European Journal of Social Sciences Education and

Transkript

EUSER Publishing
European Journal of Social Sciences Education and
Research
ISSN 2312-8429
Vol. 2, Nr. 3, September 2014
International Advisory Board
Prof. Dr. Catalin Zamfir, Director, ICCV, Academia Romana
Prof. Dr. Emilian Dobrescu, Academia Romana
Prof Dr. Elena Zamfir, University of West, Timişoara, Romania
Prof Dr. Misu Jan Manolescu, Rector,University of Oradea, Romania
Prof. Dr. Emilian Dobrescu, Institute of Sociology, Academia Romana
Prof. Dr. Mame S.Sutoko, Rector, Widyatama University, Bandung - Indonesia
Prof. Dr. İsmail Hakki Mirici, President, WCCI, Turkiye
Dr. Sandro Knezovic, Seniour Research Fellow, Institute for Development and
International Relations, Zagreb, Croatia
Prof. dr. Siebren Miedema, Educational Foundations Department, Faculty of
Psychology and Education, VU University, Amsterdam
Slađana Živković, PhD.College of Applied Technical Studies. Serbia
Univ.-Prof. Dr. Matthias Scharer, Innsbruck, Austria
Adem Sallauka, General Secretary, University of Prizren, Kosovo
Dr. Sokol Pacukaj, MCSER, Italy
Edith Dobre, Romanian Academy
Editorial Board
Editor in Chief
Prof. Assoc. Dr. Ahmet Ecirli,
Hena e Plote Beder University,Tirana, Albania
Dr. Sokol Pacukaj,
PhD, MCSER, Rome, Italy
Dr. Iulian Stanescu,
ICCV, Academia Romana
Mihaela Ioana Danetiu,
EUSER, European Center for Science Education and Research
Executive Committe Members
Prof. Assoc. Dr. Ahmet Ecirli,
Hena e Plote Beder University,Tirana, Albania
Dr. Iulian Stanescu,
ICCV, Romanian Academy
Simona Maria Stănescu,
Mihai Dumitru,
Mihaela I. Danetiu,
Bianca Serb,
About the Journal
EJSER publishes conference proceedings as special edition provided that the review
process is relevant. The topic as well should be in the scope of the journal.
The main aim of the EJSER is to serve the interests of contemporary and specialized
academic works about different theories and practices in the social and education al area
that seek to promote the analysis issues with social, cultural, technological, political and
economic perspectives.
EJSER welcomes a wide range of original articles, research papers, proposed models,
reviews of current literature, book reviews etc. The language of articles should be
English.
Publisher
Key title: European Journal of Social Sciences Education and Research
Abbreviated key title: Eur. j. soc. sci. educ. res.
ISSN 2312-8429 (Online)
Copyright© 2014 EUSER-European Center for Science Education and Research
Bergstr. 22, 72108 Rottenburg, Deutschland
[email protected]
ISSN 2312-8429
European Journal of Social Sciences Education and Research
Vol.2, No.3, September 2014
TABLE OF CONTENTS
TABLE OF CONTENTS ................................................................................................................ 5
INDICELE DE TRANSNATIONALITATE IN ANALIZA FAMILIILOR TRANSNATIONALE ...................... 6
DRD. DÎSCĂ TIBERIU ...........................................................................................................................6
THE COORDINATION OF SOCIAL SECURITY SYSTEM IN EUROPEAN UNION ................................ 9
DANA – SILVIA CONTINEANU ...............................................................................................................9
SOCIAL BASIS AND FUNCTION OF RELIGIOUS EDUCATION IN TURKISH EDUCATIONAL SYSTEM 12
ABDULKADIR ÇEKİN.........................................................................................................................12
ÖGRETMEN ADAYLARININ ÖGRETMENLIK ÖZ-YETERLIK ALGILARININ BAZI DEGISKENLERE GÖRE
İNCELENMESI ......................................................................................................................... 17
FATMA TAŞKIN EKİCİ .....................................................................................................................17
ERHAN EKİCİ ..................................................................................................................................17
HIKMET BARUTÇUGIL’IN EBRULARINDA GELENEKSELIN DIŞINDA YENI ARAYIŞLAR .................. 26
DR. FERYAL BEYKAL ORHUN ...........................................................................................................26
ŞULE TEKEŞİ ..................................................................................................................................26
TÜRKİYE’DE SENDİKACILIĞIN TARİHİ GELİŞİMİ VE SENDİKALAŞMA ORANININ AZALMA SEBEPLERİ
.............................................................................................................................................. 33
İLKIN BEHLÜL ÇAP ...........................................................................................................................33
CIHAN DURMUŞKAYA ...................................................................................................................33
THE RELATIONSHIP BETWEEN PSYCHOLOGICAL CONTRACT AND ORGANIZATIONAL CITIZENSHIP
BEHAVIOR AND DIFFERENCES BASED ON COLLAR ................................................................... 48
SELÇUK NAM .................................................................................................................................48
TURKISH LITERATURE CRITISIZM OF FETHI NACI ..................................................................... 55
ALI ULVI ÖZDEMIR ...........................................................................................................................55
5
ISSN 2312-8429
Indicele de transnaţionalitate în analiza familiilor transnaţionale
Drd. Dîscă Tiberiu
Universitatea din Oradea
[email protected]
Abstract
During the studies of multinational companies it was proposed transnationality index, because there are extraverted
companies (with 80% rate of index) or introverted (under 30% rate of index). Why not have the same index in the case of
transnational families? It is calculated as the arithmetic mean of the following three ratios (where "foreign" means outside of
the corporation's home country): the ratio of foreign assets to total assets, the ratio of foreign sales to total sales, the ratio of
foreign employment to total employment. What are the indexes that we should take in consideration in studying transnational
families? In scientific literature there are revealed certain characteristics of transnational families. The same characteristics
can be used as indicatory which can provide an index of establishing the rate of transnationality.Considering the situation of
transnational families from Romania, I bring to you the following percent:interdependence relational indicator: daily relation
through Internet or telephone (5%), every two-three days (10%), weekly (15%), monthly (20%), sporadic relationship, more
than two months (25%); gender indicator: if the missing person from the family is children’s mother, then we should add 5%
more; children’s age indicator: starting from 18 years bellow, we should put 2% for each year; the indicatory of implication in
taking decisions considering family life: very much (5%), a lot (10%), moderated (15%), few (20%) or not at all (25%); the last
percent shows, actually, the total absent, psychological speaking, from family life; the time indicator: 5% in which the
reintegration can be possible within 6 months, 10% for reintegration between 6 to 12 months, 15% if the immigrated person
is coming back home after more than one year. All these indicators should be doubled if both parents are gone away from the
family. Establishing these transnationality indexes can be useful not only for sociologists, but also for teachers, psychologists
and social assistance institutes, for adapt remedial programs.1
Keywords: transnational families, transnationality index, indicator, relation, characteristics
În studierea companiilor multinaţionale s-a propus indicele de transnaţionalitate, pentru că există firme extravertite (cu
indicele peste 80%) sau introvertite (sub 30%). Oare de ce nu am avea acest indice şi în cazul familiilor transnaţionale? În
stabilirea indicelui, din punct de vedere economic, sunt avute mai mulţi indicatori. (Ivan, Iacovoium, 2008, p.78) Care ar fi
însă indicatorii avuţi în vedere în cazul familiilor?
Un prim aspect al problemei este dat de feminizarea migraţiei. Conform estimărilor fundaţiei SOROS, 34% (prin extrapolare,
la nivelul ţării, aproximativ 12.000) din copiii cu ambii părinţi plecaţi în străinătate trăiesc în grija altor persoane cel puţin
doi ani, iar 54% (respectiv 19.000) de mai puţin de un an. Cei mai mulţi din aceşti copii rămân în grija familiei extinse, în
special a bunicilor (UNICEF România, 2008, p.45), dar este de remarcat că şi în cazul plecării mamei, doar 54% din copii
rămân în grija tatălui, copiii rămânând în grija bunicilor sau a altor rude şi prieteni. În ceea ce priveşte efectul plecării
părinţilor asupra sănătăţii psihice ni se spune că „copiii cu ambii părinţi plecaţi sau doar cu mama plecată au raportat în
mai mare măsură prezenţa frecventă a unor sentimente de deprimare” (Toth şi Toth, 2007, p.24), deci absenţa mamei
creează mai multe probleme decât cea a tatălui.
Mamele migrante din timpul acesta păstrează intimitatea familială „virtuală”, comunicând regulat cu cei de acasă (zilnic cel
mai des, până la săptămânal cel mai rar) (Parreñas, 2005b, Wilding, 2006; Vertovec, 2004, 2006, 2009). Astfel, femeile
migrante atribuie sarcini de la distanţă, verifică îndeplinirea lor şi oferă recompense, cea mai mare parte fiind materiale. De
câţiva ani, Internetul este cel mai utilizat în această comunicare, mai ales că România se află în topul ţărilor, în ce priveşte
viteza de internet şi tarifele reduse. Dincolo de comunicarea regulată care devine ca un ritual în familie - oră exactă şi / sau
de zile pentru comunicare – şi telefonul mobil este un accesoriu obligatoriu al celor de acasă şi a femeilor migrante.
Studiul comunicării mediate de calculator în general şi a celei realizate prin Internet, în special, este un domeniu de frontieră
ca linie de studiu recunoscută în domeniul comunicării.(Urs, 2011, p.16). Iniţial, atât timp cât încă Internetul nu era utilizat
Această lucrare este elaborată şi publicată sub auspiciile Institutului de Cercetare a Calităţii Vieţii, Academia Românăca parte din proiectul
co-finanţat de Uniunea Europeană prin Programului Operaţional Sectorial DezvoltareaResurselor Umane 2007-2013 în cadrul proiectului
Pluri şi interdisciplinaritate în programe doctorale şi postdoctorale Cod Proiect POSDRU/159/1.5/S/141086
1
6
ISSN 2312-8429
în masă, comunicarea mediată de calculator a fost văzută ca o simplă comunicare interpersonală (Morris, Ogan, 1996,
p.42), fără a lua în considerare idiosincraziile noului mediu. Avântul tehnologic dar şi penetrarea Internetul în toate ţările la
un nivel de neconceput în anii 90, a făcut ca Internetul să fie azi văzut ca o utilitate de bază, doar că, de cele mai multe ori,
ea vine „la pachet”: fie împreună cu cablul, cu factura la telefonie mobilă sau, pur şi simplu, gratis (în zonele free din diferite
localităţi).
Comunicarea mediată de calculator are, în plus, mai multe atribute ce pot deveni importante. În primul rând, evoluţiile
tehnologice moderne ar trebui să rescrie denumirea acestui tip de comunicare. Se numeşte comunicare mediată de
calculator, dar calculatoarele sunt de multe tipuri (desktop, laptop), apoi există tablete cu funcţii similare (mai ales în ceea
ce priveşte comunicarea), smartphon-urile sunt şi ele tot mai sofisticate, preluând funcţionalităţile calculatoarelor, există ereader, ochelari digitali, televizoare inteligente, computere de bord ultrasofisticate şi cine ştie ce se va mai inventa. De
aceea, în acest context, termenul de calculator are puţin de-a face cu definiţia acceptată (aceea de computer personal), ci
reprezintă dispozitivul electronic care oferă o platformă sistemului de operare şi aplicaţiilor software necesare pentru
realizarea transmisiunilor în reţea.
În al doilea rând, lasă „urme” ce pot fi vizibile de alte persoane „interesate” de depistarea lor (nu doar de serviciile secrete,
ci de orice persoană pricepută), cum ar fi history (la Messenger sau Skype), stocarea discuţiilor pe forumuri, bloguri sau
păstrarea mesajelor neşterse de la crearea mail-ului. Reţelele de comunicare sunt şi mai puţin „intime”.
O a treia caracteristică este că această comunicare, în acest timp, este cea mai ieftină. Conversaţiile transfrontaliere nu
sunt limitate de costuri adiţionale. Dacă anumite conexiuni în perioada de început (gen dial-up) erau limitate ca şi trafic,
acum în România majoritatea reţelelor fixe au Internet nelimitat. Reţelele mobile încă mai au restricţii de trafic, dar nici ele
nu vor mai ţinea mult.
Nu se poate ignora un alt aspect care nu a mai existat în istoria omenirii până acum: crearea unei comunităţi în afara unui
areal geografic, de unde şi termenul de comunitate virtuală. Prin comunitatea virtuală înţelegem acea grupare de oameni
care inter-relaţionează reciproc prin intermediul sistemelor de informare şi comunicare, realizând schimburi simbolic
valorice, în anumite domenii de interes, ce ele-însele construiesc şi menţin astfel de apartenenţe. Modul de comunicare şi
precum şi conţinuturile adiacente coagulează, întreţin şi dau consistenţă mediului formator astfel născut. Acest tip de
comunitate se defineşte prin cooperarea şi schimbul permanent de informaţii. Avem de a face cu o comunitate epistemică,
ce structurează o noosferă, scop şi referenţial al întemeierii ei.(Cucoş, 2010, p.120).
Un aspect ce ţine de transnaţionalitate, pe care Parrenas (2001) îl analizează este impactul emoţional al distanţei şi
modalităţile de gestionare, dar aici se include şi perspectiva copiilor. Aceştia sunt în conflict cu părinţii pe trei planuri: copiii
nu sunt de acord că bunurile materiale ar înlocui dragostea, au impresia că părinţii nu sunt conştienţi de eforturile depuse
de ei pentru a menţine integritatea familiei şi le reproşează mamelor vizitele prea rare (petrec împreună cam două luni la
patru ani). Unii copii preţuiesc apropierea de mama lor mai mult decât beneficiile materiale, şi le privesc ca excluzându-se
reciproc.
În ce priveşte rezultatele şcolare, Toth şi Toth (2007) arată că mai mult de 80% dintre copii vorbesc cu părinţii plecaţi cel
puţin săptămânal, despre rezultatele şcolare ale copiilor, relaţiile intrafamiliale şi diverse dorinţe ale copiilor. Mai mult de
70% dintre copiii care au părinţi plecaţi la muncă descriu relaţia lor cu părinţii ca fiind foarte bună însă plecarea unui părinte
este asociată cu o relaţie de calitate mai slabă cu părintele rămas. Mai multe cercetări au arătat că plecarea părinţilor la
muncă are efecte negative asupra notelor copiilor (Bădescu, Stoian şi Tănase, 2009; Tufiş, 2007)
P.A. Gongla şi E.H. Thompson (Apud Preda M., 1999) au alcătuit o tipologie a familiilor monoparentale şi biparentale pe
baza dimensiunilor specifice ale unei familii: structurală (referitor numărul şi calitatea familiilor în cadrul structurii relaţiei de
rudenie), interactivă (referitor la procesele de comunicare şi contact între membri) şi psihologică (include particularităţile
fiecărui membru dar şi sentimentul ataşamentului şi identităţii comune). În această tipologie (vezi figura 1), interacţiunea
dintre membrii familiei are un rol determinant, fie că vorbim de familie monoparentală sau biparentală, interacţiune ce poate
avea un rol foarte important în determinarea transnaţionalităţii.
De asemenea, un indicator care multă vreme nu a fost preocuparea teoriile migraţiei internaţionale este cel asupra relaţiilor
de gen. Femeile au fost implicit considerate dependente de bărbaţi în procesele de migraţie. În ultimii ani, genul a penetrat
discuţiile despre migraţie, iar femeile au început să fie analizate ca principali protagonişti. Declinul conceptelor de
'comunitate' sau 'grup social', cât şi reconfigurări globale ale proceselor de producţie şi consum au lăsat loc abordărilor
situaţionale ale migraţiei, în strânsă legătură cu abilitatea femeilor sau a bărbaţilor de a-şi menţine propriile proiecte de
migraţie. Femeile migrante sunt considerate din ce în ce mai active în susţinerea financiară a familiilor lor prin remitenţe
7
ISSN 2312-8429
sau ca agenţi ai schimbărilor sociale în comunităţile de origine sau destinaţie. În plus, migraţia femeilor şi rolul principal pe
care acestea le joacă în procesele de migraţie permit o examinare critică a transformărilor familiei.
Aceste atribute ale familiei transnaţionale se pot constitui în indicatori ce pot fi avuţi în vedere în stabilirea indicelui de
transnaţionalitate. Propunerea mea este:
indicatorul interdependenţă relaţională: relaţie zilnică prin Internet sau telefon (5%), relaţie la două-trei zile (10%), relaţie
săptămânală (15%), relaţie lunară (20%), relaţie sporadică, la distanţe de luni de zile (25%); indicatorul gen să aducă un
plus de 5% în cazul în care persoana plecată este mama; indicatorul vârsta copiilor: de la 18 ani în jos, câte 2% se adaugă
pentru fiecare an; indicatorul rezultate şcolare: câte 5% pentru fiecare medie sub cele obţinute când părintele era în ţară;
indicatorul implicare în luarea deciziilor familiale şi în viaţa familiei: foarte mult (5%), mult (10%), potrivit (15%), puţin (20%)
sau deloc (25); acest ultim procent arată, practic, absenţa din cadrul familiei din punct de vedere psihologic; indicatorul
„timp”: 5% pentru cazul în care reîntregirea familiei se face în maxim 6 luni, 10% pentru timp de întregire între 6-12 luni,
15% pentru revenirea migrantului într-un interval de timp de peste 1 an.
Toţi aceşti indicatori ar trebui dublaţi în cazul în care ambii părinţi sunt plecaţi în străinătate.
Bibliografie
Cucoş C. (2010), A New Framework and Adult Learning Environment - the Virtual Community, în Analele Ştiinţifice ale
Universităţii Al. I. Cuza din Iaşi, seria Ştiinţele Educaţiei, tomul XIV, Editura Universităţii Al. I. Cuza
Ivan, M.V.& Iacovoiu, V,(2008), Rolul investiţiilor străine directe în contextul obligativităţii îndeplinirii criteriilor de
convergenţă, Studii Financiare – Probleme financiare contemporane, 4/2008
Morris M., Ogan C. (1996), The Internet as Mass Medium, Jurnal of Computer-Mediated Communication, Volume 1,
Issue 4
Parrenas, R. S. (2001) Mothering from Distance: Emotions, Gender and Inter- generational Relations in Filipino
Transnational Families, Feminist Studies, 27, 2.
Preda M. (1999), Grupuri sociale ignorate sau excluse de politicile sociale, în C.Zamfir (coordonator)- Politici sociale în
România, Editura Expert, Bucureşti
Toth, G., Toth, A. (2007) „Câţi copii au părinţi migranţi?” în Toth, G., Toth, A., Voicu, O., Ştefănescu, M. Efectele
migraţiei. Copii rămaşi acasă, Fundaţia Soros România, Bucureşti
Unicef – raport (2008), Analiză Naţională Asupra Copiilor Rămaşi Acasă
Urs N. (2011), Comunicarea mediată de calculator, Internetul şi schimbările în peisajul mediatic, Studia UBB
Ephemerides, LVI, 2
Fig.1. Tipologia familiilor
8
ISSN 2312-8429
THE COORDINATION OF SOCIAL SECURITY SYSTEM IN EUROPEAN UNION
Dana – Silvia Contineanu
Institutul Pentru Cercetare A Calitatii Vietii
[email protected], [email protected]
Investeşte în oameni !
Proiect cofinanţat din Fondul Social European prin Programul Operaţional Sectorial pentru Dezvoltarea Resurselor Umane 2007 – 2013.
Axa prioritară nr. 1 “Educaţia şi formarea în sprijinul creşterii economice şi dezvoltării societăţii bazate pe cunoaştere”. Domeniul major
de intervenţie 1.5 “Programe doctorale şi post-doctorale în sprijinul cercetării”
Titlul proiectului: “ Pluri şi interdisciplinaritate în programe doctorale şi postdoctorale”
Număr de identificare contract: POSDRU/159/1.5/S/141086
Beneficiar: Institutul de Cercetare a Calităţii Vieţii, Academia Română
Abstract:
The coordination of social security system is an important issue for European Union and the rules created by the European
Commission are the framework of free movement of persons respecting the characteristics of national social security
legislation. Within this framework of coordination it is a must to guarantee within the EU equality of treatment for the person
concerned under the different national legislation. Due to the major differences between national legislation in terms of the
persons covered, it is necessary to identify and prevent possible elements of fraud and error in the coordination social security
systems. in this article we aim to present some vulnerable practical aspects which may appear even under the provisions of
Regulation (EC) No 883/2004 of the European Parliament and of the Council on the coordination of social security systems
and Regulation (EC) No 987/2009 of the European Parliament and o the Council laying down the procedure for implementing
Regulation (EC) No 883/2004.
Keywords: coordination of social security, equality of treatment, free movement, insured person, error, fraud, exchanges of data
Coordonarea sistemelor de securitate socială este un concept ce a apărut la nivelul Uniunii Europene ca o necesitate a
asigurării unui tratament egal, din punct de vedere al securităţii sociale, lucrătorilor şi membrilor lor de familie – cetăţeni ai
statelor membre ale Uniunii Europene, ale Spaţiului Economic European şi ai Elveţiei.
Iniţial, la nivelul Uniunii Europene, s-au adoptat şi aplicat primele reglementări în domeniul securităţii sociale, şi anume
Regulamentele 3/1958 şi 4/1958. Ulterior, au fost înlocuite de Regulamentul (CEE) nr. 1408/71 privind aplicarea regimurilor
de securitate socială salariaţilor, persoanelor care desfăşoară activităţi independente şi membrilor familiilor acestora care
se deplasează în cadrul Comunităţii şi Regulamentul (CEE) nr. 574/72 de implementare. Pe măsură ce Uniunea Europeană
s-a extins prin aderarea de noi state membre şi dezvoltarea geografică a exercitării dreptului la liberă circulaţie, a apărut şi
necesitatea elaborării unor noi reguli actualizate în concordanţă cu noile provocări privind îmbunătăţirea nivelului de viaţă
şi a condiţiilor de încadrare în muncă a persoanelor. Urmare a acestui fapt, Parlamentul European şi Consiliul Uniunii
Europene au adoptat Regulamentul (CE) nr. 883/2004 privind coordonarea sistemelor de securitate socială, denumit şi
Regulamentul de bază, şi Regulamentul (CE) nr. 987/2009 de stabilire a procedurii de punere în aplicare a Regulamentului
(CE) nr. 883/2004, denumit şi Regulamentul de aplicare.
În preambulul Regulamentului (CE) nr. 883/2004 privind coordonarea sistemelor de securitate socială punctul (4) este
declarată importanţa unei bune cooperări între statele membre, cu respectarea ,,caracteristicilor proprii legislaţiilor interne
privind securitatea socială,, şi, de asemenea, se menţionează că la nivelul statelor membre UE este necesar ,,să se
elaboreze un sistem unic de coordonare.,, (JO L166/1, 30.4.2004, p. 82). În textul punctului (8) al aceluiaşi Regulament se
arată importanţa deosebită ce trebuie acordată egalităţii de tratament ,,pentru lucrătorii care nu sunt rezidenţi în statul
membru în care lucrează, inclusiv pentru lucrătorii frontalieri.,, (JO L166/1, 30.4.2004, p. 82). De asemenea, la punctul (13)
din Regulamentul de bază se menţionează că regulile de coordonare vor garanta că atât persoanele care se deplasează
în interiorul Comunităţii, cât şi membrii lor de familie aflaţi în întreţinere şi urmaşii lor ,,îşi păstrează drepturile şi avantajele
dobândite şi în curs de a fi dobândite.,, (JO L166/1, 30.4.2004, p. 83). Pentru realizarea acestei obligaţii a statelor membre,
care poate fi considerată chiar un deziderat, este necesar ca între statele membre să se facă schimb de informaţii cu privire
la perioadele de asigurare ale persoanelor beneficiare de prestaţii sociale şi la tipul de prestaţii sociale la care au dreptul
9
ISSN 2312-8429
persoanele asigurate, precum: prestaţii de boală, indemnizaţii de maternitate şi de paternitate asimilate, indemnizaţii de
invaliditate, prestaţii pentru limită de vârstă, prestaţii de urmaş, prestaţii în cazul unor accidente de muncă şi boli
profesionale, ajutoare de deces, ajutoare de şomaj, prestaţii de prepensionare şi prestaţii familiale. Un aspect important de
reţinut este acela că cele două regulamente nu se aplică asistenţei sociale sau socio-medicale şi nici regimurilor de prestaţii
pentru victimele de război sau pentru compensarea consecinţelor unui război. De multe ori, în acest schimb de date pot
apărea elemente de fraudă sau de eroare a datelor, iar acestea pot genera plăţi necuvenite ale unor prestaţii sociale la
care persoanele respective fie nu au dreptul, fie cuantumul acestora sau perioadele de acordare nu corespund.
Pentru a înţelege mai bine modul în care pot apărea erori şi fraude în coordonarea sistemelor de securitate socială, este
indicat să prezentăm succint modul în care a fost reglementat acesta prin normele europene. Astfel, în Capitolul II
,,Dispoziţii privind cooperarea şi schimburile de date,, din Regulamentul (CE) nr. 987/2009 sunt stabilite condiţiile privind
domeniul de aplicare şi regulile referitoare la schimburile între instituţii, dar şi cele privind schimburile dintre persoanele în
cauză şi instituţii, formatul şi metoda de efectuare a schimbului de date, valoarea juridică a documentelor şi a documentelor
justificative eliberate într-un alt stat membru, aplicarea provizorie a legislaţiei şi acordarea provizorie a prestaţiilor, precum
şi calculul provizoriu al prestaţiilor şi al cotizaţiilor.
Pentru aplicarea Regulamentului (CEE) nr. 1408/71 privind aplicarea regimurilor de securitate socială salariaţilor,
persoanelor care desfăşoară activităţi independente şi membrilor familiilor acestora care se deplasează în cadrul
Comunităţii şi a Regulamentului (CEE) nr. 574/72 de implementare se utilizau formularele ce aveau ca denumire litera E şi
un număr format din 3 cifre. Un exemplu în acest sens poate fi Certificatul privind legislaţia privind securitatea socială care
se aplică titularului şi care era reprezentat prin formularele E101 şi E103, dar şi Înregistrarea pentru acoperirea de sănătate
care era reprezentată prin formularele E106, E109, E120, şi E121 în funcţie de instituţia competentă care le elibera, precum
şi de calitatea persoanei asigurate. În prezent, pentru aplicarea şi respectarea prevederilor noilor Regulamente, există un
număr de zece documente portabile, şi cu excepţia Cardului European de Asigurări Sociale de Sănătate, toate sunt
eliberate sub formă tipărită şi sunt utilizate pe întreaga perioadă de tranziţie. Întrucât prin prevederile art. 4 alin. (2) din
Regulamentul (CE) nr. 987/2009 se stabileşte ca schimburile de date între instituţii sau organisme de legătură să se facă
electronic prin intermediul unor puncte de acces într-un cadru comun şi în condiţii care să asigure protecţia şi
confidenţialitatea acestui schimb, Comisia Administrativă pentru Coordonarea Sistemelor de Securitate Socială, forul care
asigură interpretarea şi coordonarea unitară a prevederilor celor două regulamente, a adoptat mai multe decizii prin care a
clarificat modalităţile prin care se va derula această perioadă de tranziţie reglementată prin art. 95 din Regulamentul de
aplicare. Până la finalizarea din punct de vedere functional a acestui sistem electronic, documentele prin care se realizează
schimbul de date sunt simplificate şi au fost redenumite după cum urmează:
Pentru domeniul de securitate socială denumit legislaţie aplicabilă se utilizează formularul A1.
Pentru domeniul de securitate socială denumit prestaţii de boală se utilizează formularele S1, S2 şi S3.
Pentru domeniul de securitate socială denumit pensii se utilizează formularul P1, iar pentru cel privind accidentele de
muncă şi boli profesionale se utilizează formularul DA1.
Pentru domeniul de securitate socială denumit prestaţii de şomaj se utilizează formularele U1, U2 şi U3.
În momentul în care Schimbul electronic de informaţii privind securitatea socială (EESSI) va deveni funcţional, se vor utiliza
documentele electronice structurate (DES) care au fost create tocmai pentru a facilita comunicarea eficientă, sigură şi
detaliată între instituţiile competente şi organismele de legătură din statele membre. EESSI este un sistem informatic creat
pentru facilitarea schimbului de informaţii între organismele de securitate socială din Uniunea Europeană. EESSI va fi
gestionat la nivel central de către Comisia Europeană, deşi documentele vor fi transmise către statul membru
corespunzător. Documentele electronice structurate vor fi utilizate pentru dosarele cu caracter transfrontalier. Documentele
electronice structurate (DES) au fost concepute astfel încât avantajul pentru cetăţenii cărora li se aplică prevederile celor
două regulamente să fie soluţionarea rapidă a cererilor lor, calcularea şi plata cu celeritate a prestaţiilor sociale, iar
avantajele admnistraţiilor din statele membre să constea în asigurarea unui flux informaţional standardizat, a unei
comunicări multilingvistice mai bune, precum şi o mai bună verificare şi colectare a datelor. Astfel, am putea spune că prin
informaţiile schimbate prin intermediul acestor documente, precum şi prin gestionarea lor de către EESSI, se vor putea
