Japonya`nın Azerbaycan`da yatırım siyaseti İsrail Emirov Doğunun
Transkript
Japonya`nın Azerbaycan`da yatırım siyaseti İsrail Emirov Doğunun
Japonya¶nÕn Azerbaycan¶da yatÕrÕm siyaseti øsrail Emirov Do÷unun eski devletleri olan Azerbaycan ve Japonya arasÕndaki iliúkiler geç bir dönemde, yani XX. yüzyÕlÕn sonlarÕnda baúlamÕútÕr. Buna ra÷men bu iliúkiler ça÷daú dönemde siyasi ve ekonomik alanda özellikle daha geliúmiú duruma çatmÕúdÕr. Genellikle Japonya ve Azerbaycan arasÕndaki iliúkilerin böyle geç kurulmasÕnÕ bir takÕm nedenlere irca etmek mümkündür. Bunlardan Japonya ve Azerbaycan arasÕndaki mesafe açÕsÕndan uzaklÕk, Japonya¶nÕn yabancÕ ülkelere iliúkin özel siyasetinin bulunmamasÕ ve s. gibi nedenler gösterile bilir. Fakat aradaki iliúkilerin böyle geç baúlamasÕna bakarak bu iki halk arasÕnda iliúkilerin bulunmadÕ÷Õ yargÕsÕna varmak do÷ru kabul edilemez. Buna iliúkin úu olguya dikkat etmek gerekir: Japonya devleti hakkÕnda ilk bilgiyi XI. yüzyÕlda yaúamÕú Türk düúünür ve seyyahÕ Mahmut KaúgarlÕ vermiú, JaponlarÕ ³deniz halkÕ´ ve Do÷uyla ticaret iliúkilerine sahip olan bir devlet gibi göstermiútir.1 Belli olmaktadÕr ki, her iki halkÕn tacirleri, seyyahlarÕ, denizcileri arasÕnda her zaman irtibat olmuútur. 1603 yÕlÕndan, yani ³Edo döneminden´ baúlayarak Japonya devleti yabancÕ ülkelerle irtibatta ³göreceli teklenme´ kapalÕ siyasetini izlemiútir. Ancak Meidzi döneminde bu siyaseti askÕya alan (1868) Japonya hükumeti Çar Rusya¶sÕnÕn terkibinde olan Azerbaycan¶la iliúkiler kuramamÕútÕr.2 1 ³Atatürk merkezinin dergisi´ Sevim Tekeli, ³ølk Japon haritasÕnÕ çizen Türk Kaú÷arlÕ Mahmut ve Kristof Kolomb¶un haritasÕna dayanarak en eski Amerika haritasÕnÕ çizen Türk AmiralÕ Piri Reis´, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi, sayÕ 6, sayfa 3. 2 Tetsuya Yabachi, Yeni Türk cümhuriyetlerinde Japon yatÕrÕmlarÕ, østanbul ³VarlÕq´2001, sayfa 2. 1 Buna ra÷men 1871 yÕlÕnda Meidzi hükumetinin büyükelçi sÕfatÕyla gönderdi÷i Tomomi øvakura Avrupa ve Amerika¶ya seyahat etti÷i sÕrada bu heyetten bir grup Çeniçiro Fukuúi¶nin baúkanlÕ÷Õnda OsmanlÕ devletinde bulunmuútur. Onlar OsmanlÕ devleti hakkÕnda araútÕrmalarda bulunmuú, kendi devletlerine bir mektup hazÕrlamÕúlar. Bu mektupta Japonya temsilcili÷i heyeti uluslararasÕ fuarda sergilenen Kafkasya türk ürünlerinden de bilgi vermiútir.3 Belli olmaktadÕr ki JaponlarÕn Azerbaycan ürünleri hakkÕnda bilgileri olmuútur. Ama çar Rusya¶sÕnÕn sömürgecilik siyaseti ekonomik iliúkilerin kurulmasÕna imkan vermemiútir. Bu dönemde Azerbaycan¶Õn ekonomik ürünleri imparatorlu÷un ticareti terkibinde dünya pazarlarÕna çÕkarÕlmÕú, bu arada petrol dünya ülkelerinden birço÷una taúÕnmÕútÕr. Bu ölkelere örnek olarak Çin, øndonezya, Avusturalya¶nÕn adlarÕ kaynaklarda zikredilmektedir.4 Bu devletlerle komúuluk iliúkisinde olan Japonya da muhtemelen petrol ihtiyaçlarÕnÕ Azerbaycan petrolüyle karúÕlamÕútÕr. 