Ekim 2014

Gökyüzü Gözlemciliği Rehberi
lay
lar
ı Yı
llığı
Bilim
ve
Teknik
T UG
TÜBİTAK
ULUSAL GÖZLEMEVİ
gokyuzukitap2014SON.indd 1
2014
O
k
Gö
28.12.2013 16:21
Hazırlayanlar
Alp Akoğlu
(TÜBİTAK Popüler Bilim Dergileri)
[email protected]
Dr. Tuncay Özışık
(TÜBİTAK Ulusal Gözlemevi)
[email protected]
Grafik Tasarım - Uygulama
Ödül Evren Töngür
Yazılar
Alp Akoğlu
Kapak fotoğrafı
M. Raşid Tuğral
TÜBİTAK ULUSAL GÖZLEMEVİ
www.tug.tubitak.gov.tr
Tel: (242) 227 84 01
Faks: (242) 227 84 00
TÜBİTAK BİLİM VE TEKNİK DERGİSİ
www.biltek.tubitak.gov.tr
Tel: (312) 427 06 25
Faks: (312) 427 66 77
gokyuzukitap2014SON.indd 2
28.12.2013 16:21
İçindekiler
2014 Gök Olayları Takvimi
2
2014’ün Önemli Gök Olayları
4
Aylık Gök Olayları
8
Gök Olayları Çizelgesi
32
Gökyüzü Gözlemciliği Rehberi
34
Gökyüzü Gözlemciliği
34
Takımyıldızlar36
Gökyüzünde Uzaklıklar
37
Gökyüzü Haritaları
38
Gökcisimleri Nasıl Adlandırılıyor?
40
Gözleme Hazırlık
42
En Değerli Gözlem Aracı: Gözlerimiz
44
Güneş Batınca
46
Gökyüzündeki Yol Gösterici: Büyük Kare
48
Gökyüzünün Derinliklerinde
50
Aylı Geceler
52
Yapay Uydu Gözlemciliği
54
Dürbünle Gözlem
56
Teleskop Nasıl Çalışır
58
Gökyüzü Fotoğrafçılığı
60
gokyuzukitap2014SON.indd 3
28.12.2013 16:21
2014 Gök Olayları Takvimi
Ocak
Şubat
Pa Sa Ça Pe Cu
Ct
Pz
1
2
4
5
8
9 10 11 12
6
7
3
Pa Sa Ça Pe Cu
3
4
5
6
7
Ct
Pz
1
2
8
9
13 14 15 16 17 18 19
10 11 12 13 14 15 16
20 21 22 23 24 25 26
17 18 19 20 21 22 23
27 28 29 30 31
24 25 26 27 28
Mart
Nisan
Pa Sa Ça Pe Cu
3
4
5
6
7
Ct
Pz
1
2
8
9
Pa Sa Ça Pe Cu Ct
Pz
5
6
7
1
2
3
4
8
9 10 11 12 13
10 11 12 13 14 15 16
14 15 16 17 18 19 20
17 18 19 20 21 22 23
21 22 23 24 25 26 27
24/31
25 26 27 28 29 30
Haziran
Mayıs
Pa Sa Ça Pe Cu
5
28 29 30
6
7
Ct
Pz
3
4
1
2
8
9 10 11
Pa Sa Ça Pe Cu Ct
Pz
1
2
3
4
5
6
7
8
12 13 14 15 16 17 18
9 10 11 12 13 14 15
19 20 21 22 23 24 25
16 17 18 19 20 21 22
26 27 28 29 30 31
gokyuzukitap2014SON.indd 4
23/30
24 25 26 27 28 29
28.12.2013 16:21
Temmuz
Ağustos
Pa Sa Ça Pe Cu
7
3
4
Ct
Pz
Pa Sa Ça Pe Cu
Ct
Pz
5
6
1
2
3
8
9 10
1
2
8
9 10 11 12 13
4
5
6
7
14 15 16 17 18 19 20
11 12 13 14 15 16 17
21 22 23 24 25 26 27
18 19 20 21 22 23 24
28 29 30 31
25 26 27 28 29 30 31
Eylül
Ekim
Pa Sa Ça Pe Cu
3
4
5
Ct
Pz
6
7
1
2
8
9 10 11 12 13 14
Pa Sa Ça Pe Cu Ct
Pz
4
5
6
7
1
2
3
8
9 10 11 12
15 16 17 18 19 20 21
13 14 15 16 17 18 19
22 23 24 25 26 27 28
20 21 22 23 24 25 26
29 30
27 28 29 30 31
Kasım
Aralık
Pa Sa Ça Pe Cu
3
4
5
6
7
Pa Sa Ça Pe Cu Ct
Pz
6
7
Ct
Pz
1
2
1
2
8
9
8
9 10 11 12 13 14
3
4
5
10 11 12 13 14 15 16
15 16 17 18 19 20 21
17 18 19 20 21 22 23
22 23 24 25 26 27 28
24 25 26 27 28 29 30
29 30 31
gokyuzukitap2014SON.indd 5
28.12.2013 16:21
2014’ün Önemli Gök Olayları
Bu yıl iki Ay iki de Güneş tutulması gerçekleşecek. Ancak bu tutulmalar
ülkemizden izlenemeyecek. Ay tutulmalarının ikisi de tam tutulma olacak.
