karçılaçtırmalı anayasa hukuku ve ortadogu
Transkript
karçılaçtırmalı anayasa hukuku ve ortadogu
Akademik Araçtirmalar Dergisi 2011, Sayi 50, Sayfalar 75-93 KARÇILAÇTIRMALI ANAYASA HUKUKU VE ORTADOGU ÜLKELERÍNDE ANAYASAYA UYGUNLUK D E N E T Í M Í Serdar GÜLENER* Özet Anayasaya uygunluk denetimi ortaya çiktigi politik iklim itibariyle Batí kaynaklidir. Ancak günümüzde birçok ülke tarafindan kullanilmaktadir. Ortadogu cografyasmda yer alan devletlerin de önemli bir kismi bu denetimi benimsemiçtir. Bu makalede anayasallik denetiminin Ortadogu ülkelerindeki uygulamalari Karçilaçtirmali Anayasa Hukuku çerçevesinde ele almacaktir. Bu noktadan hareketle öncelikle Karçilaçtirmali Anayasa Hukuku'nun ortaya çikiçi, geliçimi ve yöntem(ler)i açiklanacak, ardindan anayasaciligm Ortadogu cografyasi açismdan ne aniam ifade ettigi analiz edilerek, anayasaciligm önemli bir araci olan anayasaya uygunluk denetimi Ortadogu açisindan incelenecektir. Anahtar kelimeler: Karçilaçtirmali anayasa hukuku, anayasa, anayasacilik, anayasaya uygunluk denetimi, Ortadogu. Constitutional Review in Comparative Constitutional Law: Samples From Middle Eastern Conturies Abstract Constitutional review which refiects the constitutionality was orginated from Westem political climate. But today. Many countries as well as Middle Eastem countries have adopted this mechanism. In this article, constitutional review within the framework of comparative constitutional law will be analyzed. Firstly, emergence, development and methods of comparative constitutional review will be established, then constitutional review as an important mechanism of constitutionalism and its aplications in the Middle East will be taken into consideration. Keywords: Comparative constitutional law, constitution, constitutionalism constitutional review. Middle East. * Yrd. Doc. Dr., Sakarya Oniversitesi Kamu Yönetimi BölümO, Hukuk Bilimleri Anabilim Dalí [eposta: [email protected]]. 75 Akademik Airaçtimialar Dergisi Karçilaçtirmali Anayasa Hukuku ve Ortado^u Ülkelerinde Anayasaya Uygunluk Denetinni Giriç: Karçilaçtirmali Anayasa Hukukunun Ortaya Geliçimi, Kapsami ve Yöntem(ler)i Günümüz anayasa hukukunun odaklandigi önemli alanlardan biri olan kar^ilafttrmali anayasa hukuku (KAH), modem anlamiyla kar^tla^tirmali hukukun hukuk sistemi, tarih ve kültür arasmdaki iliçkiden hareketle biçimlendirdigi eklektik yapiyi' konu edinen bir disiplindir. Anayasa hukukunu ulus-ötesi bir konuma kavuçturan bu disiplinin karçilaçtirmali bir yöntem benimsenin birçok nedeni bulunmaktadir. Her çeyden Once karçilaçtirmali bir yöntem kullanarak sahip oldu|umuz hukuk sisteminin daha kaliteli bir haie getirilmesi imkânina sahip olabiliriz. ikinci olarak, akademik bir meraktan dolayi da karçilaçtirmali bir yöntem kullanabiliriz. Böylece merak ettigimiz konular hakkinda fikir sahibi olabiliriz. Ücüncü olarak, uluslarin birbirilerini daha yakindan tanimalanna yardimci olur ve böylece uluslararasi bançin yerleçmesine etki eder. Dördüncü olarak, bilinmeyenlerin anlaçilmasini saglayarak egitsel bir içlev görebilir. Böylece bilmedigimiz bir çeyi ögrenmeye çaliçiriz.^ KAH'i ortaya çikaran da bu bilinmeyeni ögrenme çabasidir. Anayasal sistemleri oluçumuna etki eden tarihsel, politik ve kültürel arka planinin anlaçilmasmi saglayan da bu çabadir. Bu noktada sorulmasi gereken bir diger som bu ögrenme çabasini gündeme getiren motivasyon ne oldugudur? Bu motivasyonu saglayan ana saiklerin baçinda kureselleçme olgusu geimektedir. Siyasal ve ekonomik alanda etkisi yadsmamayacak olan bu olgunun etkiledigi bir diger alan da hukuk olmuçtur. Artik sadece kureselleçen ekonomilerden, kureselleçen siyasetlerden degil, ayni zamanda kureselleçen bir hukuktan da bahsedilmektedir. Anayasal düzenler arasindaki benzerlikler ya da farkliliklan ögrenme çabasi ise hukukun bir ait dah olan anayasa hukukunun karçilaçtirmali bir yöntem ile incelenmesine önemli bir katki saglamiçtir. Bu çerçevede KAH, klasik anayasa hukukunun ulus-devlet odakii yaklaçimini bir adim öteye taçiyarak, devletlerin anayasal yapilanni ve bu yapilann birbiri ile olan etkileçimlerini karçilaçtirmali bir biçimde incelemektedir. Kureselleçmenin hizlandirdigi bu sürecin temel dinamigini ise insan haklari kavraminm artan vurgusu oluçturmaktadir. Dolayisiyla karçilaçtirmali anayasa hukukunun da odaklandigi temel alan, bir devletin anayasal yapismi betimlemekten ote, bu yapmm insan haklari kavramini ne derecede önceledigi ilé ilgilidir. özellikle Nazi Almanya'si sonrasi çekillenen Avrupa'nin anayasal sistemleri, karçilaçtirmali anayasa hukukunun da ortaya çikiçini saglayan temel referans kaynaklarim oluçturmuçtur. Bu dönemin bir diger özelligi anayasal sistemlerin "uluslararasi insan haklari hukuku" nun artan etkisi altinda inceleme konusu haline gelmesini saglayan küresel anayasal bir akimin ' Bk. Peter De Cruz, Comparative Law in A Changing World, Sydney and London 1999, s. 6. ' Tim Koopmans, Courts and Political Institutions: A Comparative View, Cambridge 2002, s. 4-6. 76 ' Joumal of Academic Studies Serdar Gülener Yil: 13, Sayi: 50 Adustos 2011 - Ekim 2011 oluçtumlmasidir.' Bununla beraber, bu küresel akimi besleyen bir diger süreci ise Sovyetler Birligi'nin yikilmasi ve ardindan Dogu Avrupa'da ortaya çikan yeni demokrasiler ile Latin Amerika'da totaliter yönetimlerden demokrasiye geçi; çabalart olu$turmu$tur. KAH'm ana temasini meydana getiren insan haklari vurgusu ayni zamanda onun kapsamini da belirlemekte ve merkezine demokrasi ve özellikle yargisal denetim (anayasaya uygunluk denetimi) gibi unsurlari yerleçmesine yol açmaktadir."