1904-1905 yÕllarÕnda Rus-Japon savaúÕndan sonra ve ayrÕca Birinci Cihan Harbinin sürdü÷ü dönemde Rusya ømparatorlu÷u ile Japonya¶nÕn ekonomik iliúkileri zayÕf olmuútur. Bu durum XX. yüzyÕlÕn 20¶li yÕllarÕna dek sürmüútür. Fakat Sovyetler Birli÷i kurulduktan sonra di÷er devletlerin yanÕsÕra Yaponya ile de iliúkileri yeniden kurulmuútur. øúaret etmek gerekir ki 1920 yÕlÕnda Azerbaycan¶da Sovyet hakimiyeti kurulduktan sonra yeni hükumete karúÕ çÕkan aydÕnlar ve politikacÕlar vatanlarÕnÕ terk etmiú, onlardan bir grubu da Japonya¶ya göç etmiúler. Onlar Orta Asya ve Volga kÕyÕlarÕndan göç eden temsilcilerle birleúerek Tokyo¶da kendi derneklerini kurmuú, sivil etkinliklerde bulunmuú, ticaretle iúti÷al etmiú ve birtakÕm yatÕrÕmlarda bulunmuúlar. Daha sonra devamlÕ olarak Japonya¶da kendilerine ait birtakÕm müesseseler de kurmuúlardÕr. 3 4 Naito, Chisu: Nitto Kosho-shi (Japon-Türk iliúkileri tarihi), Tokyo, 1931, sayfa 34. Ziya Bünyadov, Azerbaycan Tarihi, Bakü, Bakü Devlet Universiteti yayÕnevi. 1994, sayfa 606. 2 Azerbaycan¶da Sovyet hakimiyeti kurulduktan sonra bahis konusu iki ülke arasÕndaki ekonomik iliúkiler imparatorluk iliúkileri çerçevesinde cereyan etti÷inden dolayÕ bu iliúkiler oldukça zayÕf olmuútur. ùöyle ki 1965 yÕlÕnda SSCB¶ye seyahat eden yabancÕ ülkenin (7 devlet) temsilcileri içerisinde Japon úirketlerinin de resmileri bulunmuú, onlardan bir grubu Azerbaycan¶a gelerek burada gendi ilgi alanlarÕ çerçevesinde ekonomik incelemelerde bulunmuúlar.5 Bundan sonra 1967 yÕlÕnda Japon úirketlerinin iúbirli÷iyle kÕsmen yerli kÕsmen de Japon teknolojisi esasÕnda kurulan ve dünya standartlarÕna uydurulan integral mikroúemalarÕn üretilmesi alanÕnda uzmanlaúan Azon fabrikasÕ faaliyete baúlamÕútÕr.6 Bundan sonra 1973-1975 yÕllarÕnda Japon úirketi Toúiba¶nÕn lisansÕ ile Bakü Maiúet Kondisionerleri fabrikasÕ inúa edilmiú ve üretime baúlamÕútÕr.7 Belli oldu÷u üzere bu iúbirli÷i imparatorluk kurallÕk çerçevesinde kurulmuú, yÕllar geçtikçe bu iúbirli÷i daha da geliúmiútir. Bununla ba÷lantÕlÕ olarak yapon teknolojisi esasÕnda kurulmuú ve 1973 yÕlÕndan üretime baúlamÕú SumkayÕt Kompressor fabrikasÕ da karúÕlÕklÕ iúbirli÷inin örneklerinden biri oldu÷u olgusu da gözardÕ edilememelidir. Bundan baúka Japon úirketlerinin yardÕmÕyla 1992 yÕlÕnda aynÕ fabrikada motorlarÕn tamiri için yeni teknolojiler de kullanÕma açÕlmÕútÕr.8 YukarÕdaki örneklerden de belli olmaktadÕr ki hatta ba÷ÕmsÕz olmadÕ÷Õ bir dönemde bile Japonya ve Azerbnaycan arasÕnda ekonomik iliúkiler zayÕf düzeyde olmasÕna ra÷men mevcut olmuútur. Bu durum SSCB da÷Õlana kadar devam etmiú, ancak bundan sonra Avrasya kÕtasÕnda ciddi arazi de÷iúikleri ortaya çÕkmÕú, parçalanan imparatorluktan yeni 15 devlet do÷muútur. Bu devletlerden biri de Azerbaycan Cümhuriyeti olmuútur. Azerbaycan 5 øsrail Amirov ³Japonya-Azerbaycan iliúkileri1990-2000´Tarih ve Onun Problemleri (Nazari, ilmi, metodik dergi), No: 4, Bakü, 2002, sayfa 123. 6 Hironao Matsutani, Japonya¶nÕn dÕú politikasÕ ve Türkiye, Ankara: Ba÷lam, yayÕnevi 1995, sayfa 163. 7 Vaqif A÷ayev ³Japonyaya bir bakÕú´ Ayna gazetesi, 17 AralÕk. 8 Stratejik Analiz, s. 27, c. III (2002), sayfa 51. 