Güneş tutulmalarının ilki halkalı tutulma olacak. Ancak bu tutulma
Antarktika’da çok kısa bir hat üzerinde gerçekleşecek. Ekim’deki
Güneş tutulmasıysa parçalı tutulma olacak ve Kuzey Amerika’dan izlenebilecek.
15 Nisan 2014 Tam Ay Tutulması
Kuzey Amerika’daki gözlemciler bu tutulmanın tamamını izleyebilecek.
Güney Amerika, Avrupa ve Afrika’nın batısında tutulma Ay batarken, Avustralya
ve Asya’nın doğusundaysa Ay doğarken görülebilecek.
8 Ekim 2014 Tam Ay Tutulması
Kuzey Amerika’nın batısında, Pasifik Okyanusu’nun neredeyse tamamında,
Avustralya ve Asya’nın kuzeydoğusunda tutulmanın tamamı izlenebilecek. Tutulma
Afrika, Avrupa ve Ortadoğu’nun büyük bölümünde hiç görülemeyecek.
Kuzey Amerika’nın doğusunda ve Güney Amerika’da Ay batarken, Asya’nın büyük
bölümüyle Avustralya’nın orta ve batısında Ay doğarken izlenebilecek.
Mustafa Erol
16 Ağustos 2008’deki Parçalı Ay Tutulması’nın Antalya’dan çekilmiş fotoğrafı
4
gokyuzukitap2014SON.indd 6
28.12.2013 16:21
Total Lunar Eclipse of 2014 Apr 15
Ecliptic Conjunction = 07:43:24.8 TD ( = 07:42:17.6 UT )
Greatest Eclipse = 07:46:47.0 TD ( = 07:45:39.8 UT )
Penumbral Magnitude = 2.3183
Umbral Magnitude = 1.2907
P. Radius = 1.2267°
U. Radius = 0.6952°
Saros Series = 122
Gamma = -0.3017
Axis = 0.2863°
Member = 56 of 75
15 Nisan 2014
Tam Ay Tutulması
Dünya’nın
yarıgölgesi
Y1: Yarıgölge tutulma başlangıcı (04:54)
P1: Parçalı tutulma başlangıcı (05:58)
T1: Tam tutulma başlangıcı (07:07)
TO: Tutulma ortası (07:46)
T2: Tam tutulma sonu (08:24)
P2: Parçalı tutulma sonu (09:33)
Dünya’nın
gölgesi
Y2: Yarıgölge tutulma sonu (10:38)
Total Lunar Eclipse of 2014
OctY1 08
P1
T2
P2
Y2
T1
TO
8 Ekim 2014
Tam Ay Tutulması
Y1: Yarıgölge tutulma başlangıcı (08:15)
P1: Parçalı tutulma başlangıcı (09:14)
T1: Tam tutulma başlangıcı (10:25)
Y2
TO: Tutulma ortası (10:54)
T2: Tam tutulma sonu (11:24)
P2: Parçalı tutulma sonu (12:34)
P2
T2
TO
T1
P1
Y1
Y2: Yarıgölge tutulma sonu (13:33)
Dünya’nın
gölgesi
Dünya’nın
yarıgölgesi
"Eclipses During 2014", F. Espenak, Observer's Handbook - 2014, Royal Astronomical Society of Canada
Not: Saatler evrensel saat olarak verilmiştir.
gokyuzukitap2014SON.indd 7
28.12.2013 16:21
2014’ün Önemli Gök Olayları
29 Nisan 2014 Halkalı Güneş Tutulması
Bu tutulma yalnızca Antarktika’da, çok küçük bir bölgede halkalı tutulma olarak
gerçekleşecek. Halkalı tutulmanın gerçekleştiği bölgede ve yakınlarında
yerleşim bulunmuyor. Ayrıca buraya ulaşmak çok zor. Bu nedenle büyük olasılıkla
bu tutulmayı kimse izlemeyecek.
Tutulma, Avustralya’nın tamamındaysa parçalı tutulma olarak görülecek.
Kıtanın güneyinde Güneş’in örtülme oranı kuzayine göre daha fazla olacak.
23 Ekim 2014 Parçalı Güneş Tutulması
Bu yılın ikinci Güneş tutulması yalnızca parçalı tutulma olarak gerçekleşecek ve
Bu tutulma, Kuzey Amerika’dan parçalı olarak izlenebilecek.
Kıtanın kuzey doğusunda, Kanada’da tutulma oranı % 80’i bulacak.
Amerika Birleşik Devletleri’ndeyse tutulma oranı % 40 ila 65 arasında olacak.
Kıtanın güneyinde, Meksika’da Güneş’in küçük bir bölümü örtülecek.
