒‒‒‒, Türkiye Basmaları Toplu Kataloğu/Arap Harfli Türkçe Eserler 17291928, Ankara, 1990-1994. (D. Kaya ile birlikte)
Cündioğlu, Dücane, Vahiy Dili-Kur’ân Dili, Bilgi Vakfı 1. Kur’ân
Sempozyumu, Ankara, 1-3 Nisan 1994.
‒‒‒‒‒‒, Matbu Türkçe Kur’ân Çevirileri ve Kur’ân Çevirilerinde Yöntem
Sorunu, Bilgi vakfı 2. Kur’ân Sempozyumu, 4-5 Kasım 1995.
‒‒‒‒‒‒, Kur’ân-ı anlamada Deyimsel Đfadelerin Rolü ve Önemi, II. Kur’ân
Haftası Kur’ân Sempozyumu Ankara, 2-4 Şubat 1996.
‒‒‒‒‒‒, Sözlü Kültürden Yazılı Kültüre Anlamın Tarihi, Đstanbul, 1997.
‒‒‒‒‒‒, Çağdaş Tefsîr Tarihi Tasavvurunun Kayıp Halkası:’Osmanlı Tefsîr
Mirası, Đslamiyat, c. II(1999), sayı: 4, s. 51-73.
213
Çelik, Ömer-Sülün, Murat, Türkiye Kur’ân Makaleleri Bibliyoğrafyası,
Đstanbul, 1999.
Çerçeve, Ocak 2000.
Demir, Ziya, Đstanbul Kütüphanelerinde Mevcud Matbu ve Yazma Fatiha
Tefsîrleri, M.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Đstanbul, 1987.
Doğan, Đshak, Osmanlı Dönemi Kur’an Araştırmaları, Makalat, Temmuz 1999.
sh. 95-137.
Ebu’l-Bekâ, Killiyât, Terceme maddasi, Bulak, 1253.
Erdoğan, Abdülkadir, Kur’ân Tercümelerinin Dil Bakımından Değerleri,
Vakıflar Dergisi Ankara, 1938, c. 1, s. 47-51.
Ergin, Osman, Türk Maârif Tarihi, Đstanbul, 1943.
Erkmann, Janes, Kur’ân’ın Doğu Türkçesine Tercümeleri, Đstanbul, 1975,
Edebiyat Fakültesi Basımevi.
Ertaylan, Đsmail Hikmet, Ahmed Dâî Hayatı ve Eserleri, Đstanbul, 1952.
Fâtımâ Aliyye Hanım, Ahmed Cevdet Paşa ve Zamanı, Đstanbul, 1994.
Giridî, Sırrı, Tabakat ve Adab-ı Müfessirin, 1312.
Gülşen, Ekrem, Giritli Sırrı Paşa ve Tefsîr Đlmindeki Yeri, Đst. 1992. (M.Ü.
Sosyal Bilimler Ens. Y. Lisan Tezi)
Güzelyazıcı, Abdurraman Şeref, “Türkçe Kur’ân ve Basın Müftüleri”, Türkçe
Kur’ân Okunamaz, Yazanlar: Eyüb Sabri Hayırlıoğlu, Ömer Nasuhi Bilmen, Hasan
Basri Çantay, Ord. Prof. Ali Fuad Başgil, Đsmail Hami Danişmend, Abdurraman Şeref
Güzelyazıcı, Fikri Aksoy, Ahmed Aydınlı, A. Fikri Yavuz v.s. Haz. Mü’min Çevik,
Đstanbul, 1958.
Hamidullah, Muhammed, Kur’ân-ı Kerîm’in Türkçe Yazma Tercümeleri,
Türkiyat Mecmuası, XIV, 1964-65, s. 65-80.
214
‒‒‒‒‒‒, Fehmü’l-Kur’âni’l-Kerim li-men lâ yantiku bi-lügati’d-Dâd, (Tebliğ),
1986. en-Nedve.
‒‒‒‒‒‒, Kur’ân Tarihi (Fransızcadan Çeviren: Mehmed Said Mutlu), Ankara,
1991.
‒‒‒‒‒‒, Aziz Kuran, Çeviri ve açıklama Abdülaziz Hatip-Mahmud Kanık,
Đstanbul, Kasım 2000.