face verificări mult mai eficiente cu privire la corectitudinea datelor înscrise în documente privind stagiile de cotizare şi
implicit tipul şi cuantumul prestaţiilor de care poate beneficia o persoană asigurată. Un alt aspect important de reţinut este
acela că pe baza acestor date se vor face rambursări de sume de bani între statele membre pentru prestaţiile de care au
beneficiat persoanele asigurate, sume care nu sunt deloc de neglijat putând ajunge de la câteva mii de Euro până la câteva
zeci de milioane de Euro. Aceste rambursări şi compensări de sume se fac între statele membre doar în cazuri justificate
10
ISSN 2312-8429
şi putem exemplifica aici prestaţii de boală pentru situaţii de urgenţă acordate în baza Cardul European de Asigurări Sociale
de Sănătate sau în cazul tratamentului medical planificat şi acordat de un alt stat membru persoanei asigurate.
Statele membre au considerat ca fiind imperios necesară crearea unei cooperări optime în domeniul combaterii fraudei şi
erorii în temeiul Regulamentelor (CE) nr. 883/2004 şi 987/2009, astfel încât Comisia Administrativă pentru Coordonarea
Sistemelor de Securitate Socială a emis Decizia H5 din 18 martie 2010 privind cooperarea în domeniul fraudei şi a erorilor,
decizie ce a intrat în vigoare la data de 1 august 2010. Conform prevederilor acestei decizii, statele membre nominalizează
un punct de contact în materie de fraudă şi eroare, căruia autorităţile competente îi raportează ,,fie riscuri de fraudă şi de
abuz, fie dificultăţi sistematice care pot cauza întârzieri şi erori,,. (JO C 149, 8.6.2010, p.5). Comisia Administrativă reţine
ca element important în stoparea apariţiei fraudei şi erorilor, coordonarea raportării corecte a deceselor cetăţenilor din
statele membre.
Cu toate acestea este important ca în reglementările Comisiei Administrative pentru Coordonarea Sistemelor de Securitate
Socială, să se regăsească o definiţie clară a ceea ce este sau poate fi fraudă în securitatea socială, dar şi o definiţie a
erorii. Astfel, putem considera că fraudă este furnizarea cu rea-credinţă a unor date false sau omiterea comunicării unor
date reale, astfel încât o persoană să beneficieze de drepturi şi prestaţii reglementate prin normele de securitate socială,
dar fără a îndeplini condiţiile legale de persoană asigurată în sistemul de asigurări sociale al unui stat membru. Totuşi,
apreciem că şi un atac cibernetic asupra EESSI ori asupra oricărui sistem informatizat care conţine datele persoanelor
asigurate, fie nedescoperit la timp, fie imposibil de contracarat, poate genera o fraudă. Iar în acest caz nu mai putem lua
în considerare vinovăţia unei persoane care prin informaţii false a generat o fraudă a sistemului de securitate socială.
De asemenea, eroare apreciem că poate fi considerată şi introducerea greşită a unor date în EESSI, date ce nu pot fi
identificate ca fiind eronate în timp util sau pot apărea erori ale EESSI generate de unificarea tehnică a sistemului aflat şi
dat în funcţiune în fiecare stat membru.
Astfel, faţă de prevederile Deciziei H5 apreciem că există o paletă mult mai vastă de manifestare a modului de realizare a
fraudelor şi erorilor care să genereze plăţi necuvenite în sistemul statelor membre şi implicit să aducă prejudicii bugetului
acestora, inclusiv încălcării ordinii juridice a statelor membre.
Am încercat să prezentăm succint o problemă ce nu poate fi pentru moment conturată complet, dar ale cărei modalităţi de
manifestare, consecinţe şi efecte ne afectează pe toţi din punct de vedere social.
Bibliografie:
www.ilo.org/wcmsp5/groups/public/---europe/---ro-geneva/---sro-budapest/documents/publication/wcms_166999.pdf
www.ec.europa.eu/social
JO L166/1, 30.4.2004, Regulamentul (CE) nr. 883/2004 privind coordonarea sistemelor de securitate socială
JO L284/1, 30.10.2009, Regulamentul (CE) nr. 987/2009 de stabilire a procedurii de punere în aplicare a Regulamentului
(CE) nr. 883/2004
JO C149, 8.6.2010, Decizia H5 din 18 martie 2010 privind cooperarea în domeniul fraudei şi a erorilor în temeiul
Regulamentului (CE) nr. 883/2004 şi al Regulamentului (CE) nr. 987/2009
Această lucrare este elaborată şi publicată sub auspiciile Institutului de Cercetare a Calităţii Vieţii, Academia Română ca
parte din proiectul co-finanţat de Uniunea Europeană prin Programului Operaţional Sectorial Dezvoltarea Resurselor
Umane 2007-2013 în cadrul proiectului Pluri şi interdisciplinaritate în programe doctorale şi postdoctorale Cod Proiect
POSDRU/159/1.5/S/141086 sau
This paper is made and published under the aegis of the Research Institute for Quality of Life, Romanian Academy as a
part of programme co-funded by the European Union within the Operational Sectorial Programme for Human Resources
Development through the project for Pluri and interdisciplinary in doctoral and post-doctoral programmes Project Code:
POSDRU/159/1.5/S/141086
11
ISSN 2312-8429
Social Basis and Function of Religious Education in Turkish Educational System
Abdulkadir ÇEKİN
Kastamonu University
[email protected]
Abstract
Religion is one of the prominent facts of social life. in daily life, intensively presence of situations and events related to religion
has been indicated that the religion is a social phenomenon. The relation between religion and human being has always been
exist from early historical times to present and religious education as a transmission of religious principles from generations
to others is also an ancient event like the relation between religion-human being. Religion in Turkey's national unity and the
protection can be provided, in contributing to social peace, social ethics and values as the most important factor in granting
still stands before us. This function of religion in religious education in a healthy way to fulfill a task is very important respect.
On the other hand, religious education has been a debated issue in Turkey for many years. State and religion relation can
also be considered in this context. But it can’t be ignored that religious education has so many functions in Turkish educational
system such as cultural, religious, moral and social. in this paper, the theoretical basis of religion education and social functions
of religious education in Turkish educational system will be discussed. in the study, like “the social functions of religious
education are?” etc. questions will be answered by investigating text books, curriculums and other documents.
Keywords: Religion, Religious Education, Social Basis and Function, Turkish Educational System
Giriş
Din, insanlığın mutluluk ve huzurunu amaçlar. İnsanın mutlu olması da ancak içinde yaşadığı toplumun huzurlu ve mutlu
olmasıyla mümkün olabilir. Toplumun yaşamını sağlıklı sürdürebilmesi için birey her yönü ile dengeli bir beslenme içinde
olmalıdır. Bu bakımdan bireyin manevi dünyasının sağlıklı ve dengeli olabilmesi açısından, dini duygu ve düşüncelerinin
geliştirilmesi önem arz etmektedir. Bireyin teorik ve pratik din duygusu, toplumun din duygusunu etkilemektedir. Toplumun
ihtiyaç ve beklentileri çok yönlüdür ve bunların karşılanması toplumun devam ve huzurunda önemlidir. Eğitimin en belirgin
özelliği toplumsal yönünün olmasıdır (Aslan, 2001: 28). Bu nedenle eğitim toplum için vazgeçilmezdir. Ancak eğitimin de
gerçekleşebilmesi için mutlaka bir toplumsal zemine ihtiyacı vardır. Toplum kavramı incelenirken eğitim, eğitim kavramı
incelenirken de toplum kavramı sürekli başvurulan bir ölçü, hatta bir kontrol mekanizması olarak kabul edilmiştir (Akyüz,
1992: 12).
Eğitim ve toplum kavramlarını salt kendi başlarına ele almak pek mümkün görünmemektedir. Çünkü eğitime toplum içinde
bir sınır çizmek oldukça zordur. Eğitim-toplum etkileşimi hem eğitimin varlığının hem de toplumun varlığının sağlıklı
devamını sağlar. Eğitim bir yandan toplumu ve bu toplumu meydana getiren çeşitli unsurları işleyerek birbirlerine bağlarken,
diğer yandan da yine kendisinin işlediği unsurlardan etkilenerek kendini şekillendirir (Akyüz, 1992: 12).
Eğitim olayının toplumsal yönünün üzerinde durulmaya ve konuşulmaya ihtiyacı vardır. Çünkü eğitim faaliyetlerinin ancak
bir toplumsal zemin üzerinde ortaya çıkabilecek ve yürütülebilecek olması eğitime yaklaşımda toplumsal amaçların önemini
göstermektedir. Bu noktada eğitimin varlığı doğrudan toplumun varlığına bağlıdır. Toplumun amaç ve ortamından kendini
soyutlamış bir eğitim tarihte var olmamıştır. Eğitim açısından toplum bir ana kucağı gibidir. Bu anlamda toplum fertten önce
gelen ve onun üstünde bir varlığa sahiptir (Günay, 1992: 33).
Her toplumun yapısının temelinde bir inanç vardır (Özakpınar, 1998: 19). Yani toplum denilen birliktelik yalnızca maddi
çıkar ve amaçlarla oluşturulmuş bir beraberlik değildir. Toplum, ortak manevi değerler, inançlar ve kültürün zemininde
teşekkül etmiştir. İşte toplumun temelini oluşturan bu manevi unsurların en başında din ve dine bağlı değerler gelmektedir.
Toplumun yapısı, ihtiyaçları ve amaçları eğitimin fonksiyonunda belirleyicidir (Celkan, 1989: 45). Din eğitimi ve öğretimi
Türk halkının önemli bir isteği ve ihtiyacıdır (Tosun, 2005: 159). Bu ihtiyacın doğru ve yeterli şekilde karşılanması, karşılığını
toplumsal istikrar, hoşgörü ve birlik-beraberlik olarak geri dönüşümünü sağlayacaktır.
Her dinin eğitim yönü bulunmaktadır. Çünkü dinlerin varlıklarını devam ettirebilmeleri yapılacak bir din eğitimi ile
mümkündür. Öyleyse bu anlamda eğitim de din de insanı eğitmek ister. Din, insanın yaratılıştan gelen üstün özelliklerinin
12
ISSN 2312-8429
farkında olarak kendini tanımasını ister. Eğitim, kendi başına kültürel ve manevi değerler oluşturamaz, yalnızca toplumda
hazır bulduğu bu unsurları işleyerek kullanmaktadır.
Eğitimin toplum içinde başarılı şekilde sürdürülebilmesi toplumun özelliklerinin dikkate alınmasıyla mümkün olabilecektir.
Toplumun yapısının eğitim sistemi ve anlayışı üzerinde etkisi, öğretim programlarında kendini göstermektedir (Aslan, 1998:
28).
1. Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretim Programları
Öğretim programı, okul ya da okul dışında bireye kazandırılması planlanan bir dersin öğretimiyle ilgili tüm faaliyetleri içeren
yaşantılar düzeneğidir. Öğretim programı, bir eğitim basamağında çeşitli sınıf ve derslerde ele alınacak konularla ilgili bütün
öğretim faaliyetlerini barındırmaktadır (Demirel, 2003: 6). Bir dersin öğretim programında öğrencilere kazandırılacak
davranışların neler olduğu belirlendikten sonra bunlardan hangilerinin birlikte, birbirine benzer etkinlikler içinde
öğretilebileceği ele alınır ve program hazırlanır. Öğretim programında yer alan hedef, içerik, eğitim durumu ve sınama
süreçleri; öğretim sürecini, öğretim etkinliklerini ve öğretmen davranışlarını etkilemektedir.
İlk ve Ortaöğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretim Programlarında son 30 yıl içerisinde birtakım değişiklikler yapılmıştır.
Talim Terbiye Kurulu’nun 08.12.1981 gün ve 213 sayılı kararı ile “Din ve Ahlak Bilgisi Dersi” olarak birleştirilen ve
21.10.1982 tarih ve 139 sayılı karar ile adı “Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi” olarak değiştirilen dersin programı 28 Mart 1982
tarihli Tebliğler Dergisinde yayınlanarak yürürlüğe girmiştir. 1982’den sonra dersin programındaki ilk ciddi değişiklik, Talim
Terbiye Kurulu’nun 28.02.1992 tarih ve 47 sayılı kararı ile gerçekleşmiş, İlk ve Ortaöğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi
Öğretim Programları yenilenmiştir. 2000 yılına gelindiğinde ise İlköğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretim Programı
kurulun 373 sayılı kararı gereğince tekrar değiştirilmiş ve 2000-2001 eğitim-öğretim yılından itibaren uygulamaya
konulmuştur. Bu tarihten sonra İlköğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretim Programı 28.12.2006 tarih ve 410 sayılı
karar ile tekrar değiştirilmiştir. Ortaöğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretim Programı ise 1992’den yaklaşık 13 yıl sonra
kurulun 31.03.2005 tarih ve 16 sayılı kararıyla değiştirilmiştir (Kaymakcan, 2009: 33). Şuan uygulama olan İlköğretim Din
Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretim Programı Talim ve Terbiye Kurulu’nun 30.12.2010 gün ve 328 sayılı kararı ile Ortaöğretim
Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretim Programı ise kurulun 30.12.2010 gün ve 329 sayılı kararı ile 2011-2012 öğretim yılında
uygulanmaya başlanmıştır.
Programlarda din öğretiminin amacı; “yetişmekte olan nesle din hakkında doğru bilgi vermek, gençleri bilinçlendirmek,
gençlerin, özellikle inanç ve hayat konusundaki tercihlerini özgür olarak yapabilmelerini sağlamak” şeklinde ifade
edilmektedir. Bu amaca uygun olarak din öğretiminin, “öğrencinin akıl yürütme gücünü kullanarak varlıklar içindeki
konumunu belirlemesine katkıda bulunacağı” söylenmektedir (MEB, 2010: 3; MEB, 2010a: 5). Din öğretiminde öncelikle
dikkat edilmesi gereken hususların insana, düşünceye, hürriyete, ahlaki olana ve kültürel mirasa saygı temelinde olacağı
vurgulanmaktadır. Bu beş temelin gereği olarak din öğretiminin ezberletici ve nakilci bir yaklaşımla yapılmasının mümkün
olmadığı, dünya ve insanın değişmekte olduğu ifade edilerek, din öğretiminde öğrencinin dini bilincinin gelişmesini
sağlayacak şartları oluşturma ve öğrenciye hayatın problemlerini çözebilmesinde yardımcı olacak yolları gösterme”
yaklaşımı benimsenmiştir (MEB, 2010: 5; MEB, 2010a: 6).
Sosyal açıdan öğretim programlarına baktığımızda din öğretiminin birtakım sosyal temellerinin olduğu öğretim
programlarında ifade edilmektedir. Örneğin ilköğretim din kültürü ve ahlak bilgisi dersi öğretim programında din öğretimin
toplumsal temeli şu şekilde açıklanmaktadır: “İnsan toplumsal bir varlıktır. Eğitimden beklenen vazgeçilmez görevlerden
birisi de nesilleri sosyalleştirmesidir. Sosyalleştirme kısaca, “bireylerin içinde yaşadıkları topluma uyumlarını sağlama”
şeklinde tanımlanabilir. Hangi görevde ve sosyal faaliyette bulunursak bulunalım, arkadaşlık ve komşuluk ilişkilerinde bile
davranışlarımıza yön veren inanışlarımızı karşılıklı tanımak ve onları hesaba katmak durumundayız. Bu bakımdan sadece
kendi inandığımız dini değil, çevremizdeki dinleri, dinî anlayış ve yaşayış şekillerini de tanımak ve göz önünde
bulundurmamız gerekir (MEB, 2010: 6).”
Diğer taraftan ortaöğretim din kültürü ve ahlak bilgisi dersi öğretim programında ise din öğretiminin sosyal temeli şu şekilde
ifade edilmektedir: “Eğitimin toplumsal temeli veya amacı, davranışlarımızla sorumlu veya davranışlarını tanımak
durumunda olduğumuz toplumsal çevreye, İslam ahlakı yolu ile yaklaşabilmektir. Hangi görevde ve sosyal faaliyette
bulunursak bulunalım, arkadaşlık ve komşuluk ilişkilerinde bile davranışlarımıza yön veren inanışlarımızı karşılıklı tanımak
ve onları hesaba katmak durumundayız. Bu bakımdan sadece kendi inandığımız dini değil, çevremizdeki dinleri, dini anlayış
ve yaşayış şekillerini de tanımak ve göz önünde bulundurmak durumundayız (MEB, 2010a: 8).”
2. Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretim Programlarının Sosyal Amaçları
13
ISSN 2312-8429
İlk ve ortaöğretim din kültürü ve ahlak bilgisi dersi öğretim programlarında bir takım sosyal amaçlar belirlenmiştir. İlköğretim
din kültürü ve ahlak bilgisi dersi öğretim programı öğrencilerin; (1) toplumsal olarak yaşanan dini ve ahlaki davranışları
tanımalarını, (2) toplumdaki farklı dini anlayış ve yaşayışların sosyal bir olgu olduğu bilincine varmalarını, (3) başkalarının
inanç ve yaşayışlarına hoşgörü ile yaklaşmalarını, (4) toplum içindeki hurafelere dayalı sağlıksız dini oluşumları ayırt
etmelerini, (5) fiziki ve toplumsal çevreyi koruma bilincine ulaşmalarını hedeflemektedir (MEB, 2010: 13).
Ortaöğretim din kültürü ve ahlak bilgisi dersi öğretim programı ise öğrencilerin; (1) evrensel barış kültürünün yerleşmesinde
ve hoşgörü ortamının oluşturulmasında dinin katkıda bulunabileceğini benimsemelerini, (2) toplumdaki farklı dini anlayış ve
yaşayışların sosyal bir olgu olduğunun bilincine varmalarını, (3) toplumdaki dini ve ahlaki davranışları tanımalarını, (4) dinin,
kültürü oluşturan unsurlardan biri ve diğer unsurlar üzerinde etkili olduğunu fark etmelerini, (5) küreselleşen dünyada dinin
birleştirici bir rolünün olduğunu kavramalarını hedeflemektedir (MEB, 2010a: 13).
3. Türkiye’de Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretiminin Örtük Sosyal Amaçları
3.1. Dini Sosyalleşme
İnsan sosyal bir varlıktır. İnsanın varlığı ancak sosyal bir yaşam içinde anlamlı olmaktadır. Toplumsal yaşama uyma,
toplumsallaşma ve toplumsal kültürü içselleştirme eğitimin temel fonksiyonlarındandır. İnsanın öncelikle aile içinde dil
öğretimi ile başlayan sosyalleşmesi, daha sonra toplum içinde farklı kurum ve gruplarla devam etmektedir.
Sosyalleşme, bireyin içinde yaşadığı grubun, toplumun, kültürün ve medeniyetin inançları, bilgileri, değerleri, modelleri ve
sembolleri gibi o gruba, topluma, kültüre ve medeniyetine mahsus duyuş, düşünüş, yapış ve inanış biçimlerini alması ve
bunları kendi içinde içselleştirerek şahsiyetine mal etmesi ve böylece çevresine uyum sağlama süreci olarak
değerlendirilmektedir (Günay, 1981: 193). Bu anlamda sosyalleşme, insanın kültürel hayatı öğrenmesi ve ona uyum
sağlaması yönü ile bir eğitim ve öğretim meselesidir.
Dini sosyalleşme, sosyalleşme kavramının din eğitimine aktarılmasından ortaya çıkmıştır. Dini sosyalleşme, dini olanla
şekillenmiş davranış tarzının benimsenmesini ifade etmektedir (Fraas, 2002: 237).
Din eğitiminin insanın toplumsallaşmasında, iki önemli yardım sağlaması beklenebilir. Bunlardan birincisi, dini etkinliklere
katılmak isteyenlere gerekli davranışları öğreterek hazırlık sağlanmasıdır. İkincisi ise toplumda dini eğitime sahip olmadığı
için, ritüeller başta olmak üzere çeşitli dini etkinlikleri yapamayan ve bu yüzden sıkıntıya düşen yanlış uygulamalara kapılan
ve hatta başkalarının istismarına maruz kalan insanlara yardımcı olmaktır (Tosun, 2005: 97-98).
3.2. Dini Kültürleme
Sahip olunan maddi ve manevi kültürel değerlerin yeni nesillere aktarılıp benimsetilmesi ve bunları ilerletecek kabiliyet ve
ideallerin kazandırılmasına kültürleme denir (Tosun, 2005: 98). Kültür bir toplumun yapısı hakkında önemli bilgiler verir.
Toplumun maddi ve manevi değerleri kültür içinde kendini gösterir. Öyle ki toplumda genel olarak kültürü oluşturan baskın
unsurlar; manevi değerler, temel inançlar, ahlaki değerler ve yargılar, örf ve adetlerdir.
Eğitimin amaçları arasında bireyin yaşadığı toplumun kültürel unsurlarını fark edip tanıyarak onların geleceğe taşınmasının
sağlanması bulunmaktadır. Geçmişin büyük kültürel geleneğini taşıyan dinin eğitim yolu ile günümüze aktarılması, din
eğitiminin bir kültürleme rolü olduğunu göstermektedir. Geçmişin zengin mirasının bu şekilde bireylere aktarılması bazı
yanlış anlama ve kabullerin ortaya çıkmasına engel olmaktadır. Çünkü din eğitiminin görevi yalnızca bu kültürlemeyi
sağlamak değil, sorgulayarak neyin din temelli ve neyin sosyo¬kültürel temelli olduğu gerçeğini fark etmesini sağlamak
olmalıdır (Akyürek, 2004: 182).
Eğitim belli bir kültür ortamında gerçekleşir. Türk kültürüne kaynaşmış İslami kültürel unsurların tanıtılıp ve eğitim yolu ile
aktarılmasında din eğitiminin yapabileceği görevler vardır. Din eğitimi de din kültürünün verilmesi, dini kişiliğin
kazandırılması olduğu için dini kültürlenmenin uygun ve dengeli bir şekilde gerçekleşmesi öncelikle din eğitimi ile mümkün
olabilir.
3.3. Sosyal Uyum ve Bütünleşmeye Katkı Sağlama
14
ISSN 2312-8429
Toplum, içinde menfaat iştirakleri bulunan aynı ruha ve gayeye yönelmiş insan topluluğudur. Toplum kavramı birlik,
beraberlik ve bütünleşme gibi olumlu anlamları barındırmaktadır. Yani toplum olmanın doğal bir sonucu olarak toplumda
kurum ve grupların uyumu beklenmektedir.
Toplumların devamı, toplumun uyum ve beraberliği ile mümkündür. Bu nokta da öncelikle ele alınması gereken konu sosyal
bütünleşmedir. Sosyal bütünleşme, bir toplum ve sosyal grup içinde hâkim olan kültürel değerlerin toplumu meydana getiren
fertler tarafından alınarak, kendilerine mal edilmesi ve böylece fertlerin toplumun sosyo-kültürel değerlerini kazanarak
onunla uyumlu bir şekilde yaşama durumuna gelme süreçlerini ifade etmektedir (Günay, 1989: 3).
Toplumun bütünleşmesi toplumda bireylerin ortak bilinç halinde hareket etmelerini sağlar. Bu hareket noktası toplumun
istikrarı için gereklidir. Tarihten günümüze baktığımızda genel olarak her toplumun temelinde ortak inanç ve değerler
görülmektedir.
Toplumda birlikteliğin temelinde siyasi, ekonomik, kültürel ve tarihsel olmak üzere birçok etken vardır. Ancak bunların
başında din gelmektedir.
İnsan içinde yaşadığı toplumun huzurlu olmasını ister. Din eğitiminin bir amacı da bireyin toplumsal norm ve düzene uyum
sağlaması ve toplumsal bütünleşme içerisine girmesidir. Din, toplumun bütünleşmesi için gerekli olan değeri, hoşgörüyü,
birlik ve beraberliği sunar.
İslam dini temelde milli birlik ve bütünleşmemizin vazgeçilmez unsurudur (Günay, 1989: 13). İslam dininin birlik çağrısı
insanlar arasında dil, renk, kültür ve millet ayırt etmeksizin herkesi kapsayıcıdır. İslam genel bir yaklaşım olarak hep
insanların ve insanlığın birliğini ister.
Bu noktada dinin eğitim aracılığıyla insanlara doğru ve sağlıklı bir şekilde ulaşması önem arz etmektedir. Dinin kardeşlik
vurgusu zaten toplumda temeli var olan birlik ve beraberlik ruhunu canlandıracak; çatışma, hoşgörüsüzlük ve ayrışmaların
önüne geçecektir. Toplumsal dayanışma birlik, huzur ve refah açısından son derece önemlidir.
Toplumun var oluşu bir anlamda istikrarın da varlığı demektir. Sosyal ilişkilerin işbirliği içinde olması, toplumsal yapıların
ahenkli şeklinde sürdürülmesi ancak toplumun manevi değer ve normlarının birleştirici ve bağlayıcı gücüyle gerçekleşebilir
(Parladır, 1987: 27). Bu anlamda toplumun değerlerinden uzak yaşayan bir insan aynı zamanda toplum ve toplumdaki
insanlardan uzaklaşmaktadır (Akıncı, 2004: 25).
Sosyal hayatımızdan bireysel tercihlerimize kadar etkili olan İslami duygu ve düşüncenin yeni kuşaklara telkin edilmesi ve
bunun yanında dinin toplum hayatımızdaki istikrar sağlayıcı katkısı da dikkate alındığında din eğitimi, sosyal bir zorunluluk
arz etmektedir.
Din eğitiminin belirgin bir görevi olan bireylere dini ve ahlaki değerler kazandırma işlevi, aynı zamanda bireylerden hareketle
bu denge ve bütünlüğün toplumun huzur ve mutluluğa ulaşmasını sağlanmasında etkin bir rol oynamaktadır.
3.4. Din Eğitiminin Sosyal Barışa Katkısı
Din eğitiminin toplumsal yansımalarının önemli bir noktasını sosyal barış oluşturmaktadır. İslam dinindeki temel ibadetlerin
her birinin toplumsal barış ve huzurun teminine büyük katkıları bulunmaktadır. İslam’da temel ibadet olan namaz, özellikle
cemaatle kılınması zorunlu olan cuma, bayram ve cenaze namazları, bunun yanında yine birlikte kılınması tavsiye edilen
beş vakit namaz insanlar arasında birlikte yaşama ve dayanışma bilincini geliştirmektedir. Ayrıca, amacı doğrudan sosyal
yardımlaşmayı sağlayarak toplumsal barışın gerçekleşmesini mümkün kılmak olan zekât ve sadaka, ekonomik hayatı,
sosyal ve manevi hayatla bütünleştirmektedir (Özdemir, 2004: 237). Farklı kültür, ırk, renk ve dile sahip insanlar arasında
inanca dayalı kardeşlik bilinci oluşturmayı amaçlayan İslam dini, bunu en güzel şekilde hac ibadeti ile gerçekleştirir. Böylece
hac ibadeti, toplumlar arası barış ve kardeşliğin sağlanmasına da büyük bir katkı sağlamaktadır.
Din eğitimine toplumsal çatışma ve gerginlikleri önleyip yerine toplumsal hoşgörü ve barışın ikame edilmesine katkı
sağlama konusunda büyük görevler düşmektedir (Aydın, 2001: 119). İnsanların birbirilerini tanımlarında, birbirlerinin inanç
ve değerlerine saygı göstermelerinde okullardaki din öğretimi önemli fonksiyonlar icra etmektedir. Ayrıca, dini bilen ve
anlayan insanların farklı din ve inanışta olanlarla ilişkilerinin nasıl olması gerektiği de sağlıklı bir din eğitimi ile
kazandırılabilir.
15
ISSN 2312-8429
Sonuç
Din, toplumsal yaşamın önemli olgularından birisidir. Günlük hayat içerisinde dinle ilgili durum ve olayların yoğun olarak yer
alması, dinin toplumsal bir varlık olduğunu göstermektedir. Din ile insan arasındaki ilişki, tarihin ilk dönemlerinden
günümüze kadar varlığı sürdürmüştür ve dini öğretilerin nesilden nesile aktarımı şeklinde dinin eğitimi de din-insan ilişkisi
kadar eskiye dayanmaktadır. Türkiye’de ilk ve ortaöğretimde din kültürü ve ahlak bilgisi dersleri ile öğrencilere birtakım
sosyal kazanımlar sunulmaya çalışılmaktadır. Din kültürü ve ahlak bilgisi öğretim programlarının geliştirilmesinde ve
özellikle de okullarda din öğretiminde din, toplum ve kültür olguları birlikte değerlendirilmekte ve öğretim programlarında da
açık ve örtük bir şekilde din öğretiminin sosyal amaçları ifade edilmektedir. Din öğretiminin açık şekilde ifade edilen
toplumsal amaçları genel olarak; dini ve ahlaki davranışları tanıma, toplumdaki farklı dini anlayış ve yaşayışların sosyal bir
olgu olduğu bilincine varma ve başkalarının inanç ve yaşayışlarına hoşgörü ile yaklaşma konularına yoğunlaşırken, örtük
amaçları ise; dini sosyalleşme ve dini kültürlemeyi mümkün kılma, sosyal uyum ve sosyal barışa katkı sağlamayı
içermektedir.
Kaynaklar
Akıncı, A. (2004). İnsanın Anlam Arayışında Din Temeline Dayalı Ahlaki Değerler ve Ahlâk Eğitimi, Tabula Rasa, 4 (12),
23-35.
Akyürek, S. (2004). Din Öğretiminde Kavram Öğretimi, İstanbul: Dem Yayınları.
Akyüz, Y. (1992). Eğitim Sosyolojisi (Eğitim Sosyolojinsin Temel Kavramları ve Alanları Üzerine Bir Araştırma), Erzurum:
MEB Yayınları.
Aslan, A. K. (2001). Eğitimin Toplumsal Temelleri, Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı: 5, 16-30.
Aslan, A. K. (1998). Eğitim Bilimine Giriş, İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi Yayınları.
Aydın, M. Ş. (2001). Barış Kültürü ve Din Eğitimi, Avrupa Birliğine Giriş Sürecinde Türkiye’de Din Eğitimi ve Sorunları
Sempozyumu, Adapazarı: Değişim Yay.
Celkan, H. Y. (1989). Eğitim Sosyolojisi, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları.
Demirel, Ö. (2003). Kuramdan Uygulamaya Eğitimde Program Geliştirme, Ankara: Pegema Yayınları.
Fraas, H. J. (2002). Öğrencinin Dini Eğitimi ve Dini Sosyalleşmesi, (çev. Şuayip Özdemir), Tabula-Rasa, Sayı: 4, 235-249.
Günay, Ü. (1981). Türkiye’de Dini Sosyalleşme, Türkiye 1. Din Eğitim Semineri, Ankara: İlahiyat Vakfı Yay.
Günay, Ü. (1989). Din ve Sosyal Bütünleşme, Erciyes Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Sayı: 6, 1-15.
Günay, Ü. (1992). Eğitim Sosyolojisi Dersleri, Kayseri: Erciyes Üniversitesi Yayınları.
Kaymakcan, R. (2009). Öğretmenlerine Göre Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Dersleri, İstanbul: DEM Yayınları.
MEB (2010). İlköğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Dersi (4, 5, 6, 7 ve 8. Sınıflar) Öğretim Programı ve Kılavuzu, Ankara:
Devlet Kitapları Müdürlüğü.
MEB (2010a). Ortaöğretim Din Kültürü ve Ahlâk Bilgisi Dersi (9, 10, 11 ve 12. Sınıflar) Öğretim Programı, Ankara: Devlet
Kitapları Müdürlüğü.
Özakpınar, Y. (1998). İslam medeniyeti ve Türk kültürü, İstanbul: Kubbealtı Neşriyat.
Özdemir, S. (2004). Zekâtın Eğitici ve Ahlaki Özellikleri, Dini Araştırmalar, 6 (18), 231-238.
Parladır, S. (1987). Toplum Yapısında Bütünlük Sağlanması Bakımından Kültürel ve Dini Değerlerin Önemi, Din Öğretimi
Dergisi, Sayı: 12-13, 22-31.
Tosun, C. (2005). Türkiye Cumhuriyetinin Laiklik ve Din Öğretimi Tecrübesi, Din Öğretimi Kurultayı, 7-9 Nisan, Malatya.
16
ISSN 2312-8429
Öğretmen Adaylarının Öğretmenlik Öz-yeterlik Algılarının Bazı Değişkenlere Göre
İncelenmesi
Fatma TAŞKIN EKİCİ
Erhan EKİCİ
Pamukkale University, Faculty of Education, Denizli, TURKEY
[email protected]
Özet
Bu çalışma fen bilgisi öğretmen adaylarının öğretmenlik öz-yeterlik algılarının cinsiyet, sosyoekonomik düzey, sınıf düzeyi,
kitap okuma alışkanlığı ve mezun oldukları lise türüne göre farklılaşıp farklılaşmadığını belirlemek amacıyla yapılmıştır.
Çalışma 2012-2013 eğitim öğretim yılı güz döneminde Pamukkale üniversitesi eğitim fakültesi fen bilgisi öğretmenliğinde
öğrenim görmekte olan 384 öğretmen adayıyla yürütülmüştür. Araştırmanın verileri 24 madde ve üç alt boyuttan oluşan
öğretmen öz-yeterlik ölçeği ve demografik bilgiler ölçeği ile toplanmıştır. Çalışmanın sonucunda öğretmen adaylarının
cinsiyetlerinin öğretmenlik öz-yeterlik algıları üzerinde bir farklılık oluşturmadığı, sınıf düzeylerinin sınıf seviyesi arttıkça pozitif
yönde öğretmen öz-yeterlik düzeylerinin arttığı, kitap okuma alışkanlığında ise kitap okuma alışkanlığı olan lehine öğretmen
adaylarında, öğretmenlik öz-yeterlik algılarında öğrenci meşguliyeti alt boyutunda ve toplamda anlamlı bir farklılık olduğu
ortaya çıkmıştır. Bunun yanı sıra gelir düzeyi arttıkça öğretmen adaylarında öğretmenlik öz-yeterlik algısının öğretim
yöntemleri alt boyutu dışında pozitif ve anlamlı bir şekilde artması ve mezun oldukları lise türü bakımından da sınıf yönetimi
alt boyutunda süper lise ve düz lise arasındaki farkın süper lise lehine anlamlı olduğu dikkati çeken bir diğer sonuçlardır.
Anahtar Kelimeler: öğretmen öz-yeterlik algısı, öğretmen adayı, öğretmen eğitimi
Giriş
Geçmişten günümüze önemini hiçbir zaman yitirmeyen, gerekliliği ve gelişimi her daim önemsenen, bir neslin