* Bu baglam içinde KAH'in cevabini aradigi somlar çunlardir: Anayasalar birer temel hak ve özgürlük bildirileri olmali midir? Temel hak ve özgürlüklerin korunabilmesi için hangi yapilar oluçturulmahdir? Temel hak ve özgürlük belgelerinin kapsami ve içerigi ne olmalidir? Ve temel hak ve özgürlükler nasil yommlanmalidir?' Bu somlardan hareketle Tushnet KAH'in kuUandigi yöntemleri siniflandirmaktadir:* Evrenselcilik (universalism) ve iflevselcilik (functionalism) bu yöntemlerin ilk kategorisini oluçturmaktadir. Bunlardan evrenselcilik bir anayasal sistemin ula$mak istedigi idealleri ba$ka bir anayasal sistemde var olmasmdan yola çikmakta anayasaciligin evrensel anlamda birtakim deger ve kummlarinm oldugunu ileri sürmektedir. içlevselci yakiaçim ise evrenselciler gibi anayasaciligin genel-geçer deger ve kurumlannin oldugunu kabul etmekle birlikte, daha ziyade bu deger ve kurumlann çaliçma çekillerine ve içlevlerine odaklanan bir anlayiç ortaya koymaktadirlar. Tushnet'in yönteme iliçkin smiflandirmasinda ikinci kategoriyi baglamcihk (contextualism) ve baglamciligin bir alt kategorisi olarak difarivurumculuk (expressivism) meydana getirmektedir. Baglamciliga göre, her ülkenin anayasa hukuku, o ülkede var olan kummsal, doktrinel, sosyal ve kültürel baglam içinde ele alinmalidir. Böylesi bir yaklaçim bir anayasal sistemin ortaya çikiçini ve içleyiçini yainizca kendi çartlari içinde degerlendirilmesi sonucunu doguracaktir. Tushnet, baglamciligin bir alt dali olarak diçavummculugun ise bir ulusun kendini algilayiç çeklinin ayni zamanda anayasal sistemini de çekillendirdigini ifade etmektedir. ömegin bunun en açik biçimde görülecegi yerler anayasalarin baçlangiç (preamble) kisimlandir. Burada anayasayi meydana getiren zihin dünyasi kendini diça vurmakta ve anayasaya yol göstericilik yapmaktadir. ' Vicki C. Jackson, "Constitutional Comparisons: Covergence, Resistance, Engagement", Harvard Lmv Review, Vol. 11, No. 1,2005, s. 111. '* Sujit Choudhry, "Rethinking Comparative Constitutional Law: Multinational Democracies, Constitutional Amendment, and Secession", s. 1, [http://www.enelsyn.gr/... (05.02.2011)]. ' A.g.e., s. 2-3. ' Mark Tushnet , Weak Courts, Strong Rights: Judicial Review and Social Welfare Rights in Comparative Constitutional Law, Princeton 2008, s. 5-15. 77 Akademik Araçtirmalar Dergisi Karçilaçtirmali Anayasa Hukuku ve Ortado^u Ülkelerinde Anayasaya Uygunluk Denetimi Bugün KAH'i tanimlamaya çaliçan oldukça geniç bir akademik ilgi olmakla beraber, bu çahçmalann büyük bölümü kar^ila?ttrmali anayasa yargisi kapsaminda gerçekleçmektedir.* Ülkemizde de karçilaçtirmali anayasa hukukuna iliçkin son dönemde artan bir akademik ilgi' söz konusudur. Yapilan bu çahçmalarda dikkat çeken en önemli nokta Turk Anayasa Mahkemesi eksen alinarak, karçilaçtirmalann daha ziyade Batili anayasal sistemler esas alinarak gerçekleçtirilmiç olmasidir. Bu çerçevede gerek cografl gerek kültürel gerekse kültürel anlamda önemli ortakliklar yaçadigimiz Ortadogu cografyasinda yer alan devletlerin anayasal düzenleri ihmal edilmiç gözükmektedir. Bu ülkelere dair yapilan çaliçmalar büyük ölcüde uluslararasi iliçkiler disiplini tarafindan gerçekleçtirilmektedir. Oysa bu ülkelerde son dönemde KAH'm da ilgi alanini oluçturan insan haklan noktasinda önemli dönücümler yaçanmakta, büyük bir kismi bu çerçevede çeçitli normatif ve kurumsal düzenlemeler yapmaktadir. Bu makalede yukanda bahsi geçen akademik eksiklikler ve Ortadogu ülkelerinin son dönemde yaçadigi "hak" merkezli dönücümler dikkate alinarak anayasaya uygunluk denetiminde benimsemiç olduklari sistemler incelenecektir. Bu incelemede ise yöntem baglamci bir yaklaçimdan hareket edilecektir. Bununla birlikte burada belirtilmesini uygun buldugumuz önemli bir kisiti dile getirmek gerekmektedir. Ulke ömekleri incelenirken büyük ' Bu konuya iliçkin olarak bk. [Ed. Vicki C. Jackson - Mark Tushnet), Defining The Field of Comparative Constitutional Law, Greenwood Press, Westport, Connecticut 2002; Mark Tushnet, "The Possibilities of Comparative Constitutional Law", The Yale Law Journal, Vol. 108:6, 1999, 1225; Vikram David Amar and Mark V. Tushnet, Global Perspectives on Constitutional Law, Oxford University Press, Oxford 2009; Jeffrey Goldsworthy, Interpreting Constitutions A Comparative Study (Ed. Jeffrey Goldsworthy), Oxford 2007; Sujit Choudhry, The Migration of Constitutional Ideas (Ed. Sujit Choudhry), Cambridge 2006, s. 1-35. " Bu konuya iliçkin olarak bk. [Ed. Neal C. Täte - Torbjöm Vallinder], The Global Expansion of Judicial Power, New York University Press, New York 1995; Donald W Jackson - C. Neal Täte, Comparative Judicial Review and Public Policy, London 1992; Ran Hirschl, Towards Juristocracy The Origins and Consequences of the New Constitutionalism, Cambridge 2004;, Tom Ginsburg, Judicial Review in New Democrasies Constitutional Courts in Asian Cases, Cambridge 2003; Tom Ginsburg, "The Global Spread of Constitutional Review", The Oxford Handbook of Law and Politics [Ed. Whittington, Keith E. - Daniel R. Kelemen - Gregory A. Calderia], Oxford 2008, s. 81-98. ' Ülkemizde bu alanda yapilan ilk çahçma Turan Feyzioglu'na aittir. Bk. Turan Feyzioglu, Kanunlarm Anayasaya Uygunluéunun Kazaî Murakabesi, Ankara 1951. Bununla birlikte özellikle 2000'li yillardan itibaren karçilaçtimiali anayasa yargisina dair çahçmalarda gözle görülür bir artiç söz konusu olmuçtur. Bu çaliçmalar için bk. Bakir Çaglar, "Anayasa Yargismda Yorum Problemi Karçilaîtirmali Analizin Katkilari", Anayasa Yargisi, Anayasa Mahkemesi Yaymlari C.2, Ankara 1985, s. 163-195; Ibrahim Ö. Kaboglu, Anayasa Yargisi, Ankara 2000; Hasan Tunç, Karí'ilaítirmah Anayasa Yargisi, Ankara 1997; tlyas Dogan, Alman ve Turk Anayasa Yargismda Yürürlüeü Durdurma, Istanbul 1997; Mehmet Merdan Hekimoglu, Alman Hukuku Ifiêmda Turk Anayasa Yargisinm Hukuki Boyutlari, Ankara 2004; Kemal Baçlar, "Anayasa Yargismda Yeniden Yapilanma", Demokrasi Platformu, Yil: 1, Sayi: 2, Ankara 2005, s. 87-112; ömer Anayurt, "Avrupa Birligi Ülkelerinde Anayasa Mahkemelerinin Kompozisyonuna Iliçkin Tartiçmalar", Gai/ Oniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, C: Xlll, Sayi: 1-2, Ankara 2010, s. 117-160. 