Hanioğlu, M. Şükrü, ‘Batılılaşma’ mad.,DĐA.
Đbn Hacer, el-Đsabe, Beyrut, 1328.
Đnalcık, Halil, Tanzîmât ve Bulgar Meselesi, Đstanbul, 1992.
Đnan, Abdülkadir, Kur’ânın Eski Türkçe ve Oğuz-Osmanlıca Çevirileri Üzerine
Notlar, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, 1960, s. 79-94.
‒‒‒‒‒‒, Kur’ân-ı Kerîm’in Türkçe Tercümeleri Üzerine Bir Đnceleme, Ankara,
1961.
Đpşirli, Mehmet, “XIX. Yüzyılda Osmanlı Đlmiye Mesleği ve Ulema Hakkında
Gözlemler”, Tanzîmâtın 150. Yıldönümü Uluslararası Sempozyumu, Đstanbul,1989.
Đslâm Âlimleri Ansiklopedisi, Đstanbul, t.s, Türkiye Gazetesi.
Đzgi, Cevat, Osmanlı Medreselerinde Đlim, Đstanbul, 1997.
Kabacalı, Alpay, Türk Yayın Tarihi, 1987, Gazeteciler Cemiyeti yayınları.
Kafesoğlu, Đbrahim, Đslam Ansiklapedisi, Đbn Arabşah maddesi.
Kara, Đsmail, Đslamcıların Siyasi Görüşleri, Đstanbul, 1994.
‒‒‒‒‒‒, Ulema-Siyaset Đlişkilerine Dair Metinler-II: Ey Ulema Bizim Gibi
Konuş!, Dîvan, sayı: 7, 1999.
Kadri, Hüseyin Kazım, Türk Lügati (Dili), Türk Dillerinin Đştikakı ve Edebi
Lügatleri, Đstanbul, 1928.
Kâtip Çelebî, Keşfü’z-Zunûn, Đstanbul, 1971.
215
Kazıcı, Ziya, Đslam Tarihi, Đstanbul, 1997.
Keskioğlu, Osman, Fatih Devrine Aid iki Kur’ân-ı Kerim Tercümesi, Vakıflar
Dergisi sayı: IV(1958), s. 91-103.
‒‒‒‒‒‒, Nüzûlünden Đtibaren Kur’ân-ı Kerim Bilgileri, Ankara, 1982.
Koray, Enver, Tanzîmât, Đstanbul, 1991.
Mardin, Şerif, Bediuzzaman Said Nursi Olayı-Modern Türkiye’de Din ve
Toplumsal Değişim, çev. Metin Çulhaoğlu, Đstanbul, Đletişim Yayınları, 1992.
Mehmedoğlu, Yurdagül, Tanzimat Sonrasında Okullarda Din Eğitimi 18381920, Đstanbul, 2001.
Mollaibrahimoğlu, Süleyman, Kur’ân Đlimleri Sahasında Neşredilen Eserler
(1923-1992) ve Yapılan Tezler, Đstanbul, 1993.
Nebhânî, Yusuf b. Đsmail, el-Ehadisü’l-Erbain fî Vücûbi Taati Emiri’lMü’minin, Beyrut, 1312.
‒‒‒‒‒‒, Hulasatu’l-Beyân fî Bazı Meâsiri Mevlana es-Sultan Abdülhamid esSani ve Ecdadihi Al-i Osman, Beyrut, 1312.
Nebioğlu, Osman, Đlk Kur’ân Tercümeleri Hakkında Meşhur Âlimlerin
Düşünceleri, Đst.1957.
Okiç, Tayyib, Tefsîr ve Hadis Usûlü’nün Bazı Meseleleri, Đstanbul, 1995.
Özege, Seyfeddin, Eski Harflerle Basılmış Türkçe Eserler Kataloğu, Đstanbul,
1971.
Paçacı, Mehmet, Kur’ân’a Giriş, Đstanbul 2006.
Pazarbaşı, Erdoğan, Bursalı Mehmed Tahirin Delilü’t-Tefasiri, Erciyes
Üniversitesi Đlahiyat Fakültesi Dergisi, 1990, c. 7, s. 265-271.
Proceedings of The Symposium on Translations of The Meanings of The Holy
Quran, IRCICA Đstanbul, 21 March 1986.