yapılandırılmasının mimarı olan meslektir öğretmenlik. Öğretmenlik mesleğine ve öğretmene yönelik geçmişten günümüze
gelinceye kadar, yüklenen görev ve toplumun beklentilerine paralel olarak çeşitli tanımlamalar yapılmıştır. Yapılan
tanımlamalar öğretmenin öğretimden sorumlu birey olmasından öğrencilere rehber olan kişi arasında değişim
göstermektedir. Toplumu şekillendirme gücüne sahip olan bu mesleği yerine getirecek kişililerin mesleğe yönelik öz-yeterlik
algıları oldukça önem arz etmektedir. Son yıllarda ulusal ve uluslar arası alanda öğretmenlik mesleğiyle ilgili pek çok sayıda
akademik yayın ve çalışma yapılmış ve yapılmaktadır. Bu çalışmada fen bilgisi öğretmen adaylarının dört yıllık lisans eğitimi
boyunca öğretmen öz-yeterlik algılarının nasıl bir değişim geçirdiğini ve hangi değişkenlerin bu değişimde rol oynadığını
incelenmektedir.
Bireyin karşılaşması olası durumlar ile başa çıkabilmek için gerekli olan eylemleri ne kadar iyi yapabilmesine ilişkin inançları
(Bandura, 1997) olarak tanımlanan öz-yeterlik algısı, öğretmenlik mesleğindeki başarıyı etkileyen önemli içsel faktörlerden
birini oluşturmaktadır. Bu nedenle öğretmenlik mesleğindeki başarı için öncelikle bu değişkenin üzerinde durmak gerekli
görülmektedir.
Özyeterlik kavramı, Bandura’nın Sosyal-Bilişsel Kuramı içinde tanımladığı bir kendini gerçekleştirme inancıdır. Bandura
(1997), öz-yeterlik inancını bireylerin belirlenen eylemleri gerçekleştirebilmek için gerekli olan basamakları düzenleme ve
gerçekleştirme konusunda kendi yeterliliğine yönelik inancı biçiminde tanımlar. Sosyal-bilişsel kurama göre, bireylerin
davranışları, bireysel özellikleri (bilişsel, duygusal ve fiziksel) ve çevresel unsurlar arasında karşılıklı bir belirleyicilik
bulunmaktadır. Bireylerin karşılaştıkları olası durumlarda kendi etkinliklerini yönetmelerinde, bu üç unsurun farklı
düzeylerdeki etkileşimleri öz-yeterlik durumları için belirleyicidir. Bundan dolayı birey sadece çevresel faktörlerin etkisiyle
davranışları belirlenen pasif bir nesne değildir (Bandura, 1997; Pajares, 2002). Bireylerin sahip olduğu öz-yeterlik inançları,
onların istekliliğini, hedeflere ulaşma adımlarını, güdülenme düzeylerini ve karşılaştıkları zorluklara rağmen yılmamalarını,
analitik düşünme becerilerini, başarı ve başarısızlığın nedenleri hakkındaki düşüncelerini, stres ve depresyona karşı
dayanıklılıklarını etkileyen bir durumdur (Bandura, Barbaranelli, Caprara ve Pastorelli, 1996).
Öğretmen özyeterliği,, Bandura’nın (1997) özyeterlik kavramına dayanır ve Bandura öğretmen öz-yeterliğini bir öz-yeterlik
türü olarak tanımlamaktadır ve son yıllarda öğretmen eğitimiyle ilgili çalışmalarda önemli bir yer edinmiştir. Tschannen–
17
ISSN 2312-8429
Moran & Woolfolk Hoy, 2001: 783 öğretmen öz-yeterliğini, “Bir öğretmenin öğrencilerin yeterince güdülenmiş olmadığı
durumlarda bile öğrenmelerinde arzu edilen sonuçları elde edebileceğine yönelik inançları” olarak ifade etmiştir. Bu
tanımlamalara dikkat edildiğinde öğretmen özyeterlik algısı öğretmenin öğrencilerine hedef koymakta ve öğrenme ürünlerini
bilinçli yapılandırılmasında ve öğrenci yada eğitim ortamlarıyla ilgili herhangi bir engelle karşılaştığında dirençli olmalarında
eltili olan en önemli güç olarak karşımıza çıkmaktadır.
Coladarci (1992) güçlü bir öğretmen öz-yeterlik inancının öğretmenleri mesleğe karşı daha bağlı, karşılaşılan sorunların
çözümünde daha sabırlı, meslektaş ve veli etkileşiminde daha verimli, iletişim becerileri konusunda daha gelişmiş bireyler
haline getirdiğini ifade etmektedir. Bandura (1997),öğretmenlik öz-yeterlik algısı yüksek öğretmenlerin öğrencileri
güdülemek için daha çok çaba sarf ettiğini, akademik işlere daha çok zaman ayırdığı ve başarıyı artırabildiğini, Cousins &
Walker (2000), öz-yeterlik inançları yüksek olan öğretmenlerin yeni fikirlere daha açık, öğretimde yeni yöntemleri denemeye
daha istekli olduğunu belirtmiştir. Palmer (2006), öğretmenlik öz-yeterlik algısı düşük olan öğretmenlerin öğretime ve
öğrencilerine daha az zaman ayırdığını, öğrencileri güdülemeye yeterince zaman ayırmadığı ve baskıcı bir tavır
sergilediğini ifade etmektedir. Öğretmenlerinde geçmişte öğrenci oldukları varsayılarak bu olayın bir döngü olduğu ve
meslek yaşantılarındaki algı eksikliğinin öğrencilik yıllarına dayandırılabileceği ifade edilebilir. Nitekim Chiang (2004).
Öğretmenlerin öğrencilik süreçlerinde edindikleri kişisel hedef yönelimlerinin, onların öğretmenliğe yönelik hedef
yönelimlerini belirlediğini ifade etmiştir.
Öğretmenlerin öz-yeterlik inançları onların eğitim-öğretim sürecine yönelik motivasyonları ve güdülenmişleri ile ilişkilidir.
Öğretmenin öğretmeye ilişkin motivasyonu ve güdülenmesi arttıkça öğretmenin öğrenme faaliyetlerine ayırdığı zaman daha
nitelikli olacaktır. Öğretmen, sınıf içindeki öğrenme öğretme faaliyetleri üzerinde belirleyici role sahiptir ve bu yapılar
öğrencilerin kişisel hedef yönelimlerinin ve akademik öz-yeterlik algılarının belirlenmesinde etkilidir (Wolters ve Daugherty,
2007). Bundan dolayı öğrenci başarısı ile öğretmenin öz-yeterlik algısı arasında doğrudan bir ilişki olduğu söylenebilir.
Öz-yeterlik algısı bireylerin yaşamlarındaki seçimleri üzerinde de belirleyici role sahiptir. Diğer bir deyişle, bireyler
çoğunlukla kendilerini yetkin hissettikleri etkinliklere katılma, yetkin hissetmedikleri etkinliklerden ise kaçınma
eğilimindedirler. Bu davranış kalıbının yaşla birlikte daha açık bir biçimde sergilendiği ve üniversite düzeyindeki seçimlerde
oldukça etkili olduğu söylenebilir (Pajares, 2005). Öğretmen adaylarının, öğretmenlik mesleğine yönelik eğitim süreçlerinde,
bir yandan öğrenci olmalarından kaynaklanan akademik güdülenme yaklaşımlarını sürdürürken, diğer yandan da aldıkları
mesleki eğitim aracılığıyla gelecekteki öğretmenlik deneyimlerini biçimlendirecek öğretmen modelini zihinlerinde
yapılandırmaktadırlar. Bu süreçte öğretmen adayları, edindikleri öğrencilik deneyimleri sayesinde nitelikli öğrenmeyi
tasarlarken, aynı zamanda öğretmenlik yönelik özyeterlik algılarını da biçimlendirmektedirler.
Öğretmen öz-yeterliği, öğrenci başarısı ve nitelikli öğretmen özellikleriyle bağlantılı olduğundan, hizmet öncesi öğretmen
eğitiminin öz-yeterliği geliştirici biçimde yürütülmesi de gerekli görünmektedir. Nitekim öz-yeterlik, öğrenmenin başlangıç
aşamalarında daha esnek olduğundan, öğretmen öz-yeterliğinin gelişiminde en güçlü etkilerin hizmet öncesi eğitim ve ilk
öğretmenlik yılındaki deneyimlerde olduğu düşünülmektedir.
Türkiye’de yapılan çalışmalara bakıldığında, son yıllarda öğretmenlik mesleğine ilişkin öz-yeterlikle ilgili yapılan
çalışmaların hızla arttığı (Çakıroğlu & Çakıroğlu (2003); Diken ve Özokçu (2004); Demirel ve Üstündağ (2006); Ekici (2006a
ve 2006b); Bümen, (2009); Saracaloğlu ve Yenice, (2009); Gürbüztürk ve Şad (2009); Üstüner, Demirtaş, Cömert ve Özer,
(2009),) görülmektedir. Bu çalışmalardan, Çakıroğlu & Çakıroğlu (2003) Türkiye ve Amerika Birleşik Devletleri’ndeki
öğretmen adaylarının özyeterlik düzeylerini karşılaştırmalı olarak incelemiş, Diken ve Özokçu (2004) özel eğitim alanında
çalışan öğretmenler ile diğer öğretmenlerin özyeterlik inançlarını karşılaştırmış, Senemoğlu, Yağcı, Demirel ve Üstündağ
(2006) ilköğretim öğretmenlerinin özyeterlik düzeylerini öğretim becerileriyle karşılaştırmış, Ekici (2006a), meslek lisesi
öğretmenlerinin özyeterliğini ve (2006b) sınıf yönetimi profilleriyle öğretmen özyeterlik inançları arasındaki ilişkiyi
araştırmıştır. Gürbüztürk ve Şad (2009) yapılandırmacı öğretmen ile geleneksel öğretmen davranışları ile öğretmenlik özyeterlik algıları arasındaki ilişkiyi incelemiştir.
Bu araştırmanı amacı; öğretmen adaylarının öğretmen öz-yeterlik algı düzeylerini ve bazı değişkenlerin bu düzeyi nasıl
etkilediğini incelemektir. Bu genel amaç çerçevesinde aşağıdaki sorulara cevap aranmıştır;
Fen bilgisi öğretmen adaylarının öğretmenlik öz-yeterlik algılarının
a)cinsiyet,
b)sosyoekonomik düzey,
c)sınıf düzeyi,
d)kitap okuma alışkanlığı ve
18
ISSN 2312-8429
e)mezun oldukları lise türüne göre farklılık göstermekte midir?
Bu çalışma sonucunda, öğretmen adaylarının hangi hedef yönelimleri doğrultusunda öğretmenlik mesleğine yönelik pozitif
tavır sergiledikleri, sergiledikleri tavır ile birlikte sahip oldukları öğretmenlik öz-yeterlik algılarının öğretmelik mesleğine
yönelik verilen eğitimin çerçevesinin çizilmesindeki önemi hakkında bilgi edinmelerinin sağlanması hedeflenmiştir. Diğer bir
hedef ise öğretmenlik mesleğine pozitif bakmayan geleceğin otoriter öğretmenlerini oluşturacak aday öğretmelerin
öğrenmeyle uyumlu özelliklerinin geliştirilebilmesi ve meslek algılarını yeniden gözden geçirmeleri konusunda öngörü
kazanmaları beklenmektedir.
Yöntem
Araştırma Modeli
Araştırma modeli, araştırmada amaca uygun olan verilerin toplanması ve çözümlenebilmesi için araştırmacıya yol gösterir.
Araştırmalarda ele alınan soruya yanıt verecek olan uygun yöntemin; dolayısıyla araştırma modelinin belirlenmesidir.
(Tanrıöğen, 2009). Bu çalışmada, var olan durumu betimlemek amacıyla tarama modeli kullanılmıştır. Geçmişte ya da o
anda var olan bir durumu var olduğu şekliyle betimlemeyen, tanımlamayı amaçlayan araştırma yaklaşımıdır. Bu modelde,
araştırmaya konu olan her neyse onları değiştirme ve etkileme çabası yoktur. Bilinmek istenen şey ortadadır. Amaç o şeyi
doğru bir şekilde gözlemleyip belirleyebilmektir. Asıl amaç değiştirmeye kalkmadan gözlemektir (Karasar, 2000).
Çalışma Grubu
Bu çalışma 2011-2012 eğitim öğretim yılı bahar döneminde Pamukkale Üniversitesi Eğitim Fakültesi Fen Bilgisi
öğretmenliğinde öğrenim görmekte olan 384 öğretmen adayıyla yürütülmüştür. Çalışma kapsamında, öğretmenlik
özyeterlik algıları ölçeği ve demografik özellikler anketi uygulanmıştır. Araştırmaya katılım gönüllük esasına dayandığından,
katılmak istemeyen öğretmen adayları araştırma kapsamı dışında tutulmuştur. Araştırma için katılımcılardan sözel izin
alınmıştır. Tablo 1’de araştırmaya katılan öğretmen adaylarının tanıtıcı özelliklere verdikleri yanıtların sayısal ve yüzdesel
değerleri verilmiştir.
Veri Toplama Araçları
Araştırmada iki adet veri toplama aracı kullanılmıştır. Birincisi öğretmen adaylarının demografik bilgilerini açıklamaya
yönelik 15 maddelik tanıtıcı özellikler formu diğeri ise 24 maddelik öğretmen öz-yeterlik algıları ölçeğidir.
Tanıtıcı Özellikler Formu, öğrencilerin tanıtıcı özelliklerini belirlemek amacıyla araştırmacı tarafından geliştirilen 15 soru
maddesi içermektedir. Bu form öğretmen adaylarının kendilerini, yetiştikleri aile ortamını ve sosyo-ekonomik düzeylerini
tanımak amacıyla oluşturulmuştur. Bu amaçla öğretmen adaylarının cinsiyeti, sınıf düzeyi, mezun olduğu lise türü,
akademik ortalamaları, kitap okuma alışkanlığı gibi sorular yöneltilmiştir.
Öğretmen öz-yeterlik ölçeği 24 madde ve üç alt boyuttan oluşan uyarlama bir ölçektir.Bu ölçeğin Türkçeye adaptasyonu,
geçerlik ve güvenirlik çalışması Çapa, Çakıroğlu ve Sarıkaya (2005) tarafından yapılmıştır. Ölçek orijinalinde 9’lu Likert
tipinde toplam 24 madde içermektedir. Ancak bu çalışma kapsamında beşli tipinde olarak kullanılmıştır. Ölçek Tamamen
Katılıyorum (5), Katılıyorum (4), Kararsızım (3), Katılmıyorum (2) ve Kesinlikle Katılmıyorum (1) şeklinde sıralanan skaladan
oluşmaktadır Boyutların adlandırılmaları öğrenci meşguliyeti, öğretim stratejileri ve sınıf yönetimi olarak yapılmıştır. Her bir
boyutta 8’er madde yer almaktadır. Öğretmen adaylarının bu ölçekten alabilecekleri en yüksek puan 120.00 (24x5), en
düşük puan 24.00 (24x1)’tür. Ölçeğin boyutlarından ise öğretmen adaylarının alabilecekleri en yüksek puan 40.00 (8x5) en
düşük 8.00 (8x1)’dir.
Çapa, Çakıroğlu ve Sarıkaya (2005) tarafından ölçeğin geneli için hesaplanan Cronbach Alpha Güvenirlik Katsayısı, .93
olarak bulunurken, öğrenci meşguliyeti boyutu için .82, öğretim stratejileri boyutu için .86 ve sınıf yönetimi boyutu için .84
olarak hesaplanmıştır. Bu araştırma kapsamında ölçeğin geneli için hesaplanan Cronbach Alpha Güvenirlik Katsayısı, .93
olarak bulunurken, öğrenci meşguliyeti boyutu için .84, öğretim stratejileri boyutu için .84 ve sınıf yönetimi boyutu için .83
olarak hesaplanmıştır.
Verilerin Toplanması
2011-2012 eğitim-öğretim yılı Bahar Döneminde Eğitim Fakültesi İlköğretim Fen Bilgisi Öğretmenliğinde öğrenim görmekte
olan tüm sınıf öğrencilerine, öğretmenlik özyeterlik ölçeği ve tanıtıcı özellikler formu anket şeklinde uygulanmıştır.
19
ISSN 2312-8429
Verilerin Analizi
Toplanan veriler arasındaki ilişkinin ortaya çıkarılması için hangi istatistiksel yöntemin kullanılacağına karar vermek
amacıyla eldeki verilere tek örneklem Kolmogorov-Smirnov analizi uygulanmıştır. Bu test sonuçlarına göre öğretmenlik
özyeterlik algıları ölçeğinin puanlarının toplamda ve tüm alt boyutlarda normal dağılım göstermediği belirlenmiştir (p<0,05).
Verilerin Çözümlenmesi Her bir soru için kullanılan 5’li Likert tipi skala, 1’den 5’e kadar puanlanan aralıklardan oluşmaktadır.
Her seçeneğe karşılık gelen ölçek seçenekleri ile yapılan puan aralıkları aşağıda verilmiştir. Seçenekler Verilen Puanlar
Puan Aralığı; Çok Yüksek- 5 4.20-5.00; Yüksek -4 3.40-4.19; Ortalama- 3 2.60-3.39; Düşük- 2 1.80-2.59; Çok Düşük-1
1.00-1.79 şeklindedir. Çalışmada toplanan veriler üzerinde aritmetik ortalama, standart sapma, tekrarlı ölçümler için tek
faktörlü ANOVA ve ikili karşılaştırmalar için ilişkili ölçümlerde t testi yapılmış, analizlerde SPSS 18.00 programından
yararlanılmıştır.
Sonuçlar
Bu bölümde araştırmanın amaçları yönünde elde edilen bulgulara yer verilmektedir.
Öğretmen özyeterlik algıları ölçeği öğretmen adaylarına uygulanmış ve sonuçlar ortalama olarak tablo 2 de verilmiştir.
Tabloda görüldüğü üzere öğretmen adaylarının öğretmenlik özyeterlik algıları ölçeğinden aldıkları toplam puan ortalamaları
91,97 dir. Öğrenci meşguliyeti alt boyutundan 30,67, sınıf yönetimi ve Öğretim yöntemleri alt boyutlarından ise 30,81 olarak
belirlenmiştir. Ölçme aracı olarak kullanılan ölçek 5 li likert tipinde kullanılmış ve düzey belirlemek için belirli puan
aralıklarından faydalanılmıştır. Beşli ölçme araçlarında Öğretmen adaylarının sahip olduğu öğretmenlik özyeterlik
durumlarının toplamda ve tüm alt boyutlarda elde ettikleri puan ortalamalarından yola çıkılarak iyi düzeyde olduğunu
söyleyebiliriz.
Öğretmen adaylarının öğretmenlik özyeterlik algıları puan ortalamalarının cinsiyet değişkenine göre değişip değişmediğini
gözlemlemek için öncelikle dağılımın homojenliğini anlamak için Levene testi yapılmış (p>0.05) ve dağılımın ölçeğin
bütününde ve alt boyutlarında homojen olduğu görülmüştür. Bu nedenle ortalamalar arasındaki farkın istatistiksel olarak
anlamlı olup olmadığını anlamak için t testi yapılmıştır. T testi sonuçları tablo 3 de verilmiştir.
Bu sonuçlara göre kız ve erkek öğretmen adaylarının öğretmenlik özyeterlik puan ortalamalarının birbirine yakın olduğu ve
istatistiksel olarak da ölçeğin tümünde ve alt boyutlarında anlamlı bir farkın olmadığı sonucuna ulaşılmıştır. Bu sonuca göre
öğretmen adaylarının cinsiyet değişkenine göre değişmediği sonucunu çıkarabiliriz.
Öğretmen adaylarının öğretmenlik özyeterlik algılarının sınıf düzeylerine göre dağılımlarını gösteren tablo 4 te yer alan
ortalama puanlar dikkate alındığında en yüksek ortalama puanların birinci sınıfta en düşük puanların ise dördüncü sınıfta
yer aldığı görülmektedir. Puanlar arasındaki farkın istatistiksel olarak anlamlı olup olmadığını anlamak için öncelikle
homojenlik testi olan Levene testi yapılmıştır. Levene testi sonucunda dağılım ölçeğin tümünde ve alt boyutlarında homojen
olduğu ortaya çıkmıştır (p>.05). anlamlı farkın hangi gruplar arasında olduğunu görmek için varyans analizi yapılmış ve
sonuçlar Tablo 5 te verilmiştir.
Tabloda yer alan sonuçlara göre gruplar arasındaki fark öğrenci meşguliyeti ve ölçeğin tümünde birinci sınıfla üçüncü sınıf
ve dördüncü sınıf arasında ve ikinci sınıf ile dördüncü sınıf arasında birinci sınıf lehine bir farkın olduğu görülmektedir. Sınıf
yönetimi ve öğretim yöntemleri alt boyutunda birinci sınıf ile üç ve dördüncü sınıf arasında birinci sınıf lehine anlamlı farklılık
olduğu görülmektedir.
Öğretmen adaylarının kitap okuma alışkanlıklarının öğretmenlik özyeterlik algıları üzerine etkisi olup olmadığına
bakıldığında kitap okuma alışkanlığı olanlar lehine bir farklılık olduğu görülmektedir. Ölçeğin tümünde ve ölçeğin öğrenci
meşguliyeti alt boyutlarında kitap okuma alışkanlığı olanlar lehine anlamlı bir farklılık mevcuttur.
Öğretmen adaylarının sosyo ekonomik düzeylerinin öğretmenlik özyeterlik algıları üzerinde geliri yüksek olanlar lehine
anlamlı bir farklılık olduğu tablo 7 de görülmektedir.
Elde edilen veriler doğrultusunda öğretmenlik özyeterlik ölçeği öğrenci meşguliyeti , ve sınıf yönetimi alt boyutumda ve
ölçeğin tümünde sosyo ekonomik düzey yüksek olan orta ve düşük olana göre anlamlı düzeyde farklılık göstermektedir. Bu
farklılık yüksek olan lehine bir durumdur. Öğretim yöntemleri alt boyutunda sosyo ekonomik düzey değişkeni anlamlı bir
farklılık meydana getirmemiştir.
Öğretmen adaylarının öğretmenlik özyeterlik algılarının mezun oldukları lise türüne göre değişip değişmediği tablo 8 de
verilmiştir.
20
ISSN 2312-8429
Bu tabloda görüldüğü üzere öğretmenlik özyeterlik ölçeğinin öğrenci meşguliyeti ve sınıf yönetimi alt boyutlarında ve ölçeğin
tamamında süper lise mezunlarının düz lise mezunlarına göre anlamlı düzeyde farklılık gösterdiği belirtilmiştir. Bu farklılık
süper lise mezunları lehinedir.
Tartışma
Öğretmen adaylarının öğretmenlik özyeterlik algısı puanları 91,97 olarak bulunmuştur. Ölçeğin genelinden öğretmen
adaylarının alabileceği maksimum puan 120 dir. Bu puanları karşılaştırdığımızda öğretmen adaylarının öğretmenlik
özyeterlik algılarının ortalamanın üzerinde iyi düzeyde olduğunu göstermektedir. Alan yazında bu konuyla ilgili yapılan
birçok araştırmada öğretmenlerin özyeterlik algılarının öğrencilerin motivasyonları öğrenmeleri, akademik başarıları ve sınıf
içi etkileşimlerinde etkili olduğunu vurgulamaktadır. Bandura (1997), özyeterliği yüksek olan öğretmenlerin, öğrencileri için
yüksek nitelikli öğrenme ortamları oluşturduklarını, ancak özyeterliği düşük olan öğretmenlerin sınıf içi etkinlikleri nitelikli
kılamamalarına bağlı olarak öğrencilerinin bilişsel gelişimlerine katkı sağlayamadıklarını bildirmektedir. Diğer yandan düşük
özyeterlik algısının öğretmenlerin stress, tükenmişlik ve işe katılımları üzerinde de etkisi bulunmaktadır (Pajares ve Schunk,
2002). Öğretmelerin özyeterlik düzeyleri, onların öğretme sürecine yönelik çabalarını, hedeflerini, istekliliklerini, yeni fikirlere
açık oluşlarını, öğrencilerin gereksinimlerini karşılamaya yönelik çabalarını belirlemede etkilidir (Tschannen-Moran ve diğ.,
1998). Bu sonuçlardan yola çıkılarak fen bilgisi öğretmen adaylarının gelecekte sınıf içi etkileşimi ve öğrenme ortamlarının
etkililiğini sağlayacak, motivasyonu yüksek öğretmenler olacağı söylenebilir.
Öğretmen adaylarının öğretmenlik özyeterlik algısı cinsiyet değişkenine göre bir farklılık oluşturmamıştır. Bu durum alan
yazında bir çok çalışmayla desteklenmektedir (Baykara,2011;Altunçekiç, Yaman ve Koray, 2005). Öte yandan Demirtaş,
Cömert ve Özer (2011) ise, öğretmen adaylarının özyeterlik algılarının cinsiyet ve öğrenim görülen program türüne göre
anlamlı biçimde farklılaştığını, mesleğe yönelik tutumların ise araştırmada ele alınan hiçbir değişkene (cinsiyet, bölüm,
öğrenim türü) göre farklılaşmadığını, tespit etmiştir.
Öğretmen adaylarının sınıf seviyesine göre öğretmenlik özyeterlik algılarının farklılık gösterdiği bu farklılığın birinci sınıflar
lehine olması araştırmanın ilginç sonuçlarından biridir. Alanyazında yapılan bir çok çalışmada sınıf düzeyinin artmasına
parelel olarak öğretmenlik özyeterlik algısı artarken (Baykara,2011;Altunçekiç, Yaman ve Koray, 2005; Demirtaş, Cömert
ve Özer,2011) bu çalışmada birinci sınıftan son sınıfa doğru özyeterlik algılarında azalma olması ilginç bir sonuçtur. Bu
durum öğretmen adaylarının öğrenimin başında çok istekli olmalarından kaynaklanabileceği düşünülebilir.
Bunun dışında öğretmen adaylarının geçmişten getirdikleri bazı durumlarının sosyo ekonomik düzey yada mezun oldukları
okul türü gibi meslek yaşantılarında etkili olduğu sonucuna ulaşılmıştır. Sosyo ekonomik düzey bireylerin tercihleri dışında
var olan bir durumdur. Bu durum öğretmenlik mesleğini tercih eden aday öğretmenlerin elinde olana bir durum değildir.
Ancak birey meslek yaşantısında bunun farkında olursa özyeterlik algısı bakımından kendisinde gerekli düzenlemeleri
yapabilir. Mezun olduğu lise türü bakımından da bir farklılık mevcuttur. Beklenen durum öğretmen liselerinin diğer liselere
oranla özyeterlik düzey bakımından yüksek olması yönündedir. Ancak bu farklılık beklenilen yönde olmamıştır.
Kaynaklar
Bandura, A. (1997). Self-ef icacy: the exercise of control. W. H. Freeman and Company: NY.
Bandura, A., Barbaranelli, C., Caprara, G. V., & Pastorelli, C. (1996). Multifaceted impact of self-efficacy beliefs on
academic functioning. Child Development, 67(3), 1206-1222.
Bümen, N. T. (2009). İlk ve Ortaöğretim Öğretmenlerinin Özyeterlik İnançlarının İncelenmesi: İzmir İli Örneği. 18. Ulusal
Eğitim Bilimleri Kurultayı, 1-3 Ekim, Selçuk, İzmir.
Chiang, E. S. (2004). Pre-service teachers’ goal orientations across the contexts of teaching and learning. Yayınlanmamış
Yüksek Lisans Tezi, University of Florida: USA
Coladarci, T. (1992). Teachers’ sense of efficacy and commitment to teaching. The Journal of Experimental Education.
60,4, 323-337.
Cousins, J.B., & Walker, C.A. (2000). Predictors of educators’ valuing of systemic inquiry in schools. Canadian Journal of
Program Evaluation (Special Issue), 25–53.
Çakıroğlu, J. & Çakıroğlu, E. (April, 2003). Pre-service teacher efficacy beliefs regarding science teaching: A comparison
of USA and Turkey. A paper presented at the annual meeting of the National Association of Research in Science Teaching,
New Orleans, USA.
21
ISSN 2312-8429
Demirtaş, H., Cömert, M. ve Özer, N. (2011). Öğretmen Adaylarının Özyeterlik İnançları ve Mesleğe Yönelik Tutumları.
Eğitim ve Bilim. 36, 159, 96-111.
Ekici, G. (2006a). Meslek Lisesi Öğretmenlerinin Öğretmen Özyeterlik İnançları Üzerine Bir Araştırma. Eğitim Araştırmaları.
24, 87– 96.
Ekici, G. (2006b). İlköğretim I. Kademe Öğretmenlerinin Sınıf Yönetimi Profilleri ile Öğretmen Özyeterlik İnançları
Arasındaki İlişkinin Değerlendirilmesi. Ulusal Sınıf Öğretmenliği Kongresi, Gazi Üniversitesi, Ankara.
Hackett, G. & Betz, N. E. (1995). Self-efficacy and career choice and development. J. E. Maddux (ed). Self-ef icacy,
Adaptation, and Adjustment: Theory, Research, and Application. Plenum Press: New York
Henson, R. K. (2001). Teacher self-efficacy: substantive implications and measurement dilemmas. Annual Meeting of the
Educatioanl Research Exchange. Texas University.
Pajares, F. (2002). Overview of social cognitive theory and of self-ef icacy. http://www.emory.edu/EDUCATION/mfp/eff.html
Pajares, F. (2005). Self-efficacy during childhood and adolescence: Implications for teachers and parents. F. Pajares & T.
Urdan (Ed). Self-Ef icacy Beliefs of Adolescents, (339–367). USA: Information Age Publishing.
Pajares, F., & Schunk, D. H. (2002). Self and self-belief in psychology and education: a historical perspective. J. Aronson
(Ed.). Improving Academic Achievement. New York: Academic Press.
Palmer, D. (2006). Durability of changes in self efficacy of preservice primary teachers. International Journal of Science
Education. 28, 6, 655–671.
Saracaloğlu, A.S. ve Yenice, N. (2009). Investigating the self-efficacy beliefs of science and elementary teachers with
respect to some variables. Journal of Theory and Practice in Education. 5, 2, 244-260.
Senemoğlu, N., Yağcı, E., Demirel, M. & Üstündağ, T. (2006). Sınıf Öğretmenlerinin Özyeterlik Düzeylerini Etkileyen
Faktörler. 15. Ulusal Eğitim Bilimleri Kongresi’nde sunulan bildiri. Muğla.
Üstüner, M., Demirtaş, H. ve Cömert, M. (2009). Öğretmen Adaylarının Öğretmenlik Mesleğine Yönelik Tutumları (İnönü
Üniversitesi, Eğitim Fakültesi Örneği). Eğitim ve Bilim. 34, 151, 140-155.
Üstüner, M., Demirtaş, H., Cömert, M. ve Özer, N. (2009). Ortaöğretim Öğretmenlerinin Özyeterlik Algıları. Mehmet Akif
Ersoy Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 9, 17, 1-16.
Wolters, C. A., & Daugherty, S. G. (2007). Goal structures and teachers’ sense of efficacy: Their relation and association
to teaching experience and academic level. Journal of Educational Psychology, 99, 181-193.
Wolters, C. A., & Daugherty, S. G. (2007). Goal structures and teachers’ sense of efficacy: Their relation and association
to teaching experience and academic level. Journal of Educational Psychology, 99, 181-193.
Tablolar
Tablo 1. Katılımcıların Demografik Bilgileri
Cinsiyet
Sınıf Düzeyi
Mezun Oldukları Lise Türü
Demografik Nitelik
N
%
Kız
274
71,4
Erkek
110
28,6
1. Sınıf
71
18,5
2. Sınıf
105
27,3
3. Sınıf
116
30,2
4. Sınıf
89
23,2
Düz Lise
201
52,3
Süper Lise
57
14,8
Anadolu Lisesi
100
27,1
22
ISSN 2312-8429
Ailenizin Ekonomik Durumu
Kitap Okuma Alışkanlığı
Öğretmen Lisesi
4
1
Özel Lise
7
1,8
Yabancı Dil Ağırlıklı
5
1,3
yüksek
6
1,6
orta
347
90,3
düşük
31
8,1
evet
280
73
hayır
104
27
Tablo 2.Öğretmen adaylarının öğretmen özyeterlik algısı Puanları
N
Ortalama
SS
Öğrenci Meşguliyeti
384
30,67
4,28
Sınıf Yönetimi
384
30,81
4,39
Öğretim Yöntemleri
384
30,81
4,39
Toplam
384
91,97
4,39
Tablo 3.Öğretmen adaylarının öğretmen özyeterlik ölçeğinin Cinsiyet değişkenine ait t testi sonuçları
grup
N
X
SS
t
p
Kız
274
91,77
11,15
-,523
,601
Erkek
110
92,46
12,90
Tablo 4. Öğretmen adaylarının öğretmen özyeterlik algılarının Sınıf düzeyine göre dağılımı
Birinci sınıf
İkinci sınıf
Üçüncü sınıf
Dördüncü sınıf
N
Ort.
SS
N
Ort.
SS
N
Ort.
SS
N
Ort.
SS
71
31,77
4,79
105
31,48
3,69
116
29,93
4,27
92
29,83
4,18
Sınıf
Yönetimi
32,39
44,84
31,41
3,94
30,03
4,13
29,89
4,45
Öğretim
Yöntemleri
31,73
5,12
30,96
3,95
30,01
3,93
29,61
3,84
Toplam
95,90
13,66
93,85
10,23
89,97
10,85
89,33
11,52
Öğrenci
Meşguliyeti
Tablo 5. Öğretmen adaylarının öğretmen özyeterlik algılarının Sınıf düzeyine göre farklılığını gösteren Anova tablosu
Öğrenci
Meşguliyeti
Kaynak
Kareler
Toplamı
df
Kareler
Ortalaması
F
p
Anlamlı
Farklılık
Gruplar Arası
283,747
3
94,582
5,349
,001
1>3, 1>4
Gruplar İçi
6719,251
380
17,682
23
2>4
ISSN 2312-8429
Sınıf
Yönetimi
Öğretim
Yöntemleri
Özyeterlik
Toplam
7002,997
383
Gruplar Arası
364,939
3
121,646
Gruplar İçi
7018,184
380
18,469
Toplam
7383,122
383
Gruplar Arası
231,309
3
77,103
Gruplar İçi
6570,668
380
17,291
Toplam
6801,977
383
Gruplar Arası
2576,734
3
858,911
Gruplar İçi
49563,951
380
130,431
Toplam
52140,685
383
6,587
,000
1>3,1>4
4,459
,004
1>3,1>4
6,585
,000
1>3, 1>4
2>4
Tablo 6. Öğretmen adaylarının öğretmen özyeterlik algılarının Kitap Okuma Alışkanlığı göre farklılığını gösteren tablo
Öğrenci
Meşguliyeti
Kitap okuma
N
X
SS
t
p
evet
280
31,08
3,98
3,112
,002
hayır
104
29,57
4,84
1,551
,121
1,232
,212
2,166
,031
evet
280
31,02
4,23
Sınıf Yönetimi
hayır
104
30,24
4,78
Öğretim
Yöntemleri
evet
280
30,65
3,99
hayır
104
30,06
4,76
Toplam
evet
280
92,75
10,87
hayır
104
89,87
13,41
Tablo 7. Öğretmen adaylarının öğretmen özyeterlik algılarının Sosyo Ekonomik Düzeylerine göre farklılığını gösteren
Anova tablosu
Öğrenci
Meşguliyeti
Sınıf
Yönetimi
Öğretim
Yöntemleri
Özyeterlik
Kaynak
Kareler
Toplamı
df
Kareler
Ortalaması
F
p
Anlamlı Farklılık
Gruplar Arası
123,296
2
61,648
3,414
,034
Yüksek >orta,
Gruplar İçi
6879,702
381
18,057
Toplam
7002,997
383
Gruplar Arası
151,387
2
75,693
Gruplar İçi
7231,736
381
18,981
Toplam
7383,122
383
Gruplar Arası
82,992
2
41,496
Gruplar İçi
6718,984
381
17,635
Toplam
6801,977
383
Gruplar Arası
1048,279
2
524,139
Gruplar İçi
51092,406
381
134,101
Toplam
52140,685
383
24
Yüksek >düşük
3,988
,019
Yüksek >orta,
Yüksek >düşük,
2,353
,096
3,909
,021
Yüksek
>orta,
Yüksek >düşük
ISSN 2312-8429
Tablo 8. Öğretmen adaylarının öğretmen özyeterlik algılarının Mezun Olduğu Lise türüne göre farklılığını gösteren Anova
tablosu
Öğrenci
Meşguliyeti
Sınıf
Yönetimi
Öğretim
Yöntemleri
Özyeterlik
Kaynak
Kareler
Toplamı
df
Kareler
Ortalaması
F
p
Anlamlı Farklılık
Gruplar Arası
178,981
4
44,745
2,485
,043
Süper Lise>Düz Lise
Gruplar İçi
6824,016
379
18,005
Toplam
7002,997
383
Gruplar Arası
190,147
4
47,537
2,505
,042
Gruplar İçi
7192,975
379
18,979
Toplam
7383,122
383
Gruplar Arası
145,272
4
36,318
2,068
,084
Gruplar İçi
6656,704
379
17,564
Toplam
6801,977
383
Gruplar Arası
1470,442
4
367,611
2,750
,028
Gruplar İçi
50670,243
379
133,695
Toplam
52140,685
383
25
ISSN 2312-8429
Hikmet Barutçugil’in Ebrularında Gelenekselin Dışında Yeni Arayışlar
Dr. Feryal BEYKAL ORHUN
Pamukkale Üniversitesi, Eğitim Fakültesi,
Resim-İş Eğitimi Bölümü, 20020 Denizli, [email protected]
Şule TEKEŞİ
Pamukkale Üniversitesi, Teknik Bilimler Meslek Yüksekokulu,
Tasarım Bölümü, 20020 Denizli, [email protected].
Özet
Bu araştırmada Ebru Sanatı’nın yaşayan en büyük ustalarından biri olan Hikmet Barutçugil’in, ebru sanatındaki arayışları ve
bu sanata gelenekselin dışında getirdiği yenilikler incelenmeye çalışılmıştır. 1973 yılında İstanbul Devlet Güzel Sanatlar
Akademisi, Uygulamalı Endüstri Sanatları Yüksek Okulu’nda tekstil eğitimi almaya başlayan Hikmet Barutçugil, yüksek
öğreniminin ilk yıllarında tanıdığı ve öğrencisi olduğu Prof. Emin Barın’ın teşvikiyle hat sanatına ilgi duymuştur. Büyük