78 Journal of Academic Studies Serdar Güiener Y.I: 13, Say.: 50 Adustos 2011 - Ekim 2011 ölcüde birincil kaynak olarak ilgili ülkelerin anayasalarindan ve anayasaya uygunluk denetimini gerçekleçtiren organlarm kuruluç kanunlanndan faydalanilmiçtir. Ancak bu kaynaklann çok büyük bir kismi web sayfalarindan elde edilebildigi için bazi ülkeler açisindan yapilan incelemeler oldukça kisitli bir kapsamda gerçekleçtirilmiçtir. Ortadogu'da Anayasacilik: Evrensel olan ile Yerel Olan Arasina Sikiçmak'" Sinirli iktidarin saglanmasi ya da baçka bir ifade ile anayasacilik dücüncesinin beslendigi en önemli kaynak batí siyasal dücüncesidir. Batí diçi toplumlarda, iktidarin sinirlandinlmasi cabalan, Bati'nm öncülük ettigi degerler ve kurumlann evrensellik iddiasi. Batí diçi toplumlardaki anayasacihk hareketlerinin de ana referans kaynagini meydana getirmektedir. Ortadogu'da sinirli iktidar arayiçlanm Batili ölcütlerie ele almak, konunun dar bir bakiç ile degerlendirilmesine neden olacaktir. Kaldi ki bugün Ortadogu anayasaciliginin gündemi sekülerlik ile islamiyet arasmdaki karçitlik iliçkisinden ziyade islamî esaslara göre yönetilen bir deviette demokrasinin geiiçip geliçmeyecegi meselesi üzerinden hareket etmektedir." Böylesi bir bakiç da bizi mevcut durumu baglami içinde degerlendirmeye itmektedir ki, bu da bizi ister istemez yukarida ifade edilen baglamci bir yakiaçim çerçevesinde hareket etmeye zorlamaktadir. Bu noktadan hareketle Ortadogu için batili anlamiyla anayasacihk özellikle son dönemde gündeme gelen bir talep olmakla birlikte, temelde (israil ve Lübnan hariç) "Kur'an" ve "Sünnet" kaynakli islam hukukunun üstünlügünü esas alan bir devamlilik gösterdigi söylenebilir. islamiyet'in deviet tasavvurunun Ortadogu anayasaciliginin da temel karakteristiklerini belirledigi söylenebilir. Bati'dakinden farkli olarak dindevlet iliçkilerinin birbirinden ayrilmadigi bu anlayiçta, devletin sinirlandirilmasmin da esaslarim din belirlemektedir. Bunun bir sonucu da islami esaslarin üstünlügünü ele alan bir anayasa anlayiçidir. Ortadogu ülkelerinde anayasacihk anlayiçi ile birlikte dücünülmesi gereken önemli bir nokta mevcut siyasi yapidir. Bu ülkelerin hemen hemen hepsinde egemen olan yönetim çekli monarçi baçka bir ifadeyle tek adam yönetimleri olmasidir. Yasama, yürütme ve yarginin tek bir kiçide birleçtigi bu sistemde anayasaya aktarilan degerlerin de belirleyicisi "emir" ya da "kral" olmaktadir. '" Bu makalenin dUzeltmelerinin yapildig. sirada birçok Ortadogu Ulkesi artan toplumsal muhalefetin de etkisiyle anayasal kurumiar.nda Onemli degi$iklikler yapmaya ba$lami;t.r. Ancak henUz bu degi;ikliklerin net sonuçlar. ortaya ç.kmadigi için çal.;manin bundan sonraki kisimlarinda yalnizca bugOn yQrUrlOkte olan kural ve kurumlar üzerinden bir degerlendirme yapilmasi uygun görtllmü;ttlr. " Azizah Y. al-Hibri, "Islamic Constitutionalism and the Concept of Democracy", Ca.se Westem Reserve Joumal of International Law, Winter 1992, Vol. 24, No. I, s. 1. 79 Akademik Ara$t.rmalar Dergisi Karçilaçtinnali Anayasa Hukuku ve Ortado^u ÜIkelerinde Anayasaya Uygunluk Denetimi Gerek çeriat üstünlügünün gerekse monarçilerin hâkimiyetinin yer aldigi bu anayasal sistemlerde, dikkat çeken önemli bir nokta, çok büyük bir kisminin anayasaya uygunluk denetimini benimsemiç olmasidir. Özellikle 2000'li yillardan itibaren artan bir oranda birçok Ortadogu ülkesinin anayasaya uygunluk denetimini kabul ettikleri söylenebilir. Ortadogu'da anayasaya uygunluk denetiminin oldukça uzun bir sürecin ardindan kullanilmaya baçlamasinin temel nedeninin, uzun sure íngiliz ve Fransiz etkisinde kalmiç olmalan gösterilebilir. Ne íngiltere ne de Beçinci Cumhuriyet'in ilanina kadar Fransa'da parlamentonun denetimi söz konusu degildi. Dolayisiyla bu kapsamda ABD merkezli bir olgu olan anayasaya uygunlugun yargisal denetimi, Ortadogu'ya oldukça uzak ve yabanci bir kavramdi.'^ Anayasaya uygunluk denetiminin artiçmda bir diger etkenin hem dünyada hem de Ortadogu'da (özellikle ABD'nin Irak müdahalesi ardindan) artan demokrasi talepleri karçisinda rejimlerin kendi meçruiyetlerini saglama çabasinin oldugu da görülebilir. Bununla beraber Irak ve Filistin gibi ülkelerde anayasa yapim sureçlerinde etkili olan Batili gelenegin de bu ülkelerde anayasaya uygunluk denetiminin kabul edilmesine katkisi da yadsinmamalidir. Ortadogu'daki anayasacilik hareketlerini karçilaçtirmali bir biçimde inceleyen akademik çaliçmalann sayisi oldukça az olmakla birlikte'^ Özellikle TUrkçe literatürde bu tür bir çaliçma yer almamaktadir. Bu eksiklikten hareketle, çahçmanin bundan sonraki bölümünde Ortadogu ülkelerindeki anayasaya uygunluk denetimini gerçekleçtiren organlar karçilaçtirmali bir bakiç açisiyla ele alinacaktir. Bu kapsam içinde Ortadogu'da anayasaya uygunluk denetimini benimsemiç olan Irak, Îran, Filistin, Lübnan, ísrail, Misir, Suriye, Ürdün, Yemen, BAE, Kuveyt, Katar, Bahreyn incelenerek, bu ülkelerde yer alan sistemler ortaya konulacaktir. Înceleme yapilirken, anayasallik denetiminin siyasal sistem ile olan iliçkisi betimleyici bir biçimde ele alinacak, denetimi gerçekleçtiren organlann siyasal sistem üzerindeki etkileri (olumlu-olumsuz) dikkate alinmadan, yalnizca kummsal özellikler üzerinden degerlendirilecektir. Irak: Federal Yüksek Mahkeme ilk kez 2004 tarihii "Irak Geçici Anayasasf'nda"' (Law of Administration for he State of Iraq for the Transitional Period) sözü edilen irak Federal Yüksek Mahkemesi, daha sonra 2005 Anayasasi ile de düzenlenmictir. " Chibli Mallat, "On the Specifity of The Middle Eastem Constitutionalism", Case Westem Reserve Journal of International Lmv, Vol. 38, No. 1,2006, s. 14. " Ortadogu anayasaciligini KAH kapsammda ele alan çaliçmalar için bk. [Ed. Said Amir Arjomand], Constitutional Politics in the Middle East, Hart Publishing, Oxford and Portland Oregon 2008; Günec Murat TezcUr, "Constitutionalism, Judiciary, and Democracy in Islamic Societies", Polity, Vol. 39, No. 4, October 2007, s. 479-501. " Bu anayasa Irak Sava?i sonrasi "Koalisyon Gücleri" tarafindan oluçturulmuç olan "Geçici Yönetimin" içbaçinda oldugu dönemde yUrürlükte kalmiçtir. Anayasa için bk. "Iraq Interim Constitution", [http://www.servat.unibe.ch/icl/ izOOOOO_.html (27.0L2011)]. 80 Joumal of Academic Studies Serdar Gülener YII: 13, Sayí: 50 Adustos 2011 - Ekim 2011 Geçiç döneminde "anayasa" henüz olmadigí için bu Mahkeme bir anayasa mahkemesi biçiminde nitelendirilmemektedir.'' Dolayisiyla Mahkeme anayasal dayanagma 2005 Anayasasi döneminde kavuçmuçtur Bununla birlikte Mahkeme'ye dair bir diger hukuki düzenleme geçici Anayasa'nin 44 maddesme göre hazirlanmiç olan 30 savili kanun da 2005 tarihlidir.'