3 Cümhuriyeti¶nin ba÷ÕmsÕzlÕ÷ÕnÕ kazandÕktan sonra dünya devletleriyle çeúitli alanlarda iliúkiler kurmuútur ki bunlardan birisi de Japonya olmuútur. Ama bu iliúkiler yarandÕ÷Õ andan lazÕmi biçimde geliúememiútir. Bunun nedeni AzerbaycanÕn kendi egemenli÷ine kavuútuktan sonra birtakÕm ciddi problemlerle yüzleúmesidir. BunlarÕn arasÕnda ermenilerin toprak iddialarÕ, dÕú baskÕnÕn artmasÕ, hükumet krizi, enfilasyon, iç çatÕúma korkusu, ve s. gibi olaylar vuku bulmuú, böyle bir dönemde Azerbaycan Cumhuriyetinin varlÕ÷Õ bile tehlikeye girmiútir. Bu gibi sebeplerden birtakÕm devletlerin yanÕsÕra Japonya¶yla da iliúkiler evrak üzerinde kalmanÕn ötesine geçememiútir. Do÷al olarak bu ve benzeri olaylarÕn daha da a÷ÕrlaúmasÕ yüzünden hükumet yönetiminde çeúitli makamlarda bulunan üyeler Haydar Aliyev¶i devletin yönetimine davet etmiúler. Bundan sonra ülkedeki ciddi kriz kÕsmen ortadan kalkmÕú, halk içerisinde nüfuzunun artmasÕ 1993 yÕlÕ Ekim ayÕ seçimlerinde vurucu büyüklükte halkÕn oylarÕnÕ almasÕna zemin yaratmÕú ve Haydar Aliyev CumhurbaúkanÕ seçilmiútir. Bundan sonra H. Aliyev ilk baúta geçici ateúkes anlaúmasÕ yaparak ekonomik geliúme siyasetini takip etmeye baúlamÕútÕr. H.Aliyev bu siyasetle ba÷lantÕlÕ olarak ilk baúa petrol stratejisi planÕnÕ ileri sürmüútür. Bu planÕn esas mahiyeti ülkede yabancÕ úirketlerin yatÕrÕmlarÕnÕ temin etmek, onlara ticaret yapmalarÕ için ³açÕk kapÕlar´ siyasetini yürütmekten ibaretti. PlanÕn asÕl unsuÕrlarÕndan olarak dünya ülkelerinin petrol úirketlerine duyuru kabul edilmiútir. Bu prosesin dir ö÷esi olarak da Japonya petrol úirketleri Azerbaycan¶a davet edilmiútir. Bu zaman Japonya ülkenin petrol ihtiyaçlarÕnÕn %98-i Orta Do÷u ülkelerinden karúÕlamaktaydÕ.9 Ancak 1990¶lardan baúlayarak Japonya kendi enerji planÕnda de÷iúimler yapmayÕ kendisi için bir hedef haline getirmiútir. Bu olgu, Japonya bir tek kaynaktan petrol almanÕn ne kadar riskli oldu÷unu anlamasÕ faktöründen kaynaklanÕyordu. Buna iliúkin baúka bir olgu da 70¶li yÕllarda Arap devletleri 9 Azerbaycan Cumhuriyeti DÕú øúleri BakanlÕ÷Õ Arúivi, 2000 yÕlÕ, sayfa 18. 4 øsrail-Filistin çatÕúmalarÕnda do÷ru tarafta yer almadÕ÷Õna göre Japonya¶ya petrol satÕúÕnÕ ambargo altÕna almasÕ, Japonya Filistin lehine tüm kararlarÕ uluslararasÕ organizasyonlarda destekledikten sonra bu ambargo kalkmÕú olmasÕdÕr.10 BunlarÕ dikkate alan Japonya enerji kaynaklarÕnÕ arttÕrmak düúüncesinden olmuútur. Ba÷lantÕlÕ olarak ciddi araútÕrmalar yapan Japonya úirketleri, Merkezi Asya, Kafkasya ve bunun içerisinde Azerbaycan¶da yatÕrÕmlar yaratmayÕ hedeflemiútir. Bu faaliyet Japonya hükumetinin direkt deste÷iyle gerçekleúmiútir. ùöyle ki Japonya hükumetinin yardÕmlarÕ ile Japon úirketleri BatÕ ve Do÷u Avrupa da dahil olmak üzere di÷er ülkelerde de yatÕrÕmlar yapmÕúlar. Ama bu yatÕrÕmlarÕn sonucu bahsedilen úirketlerin daha çok Asya¶daki ülkelerle yatÕrÕm yapma meylinde oldu÷unu söylemeye imkan vermektedir. øúaret edilmelidir ki bu úirketlere Japonya bankalarÕ destek olmaktalar. Bunun yanÕsÕra úuna da iúaret etmek gerekmektedir ki 1990¶lÕ yÕllarda Japonya bankalarÕ Asya ülkelerinde 6 milyar ABD dolarÕ de÷erinde yatÕrÕmda bulunmuúlar. Bunun nedeni bu topraklarda boú topraklarÕn çok ve fÕyatÕn ucuz olmasÕ, burada ihraç operasyonlarÕnÕn daha uygun olmasÕ, düúük fiyata ameleler bulunmasÕ ve benzeri faktörlerdir. Belli olmaktadÕr