216
Sâmi, Şemseddin, Kamusu’l-Alam, Đstanbul, 1314.
Semerkandî, Ebu’l-Leys, Tezkiretü’l-Mü’minîn Muhtasaru Kitâbi Tenbîhu’lĞâfilîn, Beyrut, 1993.
Sofuoğlu, Mehmet, Tefsîre Giriş, Đstanbul, 1981.
Süreyya, Mehmed, Sicill-i Osmânî, Đstanbul, 1996, Hazırlayanlar: Seyyit Ali
Kahraman, Nuri Akbayar.
Sicill-i Osmânî, Đstanbul, 1997, Sebil Yayınevi.
Şeyhî Mehmed Efendi, Vekâyiu’l-Fudalâ, Đstanbul, 1989, I-III.
Tarakçı, Celal, Muallim Naci, Ankara, 1994.
Tarih ve Medeniyet, yıl: 5, sayı 49, Nisan 1998.
Togan, Z. Velidi, Türkiye Kütüphanelerindeki Bazı Yazmalar, Đslam Tetkikleri
Enstitüsü Dergisi, Đstanbul, 1957, cilt II, cüz 1, s. 59-88.
‒‒‒‒‒‒, Londra ve Tahrandaki Đslamî Yazmalardan Bazılarına Dair, Đslam
Tetkikleri Enstitüsü Dergisi, Đstanbul 1960, cilt, III, cüz 1-2, s. 133-160.
‒‒‒‒‒‒, The Earliest Translation of The Qur’an into Turkish, Đslam Tetkikleri
Enstitüsü Dergisi, Đstanbul 1964, cilt IV, cüz 1-2, s. 1-19.
Topaloğlu, Ahmed, Kur’ân-ı Kerîm’in Đlk Türkçe Tercümeleri ve Cevâhiru’lAsdâf, Türk Dünyası Araştırmaları, sayı: 27 (1983), s. 58-66.
Translations of The Quran in Every Language, 2nd ed. Hyderabad. Alamgir
Tahrik-e-Quran Majid, 1946.
Turgut, Ali, Osmanlı Tefsîr Çalışmalarına Genel Bakış, Din Öğretimi Dergisi,
1989 sayı: 18, s. 25-39.
Türköne, Mümtaz’er, Osmanlı Ansiklopedisi, Đstanbul, 1988.
Unat, Faik Reşit, Hicrî Tarihleri Milâdî Tarihe Çevirme Kılavuzu, Ankara,
1974.
217
Uysal, Halil, Cumhuriyet Dönemi Kuran Araştımaları, Makalat, Temmuz, 1999,
sh.139-263.
Ülken, Hilmi Ziya, “Tanzîmât’tan Sonra Fikir Hareketleri” Tanzîmât I,
Đstanbul, 1940.
Yaşaroğlu, Macid, Kur’ân-ı Kerîm’in Türkçe Terceme ve Tefsîrleri
Bibliyoğrafyası, Ankara,1991.
Yazıcı, Đshak, Tefsîru Ebi’l-Leys’in Muhtemel Kaynakları Hakkında Bir
Araştırma, Samsun, 1988.
‒‒‒‒‒‒, Karahanlılar Döneminde Ortaasyadaki Tefsîr Çalışmaları, Samsun,
1988.
Yazır, Muhammed Hamdi, Hak Dini Kur’ân Dili, Đstanbul, 1971.
‒‒‒‒‒‒, Hak Dini Kur’ân Dili, Yazma nüsha, Mahmud Bedreddin Yazır, 1354.
Yıldız, Sakıp, Osmanlı Tefsîr Hareketlerine Toplu Bakış, Uludağ Üniversitesi
Đlahiyat Fakültesi Dergisi, 1987, c. II, sayı: 2, s.1-8.
Zemahşeri, Keşşaf, Kahire, 1949.
Zerkani Muhammed Abdülazim, Menahilü’l-Đrfân fî Ulûmi’l-Kur’ân, Kahire
ts.
Zirikli, Hayrettin, el-A’lâm Kâmûsu Terâcim, Beyrut, 1989, I-VIII.
Zülfikar, Hamza, Çağatayca Bir Kur’ân Tefsîr, Türkoloji Dergisi, c. VI, sayı:1
(1974), s.153.