Göktaşı Yağmurları
Tarih
Sayı/saat
Quadrantid (Dörtlük)
3-4 Ocak
120
Lyrid (Lir)
22-23 Nisan
20
Eta Aquarid (Eta Kova)
4-5 Mayıs
60
Delta Aquarid (Delta Kova)
27-28 Temmuz
20
Perseid (Perse)
12-13 Ağustos
90
Orionid (Avcı)
20-21 Ekim
20
Leonid (Aslan)
17-18 Kasım
15
Geminid (İkizler)
13-14 Aralık
120
6
gokyuzukitap2014SON.indd 8
28.12.2013 16:21
FIGURE 2
Annular Solar Eclipse of 2014 Apr 29
29 Nisan 2014
Halkalı Güneş Tutulması
Saat
(Evrensel saat)
Örtülme oranı
T
T
0
T
0.4
0U
07:0
0U
06:0
UT
05:00
0 UT
05:3
0U
06:3
0
0.2
0
0.6
0
0.8
Halkalı tutulma hattı
FIGURE 4
Partial Solar Eclipse of 2014 Oct 23
Ecliptic Conjunction = 21:57:46.8 TD ( = 21:56:39.5 UT )
Greatest Eclipse = 21:45:38.7 TD ( = 21:44:31.4 UT )
Eclipse Magnitude = 0.8114
Saros Series = 153
23 Ekim 2014
Gamma = 1.0908
Member = 9 of 70
Parçalı Güneş Tutulması
0.8
20:30 UT
0
0.60
0.4
T = 67.4 s
k1 = 0.2724880
k2 = 0.2722810
b = 0.0"
l = 0.0"
Eph. = VSOP87/ELP2000-85
gokyuzukitap2014SON.indd 9
UT
00
UT
30
Constants & Ephemeris
23:
T
22:
0
0U
UT
0
0.2
22:0
21:
30
21:0
0
UT
"Eclipses During 2014", F. Espenak, Observer's Handbook - 2014, Royal Astronomical Society of Canada
Geocentric Libration
(Optical + Physical)
0
1000
2000 3000
Kilometers
4000
5000
F. Espenak, NASA’s GSFC
eclipse.gsfc.nasa.gov/eclipse.html
l = -4.52°
b = -1.27°
c = 21.96°
Brown Lun. No. = 1136
28.12.2013 16:21
Ocak 2014
Gezegenler
Merkür ay boyunca akşam gökyüzünde
ve her geçen gün ufkun üzerinde yükseliyor.
Ancak gezegen ayın ilk yarısında Güneş’e
çok yakın konumda olduğundan gözlenemeyecek. Ayın ikinci yarısında Merkür’ü
batı ufku üzerinde günbatımının hemen
ardından görmek mümkün. Gezegen ayın
son günleri Güneş’ten yaklaşık 1,5 saat sonra batacak.
Venüs ayın ilk günleri akşam gökyüzünde. Gezegeni görebilmek için ayın ilk iki-üç
günü akşamları günbatımından hemen sonra güneybatı ufku üzerine bakmak gerekiyor. 2 Ocak’ta Ay ve Venüs yakın görünümde olacak ama ufka çok yakın olduklarından
görmek çok zor. Venüs ayın ilk haftasından
sonra sabah gökyüzüne geçecek ve gökyüzünde hızla yükselecek. Ayın ortalarından
sonra gezegeni gündoğumundan önce doğu-güneydoğu ufku üzerinde çok kısa sürelerle görmek mümkün.
Mars ayın başlarında geceyarısı civarı
doğuyor ve sabaha kadar gökyüzünde görülebiliyor. Gezegen ilerleyen günlerde giderek daha erken doğacak. Mars’ı görmek için
geceyarısı civarı doğu ufku üzerine bakmak
gerekiyor.
Jüpiter hava karardığında doğmuş oluyor ve ay boyunca neredeyse tüm gece gözlenebiliyor. Gezegeni akşam saatlerinde görmek için doğu-güneydoğu yönüne bakmak
gerekiyor.
Satürn ayın başlarında gece yarısından
üç saat sonra, ayın sonlarındaysa bir saat
sonra doğuyor. Gezegen bu sırada doğu
ufku üzerinde görülebilir.
Aldebaran
Mars
Spika
Ay
Satürn
Ay
Kastor
Jüpiter
Betelgüz
Polluks
Antares
14 Ocak akşamı günbatımından sonra doğu ufku
25 Ocak sabahı gündoğumundan önce güneydoğu ufku
8
gokyuzukitap2014SON.indd 8
28.12.2013 16:21
Gök Olayları
01 Ocak
04 Ocak
15 Ocak
16 Ocak
23 Ocak
25 Ocak
28 Ocak
30 Ocak
31 Ocak
Yeniay
1 Ocak
İlkdördün
8 Ocak
Dolunay
16 Ocak
Sondördün
24 Ocak
Yeniay
30 Ocak
Ay Dünya’ya en yakın konumunda (356.923 km)
Dünya Güneş’e en yakın konumunda (147.099.587 km)
Jüpiter ile Ay sabaha karşı batıda birbirine yakın görünümde
Ay Dünya’ya en uzak konumunda (406.533 km)
Mars ile Ay geceyarısından itibaren birbirine yakın görünümde
Satürn ile Ay geceyarısından sonra birbirine yakın görünümde
Mars ile Spika geceyarısından itibaren birbirine yakın görünümde
Ay Dünya’ya en yakın konumunda (357.080 km)
Merkür en büyük doğu uzanımında (18°)
1 Ocak 22:00
15 Ocak 21:00
31 Ocak 20:00
KUZEY
Ejderha
Kuğu
Deneb
Büyük Ayı
Küçük Ayı
Kral
Kutupyıldızı
Kraliçe
Zürafa
DOĞU
Kapella
Arabacı
Regulus
Yengeç
Üçgen
Perseus
İkizler
Koç
Jüpiter
Suyılanı
Küçük
Köpek
Kanatlı At
Andromeda
Vaşak
BATI
Aslan
Balıklar
Aldebaran
Procyon
Boğa
Balina
Avcı
Tekboynuz
Büyük
Köpek
Irmak
Akyıldız
(Sirius)
Tavşan
Irmak
GÜNEY
gokyuzukitap2014SON.indd 9
1 Ocak 22:00
15 Ocak 21:00
31 Ocak 20:00
28.12.2013 16:21
Şubat 2014
Merkür ayın ilk günleri gözlem için yılın en iyi konumlarından birinde. Gezegen
günbatımından sonra batı-güneybatı ufku
üzerinde görülebilir. Merkür, 1 Şubat’ta hilal şeklindeki Ay’ın biraz altında yer alacak.