ki Japon úirketleri üretimlerini bu faktörleri dikkate alarak dÕúarÕda kurmuúlar. Japon úirketleri Azerbaycan devletine Asya kÕtasÕ terkibinde yatÕrÕmlarda bulunmayÕ planlaútÕrmÕúlar. Bunun yanÕ sÕra úunu da dikkate almak gerekmektedir ki 1990 yÕllarÕnda Japon úirketler Azerbaycan da dahil kendi üretimlerinin %65-ni Asya devletlerinde yapmÕúlardÕr.11 Japonya DÕú øúleri BakanlÕ÷Õ ise Azerbaycan da dahil eski SSCB devletlerinin tamamÕnÕ Avrupa devletleri olarak kabul etmektedir. Fakat bunun yanÕ sÕra Azerbaycan¶la Japonuya arasÕnda tarihi dostluk iliúkilerinin bulunmasÕ aynÕ zamanda her iki 10 Heydԥr Ԥliyev vԥ Azԥrbaycan-Yaponiya münasibԥtlԥri AsrÕn Mukavelesi-10. Azerbaycan böyük geliúme yollarÕnda (tarihi-siyasi tahlil), Bakü, 2004, sayfa 30. 11 Prezident aparatÕ AsrÕn Mukavelesi, Bakü, 2004, sayfa 12. 5 halkÕn aynÕ dil ailesine mensup olmasÕ, bundan baúka ba÷ÕmsÕzlÕ÷ÕnÕ kazanmÕú devletlerin yeniden Rusya¶nÕn ekonomik nüfuz alanÕna düúme korkusu da JaponlarÕn burada yatÕrÕmlarda bulunmasÕna zemin hazÕrlayan faktörlerden olmuútur. Sonuncu faktörün bukadar ciddiye alÕnmasÕnÕn nedenlerinden birisi de Japona ile Rusya arasÕnda økinci Cihan Harbinin sonucuna ait barÕú anlaúmasÕnÕn henüz dahi imzalanmamÕú olmasÕdÕr. Japonya hükumeti henüz dahi Kuril adalarÕnÕ Rusya¶dan talep etmektedir. øúaret edildi÷i üzere Japonya¶nÕn Azerbaycan¶a yönelik politik ilgisinin çok zayÕf oldu÷u söylenebilir. Japonya hükumeti úirketlerinin iúine destek olmak için Azerbaycan¶da maliye ve yönetim programlarÕ hazÕrlamakta, teknolojik alanda bu ülkeye yardÕm etmektedir. AynÕ zamanda Japonya úirketlerinin bu bölgede yatÕrÕm yapmalarÕnÕn sebeplerine Azerbaycan¶Õn Büyük øpek Yolu üzerinde, Asya ile Avrupa¶yÕ birleútiren bir mevkide bulunmasÕ da zemin hazÕrlamÕútÕr. Bu bakÕmdan Japonya hükumeti Azerbaycan¶da Japon úirketlerinin garantörü rolünü oynamaktadÕr. Bu nedenledir ki Japon úirketler Japon hükumetinin teminatÕnÕ aldÕktan ve bununla ba÷lantÕlÕ olarak kredi ayÕrmalarÕndan sonra yatÕrÕmlarda bulunmaktalar. Azerbaycan ile Japonya arasÕndaki iliúkiler bu ve benzeri faktörlerin etkisi altÕnda baúlamÕú, petrol sektoründe daha da geliúmiútir. Bununla ba÷lantÕlÕ olarak iúaret etmek gerekir ki, Japonya úirketleri bu ülkede yatÕrÕmlarda bulunmak planlarÕnÕ gerçekleútirmek amacÕyla keúfiyat karakterli temsiciler göndermiútir. Bundan sonra Japonya hükumeti petrolden daha fazla pay almak için kendi siyasetini ortaya koymuútur. Bu siyasetin de esas hedefi olarak Japonya petrol úirketlerine destek olmak için Azerbaycan cumhuriyetinin çeúitli müesseselerine destek olmaktan ibaret olmuútur. ùöyle ki Japonya petrol úirketleri daha çok hükumetlerinin O.D.A. (Official Development AssistanceResmi Geliúme YardÕmÕ) çerçevesinde yardÕm etti÷i ülkelerde yatÕrÕmlarda 6 bulunuyorlar. E÷er Japonya hükumeti bir ülkeye O.D.A. yardÕmÕnda bulunmamÕúsa Japon úirketlerinin bu ülkede yatÕrÕmda bulunma meyilleri neredeyse yoktur. Ama Japon petrol úirketleri Azerbaycan¶da 1993 yÕlÕndan faaliyette bulunmalarÕna ra÷men Japonya¶dan O.D.A. yardÕmÕ 1996¶dan itibaren baúlamÕútÕr. Bunu, Japonya¶nÕn burada ticaret riskinin