218
ÖZGEÇMĐŞ
Murat Kaya, 1977 senesinde Kütahya’nın Ahiler Köyü’nde dünyaya geldi.
Đlkokulu köyünde tamamladıktan sonra 1988 yılında Kütahya Đmam-Hatip Lisesi’ne
kaydoldu. Ortaokul ve liseyi burada okudu. 1994’te lise kısmından mezun oldu. Aynı
yıl Marmara Üniversitesi Đlâhiyât Fakültesi’ne başladı. 1999’da fakülteden mezun oldu.
Mezun olduğu sene M.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü Temel Đslâmî Bilimler anabilim dalı
Tefsir bilim dalında yüksek lisans programına kayıt yaptırdı. 2001 senesinde yüksek
lisans programını tamamlayıp aynı sene doktora programına başladı. 2007 senesinin
Eylül ayında doktora tezini verdi.
1996 senesinde Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır’ın muhtelif dergi ve
gazetelerdeki Osmanlıca makalelerini latinize edip lügatçe ilavesiyle 2 cilt hâlinde
Makâleler I-II ismiyle yayımladı. (A. Cüneyt Köksal ile birlikte)
Diğer eserleri şunlardır:
Üsve-i Hasene 1-2 (Prof. Dr. Ömer Çelik ve Dr. Mustafa Öztürk beylerle
birlikte) (2003-2004)
Hazret-i Ebû Bekir’den 111 Hâtıra (2006)
Hazret-i Ömer’den 111 Hâtıra (2006)
Hadîs-i Şerifler Işığında CEMAATLE NAMAZ. (Sefer Hasanov ile birlikte)
(2006)
Efendimiz’den Hayat Ölçüleri (2007)
Hazret-i Osman’dan 111 Hâtıra (2007)
Ebedî Yol Haritası ĐSLÂM (2009)
Hazret-i Ali’den 111 Hâtıra (2010)
Hazret-i Muhammed Sallallâhu aleyhi ve selem: Âile Cüzdanı (2010)
Ebedî Kurtuluş Yolu (2010)
Tefsir, Hadis ve Siyer alanındaki çalışmalarına devam etmektedir.
CURRĐCULUM VITAE
219
I was born in Ahiler Village, Kütahya in 1977. I went to the primary school in
my village. I completed the secondary and the high school education at Đmam-Hatip
High School in Kütahya in 1994. In the same year I began the undergraduate education
at Đlahiyat Fakültesi at Marmara University. I graduated from the faculty in 1999 and
have continued with Master Program at the same university.
TEZ ÖZETĐ
Çalışmamız bir giriş ve iki bölümden oluşmaktadır. Giriş kısmında incelemekte
olduğumuz Tanzimat döneminin siyasi, sosyal ve ilmî yapısını ana hatlarıyla ele aldık.
Birinci bölümde Kur’ân-ı kerim’in başka dillere özellikle de Türkçe’ye
tercümesi meselesini; tercümenin tanımı, çeşitleri, hükmü ve tarihini inceledik.
Đkinci bölümde Tanzimat’tan II. Meşrutiyet’e kadar Türkçe matbu Kur’ân-ı
Kerim tercüme ve tefsîrlerini “tam tefsîrler”, “cüz’ tefsîrleri”, “sûre tefsîrleri”, “ayet
tefsîrleri” başlıkları altında kronolojik sıraya göre ele alarak tanıtmaya çalıştık. Ayrıca o
dönemde yapılan “Kur’ân ilimleri” ile ilgili bir kısım çalışmaları ve özellikle de
“Kur’ân fihristleri”ni değerlendirmeye gayret gösterdik.
Tam tefsîrlerin geneli Arapça tefsîrlerden tercüme edilmek ve gerekli ilaveler
yapılmak sûretiyle yapılmıştır. Sadece bir tanesi Farsça’dan tercüme yoluyla
gerçekleştirilmiştir. Cüz’ tefsîrlerinden Semerkandi’nin Nebe’ tefsîri Arapça’dan
tercüme edilmiş diğerleri te’lif eserlerdir. Sûre tefsîrlerinden Ahmed Rüşdü Paşa Arapça
olarak yazdığı Hikmetü’l-beyân isimli Rahman sûresi tefsîrini bizzat kendisi Türkçe’ye
çevirmiş ve Sırrı Paşa da eserlerini genellikle Râzi’den tercüme yoluyla oluşturmuştur.