* 2005 tarihli Irak Anayasasi'nin^' 92. maddesine göre Irak'ta anayasaya uygunluk denetimini yapmak üzere özel olarak kurulmuç bir yargi organi olan ''Federal Yüksek Mahkeme" gerçekleçtimiektedir. Mahkeme'nin idari ve mali bagimsizhgi söz konusudur. Yine ayni madde Mahkeme'de görev alacak olan yargiçlann taçimasi gereken nitelikleri düzenlemektedir. Buna göre islam hukuku yargilamasi alanmda uzman hukukçulardan oluçmasi öngörülürken yargiç sayisi, seçim usuUeri ve çaliçma çekilleri Millet Meclisi'nin 2/3 çogunluk ile çikaracagi bir yasa ile düzenlenmesi hükme baglanmaktadir Federal kanunlarin ve düzenlemelerin denetlenmesi; anayasanin yorumlanmasi; kanunlarin uygulanmasindan dogan uyuçmazliklan çozmekfedere yönetimler, yerel yönetimler ve il yönetimleri ile federal devlet arasinda ortaya çikan uyuçmazliklan çozmek; Devlet Baçkam'na, Baçbakan'a ve Bakanlar'a yöneltilen suçlamalan cözüme kavuçttmnak ve seçim sonuçlarini onaylamak Mahkeme'nin temel görevleridir. Yine Anayasa'nin 94. maddesine göre Federal Mahkeme'nin verdigi kararlar her kumm ve kiçfyi baglamaktadir. Mahkeme'nin içleyiçini düzenleyen 30 sayili kanunun 3. maddesine göre Mahkeme bir baçkan sekiz üyeden oluçmaktadir. Bu durum Geçici Anayasa'nin 44. maddesindeki düzenleme ile de örtücmektedir. 30 sayih kuruluç kanununa 3. maddesine göre yargiçlar, Yüksek Yargi Konseyi'nin bölgesel yargi konseyierine daniçarak aday gösterdigi kiçiler arasmdan Baçkanlik Konseyi'* tarafindan seçilmektedir. Yine Kanun'un 4 maddesinde Mahkeme'ye baçvuracak organlar: ilk derece mahkemeleri, resmi kurumlar ve ilgili siyasi partiler biçiminde düzenlenmektedir. Mahkeme'nin çahçma usulü ise Kanun'un 5. maddesinde hükme baglanmaktadir. Buna göre Mahkeme'nin oturumlannin baçlamasi için tüm üyelerin hazir bulunmalari gerekmekte, karar almak için ise basit çogunlugu yeterli görmektedir. Ancak karara baglanacak olan uyuçmazlik Federal Devlet ile bölgesel yönetimler ya da yerel yönetimler arasinda ise bu durumda karar yeter sayisi olarak üye tam sayismin 2/3 'ünü öngörmektedir. " Vijaya Samaraweera, "Identifying The Federal Supreme Court of Iraq", Legat Policy Briefing Paper 15, ((November 1,2007), .^ J s , ) , s. 5. "I '' Bk. "Iraq Federal Supreme Court Law, Law No. 30 of the year 2005" [http://www.mpil.de/...(27.01.2011)]. ^ ' (27 01^2*011)1 "''^^''' *^°"^'''"''°""' th"P://www.uniraq.org/doeuments/iraqi_constitution.pdf '" Geçiei Anayasa'nin 36. maddesinde düzenlenen "Baçkanlik Konseyi" geçi? döneminde Millet Mechsi tarafindan seçilen bir devlet ba^kani ve iki milletvekilinden oluçan ve yürütme vetkisini Bakanlar Konseyi le payla^an bir organdf. 81 Akademik Araçtinnalar Dergisi Karçilaçtimnali Anayasa Hukuku ve Ortadogu ÜIkelerinde Anayasaya Uygunluk Denetimi 30 sayili kanunun 6. Maddesi üyelerin görev süresi olarak herhangi bir ya§ siniri ya da sûre belirlememekte, üyelerin görevlerini yapabildikleri sürece görevde kalmalarini hükme baglamaktadir. irán: Koruyucular (Muhafiziar) Konseyi Çii esaslara bagli bir islam Cumhuriyeti olan iran'da anayasanin da kaynagini bu esaslar oluçturmaktadir. Bu çerçevede anayasaya uygunluk denetimini yapmak üzere kurulan Koruyucular Konseyi (Showra-ye Neghaban) ayni zamanda kanunlann îslami düzene uygun olup olmadigini da denetlemektedir. Bu yönüyle Konsey anayasal duzen içinde ruhani lider ile birlikte önemli bir roi üstlenmekte, yasama organinin islam hukuku çerçevesinde hareket etmesini saglamaktadir." Komyucular Konseyi 1979 tarihli Iran Anayasasi'nin 91. ile 99. maddeleri arasinda düzenlenmektedir.^" 91. maddeye göre Koruyucular Konseyi'nin temel görevinin îslami düzeni ve Anayasayi korumak, islami Daniçma Meclisi (Islamic Consultative Assembly) tarafindan çikarilan yasalan islami esaslara uygunlugunu denetlemek çeklinde ifade edilmektedir. Bununla beraber Anayasa'nin 99. maddesine göre seçimlerin denetimi de Koruyucular Konseyi'ne aittir. Koruyucular Konseyi'nin oniki üyeden oluçmasi öngörülmüctür. Bunlardan alti tanesi, din adamlari içinden günün ihtiyaçlan dogrultusunda meselelere yaklaçabilen kiçiler arasindan ülkenin mhani (dini) lideri tarafmdan seçilirken, diger alti tanesi ise hukukun çeçitli dallannda uzmanlaçmiç ve Yüksek Yargi Konseyi'nin aday gösterdigi kiçiler arasindan Parlamento tarafindan seçilmektedir. Anayasa'nin 92. Maddesi Koruyucular Konseyi üyelerinin görev süresi alti yildir. Ancak üc yilda bir üyelerin yarisi degiçebilir. islami Daniçma Meclisi'nin çikardigi tüm hukuki düzenlemelerin Koruyucular Konseyi'nin onaymdan geçmesi zorunludur. Konsey kendisine gönderilen düzenlemelerin islami kriterlere ve anayasaya uygun olup olmadigmi gerekçesiyle en geç on gün içinde karar baglamak zomndadir. Eger bir aykinlik durumu söz konusu olursa, ilgili düzenlemeyi yeniden görücülmek üzere islamî Daniçma Konseyi'ne geri gönderir. Aksi takdirde düzenleme uygulamaya geçemez. Anayasa'nin 96. maddesine göre islami Daniçma Konseyi'nin islam Hukuku'na iliçkin yaptigi düzenlemelerin kabul edilebilmesi için Koruyucular Konseyi'ndeki din adamlannin oy çogunluguna ihtiyaç duyulurken, diger düzenlemelerin kabul edilebilmesi için Konsey'deki tüm üyelerin oy çogunlugu gerekmektedir. Böylece anayasaya uygunluk denetimi açismdan Konsey içinde din adami kökenli üyeler belirleyici bir roi üstlenmektedir. " Sami Zubaida, Law and Power in the Islamic World,: I. B. Tauris & Co Ltd, New York 2003, s. 198. "'Bkz. "Iranian Constitution", [http://www.iranonline.com/...(28.02.2011)]. 