düzeyini de belirledikten sonra O.D.A. yardÕmÕ ayÕrmaya baúlamÕútÕr úeklinde de de÷erlendirmek mümkündür. Japonya hükumetinin Azerbaycan¶a O.D.A. yardÕmÕ temel olarak üç yönde gerçekleúmektedir. Bunlar ekonomik alan, toplumda ihtiyaç duyulan alanlar (tÕp, e÷itim ve s.) ve nihayet uzmanlarÕn yetiútirilmesi alanlarÕndan ibarettir. Japonya hükumeti bu do÷rultuda Azerbaycan¶a 700 milyon dolardan fazla yardÕmda bulunmuútur. Bu yardÕmlar Azerbaycan¶da e÷itim, tÕp ve sosyal alanlarÕn geliútirilmesi için harcanmÕútÕr. Japonya hükumeti Azerbaycan¶a ayÕrdÕ÷Õ mezkur O.D.A. yardÕmlarÕnÕ demokrasi ve serbest ekonomiye destek olmak hedefiyle ayÕrdÕ÷ÕnÕ belirtmiútir. Japonya hükumeti aynÕ zamanda O.D.A. yardÕmÕ çerçevesinde uzmanlarÕn yetiútirilmesi meselesiyle de yakÕndan ilgilenmektedir. 12 Bu uzmanlar senede bir veya iki kiúiden fazla de÷ildir. Bunun nedeni de Japonya úirketleri kendi müesseselerinde çalÕúmaya yetecek sayÕda uzman hazÕrlÕyorlar.13 Belli olmaktadÕr ki 1996 yÕlÕna dek bu yardÕmlar yavaú artÕmlarla devam etmiú, ama Haúimoto¶nun 1997 yÕlÕnda gerçekleútirdi÷i ³Avrasya PolitikasÕ¶ndan´ sonra Japonya¶nÕn Kafkasya regionuna O.D.A. yardÕmlarÕ artmÕútÕr.14 Bu da Japonya úirketlerinin Azerbaycan¶da yatÕrÕmlarÕnÕ artÕrmasÕyla ba÷lantÕlÕydÕ. 12 AynÕ yer. Ayna Gazetesi, 26 KasÕm, 1995. ønformasiyadÕr 14 Azerbaycan-1994: Milli Devletçilik SÕnak karúÕsÕnda I-II, Bakü, 2002, sayfa 53. (Prezident aparatÕ) 13 7 AynÕ zamanda Japonya úirketleri esasen istikrarÕn bulundu÷u ülkelerde yatÕrÕmlarda bulunurlar. Azerbaycan cumhuriyeti de Japonya úirketleri için mahza böyle devletlerdendir. Azerbaycan¶a gelen ilk Japon petrol úirketi øtoçu 1993¶te gelmiútir. Bu úirket düyna devletlerinin en etkin petrol úirketleri ile birlikte 1994 yÕlÕ 20 Eylül¶ünde yapÕlan AsrÕn AnlaúmasÕ çerçevesinde Azeri, ÇÕrak, Eúrefi, ùahdeniz, Dan Ulduzu ve s. petrol madenlerinin beraber çalÕútÕrÕlmasÕ ve üretimin paylaútÕrÕlmasÕ hakkÕnda anlaúma imzalamÕútÕr.15 Böylece AsrÕn AnlaúmasÕ olarak bilinen üretimin paylaútÕrÕlmasÕ mukavelesinin imzalanmasÕ (HPBS) sonucunda devlet tarafÕndan çalÕútÕrÕlan milli petrol sratejisinin temeli atÕlmÕútÕr. Azerbaycan Cumhuriyeti Devlet Petrol ùirketi (orijinal adÕ A.R.D.N.ù.) ile uluslararasÕ peyrol úirketlerini birli÷ini bir araya getiren bu anlaúma Azeri ve ÇÕrak madenlerini, ayrÕca Güneúli madeninin derinde kalan kÕsmÕnÕ içermektedir. Mezkur anlaúma 30 yÕl süreli÷ine yapÕlmÕútÕr ve Azerbaycan¶Õn deniz madenlerine iliúkin imzaladÕ÷Õ ilk üretim paylaúÕmÕ anlaúmasÕdÕr.16 Bundan sonra 1994 yÕlÕnÕn Eylül¶ünden itibaren Azerbaycan devleti dünyanÕn petrol úirketleriyle petrol ve gaz madenlerinin bulunmasÕ, çalÕútÕrÕlmasÕ ve üretimin paylaútÕrÕlmasÕ hakkÕnda 21 anlaúma yapmÕútÕr. AsrÕn AnlaúmasÕndan sonra yapÕlmÕú 14 anlaúma, Hazar denizinin Azerbaycan¶a ait kÕsmÕndaki 30 gelecek vadeden yapÕyÕ kapsamÕútÕr. Bu anlaúma 14 ülkenin 30 büyük petrol úirketi ile toplam 60 milyar ABD dolarÕÕndan fazla miktarda yatÕrÕmlarÕn celbedilmesi nazarda tutulmuútur. Bu anlaúmayÕ imzalayanlar arasÕnda Japonya¶nÕn øtoçu úirketi de bulunmaktadÕr.17 15 Masayuki Yamauchi, ³Japonya-Rusya øliúkisi ve øpek Yolu Bölgesi´, Stratejik Analiz, s. 15 (Temmuz, 2001), Ankara, sayfa 119. 