hattatların eserlerini incelerken zemin ve pervazlardaki ebruyu fark etmiş, Hocası Emin Barın’a sormuş ve yine hocasının
tavsiyesiyle büyük Ebru Ustası Mustafa Düzgünman’a başvurmuştur. Ne yazık ki o yıllarda ilgisizlik nedeniyle küskünlük
yaşayan Düzgünman, kimseye ders vermemektedir. Büyük bir hayal kırıklığı yaşayan Hikmet Barutçugil, bulabildiği kaynakları
okuyup, eski ebru örneklerini inceleyerek kendi kendine ebru öğrenmeye başlamıştır. Ümitsizlikler, korkular, hayal kırıklıkları
yaşayan Barutçugil, bir dönem sonra güzel şekiller elde etmeye başlayınca heyecanla ebruya daha sıkı sarılmıştır. Bu sanata
olan heyecanı kısa sürede fazlasıyla artmış ve bu konuda tek başına kendini geliştirmeye başlamıştır. Ebruda cesaretle
denediği yenilikler; farklı boya, farklı malzeme ve daha büyük boyutlarda çalışmalarla sadece yurtiçinde değil tüm dünyaya
açılarak, Ebru Sanatını 36 ülkede tanıtıp öğretme ve sergileme imkanı bulmuştur. Akademiden aldığı sanat altyapısını
gelenekli sanatlarla sentezleyerek, ebru sanatına yepyeni bakış açıları getirmiştir. Literatüre “Barut Ebrusu” olarak bilinen
ebruyu bulan kişi olarak geçmiştir. Hikmet Barutçugil, ebru sanatını bir bilim dalı olarak görmüş ve sanat yaşamı boyunca
birbirinden değerli eserlere imza atmış ve hala çalışmalarını gerek yurtiçinde gerekse yurtdışında sürdürmektedir. Gelenekçi
yaklaşımının yanında yenilikçi bir yaklaşıma da sahip olan Barutçu, ebru sanatına farklı bir bakış açısı ve yeni bir soluk
getirmiştir. Ebristan ismini verdiği sanat evinde hem çalışmalarını sürdürmekte ve hem de bu sanatı gelecek nesillere aktararak
yaşatmak için sürekli öğrenciler yetiştirmektedir.
Anahtar Kelimeler: Ebru Sanatı, Hikmet Barutçugil, Geleneksel Sanatlar, Barut Ebrusu, Ebruzen.
GİRİŞ
Geleneksel süsleme sanatlarımızın en önemlilerinden biri olan ebru; kağıt bezeme ve süsleme sanatıdır. Ebruculuğun ne
zaman başladığıyla ilgili kesin bir belge yoktur. Çok eski tarihli kitapların ciltlerinde kitap ile kapağı bağlayan “yan kağıdı”
olarak, murakka içindeki yazıların kenarlarında pervazlara yapıştırılmış ebru kağıtlarına rastlanmıştır.
Uğur Derman, “Türk Sanatında Ebru” adlı kitabında; rastlanan ilk ebruların 1554 ve 1586 tarihli olduğunu yazmıştır. Ebru
sanatının İpek Yolu’yla Buhara’dan geldiği düşünülmektedir. Gerçekten de Ebru Ustaları arasında adı geçecek olan Sadık
Efendi, ebru sanatını Buhara’dayken öğrenmiştir (Derman, 1977).
Ebru örnekleri incelendiğinde ebrulu kağıt üzerinde buluta benzeyen görüntüler olduğu fark edilir. Bu nedenle “bulutumsu”
anlamına gelen Farsça Ebri isimli kağıtlar, yüzyıllar boyu bu isimle anılmıştır (Elhan, 2004).
Şemsettin Sami Bey, kelimenin aslında “Ebre” olarak Çağatayca’dan geldiğini ve bu sanatın Türkistan’da Çağatay devrine,
yani 15. yüzyıla kadar uzanabileceğini aklımıza getirmektedir. Ebre; kelime anlamı olarak hare gibi dalgalı ve damarlı
kumaş, kağıt vs., isim olarak da cüz ve defter kabı yapmak için kullanılan renkli kağıt demektir.
Ebru kelimesinin aslen Ab-ru’dan geldiğini, su yüzü anlamına gelip bu sanatın da zaten su üzerinde yapıldığını söyleyenler
de vardır.
Avrupalılar ebrulu kağıt üzerindeki damarlı mermer görünümünden dolayı ebrulu kağıda mermer kağıdı (marbled paper,
marmor papier vs.) adını vermişlerdir. Arap aleminde ise ebru; yine damarlı kağıt anlamına gelen, varaku’l mücezza ismiyle
anılır.
26
ISSN 2312-8429
Kelimenin; gerek yazma, gerekse basılı eski kaynak eserlerde ““Ebri” şekliyle kullanılması, hatta ünlü Ebru ustalarından
Necmettin Okyay’ın da kelimeyi Ebri olarak söyleyip zikretmesi, kelimenin “bulutumsu” manasına gelmesine ağırlık
kazandırmaktadır (Derman, 1977).
Kelime anlamı olarak ebruyu inceledikten sonra tanımını yapacak olursak, Ebru; sahlep kıvamına gelene kadar
yoğunlaştırılmış su üzerine, öd ilave edilmiş boyaların fırça yardımı ile atılmasıyla meydana getirilen bir sanat türüdür
(Göktaş, 1987).
Bir başka deyişle Ebru; kitre, kola gibi yapıştırıcılarla yoğunluğu arttırılmış su üzerine, içine öd ve su katılarak hazırlanan
toprak boyaların fırça yardımıyla serpilerek, su üzerindeki boyalara ince çubuklar yardımıyla şekil verilerek oluşan desenin
kağıt üzerine aktarılmasıyla elde edilen bir süsleme sanatıdır. Osmanlı süsleme sanatları arasında önemli bir yeri vardır
(Etike, S. vd., 2002).
Osmanlı Dönemi’nde matbaanın yaygınlaşmasıyla ebruculuk duraklama dönemine girmiş, Yahudilerin özel makinelerle
ebruyu seri üretime dökmeleri ise klasik Türk ebru sanatına darbe vurmuştur. Makine ile basılan ebrular piyasaları
doldurmaya başlayınca ebru ustaları yavaş yavaş kendilerini geri çekmişlerdir. Böylelikle duraklama dönemine giren ebru
sanatı, bu sanata gönül veren ebru ustalarımızın üstün gayretleriyle yok olmaktan kurtularak, günümüzde yeniden zirveye
oturmuş, Türk süsleme sanatlarımızın en önemlilerinden birisi olmuştur (Başar, F., Tiryaki, Y., 2000).
İstanbul’da beş yüz yılı aşkın bir zamandır yapıldığı bilinen ebru, tüccarlar tarafından 17-18. yy’larda Avrupa’ya, oradan da
Amerika’ya götürülmüştür.
İstanbul’un bilinen en eski ebrucusu Şebek lakaplı Mehmet Efendi, ebrunun tarihi süreci içerisinde canlı renklerle ebru
yapma başarısı gösteren ve adıyla anılan hatip ebrusunu icat ederek, ebruya en önemli katkılardan birini sağlayan Hatip
Mehmet Efendi’dir.
Matbu ebrunun icadıyla İstanbul’da ebru yapan ebrucuların ebru yapmayı bırakmaları sonucu uzun bir süre İstanbul’da
ebru yapılmamıştır. Üsküdar’da bulunan Özbekler Tekkesi Şeyhi Sadık Efendi, Buhara’da öğrendiği ebru sanatını İstanbul’a
gelince de sürdürmüş, oğlu Hezarfen Ethem Efendi’ye de öğretmiştir. Kendisi gibi Hezarfen olan öğrencisi Necmettin Okyay
ustasından öğrendiği ebruculuğu yeğeni Mustafa Esat Düzgünman’a öğretmiştir. Böylelikle ebruculuk günümüze kadar
ulaşmış, usta-çırak ilişkisiyle nesilden nesile öğretilmiştir (Babaoğlu, A., 2007).
Tarihte yaşayan ebru sanatçıları hakkında elimizde çok az bilgi bulunmaktadır. Çoğunluğu derviş meşrep hayat süren bu
ustaların meşhur olmak gibi bir amaçları olmadıkları için, ebrularına isim yazmamışlardır. Bu sebeple elimizdeki eski ebru
örneklerinin tarihini ya da ustasını tespit etmek imkansızdır (Dere, Ö. F., 2011).
Uzun yıllar hat, tezhip ve cilt sanatlarına yardımcı bir sanat olmasına rağmen, günümüzde ebru sanatı başlı başına bir
sanat dalıdır. Artık kaligrafilere fon olmaktan çıkmış, kendini duvara astıracak kadar değerli ve başlı başına bir sanat
olmuştur. Şüphesiz ki bunda birbirinden değerli ebru sanatçılarımızın rolü büyüktür. İşte bu büyük ustalardan biri de Hikmet
Barutçugil’dir.
Hikmet Barutçugil ebru’yu; “Türk sanatkarlarının engin hayal gücünden suyun yüzeyine, renk mükemmelliği halinde düşen
mucizevi bir resim sanatıdır. Sonsuz göklerdeki ve yerlerdeki görüntülerin bir avuç suyun yüzeyinde tecessüm eden esrar
levhasıdır. Ebru, bir resim sanatı olmakla beraber, resim sanatı olmaktan ibaret değildir. Aynı zamanda nükteli bir şiir,
yumuşak bir ezgidir de… Ebru, gücü zaman üzerinde oynamaya yeten, dans eden bir figürdür. Tıpkı adını telaffuz ederken
olduğu gibi: EBRU! Belki de yeryüzünde hiçbir sanat, adıyla bu kadar bağdaşmamış, bu kadar iç içe geçmemiştir. Suyun
yalınlığı, renklerin düğünü, insanın duyguları, tabiatın kusursuzluğu ebru sanatında buluşur. Ebru fikre düştüğü ilk andan,
gözle buluştuğu son ana kadar kendine has mistisizmini asla yitirmeyen bir ifade şeklidir (Barutçugil, 2007)” diye
tanımlamaktadır.
Barutçugil (2010) temeli yüzyıllar öncesine uzanan ebru, sanatkarların arayışlarıyla daha da zenginleşmiş, yeni yöntem ve
bakış açılarıyla da gelişmiştir. Lakin ebru sanatını geliştirmeye yönelik çalışmalar, sanatın özüne yapılan müdahaleler
olarak algılandığından, ebru sanatını deformasyondan korumak amacıyla engellenmeye çalışıldığını ifade etmektedir.
“Geleneğimizin zenginliklerini güncelleştirerek yaşarsak yaşatabiliriz. Yenilenmeyen sanat unutulmaya, yok olmaya
mahkumdur” düşüncesiyle sanatını icra eden büyük usta Hikmet Barutçugil’in, ebru sanatının geliştirilmesi ve
yaşatılmasında payı büyüktür. Bu çalışmada da Hikmet Barutçugil’in Türk Ebru Sanatına katkıları ve bu sanata getirdiği
yenilikler, özellikle de barut ebrusu tanıtılacaktır Yaptığı çalışmalarla ebru sanatı teknik ve görsellik olarak farklı bir boyut
kazanmış, yetiştirdiği öğrencileri ile de gelecek nesillere aktarılmasına hizmet etmiş, aynı zamanda da ebru sanatını
dünyanın birçok ülkesinde tanıtma fırsatı bularak sanatımızı evrenselleştirmiştir.
27
ISSN 2312-8429
Araştırmanın Amacı ve Önemi
Bu araştırmanın amacı; yaşayan değerlerimizden biri olan büyük ebru ustası Hikmet Barutçugil’in; ebrularında, gelenekselin
dışındaki yeni arayışlarıyla ilgili bilgi toplamak ve bu konuda kaynak oluşturmaktır. Bununla birlikte; bu araştırmada ebru
sanatı ile ilgili bilgilere de yer vermek olacaktır.
Çalışma, ebru sanatında çok sayıda eser vermiş ve öğrenci yetiştirmiş olan Hikmet Barutçugil’in ebru sanatına getirdiği
yeni açılımlar ve sağladığı katkıları ortaya koyması anlamında önem taşımaktadır.
Yöntem
Araştırma monografik bir çalışma olmakla birlikte, tarama (survey) modelinde betimsel araştırma yöntemi kullanılarak
hazırlanmıştır. Ebru sanatı ve Hikmet Barutçugil ile ilgili yerli kaynaklar taranarak, veriler elektronik ortamda toplanmıştır.
Çalışma aynı zamanda nitel bir araştırma olup, Ebru Sanatçısı Hikmet Barutçugil ile bizzat görüşülerek, hazırlanan görüşme
formundaki sorular yöneltilmiş, alınan cevaplar doğrultusunda sanatçı ve sanatı hakkında bilgiler elde edilmeye çalışılmıştır.
Ayrıca sanatçının ebru eserleri incelenerek ebru sanatına getirdiği yenilikler ortaya konmaya çalışılmıştır.
Bulgular ve Yorum
Hikmet Barutçugil’in Özgeçmişi ve Ebru Sanatına Getirdiği Yenilikler
Hikmet Barutçugil, 1952 yılında Malatya’da doğdu. 1973 yılında İstanbul Devlet Güzel Sanatlar Akademisi, Uygulamalı
Endüstri Sanatları Yüksek Okulu’nda tekstil eğitimi almaya başladı. Yüksek öğreniminin ilk yıllarında tanıdığı ve öğrencisi
olduğu Prof. Emin Barın’ın teşvikiyle hat sanatına ilgi duydu, bununla ilgili çalışmalarını sürdürürken ebru sanatını fark etti.
Bu sanata olan heyecanı kısa sürede fazlasıyla arttı ve dönemin sayılı ustalarından ders almak istedi. Fakat bu mümkün
olmadı ve bu konuda tek başına kendini geliştirmeye başladı (http://www.ebristan.com)
Ebruyu kendi kendine öğrenmeye karar verdi ve deneme çalışmalarıyla işe başladı. Kendi kendinin hocası olmanın,
serbestçe deneyler yapmanın ve bunları yaparken belli kurallara tabi olmamanın avantajını yaşayan sanatçı aynı zamanda
büyük sıkıntılar da çekti. 1977 yılında Akademi’den tekstil desinatörü olarak mezun olunca tüm çalışmalarını ebru üzerine
yoğunlaştırdı. 1978-1981 yılları arasında ihtisas için gittiği İngiltere’nin Londra şehrinde araştırma ve çalışmalarını aralıksız
olarak sürdürdü, akademiden aldığı sanat altyapısını gelenekli sanatlarla sentezleyerek ebru sanatına yepyeni bakış açıları
getirdi.
Sanatçının kendi deyimiyle zevk ve sır dolu bir sanat olan ebru sanatını her zaman bir bilim dalı gibi görüp geliştirmeyi
arzulayan sanatçı, ebruyu birçok farklı malzemeye uygulayarak, onu günlük hayatın içine de kattı. Daha önce yapılmayan
ebru yöntemleri denedi. Literatüre; “barut ebrusu” olarak bilinen ebru türünü bulan kişi olarak geçti (Dere, Ö.F., 2011).
Ebru sanatını hem yurtiçinde hem de yurtdışında tanıtmak için 98 kişisel, 96 karma sergi açmış, 164 kurs ve seminer
düzenlemiş, 91 konferans ve uygulamalı ebru gösterimi ile 6 sanat terapisi gerçekleştirmiştir.
Bunun yanında birçok TV programına katılan Barutçugil’in birçok makale, bildiri ve röportajı da mevcuttur. Ayrıca; “Renklerin
Sonsuzluğu”, “Suyun Renklerle Dansı”, Suyun Rüyası Ebru”, “The Dream of Water”, “Efsun Çiçeği”, “Ebristanbul”, “Siyah
Beyaz Ebru”, O’nun Şefkati”, “Simetri”, “Battaldan Baruta Ebruvan”,“Ebristan’da Yeşerenler”, “Türklerin Ebru Sanatı”, “Ebruli
Mardin”, “ Hikmet Barutçugil Minyatür Kitap”, “Ebrularda Mardin”, “Dostluk Defteri” ve “Traume auf Wasser (Almanca,
İngilizce)”, Elif” adlı yayınlanmış on sekiz eseri bulunmaktadır (http://www.ebristan.com ).
Uluslararası birçok ödülü olan sanatçının bütün bunlara ek olarak; London British Museum başta olmak üzere dünyaca
ünlü müzelerde ve bazı özel koleksiyonlarda sürekli sergilenen eserleri mevcuttur (Dere, Ö.F., 2011).
Kendisini sanatçı olarak nitelemekten çekinecek kadar alçakgönüllü olan büyük usta; işinin boyalara yüzme öğretmekten
ibaret olduğunu belirtiyor ve “boya bir kez öğrendi mi yüzmeyi gerisi kolay” diyor (http://lightmillenium.org).
Hikmet Barutçugil’in 1970’lerden bu yana sürdürdüğü ebru çalışmaları, ebru sanatının gelişip çağdaşlaşması anlamında
çok önemlidir. Literatüre kazandırdığı kendi adını taşıyan “barut ebrusu” kendi deyişiyle tabiatta zaten var olan görüntülerdir.
Venüs gezegeninin fotoğrafları, sabun köpüğü görüntüsü, bir hücrenin mikroskoptan görünüşü, yağmurda arabalardan
damlayan yağların yağmur suyunda oluşturduğu desenlerin hepsi, ebru desenleriyle büyük benzerlikler göstermektedir.
Suyun yüzeyinde hareket halindeki renkler kağıda ya da başka uygun bir yüzeye aktarılarak sabitlenir. Ebruda hiçbir desen
gökyüzündeki bulutlar gibi aynı değildir yani hiçbir ebrunun bir benzeri yapılamaz (http://v3.arkitera.com).
28
ISSN 2312-8429
Hikmet Barutçugil de bu eşsiz desenleri; “Ebristan” diye nitelendirdiği İstanbul Ebru Evi’nde, kağıt, kumaş, seramik, cam,
ahşap gibi farklı malzemelere uygulamaktadır.
Hikmet Barutçugil; “sanat öyle büyük bir kavram ki, bilim onun içinde küçük bir parça. Sanatta yenilik yapmak, her şeyde
olduğu gibi ilk başta çok yadırganıyor, özellikle de gelenekli sanatlarda. Bir yenilik yaptığınız zaman hemen tepkiler geliyor,
sanat bozuluyor, yozlaşıyor gibi. Galile dünya yuvarlak dedi diye, Hezarfen Ahmet Çelebi kanat takıp uçtu diye öldürülüyor.
Yenilik yapmak, her ne hikmetse, kimsenin işine gelmiyor. Bilimde bu yadırganmıyor da
özellikle eski sanatlarda yadırganıyor. Ayni şeyleri uzun süre gören insan, bir süre sonra bıkar. Bu her gün baklava yemek
gibi bir şey” sözleriyle sanatta yeniliğin gereğini en güzel şekilde anlatmaktadır. Sanatın bilimden daha geniş bir kavram
olduğunu düşünen Barutçugil, yeniliğe de açık olması gerektiğini savunan sanatçılardandır.
1988 yılında Londra’da Royal College of Art tarafından sanatçıya yapılan bir davetle açtığı sergide, Barutçugil yaptığı yeni
tarz ebruları sergilenmiş, çok ilgi görmüş ve isim bulmuştur. (Barutçugil, H., 2007).
Literatüre “Barut Ebrusu” olarak geçen, sanatçının buluşu olan ebru, ilk yapıldığında çok tepkiler ve eleştiriler almıştır. Ama
sonra yurtdışında çok beğenilerek tescillenen ebru, müzelere girmiş ve beğenilip takdir görmeye başlamıştır.
Barutçugil’in gelenekselden farklı yeni tarzı ve uygulama alanları ebru sanatında yeniden doğuş olmuş, tarihinde görmediği
ilgiyi görmeye başlamıştır.
“Sanatçıyı geleneğe bağlı kalmaya zorlarken kendi kimlik ve şahsiyetini terk etmek zorunda bırakıyoruz” diyen sanatçı,
sanatın ve sanatçının sürekli yeniliklere açık olması gerektiğini söylemektedir (Barutçugil, H., Özdamar, M., 2008).
Ebru sanatçısı anlamına gelen “Ebruzen” kelimesi de Hikmet Barutçugil’in buluşudur (http://www.lightmillennium.org).
Geleneği yenilikle, yeni ve taze açılımlarla yaşatan Ebruzen Hikmet Barutçugil, battaldan baruta ebru desenleriyle, ebru
sanatına yeni açılımlar getirerek sanatı hem yaşatıp, hem de tüm dünyaya tanıtmaktadır.
Medeniyetlerin sanat ve kültürle hayat bulduğunu savunan Hikmet Barutçugil, milli olmanın da milletlerarası olmaktan
geçtiğine inanan sanatçılarımızdan birisidir (www.ktsv.com.tr) (Klasik Türk Sanatları Vakfı).
1992 yılında Amerika’nın San Francisco şehrinde Ebru Kongresi yapılır. Ebru bir Türk sanatı olarak bilinmesine rağmen,
Türkiye’den sadece Hikmet Barutçugil kongreye katılmıştır. Onur konuğu olarak katıldığı kongrede, açılış konuşması
yapması istenir. Konuşması, sergilenen ebrular kadar ilgi görür ve Amerika’nın “Ink and Gall” dergisinde yayınlanır. Bu
konuşmanın sonunda bir mesele gündeme gelir; ebru neden kendi ülkesinde bu kadar ilgi görmüyor… Barutçugil gelecek
kongrenin İstanbul’da yapılacağı sözünü verdiğinde salonda büyük bir alkış kopar. Böylelikle Hikmet Barutçugil 4.
Ebruzenler Kongresini İstanbul’a taşır, düzenler ve yönetir. Ebristan adını verdiği İstanbul Ebru Evi’nde buluşan ve
dünyanın dört bir yanından gelen sanatçılar 300-400 yıllık ebruları görünce ebrunun anavatanının İstanbul olduğunu
anlamışlar ve sonrasında bunlarla ilgili olumlu birçok makale yazmışlar ve yayınlamışlardır (Barutçugil, H., 2007).
Sanatçı halen Ebristan Ebru Evi’nde ebru sanatıyla ilgili çalışmalarına devam etmekte ve öğrenci yetiştirmekte; aynı
zamanda hat, tezhip, minyatür ve ciltçilik gibi diğer geleneksel sanatları da uygulayarak sürdürmektedir. Bunun yanında
Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Geleneksel Türk El Sanatları Bölümü’nde eğitim faaliyetlerine devam etmekte
olan sanatçı, yaşayan bir değerimiz olarak yaşamını sürdürmektedir (http:/www.mailce.com/hikmet-barutcugil.html ).
Hikmet Barutçugil’in Geleneksel Ebrularından Örnekler
29
ISSN 2312-8429
Hikmet Barutçugil’in Barut Ebrularından Örnekler
30
ISSN 2312-8429
Sonuç ve Öneriler
Barutçugil’in de dediği gibi; su üzerinde yapılan aşk ve sır dolu bir sanat olan ebru geleneksel sanatlarımızın en
önemlilerinden biridir. Bir dönem unutulmaya yüz tutmuşsa da, günümüzde çok değerli sanatçılarımız sayesinde sadece
ülkemizde değil, neredeyse tüm dünyada tanınan, sevilen ve ilgi duyulan bir sanat olmuştur. Bu değerli sanatkarlarımızdan
biri de Hikmet Barutçugil’dir.
Bir dönem duraklayan ve unutulma noktasına gelen bu sanatımız, ancak son yirmi yılda artık dünyaca tanınan ve ilgi ve
beğeniyle izlenen bir sanat haline gelmiştir. Eskiden sadece İstanbul’da ve birkaç sanatkarla yaşatılmaya çalışılan ebru,
başta Necmettin Okyay olmak üzere, Mustafa Düzgünman, Niyazi Sayın gibi sanatçılarla bir yandan öğrenciler yetiştirilerek
yaşatılmaya, bir yandan da yurtdışında tanıtılmaya çalışılmıştır. 1970’lerde yetişenler tarafından sergiler açıldığında ebru
yurtiçinde de tanınmaya başlanmıştır. 1980’ ler ebru sanatı için daha verimli olmuş; Alparslan Babaoğlu, Fuat Başar,
Timuçin Tanarslan, Hikmet Barutçugil, Ahmet Çoktan, Nusret Hepgül, Feridun Özgören, Nedim Sönmez ve Uğur Göktaş
bu dönemde yetişmiş sanatçılardandır. Sergi ve tanıtım faaliyetleri daha da hızlanmış, ilgi daha da artmıştır. Bu dönemde
ebruda yenilik arayışları da görülmektedir. Başta Hikmet Barutçugil, sanatın da bilim gibi ilerleyip yeniliklere açık olması
gerektiğini savunarak, ebru sanatına çok farklı açılımlar getirmiştir.
Ebru belki ilk çıktığında sanattı, ancak tarihi süreci içerisinde zanaat olarak varlık sürdürmüştür. Necmettin Okyay’ın
teknesinde açan soyut çiçeklerle, ebru tekrar sanat olarak değerlendirilmeye başlanmıştır.
Günümüzde ise tam anlamıyla olmasa da ebru ilgiyle izlenen ve sevilen bir sanattır. Üniversitelerin Geleneksel El Sanatları,
Türk Süsleme Sanatları gibi bölümlerinde, Halk Eğitim Merkezlerinde ve özel sanat atölyelerinde ebru kursları verilmektedir.
Ancak bu yeterli değildir. Ebru sanatının ve sanatçılarının daha da iyi tanıtılması için yurt içi ve yurtdışı sergiler açılmalı,
ebru sanatı dünyaya tanıtılmalıdır. Aynı zamanda ebru, bir sanat terapisi yöntemi olarak da kullanılabilir.
Bu bağlamda Hikmet Barutçugil’in ebru sanatını; verdiği eğitimlerle, seminer ve konferanslarla, yaptığı sanat terapileriyle
tüm dünyaya tanıtma ve sevdirme çabaları takdire şayandır.
Kitle iletişim araçlarıyla da ebru sanatı daha çok tanıtılabilir ve ilgili programlar düzenlenebilir. Ebrunun kitap kapaklarında,
kumaşlarda, tabaklarda kısaca endüstri tasarımının her alanında daha fazla yer alması sağlanabilir.
Ebru sergilerinin ve yarışmalarının düzenlenip, belki ünlü sanatçıların eserlerinden oluşan bir Ebru Müzesi’nin
yapılandırılması da bu sanata yapılacak en büyük katkılardan olacaktır. Bütün bu önerilerin sadece büyük şehirlerde değil,
her ilde gerçekleştirilmeye çalışılması, daha fazla kitleye ulaşılabilirliği de sağlayacaktır.
KAYNAKÇA
BABAOĞLU, A., (2007), Ebru İstanbul, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür A.Ş. Yayınları, Geleneksel Sanatlar Serisi II,
İstanbul.
BARUTÇUGİL, H., (2003-b), Efsun Çiçeği, Ebristan Yayınları, İstanbul.
BARUTÇUGİL, H., (2005), Siyah Beyaz Ebru, Ebristan Yayınları, İstanbul.
BARUTÇUGİL, H., (2006), Simetri, Ebristan Yayınları, İstanbul.
BARUTÇUGİL, H., (2007), Türklerin Ebru Sanatı, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara.
BARUTÇUGİL, H., ÖZDAMAR, M., (2008), Battaldan Baruta Ebruvan, Üsküdar Belediyesi Yayınları, İstanbul.
BARUTÇUGİL, H., (2010),”Geçmişten Günümüze Ebru Sanatı ve Çağdaş Bir Yorum İle Günümüz Tekstiline Uygulanması”,
Haliç Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi
DERE, Ö. F., (2011), Devlet-i Aliyye’den Günümüze Ebru Sanatı, İnkılab Yayınevi, İstanbul.
DERMAN, M. U., (1977), Türk Sanatında Ebru, Ak Yayınları, İstanbul.
ELHAN, S., (2004), Yapım Yöntemleriyle Ebru Sanatı, Murat Kitabevi, Ankara.
ETİKE, S., SEÇKİNÖZ, M., ALPASLAN, S., KOMSUOĞLU, Ş., İMER. A., (2002), Süsleme Resmi ve Süsleme Sanatları
Tarihi, M.E.B. Yayınları
GÖKTAŞ, U., (1986), Son Ebru Ustası: Mustafa Düzgünman, Türkiyemiz, S:49, İstanbul.
KARASAR, N., (2009), Bilimsel Araştırma Yöntemi, Nobel Yayıncılık, Ankara.
YILDIRIM, A., ŞİMŞEK, H., (2008), Sosyal Bilimlerde Nitel Araştırma Yöntemleri, Seçkin Yayıncılık, Ankara.
31
ISSN 2312-8429
http://www.ebristan.com/?s=10Kısa Biyografi (13/12/2013).
http://www.mailce.com/hikmet-barutcugil.html (12/12/2013).
http://www.lightmillennium.org (12/12/2013).
http://v3.arkitera.com (13 12 2013).
http://www.ktsv.com (24/06/2014).
32
ISSN 2312-8429
TÜRKİYE’DE SENDİKACILIĞIN TARİHİ GELİŞİMİ VE SENDİKALAŞMA ORANININ AZALMA
SEBEPLERİ
İlkin Behlül ÇAP
Öğr. Gör.
[email protected]
Cihan DURMUŞKAYA
Araş. Gör.
[email protected]
Abstract
Trade union rights in Turkey were achieved without a violent struggle of workers unlike the rest of the world and after that the
formation of a working class unity process has emerged. Turkey's trade union activities began as a reflection of workers'
struggles in the world. The most important reason is that the process of industrialization, and hence the formation of the
working class were realized later than the rest of the world. The process of trade union activities in Turkey began with the
Republican era and especially in the single-party period emerges as political control and limitation of union activities. The
desired development process of trade union activities could not have been achieved although there were some the positive
developments, such as the 1961 constitution and transition to multiparty era due to both legal prohibitions until 1980 afterwards
and military coups. All over the world, especially after the 80s, the globalization process has begun leading to a change in the
working conditions and the structure of employment. More effective organizational structures for trade unions were needed
due to some new conditions such as, decreased employment in the industrial sector, increasing more qualified labour force
of service sector who are less interested in unions, the emergence of new types of work (flexible / part-time work, etc.).
Privatization and sub-contracting practices also narrows the field of organizing of trade unions. Governments are increasingly
moving away from the employer roles, trade unions in the public sector also lose power. These changes in
Turkey necessitate a drastic change in trade union structure.
Ker Words: History of Trade Unionism, the Unionization Rate
ÖZET
Türkiye’de Sendikal haklar Dünyadakinin aksine şiddetli bir işçi mücadelesi olmadan elde edilmiş ve sonrasında sınıfsal birliğin
oluşması süreci ortaya çıkmıştır. Türkiye’de sendikal faaliyetler Dünya’daki işçi mücadelesinin yansıması olarak başlamıştır.
Bunun en önemli sebebi ise sanayileşmenin ve dolayısıyla işçi sınıfının oluşum sürecinin dünyadakinden daha geç
gerçekleşmesidir. Cumhuriyet dönemiyle başlayan Türkiye sendikal faaliyetler süreci özellikle tek partili dönemde siyasi gücün
sendikal faaliyetleri kontrol altında tutma ve sınırlama isteğiyle karşımıza çıkmaktadır. Çok partili döneme geçiş ve 1961
anayasası gibi olumlu gelişmelere rağmen 1980 sonrasına kadar hem kanuni engeller hem de askeri darbelerle sendikal
faaliyetler istenilen gelişme sürecini yaşayamamıştır. Tüm dünyada, özellikle 80’li yıllardan sonra yaşanan küreselleşme süreci
istihdamın yapısını ve dolayısıyla çalışma koşullarını da değiştirmiştir. Endüstri sektöründe istihdam azalırken, daha çok
nitelikli işgücü gibi sendikaya çok az ilgi duyanların yer aldığı hizmet sektöründeki istihdam artışı ve ortaya çıkan yeni çalışma
türleri (esnek / kısmi zamanlı çalışma gibi) sendikalar için geçmişte olduğundan daha etkili bir örgütlenme sorununu ortaya
çıkarmıştır. Özelleştirme ve alt işveren uygulamaları da sendikaların örgütlenme alanını daraltmaktadır. Devlet, işveren
rolünden giderek uzaklaşmakta böylece sendikacılık kamuda da güç kaybetmektedir. Yaşanan bu değişimler, Türkiye’deki
sendikal yapılarda köklü bir değişiklik yapılmasını zorunlu hale getirmiştir.
Anahtar Kelimeler: Sendikacılık Tarihi, Sendikalaşma oranı,
GİRİŞ
Ülkelerde sendikacılığın tarihine bakmak, esasında o ülkelerin işçi hareketlerine bakmakla eşdeğer görülmektedir. İşçi
hareketlerinin kurumsallaşmasıyla sendikal faaliyetleri beraberinde getirmesi tezi, konunun bu şekilde algılanmasından
kaynaklanmaktadır. Marksist söylem, tarihi sınıfların çatışmasından ibaret olarak görmektedir. Bu bağlamda sendikacılık
33
ISSN 2312-8429
tarihi üzerine yapılacak çalışmalar işçi hareketinin kurumsallaştığı dönem kadar kurumsallaşmadığı/kurumsallaşamadığı
döneminde incelenmesini gerektirmektedir.
Araştırmada bu nedenle kurumsallaşmanın başlamadan önceki süreç ve kurumsallaşma sonrası ele alınacaktır. Türkiye’de
sendikacılık üzerine yapılan çalışmalar çeşitli dönemselleştirmelerle incelenmiştir. Türkiye Sendikacılık Ansiklopedisinde
bu dönemselleştirme; cumhuriyet sonrası (1920- 1960) dönem, (1960-1980) arası dönem ve 1980 sonrası şeklinde
gerçekleşmiştir. Bu ana dönemselleştirme bazı yıllara göre alt sınıflandırmalara da tabii tutulmuştur. Mahir oğullarının
yaptığı araştırmada ise dönemselleştirme üç evrede incelenmiştir. 1947-1963, 1963-1983 ve 1983. Araştırmada
sendikalaşma hakkının doğuşundan sonraki 53 yıllık süreç incelenmiştir(Mahiroğulları, 2000:161). Talas ise Türk
sendikacılık tarihini Cumhuriyet öncesi ve sonrası olmak üzere iki dönemde incelemektedir(Talas, 1976:252). Bu
dönemlerde işçi hareketi; devletin yaklaşımı, kanunlar, anayasalardaki değişikliklerle şekillenmiştir. Bunun yanında bu
dönemselleştirme genel olarak yapılmıştır. Bu dönemler içerisinde işçi hareketini etkileyen kritik yıllarda olmuştur. Genel
olarak yapılan dönemselleştirme çerçevesinde bu kritik süreçlere de değinilecektir.
Sendikacılık hareketinin doğabilmesi için sanayileşmenin başlaması ve bunun bir sonucu olarak da bir işçi sınıfının doğması
gerekmektedir. Ancak sendikacılık hareketi doğduktan sonra, rahat gelişebilmesinin temel bir koşulu da hukuksal ortam ve
durumun elverişli olması ve engelleyici kısıtlamalarla gelişmenin aksatılmamasıdır(A.g.e, 1976:258).
METOD
Bu çalışmada Türkiye’de cumhuriyet sonrası sendikacılığın tarihi sürecini içeren kaynaklar taranmış ve kronolojik bir
sendikalaşma süreci incelenmiştir. Tarihi süreç ile birlikte çeşitli sendikalar, devlet kaynakları ve yabancı kaynaklardan
1948’den itibaren sendikalaşma oranları araştırılmış ve veriler karşılaştırılmıştır.
1923-1960 Döneminde İşçi Hareketleri
Cumhuriyet ilan edildiği sırada Türk sendikacılık hareketi dağınık, hukuksal dayanakları bakımından yetersiz, hükümetlerin
ve kamuoyunun anlayışına ulaşamamış bir durumda idi. Lider kadrosu yetişmemişti. Bir savaş sonu şaşkınlığı içerisindeydi.
1923 yılında toplanmış olan İzmir İktisat Kongresi bu durumu yansıtmaktadır. Kongre’de işçiler sosyal politikaya ilişkin bazı
önemli istekler ileri sürmüşlerdir. Fakat Kongre’ye daha iyi biçimde örgütlenmiş tüccarların ve sanayicilerin görüşleri
egemen olmuştur ve bu Kongre’de işçiler lehine, üzerinde durulmaya değer kararlar alınamamıştır. Yasalar sendikaların
faaliyetlerini yasakladığı için, sendikaların açık olarak bir partiyi desteklemeleri mümkün değildi. Fakat işçilerin ve liderlerin
kişisel eğilimleri bir bölünmenin gerçekleştiğini açık olarak gösteriyordu. C.H.P. yanlısı İstanbul İşçi Sendikaları Birliği’ne
karşı D.P. yanlısı Hür İşçi Sendikaları Birliği kurulmuştu (A.g.e, 1976:254-155).
Tek partili dönem, çalışma ilişkilerinin taraflarının örgütlenmeleri açısından sorunlarla doludur. Bu sorunlar; kısmen hukuki,
kısmen de fiili durumdan kaynaklanmaktadır. Fiili durum, belirli bir döneme kadar, sınırlı hukuki engeller olmasına karşın,
tek parti yönetiminin uygulamalarıyla olmuştur. Hukuki durumu ise öncelikle Osmanlı İmparatorluğu’ndan sarkan yasalar
ve Cumhuriyet döneminde çıkarılan yeni yasalar çerçevesinde incelemek gereklidir(Makal, 1999:292). Bu dönem, çalışma
ilişkileri alanının büyük ölçüde bağımsızlık kazanamadığı, daha çok siyasi ve iktisadi alanlar tarafından belirlendiği bir
dönem olmuştur. Bu belirlemenin dinamiğini ise büyük ölçüde siyasal alandaki tek parti yönetimi ve iktisadi alandaki