82 Joumal of Academic Studies Serdar Gülener Yil: 13, Sayí: 50 Aöustos 2011 - Ekim 2011 Komyucular Konseyi içlemlerini hizlandirabilmek için Meclis çahçmalanna dinleyici olarak katilabilir. Konsey acil görücülmesi gereken yasa tekliflerini ya da tasarilarini öncelikli olarak gündemine alabilir. LUbnan: Anayasa Konseyi Lübnan Anayasasi'nin^' 19. maddesinde düzenlenen Anayasa Konseyi'nin temel görevleri kanunlann anayasaya uygunlugunu denetlemek ve parlamento ile baçkanlik seçimlerinde ortaya çikabilecek uyuçmazliklan çozmektir. Devlet baçkani, Meclis Baçkani, Baçbakan veya Parlamento üyelerinden (milletvekilleri) biri kanunlann anayasaya uygunluguna iliçkin bir konuda K.onseye baçvurma hakkma sahiptir. Konseye dini topluluklann liderlerinin de daniçma hakki mevcuttur. Ancak baçvurabilecekleri konular sinirlidir. Buna göre, personel dummlan, inanç ve ibadet özgürlügüne iliçkin konular ve din egitimi gibi konulara iliçkin olarak baçvuruda bulunabilirler. Anayasa Konseyi'ne iliçkin baçka bir düzenleme, Konsey'in kuruluç kanunudur. Kanuna göre Konsey on üyeden oluçmaktadir. Bunlardan beç tanesini Meclis, beç tanesini ise Bakanlar Kurulu atamaktadir. Konseyin koinpozisyonunda Müslümanlar ile Hiristiyanlarm dengeli biçimde temsil edilmesi saglanmaya çaliçmaktadir. Kanuna göre üyelerde aranacak diger niteliklere bakildiginda Konseye atanacak olan üyelerin en az elli en fazla yetmiç yaçinda olmasi, en az yinnibeç yil yargiçlik, avukatlik ya da hukuk alaninda akademisyenlik yapmiç olmasi gerekmektedir. Üyeler alti yillik bir sûre için göreve getirilirken, bunlardan yarisi uç yilda bir (kur'a usulü ile) yenilenmektedir. Katar: Yöksek Anayasa Mahkemesi Katar'da anayasaya uygunluk denetimini özel olarak kumlmuç bir mahkeme olan Yüksek Anayasa Mahkemesi yerine getirmektedir. Anayasa'da adi geçmemekle birlikte 140. madede anayasaya uygunluk denetimini denetimini yapmak üzere özel bir organ oluçtumlabilecegi hükme baglanmiçtir. Bu çerçevede 2008 yilinda §eyh Hamid taraflndan onaylanan 18 sayili bir kanunla^'* kurulan Mahkeme, ayni yil Ekim ayinda faaiiyete geçmiçtir. Mahkeme yedi üyeden oluçmakta ve bunlarin hepsi Emir'in karariyla atanmaktadir. Mahkeme'nin temel görevi kanunlann ve diger düzenlemelerin Anayasaya uygunlugunu denetlemektir. Bununla birlikte çeçitli yargi organlan taraflndan verilen kararlara dair yapilan itirazlari karar baglar. Vermiç oldugu kararlar tüm kiçi ve organlan baglamaktadir. ^'Bkz. "The Lebanese Constitution", [http://www.elections.gov.lb/...(28.01.2011)]. 1993 yilinda çikarilan bu kanunda 2008 yilinda çeçitli degiçiklikler yapilmiç ve böylece son çekline kavuçmuçtur. Kanun metni için bk. "Ubanon's Constitutional Council" [http://issuu.com/...(28.01.2011)]. ^'Katar Anayasasi için bk. [http://english.mofa.gov.qa/details.cfhi?id=80 (31.01.2011)]. Bk. "Constitutional Court", [http://www.pogar.org/countries/ theme.aspx?cid=15&t=8 (28.11.2011)]. 83 Akademik Araçtirmalar Dergisi Kar$ila$t.nnal. Anayasa Hukuku ve Ortadogu Oikelerinde Anayasaya Uygunluk Denetimi Suriye: Yttksek Anayasa Mahkemesi Suriye'de anayasaya uygunluk denetimini yapmak üzere kurulmuç özel bir mahkeme söz konusudur. Suriye Anayasasi'nin^' 145. Maddesine göre Yüksek Anayasa Mahkemesi adi verilen bu organin temel görevi, kanunlann anayasaya uygunlugunu denetlemektedir. Yüksek Anayasa Mahkemesi, biri baçkan toplam 5 üyeden oluçmaktadir. Üyelerin tamami deviet baçkani tarafindan atanmaktadir. Üyelerin görev süresi dort yildir ve yeniden üye seçilebilirler ve kanunun gerektirdigi haller diçinda görevden alinamazlar. Anayasa'ya göre Mahkeme'ye anayasaya uygunluk denetimi için Deviet baçkani ya da Millet Meclisi en az dörtte biri kadar üyenin baçvurabilecegi öngörülmektedir. Yapilacak olan baçvum, ilgili kanun yayimlanmadan önce gerçekleçtirilmektedir ve Mahkeme onbeç gün içinde kararini açiklamalidir. Eger acil olarak karar verilmesi gereken bir durum varsa bu sure yedi günü geçmemelidir. Suriye'de deviet baçkani tarafindan halkoyuna sunulmuç bir kanun üzerinde Anayasa Konseyi'nin denetim yetkisi bulunmamaktadir. Birleçik Arap Emirlikleri (BAE): YQksek Mahkeme BAE'nde anayasaya uygunluk denetimini gerçekleçtirmek üzere özel olarak kurulmuç bir Mahkeme olan Yüksek Mahkeme görev yapmaktadir. BAE Anayasasi'nin^* 96. maddesine göre Yüksek Mahkeme biri baçkan olmak üzere yeteri sayida üyeden oluçmaktadir ancak üye sayisi beçten fazla olamaz. Üyeler Yüksek Yargi Konseyi'nin onayinin ardindan Deviet Baçkani tarafindan atanmaktadir. Anayasa'nin 97. maddesinde Mahkeme'nin baçkan ve üyelerinin görev süreleri dolmadan emekliye ayrilamayacagi ifade edilmektedir. ölüm, istifa, görev süresinin dolmasi, görevini yerine getiremeyecek çekilde sagligini kaybetmiç olmak, kendi rizasi ile baçka bir deviet görevine atanmiç olmak ve disiplin suçu içlemek ise görevin sona ermesini gerektiren haller olarak sayilmiçtir. BAE Anayasasi'nin 99. maddesinde Mahkeme'nin görevleri sayilmaktadir. Buna göre, Birlige bagli emirliklerin aralannda ya da merkezi hükümete iiiçkin ortaya çikan uyuçmazliklari cözmek; Biriik kanunlannin anayasaya uygunlugunu denetlemek ya da bu çerçevede bagli emirliklerden gelen baçvurulari karar baglamak; görülmekte olan bir davada uygulanan kanunlann yasama organi kararlarmin ya da düzenlemelerinin mahkeme tarafindan ileri sürülen anayasaya aykiriligi iddiasini karara baglamak; herhangi bir deviet organmdan, emirliklerden ya da hükümetten gelen talepler dogrultusunda anayasa hükümlerinin yorumlanmasi, bakanlar ve üst düzey deviet yöneticilerini görevleriyle ilgili suçlardan yargilamak, Birligin iç ve diç "Suriye Anayasas. için bk.[http://www.servat.unibe.ch/icl/syOOOOO_.html (29.01.2011)]. " BAE Anayasas. bk. [www.worldstatesmen.org/uae_const.doc (29.01.2011)]. 84 Journal of Academic Studies Serdar Gülener Yil: 13, Sayí: 50 Agustos 2011 - Ekim 2011 güvenligine iliçkin suçlara bakmak, Birligin ya da Birlige bagli emirliklerin yargi otoriteleri arasmda çikan uyuçmazliklan çozmek ve kanunlarla verilen diger görevleri yerine getirmektir. Bahreyn:Anayasa Mahkemesi Bahreyn'de kanunlann anayasaya uygunlugunu denetlemek üzere özel olarak kurulmuç olan Anayasa Mahkemesi 2003 yilinda faaliyete geçmiçtir.^' Mahkeme'nin görev ve yetkileri ile üyelerin hukuki statüleri Mahkeme'nin kuruluç kanunu ile düzenlenmictir.