Đlk sıradaki Amme tefsîri, Afvî’nin ve Muhammed Arifin eserleri de Tibyân
tercümesinden alınmışlardır. Bunların dışındaki çoğunluğu oluşturan tercüme ve
tefsîrler ise bizzat te’lif edilmiş olan eserlerdir.
Kur’ân-ı Kerim’de en çok tercüme ve tefsîri yapılmış olan sûre Yâ-Sîn’dir. Daha
sonra Yusuf sûresi ve Fatiha sûresi gelmektedir. Namaz sûreleri de devrin anlayışı olan
halkın okuduğunu anlaması gayretleri nedeniyle çok tercüme edilenler arasındadırlar.
Bunlardan başka Kehf, Meryem, Furkan, Đnsan, Rahman, Vakıa, Mülk, Nebe’, Duhâ,
Kadr, Asr, Đhlas sûreleri görülmektedir. Cüz’ olarak sadece 30. cüz’ bulunmaktadır.
220
Kur’ân-ı Kerim ile alakalı çalışmaların önde gelen müracaat kaynaklarından
olan fihristlere bu dönemde sıkça rastlamak mümkündür. Bunlardan matbu’ olan üç
tanesini yukarıda görmüş olduk. Ulûmu’l-Kur’ân sahasında ise daha çok i’câz konusu
ele alınmıştır. Biz de bu konuyla alakalı bir kitabı misal kabilinden çalışmamıza dahil
ettik.
Bununla
beraber
sûrelerin
âyet
sayılarını,
ihtilaflı
âyetleri,
cüz’lerin
başlangıçlarını, muhkem ve müteşabihi manzum olarak bildiren Tertîb-i Nefîs’i de
tanıttık.
FROM TANZĐMAT TO THE SECOND MEŞRUTĐYET (1839-1908)
THE PRINTED TURKISH TRANSLATIONS AND COMMENTARIES OF THE
HOLY QURAN
Abstract.
The goal of this work is to set forth the printed Turkish translation and the
commentaries of the Holy Quran from Tanzimat to 2nd Meşrutiyet.
This work contains an introduction section, two chapters and a conclusion part.
In the introductory section we examine the political, social and cultural structure of
Tanzimat period.
In the first chapter we look at the issue of translation of the Holy Quran to other
languages, especially to the Turkish language, which includes the history, the definition
and the types of tranlations.
In the second chapter, the translation and the commentaries of the Holy Quran
is clasified according to “Complete Commentaries”, “Cüz’ Commentaries”, “Surah
Commentaries” and “Ayah (Verse) Commentaries” and they are investigated in the
cronological order.
In the last part we came to the conclusion that almost all the works one way or
another are supported by the goverment. The work in this period was not mere academic
but concern with the need of the society. Instead of verbatim translations, the translators
and commentators try their hard to make things clearly and easily understandable, and
221
make use of the same well-known sources. In this period, the translations of “Surah
Commentaries” is much more than that of “Complete Commentaries”.
222
T.C.
MARMARA ÜNĐVERSĐTESĐ
SOSYAL BĐLĐMLER ENSTĐTÜSÜ
TEMEL ĐSLÂMĐ BĐLĐMLER ANABĐLĐM DALI
TEFSĐR BĐLĐM DALI
TANZĐMÂT’TAN II. MEŞRÛTĐYET’E KADAR (1839-1908)
MATBU TÜRKÇE KUR’ÂN-I KERĐM TERCÜME VE
TEFSĐRLERĐ
(Yüksek Lisans)
Murat KAYA
Danışman
Yrd. Doç. Dr. Fatih ÇOLLAK
Đstanbul - 2001
223
T.C.
MARMARA ÜNĐVERSĐTESĐ
SOSYAL BĐLĐMLER ENSTĐTÜSÜ
TEMEL ĐSLÂMĐ BĐLĐMLER ANABĐLĐM DALI
TEFSĐR BĐLĐM DALI
TANZĐMÂT’TAN II. MEŞRÛTĐYET’E KADAR (1839-1908) MATBU TÜRKÇE
KUR’ÂN-I KERĐM TERCÜME VE TEFSĐRLERĐ
(Yüksek Lisans)
Murat KAYA
Đstanbul 2001
224