devletçilik oluşturmuştur. Her ne kadar bu dönemde çalışma ilişkileri bağımsız bir alan olma niteliği kazanamamışsa da,
meydana gelen gelişmeler, çalışma ilişkilerinin daha sonraki dönemlerde kazanacağı nitelikler açısından belirleyici
olmuştur. Özellikle devletçi dönemdeki sanayileşme çabaları, ülkede modern bir sanayinin oluşmasını sağlamış, böylece
modern bir işçi sınıfının oluşumu da mümkün olmuştur. Kırsal kesim kökenli, niteliksiz ve süreklilik özelliği taşımayan işgücü;
zaman içerisinde sürekli ve nitelikli hale gelmiştir. Çalışma ilişkilerinin kurumsallaşması açısından bakılırsa dönem
içerisinde ciddi bir kurumsallaşmanın sağlanamadığı görülmektedir. Bunda, çalışma ilişkileri alanının henüz ayrı, bağımsız
bir alan haline gelememiş olmasının yanında, bu alanın, sistemin asli aktörleri olan işçi ve işverenlerden çok devlet
tarafından belirlenmek isteniyor olması rol oynamıştır(A.g.e, 1999:482).
1923’te cumhuriyetin ilanıyla birlikte Cumhuriyet Halk Fırkası tek partili dönemi 1950’ye kadar sürmüştür. 1919-1923
döneminde, sendikal örgüt ve üst birlik oluşturma çabaları hız kazanmıştı. 1919’da kurulan sosyalist siyasal partilerin,
özellikle Türkiye İşçi ve Çiftçi Fırkası’nın öncülüğünde gelişen bu çabalar çok geçmeden Ankara Hükümetinin baskı ve
rekabetiyle karşılaşmıştır(Kutal Vd., 1998:104).
Cumhuriyet Halk Fırkası, sendikal hareketi denetim altına almak için, bir taraftan var olan sendikalara baskı uyguluyor, bu
örgütlere kendi adamlarını sokmaya çalışıyor, bir taraftan da paravan sendikalar kuruyordu. Hükümetin niyetinin farkına
varan ve bağımsız bir işçi hareketinin kaçınılmazlığında karar kılan sosyalist çevrelerin etkisindeki işçiler, 1924’te Amele
Teali Cemiyeti’ni kurdular. Yeni rejimin işçi hareketleri karşısındaki tavrı 1925’ten sonra daha da netleşmişti. Hiçbir ayrım
34
ISSN 2312-8429
gözetmeksizin yönetsel bir kararla önleme ve yasaklama yetkisini hükümete tanıyan; işçi örgüt ve eylemleri içinde
yasaklayıcı ve baskıcı bir çerçeve oluşturan Takriri Sükun Kanunu 1925’te kabul edilmiştir(A.g.e, 1998:104).
1925 ve 1930 arasında Amele Teali Cemiyeti’nin öncülüğünde pek çok eylem ve grev gerçekleştirilmiştir. Devlet, yabancı
sermayeli işletmeleri satın alıp millileştirince grevler yasaklanmaya başlanmıştır. Halk Fırkası, sömürünün ancak yabancı
sermayeli işletmelerde olabileceğini savunduğundan, devlet işletmelerinde grevlerin gereksiz olduğu sonucunu çıkardı ve
özellikle 1930’dan sonra greve giden işçiler ‘düzeni bozan fesatçılar’ olarak ele alınmıştır(A.g.e, 1998:104).
1930’lu yılların devletçiliği, bağımsız işçi örgütlerini yasaklayan, işçileri hükümet güdümlü derneklerde örgütlenmeye
zorlayan ve işçi eylemlerini baltalayan idari ve yasal önlemlerle takviye edilmiştir. 1933 Cemiyetler Kanunu değişikliği, grev
hakkını tamamen ortadan kaldıran İş Kanunu (1936), sınıf esasına göre cemiyet/sendika kurmayı yasaklayan Cemiyetler
Kanunu değişikliği(1938), Halk Fırkasının işi hareketlerini engellemekte kullandığı başlıca baskı araçlarıydı(A.g.e,
1998:104).
İşçi hareketleri, 2.dünya savaşı sırasında daha da durgunlaşmıştır. Savaş yılları, Türkiye’de çalışma koşullarının son derece
zorlaştırıldığı, çalışma sürelerinin uzatıldığı, seferberlik ve askere alınmalar sonucu işlerinden olan yetişkin işçilerin kadın
ve çocuk işçilerle ikame edildiği, gerçek ücretlerden %50’yi aşan bir düşme gösterdiği, karaborsa ve vurgunculuk sonucu
fiyatların hızla arttığı, bütün bu gelişmelere paralel olarak işçiler ve aydınlar üzerinde siyasal ve polisiye baskıların,
örgütlenme hakkı önündeki engellerin çoğaldığı bir dönemdi(A.g.e, 1998:104).
2. dünya savaşının sonrasında bazı ekonomik, siyasal ve sosyal değişimler yaşanmıştır. Demokratik ilke ve düşünceler
somutlaşmıştır. Yeniden kurulan dünya dengesi içinde Türkiye’nin demokrasi cephesinde yer alabilmesi için çok partili
yaşama geçmesi gerekiyordu. ‘Milli Şeflik’ in bırakılması, sendikaların kurulması ilk yapılması gereken değişikliklerdi(Sülker,
2004:9). Talas’a göre ise bu değişim, bir taraftan Milletlerarası Çalışma Teşkilatı’na üye olmaktan, diğer taraftan insan hak
ve hürriyetlerine Anayasası’nda geniş bir yer veren Birleşmiş Milletler kurucu üyeleri arasında yer almaktan mütevellit akdi
vecibeler ve memlekette küçükte olsa doğmuş olan milli sanayi içinde çalışan işçilerin teşkilatlanmalarına imkan vermek
zarureti ve çok partili hayata geçiş Cemiyetler Kanunu’nun değiştirilmesini zorunlu kılmıştır. Diğer anti demokratik
hükümlerle birlikte sendika kurma yasağı 1946 değişikliğiyle kaldırılmıştır(Makal, 1999:478).
2. dünya savaşının faşizmin yenilgisiyle sonuçlanmasının ardından Türkiye’de çok partili döneme girilmiştir. Yeni dönemin
hemen başlarında 1946’da sınıf esasına dayalı cemiyet kurma yasağı yürürlükten kaldırılmıştır. Böylece sendika hakkı
yasal olarak tanınmıştır(Kutal Vd., 1998:104).
İşçiler tek partili dönemdeki baskıların hıncını almak istercesine Cemiyetler Kanunu değişiminin ardından hızla
örgütlenmeye başlamışlardır. Bir yanda kısa dönemli sınıfsal çıkarların korunması amacıyla kurulan ve kendiliğindenci yanı
ağır basan sendikal örgütlenmeler, diğer tarafta sosyalist partilerin öncülüğünde kurulan sendikalar özellikle işçilerin yoğun
olduğu kentlerde hızla çoğalmıştır(A.g.e, 1998:104).
CHP iktidarı, denetim ve vesayet dışına çıkan bu sendika hareketini frenlemek için tedbir almakta gecikmedi. ‘’Çalışma
Bakanlığına yardımcı olmak, İş Kanununun tatbikatını kolaylaştırmak, iş randımanını arttırmak’’ amacıyla CHP direktiflerine
uygun ve CHP’nin parasıyla işçi dernekleri kudurmaya girişmiştir. İktidar, işçilerin bu tür derneklere pek itibar etmemeleri
üzerine daha dolaysız yöntemlere başvurmuştur. Sosyalist partiler ve tehlikeli sayılan sendikalar, 17 Aralık 1946’da
sıkıyönetim komutanlığı kararıyla kapatılmıştır(A.g.e, 1998:104).
Türkiye işçi sınıfı tarihinin ‘’46 sendikacılığı’’ dönemi böylece sona ermiştir. Bu sırada Çalışma Bakanlığının hazırlamakta
olduğu sendikalar kanunu ile ilgili şükranlarını CHP iletiyordu(A.g.e, 1998:104).
5018 sayılı Sendikalar Kanunu, sendikaların ‘’siyasetle iştigal’’ edemeyeceklerini, milliyetçiliğe ve milli menfaatlere aykırı
faaliyette bulunamayacaklarını hükme bağlayan ünlü 5. Maddesiyle birlikte 1947’de kabul edilmiştir. CHP iktidarı,
Sendikalar Kanununun yürürlüğe girmesini takiben ‘İşçi Bürosu’ açtı ve bu büro kanalıyla mali yardımlarda bulunmak
suretiyle sendikalar kurmaya ve bu yolla önemli bir seçmen kitlesi haline gelmiş işçilerin desteğinden yararlanmaya
çalışmıştır. CHP’ye bağlı sendikalar ve işçilerden kopuk sendika önderleri bu çabaların bir ürünü olarak filizlenmiştir. Öte
yandan CHP’nin KİT işçi örgütlenmesini özellikle desteklemesi, CHP’li olmayanların işten çıkarılma tehdidi altında
tutulması, KİT’lerde çalışma koşullarının nispeten daha iyi olması, işçilerin önemli bir bölümünün kırla ilişkisinin devam
etmesi, sendikaların mali sıkıntılar içinde bulunması vb. etkenlerle siyasal iktidara bağımlı sendikacılığın oluşmasında
önemli bir rol oynamıştır(A.g.e, 1998:104).
Güdümlü sendikalar hükümetle ilişkilerini sıcak tutmuştur. Ancak CHP iktidarı işçilerin özlemlerine yanıt vermekten uzaktı.
1950’ye doğru beliren ekonomik kriz, işçilerin ve sendikaların DP’ye yönelmesi sonucunu doğurmuştur. DP 14 Mayıs
1950’de genel seçimi kazanmıştır. Ancak iktidar değişikliği, işçi sınıfı üzerindeki baskıların sona ereceği anlamını
taşımıyordu. DP’nin iktidar yılları, işçi haklarıyla ilgili vaatlerin yerine getirilmediği, dar sendikal ve ekonomik taleplerin dahi
35
ISSN 2312-8429
genellikle karşılanmadığı, iktidarın güdümünde olmayan sendikaların çeşitli biçimlerde cezalandırıldığı bir dönem
olmuştur(A.g.e Vd., 1998:104).
1950-1960 döneminin başlangıcında Türkiye sendikacılığının siyasal özelliklerini ve dolayısıyla işçi hareketinin niteliğini
derin bir biçimde etkileyen bir başka gelişme daha ortaya çıkmıştır. Bu, TÜRK-İŞ’in kuruluş ve ilk gelişme döneminde
kendisini gösteren Amerikan etkisidir(A.g.e ,1998:105).
Bağımsız siyasal mücadeleyi reddeden, hükümetlerle iyi ilişki içerisinde olmaya özen gösteren ve sermayedar sınıflar
yerine sol akımlarla mücadele etmeyi ilke edinen TÜRK-İŞ, ‘bazı idare amirlerinin işçileri komünistlikle itham etmelerine
mukabele olarak 1953’te komünizmi tel’in mitingi düzenlemiştir(A.g.e, 1998:105).
DP iktidarı bu tür mitinglerde bir sorun görmüyordu ancak sendikaların en ilkel fonksiyonlarını bile ‘siyaset’ olarak
nitelendirerek yasaklamıştır. Muhalefetteyken işçilere grev hakkı vaadinde bulunan DP, iktidarda kaldığı 10 yıl süre boyunca
grev yasağını uygulamıştır. Bu nedenle DP döneminde bilinen çok az sayıda önemli grev bulunmaktadır(A.g.e, 1998:105).
1960 Sonrasında İşçi Hareketleri
Türk sendikacılık hareketinin altın dönemi 27 Mayıs Devrimi ile başlar. Anayasanın ve yeni yasaların getirmiş oldukları
bütün özgürlüklerden yararlanan sendikacılık hızla gelişmiş ve toplumun yaşantısında önemli bir yer edinmiştir. On beş yıl
önce kuşku ile bakılan sendika liderleri, bu yıllarda itibarlı kimseler olarak görülmektedir(Talas, 1976:256).
Bu dönemde Türk Sendikacılığı karmaşık bir örgütlenme yapısı göstermektedir. Bu çerçevede aşağı yukarı sendikacılık
tarihi içerisinde gözlenen tüm örgütlenme biçimleri denenmiştir. Bunlar içerisinde, işletme düzeyinde kurulan mahalli
sendikalar, 1960 öncesi dönemde Türk sendikacılığının hakim örgütlenme biçimi olmuştur. Buna karşılık 5018 sayılı yasada
sadece birlikte söz edilmesine karşın, yasanın 8. Maddesine dayanarak dört ayrı üst sendikal örgütlenme biçimi ortaya
çıkmıştır: Birlik, federasyon, genel sendikalar, konfederasyon. Birlikler; belirli bir bölge veya şehirde farklı iş kollarındaki
sendikaların bir araya gelerek oluşturduğu üst örgütlerdir. Federasyonlar ise aynı iş kolundaki yerel sendikaların bölgesel
ya da ülke düzeyinde meydana getirdikleri üst kuruluşlardır. Genel sendikalar, meslek yada endüstri bazında bir sınırlama
olmaksızın, farklı meslek yada endüstride çalışan işçileri bir araya getiren örgütlerdir. Konfederasyon düzeyinde ise 1952
yılında kurulan ve dönemin tek işçi konfederasyonu olma niteliği taşıyan Türkiye İşçi Sendikaları Konfederasyonu, tüm
kategorilerdeki işçi sendikalarını üye olarak kabul edip, bünyesinde barındırmaktaydı. Bunların dışında iş kolu esasına göre
örgütlenmiş ve milli sendika yada Türkiye tip sendika diye tabir edilen ve belirli bir iş kolunda çalışan işçileri toplayan
sendikalar bulunmaktadır. Kuşkusuz, sendikaların dönem içerisinde örgütlenme bazları itibariyle bu kadar çeşitlilik
göstermesi, üstelik bazen bu bazlardaki örgütlenmelerin ‘‘birbirini tamamlar ve güçlendirir değil de, birbirini dışlar ve
birbirleriyle çelişir nitelikte gelişmesi’’ Türkiye’de sendikacılığın gelişimini olumsuz yönde etkilemiştir. Bu tarz bir örgütlenme,
bir yandan Türkiye koşullarının bir sonucu iken, diğer yandan da sendikacılık hareketinin gelişememesi üzerinde etken
olmuştur. Ancak zaman içerisinde ‘‘mahalli sendikalar üzerinde yeter derecede selahiyet ve nüfuza sahip olamayan
federasyonlara nazaran, kendilerine tabi ve hükmi şahsiyeti haiz olmayan bir şube teşkilatı kanalıyla faaliyet gösteren
Türkiye tipi sendikalar, gerek işverenlerle münasebetler, gerek mali güç bakımından daha başarılı olduklarını ispat
etmişlerdir(Makal, 2002:274-275).
Türkiye işçi sınıfı, 27 Mayıs 1960 askeri müdahalesine kadar, gerek işçi haklarını ve sınıfsal çıkarlarını savunmak, gerekse
demokratikleşme açısından önemli bir varlık gösterememiştir. 1960 sonrasında, 1961 anayasasının görece özgürlükçü
niteliği ve bu niteliğe uygun olarak 1963’te çıkarılan 274 ve 275 sayılı yasalar, işçi hareketinin canlılık kazanması için
elverişli koşullar yaratmıştır(Kutal Vd., 1998:105).
27 Mayıs askeri müdahalesi, Türkiye’nin siyasal yaşamında olduğu kadar, işçi hareketlerinde de bir dönüm noktası
olmuştur. Yeni bir dönemin açılmasına öncülük etmiştir. 1960 öncesinde ürkek, geri çekilmeye hazır, haklarını mücadele
ederek elde etmekten çok, siyasal iktidarla iyi ilişkiler kurarak sağlama çabası içinde olan işçi hareketi, 1961 yılında
İstanbul’da düzenlenen Saraçhane Mitinginde taleplerini ilk kez güçlü olarak duyurmuştur(A.g.e., 1998:105).
1961 anayasası, sendikalara toplu iş sözleşmesi ve grev hakkı tanımasına rağmen, 1963 yılına kadar yasal düzenlemeler
gerçekleştirilememiştir. Saraçhane mitingi bu hakların dile getirildiği en önemli miting olmuştur. 1961 yılını daha çok pasif
eylemlerle geçiren işçiler 1962’de hareketlenmiştir. 1963’te 274 ve 275 sayılı yasanın çıkmasıyla 274 yılından itibaren işçi
hareketi aktif eylemlerde bulunmaya başlamıştır. 1964’te 90 civarında eylemin 81’i grev olarak gerçekleşmiştir. 1965'te
grevlerde yarı yarıya bir düşüş yaşanmıştır. 1967 yılına kadar eylemlerde sektörel olarak artışlar yaşanmıştır(A.g.e
1998:105).
1967’nin bir diğer özelliği, TÜRK-İŞ’in ‘partiler üstü’ ve toplu sözleşme ile sınırlı sendikacılığına karşı ‘sınıf ve kitle’
sendikacılığı felsefesini benimseyen yeni bir konfederasyonun DİSK’in kurulmasıydı. TÜRK-İŞ’in, işçilerin çıkarlarına
hizmet edemediğini ve ulusal olmayan bir politika izlediğini açıklayan DİSK, TÜRK-İŞ’in işçilerin temsil yetkisini yitirdiğini
36
ISSN 2312-8429
de belirtiyordu. DİSK’in kurulmasıyla sendikal rekabet şiddetlenmiştir. 1967’deki grev sayısındaki artışta bu rekabetin
önemli bir etkisi olmuştur. 1967 yılı sendikal rekabetinde belirleyici olduğu yeni bir dönemin başlangıcıdır. 1964-67 arasında
işçi eylemlerinde grevlerin oranı %90 iken 1968’de bu oran %60’a düşmüştür. 1968 yılı grev ve direnişlerin yanı sıra
işgallerin, polis ve jandarma ile çatışmaların yaşandığı bir yıl olmuştur. Sendikalar arasındaki rekabet, yer yer yetki
tartışmalarına ve işçilerin referandum taleplerinden doğan gerginliklere yol açmıştır. İşçi eylemlerinde radikalleşme ve
işçilerin sınıfsal ve siyasal bilinç kazanma süreçleri hızlanmıştır(A.g.e 1998:106-107). Türk-İş’in Ocak 1964’te toplanan
genel kurulunda tüzüğüne de geçmiş bulunan ‘partiler üstü politika’ ilkesi, Amerikan sendikacılığına egemen olan
‘tarafsız’(non-partisan) politika ilkesinin bir benzeridir. Ancak iki ülke arasındaki ve iki ülkenin sendikacılık hareketi
arasındaki farklılıkları dolayısıyla, aynı ilkenin benimsenmesiyle ortaya çıkan durumunda bazı farklılıklar göstermesi
kaçınılmazdır(Işıklı, 2005:533-534). Türk-İş’in ‘partiler üstü politikası’ na karşı beliren ilk tepkilerin sonucunda DİSK
doğmuştur. Fakat bu yönde beliren tepkiler DİSK ile sınırlı kalmamıştır. DİSK’i oluşturan sendikalar ayrıldıktan sonra da
Türk-İş içinde ‘partiler üstü politika’ ya karşı farklı tonda da olsa belli bir muhalefet daime olmuş ve bu muhalefetin giderek
yaygınlaşması, yoğunlaşması ve oldukça belirgin bir çizgide yerini alması sonucunda ‘‘sosyal demokrat’’ olarak tanımlanan
sendikacılık hareketi doğmuştur(A.g.e, 2005: 556).
1970 yılında özel kesim grevlerinde önemli bir değişiklik olmazken, kamu kesimi grevlerinde önemli artış yaşanmıştır. Kamu
kesimindeki grev sayısı 1960-80 arasında en yüksek seviyelerine ulaşmıştır. 1970 yılının diğer özelliği işyeri işgali ve direniş
gibi eylemlere daha fazla başvurulmasıydı. 15-16 Haziran 1970’te Sendikalar Kanunu ile Toplu İş Sözleşmesi Grev ve
Lokavt Kanunu’nda yapılması düşünülen, özünde DİSK’i etkisiz hale getirmeyi amaçlayan değişiklikleri protesto etmek
amacıyla pek çok eylem gerçekleştirilmiştir. 16 Haziran’da işçilerle asker ve polis arasında çatışmalar çıktı, sıkıyönetim ilan
edildi. Çok sayıda işçi ve sendikacı öz altına alındı ve olaylardan sonra işverenler kara listeler hazırladı binlerce işçi işten
çıkarıldı. Böylece militan kadroların önemli bir bölümü fabrikaların ve işyerlerinin dışına itildi(Kutal Vd., 1998:106-107).
1971’de 12 Mart askeri müdahalesi, ardından ilan edilen sıkıyönetim sınıf hareketlerinin gelişmesine bir kez daha gem
vurmuştur. Grevlerde ve grev dışı eylemlerde büyük bir düşüş yaşanmıştır. Kamu grevlerinde düşüş özel sektör grevlerinde
ise azda olsa artış görülmüştür(A.g.e, 1998:106-107).
Dönemle ilgili genel bir değerlendirme yapılacak olursa 1961-1971 döneminde gerçekleştirilen toplam 862 eylemin %70’i
grev, %30’u grev dışı eylemlerdir. Grev dışı eylemler genellikle pasif direniş ve yürüyüşlerdir. Eylemler daha çok toplu iş
sözleşmelerinde yaşanan uyuşmazlıklardan kaynaklanmıştır. Toplu sözleşme koşullarına uyulmaması nedeniyle zaman
zaman işçiler hak grevlerine başvurmuşlardır(A.g.e, 1998:106-107).
1960’lı yıllar ithal ikameci, iç pazara dönük üretimin yapıldığı, popülist politikaların izlediği yıllar olmasına rağmen, toplu iş
sözleşmelerinin yapıldığı ilk yıllar olan 1964 ve 1965 yılları ile 1970 yılında gerçek ücretlerdeki artış verimlilikteki artıştan
yüksek olmuş, diğer yıllarda ise gerisinde kalmıştır. Bu durum, diğer yıllarda ücret/kar oranında ücretler aleyhine bir
gelişmenin olduğunu göstermektedir. 1963-1971 döneminde grevlerin %74’ü özel kesimde, %16’sı kamu kesiminde; grevci
işçilerin %47’si özel kesimde, %53’ü kamu kesimindedir(A.g.e, 1998:106-107). Bunun yanında işçi hareketinde bu
dönemde ABD’nin de etkileri bulunmaktadır.
ABD’nin Türkiye işçi hareketini, uluslararası alandaki tercihlerine ve emellerine uygun doğrultuda biçimlendirme ve
yönlendirme çabaları, 1960 sonrasında bir Amerikan hükümet kuruluşu olan AID’in(Uluslararası Kalkınma Ajansı) Türk-İş
ile doğrudan bağlantı kurması sonucu, çok rahat bir aşamaya girmiştir. Bu yolla, eğitim, inceleme gezisi vs. adlarla yürütülen
faaliyetlerin işçi hareketi üzerindeki etkilerini, Türkiye’de görev yapmış olan Amerikan çalışma ateşelerinden biri şöyle
anlatmaktadır: ‘‘ABD’nin taktik, teknik ve hatta felsefe olarak sağladığı unsurların pek çoğunun ilk sendikal deneyimlerini
ücret bilincine dayalı sendikacılık içinde geçirmiş üyelerin meydana getirdiği Türk sendikacılığını tüm olarak etkilemeye
devam edeceğe benzemektedir.’’(Işıklı, 2003:77).
Bu hakların elde edilmesi elbette ki kapsamlı bir sınıf mücadeleleri sonucunda elde edilmemiştir. Türkiye’de sendikal
hakların kullanımının, bir zamanlar batıda olduğu gibi acılı bazı sonuçları göze almayı gerekli kılan bir hak haline geldiğini
göstermektedir. Denilebilir ki, orada önce bedel ödenmiş, sonra hak elde edilmiştir. Türkiye’de ise önce hak elde edilmiş,
sonra ise bedeli ödenmektedir(A.g.e, 2003:63).
1972-1980 Döneminde İşçi Hareketleri
Sendikacılık hareketi bu dönemde halk tarafından sosyal yapının yararlı bir öğesi olarak kabul görmüştür. Bu durum, uzun
ve çok çetin savaşlar verilmeden varılmış bir sonuçtur. Bunda basının, üniversitelerin ve aydınların rolleri olduğunu
söylemek mümkündür(Talas, 1976:257).
12 Mart 1971 askeri müdahalesi ve onu izleyen sıkıyönetim, tüm işçi hareketleri ve eylemlerini olumsuz yönde etkilemiştir.
1972’de gerçekleştirilen eylemlerin neredeyse %90’ı grevdir. 73 ve 74 yıllarında grevlerde artışlar meydana gelmiştir. Grev
37
ISSN 2312-8429
dışı eylemlerde ise genellikle başvurulan yöntem direniştir. 1975 yılında hem grevler hem de grev dışı eylemler artış
eğilimini sürdürmüştür. Ayrıca işçi hareketinde, siyasal görüş farklılıkları nedeniyle sert çatışmalar doğmuştur. Özellikle
DİSK üyesi işçiler ile MİSK yandaşları arasında çatışmalar yaşanmıştır. DİSK’in sınıf savaşımı ve siyasal eylem temeline
dayalı sendikacılık anlayışı karşısında TÜRK-İŞ partiler üstü ve özünde uzlaşmacı sendikacılık anlayışının işçi arasındaki
başarısızlığı, DİSK’in önünü kesmek için MİSK militanlarının seferber edilmesine yol açmıştır. 1976 ve 1977’de grev
sayısında artış yaşanırken 1977’de grev dışı eylemler azalma eğilime girmiştir. 1978’de grev sayısı artış oranında azalma
yaşanırken grev dışı eylemlere daha çok başvurulmuştur. 1977’de İstanbul’da düzenlenen ve on binlerce işçi, öğrenci ve
memurun katıldığı 1 mayıs mitingine ateş açılması sonucu 36 kişi hayatını kaybetmiştir. Olayın gerçek failleri ve amacı
günümüze kadar ortaya çıkarılamamıştır. 1978’de grevlerde ve grev dışı eylemlerde artış eğilimi devam etmiştir. Grev dışı
yöntemler genellikle iş yavaşlatma, yemek boykotu ve direniş şeklinde gerçekleşmiştir. Sendikalar arası rekabet
şiddetlenirken işçi sınıfı da bu yıllarda yoğun bir siyasallaşma sürecine girmiştir. İşçiler siyasal amaçlı miting, yürüyüş,
protesto vb. eylemlerde bulunmuşlardır. Yasadışı eylemlere daha sıklıkla başvurulmaya başlanmıştır. 1979 yılı Türkiye’de
genel olarak kitlelerin yoğun bir siyasallaşma yaşadıkları, toplumun ‘anarşik olaylar adı verilen, sağ ve sol kesim
militanlarının çoğunlukla kanlı hesaplaşma ve eylemleri karşısında ürküntüye kapıldığı; ekonomik krizin tırmandığı bir
dönemde işçi eylemleri bu toplumsal-siyasal yapının ürünü olarak gerçekleşmiştir. (Kutal Vd., 1998:108-109).
12 Eylül 1980 askeri müdahalesinden sonra, 14 Eylül’de tüm grevler yasaklanmıştır. 1984 yılına kadar grevler ve grev dışı
eylemler durmuştur. 1972-1980 döneminin toplu bir değerlendirmesi yapılacak olunursa işçi hareketleri açısından 19631971 dönemine göre hem grevler hem de grev dışı eylemler bakımından daha hareketli bir dönemdir. Özellikle DİSK’in özel
kesimde ve iç pazara yönelik üretim yapan sektörlerde örgütlenmesi bu hareketlilikte önemli bir rol oynamıştır. Kamu
kesiminde örgütlenmiş olan ve daha çok ihracata yönelik sektörlerde egemen olan TÜRK-İŞ 1970’li yılların ilk yarısında
eylemlilik açısından DİSK’e erişememiştir, sendikal rekabet nedeniyle eylemlere adeta zorlanmıştır. Ancak 1970’li yılların
ikinci yarısında hem ekonomik kriz, hem de ücretlerin hızla aşınması nedeniyle geçmişe göre daha etkin ve mücadeleci
olma durumu ile karşı karşıya kalmıştır(A.g.e ,1998:109).
1073-1980 döneminde işçi eylemlerinin yaklaşık yarısı grevlerden, yarısı da grev dışı eylemlerden oluşmaktadır. Bir önceki
döneme göre grevlerin eylemlerdeki payı yaklaşık %20 düşüş göstermiştir. 1970’li yılların sonunda artan grevler ve grev
dışı eylemler reel ücret artışına bir katkı sağlamamıştır(A.g.e,1998:109).
1963-1980 dönemi işçi hareketleri içinde ağırlık, toplu sözleşmeler çerçevesinde gelişen grevlerdedir. Özellikle 1970’li
yılların ikinci yarısından itibaren artan ve giderek kronikleşen enflasyonun etkisiyle de toplumun esnaf, sanatkâr ve küçük
çiftçi kesimi grevlere sıcak bakmamış, işçilerle dayanışma içine girme ihtiyacı duymamıştır. Farklı konfederasyonlar ve bu
konfederasyonlara bağlı sendikalar ile üye işçiler arasında da bir dayanışma gerçekleşmemiştir. Hatta taraflar birbirlerinin
başarısızlıklarını bekler duruma düşmüşlerdir. Sendikalar, toplu pazarlık ve grev süreçlerinde ortak bir tavır belirleyememiş,
sendikal mücadele ağırlıkla işyeri veya bir grup işyeri düzeyindeki toplu sözleşmeler ve grevlerle sınırlı kalmıştır. İdeolojik
ve siyasal ayrılıklar konfederasyonlar arasında olduğu kadar konfederasyonların kendi bünyelerinde de ayrışmalar ve
bölünmeler doğurmuştur(A.g.e ,1998:109).
1970’li yılların sonuna gelindiğinde hem ekonomik hem siyasal açıdan ciddi bir bunalımın eşiğine gelmiş olan ülkede, ithal
ikameci birikim modeli tıkanmış, bir ekonomik kriz iile karşı karşıya kalınmıştır. 1970’li yılların sonunda, ücret paylarındaki
artışın iç pazarın genişlemesi uğruna göz yumulacak bir düzeyi aşması ve karları aşındırması bunalımın temel nedeni
olarak gösteriliyordu. Hızlı fiyat artışları, üretim darboğazları ve dış ödeme güçlüğü şeklinde ortaya çıkan bunalım, siyasal
ve toplumsal bir bunalıma dönüşerek, yapısal bir değişimi gündeme getirmiştir. Bunun için 24 Ocak kararları ile istikrar
önlemleri uygulanmaya çalışılmıştır. Ancak yeni ekonomik karar ve stratejiyi işçi hareketinin yükselmiş olduğu, solun
güçlendiği ve kitlelerin sola kaydığı demokratik bir ortamda uygulamak mümkün görünmüyordu. Bu olanak 12 Eylül 1980
askeri müdahalesi ile yaratılmıştır ve müdahalenin en önemli hedefi militanlaşan işçi hareketi olmuştur(A.g.e, 1998:109).
1980-1994 Döneminde İşçi Hareketi
12 Eylül 1980 askeri müdahalesinden sonra 1983 yılına kadar sendikal faaliyetler askıya alınmıştır. Başta DİSK ve
sendikaları olmak üzere işçi hareketinin siyasallaşmış ve dinamik kesimini temsil eden işçi örgütleri faaliyetlerinden men
edilmiştir. DİSK 1991 yılına kadar kapalı tutulmuştur. Çalışma hayatını düzenleyen yeni Sendikalar Kanunu ile Toplu İş
Sözleşmesi Grev ve Lokavt Kanunu çıkarılıncaya kadar işçi hareketi baskı altında suskun bir dönem yaşamıştır. 1980-1983
döneminin en önemli faaliyetleri çıkarılacak yeni çalışma yasasıyla ilgili görüşlerin açıklandığı toplantılar olmuştur. 1983’te
‘tepki yasaları’ olarak bilinen 2821 ve 2822 sayılı yasalar yürürlüğe girmiştir. İşçi hareketindeki suskunluk yasaların
çıkmasından sonra 1984’te önce grev dışı eylemlerle suskunluğunu bozmuştur. 1990’lı yıllara kadar işçi eylemlerinde
artışlar yaşanmıştır.
38
ISSN 2312-8429
1991 yılı işçi hareketinde yeni bir siyasallaşma dalgasının yaşandığı bir dönemdir. ‘genel grev yaparız, hükümeti yıkarız.’,
‘Çankaya’nın şişmanı, işçi düşmanı’ gibi sloganlar bu siyasallaşmanın sisteme yönelik olmaktan çok bireylere ve
hükümetlere yönelik olduğunu göstermektedir. Öte yandan kamu kesiminde örgütlü TÜRK-İŞ sendikalarının bir bölümünde
önceki dönemlerde gözlenmeyen bir eylemlilik ve ekonomik bilinç gözleniyordu. 1980 öncesi DİSK’in etkinlik döneminde
özel kesim işçilerinin yerini bir ölçüde kamu işçileri ve diğer kamu çalışanları almaya başlamıştır. 1994’e kadar grev ve grev
dışı eylemlerde artışlar gözlemlenmiştir. 1984-1994 arası on yılın genel bir değerlendirmesi yapılacak olursa, bu dönemde
işverenler bir önceki döneme göre daha çok lokavta başvurmuştur. 1963-1980 döneminde 17 yılda 1.438 grev yapılmış,
289 lokavt uygulanmışken, 1984-1993 döneminde 1.683 greve karşılık işverenler 429 lokavt uygulamışlardır.
1963-1980 dönemine göre 1984-1994 döneminin grevleri farklı özellikler taşımaktadır. Esnaf ve sanatkârların, toplumun
orta sınıfının, işçi ücretlerindeki düşüşlerin kendilerine de yansıdığını fark etmeleriyle grevci işçilere bakış açıları olumlu
yönde değişmeye başlamıştır. İşçiler ve sendikalar arasındaki dayanışma bir önceki döneme göre artmıştır. TÜRK-İŞ HAKİŞ ve DİSK 1980 öncesinde mümkün olmayan demokrasi platformunda buluşmuşlardır. Hükümetlerin uzlaşmaz tutumları
işçi hareketini, hedef hükümetler ve bazı siyasetçilerle sınırlı olsa da politize etmiştir. 1980 öncesinden farklı olarak işçiler
ekonomik mücadele de grev dışı eylemlere daha çok başvurmuştur. Toplu pazarlık süreçlerini ve grevleri, sık sık grev dışı
eylemlerle desteklemişlerdir.
12 Eylül askeri müdahalesinin hedeflerinden biri, belki de başlıcası olan işçi hareketi 1980 sonrasında büyük bedel ödemek
zorunda bırakılmıştır. 1987 yılına kadar reel işçi ücretleri kesintisiz düşürülmüştür. 1987 yılına kadar işçi kesiminden bu
gelişmelere yönelik tepki gelememiştir. 1987’de grevlerde patlama ilk tepki olmuştur.
1980’deki askeri müdahale ve bunu izleyen ilk birkaç yıl Türkiye işçi sınıfının yapısında önemli değişikliklere yol açmıştır.
1980 öncesinin işçi önderlerinin, işçi ve sendika militanlarının önemli bir bölümü işten çıkarılmış, tutuklanmış, yurt dışına
gönderilmiş veya emekli olmuştur. İmalat sanayi başta olmak üzere büyük bir işçi sirkülasyonu görülmüştür. Bunun
sonucunda yaşanan işçi kuşakları arasındaki kopukluk ve 1980 öncesini yaşamamış bir işçi kitlesinin harekete katılması
kendi sorunlarını beraberinde getirmiştir. 1980 sonrasında pek çok işçi ilk kez grev ve grev dışı eylemlerle tanışmıştır. Buna
karşılık büyük kentler ve büyük işyerlerinde çalışanlarda yeni bir militanlaşma eğilimi gözlenmiştir. 1980 öncesinde özel
kesimde görülen yasal grev dışında kalan eylemler, 1980 sonrasında bu kez kamu kesiminde yoğunlaşmıştır. Kamu işçileri
ilk kez bu dönemde yoğun olarak devlet ile karşı karşıya kalmışlardır. 1980 sonrasının bir diğer özelliği işçi hareketinde
meydana gelen değişimin sendikalara ve sendikacılara da yansıyıp, onları da değişime itmesi olmuştur. Özellikle TÜRKİŞ’te daha mücadeleci bir söylem güçlenmiştir. HAK-İŞ ise 1980’lerin sonundan itibaren kitleselleşmeyle birlikte bir yapı
değişikliğine girmiştir. Buna karşılık 1980-1990 döneminde en fazla yara alan DİSK yeni yasalar ve yeni koşullar nedeniyle
eski gücüne kavuşmakta güçlüklerle karşılaşmıştır(A.g.e, 1998:110-112).
Yeni Eğilimler
Hakkında onca şey söylenen küreselleşme süreci, kendi kompozisyonu da değişen sermayenin, ücretli emeğin bütün
formlarına karşı yürüttüğü çok yönlü, sistemli ve kesintisiz saldırısı tarafından belirlenmektedir. Küresel ölçekte süren
sınıflar mücadelesinde, Keynes'gil dönemin icaplarına uygun olarak kurumsallaşan sendikalar derin bir krizle sarsılmaktadır
ve neo-liberal saldırı karşısında yenilgiye uğramış gözükmektedir. Mağlupların saflarında son 20 yıldır inişli-çıkışlı bir rota
izleyerek gelişmekte olan yeni bir mücadele eğilimi görülmektedir. Uluslararası emek hareketinde gözlenen yeni eğilimler,
yeni sanayileşmekte olan ülkelerde "toplumsal hareket sendikacılığı" gelişmiş kapitalist ülkelerde ise genellikle "yeni
sendikacılık" terimleriyle nitelenmektedir, üzerinde sınırlı sayıda çalışmanın yapıldığı bu konu hakkındaki bilgilerin birçoğu,
sendikacılık hareketi içindeki aktivistler tarafından üretilmektedir.
Benzer bir düşünce iklimi ülkemizde de mevcuttur. Güncel siyasal saflaşması demokratikleşme sorunsalı etrafında
şekillenen ülkemizde 'toplumsal sınıflar', 'emek' ve 'sendikacılık hareketi' gibi başlıkların bu denli marjinalleşmesi