^' Mahkeme biri baçkan olmak üzere toplam yedi üyeden oluçmaktadir. Üyeler dokuz yillik bir sure için Hanedan tarafindan atanmakta ve tekrar atanma imkâniari bulunmamaktadir. Kanunun 3. maddesine göre istifa, ölüm, görevin yerine getirilmesini engelleyebilecek saglik sorunlari gibi dummlar, üyeligi sona erdiren nedenler olarak sayilmaktadir. Anayasa Mahkemesi Kanunu'nun 4. maddesi, Mahkeme üyeligi için gerekli olan çartlan saymaktadir. Buna göre Mahkeme'ye üye olarak atanmak için, Bahreyn vatandaçi olmak (ancak diger Arap ülkelerinin vatandaçlan bu dummdan muaf tutulmakta), hukuk alaninda uzman olmak, kirk yaçindan kücük olmamak, hukuk fakültesi mezunu olmak ve alaninda on beç yil deneyim sahibi olmak gerekmektedir. Kanun'un 18. maddesi Mahkeme'ye baçvurmaya yetkili olan organlan düzenlemektedir. Baçbakan, Daniçma Meclisi (Majlis al-shura/" Baçkani ve Millet Meclisi Baçkani bu yetkiye sahip olan organlardir. Bununla birlikte bir mahkemede görülmekte olan davada uygulanan kanunun ya da düzenlemenin anayasaya aykin oldugu kanaatine varirsa Anayasa Mahkemesine baçvurabilir. Kuveyt: Anayasa Mahkemesi Anayasaya uygunluk denetimi özel olarak kurulmuç bir mahkeme araciligiyla yapildigi Ortadogu ülkelerinden bir digeri Kuveyt'tir. Kuveyt'te bu görevi 1973 yilinda kumlmuç olan Anayasa Mahkemesi yerine getirmektedir.'" Mahkeme'nin temel görevleri, yasama içlemlerinin anayasaya uygunlugunu denetlemek ve seçimlere iliçkin oluçan uyuçmazliklan çozmektir. Üyeler Kuveyt vatandaçi olmak çartiyla ülkenin Yargi Konseyi tarafindan (gizli oy ile) seçilmektedir. Seçilecek olan üyelerde arañan en önemli özelik kidem sahibi olmalaridir. Yargiçlar, diger mahkemelerin en kidemli üyeleri arasindan seçilir. " Bahreyn Anayasa Mahkemesi 2002 yilmda 27 sayili kanun ile kumimuçtur. llk oturumunu 24 §ubat 2004 tarihinde gerçekleçtirmiçtir Bk. "About the Court", [http://www.constitutionalcourt.org.bh ...(31.01.2011)]. ^""The Law Establishing the Court", [http://www.constitutional-court.org.bh/...(31.0L2011)]. ^'Bahreyn'de Parlamento Daniçma Meclisi ve Millet Meclisi olmak Ozere iki meclisten oluçmaktadir. Yasarha içlemlerinden son sOz sahibi Daniçma Meclisidir. Bk. "National Assembly", [http://www.mofa.gov.bh/... .(31.0 L2011 )]. '"Kuveyt Anayasa Mahkemesi'ne iliçkin bilgiler için bkz. "Constitutionality of laws", [http://www.kuwaitinfo.com/... (31.0 L2011 )]. 85 Akademik Araçtinnalar Dergisi Karçilaçtirmali Anayasa Hukuku ve Ortadoöu Ülkelerinde Anayasaya Uygunluk Denetimi Filistin: Anayasa Mahkemesi Filistin'de anayasaya uygunluk denetimi 2003 tarihli (ücüncü taslak) Filistin Anayasasi^' ve 2006 tarihli Anayasa Mahkemesi Kanunu" ile düzenlenmic bagimsiz bir yargi organi olan Anayasa Mahkemesi tarafindan gerçekieçtirilmektedir. Filistin Anayasa Mahkemesi'nin görevlerini düzenleyen 182. maddesine göre Mahkeme, kanunlarin ve hukuki düzenlemelerin anayasaya uygunlugunu denetlemenin yani sira yasama, yürütme ve yargi arasinda hak ve ödevlere iliçkin olarak ortaya çikabilecek uyuçmazliklan çozmek, siyasi partilerin programlannin anayasaya uygunlugunu denetlemek ve uluslararasi antlaçmalarin anayasaya uygunluklanni denetlemek gibi görevlerle donatilmiçtir. Mahkeme'nin dokuz üyeden oluçmasi öngörülmüctür. Bu üyeler, Bakanlar Kumlu'nun önerisi. Millet Meclisi'nin onayi ile Devlet Baçkani tarafindan dokuz yil için seçilirler ve bu sûre içinde yenilenme gerçekleçmez. Bunlar içinden uç yillik sürelerle görev yapmak üzere bir baçkan seçilir. Dolayisiyla üyelerin atanmasinda hem yasama hem de yürütme organina yetki veren "karma" bir sitem benimsendigi söylenebilir. Üyelerde arañan nitelikler Mahkeme'nin kumiuç kanunda düzenlenmektedir. Kanunun 4. maddesine göre, en az kirk yaçinda olmak kaydiyla Filistin üniversitelerinin birinde beç yildir hukuk profesörlügü olan ya "Filistin de yeni bir anayasaya ili;kin ilk çaliçmalar 1988 yilinda Filistin Ulusal Kongresi (dünyanm her yerindeki Filistinlileri temsilen) tarafindan ba$latilmi$tir. Bu çerçevede I997'de geçici bir anayasa (Basic Law) hazirlanmi; ancak 2002 yilma kadar Devlet Baçkani Yaser Arafat tarafmdan onaylanmami; ve tam anlamiyla uygulanmamiçtir. 2001 ytlinda Yaser Arafat'in görevlendirdigi bir komite tekrar yeni bir anayasa çaliçmasina baçlamiç ve anayasanin birinei tasiagi hazirlanmiçtir. 2002 yilmdan itibaren yeni anayasa talepleri Özellikle Amerika Birleçik Devietleri'nin Filistin üzerine artan ilgisine paralel olarak tekrar alevlenmiç ve 20Órdeki tasiagin revizyonu gündeme gelmiçtir. Ardindan 2002 yilinin ikinci çeyreginden taslak halindeki anayasa gerek Filistin'de gerekse uluslararasi camiada yeniden ilgi odagi haline gelmiç ve 2003 yilinin Çubat ve Mart aylarinda geçici anayasada yeni düzenlemeler yapilarak ücüncü bir anayasa tasIagi hazirlanmiçtir. Anayasa çaliçmalari Amerika Birleçik Devletleri, Birleçmiç Muletier, Rusya ve Avrupa Biriigi'nin de müdahil oldugu bir yol haritasi etrafinda halen devam etmektedir (Bu konuda daha ayrintih bilgi için bkz. Nathan J. Brown, The Third Draft Constitution for a Palestinian State, Palestian Center for Policy and Survey Researeh). Bu makalede Filistin Geçiei Anayasasi'nm ücüneü taslak metni esas alinmiçtir. " Bk. Eva Maria Belser and Peter Hanni , "Legal Opinion Regarding The Law On a High Constitutional Court of Palestine" , 2009, [http://www.federalism.ch/...(01.02.20l 1)]. 86 Joumal of Academic Studies Serdar Gülener Yil: 13, Sayi: 50 Adustos 2011 - Ékim 2011 da on yildir hukuk doçenti oían ve ya onbeç yildir avukatlik yapan kiçiler arasindan seçilirler. Mahkeme üyeligi ile milletvekilligi görevi bagdaçmamaktadir. Bunun yanmda Mahkeme'ye üye olan bir kimsenin kamu görevlisi ise bu görevinden ayrilmak zomndadir ve herhangi bir ticari, politik ya da partizan faaliyetlerde bulunamazlar. Anayasa'nin 181. maddesi üyeligi sona erdiren halleri saymaktadir. Buna göre, görev süresinin dolmasi, istifa ve ya herhangi bir suçtan hüküm giyme görevi sona erdiren hallerdir ve böylesi bir dummda boçalan üyelik için bir ay içinde yeni bir atama yapilir. Anayasa'nin 185. maddesinde Mahkeme'ye yapilacak olan anayasaya aykinlik baçvurusunun Devlet Baçkani, Millet Meclisi Baçkani ve ya en az on milletvekili ile mahkemeler, savci ya da temel hak ve özgürlüklerinin ihlal edildigi dücünen kiçiler (bireysel baçvuni) tarafindan yapilabilecegi hükme baglanmiçtir. Filistin'de anayasaya uygunluk denetiminde diger ülkelerden farkli biçimde bireysel baçvumnun taninmiç olmasi dikkat çekicidir. Anayasaya uygunluk denetiminin ilgili düzenleme devlet baçkani tarafindan onaylandiktan itibaren otuz gün içinde Mahkeme'ye götürülmesi gerekmektedir. Mahkeme'nin verdigi kararlar tüm devlet organlarmi baglayici niteliktedir. Ürdün: Yüksek Mahkeme Hukuk düzeninin islam hukuku ve Avmpa hukuk sisteminden oluçtugu bu ülkede anayasaya uygunluk denetimi Anayasa" tarafindan oluçturulmuç özel mahkemelerden^"* biri olan "Yüksek Mahkeme" tarafindan yerine getirilmektedir. Anayasa'nin 57. maddesine göre Yüksek Mahkeme dokuz üyeden oluçmaktadir. Mahkeme'nin baçkani ayni zamanda Senato'nun da baçkanidir. Bu üyelerden üc tanesi kendi üyeleri içinden gizli oyla Senato tarafmdan seçilirken, geriye kalan beç tanesi ülkedeki Yargitay yargiçlari arasindan seçilirken, gerekli durumlarda ise diger mahkemelerinin baçkanlan arasindan kidem esasina göre seçilebilmektedir. Mahkeme kararlanni (en az) alti üye ile almaktadir. " Ordtrn Anayasasi için bk. [http://www.kinghussein.gov.jo/constitutionjo.html (01.02.2011)]. " Ürdün yargi sistemi için bk. [http://www.undp-pogar.org/...