Bu onu gökyüzünde bulmayı kolaylaştıracaktır. Merkür, ayın ilk haftasından sonra
ufkun üzerinde hızla alçalacak ve gözden
kaybolacak. Ayın ortalarından sonraysa sabah gökyüzünde olacak ancak ufuktan fazla
yükselmeyecek. Ayın son günleri ufkun açık
olduğu yerlerden görülebilir.
Venüs ay boyunca sabah gökyüzünde yer
alıyor ve gündoğumundan önce güneydoğu
ufku üzerinde görülebiliyor. Gezegen ayın
ortalarına kadar ufkun üzerinde yükselmeyi sürdürecek. Venüs 15 Şubat’ta en büyük
uzanımdan yani Güneş’le en uzak görüneceği konumdan geçecek ve ayın ikinci yarısında yılın en iyi konumunda olacak.
Gezegenler
Mars artık geceyarısı doğmuş oluyor. Gezegen ayın başlarında 23:30 civarı doğuyor
ve sabaha kadar gökyüzünde görülebiliyor.
Gezegen ilerleyen günlerde giderek daha erken doğacak. Mars’ı görmek için geceyarısı
civarı doğu ufku üzerine bakmak gerekiyor.
Jüpiter hava karardığında doğmuş oluyor ve ay boyunca neredeyse tüm gece gözlenebiliyor. Gezegeni akşam saatlerinde görmek için doğu-güneydoğu yönüne bakmak
gerekiyor.
Satürn ayın başlarında gece yarısından
bir saat sonra, ayın sonlarındaysa geceyarısından önce doğmuş oluyor. Satürn de doğduktan sonra Mars ve Jüpiter gibi sabaha
kadar gökyüzünde.
Ay
Kastor
Jüpiter
Betelgüz
Polluks
Ay
Merkür
Prokyon
1 Şubat akşamı günbatımından sonra batı ufku
10 Şubat akşamı güneydoğu ufku
10
gokyuzukitap2014SON.indd 10
28.12.2013 16:21
Gök Olayları
01 Şubat
11 Şubat
12 Şubat
15 Şubat
19 Şubat
22 Şubat
26 Şubat
27 Şubat
İlkdördün
6 Şubat
Dolunay
14 Şubat
Sondördün
22 Şubat
Merkür ile Ay günbatımında batıda birbirine yakın görünümde
Jüpiter ile Ay tüm gece birbirine yakın görünümde
Ay Dünya’ya en uzak konumunda (406.235 km)
Venüs sabaha karşı güneydoğuda en büyük batı uzanımında (40°)
Mars, Ay ve Spika geceyarısından itibaren birbirine yakın görünümde
Satürn ile Ay geceyarısından itibaren birbirine çok yakın görünümde
Venüs ile Ay sabaha karşı güneydoğuda birbirine çok yakın görünümde
Ay Dünya’ya en yakın konumunda (360.440 km)
1 Şubat 22:00
15 Şubat 21:00
28 Şubat 20:00
KUZEY
Ejderha
Kral
Küçük Ayı
Çoban
Kraliçe
Kutupyıldızı
Büyük Ayı
Andromeda
Zürafa
Vaşak
Başak
Regulus
Üçgen
Arabacı
Jüpiter
Küçük
Köpek
Aldebaran
Boğa
Balina
Avcı
Procyon
Kupa
Irmak
Tekboynuz
Suyılanı
Büyük
Köpek
Balıklar
Koç
İkizler
Yengeç
Perseus
BATI
DOĞU
Aslan
Kapella
Akyıldız
(Sirius)
Tavşan
Irmak
Yelken
GÜNEY
gokyuzukitap2014SON.indd 11
1 Şubat 22:00
15 Şubat 21:00
28 Şubat 20:00
28.12.2013 16:21
Mart 2014
Gezegenler
Merkür ayın ilk günleri bu ayın en iyi konumunda. Gezegen Güneş doğmadan yaklaşık bir saat önce doğuyor. Bu sırada hava
aydınlanmaya başladığı için gözlem süresi
kısıtlı. Ayın ilk haftasından sonra giderek
ufkun üzerinde alçalacak ve ayın ortalarından sonra Merkür’ü görmek zorlaşacak.