düşündürücüdür. 'Sendikasız endüstri ilişkileri' sisteminden, 'insan kaynakları yönetiminden', 'yalın üretimden', 'esneklikten',
'kalite çemberinden' vb. birer olgu olarak söz etmek ayrı bir şeydir, her şeyi bunlardan ibaret görmek ve göstermek ayrı bir
şeydir(Özuğurlu, 2000:140-141). Günümüzdeki bu yeni sendikal hareketin nasıl biçimlendiğine ilişkin bazı çıkarımlar
bulunmaktadır.
Ücretli emek ile sermaye arasındaki sorunların çözümünün toplu sözleşmelerin ötesine geçip siyasal alana kaymasıyla
birlikte, işçi sınıfının ve sendikaların politize oldukları gözlemlenmektedir. İşçiler ve sendikalar geleneksel siyasal
eğilimlerinden bağımsızlaşmaktadırlar ve ortak bir sınıf tavrı geliştirmektedirler. Demokrasi mücadelesinin öneminin
artması, bu genel gelişimin bir unsurudur.
İşçi sınıfının heterojen yapısını arttırabilecek teknolojik gelişmelere ve sermayedar sınıfının işçi sınıfını parçalayabilmek
amacıyla uyguladığı yeni üretim yöntemlerine ve örgütlenmesine karşın, sınıfın giderek daha da bütünleşmesinden söz
39
ISSN 2312-8429
edilir. Günümüzde sermayenin sosyal devleti yok etme ve işçileri koruyucu mevzuatı bile işlemez kılma çabaları, kamu ve
özel sektör işçileri, işçiler ve memurlar, işçiler ve emekliler arasındaki çıkar farklılıklarını iyice azaltmaktadır. Belirleyici
eğilim, sınıfın bütünleşmesidir. Kesimsem çıkarların ancak bütünsel çıkarların savunulmasından geçmesidir. Geleceğin
sendikacılığı, sınıfın bütününün çıkarlarını, sınıfın çeşitli kesimlerinin birbirinden farklı ve hatta birbiriyle çelişik çıkarlarının
önüne koymayı öğrenmektedir.
Sendikacılık hareketi, işçi sınıfının örgütlenmesi ve mücadelesi olmakla birlikte, diğer emekçi sınıf ve tabakalardan kopuk
bir mücadelenin başarı şansı yoktur. Günümüzde gözlenen diğer eğilim, sendikacılık hareketinin küçük esnaf ve köylünün
sorunlarına da sahip çıkması, onlara fiilen önderlik ve örneklik etmesidir. Sendikacılık hareketi, tüm emekçi sınıf ve
tabakaların umudu ve öncüsü olmak durumundadır.
Sendikacılık hareketi, uluslararası tekelci sermayenin denetimi altında ve çıkarları doğrultusunda bir küreselleşmeye karşı,
emeğin dünyasını yaratma çabasının yanı sıra, bağımsızlıkçı ve ulusalcı da olmalıdır. Türkiye tarihinde ilk kez antiemperyalist mücadele ile sermayedar sınıfa karşı verilen mücadele çakışmakta, özdeşleşmekte ve aynılaşmaktadır. Türkİş’in son grevlerindeki vurgu bu yeni sendikacılık anlayışını yansıtmaktadır(Koç, 1997:65). 2000 sonrasında uluslararası
sermayeye karşı örgütlenmede sendikalar da bir çözüm denemesine girişmişlerdir.
2008 yılında ilk dünya sendikasına doğru adımlar İngiltere'nin Amicus ve TGWU sendikalarıyla Kuzey Amerikan sendikası
USW tarafından atılmıştır. "küresel sendikanın" oluşturulması yolunda ilk adım sayılabilecek girişimle Ottawa'da anlaşma
imzalandı. Anlaşma uyarınca, sendikaların birleşmesinin hukuki temellerini belirleyecek komite kurulmasına karar
verilmiştir. Amicus sendikasının genel sekreteri Derek Simpson, imza töreninde yaptığı konuşmada, "Sendikalar olarak
görevlerimizden biri, işçilerin hayat şartlarını savunmak ve iyileştirmek ama ulusal sınırlamalar içinde bu iş gittikçe
zorlaşıyor" demiştir. Simpson, "Bizler de küreselleşmezsek bu çok uluslu şirketlerle pazarlık edemez hale geleceğiz" diye
konuştu ve şirketlerle "eşitlik temeli üzerinde" müzakere yapabilmenin önemine işaret etti. Kanadalı sendika lideri Leo
Gerard da "işçilerin konumunu güçlendirmek ve dünyanın dört bir yanında çok uluslu şirketlerin baskılarına gereken cevabı
verebilmek amacıyla dünya sendikası kurmaya çalıştıklarını" söyledi. Amicus genel sekreteri, "Uluslararası şirketler, bütün
dünyada işçileri birbirlerine karşı kışkırtarak çalışma şartları ve ücretler konusunda baskı yapıyor" dedi ve "küreselleşmeden
yararlananların, sadece işçileri sömürenler olduğunu ve işçilerin buna direnmesinin yolunun, birleşmek ve örgütlenmekten
geçtiğini" ifade etti. Merkezi ABD'nin Pittsburgh kentinde bulunan USW, Kuzey Amerika'da 850 bin sanayi işçisini temsil
ediyor. Bu sendikalar, Meksika ve Brezilya sendikalarıyla da ilişki içinde bulunuyor. Çin, Hindistan ve Afrika ülkelerinde
sendikaların oluşmasını teşvik amacıyla bir de "uluslararası dayanışma" projesi hayata geçirilmesine karar verilmiştir
(http://www.hurriyet.com.tr/ekonomi/6358362.asp). 2008 yılında atılan bu adım günümüzde dünya sendikacılığı ile birlikte
ülkemizde de bu alana doğru sendikal harekette bir yönelim olduğundan bahsedilebilir.
Sendikalaşma olgusu ülkelerin iç hukuku ile yakından ilgilidir. Özellikle sendikacılığın henüz yeni oluştuğu ülkelerde yasal
çerçeve sendikal hareket üzerinde büyük ölçüde etkili bir unsurdur. Hukuki mevzuat, en azından sendikaların faaliyet
alanları ve tüm çalışanlara sendikalaşma hakkı verip vermemesi bakımından belirleyici olmaktadır.
Sendikal hareketin yasallık kazanmasını takip eden aylarda sendikalar kurulmuşsa, ilk kurulan sendikaların çoğunluğunun
Türkiye Sosyalist Partisi, Türkiye Sosyalist Emekçi ve Köylü Partisi gibi sosyalizmi benimseyen partiler öncülüğünde
kurulması dönemin hükümetini kuşkulandırmış; sendikacılığın daha başlangıçta “ideolojik boyut” kazanacağı endişesiyle
söz konusu sendikalar 17 Aralık 1946 tarihinde sıkıyönetim kararıyla kapatılmıştır. Bu nedenle, sendikalaşma sürecinin
başlangıcını, sendikaların kuruluş esasları ve faaliyet alanlarını belirleyen “5018 sayılı İşçi ve İşveren Sendikaları ve
Sendika Birlikleri Hakkında Kanun”un kabul edildiği 1947 tarihinden itibaren almak gerekir(Mahiroğulları, 2001).
1947'den günümüze Türkiye'de dört sendikalar yasası (SY) uygulanmıştır. Bunların ilki 1947 yılında kabul edilen 5018
Sayılı İşçi ve İşveren Sendikaları ve Sendika Birlikleri Hakkındaki Kanun, ikincisi, 1963 yılında kabul edilen 274 Sayılı
Sendikalar Yasası ve üçüncüsü, 1983 yılında kabul edilen 2821 Sayılı Sendikalar Yasası, dördüncüsü 2012 yılında kabul
edilen 6356 sayılı sendikalar ve toplu iş sözleşmesi kanunudur. (Özerkmen, 2003:5).
Sendikalaşmanın yeni başladığı dönemde sendikalaşmayı aleyhte etkileyen yasal unsurlar da vardır. Türkiye’nin ilk iş
kanunu olan 1936 tarihli ve 3008 sayılı İş Kanunu Türkiye’de ilk defa iş ilişkileri bireysel ve toplu düzeyde düzenlenmiştir.
1946 yılında Cemiyetler Kanununda yapılan değişiklikle ‘sınıf esasına veya adına dayanan cemiyet’ kurma yasağının
kaldırılmasının ardından 1947 yılında çıkarılan 5018 sayılı ilk Sendikalar Kanunu çıkarılmış. 5018 sayılı kanunda işçi tanımı
3008 sayılı kanuna dayandırılmıştır.3008 sayılı iş kanununda işçi; bir iş akdi dolayısı ile başka bir şahsın işyerinde bedenen
veyahut bedenen ve fikren çalışan kimsedir.(İK 3008). Bu tanımlama ile fikren çalışan kimseler kapsam dışı bırakılmıştır.
Bu kanunlarda grev hakkı yasaklanmış ve işlevsiz bir sendikacılık oluşmuştur(Mahiroğulları, 2001:166, Makal, 2002:31).
40
ISSN 2312-8429
5018 sayılı Kanun ikinci maddesinde, sendikaya üye olma hakkını İş Kanunu’ndaki işçi tanımı doğrultusunda bir süre; Basın
ve Deniz İş Kanunları yürürlüğe girene kadar sadece bedenen çalışması fikren çalışmasına üstün sayılan işçilere tanımıştır.
Dolayısıyla bu hüküm, başlangıçta sendikalaşmanın kapsamını daraltmıştır. Diğer taraftan, İş Kanunu’na tâbi bir işyerinin
işvereni, esnaf odasına kayıt olduğu takdirde işveren sıfatına bakılmayarak, bu gibi işverenlerin yanında çalışan işçiler,
sayısı ne olursa olsun sendika kuramaz, sendikalara üye olamazlardı (Mahiroğulları, 2001:167).
Bu yasakçı zihniyet sonraki yıllarda da devam etmiştir. Bunun tek istisnası 1961 Anayasasının kabulünü izleyen ilk yıllardır.
Sözü geçen Anayasada tüm çalışanlara sendika kurma ve bunlara üye olabilme haklarının tanınması, toplu pazarlık ve
grev haklarının Anayasada güvence altına alınması, 1963 yasalarının (274,275) ülkemizde sendikacılığın kısa sürede
güçlenerek gelişmesi için özel hükümler getirmesi sendikalaşmanın hızla gelişmesine neden olmuştur. Hatta bu dönemde,
çok kısıtlı bir alanda, kamu görevlilerinin örgütlenmelerine olanak veren özel bir yasa kabul edilmiştir(Kutal,2005:14).
27 Mayıs 1960 Askeri Müdahalesi sonrasında Türkiye yeni bir döneme girmiştir. Her şeyden önce bu dönemde temel hak
ve özgürlüklerin güvence altına alındığı bir Anayasa hazırlanarak “demokratikleşme süreci” başlatılmıştır. Bu bağlamda
sendikacılığın gelişim yollarını tıkayan önemli bazı engeller kaldırılmış, işçi haklarıyla ilgili fikirlerin serbestçe savunulduğu
ve tartışıldığı bir dönem yaşanmıştır.(Koç,2000)
274 sayılı sendikalar kanunu 1983 yılına kadar Türkiye’de sendikal faaliyetlerin hukuksal belirleyicisi olmuştur. 12 Eylül
1980 sonrası dönem ise hukuksal düzenlemede 1982 anayasası ve onun temel düzenlemeleri doğrultusunda çıkarılan
1983 tarihli 2821 sayılı sendikalar kanunu ile belirginleşmiştir. Bu yeni düzenlemeler çalışma ilişkilerinin kurumsallaşması
bakımından geçmiş dönemlerde olduğu kadar radikal değişiklikler getirmemiştir. Yetkili sendika olabilmek için işkolunda
çalışan işçilerin en az % 10’nunu örgütleme zorunluluğunun getirilmiş olması işyeri ve meslek sendikacılığının
yasaklanması gibi yasal düzenlemeler, örgütlenme özgürlüğüne getirdiği sınırlamalar nedeniyle eleştirilmiştir(Makal,
2002:33).
2012 yılına gelindiğinde 2821 ve 2822 sayılı kanunlar tek kanun altında toplanarak 6356 sayılı sendikalar ve toplu iş
sözleşmesi kanunu çıkartılmıştır. Türkiye'de sendikalar ve toplu iş sözleşmesi konusunda yeni bir yasal düzenleme
yapmanın gerekçeleri şöylece özetlenebilir: 1- küresel rekabet ve artan işsizlik karşısında güç kaybeden sendikacılığı
çoğulcu demokrasinin kaçınılmaz bir öğesi olarak teşvik etmek ve güçlendirmek. 2- 12 Eylül 1980 döneminin kısıtlayıcı ve
günümüze dek uluslararası kuruluşlarca eleştirilen düzenlemelerini değiştirip özellikle ILO'nun 87 ve 98 sayılı
Sözleşmelerine uyum sağlamak. 3- 2821 ve 2822 sayılı yasaların otuz yıllık uygulamasında ortaya çıkan bazı sorunlara
çözümler getirmek. 4- çeşitli sebeplerle ve esas itibariyle işkolu barajının etkisiyle tıkanan toplu pazarlık süreçlerinin önünü
açmak (Dereli, 2013:2)
Türkiye’de Sendikalara İlişkin Veriler;
Oranlara ilişkin değerlendirme yapmadan önce elde edilen verileri eleştiren pek çok araştırma bulunmaktadır. Çalışma ve
Sosyal Güvenlik Bakanlığı’nca hazırlanan verilere akademik bağlamda güven problemi yaşanmaktadır(Koray, 2000, Tokol,
2000, Parasız, 2002).
İşçi sendikaları istatistiklerini bu derece sağlıksız hale getiren temel etken, bu istatistiklerin bilgi vermenin ötesinde TİS
sisteminde oynadıkları roldür. Bu durum istatistikleri, hem siyasal hem de sosyal tarafların müdahalesine açık hale
getirmektedir. Böylece istatistikler, bilgilenme kaygısına göre değil siyasal, sosyal kaygılar ve sendikalar arasında yıkıcı
rekabete açık bir şekilde oluşmaktadır(Lordoğlu, Çelik, 2006:21).
41
ISSN 2312-8429
Kaynak: (A.g.e, 2006:14).
ÇSGB’nin sadece sigortalı işçiler içindeki resmi sendika üyelerini hesaplaması sebebiyle sendikalaşma oranları Türkiye’de
pek çok ülkeden yüksek görünmektedir. Üzerine yorum yapılacak verilerin bu bağlamda ele alınması gerekmektedir.
Türkiye’de sendikalaşma oranına ilişkin verilere literatürde 1948’den itibaren rastlanmaktadır.
Tablo 2: Sendikalı İşçi ve Sendikalaşma Oranlarının Yıllara Göre Dağılımı (1948-1963)
Kaynak: Mahiroğulları, 2000:163
Sendikalaşma oranları, 1948-1963 arasında düzenli bir artış trendinde seyretmiştir. 1963-1983 arasındaki sendikalaşma
oranları ise kesin olmadığından çalışmada yer verilmemiştir. Yıllar itibariyle yaklaşık rakamlar belirtilmişse de resmi
rakamlara ulaşılamamaktadır. Resmi rakamların güvenilirliği ise ayrı bir tartışma konusudur. Bu konuda Petrol-İş
sendikasının derlediği hesaplamalar ise şu şekildedir:
Tablo 3: Sendikalı İşçi Sayısı ve Sendikalaşma Oranları (1963-1994)
42
ISSN 2312-8429
Kaynak: 1993-1994 Petrol-İş, 340-343
Kaynak: Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı, Çalışma Hayatı İstatistikleri, No: 24,
43
ISSN 2312-8429
Ankara, 1999, s 110; calisma.gov.tr. Temmuz 2000 verileri.
ÇSGB verilerine göre 1984’ten 2000’li yıllara kadar sendikalaşma oranları artık göstermiştir. 2000 sonrasında küreselleşme
süreciyle resmi istatistiklerde de sendikalaşma oranı azalma eğilimine girmiştir. Ancak Petrol-İş’in aynı yıllar için açıkladığı
rakamlar bu rakamların altındadır. Sendikalaşma oranı neredeyse iki kat daha yüksek görünmektedir.
Yıllar
ÇSGB Ocak
ÇSBG Temmuz
OECD
2003
58,0
57,5
8,9
2004
57,8
58,1
8,6
2005
58,4
58,7
8,2
2006
58,7
58,2
7,5
2007
58,4
58,4
6,6
2008
58,7
58,7
5,8
2009
59,0
59,9
5,9
2010
..
..
5,9
2011
..
..
5,4
2012
..
..
5,4
2013
9,2
8,9
..
2014
9,5
..
..
Kaynak: OECD,2012, ÇSGB, 2014
Son on yıldır sendikalaşma oranı Türkiye’de düşüş trendindedir. ÇSGB’nin hesapladığı oranlar son yıllarda OECD’ye
yakınlaşmaktadır. 2010,2011,2012 yılına ilişkin sendikalaşma oranlarına ilişkin veriler (ÇSGB’nin verileri)
bulunmamaktadır. Bu yıllardan sonra oranlara yönelik yapılan eleştirilerle birlikte ÇSGB bu konudaki istatistiki bilgili daha
güvenilir hale getirmeye çalışmaktadır.
Tablo 6: OECD Verilerine Göre Türkiye’de Sendikalaşma Oranları
Yıllar
Sendikalaşma Oranları
1986
21,9
1987
23,7
1988
22,2
1989
21,5
1990
19,2
1991
19,7
1992
20,1
1993
19,6
1994
17,2
1995
13,4
1996
12,5
1997
13,9
44
ISSN 2312-8429
1998
12,4
1999
10,6
2000
9,9
2001
10,0
2002
9,5
2003
8,9
2004
8,6
2005
8,2
2006
7,5
2007
6,6
2008
5,8
2009
5,9
2010
5,9
2011
5.4
Kaynak: OECD, Trade Union Density in OECD Countries, 1960-2011, OECD, 2012.
OECD’de 1986 öncesinde Türkiye’de sendikalaşma oranlarına ilişkin veri bulunmamaktadır. Yıllar itibariyle elde edilen
OECD verilerine göre sendikalaşma oranları 1980 sonrasında düşüş trendine girmiştir. ÇSGB istatistikleri, OECD’nin
istatistiklerinin yıllar itibariyle neredeyse 3 katıdır. Ancak 2013 rakamlarına bakıldığında ÇSGB, OECD’nin rakamlarına
yaklaştığı görülmektedir. Bunun temel nedeni ÇSGB’nin sendikalaşma oranlarını OECD’nin yöntemine göre
hesaplamasından kaynaklanmaktadır.
Dünya’da ve Türkiye’de Sendikalaşma Oranlarının Azalma Nedenleri
Üretim biçimlerinde ortaya çıkan dönüşüm, istihdamın değişen yapısı ve sendikaların rolüne ilişkin başat
ideolojinin etkisiyle, 1980’li yıllardan itibaren tüm dünyada, sendikalı işçi sayısı önemli ölçüde azalmıştır. Tarihsel olarak
sendikalaşma oranlarının görece yüksek olduğu Avrupa Birliği (AB) üyesi ülkelerde bile sendika üyesi işçi sayısında
azalma dikkat çekici bir düzeydedir. AB üyesi ülkelerde 2000-2008 yılları arasında emekli olan işçiler hariç tutulduğunda,
bağımlı çalışanlar arasında sendika üyesi işçi sayısı 46 milyondan 43 milyona düşmüştür. Aynı dönemde bağımlı
çalışanların sayısının 120 milyondan 140 milyona yükseldiği dikkate alındığında, sendika yoğunluğunun %27,8’den
%23,4’e düşmesi, kurumsal endüstri ilişkileri geleneği ile ön plana çıkan Avrupa ülkeleri açısından oldukça düşündürücüdür.
Türkiye’de Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı’nın açıkladığı sendikalaşma oranlarının, gerçek sendikalaşma
oranlarından oldukça yüksek olduğu bilinmektedir. Söz konusu durum, toplu sözleşme kapsamında yer alan işçi sayısı ve
ilgili bazı değişkenler ele alındığında açık bir biçimde ortaya çıkmaktadır. Çelik ve Lordoğlu (2006)’nun geliştirdiği
hesaplama yöntemi çerçevesinde, 1998-2004 yıllarını kapsayan dönemde, sendikalaşma oranının %10-15 arasında
değiştiği görülmektedir. Ancak, son yıllarda bu oran da önemli ölçüde azalmakta ve Türkiye’de sendikacılık esas olarak
kamu sektörü ile sınırlı bir yapıya sıkışmaktadır. Kamu sektöründe ise artan düzensiz ve eğreti istihdam ilişkileri (4-C gibi)
kamu sektöründe de sendikaların gücünün önemli ölçüde sarsılmasına neden olmaktadır.
Yapılan saha çalışmaları Türkiye’de çalışma yaşamında ve toplumsal yaşamda artan kırılganlıkların sendikalara olan
ihtiyacı artırmasına rağmen, çalışanların sendikalara olan tutumun genel olarak olumsuz olduğunu göstermektedir. Bu
olumsuz tabloda sendikal örgütlenmenin önündeki engeller ve artan güvencesizlik kadar, sendikal yapıdan kaynaklı bir
takım sorunların da olduğu ortaya çıkmaktadır. Urhan ve Selamoğlu (2008:182-184)’nun Kocaeli’nde 2004 ve 2008
yıllarında gerçekleştirdiği araştırmanın sonuçları, süreç içerisinde sendikalara olan güvenin azaldığını ve sendikaların
işçilerin haklarını koruyup geliştirme konusunda araştırmaya katılan işçilerin %82’lik gibi önemli bir kısmının olumsuz görüşe
sahip olduğunu göstermektedir. Sendikalara karşı olumsuz tutum içerisinde olan işçilerin büyük bir kısmının daha önce
sendika üyesi işçiler olması ise, çalışmanın en dikkat çekici bulgularından birini oluşturmaktadır. Sendikalara üye olmama
nedenleri arasında sendikalara güven duymama % 28,6’lık bir oranla ilk sırada yer almaktadır. Sendikaların işçilerin hak
45
ISSN 2312-8429
ve çıkarlarını koruma konusunda yetersiz kalmasının nedenleri ise sırasıyla, işverenlerin işçiler üzerindeki baskıları
(%28,1), yasaların anti-demokratik olması (%26,3) ve sendikacıların yetersizliği (%25,3) olarak sıralanmaktadır.
Ortaya çıkan tablo, dünyada ve Türkiye’de sendikacılığın önemli tehditler ile karşı karşıya kalarak, geçtiğimiz son otuz yıl
içerisinde güç kaybettiğini göstermektedir. Ancak, yaşanan dönüşüm, sendikalar açısından tehditler kadar,
dönüşüm yönetilebildiği ölçüde fırsatlar da yaratabilecek niteliktedir. Özellikle son küresel kriz, tüm dünyada, sendikacılığın
geleneksel olarak temsil ettiği eşitlik ve adalet ilkelerinin önemini ve değerini artırmış, bu bağlamda sendikaların kapitalist
sisteminin düzenlenmesindeki rolünün ön plana çıkmasına ortam sağlamıştır. Bu çalışmada, bu noktadan hareketle,
sendikacılığın krizine neden olan dışsal ve içsel faktörler kapsamında, sendikacılığın bugünü ve geleceğine yönelik tehdit
ve fırsatlar değerlendirilmeye çalışılacaktır.
Sendikal Yapıdaki Değişim Sürecini Belirleyen Dışsal Faktörler:
-Küreselleşme süreci (sermeyenin emeğin ucuz olduğu ülkelere kayışı karşısında sendikaların ulusal refah
devletleri içerisinde pazarlık güçlerini önemli ölçüde yitirmeleri)
-Finans piyasaların rolünün artışı karşısında emek yoğun reel sektör üretimindeki azalışın, sendika üyesi sanayi
sektöründe çalışan işçi sayısını azaltması,
-Teknolojik değişimlerin üretim ve istihdam yapısını değiştirmesi, hizmet sektöründe istihdam artışı
-Bir yandan teknolojilik değişimlerin etkisiyle sendikalaşma eğilimi düşük nitelikli işgücüne talep yükselirken, diğer
yandan, sendikal örgütlenmeye yabancı olan kadın, genç ve göçmen işgücünün işgücü piyasalarında tabakalaşma
sonucu önem kazanması
-Değişen işgücü piyasaları ( Sendikal örgütlenmenin oldukça zor olduğu esnek ve düzensiz istihdam biçimlerinde
artış sonucu sendikalaşma oranlarının azalması, üretim ölçeklerinin dezantralizasyonu ve küçülmesi sonucu toplu
pazarlığın ölçeğinin işletme/işyeri düzeyine indirgenmesi ya da ortadan kalkması)
-Yönetim ve organizasyon yapılarında değişimler (Sendikalara olan gereksinimi azaltıcı yönde çalışanlara yönelik
ödüllendirme ve kontrol sistemlerini içeren yeni yönetim teknikleri)
-Sendikaların geleneksel olarak güçlü olduğu kamu sektöründeki istihdamın özelleştirmeler sonucunda önemli
ölçüde azalması
-Küresel krizler sonucu artan işsizlik ve güvencesizliğin, sendikaların pazarlık gücünü önemli ölçüde azaltması
-Politikalardaki değişimler (Sağ partilerin iktidara gelişi ve sendikaların politik gücünü kaybetmeleri)
(http://www.turkmetaldergi.com/Sendikaciligin-Gelecegi-Tehditler-ve-Firsatlar_makale_39.html)
SONUÇ:
Türkiye’de sendikacılık tarihine bakıldığında öne çıkan en önemli durum, sendikaların her zaman siyasi unsurların
gölgesinde faaliyetini sürdüren kurumlar olduğu gerçeğidir. 1923-1945 dönemlerini tek parti hükümetiyle yaşamak zorunda
kalan sendikalar, çok partili döneme geçiş sonrasında da beklenen gelişmeyi gösterememiştir. Sendikal faaliyetler süreç
boyunca hem siyasi hem de kanuni yönden beklenen desteği göremezken, aynı zamanda dönem dönem ortaya çıkan
askeri darbeler ve yasaklarla dünyadaki sendikal düzeyi yakalayamamıştır. Sendikal faaliyetlerin daima siyasi içerikli olması
ve gerçek kimliğine oturtulamaması da toplumsal desteği tam anlamıyla arkasına alamayan bir sendikal yapıyı ortaya
çıkarmıştır.
1990’lardan sonra küreselleşmenin hızlanması, Türkiye ve dünyada istihdam yapılarında ve yönetim modellerinde ortaya
çıkan değişimler, yeni teknolojiler, küresel krizlerle birlikte bozulan ekonomiler ve işsizlik tüm dünya ülkeleriyle birlikte
Türkiye’deki sendikacılık faaliyetlerini de olumsuz etkilemiştir. Zaten tam anlamıyla kimliğini bulamayan Türkiye
sendikacılığı bu olumsuz ortamla birlikte daha da istenmeyen bir durum içerisine girmiştir.
Sonuç olarak, Türkiye sendikacılık tarihi sendikal faaliyetler anlamında güçlü bir temel oluşturmamıştır. Bununla birlikte
küresel sorunlarla da başa çıkmak zorunda olan Türk sendikacılığı her ne kadar yasal sıkıntılarından kurtulmuş olsa da
gün geçtikçe daha sorunlu bir süreci hissedecektir.
KAYNAKÇA
Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı, 1999, Çalışma Hayatı İstatistikleri, No: 24, Ankara, ÇSGB, 2014, Sendikalaşma
oranları, http://www.csgb.gov.tr/csgbPortal/csgb.portal?page=uye, Erişim Tarihi, 28.04.2014)
46
ISSN 2312-8429
DERELİ, T., (2013), 6356 Sayılı Yeni Sendikalar ve Toplu İş Sözleşmesi Kanunu, Çalışma ve Toplum Dergisi , 2.
GÜLMEZ, M., (2013), Uluslararası Sözleşmelerde Sosyal ve Sendikal Haklar ve Türkiye’nin Durumu, EDS. MAKAL, A.,
Sendikacılık Akademisi Ders Notları 2, Türk-İş, Ankara.
http://www.hurriyet.com.tr/ekonomi/6358362.asp, Erişim Tarihi 25.04.2014
IŞIKLI, A., (2003), Gerçek Örgütlenme: Sendikacılık, İmge Kitabevi, 1. Baskı, Ankara.
IŞIKLI, A., (2005), Sendikacılık ve Siyaset, İmge Kitabevi, 6. Baskı, Ankara.
KOÇ, Y., (1997), Sendikal Alanda Güncel Gelişmeler: Değinmeler, Tartışmalar, Ankara.
KOÇ, Y., (2000), Türkiye - Ilo İlişkileri, Türk-İş Eğitim Yayınları.
KORAY, M., (2000), Sosyal Politika, Ezgi Kitabevi, Bursa.
KUTAL, M. Vd., (1998), Türkiye Sendikacılık Ansiklopedisi, Cilt 2, Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, İstanbul.
KUTAL, M., (2005), Türk Sendikacılığını Çevreleyen Olumsuz Koşullar. Çalışma Ve Toplum Dergisi (2)
LORDOĞLU, K., ÇELİK, A., (2006), Türkiye’de Resmi Sendikalaşma İstatistiklerinin Sorunları Üzerine, Çalışma ve Toplum
Dergisi, Sayı 2.
MAHİROĞULLARI, A., (2000), Türkiye’de Sendikalaşma Evreleri ve Sendikalaşmayı Etkileyen Unsurlar, C.Ü. İktisadi ve
İdari Bilimler Dergisi, Cilt 2, Sayı 1, Doç. Dr. Feramuz Aydoğan’ın Anısına
MAKAL, A., (1999), Tek Partili Dönemde Çalışma İlişkileri: 1920-1946, İmge Kitabevi, 1. Baskı, Ankara.
MAKAL, A., (2002), Çok Partili Dönemde Çalışma İlişkileri: 1946-1963, İmge Kitabevi, 1.Baskı, Ankara.
OECD, Trade Union Density in OECD Countries, 1960-2011.
OECD.StatExtracts, (2012), Trade Union Density, http://stats.oecd.org/Index.aspx?DataSetCode=UN_DEN, Erişim Tarihi,
28.04.2014)
ÖZERKMEN, N., (2003), Geçmişten Günümüze Türkiye'de Anayasa ve Yasalarda Sendikal Hakların Düzenlenmesi ve
Getirilen Kısıtlamalar, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Dergisi.
ÖZUĞURLU, M., (2000), Sendikacılık Hareketinin Krizi ve Yeni Gelişmeler Üzerine Gözlemler, Ankara Üniversitesi SBF
Dergisi, Cilt 55, Sayı 1.
PARASIZ, İ., (2002), Modern Emek Ekonomisi, Ezgi Kitabevi, Bursa.
PETROL-İŞ (1993-1994), Yıllık,
SÜLKER, K., (2004), Türkiye Sendikacılık Tarihi, Türkiye Sosyal Tarih Araştırma Vakfı, 3.Basım, İstanbul.
TALAS, C., (1976), Sosyal Ekonomi (İkinci Kitap), Sevinç Matbaası, 4. Baskı, Ankara.
TOKOL, A., (2000), Sosyal Politika, Bursa.
http://www.turkmetaldergi.com/Sendikaciligin-Gelecegi-Tehditler-ve-Firsatlar_makale_39.html, Erişim Tarihi, 03.05.2014
47
ISSN 2312-8429
The Relationship between Psychological Contract and Organizational Citizenship Behavior
and Differences Based on Collar
Selçuk NAM
Sakarya Üniversitesi
[email protected]
Abstract
In today's increasingly competitive, developing technology, new management techniques, factors such as businesses turns
into a complex structure and, therefore, some problems arise between employees and the organization. Staff work alienated,
yields are falling and jobs come from sabotaging dimensions. The main condition to obtain good results is to ensure the
integration of employees' affairs and organizations. At this point, however, positive or negative, non-verbal or written contract
type that is serious effects occur: Psychological Contract. People and the organization in which the business relationship
between the parties which are not expressed verbally to each other to give or receive from each other in a psychological type
of agreement has emerged expect. In summary, if the employee has signed an employment contract to begin work to be
useful beyond the psychological contract difficult upgrade create his organization, to participate in the awareness improving,
motivation becomes low, organizational commitment, job satisfaction is considered to be of vital importance to organizations
today, as developed organizational citizenship behavior will occur exactly. This is to avoid negativity, such as the concept of
the psychological contract consciously addressed and needs to be examined. The aim of this study implies that the
psychological contract is to investigate the effect of organizational citizenship behavior. Working primarily tried to explain the
concept of psychological contract and organizational citizenship behavior and medium-sized business covering the white and
blue collar workers in terms of organizational citizenship behavior survey, based on the psychological contract has included a
study comparing the differences between collars.
Keywords: Psychological Contract, Organizational Citizenship Behavior, White Collar and Blue Collar Workers
PSİKOLOJİK SÖZLEŞME VE ÖRGÜTSEL VATANDAŞLIK İLİŞKİSİNDE YAKASAL
FARKLILIKLAR
ÖZET
Günümüzün artan rekabet, gelişen teknoloji, yeni yönetim teknikleri gibi faktörlerle işletmeler karmaşık bir yapıya bürünmekte
ve dolayısıyla da çalışanlar ile örgüt arasında bazı problemler ortaya çıkmaktadır. Çalışanlar işlerine yabancılaşmakta,
verimleri düşmekte ve işlerini sabote edecek boyutlara gelmektedirler. Başarılı sonuçlar elde etmenin temel koşulu çalışanların
işleriyle ve örgütleriyle bütünleşmesinin sağlanmasıdır. İşte bu noktada sözlü veya yazılı olmayan ancak olumlu ya da olumsuz
ciddi etkileri olan bir sözleşme türü ortaya çıkmaktadır: Psikolojik Sözleşme. Kişi ve içinde bulunduğu örgüt arasında sözle
ifade edilmeyen ancak tarafların iş ilişkisi içinde birbirlerinden almayı veya birbirlerine vermeyi bekledikleri psikolojik bir
anlaşma türü ortaya çıkmıştır. Özetle, eğer çalışan işe başlarken imzaladığı iş sözleşmesinin ötesinde psikolojik sözleşmesini
oluşturmazsa örgüte yararlı olması zorlaşmakta, görev alma bilinci gelişmemekte, motivasyonu düşük olmakta, örgütsel
bağlılığı, iş tatmini gelişmediği gibi günümüzde örgütler için hayati öneme sahip olduğu düşünülen örgütsel vatandaşlık
davranışı da tam olarak oluşmayacaktır. Bu gibi olumsuzluklarla karşılaşmamak için psikolojik sözleşme kavramının bilinçli
olarak ele alınması ve irdelenmesi gerekmektedir (Mimaroğlu, 2008:03). Bu çalışmada, beklentiler üzerine kurulan psikolojik
sözleşme ve örgütsel vatandaşlık davranışı ilişkisinde beyaz ve mavi yakalı işgörenler arasındaki yakasal farklılıkların
ölçülmesi amaçlanmıştır. Psikolojik sözleşme ve örgütsel vatandaşlık davranışı ölçekleri kullanılarak geliştirilen anketler
yardımıyla elde edilen veriler, SPSS programı kullanılarak analiz edilmiştir.
Anahtar Kelimeler: Psikolojik sözleşme, Örgütsel Vatandaşlık, Beyaz ve Mavi Yakalı İşgörenler
48
ISSN 2312-8429
GİRİŞ
Yoğun rekabet şartlarında var olmak isteyen işletmeler hem yönetim sistemlerini şartlara uygun esnek bir yapıya adapte
etmeli hem de bilgi ve insan unsurunun önemli bir rekabet avantajı sağladığını kabullenerek çalışanlarını memnun etmelidir.
Çalışanlardan en yüksek verimi almak ve onları örgüt amaçları doğrultusunda yönlendirmek isteyen günümüz işletmelerinin
örgütsel bağlılığı arttırmaya yönelik faaliyetlere önem vermeleri gerekmektedir. Örgüte bağlı olan çalışan, örgütün üyesi
olmaktan gurur ve mutluluk duymakta, örgüt amaç ve değerlerini benimsemekte ve örgüt yararı için çaba göstermektedir.
Çalışanlar gösterdikleri çabanın karşılığını alamaz ve bireysel amaçlarını gerçekleştiremezlerse verimleri düşecek ve
örgütte kalmak istemeyeceklerdir. Bu yüzden örgütün de bu olumsuzluğu ortadan kaldıracak faaliyetlerde bulunması
gerekecektir.
İnsan Kaynakları Yönetiminden yetenek yönetimine doğru bir geçişin yaşandığı günümüzde yetkin çalışanların örgütte
tutmak zorlaşmaktadır. Bu sebeple örgütsel tutundurmanın güçlendirilmesi gereği ve psikolojik sözleşmenin bu konuda
örgüte büyük fayda sağlayacağı düşünülmektedir (Demiral ve Doğan, 2009, 48 ).
Psikolojik sözleşme, örgüt ile çalışanların karşılıklı olarak birbirlerinden ne bekledikleri ve başarılarının veya
başarısızlıklarının sonuçlarını ortaya koyan, açıkça dile getirilmemiş bir anlaşmadır. Tarafların birbirlerine karşı
yükümlülüğünü yerine getirmemesi ilişkiyi bozmakta ve karşılıklı yükümlülüklere yönelik inançları azaltmaktadır. Genellikle
örgüt tarafından ihlal edilen psikolojik sözleşme, verimsizlik, gizli işsizlik, saldırganlık gibi davranışlara yol açarken, çalışan
tarafından yapılan ihlal ise işverenin çalışana yönelik olumlu düşüncelerinin değişmesine sebep olmaktadır (Cihangiroğlu
ve Şahin 2010: 2).