(01.02.201 ])]. 87 Akademik Araçtirmalar Dergisi Karçilaçtirmali Anayasa Hukuku ve Ortadogu Ülkelerinde Anayasaya uygunluk Denetimi Mahkeme'nin temel görevlerinden biri Bakanlar Kumlu'ndan ya da Parlamento'dan gelen bir baçvumda anayasayi yommlamaktadir. Bunun diçinda bakanlari ve milletvekillerini cezai olarak yargilama yetkisi de vardir. Yemen: Yüksek Mahkeme Yemen'de anayasaya uygunluk denetimini yapmak üzere özel olarak kurulmuç herhangi bir yargi organi bulunmamaktadir. Buna karçin ayni zamanda ülkenin en üst yargisal otoritesi olan "Yüksek Mahkeme"nin Anayasada^' sayilan görevlerinden biri, kanunlann, düzenlemelerin, yönetmeliklerin ve mahkeme kararlarinin anayasaya uygun olup olmadigini denetlemektir. Misir: Yüksek Anayasa Mahkemesi Misir, Müslüman olan diger Ortadogu ülkelerinden farkli olarak anayasaya uygunluk denetimini oldukça erken bir tarihte kabul etmiçtir. Bu özelligi nedeniyle Mallat'in da ifadesiyle ilk ve en baçanli uygulamadir.'* 1971 Anayasasi ile getirilen anayasaya uygunluk denetimi 1980 yilindan itibaren kurumsallaçtinlarak kullanilmaya baçlanmiçtir. Misir Anayasasi'nin" 174. maddesine göre anayasaya uygunluk denetimi özel olarak kurulmuç Yüksek Anayasa Mahkemesi (al-mahkama aldustariyya al-'ulya) tarafindan yerine getirilecegi belirtilmektedir. Anayasa'nin 175. maddesi, Mahkeme'nin temel görevlerinin kanunlann anayasaya uygunlugunu denetlemek ve hukuki düzenlemeleri yorumlamak oldugunu hükme baglamaktadir. Mahkeme'ye seçilecek olan üyelerde hem Mahkeme'nin kendisinin hem de Devlet Baçkani'nin önemli etkisi söz konusudur. Buna göre Mahkeme'nin genel kurulu ve Baçkani iki aday önermekte, bunlar içinden de Devlet Baçkani birisini atamaktadir. Genelde hem baçkan hem de genel kurul ayni kiçi üzerinde uzlaçabilmektedir.^* " Yemen Anayasasi için bk. [http://www.servat.unibe.ch/icl/ymOOOOO_.html (02.02.2011)]. " Chibli Mallat, "Three Recent Decisions of the Yemeni Supreme Court", Islamic Law and Society, (January 1995), 91, s. 71. "Misir Anayasasi için bk. [http://www.egypt.gov.eg/english/laws/constitution/default.aspx (28.01.2011)]. " Moustafa Tamir, "Law versus the State: The Judicialization of Politics in Egypt", Law & Social Inquiry, Vol. 28, No. 4, (Autumn 2003), s. 893-894. 88 Journal of Academic Studies Serdar Güiener Y.I: 13, Say.: 50 Adustos 2011 - Ekim 2011 Anayasa'ya göre Mahkeme üyeligi geri ahnamaz bir statüdür ve üyeler kanunda belirtilen hallerde Mahkeme'ye hesap vermekle yükümlüdür. Mahkeme kararlari resmi gazetede yayimlanir. Anayasa'nin 176. maddesine göre Mahkeme'nin kuruluçu ve üyelerin hukuki statüsü çikanlacak olan bir kanunla düzenlenir. israil: Yüksek Mahkeme israil, tek metin halinde bir anayasaya sahip olmamakla beraber, çeçitli temel kanunlann" bir araya getirildigi ve temelinde israil Devleti'nin Bagimsizhk Biidirgesi'nin yer aldigí anayasal metinlere dayali bir sisteme sahiptir."" Bu nedenle israil anayasal sistemi kendine özgü bir nitelik göstermektedir. Buna ragmen israil'de kanunlann formel anlamiyla bir anayasaya uygunlugunun denetlenmesinden ote, kanunlann temel kanun lara uygun lugunun denetlenmesi söz konusu olmaktadir. israil'de anayasaya uygunluk denetimi israil Yüksek Mahkemesi"' tarafindan yerine getirilmektedir. Yüksek Mahkeme, israil yargi sisteminin en üstünde yer alan mahkemedir. Mahkeme anayasaya uygunluk denetiminin yani sira, yerel mahkemelerin cezai, medeni ve idari konularda verdikleri kararlarin da temyiz merciidir."^ Mahkeme üyelerinin atanmasinda en önemli yetki israil Parlamentosu'na (Knesset) aittir. Oniki yargiçtan oluçan mahkemede, bir yargiç yetmiç yaçina kadar görevde kalabilir."' Yargiçlar, "Yargiç Atama Komitesi" tarafindan önerilen adaylar arasindan Deviet Baçkani tarafindan atanmaktadir. Dokuz üyeden oluçan komitenin uç tanesi yargiç (bunlarin bir tanesi Yüksek Mahkeme Baçkani olmak çartiyla uç adet Yüksek Mahkeme yargici oluçturmaktadir), iki bakan (biri Adalet Bakani), iki adet milletvekili, iki adet Barolar biriigi temsilcisinden oluçmaktadir. Bu çekilde hem yasama, hem yürütme, hem yargi hem de israil Barolar Biriigi'nin yargiçlann atanmasinda etkili oldugu söylenebilir."" ^' Bk. "The Existing Basic Laws: Fuil Texts", [http.7/www.knesset.gov.ii/... (14.02.2011)]. *'Elyakim Rubenstein, "Judiciai Review, A Comparative Perspective: Israel, Canada, and the United States", Cordoza Law Review, Vol. 31, June 2010, s. 2397. ^' Bk. Courts Law [Consolidated Version], 5744-1984, Sections 25-32. ^^ Bk. "The Supreme Court", [http.7/elyonl.court.gov.il/eng/systeni/index.html (13.02.2011)]. ^^ Bk. "The Supreme Court", [http://elyonl.court.gov.il/eng/system/index.htmi (13.02.2011)]. Bk. Basic Law: The Judicature. Courts Law [Consoiidated Version], 5744-1984, Sections 1-24. 