Merkür’ü görebilmek için ayın ilk yarısında,
sabah hava aydınlanmaya başladığı sırada
doğu-güneydoğu ufku üzerine bakmak gerekiyor.
Venüs ay boyunca sabah gökyüzünde yer
alıyor ve gündoğumundan önce güneydoğu
ufku üzerinde görülebiliyor. Şubat ayında
en büyük uzanımdan (Güneş’e en uzak görünür konumundan) geçen gezegenin ufkun üzerindeki yükselimi ay boyunca biraz
azalır. Ancak bu çok belirgin bir değişim
olmayacak.
Mars ayın başlarında 21:30 civarı doğuyor ve sabaha kadar gökyüzünde görülebiliyor. Gezegen ilerleyen günlerde giderek
daha erken doğacak ve ay sonunda hava
karardığında doğmuş olacak. Mars’ı görmek
için doğuş saatlerinden sonra doğu-güneydoğu ufku üzerine bakmak gerekiyor.
Jüpiter ayın başlarında hava karardığında güneydoğu ufku üzerinde yükselmiş oluyor ve ay boyunca gecenin büyük kısmında
gözlenebiliyor. Ayın sonlarındaysa hava karardığında meridyene yani güney yönünde
gökyüzündeki en yüksek noktasına ulaşmış
oluyor.
Satürn ayın başlarında gece yarısından
önce doğu ufkunda beliriyor. Gezegen ayın
sonlarında yaklaşık iki saat daha önce, 21:30
civarında doğuyor.
Mars
Ay
Spika
Ay
Venüs
18 Mart akşamı güneydoğu ufku
27 Mart sabahı gündoğumundan önce güneydoğu ufku
12
gokyuzukitap2014SON.indd 12
28.12.2013 16:21
Gök Olayları
10 Mart
11 Mart
14 Mart
18 Mart
20 Mart
22 Mart
27 Mart
27 Mart
29 Mart
31 Mart
Yeniay
1 Mart
İlkdördün
8 Mart
Dolunay
16 Mart
Sondördün
24 Mart
Yeniay
30 Mart
Jüpiter ve Ay gece boyunca birbirine yakın görünümde
Ay Dünya’ya en uzak konumunda (405.367 km)
Merkür sabaha karşı güneydoğuda en büyük batı uzanımında (28°)
Mars, Ay ve Spika gece boyunca birbirine çok yakın görünümde
İlkbahar ılımı (gece ve gündüz süreleri eşit)
Venüs sabaha karşı güneydoğuda en büyük batı uzanımında (47°)
Venüs ve Ay sabaha karşı güneydoğuda birbirine çok yakın görünümde
Ay Dünya’ya en yakın konumunda (365.706 km)
Merkür ve Ay sabaha karşı doğuda birbirine yakın görünümde
Mars ile Spika gece boyunca birbirine yakın görünümde
1 Mart 22:00
15 Mart 21:00
31 Mart 20:00
KUZEY
Kral
Kraliçe
Ejderha
Andromeda
Küçük Ayı
Kuzeytacı
Üçgen
Kutupyıldızı
Zürafa
Çoban
Perseus
Büyük Ayı
Koç
Kapella
Vaşak
DOĞU
Berenices’in
Saçı
Başak
İkizler
Aslan
Regulus
Küçük
Köpek
Avcı
Procyon
Spika
Irmak
Tekboynuz
Kupa
Suyılanı
Büyük
Köpek
Yelken
GÜNEY
gokyuzukitap2014SON.indd 13
Boğa
Aldebaran
Jüpiter
Yengeç
Karga
Balina
Arabacı
BATI
Arkturus
Akyıldız
(Sirius)
Tavşan
1 Mart 22:00
15 Mart 21:00
31 Mart 20:00
28.12.2013 16:21
Nisan 2014
Gezegenler
Merkür, ayın büyük bölümünde sabah
gökyüzünde doğu-güneydoğu ufku üzerinde. Gezegeni görebilmek için ayın ilk günleri gündoğumundan yaklaşık yarım saat
önce ufkun hemen üzerine bakmak gerekiyor. Ancak gezegeni görmek zor, çünkü
yükselimi (ufuktan yüksekliği) çok az. Ayın
ilk haftasından sonraysa gezegen Güneş’e
çok yakın konumda olacak ve gözlenemeyecek. Merkür, ayın son günleri akşam gökyüzünde olacak, ancak görülebilecek kadar
yükselmesi için Mayıs’ın ilk günlerini beklemek gerekecek.
Venüs ay boyunca sabah gökyüzünde yer
alıyor ve gündoğumundan önce doğu-güneydoğu ufku üzerinde görülebiliyor. Venüs
ay boyunca her gün biraz doğuya doğru
hareket edecek. Bunun dışında gezegenin
ufkun üzerindeki yükselimi hemen hemen
aynı kalacak.
Mars ayın başlarında hava karardığında
doğmuş oluyor ve sabaha kadar gökyüzünde görülebiliyor. Mars’ı görmek için günbatımından sonra doğu-güneydoğu yönüne
bakmak gerekiyor.
Jüpiter ayın başlarında hava karardığında meridyene yani güney yönünde gökyüzündeki en yüksek noktasına ulaşmış oluyor
ve geceyarısından yaklaşık bir buçuk saat
sonra batıyor. Ayın sonlarında hava karardığında güney batı ufku üzerinde yer alacak ve
geceyarısından önce batacak.