16 Azerbaycan Gazetesi, 12 Mart, 1996. ønformasiya 17 AynÕ yer, sayfa 54. 8 Mezkur anlaúmaya binaen øtoçu úirketi Azeri-ÇÕrak-Güneúli projesinde %3.9¶a sahip olup Azerbaycan uluslararasÕ operasyon úirketinin üyeli÷ine girmiútir. øtoçu úirketi hem de Bakü-Tiflis-Ceyhan projesinin teknik ekonomik temellendirme iúleri üzerinde de çalÕúmaktadÕr. Bu anlaúmadan sonra Azerbaycan hükumeti petrol ihracÕ için iki boru hattÕ kullanÕlmasÕ hakkÕnda karara varmÕútÕr. Bu boru hatlarÕndan birisi kuzeye do÷ru Rusya¶dan geçerek Kara deniz kÕyÕsÕndaki Novorossiysk limanÕna, ikincisi ise batÕya do÷ru Gürcistan¶dan geçerek Kara denizin Supsa limanÕna giden hattÕr. Böylece 1994 yÕlÕnda yapÕlmÕú petrol anlaúmasÕna binaen üretilen petrolün ihraç edilme meselesi çözümünü bulmuútur. AynÕ zamanda 1996 yÕlÕnda øtoçu úirketi Hazar¶Õn Azerbaycan kÕsmÕndaki Dan Ulduzu ve Eúrefi madenlerinin çalÕútÕrÕlmasÕ hakkÕnda yabancÕ úirketlerin daha bir birli÷ine dahil olmuú ve %20 miktarÕnda üyelik payÕ almÕútÕr. Genellikle Japonya Milli Petrol Kurumu dünyanÕn 30 ülkesinde, 130¶dan fazla projeye petrol madenlerinin bulunmasÕ ve çalÕútÕrÕlmasÕ için maliye ve teknolojik açÕdan katkÕda bulunmuútur. Bu projelere Japonya úirketlerinin Azerbaycan¶da gerçekleútirdikleri 4 proje de dahildir ki bunlar arasÕnda øtoçu úirketinin da bulundu÷u ABEù¶in projeleri de bunlar arasÕndadÕr. øtoçu petrol úirketi 1994 yÕlÕnÕn Eylül ayÕnda yapÕlmÕú AsrÕn AnlaúmasÕ¶nda Mak-Dermot ve Penzoyl úirketlerinin paylarÕnÕ onlardan almÕútÕr.18 øtoçu úirketinin Azerbaycan¶da enerji alanÕna yatÕrÕmlarda bulunmasÕ di÷er úirketleri de etkilemiú, sÕrf bu ve benzeri faktörlerin sonucunda 1994 yÕlÕ 16 Eylül¶de ümummilli lider Haydar Aliyev Japonya¶lÕ iú adamlarÕyla görüúmüútür.19 18 19 Azerbaycan Cümhuriyeti DÕú øúleri BakanlÕ÷Õ Arúivi, Belge 2000, sayfa 6-7. Stratejik Analiz, c. 3, s. 27 (Temmuz, 2002), sayfa 52. 9 Burada Japonya úirketlerinin temsilcileri ile Azerbaycan cumhurbaúkanÕ arasÕnda çeúitli konular tartÕúÕlmÕútÕr. Bu tartÕúmalarÕn sonunda Japonya iú adamlarÕnÕn adÕndan konuúan Tokyo Bank¶Õn temsilcisi Azerbaycan¶Õ arazi bakÕmÕndan küçük ama imkanlarÕ bakÕmÕndan büyük olan bir yer olarak nitelemiú, konuúmasÕnÕn sonunda ³Bakü rüzgarlÕ úehir. Fakat burada iú yapmak için bir iú adamÕ olarak bilelim ki rüzgarlar nereye esiyor.´ demiú, Haydar Aliyev de cevaben ³Rüzgarlar Pazar ekonomisi, özgür iú kurumlarÕ, ticari iúbirli÷i do÷rultusunda esiyor.´ demiútir.20 AynÕ zamanda Azerbaycan ve Japonya devletleri arasÕnda yatÕrÕmlarÕn artÕrÕlmasÕnda bir grup Azerbaycan¶lÕ iú adamÕnÕn 1995 yÕlÕnÕn KasÕm ayÕnda Japonya¶ya seyahatlarÕ önemli rol oynamÕútÕr. Seyahat zamanÕ birtakÕm úirketlerin yöneticileriyle görüúülmüú ve anlaúmalar imzalanmÕútÕr.21 Bu úirketler Azerbaycan¶daki øtoçu úirketini örnek almÕú, bu faktör onlarÕn Japonya¶da yatirim yapmalarÕ için belirleyici olmuútur. Bu zaman iki ülke arasÕndaki diplomatik iliúkilerin kurulmasÕna ra÷men Japonya¶nÕn Moskova¶daki sefiri K. Vatanabe oradan Azerbaycan¶daki sefirli÷i de yürütmüútür. Bizzat onun yönetiminde