89 Akademik Ara$t.mrialar Dergisi Karçilaçtirmali Anayasa Hukuku ve Ortadogu ÜIkelerinde Anayasaya Uygunluk Denetimi Yüksek Mahkeme yargici olabilmek için yargiç adaylarinda çeçitli nitelikler aranmaktadir. Her çeyden once yargiç olabilmek için ísrail vatandaçi olmak gerekmektedir. Bunun diçinda en az beç yil süreyle yerel mahkemelerde (district courts) yargiçlik yapmiç olmak ya da en az on yil avukatlik yapmiç olmak (bunun en az beç yili lsrail'de yapilmiç olacak) gerekmektedir. Îsrail'de de Yüksek Mahkeme yargiçligi görevi için yetmiç yaç siniri getirilmiçtir. Diger Ortadogu ülkeleri ile karçilaçtirildigmda bu sinir oldukça yüksek gözükmektedir. Yargiçlarin görevi, emeklilik, ölüm ya da yargiçlik görevi ile bagdaçmayacak baçka bir göreve seçilmeleri veya atanmalan dummunda sona erer. 90 Journal of Academic Studies Serdar Gülener Yil: 13, Sayí: 50 Aâustos 2011 - Ekim 2011 Ortadogu Ülkeleri ve Anayasaya Uygunluk Denetiminde Iran Filistin Organ Üye Sayisi Federal Yüksek Mahkeme Koruyucular (Muhafizlar) Konseyi Anayasa Mahkemesi 9 Üyelerin Görev SUresi Omür Boyu Geldikleri Kaynak 12 6 yil (3 yilda bir yarisi yenilenir) ÜIkenin ruhani lideri ve Parlamento (6+6) 9 9 yil Bakanlar Kurulunun önerisi. Millet Meclisi onayí ile Devlet Baçkani atar. Lübnan Anayasa Konseyi 10 tsrail Yüksek Mahkeme 12 6 yil (3 yilda bir yarisi yenilenir) 70 yaçina kadar Misir Yüksek Anayasa Mahkemesi - - Suriye 5 4 yil (yenilenebilir) Ürdün Yüksek Anayasa Mahkemesi Yüksek Mahkeme 9 Yemen Yüksek Mahkeme . BAE Yüksek Mahkeme Yeteri kadar Yargiç Atama Komitesi'nin önerisi üzerine Devlet Baçkani tarafindan Mahkeme'nin baçkani ve genel kurulu tarafindan önerilen iki kiçi arasmdan Devlet Baçkani tarafindan atanir Devlet Baçkani tarafmdan atanir Senato ve Yargitay tarafmdan seçilir üye (5'den fazla olamaz) Kuveyt Katar Bahreyn Anayasa Mahkemesi Yüksek Anayasa Mahkemesi Anayasa Mahkemesi 5 - Yargí Konseyi 7 - Emir tarafmdan atanir 7 9 yil Hanedan tarafmdan atanir 91 Akademik Araçtinnalar Dergisi Karçilaçtirmali Anayasa Hukuku ve Ortadoâu ÜIkelerinde Anayasaya Uygunluk Denetimi Sonuç ve Degerlendirme Ortadogu ülkelerinin son dönemde yaçamakta oldugu degiçim taleplerinin gündemini hak ve özgürlüklerin geniçletilmesi ve korunmasi oluçturmaktadir. Ortadogu'da hâkim olan siyasi rejimlerin monokratik yapisi dikkate almdigmda bu taleplerin ortaya çikiç süreci daha da anlam kazanmaktadir. Bu dogrultuda Ortadogu'daki rejimlerin niteliklerinin ortaya konulmasi özellikle günümüz dünyasinin hâkim degerleri olan hukuk devleti, insan haklari ve demokrasi gibi kavramlar etrafinda incelenmesini gerekli kilmaktadir. Böylesi bir ilgiden hareket edildiginde Ortadogu açismdan bugüne kadar üzerinde fazlaca dumlmamiç bir konu olan anayasaya uygunluk denetimi dikkat çekici bir özellik göstermektedir. Asien Batí siyasi dücüncesinin bir ürünü olan "anayasaya uygunluk denetimi", Ortadogu ülkeleri açismdan özellikle son yillarda benimsenen önemli kurumlardan biridir. Ísrail, Misir ve iran gibi ülkeler tarafindan çok daha önce benimsenmiç olan bu yapinin diger Ortadogu ülkeleri tarafindan da anayasal sistemlerine dâhil edildigi görülmektedir. Kurumsal olarak anayasaya uygunluk denetiminin oluçtumlmasinda Bati'da var olan ömeklerden yararlanildigi söylenebilir. Ancak içlevsel anlamiyla bu ülkeler için anayasaya uygunluk denetiminin üstlendigi rol Batili ömekleri ile karçilaçtinldiginda önemli farkhhklar arz etmektedir. Zaten bu ülkelerin büyük kisminda anayasacilik felsefesi açismdan gerçek anlamiyla bir anayasanin var oldugu, birey hak ve özgürlüklerinin korundugunu söylemek oldukça iyimser bir tespit olacaktir Dolayisiyla bu tip bir sistemde anayasaya uygunluk denetiminin oynadigi rolün de temel hak ve özgürlüklerin korunmasi oldugu söylenemeyecektir. Anayasaya uygunluk denetimini benimseyen ülkelerin ortak noktasi, anayasalann birer program niteligi göstermesidir. Ísrail, Lübnan, Irak ve Filistin diçmdaki birçok Ortadogu ülkesinde tek adam yönetimlerinm kurumsallaçtinlmasinda noktasinda bu anayasalar önemli bir rol oynamaktadir. Devlet organlan her ne kadar anayasal bir témele sahip olsalar da bunlarin oluçtumlmasmda tek yetkili kral ya da emir olmaktadir. Bu acidan degerlendirildiginde bir çok kumm rejimin devamliligina hizmet edecek biçimde kurgulanmaktadir. Bunlardan biri de anayasaya uygunluk denetimini gerçekleçtiren organlardir. Ortadogu'da anayasaya uygunluk denetiminin, Irak, Filistin, Lübnan, Misir, Suriye, Kuveyt, Katar, Bahreyn, gibi ülkelerde özel olarak kumlmuç Mahkemeler ya da Konseyler tarafindan yapildigi görülmektedir. Buna karçihk, Ísrail, BAE, Yemen, Ürdün gibi ülkelerde ise Yargitay gibi, yargisal hiyerarçi içinde en üstte yer alan Mahkemelerin görevlerinden birinin anayasaya uygunluk denetimi oldugu görülmektedir. Bununla birlikte anayasaya uygunluk denetimi gerçekleçtiren ülkelerde dikkati çeken bir diger nokta bu mahkemelerin sahip oldugu diger görev ve yetkilere iliçkindir. Özellikle Irak ve BAE gibi federal yapili devletlerde anayasaya uygunluk 92 Journal of Academic Studies Serdar Gülener Yil: 13, Sayí: 50 Agustos 2011 - Ekim 2011 denetimini gerçekleçtiren organlann görevlerinden biri federe birimler ile federal devlet arasinda ortaya çikacak uyuçmazliklan çozmektir. Anayasaya uygunluk denetimi noktasinda Iran için aynca bir parantez açmak gerekmektedir. Bu ülkede Komyucular Konseyi taraflndan gerçekleçtirilen denetimin niteliginde belirleyici olan temel faktör, devletin teokratik niteligidir. Konseyin gerek yaptigi denetimde gerekse Konsey üyelerinin belirlenmesinde din kurallannin ve din adamiarinin belirleyici oldugu söylenebilir. Anayasaya uygunluk denetimini yapan organlann göreve geliç usullerine bakildiginda yine bir çok ülkede üye yargiçlann belirlenmesinde yürütme kanadini temsil eden devlet baçkani önemli rol oynamaktadir. Bu noktada yine Filistin, israil ve Lübnan ayri tutulmalidir. Cünkü bu ülkelerde yargiçlann göreve geliçlerinde hem yasama, hem yürütme hem de yargi organlannin etkili oldugu ifade edilebilir. Açik biçimde görülmektedir ki Ortadogu ülkelerinin benimsedikleri anayasaya uygunluk denetimi sistemleri ortaya çiktiklari siyasal ve kültürel ortamdan etkilenmiçtir. Aslinda anayasal demokrasilerin vazgeçilmez bir kurumu olan anayasaya uygunluk denetimi, demokrasi konusunda katetmeleri gereken ciddi mesafeler olan bu ülkeler açisindan önemli bir adim olarak degerlendirilebilmekle beraber, bunlarin siyasi rejimlerin meçruiyetlerini saglama araci biçiminde kuUanilabildikleri de gözden kaçirilmamalidir. 93 Akademik Araçtinnaiar Dergisi Copyright of Journal of Academic Studies is the property of Journal of Academic Studies and its content may not be copied or emailed to multiple sites or posted to a listserv without the copyright holder's express written permission. However, users may print, download, or email articles for individual use.