Satürn ayın başlarında saat 21:00 civarı
doğu ufkundan yükseliyor. Gezegen ayın
sonlarında havanın kararmasıyla doğuyor
ve tüm gece gökyüzünde bulunuyor. Satürn’ü akşam saatlerinde görebilmek için
doğu-güneydoğu ufku üzerine bakmak gerekiyor.
Mars
Ay
Spika
Ay
Venüs
14 Nisan akşamı güneydoğu ufku
26 Nisan sabahı gündoğumundan önce doğu ufku
14
gokyuzukitap2014SON.indd 14
28.12.2013 16:21
Gök Olayları
06 Nisan
08 Nisan
14 Nisan
14 Nisan
16 Nisan
23 Nisan
26 Nisan
İlkdördün
7 Nisan
Dolunay
15 Nisan
Sondördün
22 Nisan
Yeniay
29 Nisan
Jüpiter ile Ay gece boyunca birbirine yakın görünümde
Ay Dünya’ya en uzak konumunda (404.499 km)
Mars Dünya’ya en yakın konumunda (92,4 milyon km)
Mars ile Ay tüm gece birbirine çok yakın görünümde
Satürn ile Ay gece boyunca birbirine çok yakın görünümde
Ay Dünya’ya en yakın konumunda (369.763 km)
Venüs ile Ay sabaha karşı doğuda birbirine yakın görünümde
1 Nisan 23:00
15 Nisan 22:00
30 Nisan 21:00
KUZEY
Kraliçe
Kral
Lir
Vega
Perseus
Küçük Ayı
Ejderha
Zürafa
Kutupyıldızı
Kapella
Arabacı
Herkül
Kuzeytacı
Boğa
Büyük Ayı
Aldebaran
Vaşak
Arkturus
Yılan
Yengeç
Berenices’in
Saçı
Aslan
Başak
Regulus
BATI
DOĞU
İkizler
Çoban
Jüpiter
Küçük
Köpek
Avcı
Procyon
Tekboynuz
Mars
Spika
Kupa
Terazi
Suyılanı
Karga
Büyük
Köpek
Akyıldız
(Sirius)
Yelken
Pompa
GÜNEY
gokyuzukitap2014SON.indd 15
1 Nisan 23:00
15 Nisan 22:00
30 Nisan 21:00
28.12.2013 16:21
Mayıs 2014
Gezegenler
Merkür ay boyunca akşam gökyüzünde ve bu ay içinde yılın en iyi durumuna
gelecek. Gezegen ayın ilk günleri Güneş’e
yakın görünür konumda bulunduğundan
erkenden batıyor. Ancak ayın ilk haftasından sonra günbatımının ardından batı
ufku üzerinde kolayca görülebilecek kadar
yükselmiş olacak. Merkür, ilerleyen günlerde ufkun üzerinde daha da yükselecek
ve ayın sonlarında Güneş’ten yaklaşık bir
buçuk saat sonra batacak.
Venüs ay boyunca sabah gökyüzünde yer
alıyor ve gündoğumundan yaklaşık bir buçuk saat önce doğu ufkundan yükseliyor. Ay
boyunca gezegenin ufuktan yüksekliği aynı
kalıyor, ancak gezegen her gün biraz sola
doğru ilerliyor.
Polluks
Mars ayın başlarında hava karardığında
güneydoğu ufku üzerinde bulunuyor. Gezegenin aşağısında bulunan parlak beyaz yıldız Spika. Mars, giderek daha erken doğacak
ve ay sonunda hava karardığında meridyene
yani güneyde en yüksek konumuna ulaşmış
olacak.
Jüpiter ayın başlarında akşam saatlerinde güneybatı ufku üzerinde yer alıyor ve
gece yarısı civarı batıyor. Jüpiter ilerleyen
günlerde gökyüzünü giderek daha erken
terk edecek. Ay sonunda hava karardıktan
yaklaşık bir saat sonra batacak.
Satürn yaklaşık üç saat arayla Mars’ı izliyor. Gezegen hava karardığında doğu ufku
üzerinde yer alıyor ve gecenin neredeyse tamamında gökyüzünde bulunuyor.