Azerbaycan¶a yapÕlan seyahatler zamanÕ iú adamlarÕ arasÕnda görüúler düzenlenmiú, Japonya¶nÕn Azerbaycan¶a yatÕrÕmlar yapma imkanlarÕ enine boyuna konuúulmuútur.22 Bu alanda 1996 yÕlÕnÕn Mart ayÕnda Japonya DÕúiúleri BakanlÕ÷Õ ³Geliúim Stratejisi´ konusunda uluslar arasÕ konferans düzenlemiútir. Bu konferansta Avrupa, Asya, Afrika ve Büyük Okyanus ülkelerinden 56¶sÕ hazÕr bulunmuú ve bunlara BM¶den temsilciler katÕlmÕútÕr. Mart görüúünün ülkeler arasÕndaki ekonomik ve medeni iúbirli÷inin geliútirilmesinde büyük önemi olmuútur.23 Bundan sonra 1996¶dan baúlayarak 20 Davos: Global IktÕsadiyatÕn UfuklarÕ, Bakü, 2000, sayfa 140. prezident aparatÕ Haydar Aliyev¶in Petrol Stratejisi, Azerbaycan¶Õn ba÷ÕmsÕzlÕ÷Õ refahÕ namÕna, Bakü, 2001, c. I, sayfa 89. prezident aparatÕ 21 22 23 Yeni Türkiye,dergisi c. 3, 16, sayfa 216, 1997. Ömer SÕddÕk, Japon DÕú PolitikasÕnda Yeni Keúfedilen Bir Bölge Avrasya, 2001, sayfa 69. Dergah yayÕnevi´ 10 aralÕksÕz olarak Japonya úirketleri Azerbaycan petrol üretimiyle ilgili anlaúmalarÕn iútirakçÕsÕna dönüúmeye baúlamÕútÕr.24 Bunun devamÕ olarak 1996 yÕlÕnÕn Eylül ayÕnda Komatsi petrol grubunun baúkanÕ Azerbaycan¶a davet edilmiú ve görüúülmüútür.25 Bu iliúkileri daha da geliútirmek için 1996 MayÕs ayÕnda Azerbaycan Devlet Petrol ùirketinin baúkanÕ N. Aliyev ve yardÕmcÕsÕ ø. Aliyev Tokyo¶ya resmi sefere gitmiúler. Seferden temel hedef Japon bankalarÕ ve petrol úirketleriyle buluúmak olmuútur. Bundan sonra Japonya úirketlerinin Azerbaycan¶a yatÕrÕmlarÕ daha da artmÕútÕr. Buna göre iúbirli÷i daha da geniúlemiú, H. Aliyev¶in seferiyle bu iliúkiler yeni bir döneme baúlamÕútÕr. 1998¶de Tokyo seferinde H. Aliyev Japon petrol úirketlerinin temsilcileriyle ve Japonya Milli Petrol Kurumunun baúkanÕ Kunio Komatsu, úirketin yöneticileri Kumon Niroúi ve Handa Akira, Japonya Petrol ùirketinin baúkanÕ Kazuo Vasuki, øndonezya petrol úirketinin baúkanÕ Matsuo Kunixiko, Tekoyku-Oil úirketinin baúkanÕ Okada Xiúasi ile görüúmüútür. Görüúler sÕrasÕnda H. Aliyev Japon úirket yöneticilerine Azerbaycan¶da yatÕrÕmlarda bulunmayÕ teklif etmiútir. Görüúlerden sonra Japonya petrol úirketlerinden Mitsui ile A.R.D.N.ù. arasÕnda anlaúma imzalanmÕútÕr. Bu anlaúmaya binaen Dan Ulduzu madeninin %15¶i bu úirkete verilmiútir. (Burada daha önce øtalya¶nÕn Eni-Acip úirketi çalÕúÕyordu.) AyrÕca 1998 ùubat ayÕnda umummilli lider H. Aliyev¶in Japonya¶ya seferi zamanÕ yediden çok hükümetler arasÕ evraklar, dostluk ve iúbirli÷i hakkÕnda, ekonomik konulara yönelik deklarasyonlar imzalanmÕú, Japeks, ønpeks, øtoçu ve Teykoku gibi úirketlerin baúkanlarÕyla konuúmalar yapÕlmÕú, bunlarÕn sonucunda Hazar¶Õn Azerbaycan kÕsmÕnda Yanantava, Ateúgah ve 24 25 Kompac, dergisi No 67, øtar-Tass, 07.04.92, sayfa 27. www. Klavus kapitanlar. Sayt 11 Mu÷andeniz blokunun birlikte çalÕútÕrÕlmasÕ hakkÕnda anlaúmaya varÕlmÕútÕr. Bu petrol madenleri 510 alanÕ tutmaktadÕr.26 Azerbaycan¶Õn bu dört úirketle yapdÕ÷Õ anlaúma baúarÕlÕ olabilir, çinki birlik üyelerinin tamamÕ Japonya úirkeleridir. Bu anlaúma ayrÕca A.R.D.N.