PSİKOLOJİK SÖZLEŞMENİN KAPSAMI VE TANIMI
Örgütsel davranış literatüründe psikolojik sözleşme kavramı ilk defa Argyris’in 1960 yılında yayınlamış olduğu “Örgütsel
Davranışın Anlaşılması” adlı kitabında yer almıştır. Argyris kitabında örgütleri yaşayan ve karmaşık yapılar olarak
nitelendirmiş, örgütlerin ve bireylerin birbirleriyle sürekli etkileşim halinde oldukları ve yöneticilerin etkinliğini çalışanlarıyla
geliştirecekleri psikolojik sözleşmenin varlığına bağlamıştır. Ancak Argyris psikolojik sözleşmeyi örgüt içinde yaşanan
çatışmalar, işe devamsızlık, iş tatminsizliği gibi olumsuz durumların ortadan kaldırılmasına yardımcı olan bir kavram olarak
ortaya koymuştur. Levinson ise Argyris’in çalışmalarının tersine psikolojik sözleşmenin sadece olumsuz koşullarda
kullanılmayacağını belirtmiş ve psikolojik sözleşmeyi örgüt içinde yöneticiler ile çalışanlar arasında karşılıklı beklentilerin
yerine getirilmesi olarak tanımlamıştır.
1990’lı yıllara gelindiğinde ise Lucero, Alllen, Scmedemann, Robbinson, Rousseau ve Morrison gibi araştırmacılar psikolojik
sözleşmeye ilişkin ortaya atılmış görüşlerden, bu kavramı farklı ve değerli kılan iki özellik ortaya koymuşlardır (Demiral ve
Doğan, 2009: 54-55 ).
Psikolojik sözleşme, çalışanların kendi istihdam ilişkilerindeki yükümlülüklerine ilişkin inançlarıdır.
Psikolojik sözleşme, algılanan taahhütlere dayanmaktadır. Taahhüt ise, gelecekteki amaçlara yönelik iletişim biçimi olarak
tanımlanmaktadır.
Tüm bu bilim adamlarına göre psikolojik sözleşme genel olarak; konuşulmayan sözler, işverenin ne vereceği ve karşılığında
çalışanın ne vereceğine dair iş sözleşmelerinde yazılı olarak ifade edilmemiş konuların bütünüdür. Bu sözleşmenin
konuşulmamasının nedenleri arasında, her iki tarafında beklentileri hakkında birbirlerine açık olmamaları veya gerçekten
bilgi sahibi olmamaları, bazı beklentilerin doğal olarak görünmesi, bu yüzden karşı tarafa söylenmesine gerek
duyulmaması, bazı beklentilerin konuşulmasının hoş karşılanmaması, her iki tarafın beklentilerini açıkça ifade etmesinin
karşı tarafta hayal kırıklığı yaratacağı endişesi sayılabilir.
Psikolojik sözleşmenin bir ayağını, işverenin çalışandan; bağlılık, dürüstlük, iş kurallarına uyma, nitelikli iş yapma gibi
beklentileri oluştururken, diğer ayağını; çalışanın işinde nasıl değerlendirildiği ve kendisine, bilgisini, yeteneklerini ve
sorumluluklarını geliştirme olanakları verilip verilmediği, iyi ilişkilerinin oluşturulması ile ilgili psikolojik beklentileri
oluşturmaktadır (Cihangiroğlu ve Şahin 2010: 2).
PSİKOLOJİK SÖZLEŞMENİN OLUŞUMU
Psikolojik sözleşmede taraflar birbirine gereksinim duyacaklarını umarlar ve teknik olarak birbirlerine bağımlıdırlar. Morrison
bu bağlılığı şu şekilde ifade eder: birbirine bağımlı olmak, ilişkide bir bağımlılığı yönetmenin bir yoludur, kim kime gereksinim
duyar? sorusunu yanıtlar. Rousseau (1995) çalışanların, psikolojik sözleşmenin koşullarını üç esas yolla belirlediklerini ileri
49
ISSN 2312-8429
sürmüştür. Öncelikle bireyler işe başvurma sürecinde, iletişimde olduğu diğer kişilerden örgütle ilgili ikna edici bilgiler
alabilirler. İşe alım sürecine geçildiğinde, adaylar görüşmecilerden açık veya örtülü sözler alabilirler. İşe alındıktan sonra
ise çalışma arkadaşları veya üstleri, çalışan ve işveren arasında var olan yükümlülüklere dair kendi bakış açılarını
yansıtarak bireyin kendi psikolojik sözleşmesinin belirlenmesinde rol oynayabilir.
İkinci olarak, çalışanların, çalışma arkadaşlarının ve üstlerinin nasıl davrandığını ve örgüt tarafından nasıl bir muamele
gördüklerini gözlemlemeleri, çalışanların kendi sözleşme yükümlülükleri konusunda sosyal ipuçları verir. Üçüncü olarak da
örgüt, çalışanların psikolojik sözleşmelerinin yaratılmasında önemli rol oynayan resmi ücret, ek olanaklar, performans
değerlendirmeleri ve örgütün misyonunu içeren örgütsel literatür ile, çalışanlara psikolojik sözleşme oluşturma yolunda
yapısal sinyaller sunar. Çalışan bu süreçte anılan çeşitli yollardan topladığı bilgilerden yola çıkarak kendi psikolojik
sözleşmesini oluşturmaya başlar. Psikolojik sözleşmeler, resmi politika ve sözleşmelerden daha gerçekçidir.
Özetle, çalışanların işverenlerine ve işverenlerin de çalışanlarına ne borçlu oldukları konusundaki karşılıklı algılamalarını
ifade eden bir kavram olarak kullanılan psikolojik sözleşmeyi anlamanın temelinin iş sözleşmelerine dayandığını söylemek
mümkündür. İmzalanan iş sözleşmelerinde var olan boşluklar ve belirsizlikler psikolojik sözleşmelerin oluşmasına zemin
hazırlamıştır. İş sözleşmelerinde yer alan boşluklar çalışanların zamanla oluşturdukları algılarla birleştiğinde iş
sözleşmelerinde belirtilmeyen eksik maddelerin psikolojik sözleşmelerle doldurulmasına neden olmaktadır (Mimaroglu,
2008: 48-49). Psikolojik sözleşmenin doğal yapısı Tablo 1’ de gösterilmiştir.
Tablo 1: Psikolojik Sözleşme
Birey Tarafından Yapılan Katkılar
Örgüt Tarafından Verilen Teşvikler
Çaba
Ücret
Yetenek
İş Güvencesi
Bağlılık
Ödüller
Beceri
Kariyer Fırsatları
Zaman
Statü
Yeterlik
Terfi Fırsatları
Kaynak: (Mimaroglu, 2008: 48)
Buna göre; kişi, çalıştığı örgütün ihtiyaç ve gerekliliklerini karşılamak için çaba, yetenek, beceri, zaman, bağlılık gibi birçok
farklı katkı sağlamaktadır. Bu katkıların karşılığında ise örgüt kişiye bir takım teşvikler sunar. Bu teşviklerden bazıları maddi
olan ücret, kariyer fırsatları, bazıları da maddi olmayan iş güvencesi, statü gibi teşviklerdir. Şekilde de oklarla gösterildiği
üzere kişi tarafından sunulan bu katkıların örgütün ihtiyaçlarını karşılaması, örgüt tarafından sunulan teşviklerin de kişinin
ihtiyaçlarını karşılaması gerekmektedir. Bunun nedeni kişinin örgütün bir üyesi olmayı kabul ettiği zaman cazip ücret
alacağına ve gelişim fırsatları bulacağına ilişkin beklentileridir. Eğer hem kişi hem de örgüt psikolojik sözleşmenin adil ve
eşit olduğunu algılıyorlarsa karşılıklı ilişkilerinden tatmin olacak ve bu ilişkiyi sürdürme konusunda istekli davranacaklardır
Diğer taraftan, taraflardan birinin eşitsizlik algılaması sonucunda bu durum değişime yol açacaktır. Örneğin kişi, ücret artışı
ya da terfi beklentisine girdiğinde, örgüte sağladığı katkıyı azaltabilir ya da yeni iş fırsatları arayışına girebilir. Örgütte
yaşanabilecek değişim ise, eğitim yoluyla kişinin becerilerinin artırılması, kişinin transferi ya da iş anlaşmasının feshi olabilir
(Mimaroglu, 2008:49).
PSİKOLOJİK SÖZLEŞMENİN İHLALİ ve SONUÇLARI
Psikolojik sözleşme ihlali, kişilerin psikolojik sözleşmelerindeki bir ya da birden fazla yükümlülüğün örgüt tarafından yerine
getirilmemesi olarak tanımlanır. Çalışan ile yönetim arasında oluşan psikolojik sözleşme bazı etkilerden dolayı bozulmaya
oldukça uygundur. Bu bozulma taraflar arasında “ihlal” olarak algılanmakta ve çeşitli sonuçları beraberinde getirmektedir
(İşçi, 2010: 24).
Algılanan ihlal, kişinin verilen söze karşılık aldıklarının bilişsel olarak hesaplanması sonucu ortaya çıkar. Burada önemli
olan nokta bilişsel algılardaki farklılıklar nedeniyle kişilerin psikolojik sözleşme ihlali algılarının bazen gerçek bir ihlalden
bazen de gerçek bir ihlalin çok net görülmediği durumlardan kaynaklanmasıdır.
Sözleşme ihlali, çalışanın örgüte olan güvenini azaltır bu da çalışanların örgüte sağladıkları katkıyı azaltmalarına neden
olur. Başka bir ifadeyle, eğer verilen sözler tutulmazsa bu durum çalışanda güvenin yitirilmesine neden olur ve çalışanlar
50
ISSN 2312-8429
ilişkiye yatırım yapmayı bırakırlar. Sözleşme ihlalinin davranışlara yansıması ise çoğunlukla örgütsel vatandaşlığın
azalması, performansta düşüş ve işten ayrılmalar olarak ortaya çıkmaktadır (Mimaroglu, 2008: 65-66).
ÖRGÜTSEL VATANDAŞLIK DAVRANIŞI
Yoğun rekabetin yaşandığı günümüz iş dünyasında, çalışanların yalnızca iş tanımlarında yer alan şekilde çalışmalarının
yanında, gönüllülük içeren bazı davranışları da sergilemeleri gerekmektedir. Bu davranışlar örgütsel davranış yazınında
"örgütsel vatandaşlık davranışı" olarak ifade edilmektedir. Örgütsel vatandaşlık davranışı kavramı, toplumsal vatandaşlık
kavramı düşünülerek işletme yazınına kazandırılmıştır. Kavram, ilk defa Bateman, Organ ve Smith'in 1983 yılındaki
çalışmaları ile ortaya çıkmıştır. Aslında temelleri Organ'ın 1977'de geleneksel ve çok bilinen performans ölçme
yöntemlerinin çalışanın performansına ilişkin tüm bileşenleri içermediği görüşü ile atılmıştır. Bu bakış açısı ile eksik kalan
performans bileşenlerinin örgütsel vatandaşlık davranışı kapsamında ele alınabileceği ifade edilmiştir. Örgütsel vatandaşlık
davranışı tanım olarak, Organ (1988) tarafından, çalışana ya da kuruma yarar sağlayan bazı unsurlar ile örgütün
ödüllendirme mekanizmasında yer almayan, fazladan rol davranışları olarak ifade edilmiştir. Örgütsel vatandaşlık davranışı
kavramının anlaşılması açısından biçimsel ve fazladan rol davranışından bahsetmek gerekmektedir (İşçi, 2010).
• Biçimsel rol davranışı, kurumda kabul edilmiş, yönetim tarafından işin yapılması için gerekli olduğu varsayılan teknik
davranışları içermektedir.
• Biçimsel rol davranışı, kurumsal sistemler, politikalar, kurallar ve örgütsel etkinlik için gerekli olan tekniklerin kullanılması
olarak ta tanımlanabilir.
• Biçimsel rol davranışı yapılması gereken, beklenen, çalışanda olması gereken davranışları ve örgütsel yapının temelini
oluşturmaktadır.
• Biçimsel rol davranışı kurumun ödül sistemi tarafından ödüllendirilmektedir.
• Biçimsel olarak performans değerlemede ölçülmeyen, ödül sistemi ile bağlantılı olmayan ve örgütsel olarak beklenenden
daha fazlasını ortaya koyan davranışlar ise fazladan rol davranışı olarak adlandırılmaktadır.
Örgütsel vatandaşlık davranışı kurumun etkinliğine katkıda bulunan ve oldukça zor fark edilen davranışlara ilişkindir ve
çoğunlukla sosyal temelli davranışlar ile birlikte ele alınmaktadır. Burada üzerinde durulması gereken önemli nokta örgütsel
vatandaşlık davranışının gönüllülük esasına dayalı olmasıdır. Dolayısıyla bu tür davranışlar, iş tanımında yer almamakta,
kurumun kural ve işleyişinin gerektirmediği ve yönetici ile diğer meslektaşlar tarafından çalışandan beklenilmeyen
davranışlardır.
Örgütsel vatandaşlık davranışı, çalışanın kurum için gereğinden çok daha fazlasını yapması, fedakâr davranmasıdır. Bu
davranışların kapsamı iş ve rol tanımının dışında olmasından anlaşılır. İş sözleşmesinde yer almaz ve çalışanın yapması
konusunda zorlama olamaz. Yapılan ilk çalışmalarda kavram, (Organ,1977) "gönüllü olarak yapılan işler" olarak ta ifade
edilmiştir(Dan, 2008).
Katz ve Kahn 1978'de ele aldıkları bu konuyu "fazladan rol davranışı" olarak adlandırmışlardır. Günümüzde bu kavram
daha kapsamlı olarak ele alınarak örgütsel vatandaşlık davranışı olarak değerlendirilmektedir. Örgütsel vatandaşlık
davranışının en önemli işlevi, bir kurumda kurum fonksiyonlarının işlemesini kolaylaştırmasıdır. Ayrıca örgütsel vatandaşlık
davranışı diğer çalışanlarla işbirliği içinde olma, iyi niyet jestleri, diğerkâmlık ve buna benzer sosyal temelli davranışlar
olarak ifade edilmektedir. Örgütsel davranış konusunda çalışan araştırmacıların, çalışanların kurumda ihtiyaç duyulması
durumunda kendiliğinden herhangi bir zorlama olmaksızın yaptıkları sosyal temelli davranışlar üzerinde yoğun çalışmalar
yaptıkları söylenebilmektedir.
Örgütsel Vatandaşlık Davranışı Yaklaşımları
Örgütsel vatandaşlık davranışı işlevsel, rol kimliği ve bütünleşik çerçeve olarak üç yaklaşım altında değerlendirilmektedir.
Aşağıda bu yaklaşımlar ele alınmıştır (İşçi, 2010);
İşlevsel Bakış
51
ISSN 2312-8429
Aradaki ilişkinin anlaşılması için ilk yaklaşım işlevsel bakıştır. İşlevsel bakış belirli ihtiyaç ve motivasyonları tatmin için
çalışanların gönüllü davranması üzerinde durmaktadır. Penner ve arkadaşları işlevsel bakışı içeren araştırmalarından
örgütsel vatandaşlık davranışının üç motivini açık olarak tanımlamışlardır. Bunlardan ikisi göreceli olarak bireysel olmayan
ve kurum ile ilgili motivasyonlardır. Diğeri ise çalışma arkadaşlarına yardım etme arzusudur. Yardım etme arzusu bir
açından izlenim yönetiminden kaynaklanmaktadır. Belirli bazı ödüllere ulaşmak için yardımsever biri olarak algılanma
arzusu izlenim yönetiminin hareket noktasıdır. Kişiyi harekete geçiren bu tür motivasyonların sosyal temellilik ve izlenim
yönetimi arasında dolaşan bir ranjı vardır. Bu motivatörler farklı kişiler için farklı işlevleri, bazı durumlarda ise aynı kişi için
farklı işlevleri yerine getirmektedir. Araştırmalarda diğerlerine yardım etme arzusu ve izlenim yönetimi ile örgütsel
vatandaşlık davranışı arasında pozitif yönde kuvvetli bir ilişki saptanmıştır.
Rol Kimliği
Gönüllülüğü anlamaya çalışan ikinci yaklaşım rol kimliğidir. Rol kimliği gönüllülüğün ortaya çıktığı zamandaki sosyal duruma
odaklanmaktadır. Bu bakışa göre bireyin kendi ile ilgili görüşü, çok sayıda sosyal rol kimliğinden oluşmaktadır. Bu kimlikler
tek bir belirli rolü temsil etmeye başladığında, bu rol içselleştirilir ve bireyin asıl kimliği haline gelir. Böylece zaman içinde
başkalarının bireyden beklentileri olan kimlikler bireyin kendi rol kimliği olur. Bu kimlik grubu kişinin gelecekteki
davranışlarını doğrudan etkiler. Çünkü birey bu kimliği sabit tutmak amacıyla mücadele etmektedir. Bahsedilen süreçte
gönüllülük aslında bireyin ne yaptığı değildir, bireyin ne olduğudur ve nasıl algılandığıdır.
Bütünleşik Çerçeve
Penner, gönüllülük süreci için bunun iki bileşenini (işlevsel ve rol kimliği) birleştirerek tek bir bütünleşik çerçeveye
dönüştürmüştür. Bu bakışa göre gönüllüğün iki öncülü vardır. Bunlar motivasyon ve başkalarının beklentileridir. Bireyin
gönüllülük süresinin başındaki tecrübeleri kişiyi gönüllü bir rol kimliğine yönlendirmektedir. Bu gönüllülük tecrübesini
yaşadıkça bu kimlik daha da netleşmektedir. Sonuç olarak bu kimlik gönüllüğün sürekliliğin sebebi olmaktadır.
Vatandaşlık davranışı örgütsel davranış yazınında çok farklı şekillerde tanımlanmasına karşın Organ'ın 1988'deki tanımı
en fazla kabul görenidir. Organ'a göre örgütsel vatandaşlık davranışı gönüllü bir birey davranışıdır. Burada gönüllüğün
anlamı iş sözleşmesinde yapılması gerekenlerin, iş tanımının ya da rolün zorlayıcı gerekliliği dışında kişisel seçim olarak
yapılan bir davranış olması ve ihmal edilmesi ya da yapılmadığında ceza alınmamasıdır (Paille, 2009).
Örgütsel Vatandaşlık Davranışının Boyutları
Çalışanların vatandaşlık davranışını benimsemeleri için bunun daha önceden tanımlanmış bazı iş ve görevlerin ötesine
geçmeleri gerekmektedir. Vatandaşlık davranışı Organ ve arkadaşlarının 1980'lerde yaptığı çalışmalarda diğerkâmlık ve
vicdanlılık olarak iki formda ele alınmıştı. Daha sonra bunlara sportmenlik, nezaket ve yurttaşlık erdemi eklenmiştir. 1994'te
Padsakoff ve Mackenzie yaptıkları çalışma sonucunda, vicdanlılığı boyutlara dâhil etmemeyi uygun bulmuşladır. Buna
gerekçe olarak vicdanlılığın iş esnasında yöneticiler tarafından beklenen bir davranış olduğu, dolayısıyla gönüllü olarak
değerlendirilemeyeceğini savunmuşlardır. Padsakoff ve Mackenzei vatandaşlık davranışının üç ana formunun centilmenlik,
yurttaşlık erdemi ve yardımseverlik olarak tanımlamıştır. Vatandaşlık davranışı üzerinde çalışan çok sayıda araştırmacı,
davranış türleri için farklı terimler kullanmıştır. Buna göre örgütsel vatandaşlık davranışı boyutlarını aşağıdaki şekilde
özetleyebiliriz (İşçi, 2010).
Centilmenlik: Organ 1990'da centilmenliği, bir insanın kaçınılmaz olarak uygunsuz bir durumla karşılaştığında ya da işini
yerine getirmesi esnasında kötü niyetli bir yaklaşımla karşılaştığında şikâyet etmemesi olarak tanımlamıştır. Centilmenlik
kurum üyelerinde genel olarak kuruma karşı saygılı tutum geliştirmeyi sağlamaktadır. Hemen hemen tüm kurumda
kaçınılmaz olarak zorluklar yaşanmaktadır. Centilmenlik sahibi kişi bu durumlara katlanır ve küçük meseleleri fazla
büyütmeyen şekilde davranmaktadır.
Yurttaşlık erdemi: Yurttaşlık erdemi çalışanın kurumu algısı ve kuruma olan ilgisi ile ilgilidir. Çalışanın kurumun imajını,
itibarını ve toplum içindeki saygınlığını arttırmasına yönelik davranışları ile tanımlanmaktadır. Aynı zamanda bir bütün
olarak örgüte bağlılığı, kuruma ilgiyi, kurumun kültürüne aktif ve gönüllü olarak katılımı ifade eder. Ayrıca yönetime katılma
konusundaki isteklilik, zorunlu olmayan toplantılara katılma, iş tanımında yer almayan görevleri kabul etme, kurumun
önündeki fırsatları ve tehditleri gözlemleyerek yöneticiye destekte bulunmak ile kurum için en iyiyi yapmaya çalışmak gibi
davranışlar bu boyut kapsamındadır.
52
ISSN 2312-8429
Yardımseverlik: Nerdeyse tüm araştırmacıların üzerinde hem fikir olduğu boyut yardımseverliktir. Yardımseverlik, kurumun
üyelerinin zorluklarla karşılaştığında birbirlerine yardım etme isteğini ifade etmektedir. Örneğin yeni bir çalışanın
oryantasyonunda, iş arkadaşlarının özel bir cihazı kullanmasında, bilgisayar programını anlamasında ve ağır iş yükünü
hafifletmede yardımcı olmaktır. Yardımseverlik diğer vatandaşlık davranışı boyutlarına göre çok daha kapsamlı ve
karmaşıktır. Bu boyut bazı kaynaklarda özgecilik olarak adlandırılmaktadır.
Nezaket: Çalışanların, diğer çalışma arkadaşları için sorun yaratabilecek konuları önceden belirleyerek, çözüm önerilerinde
bulunma, yardımcı olma ya da sorunun ortaya çıkmasını engelleyici nitelikteki davranışlarını içerir.
Çevrenin korunması: Son yıllarda örgütsel vatandaşlık davranışı kapsamında çevre sorunlarına karşı tutumda yer almaya
başlamıştır. Kurumda bu tür davranışlar genelde gönüllülükten daha çok resmi kurallara uymak için yapılmaktadır. Bu
davranışlar arasında temiz havanın şehirlerde korunması, ekosistemin bozulmasını engelleyici davranışlar vb. Gelmektedir
PSİKOLOJİK SÖZLEŞME VE ÖRGÜTSEL VATANDAŞLIK DAVRANIŞI İLİŞKİSİ
Psikolojik sözleşmeye uyulmasının ya da sözleşmenin ihlal edilmesinin, çalışan davranışları üzerindeki etkisi önemli olsa
da, psikolojik sözleşmenin türü de çalışan davranışlarını etkileyecek önemli mesajlar içerebilir. Örneğin, çalışanlar,
işverenlerinin geniş çerçeveli bir sözleşme (ilişkisel ve dengeli sözleşmelerde olduğu gibi) yükümlüğüne sahip olduğuna
inanırlarsa vatandaşlık davranışları sergileme meyilleri artacaktır. Ancak çalışanların işverenlerinin kısa dönemli (işlemsel
sözleşmede olduğu gibi) ekonomik bir değişimden yana olduğuna inandıkları durumda ise görev-dışı (extra-role)
davranışlarının kendilerine bir getirisi olacağına dair inançları daha az olacaktır. İlişkisel sözleşmeler, işlemsel
sözleşmelerden daha fazla vatandaşlık davranışlarına neden olacaktır. Bu görüşten hareketle işlemsel ve ilişkisel psikolojik
sözleşmelerin örgütsel vatandaşlık davranışları üzerindeki etkilerinin ayrı ayrı incelenmesi gerektiği değerlendirilmektedir
(Öztürk, 2010).
Turnley vd. (2003) tarafından yapılan araştırma sonucunda, psikolojik sözleşmenin ilişkisel boyutunun önemi ön plana
çıkarken işlemsel boyutun önemli derecede etkin olmadığı görülmüştür. Bu durum en azından bu araştırmaya katılanlar
için örgütün vaatlerini yerine getirmesinin ve çalışanlarına karşı saygılı ve destekleyici olmasının, ödemeler konusunda
verdiği vaatleri yerine getirmesinden daha önemli olduğunu göstermektedir. Bu sonuçların bir açıklaması da, yöneticilerin
çalışanların iş arkadaşlarına yönelik vatandaşlık davranışlarından çok örgüte yönelik vatandaşlık davranışları hakkında
daha fazla bilgi sahibi olmalarıdır. Psikolojik sözleşme, kişisel becerilerin örgütle bütünleşmesinde önemli bir role sahiptir.
Gizli beklentilerin mevcudiyeti tarafların bu beklentilerden haberdar olmasını güçleştirmektedir. İşgören ve firma
düzeylerindeki dengesiz güç ilişkisi, bir tarafın beklentilerini artırabilmekteyken diğer tarafın beklentilerinin törpülenmesine
sebep olabilecektir. Firmaya sağladıkları katma değer bünyesinde değerlendirilecek işgörenlere, aynı katma değeri
sağlama olanaklarının verilmemesi beraberinde örgütsel bağlılıkta kopukluğu da beraberinde getirecektir (Öztürk, 2010).
Bu yönüyle psikolojik sözleşme ve örgütsel vatandaşlık ilişkisinde yakasal farklılıkları ortaya çıkarmak için geliştirilen
hipotezler;
H1: Beyaz yakalı işgörenlerin psikolojik sözleşmelerinin örgütsel vatandaşlık davranışı üzerinde pozitif yönde etkisi vardır.
H2: Mavi yakalı işgörenlerin psikolojik sözleşmelerinin örgütsel vatandaşlık davranışı üzerinde pozitif yönde etkisi vardır.
YÖNTEM
Genel literatür taramasında psikolojik sözleşme ve örgütsel vatandaşlık davranışı ilişkisinin sıklıkla incelendiği, ancak genel
olarak araştırma evreninin sektörel temelli değerlendirildiği görülmüştür. Bu nedenle, araştırma evreni çalışmada çalışan
statüsü düzeyine indirgenmiştir. Örneklem büyüklüğünün belirlenmesi aşamasında Sakarya’ da hem ihracat hem de ithalat
yapan ve imalat sektöründe faaliyet gösteren ve çalışan sayısı bakımından bölge ortalamanın üstünde 420 personel
istihdam eden bir firma seçilmiştir.
Veri toplanması sürecinde Millward ve Hopkins (1998) tarafından geliştirilen psikolojik sözleşme ölçeği kullanılmıştır.
Kullanılan örgütsel vatandaşlık davranışı ölçeği, Türker’in çalışanların rol tanımlamalarının örgütsel vatandaşlık davranışına
etkisini incelediği çalışmasından alınmıştır. Bunun yanında ankete demografik bilgilerden (yaş, cinsiyet, eğitim, medeni
durum ve firmadaki çalışma süresi ) oluşan bir kısım eklenmiştir.
BULGULAR VE SONUÇ
53
ISSN 2312-8429
Çalışmada öncelikle Psikolojik Sözleşme ve Örgütsel Vatandaşlık kavramları açıklanmaya çalışılmış ve orta ölçekli bir
işletmeyi kapsayan beyaz ve mavi yakalı personel anketine dayalı olarak, psikolojik sözleşmenin örgütsel vatandaşlık
davranışı üzerindeki etkide yakasal farklılıkları kıyaslayan bir araştırmaya yer vermiştir. Oluşturulan hipotezler
doğrultusunda, beyaz ve mavi yakalı işgörenlerin beklentilerine dayalı olarak şekillenen psikolojik sözleşmelerinin iş tatmini
değişkeni üzerindeki etkilerinin sınanmasına çalışılmıştır. Bu doğrultuda, öncelikle psikolojik sözleşme ve örgütsel
vatandaşlık davranışı üzerindeki etkilerini saptamaya yönelik olarak Pearson korelasyon analizi sonuçlarına yer verilmiş,
daha sonra ise çalışanların psikolojik sözleşmelerinin ilgili örgütsel vatandaşlık davranışı üzerindeki etkilerini belirleyen
doğrusal regresyon analizi sonucunda elde edilen bulgulara yer verilmiştir. Pearson korelasyon analizi sonuçlarına göre,
mavi yakalı işgörenlerin psikolojik sözleşme değişkeni ile örgütsel vatandaşlık davranışları arasında, %99 güven aralığında
düşük düzeyli ve pozitif bir ilişki (r=0,293) bulunurken, beyaz yakalı işgörenlerde orta düzeyli ve pozitif bir ilişki (r=0,497)
bulunmuştur.
Doğrusal regresyon analizi sonuçlarına göre, psikolojik sözleşme değişkeninin mavi yakalı işgörenlerin örgütsel vatandaşlık
davranışları değişkeni üzerinde istatistiksel olarak anlamlı (p<0,05) ve pozitif (β=0,29) bir etkisi vardır. Aynı şekilde
psikolojik sözleşme değişkeninin beyaz yakalı işgörenlerin örgütsel vatandaşlık davranışları değişkeni üzerinde de
istatistiksel olarak anlamlı (p<0,05) ve pozitif (β=0,37) bir etkisi vardır. Doğrusal regresyon analizi sonuçlarına göre elde
edilen bulgular psikolojik sözleşmenin örgütsel vatandaşlık davranışları üzerindeki etkilerinin kuramsal açıklamalarıyla
örtüşmektedir. Bu nedenle, “Beyaz yakalı işgörenlerin psikolojik sözleşmelerinin örgütsel vatandaşlık davranışı üzerinde
pozitif yönde etkisi vardır” ve “Mavi yakalı işgörenlerin psikolojik sözleşmelerinin örgütsel vatandaşlık davranışı üzerinde
pozitif yönde etkisi vardır” şeklinde ifade edilen H1 ve H2 hipotezi kabul edilir.
KAYNAKÇA
Cihangiroğlu, N. ve Şahin, B. (2010). Organizasyonlarda Önemli Bir Fenomen:Psikolojik Sözleşme, ZKÜ Sosyal Bilimler
Dergisi, Cilt 6, Sayı 11, s. 1–16
Dan S. C. ve Audrey S. L. (2008). Manager Trustwortiness or Interactional Justice? Predicting Organizational Citizenship
Behaviours, Journal of Business Ethics, C.: 83, S.:3, 453-454
Demiral, Ö. ve Doğan, S. (2009). Örgütsel Bağlılığın Sağlanmasında Personel Güçlendirme ve Psikolojik Sözleşmenin
Etkisine İlişkin Bir Araştırma, Erciyes Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, Sayı: 32, 48 Ocak-Haziran,
s.47-80
İşçi, E. (2010). Psikolojik Sözleşme İhlalinin Örgütsel Vatandaşlık Davranışı ve İşten Ayrılma Niyeti Üzerindeki Etkisinde
Güvenin Rolü, Marmara Üniversitesi S.B.E, Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul
Millward, L.J. ve L.J. Hopkins (1998). Psychological contracts, and job commitment, Journal of Applied Psychology, 28(16),
s. 1530-1556
Mimaroğlu, H. (2008). "Psikolojik Sözleşmenin Personelin Tutum ve Davranışlarına Etkileri: Tıbbi Satış Temsilcileri
Üzerinde Bir Araştırma, Çukurova Üniversitesi SBE, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Adana
Öztürk, S. Ö. (2010). Psikolojik Sözleşmenin Örgütsel Vatandaşlık Davranışları Üzerindeki Etkileri, Yayınlanmamış Yüksek
Lisans Tezi, Kocaeli Üniversitesi. S.B.E., Kocaeli
Pascal P. (2009). Assessing Organizational Citizenship Behaviour in The French Context: Evidence for The FourDimensional Model, The Journal of Psychology, C.:143, S.:2, 2009, 134-135
Türker, M. (2006).Çalışanların Rol Tanımlamalarının Örgütsel Vatandaşlık Davranışına Etkisi, Yayınlanmamış Yüksek
Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi. S.B.E., İstanbul
54
ISSN 2312-8429
1Turkish
Literature Critisizm of Fethi Naci
Ali Ulvi Özdemir
Asst. Prof. Dr., Ahi Evran University, Kırşehir, Turkey
[email protected]
Abstract
Fethi Naci is one of the leading critics who emerged from Turkish Literature in the last decade. His distinctive approaches,
objectivity, standards and most importantly his outspoken personality made him unique in the area of Turkish Literature
Critisizm.It can be concluded that he is mainly involved in the area of novel critisizm and he defines himself as a novel critic.
Although he is involved in novels, he also did the critics of historical novels in their peculiar aspects. Aim of this study is to
reveal his basic critisizm approaches and standarts based on his historical novel critics. To develop criteria that would be
appilacable to all novels all the time is an important contribution in the field of historical novel critisizm.Similar to his critisizm
style for novels; reality, consistancy and causality were the main topics for historical novel critisizm he paid attention mostly.
He never impressed by who was the author. His critics were mainly influenced by Balzac’s, Lukacs’, Çehov’s experience and
their theortical minds. It is very important to look with an eye of Fethi Naci’s critisizm to historical novels which are very populer
nowadays.
Keywords: Fethi Naci, Türk Edebiyatı, Elestiri, Tarihi Roman, Tarihi Roman Elestirisi
Giriş
Bu bildiride ünlü Türk edebiyat eleştirmeni Fethi Naci’nin Türk romancılarının yazdığı tarih romanları üzerine söyledikleri ve
tarih romanı eleştirisinde dikkate aldığı, altını çizdiği olumlu ve olumsuz noktalar, bazı tarih romanları çerçevesince
değerlendirilecektir.
Asıl adı İsmail Naci Kalpakçıoğlu olan Fethi Naci, Giresun’da 1927 yılında doğdu ve 2008 yılında İstanbul’da vefat etti.
(Onaran, Kılıçarslan, 2011: 17) Yapıtları ve yazılarıyla Türkiye’de Toplumcu Gerçekçi (Onaran, Kılıçarslan, 2011: 18) ya
da Sosyalist Gerçekçi (Onaran, Kılıçarslan, 2011: 59) adıyla anılan edebiyat akımının çerçevesinde yazı yazan, eleştiri
yazılarında bu çerçevenin kural ve değerlendirmelerini dikkate alan bir eleştirmen ve edebiyat insanıdır. Roman
eleştirilerinde de bu yönü sık sık karşımıza çıkar.
Fethi Naci, roman eleştirileri çerçevesinde tarihi roman türünü ele alarak ve bu türün farklı boyutlarına dikkat ederek, kalıcı
ölçütler geliştirme yanında önemli bir birikim de oluşturmuştur.
Fethi Naci Kimlerden Etkilenmiştir?
Fethi Naci’yi yukarda sözünü ettiğim çerçevede en çok etkileyen isim ise ünlü Macar düşünür ve edebiyat kuramcısı György
Lukacs’tır. Fethi Naci’nin tarihi roman eleştirilerinde tıpkı diğer roman eleştirilerinde olduğu gibi ölçüt ve dayanak olarak
karşımıza Lukacs çıkar. Fethi Naci’nin bu eleştirilerinde Lucacs’ın görüşlerine sahip çıktığı, onları benimsediği görülür.
(Onaran, Kılıçarslan, 2011: 63) Fethi Naci de Fransızca bildiği için Fransızca’dan Lukacs’ın bazı eserlerini okuduğunu
sonrasında ise Türkçeye çevrilen bütün eserlerini okuduğunu belirtir. (Naci, 1990: 73)
Fethi Naci’nin eleştiri yazılarında etkilendiği diğer yazarlar arasında ise kendi ifadesiyle Plehanov’dan başka “diğer Fransız
Marksistler” olarak saydığı Roger Garaudy, Henri Lefebre, G. Politzer ve Auguste Cornu gelmektedir. (Naci, 1990: 72)
1987’de yazdığı bir yazıda ise “Şimdilerde en çok ilgimi çeken düşünür ise Bahtin” demiştir. (Naci, 1990: 73)
Fethi Naci’nin Tarihi Roman Hakkındaki Görüşleri
Fethi Naci de tarihsel roman üzerine ayrıca düşünmüş bir edebiyat adamıdır. Eleştiri Günlüğü kitap dizisinin “Kıskanmak”
başlıklı 5. cildinde yer alan 27 Mart 1997 tarihli “Tarih ve Roman” başlıklı yazısında tarih ve roman ilişkisi hakkında
1
This articled supported by Ahi Evran University Scientific Research Project Office with the project number: PYO-EGF-4010-14.008
55
ISSN 2312-8429
düşüncelerini ayrıca dile getirmiştir. Bu yazıda yukarda değindiğimiz temel noktalardan yola çıkar ve özellikle romancının
edebi/estetik kaygıları öne çıkartması ve özellikle bunun en önemli parçası olan “yazınsal dil” üzerinde şöyle der:
“Tarih bilimi, insanlardan soyutlayarak anlatır tarihi. Oysa bir edebiyat türü olan roman, tarihi, tarihsel olaylar olarak değil,