Kastor
Jüpiter
Prokyon
Ay
Venüs
Ay
4 Mayıs akşamı batı ufku 26 Mayıs sabahı gündoğumundan önce doğu ufku
16
gokyuzukitap2014SON.indd 16
28.12.2013 16:21
Gök Olayları
04 Mayıs
06 Mayıs
10 Mayıs
11 Mayıs
14 Mayıs
18 Mayıs
25 Mayıs
25 Mayıs
İlkdördün
7 Mayıs
Dolunay
14 Mayıs
Sondördün
21 Mayıs
Yeniay
28 Mayıs
Jüpiter ile Ay günbatımında batıda birbirine yakın görünümde
Ay Dünya’ya en uzak konumunda (404.319 km)
Satürn Dünya’ya en yakın konumunda (1,3 Milyar km)
Mars ile Ay tüm gece birbirine yakın görünümde
Satürn ile Ay tüm gece birbirine yakın görünümde
Ay Dünya’ya en yakın konumunda (367.103 km)
Venüs ile Ay sabaha karşı doğuda birbirine yakın görünümde
Merkür günbatımında batıda en büyük doğu uzanımında (23°)
1 Mayıs 23:00
15 Mayıs 22:00
31 Mayıs 21:00
KUZEY
Kraliçe
Perseus
Kral
Zürafa
Deneb
Kapella
Kutupyıldızı
Kuğu
Arabacı
Küçük Ayı
Lir
Vega
Vaşak
Ejderha
İkizler
Büyük Ayı
DOĞU
Herkül
Yengeç
Kuzeytacı
Yılancı
Yılan
Çoban
Arkturus
Berenices’in
Saçı
Procyon
Aslan
Regulus
Tekboynuz
Başak
Mars
Akrep
Antares
Spika
Küçük
Köpek
BATI
Jüpiter
Karga
Kupa
Suyılanı
Satürn
Terazi
Pompa
Erboğa
GÜNEY
gokyuzukitap2014SON.indd 17
1 Mayıs 23:00
15 Mayıs 22:00
31 Mayıs 21:00
28.12.2013 16:22
Haziran 2014
Gezegenler
Merkür ayın ilk günü Güneş’ten yaklaşık
bir buçuk saat sonra batıyor. Gezegen günbatımından sonra batı ufku üzerinde görülebilir. Ancak ilerleyen günlerde ufuktan
yüksekliği hızla azalacak ve gezegen ayın ilk
haftasından sonra gözden kaybolacak. Merkür ayın ortasından sonra sabah gökyüzüne
geçecek, ancak görülebileceği kadar yükselmesi için gelecek ayı beklemek gerekiyor.
Venüs ay boyunca sabah gökyüzünde
yer alıyor ve gündoğumundan yaklaşık bir
buçuk saat önce doğu ufkundan yükseliyor.
Venüs 22 Haziran’da Ülker (Yedi Kızkardeşler) açık yıldız kümesiyle, ayın son günlerindeyse Boğa Takımyıldızı’nın en parlak
yıldızı olan Aldebaran’la yakın konumda
olacak. 24 ve 25 Haziran’da da Ay gezegene
eşlik edecek.
Mars ayın ilk günleri hava karardığında
güney yönünde parlıyor ve geceyarısı civarı
batıyor. Ay sonundaysa güneybatı ufku üzerinde yer alacak ve geceyarısından yaklaşık
bir buçuk saat önce batacak Gezegenin sol
altında bulunan parlak yıldız Spika.
Jüpiter günbatımının ardından batı ufku
üzerinde yer alıyor. Ayın başlarında gezegeni günbatımından sonra yaklaşık iki saat
süresince görmek mümkün. Ancak ayın sonunda gezegen Güneş’ten çok kısa bir süre
sonra batacak ve bu yıl artık akşam gökyüzünde görülemeyecek.
Satürn yaklaşık üç saat arayla Mars’ı izliyor. Gezegen hava karardığında güneydoğu
ufku üzerinde yer alıyor ve gecenin büyük
çoğunda gökyüzünde bulunuyor.
Mars
Spika
Polluks
Kastor
Satürn
Ay
Ay
Jüpiter
1 Haziran akşamı günbatımından sonra güneybatı ufku
10 Haziran akşamı güney ufku
18
gokyuzukitap2014SON.indd 18
28.12.2013 16:22
Gök Olayları
01 Haziran
03 Haziran
08 Haziran
10 Haziran
15 Haziran
15 Haziran
24 Haziran
30 Haziran
İlkdördün
5 Haziran
Dolunay
13 Haziran
Sondördün
19 Haziran
Yeniay
27 Haziran
Jüpiter ile Ay günbatımında batıda birbirine yakın görünümde
Ay Dünya’ya en uzak konumunda (404.957 km)
Mars, Ay ve Spika geceyarısına kadar birbirine yakın görünümde
Satürn ile Ay gece boyunca birbirine çok yakın görünümde
Ay Dünya’ya en yakın konumunda (362.062 km)
Yaz gündönümü (en uzun gündüz, en kısa gece)
Venüs ile Ay sabaha karşı doğuda birbirine yakın görünümde
Ay Dünya’ya en uzak konumunda (405.930 km)
1 Haziran 23:00
15 Haziran 22:00
30 Haziran 21:00
KUZEY
Kraliçe
Zürafa
Kral
Kutupyıldızı
Vaşak
İkizler
Küçük Ayı
Deneb
Kuğu
Büyük Ayı
Lir
Ejderha
Vega
DOĞU
Çoban
Herkül
Kuzeytacı
Regulus
Suyılanı
Arkturus
Kartal
Yılan
Kalkan
Aslan
Berenices’in
Saçı
Altair
BATI
Yunus
Başak
Yılancı
Mars
Spika
Kupa
Karga
Satürn
Yay
Antares
Akrep
Terazi
Erboğa
GÜNEY
gokyuzukitap2014SON.indd 19
1 Haziran 23:00
15 Haziran 22:00
30 Haziran 21:00
28.12.2013 16:22
Temmuz 2014
Gezegenler
Merkür ay boyunca sabah gökyüzünde.
Ayın başlarında gezegen Güneş doğmadan
bir saat önce doğuyor. Bu sırada hava aydınlanmaya başladığı için gözlem süresi kısıtlı.