ù. ile Japonya birli÷i arasÕnda D blokunun bir kÕsmÕ üzerine yapÕlmÕúÕr. Bu iúbirli÷i ølham Aliyev döneminde de devam etmiú, o da bu iki ülke arasÕndaki iúbirli÷ine yüksek de÷er atfederek karúÕlÕklÕ ekonomik iliúkilerin geliúmesine destek vermiútir. 2004 yÕlÕnÕn 22 Mart tarihinde Azerbaycan CumhurbaúkanÕ ølham Aliyev Japonya¶nÕn ønpex úirketinin baúkanÕ Kunuxiko Matsuo yöneticili÷inde úirketin temsilcilerini kabul etmiútir. ølham Aliyev úunu ifade etmiútir ki ønpeksin, Azeri-ÇÕrak-Güneúli projesinde iútirakçÕ hissesi almasÕ, muhtemelen, yabancÕ petrol úirketlerinin Azerbaycan¶da gerçekleútirdikleri en büyük ticaret anlaúmasÕdÕr. Belli oldu÷u üzere Japonya úirketleri Azerbaycan¶da temel olarak petrolla ba÷lantÕlÕ alanlarda yatÕrÕmlarda bulunmaktadÕr. Di÷er alanlara yapÕlan yatÕrÕmlar da petrole ba÷lÕ olarak gerçekleútiriliyorlar ki, bu onlarÕn temel özelliklerinden addedilmelidir.27 AynÕ zamanda Japonya úirketlerin yatÕrÕmda bulunma özellikleri içerisinde baúka bir ülkenin úirketiyle ortaklÕk kurarak yatÕrÕmda bulunmasÕ olgularÕ da mevcuttur. Örnek göstermek gerekirse 1993 yÕlÕndan baúlayarak Japon úirketler türk úirketler ile ortaklÕkla Azerbaycan¶da ve Orta Asya¶da çeúitli projeler gerçekleútirmiúler. Bunun yanÕ sÕra Azerbaycan¶daki Japon petrol úirketleri A.R.D.N.ù. ile de bu tür projeleri gerçekleútiriyorlar. Belli olmaktadÕr ki, Azerbaycan Japonya úirketleri için ekonomik bir ortak, ayrÕca yatÕrÕmlar için önemli bir ülkedir. Bu úirketlerin Azerbaycan aracÕlÕ÷Õyla Güney Kafkasya ve Orta Asya¶da çeúitli yatÕrÕmlarda bulunma imkanÕ mevcuttur. Bu iú 26 27 AynÕ yerde. Matsumoto Yamauchi, ³Orta Asya¶ya Yeniden Kavuúma´, Tokyo-Kobunsa yayÕnevi 1998, sayfa 193. 12 kurumlarÕ Azerbaycan¶Õn kültürel ve etnik yakÕnlÕ÷Õndan faydalanrak JaponlarÕn yatÕrÕm ve teknik imkanlarÕyla mezkur arazilerde müúterek iúler yapabilirler. Bu maksala Türkiye-Azerbaycan-Japonya iúbirli÷i de kurulabilir. Bu iúte Japonya¶nÕn KEøDANREN ekonomi kurumu ve Türkiye¶nin TøKA kurumu temel rol üstlenebilir. Bu faktör Japonya úirketlerinin yatÕrÕm özelliklerinde kendisini belli etmektedir. Buna zemin hazÕrlayan faktörlerden birisi de Japon úirketlerinin Azerbaycan¶Õ øpek Yolu üzerinde yerleúen devlet olarak görmesindedir. Bunun yanÕ sÕra Japonya úirketlerinin Azerbaycan¶a yatÕrÕmlarda bulunmasÕnÕ koúullandÕran úu noktalar da mevcuttur: Azerbaycan Avrasya¶nÕn, dünya medeniyetinin ve dünya siyasetinin kesiúti÷i yerde, Avrasya uluslararasÕ ticaret yolunun üzerinde yerleúmektedir. Do÷u devletleri için Japonya Uzak Do÷unun kapÕsÕ, Azerbaycan da Avrupa¶nÕn ve Orta Asya¶nÕn kapÕsÕdÕr. Japonya ve Azerbaycan stratejik partnördür. Bu partnörlük, devletler arasÕndaki iiúkilerin tüm alanlarÕnÕ kapsamaktadÕr. Bu alanlara örnek olarak úunlar gösterilebilir: 1-Japonya uluslar arasÕ arenada Azerbaycan¶Õn ba÷ÕmsÕzlÕ÷ÕnÕ desteklemektedir. 2-Bilgi paylaúÕmÕ, aúÕmacÕlÕk, telekomunikasyon, bank, ticaret alanlarÕnda iúbirli÷i yapmaktadÕr. 3-E÷itim, ilmi araútÕrma ve kültür alanÕnda iúbirli÷i yapmaktadÕr. 4-Ekonomik, para yatÕrÕmcÕ÷Õ alanÕnda iúbirli÷i yapmaktadÕr. 5-Tehlikesizlik alanÕnda iúbirli÷i yapmaktadÕr. 6-Uluslar arasÕ ve bölgesel teúkilatlarda devlet faaliyetinin uygunlaútÕrÕlmasÕ. vԥ s. 13