bu olayların insanlar üzerindeki etkileriyle anlatır, somut ve insan çatışmalarıyla anlatır; roman, bunun dışına çıkarsa
edebiyatın da dışına çıkar. Romancı tarihi de anlatsa, günceli de anlatsa, kullandığı dil, her zaman, ‘yazınsal dil’ olacaktır.”
(Naci, 1998: 228)
Fethi Naci’nin burada değindiği yazınsal dil, onun bütün eleştirilerinde göz önünde tuttuğu ve nesnelliğinin en önemli unsuru
olan ölçütüdür. Özellikle Türkiye gibi kültürel olarak aslında bir “biz” olma sorununu hep yaşayan ve bu sorunun kaynağını
aldığı yakın tarihin aynı zamanda ve sürekli bir siyasi kavga alanı olduğu ülkelerde, tarihsel roman türünün çok kolayca o
günün siyasi kavgalarının ideolojik bir aracı olma tehlikesi hep vardır. Çünkü Türkiye’nin yakın geleceğini şekillendirmek
üzere yapılan siyasi kavgaların izdüşümü, yakın tarihin gerçekte ne olduğu noktasındaki bir tarih kavgası olmaktadır. Bu
bakımdan Türkiye’de tarihi roman çerçevesinde karşımıza çıkan örneklerin bir çoğu edebi/estetik kaygıların ve doğal olarak
bunun en önemli parçası olan yazınsal dilin ikinci plana atıldığı, hatta hiç önemsenmediği, doğrudan ideolojik biçimlendirme
araçları olarak karşımıza çıkmaktadır. Fethi Naci belki de eleştiri yazılarında çok bununla, yani edebiyatı siyasetin bir aracı,
alanı yapan anlayışla mücadele etmiştir. Yazısında bu konudaki vurgusu önemlidir:
“Romancı araştırmalar yapabilir, topladığı belgelerden yararlanabilir, ama sıra yazmaya gelince, işinin tarih yazmak değil,
roman yazmak olduğunu unutmamak zorundadır; bunun için topladığı bilgiler, belgeler, buzdağının denizin altında kalan
büyük bölümü gibi olmalıdır, göze batmamalıdır; çünkü romancı, o bilgileri, o belgeleri aktarmayacaktır romanına, roman
kişilerinin düşünüşlerinin, davranışlarının nasıl biçimlendiğini gösterirken yararlanacaktır o bilgilerden, belgelerden.” (Naci,
1998: 228)
Tek tek tarihsel romanları eleştirirken de görülecektir ki Fethi Naci bu kuramsal düşünceleriyle hep tutarlıdır. Ele aldığı her
tarihsel romanda bu gerçekleri dile getirerek bir anlamda “nasıl roman yazılmalı” çerçevesinde bir eğitmen tavrını
üstlenmekten de çekinmeyecektir.
Fethi Naci’nin özelde tarihsel roman, genelde roman konusunda düşüncelerini benimsediği ve kural düzeyinde kabul ettiği
yazarlardan biri de Balzac’tır. Benimsediği ve etkilendiği Lukacs’ın Avrupa Gerçekçiliği adlı yapıtına aldığı Balzac’tan bir
örnekle ilgili şu sözleri Fethi Naci’nin hep yanında taşıdığı bir pusula gibidir:
“ ‘Büyük tarihsel olaylar ve tarihteki büyük figürler, toplumun gelişiminin somut tipler biçiminde gösterilişine çok ender olarak
uygundur. Balzac’ın yapıtlarında Napolyon’un çok ender olarak ve hep kısa bir süre için görülmesi bir rastlantı değildir,
oysa Napolyon’cu idealler ve Napolyon’cu imparatorluğunun entelektüel özü Balzac’ın romanlarının bir çoğunda egemen
bir rol oynar, (…) Roman, büyük tarihsel figürlerin görülüşüne ancak ikinci derecede karakterler olarak katlanır.’ ” (Naci,
1998: 228)
Fethi Naci’nin özellikle Kemal Tahir’in bazı romanlarında tarihsel gerçek kişileri dilediğince konuşturması üzerine getirdiği
eleştirilerde bu pasajın hep arka planda bir ezgi gibi çaldığını duyumsarız. Görülüyor ki Fethi Naci tarihsel roman
eleştirisinde, kendini, bir kuramcı olarak ortaya koymaktan çok sağlam bilimsel temeller üzerinden söz söyleyen, güvenli
bir duruş sergilemeyi hedefleyen bir eleştirmen olarak biçimlendirmek istemektedir.
Fethi Naci’Nnin Balzac’ın romancı tavrında övdüğü bir diğer nitelik ise kişisel ideolojik tutumunun ele aldığı dönemin nesnel
gelişimini vermesine engel olmamasıdır. Fethi Naci, Nahit Sırrı Örik’in Sultan Hamid Düşerken adlı romanını eleştirirken
yazının en başında söylediklerinde bu nokta dikkat çeker:
“Nahit Sırrı Örik’in tutumu, İkinci Meşrutiyeti’ten İttihat ve Terakki’den, Sultan Hamid’den söz açan öteki romancıların
tutumlarına hiç mi hiç benzemiyor: İttihat ve Terakki’nin zorbalığına karşı çıkıyorlardı o romancılar, ama hiçbirinin aklından
31 Mart’ı sevimli göstermek ya da Sultan Hamid’i tutmak geçmiyordu; oysa Nahid Sırrı Örik’in gönlü de, kafası da Sultan
Hamid’den yana. Ne var ki Balzac’ın kralcı oluşu toplumsal gerçekliği nesnel gelişmesi içinde vermesine nasıl engel
olamamışsa Nahid Sırrı’nın Sultan Hamid’den yana olması da toplumumuzun belirli bir tarihsel kesitini bütün gerçekliğiyle
yansıtmasına engel olamamış” (Naci, 2012: 193). Naci aynı yerde daha önce de değindiğimiz Balcac’ın Roman, büyük
tarihsel figürlerin görülüşüne ancak ikinci derecede karakterler olarak katlanır.’ sözünden Nahid Sırrı’nın haberdar olmasını
olumlu bir nokta olarak belirtir.
Bu paragrafın önemi Fethi Naci’nin Tarihi romandan ne beklediğini, nasıl bir tutumu olumladığını kısaca ortaya koymasıdır:
“Toplumsal gerçekliği nesnel gerçekliği içinde vermek” ve “toplu(mun) belirli bir tarihsel kesitini bütün gerçekliğiyle
yansıtmak.” Bu unsurlar Fethi Naci’nin bütün tarihi roman eleştirilerinde en başta dikkat ettiği niteliklerdir.
56
ISSN 2312-8429
Fethi Naci tarihi romanda dil sorunu üzerinde de durur. Ona göre tarihi roman yazarı romanın geçtiği zamanın dilini değil,
kendi zamanının dilini kullanmalıdır. Bu açıdan özellikle Attila İlhan’ı ve son dönemlerin popüler tarihi roman yazarı İhsan
Oktay Anar’ı, kimi yapıtlarında bu ilkeye ters düştükleri için eleştirir. Ancak Fethi Naci’nin dile yönelik bu eleştirisini sadece
tarihi roman bağlamında bir eleştiri olarak ele almamak gerekir. Bu eleştirisi, aslında Fethi Naci’nin romanda her zaman
dikkat ettiği yazınsal dil/kullanmalık dil düzlemindeki eleştirilerinin bir parçasıdır. Çoğu yerde Fethi Naci yazarların dil
kullanımındaki özensilikleri, anlatım bozukluklarını eleştirirken, dili de tıpkı roman kişileri gibi ele aldığı romanın
şekillendirdiği dünyanın bir uzantısı olup olmadığı yönüyle değerlendirir. Romanın dili roman gerçeğinin işlevsel bir parçası
olmalı, söylenen sözler nesnel gerçekliğin asli unsuru olarak yapay bir tat bırakmamalıdır. Örneğin Mehmet Eroğlu’nun
yakın tarihi konu edinen Yarım Kalan Yürüyüş adlı romanını eleştirirken roman dili üzerine söylediklerinde bu düşünceden
izler buluruz:
“Geçenlerde bir başka konu ile ilgili olarak Mehmet Eroğlu’nun Yarım Kalan Yürüyüş, (Can Yayınları, 1986) adlı romanını
okurken altını çizdiğim bazı cümleler: ‘Deniz, umutsuz bir düşünce gibi kımıltısız’, ‘ Saatlerdir bahçenin üstünde ince bir tül
gibi salınan sessizlik Metin’in güçlü kahkahasıyla yırtılıp dağolıyor.’, ‘Ter, eriyen bir mum gibiboynumdan aşağıya toplanarak
sırtımda toplanıyor.’diyor yetmiyor, daha sonra da ‘Ter, ikinci bir deri gibi bütün vücudunu sarmıştı.’ diyor.” (Naci, 1998: 12)
Bu alıntılardan sonra Fethi Naci’nin son zamanlarda dikkatle takip ettiğini anladığımız Roland Barthes’ın Anlatıların Yapısal
Çözümlemesine Giriş adlı yapıtından yaptığı alıntıyla da pekiştirerek söyledikleri, önemlidir:
“Bir romanı, daha doğrusu bir anlatıyı, günlük yaşamdan ayıran en önemli özellik, günlük yaşamın gelişigüzel hareketlerle,
konuşmalarla vb. dolu olmasına karşılık, romanda en küçük ayrıntıya kadar her şeyim ‘işlevsel’ olmasıdır; bunun için bir
cümleyi roman cümlesi yapan şey, onun süslü püslü söylenmesi değildir. ‘söylemek istediği şeydir.’, ‘İşlevler kimi kez
tümceden büyük birimlere (yapıtın bütününe kadar varan değişik boyutlardaki tümce öbekleri) kim kez küçük birimlerle
(dizim, sözcük ve hatta sözcük içindeki yalnızca bazı öğeler) gösterilir. ” (Naci, 1998: 12) Buradaki son alıntı Barthes’ indir
)
Görülüyor ki Fethi Naci dilin işlevselliğine büyük önem vermekte, roman kahramanının kişiliğini nasıl nesnel koşulların bir
uzantısı olarak görmek istiyorsa kullanılan dilin de buna paralel bir işlevselliği olmalı, toplumsal koşulların uzağında özellikle
de süslü, ağdalı gereksizlikleri taşımamalıdır. Şöyle ekler:
“İşlevsellik ve çok anlamlılık… Romancılarımız, hikayecilerimiz bunların üzerinde gereğince düşünmedikleri sürece
yazdıkları hikayeler röportaj olmaktan kolay kolay kurtulamayacaktır, yazdıkları romanlar gereksiz ayrıntılarla dolu olacak,
‘Hayatımı yazsam roman olur!’ anlayışından öteye geçemeyecektir. Bu tehlikelerden kurtulmanın yolu, öyle sanıyorum, her
şeyden önce,’anlatı cümlesi’ nin ne olduğunu anlamaktan geçiyor.” (Naci, 1992: 13)
Bu aşamada belirtmek istediğimiz bir diğer nokta ise Fethi Naci’nin İlhan Berk, Attila İlhan, Pınar Kür, Nazlı Eray gibi bir
çok ünlü Türk yazarını eleştirmekten çekinmemesidir. Ün, Fethi Naci için, onun en sert eleştirileri için hiçbir engel
oluşturmaz. Ünlü yazarlar kadar, popüler olmuş, çok satan romanlar da hak ettiklerinde onun keskin eleştiri dilinin hedefi
olmaktan kurtulamazlar.
Son olarak Fethi Naci’nin tarihi romana düşkünlük ile siyasal baskı dönemleri arsında kurduğu bağa da dikkat etmek gerekir.
Ona göre romancılarımız yaşadıkları dönemlerde sanatı, edebiyatı, kültürü ve aydın insanları hedef tahtasına oturtan baskı
ve askeri darbe dönemlerinde bu baskılara karşı dolaylı yoldan eleştiri getirebilmek adına tarihi romanı bir tür sığınak olarak
kullanırlar.
Fethi Naci’nin tarihi roman adına dikkat çektiği bir diğer konu da yakın geçmişin tarihi roman bağlamında çok da elverişli
olmadığıdır. Söz konusu yakın geçmiş olduğunda yazarın siyasi tartışmalara laf yetiştirmek için tarihi romanı bir platform
olarak, bir araç olarak kullanma tehlikesini belirtir. Özellikle Türkiye’de 12 Mart 1971 ve 12 Eylül 1980 tarihli faşist askeri
darbelerin hemen sonrasında bir furya halini alan bu dönemi ele alan romanlardaki “aceleciliği” eleştirir. (Naci, 1998: 230)
Örneklerle Fethi Naci’nin Tarihsel Roman Eleştirisi
Fethi Naci’nin tarihsel roman incelemelerinde karşımıza çıkan en önemli özelliği, tarihe Marksist ya da materyalist bir açıdan
bakması ve bunun eleştirel yaklaşımında ya da “toplumcu gerçekçilik” dediğimiz çerçevede çok belirgin olmasıdır. Bunun
için sık sık tarihsel roman eleştirisinde romandaki olayların geçtiği dönemi Marksist bir yorumla özetler. Özetlemek ve ele
aldığı yapıttan bol bol alıntı yapmak aslında Fethi Naci’nin tipik bir özelliği olmasına karşılık tarihsel roman eleştirisinde
tarihsel gerçekleri romandaki olayların karşısına çıkartır ve sanki okuyucuyu hangi tarihsel zemin üzerinde değerlendirme
yaptığı konusunda bir hazırlık aşamasından geçirir. Örneğin Mithat Cemal Kutay’ın önemli eseri Üç İstanbul adlı romanını
eleştirirken romandaki olayların geçtiği dönem hakkında şöyle der:
57
ISSN 2312-8429
“Üç İstanbul için, kısaca Osmanlı İmparatorluğu’nun yıkılışının romanı diyebiliriz. 19. yüzyılın başlarında ülkeye nüfuz
etmeye başlayan Batı, önce bu geniş pazarı ucuz fabrika mallarıyla doldurmuş, sonra sermaye ihracına başlamıştır.
Kapitalist Batı karşısında, sanayide el tezgahları ve küçük atölyelerle, tarımda karasabanla tutunmaya çalışan
imparatorluğun yıkılması kaçınılmaz bir zorunluluktu.” (Naci, 2012: 33) Fethi Naci’nin Popüler tarih yazımının neredeyse
bütün öğelerinin yer aldığı bu özeti aslında daha da devam etmekte ve “Alman militarizminin kucağına düşen imparatorluk
devrini tamalayarak yıkılır.” sözleriyle sona ermektedir.
Görülüyor ki Fethi Naci, tarihsel zemini özetlerken Marksist açıdan yorumun tipik bir özelliği olarak iktisadi altyapıyı bu
zeminin de altına yerleştirir ve bu alt yapıyı tüm tarihsel görünümleri olduğu gibi bütün roman kişilerini ve olayları
biçimlendiren temel etken olarak değerlendirir. Bunu yaparken dikkat edilirse yaşanmış tarihin ürerine konuşmanın
kolaycılığıyla, “zorunluluk” sözcüğünü kullanarak kaba bir determinist bakış geliştirir. Fethi Naci’nin kaba determinist tarih
özetinin bir uzantısı da mekanik çıkarımlardır. Örneğin aynı roman için Mithat Cemal’e kurgusal anlamda bir eleştiri
yöneltirken şöyle der:
“Temelde böylesine hızlı bir çöküş olunca bunun toplumun yüzeyine yansıması ancak bir ahlak çürüyüşü, ancak bir
yozlaşma olabilir. İşte Mithat Cemal, temeldeki bu oluşumu gereğince değerlendiremediği için, gözlerini toplumun yüzeyine
vuran kokuşmaya dikmiştir.” (Naci, 2012: 34)
Burada iki nokta önemlidir. Birincisi Fethi Naci’nin mekanik çıkarımının yerinde olup olmadığıdır. Hızlı bir çöküşün yüzeye
yansımasında nedeninin her zaman ve kural olarak ahlaki bir çürüyüş ve yozlaşma olduğu açık değildir. Bir devlet düzeni
ahlaki yozlaşma gibi bir sonuç üretmeden de çökebilir. Ya da bir toplumsal düzenin ahlaki çözülüşü, bir devlet yapısının
yozlaşması, siyasal anlamda çöküşle sonuçlanmayabilir. En azından bu bağlantı tarihsel ve siyasal anlamda zorunlu
değildir. Fethi Naci burada sanki Mithat Cemal’in romanındaki kurgusal tercihlere temel oluşturmak için haksız bir
genellemede bulunmuştur.
İkincisi Fethi Naci’deki her ne kadar Marksist solun bir aydını olsa ve değerlendirmelerinde toplumcu gerçekçi bir bakış
belirleyici olsa da Osmanlı sisteminin yerine geçtiği için en azından Kemalizmin bir parçasını temsil eden bir anlayışın
Osmanlı sistemine gereğinden fazla “çürüme” ve “yozlaşma” imajı yüklemesinin Fethi Naci üzerinde de etkili olduğudur.
Dolayısıyla her ne kadar düzen tarafından dışlansalar, hatta hapse atılsalar bile Türkiye’de 90’lı yılların sonuna kadar olan
bir süre için kendini solda gören ya da öyle ifade eden aydınlarda büyük bir Kemalist ideolojik etkinin izleri olduğu ve bu
izlerin her türlü Marksist/Materyalist/Sol ideolojik söylem ve örtünün altında bir ikinci keman gibi varlığını hissettirdiği,
tınlamayı sürdürdüğü söylenebilir. Fethi Naci, özellikle Osmanlı’ya bakışında bu etkilerin görülmesi bakımından tipik bir sol
aydın olmaktadır. Fethi Naci’deki Kemalist etkiler “çürüme” ve “yozlaşma” gibi bazı klişelerle ortay çıktığı gibi örneğin
“Sarıkamış faciasında 90 bin ölü” gibi tarih bilgisi klişeleri olarak da ortaya çıkar. (Naci, 2012: 34) Oysa Türk ordusunun
Sarıkamış taarruzunda en fazla 60 bin kişi kayıp vermiştir. (Çakmak, 2011: 114)
Fethi Naci’nin tarihi romanların geçtikleri döneme ilişkin verdiği klişe açıklamaların bir örneğine de Yakup Kadri
Karaosmanoğlu’nun Yaban adlı romanında buluyoruz. Bu alıntı, Fethi Naci’nin kaynak belirtmeden klişeler kullanarak kendi
özetini verişine örnek oluşturmaya yetecektir:
“Kendini savunmak (ya da kurtarmak) kaygısındaki bürokratlar, 19.yüzyılın başında Batı’da görülen kurumlara benzer
kurumların ithal edilmesinde ayanla işbirliği yapmak zorunluluğu duymuşlardır. Ve bürokratlar padişahın artık bölünmüş
olan siyasal gücünün bir kısmına sahip olacaklar ve iktidara el koyacaklardır. Bunun ‘resmi’ açıklaması, batmak üzere olan
ülkeyi kurtarmak, halkın sefaletine son vererek memleketin kalkınmasını sağlamaktır. Ne var ki bürokratlar Batılılaşmak
isterken kapitalizmin çarkına kapılacaklar, üretim güçlerini geliştirmek bir yana, var olanların da yok olup gitmelerine, halkın
daha da yoksullaşmasına neden olacaklardır. Böylece bürokratlarla halk kitleleri arasında derin bir uçurum meydana
gelecektir.” (Naci, 2012: 68) Burada Tanzimatla başlayan gelişmelere yöneltilen eleştirilerdeki klişe yaklaşımı Yalçın Küçük
şöyle saptamaktadır: “Ziya Bey (Gökalp)’in, modern sanayi kurmadan tüketim kalıplarını değiştirme eleştirisi, yıllar sonra
ve basitçi ‘sol’ ‘aydınlar’ın eliyle bir iradi nitelik kazandı; Tanzimatçıların Avrupa sanayine Pazar yaratmak için giyim ve
beslenme kalıplarını değiştirdikleri biçimine dönüştü. Ekonomizm en çok ekonomi politik bilmeyenlerin elinde , vulgar
solculuğa dönüşüyor.” (Küçük, 1985: 309-325)
Bir paragrafta Türkiye’nin neredeyse son 100 yılını özetlerken Fethi Naci’nin “ayanla işbirliği”, “batmak üzere olan ülke”,
“kapitalizmin çarklarına kapılmak” gibi kilişeleri kullandığını görüyoruz. Burada “üretim güçleri” gibi Marksist bir dünya
görüşünün temel kavramlarından birinin de kullanıldığını görüyoruz. Dönemim aydın kesiminin tipik bir örneği olarak Fethi
Naci’nin bu kavramları kullanmaya çalışırken ne yazık ki klişelerin ve sığ teorik birikimin öteye geçemediğini görüyoruz. Bir
diğer çıkarımımız ise Türkiye’de neredeyse 2000’li yılların başına kadar sürecek yapay, temelsiz ve karşılıksız soyut bir
halk sevgisinin bu teorik sığlıkta önemli bir yer işgal etmesidir. Bu özet, Yaban romanı üzerinden de olsa, olaylara,
yeniliklere düşman halk tarafından bakıp, yenilikleri yürürlüğe sokmak isteyen aydın-bürokrat bakışı eleştirmek gibi önemli
58
ISSN 2312-8429
bir aydın çelişkisinin de varlığını duyumsatmaktadır. Özellikle 1960-1980 arası dönemde, kendini solda gören aydınlarda
etkili olan bu bakışta, yeniliklere destek vermeyen halk yüceltilmiş, suç yeniliklere önderlik etmek isteyen aydınlara
yüklenmiştir. Bu tercih, hem teorik sığlığın hem de aydın yalnızlığını göze alamayan, kitleye aşık Türk sol akımlarının önemli
bir zaafı olarak kendini Fethi Naci’nin eserlerinde de belirleyici olmuştur. Zaten Yaban romanı’ndan Fethi Naci’nin yaptığı
bir alıntı da halkın eksikliklerinin suçu aydına yüklenirken bu görüş açıkça dile gelir:
“ ‘Cehaletin yoksulluğun ve kıtlığın elinde’ bırakılmışlardır. Neden? ‘Bunun nedeni, ‘Türk aydını , gene sensin.” (Naci, 2012:
69)
Fethi Naci, aydın çabasının en yoğun olduğu dönemde, yani 1960-80 arası dönemde, Türk yenileşme tarihinin ilk önemli
hamlesi olan Tanzimat’a karşı oluşan eleştirel tutumu da Yaban romanı üzerinden şöyle verir:
“Yakup Kadri, Ahmet Celal’in diliyle Türk aydınının tanımı yaparken, Tanzimat’tan bu yana süregelen bürokrat düşlerinin,
özlemlerinin iflasını açığa vurur.” (Naci, 2012: 70)
Çok açık olarak Tanzimat ve bürokrasinin yenileşme girişimlerine karşı eleştirel bir tutum takınılmıştır. Oysa tarihsel
dinamiklerin, ortaçağ bilincine tıkılıp kalmış yığınların varlığının alttan-yukarıya doğru bir halk devrime izin vermediği bir
Türkiye’de ülkeyi çağdaşlaştırmak için fedakarca çabalayan ve yalnızlığa mahkum Türk aydınını eleştirmenin haklı bir tutum
olmadığı açıktır.
“Çünkü yenilik, değişme demek, Değişmeyen halk ise gericidir” sözü farklı bir aydın bakışıdır. (Küçük, 1985: 128).
Değişemeyen halkı değil de yenilikçi aydını suçlama alışkanlığının etken olduğu 1960-1980 arası Türkiye’de farklı
düşünceler de vardı ama kitle aşkı, yalnızlık korkusu bir tür halk dalkavukluğu paradigması yarattığı için bu düşünce yalnız
kalmıştı: “Birinci Ders, örgütsüz halka hiç güven olmaz. Örgütsüz halk bir yığındır, yığına güven duyulmaz.” (Küçük,1985:
200). Türk aydınında Fethi Naci’nin de üretken olduğu dönemde var olan bu Tanzimat düşmanlığı bile Kemalist etkiyi
doğrulayan bir olgudur: “Tanzimat en acımasız eleştiriyi, kendi torunu sayılması gereken Kemalizm’den aldı. Kemalizm
Türk yenilik tarihinde kendisine en yakın olarak Tanzimatı bulduğu için olmalı, en büyük saldırılarını Tanzimata yöneltti.Bir
anlamda Tanzimat’ı küçük görüp küçük göstererek kendisini anlatmayı ve kabul ettirmeyi denedi.” (Küçük, 1985: 200).
Küçük bu yaygın paradigmanın dışına çıkarak 2000’li yıllarda tamamen doğrulanacak ve halk dalkavukluğunu Türk sol
geleneğinden ayırma yönündeki bizce başlangıç sayılması gereken önemli saptamasını da ekler: “Tnzimat düşmanlığı bir
gericiliktir.” (Küçük,1985: 308). 2000’li yılların Türkiye’sinde yaşananların 1985’ten saptanması da şöyle dile gelir:
“İslamlaşma, Tanzimat’a tepkidir.” (Küçük, 1985: 200). Dolayısıyla İslamcılığın günümüzde, Kemalizm kendini ayırsa da,
Kemalizm ve Tanzimat birlikteliği (düzlemi) üzerinden Kemalizm düşmanlığı şaşırtıcı değildir.
Tarihi romanda dönemin özetini verme alışkanlığını başka roman eleştirilerinde de görürüz. Fethi Naci Bu özetleri
Kemalizmin en yozlaşmış hali deyebileceğimiz klişelerle ya kendisi doğrudan verir, ya da o konuda otorite kabul ettiği bir
bilim damının yapıtlarından aktarma yapar. Örneğin Refik Halit Karay’ın İstanbul’un Bir Yüzü adlı romanında şöyle verir
özeti:
“II. Meşrutiyet’in 1909-1911 yıllarında, İttihat ve Terakki’ye karşı gelişen muhalefet, nihayet 21 Kasım 1911’de Birleşik
muhalefet cephesi olarak Hürriyet ve İtilaf Fırkası’nın doğuşuna yol açacaktı.’ ” (Naci, 2012: 55)
Bu alıntı da Türkiye’nin en önemli anayasa hukukçularından biri olan Erdoğan Teziç’tendir. Görülüyor ki Fethi Naci klişelere
yaslanmadığında en sağlam bilimsel kaynakları kullanmaktadır.
Yine Yakup Kadri Karaosmanoğlu’nun Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluş yıllarında başkentini anlatan romanı Ankara’yı
değerlendirirken de Fethi Naci, neredeyse tüm tarihi roman eleştirilerinde olduğu gibi uzun tarihsel bir özet verir. Bu kez
yararlandığı bilim adamı Taner Timur’dur. (Naci, 2012: 76) Kemal Tahir’in Yorgun Savaşçı’ romanındaki Kurtuluş Savaşı
dönemi çetelerinden söz edilen bölümler için yararlandığı kaynak ise Türk tarih yazıcılığının en özgün ve önemli
kaynaklarından biri olan Mustafa Kemal Atatürk’ün Nutuk adlı eseridir. (Naci, 2012: 262)
Görülüyor ki Fethi Naci, tarihi roman eleştirisinde en sağlam tarih kaynaklarını kullanma konusunda titizdir.
Fethi Naci’nin tarihi roman eleştirisinde en önem verdiği konulardan biri de daha önce değindiğimiz gibi romancının romanı
bir araç olarak kullanmaması, roman yazdığını unutmamasıdır. Romanda doğrudan ya da kahramanlar ağzından bilgiççe
tezler ileri sürmek, Fethi Naci’nin en sevmediği, en eleştirdiği noktalardan biridir. Bu açıdan Nahid Sırrı, Abdülhamid
Düşerken’de ne kadar beğeniliyorsa Kemal Tahir de bir çok romanında o kadar eleştirilir:
“Nahid Sırrı, Mehmet Şehabettin Paşa’yı anlatırken onun sadece tarihsel ve toplumsal kişiliği üzerinde durmuyor; tarihsel
roman yazmaya meraklı kimi romancılarda sık sık rastladığımız o birtakım ‘bilgileri’ konuşmalar yoluyla romana yamamak
biçimindeki kolay yolu seçmiyor.” (Naci, 2012: 194)
59
ISSN 2312-8429
Burada söylenenler sanki daha çok Kemal Tahir için söylenmiştir. Örneğin Kemal Tahir’in en önemli romanlarından biri
sayılan Yorgun Savaşçı için eleştirisinin başında kahramanlar ağzından yazarın kendi “kuramsal” düşüncelerini söylediğini
belirtir. (Naci, 2012: 256) Yine yazarın “yazdığının roman olduğunu unutmaması” ilkesini, Kemal Tahir’in Yorgun Savaşçı’da
kahramanları sınırsızca konuşturması üzerine şöyle hatırlatır: “Kemal Tahir, bilgi dağarcığını büyük bir keyifle ortaya
döktüğü bu bölümde, zaman zaman yazdığının roman olduğunu da anımsamış; bunun için de bir iki polisiye olay eklemiş.”
(Naci, 2012: 259)
Fethi Naci Yorgun Savaşçı’yı eleştirirken neredeyse yazısının tamamını alıntılardan örmüştür. Ancak bu roman hakkında
söyledikleri çok ağırdır:
“Yorgun Savaşçı, insanlardan değil, olaylardan yola çıkan bir roman. Yakın tarihimize ilişkin çok şey öğretiyor.
Romanlaştırılmış bilgiler de diyebiliriz Yorgun Savaşçı için tarihi roman da.” (Naci, 2012: 264)
Fethi Naci’nin burada “öğretiyor” derken kullandığı ironik dil, onun tarih romanı eleştirisinde belki de yergi bakımından en
ileriye gittiği noktadır. Yorgun Savaşçı, bir edebiyat eseri olmanın ötesinde spekülatif tarih tezleri için edebiyatı, romanı bir
araç olarak kullanmanın amacıdır. Daha önce de değindiğimiz gibi bu özellik Fethi Naci’nin en olumsuz bulduğu, Türk
edebiyatından en çok silmeye çalıştığı eylemdir.
Fethi Naci, Kemal Tahir’in romancılığını diğer romanlarından da eleştirir. Yorgun Savaşçı için geçerli olan eleştirileri,
örneğin Tahir’in Büyük Mal romanı için de tekrarlar. Ancak bu roman için söylediklerinin bir yerinde çoğu Kemal Tahir
romanları için olumsuz bir genelleme yapar. Büyük Mal için söyledikleri Fethi Naci’nin tarihi roman eleştirisi bakımından
getirdiği eleştirilerin bir anlamda derlemesi gibidir. Bu bakımdan uzun bir alıntıyla bu eleştirilere yer vermekte fayda var:
“Tahir'in özellikle Yorgun Savaşçı'dan sonra yazdığı romanlar da ‘özetlenebilir’ romanlar. İnsanlardan değil, sosyal ve tarihi
hakkındaki ‘malumat’tan yola çıktığı için; romanlarındaki insanlara sadece bıı malumatı okurlara duyuracak bir ‘spiker’
gözüyle baktığı için, bu romanlar ‘insansız romanlar’ olmaktan kurtulamıyor, yani, bir bakıma ‘edebiyat eseri’ niteliğinden
yoksun olarak çıkıyorlar ortaya.”
Fethi Naci bu noktada yine eleştiri birikiminde önemli bir yer tutat Lukacs’ın Çağdaş Geçekliğin Anlamı adlı kitabına
başvurur:
“Lukacs'ın dediği gibi: ‘Yazar sorununu kuramsal çözümler, sonra da bunu açıklayacak uygun kişiler çizer. Sonuç estetik
bakımdan, hiç de parlak değildir. Böyle bir yazarın eseleri önceden var olan kuramsal bir temel üzerine yamanmış sözde
sanatsal üstyapılardır.’ ” (Naci, 2012: 267)
Fethi Naci, Kemal Tahir’in tarih romanları üzerinden aslında bir tarihi romanda neyin olmaması gerektiği konusunda çok
çarpıcı bir listeleme yapar:
“K.Tahir, romanlarındaki bu eksikliği gözlerden saklamak için Devlet Ana gibi, Kurt Kanunu gibi romanlarına ‘yeni görüşler’
sokarak, bu romanları bir ‘edebiyat olayı’ yapmak becerikliliğini gösterdi. Çoğunun gözünden kaçan gerçek şu idi: K.Tahir'in
bu romanları edebiyata getirdiği yeni görüşler dolayısıyla değil, edebiyata dönüşemeyen, romanlara yama gibi eklenen
edebiyat dışı görüşler
dolayısıyla edebiyat olayı haline gelmişti. Kimse bu romanların edebiyat bakımından getirdikleri üzerinde durmuyordu;
duramazdı çünkü böyle bir şey yoktu. Tartışılan, ortaya sürülen ‘malumatın’ doğruluğu ya da yanlışlığı idi.”
Fethi Naci, bu noktada tarihi romanlarda çok sık düşülen bir yanlışa değinirken aslında roman, hatta sanat genel
çerçevesinin yapısı üzerine en temel bilgiye vurgu yapar; bu onun eleştiri birikiminin de mihenk taşıdır:
“Bunun sebebi açık: Çünkü K. Tahir, edebiyatın kendine özgü anlatım aracını değil, sosyal bilimlerin anlatım aracını
kullanıyor. Astakov’dan bu yana çok tekrarlandı: Edebiyat, gerçeği ‘imaj’larla anlatır; bilim, mantık kategorileri içinde.
Gerçeği imajlarla anlatmak demek, gerçeği ete kemiğe büründürerek anlatmak, demektir. Gerçek,bu somut insanların
çatışmalarından çıkar ortaya. Oysa K. Tahir, geçirir iki kişiyi karşı karşıya, konuşturur da konuşturur; bunların ağzından
kendi ‘yeni görüşler’ini anlatır. Kolaylıkla görülebileceği gibi, bir roman örgüsü içinde sunulan bu ‘yeni görüşler’in romanı
yenileştirmekle, edebiyata yeni görüşler getirmekle, kısası, edebiyatla ilintisi yoktur.” (Naci, 2012: 267)
Sonuç
Türk Edebiyatı’nın en ömenli eleşritmenlerinden biri olan Fethi Naci, şiir, öykü ve roman türlerine yönelik çok sayıda yazı
yazmış ve bir aydın sorumluluğuyla Türk Edebiyatı’nın çağdaş dünya edebiyatının bir parçası olması yolunda önemli
katkılar yapmıştır. Fethi Naci’nin eleştiri yazılarına bakıldığında özellikle roman türünde neredeyse bir yazar eğitim kurumu
gibi çalıştığını görebiliriz.
60
ISSN 2312-8429
Fethi Naci, roman hakkında “kötü örnekleri gösterip yererek, iyi örneklere yol açma” diyebileceğimiz kendine özgü bir üslup
geliştirmiştir. Roman eleştirileri içinde tarihi roman türünde olanlara karşı yaklaşımı, aslında roman eleştirilerinin genelinde
yer alan kaynak ve enstrümanları kullanım açısından temel farklılıklar içermese de tarihi romanın kendine özgü içeriği, onu
farklı bir içeriğe eleştirisinde yer vermeye itmiştir. Çoğu tarihi roman eleştirisinde yer alan ele aldığı roman türlerine ait
özetler tarihi romanlar için yaptığı eleştirilerde de vardır. Yine Macar dşünür ve estetik kuramcı Lukacs, onun tüm
eleştirilerinde olduğu gibi tarihi roman eleştirilerinden de en önemli kuramsal dayanağıdır. Buna karşılık tarihi roman
eleştirilerinde Fethi Naci, yazarın tarihi tezlerini dile getirmek için romanı bir araç olarak kullanmasını şiddetle eleştirimiştir.
Bunu yaparken de bu fikirleri tarihi gerçeklerle karşılaştırmaktan ve gerektiğinde en sağlam bilimsel eserlerden ve bilim
adamlarının görüşlerinden yararlanma yolunu seçmiştir Fethi Naci.
Fethi Naci için eleştirisinin temel kaygısı, tarihi roman için de romanın önce roman olarak varlık kazanmasıdır; eleştirilerinin
temel hedefi budur. Bu eleştiriler başta da değindiğimiz gibi, tarihin yaşanılan günün siyasal kavgası için ek bir mücadele
sahası olmasının getirdiği kolaycılıklar üzerinedir. Çünkü yaşadığımız günün yorumu geçmişi de yorumlamak demektir. Her
politik tutum kendine yeni bir yorumla yeni bir geçmiş uydurmak zorundadır. Tarihin yeniden bir siyasal güç mücadelesi
alanı haline geldiği Türkiye’de edebiyatın ve özelde tarihi romanın bu mücadelenin bir parçası olmaktan kendini kurtarmak
için Fethi Naci’nin mirasını yeniden ve değerince gözden geçirmesi gerekmektedir.
Kaynakça
Çakmak, F. (2011). Büyük Harpte Şark Cephesi Harekatı, İş Bankası Yayınları, İstanbul.
Göğebakan, T. (2004). Tarihsel Roman Üzerine, Akçağ Yayınları, Ankara.
Küçük, Y. (1985). Aydın Üzerine Tezler, 1830-1980, C.1., 2. Baskı, Tekin Yayınevi, İstanbul.
Naci, F. (1990). Gücünü Yitiren Edebiyat, Eleştiri Günlüğü, İkinci Kitap 1986-1990, Gerçek Yayınevi, İstanbul.
Naci, F. (1992). Roman ve Yaşam, Eleştiri Günlüğü 3 1991-192, Can Yayınları, Ankara.
Naci, F. (1998). Kıskanmak, Eleştiri Günlüğü 5, Oğlak Yayınları, İstanbul.
Naci, F. (2012). Yüz Yılın 100 Romanı, 5. Baskı, İş Bankası Yayınları, İstanbul.
Onaran, M. Ş.-Kılıçarslan, Ö. (Editörler) (2011). Fethi Naci, 2. Baskı, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara.
61

European Journal of Social Sciences Education and

Transkript

Benzer belgeler

Aralık 2008 - KIZIL BAYRAK

Praktiker işçisi için söz bitti, sıra eylemde

05/06/70 Olağanüstü Genel Kurul

gençlik merkezi - Zeytinburnu Belediyesi

calendar of actıvıtıes

1 Socrates-Comenius, Eylem 2.1. Projesi “Bir Eğitim Projesi olarak

Kamu Yönetiminde Etik: Kültürel Temeller ve “Örgütsel

Makaleyi Yazdır - İnönü Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi

Pusula - MigesMedia

indir - Uniunea Democrata a Turco

genus premıum evo hp

Vocabular tematic roman - turc