Merkür’ü gözlemlemek için en iyi zaman
ayın ortaları. Gezegen bu sırada Güneş’ten
yaklaşık bir buçuk saat önce doğuyor. Gezegen ayın sonlarında Güneş’e yaklaşacak ve
ayın ortalarından sonra görülmesi zorlaşacak. Merkür’ü görebilmek için doğu-güneydoğu ufku üzerine bakmak gerekiyor. Ayın
ortalarında Venüs Merkür’ün yaklaşık 8°
sağ üstünde yer alıyor. Bu onun gökyüzünde
bulunmasına yardımcı olacaktır.
Venüs ay boyunca sabah gökyüzünde
yer alıyor ve gündoğumundan yaklaşık bir
buçuk saat önce doğu ufkundan yükseliyor.
Gezegen ilerleyen günlerde doğu-kuzeydoğu yönüne doğru hareket edecek.
Satürn
Mars ayın başlarında akşam hava karardığında güneybatıda bulunuyor ve geceyarısı batıyor. Gezegen, ilerleyen günlerde daha
erken batacak ancak birkaç ay daha akşam
gökyüzünde görülebilecek. Mars, ay boyunca Başak Takımyıldızı’nın en parlak yıldızı
Spika’yla yakın konumda. Mars ve Spika
ayın ortalarında çok yakın konumda olacak.
Satürn ayın başlarında hava karardığında güney yönünde en yüksek konumunda
oluyor ve geceyarısı civarı batıyor. İlerleyen
günlerde gezegen daha erken batacak.
Jüpiter bu ayın sonlarına doğru sabah
gökyüzüne geçecek. Ay boyunca Güneş’e
çok yakın görünümde olacağından bu ay
gezegeni göremeyeceğiz.
Mars
Spika
Ay
Venüs
5 Temmuz akşamı güneybatı ufku
Ay
24 Temmuz sabahı gündoğumundan önce doğu ufku
20
gokyuzukitap2014SON.indd 20
28.12.2013 16:22
Gök Olayları
04 Temmuz
05 Temmuz
08 Temmuz
12 Temmuz
13 Temmuz
13 Temmuz
24 Temmuz
28 Temmuz
İlkdördün
5 Temmuz
Dolunay
12 Temmuz
Sondördün
19 Temmuz
Yeniay
26 Temmuz
Dünya Güneş’e en uzak konumunda (152.096.155 km)
Mars, Spika ve Ay geceyarısına kadar birbirine çok yakın görünümde
Satürn ile Ay geceyarısına kadar birbirine yakın görünümde
Merkür sabaha karşı doğuda en büyük batı uzanımında (21°)
Mars ile Spika geceyarısına kadar birbirine çok yakın görünümde
Ay Dünya’ya en yakın konumunda (358.259 km)
Venüs ile Ay sabaha karşı doğuda birbirine yakın görünümde
Ay Dünya’ya en uzak konumunda (406.564 km)
1 Temmuz 23:00
15 Temmuz 22:00
31 Temmuz 21:00
KUZEY
Zürafa
Vaşak
Kraliçe
Andromeda
Kutupyıldızı
Küçük Ayı
Kral
Aslan
Büyük Ayı
Deneb
DOĞU
Kanatlı At
Lir
Yunus
Vega
Çoban
Kuzeytacı
Herkül
Altair
Oğlak
Arkturus
Yılancı
Mars Spika
Kalkan
Satürn
Yay
Akrep
Karga
Terazi
Antares
Erboğa
GÜNEY
gokyuzukitap2014SON.indd 21
Berenices’in
Saçı
Başak
Yılan
Kartal
BATI
Ejderha
Kuğu
1 Temmuz 23:00
15 Temmuz 22:00
31 Temmuz 21:00
28.12.2013 16:22
Ağustos 2014
Gezegenler
Merkür ayın ilk yarısı gözlenemeyecek.
Ayın sonlarına doğru Güneş’ten yaklaşık
45 dakika sonra batacak. Ancak hava henüz
kararmadan battığından görülmesi yine zor.
Batı ufku tümüyle açık olan gözlemciler, temiz bir havada günbatımından yarım saat
sonra gezegeni görmeyi deneyebilir.
Venüs ay boyunca sabah gökyüzünde yer
alıyor ve ayın başlarında gündoğumundan
yaklaşık bir buçuk saat önce doğu ufkundan
yükseliyor. Gezegen ayın başlarında İkizler
Takımyıldızı’nda yer alıyor. Ayın ortasından
sonra Jüpiter’le birbirlerine yakın konumda
olacaklar. İki gezegen 18 Ağustos’ta birbirlerine çok yakın konuma gelecek. Venüs ayın
ortasından başlayarak giderek alçalacak ve
ay sonunda havanın kararmasıyla batacak.
Mars günbatımından sonra güneybatı ufku üzerinde yer alıyor ve ay boyunca
konumunu koruyor. Gezegeni akşamları
yaklaşık iki saat boyunca gözlemek mümkün. Mars ayın sonlarında Satürn’le yakın
konumda olacak.
Satürn ayın başlarında hava karardığında güneybatıda Mars’ın sol üstünde yer
alıyor. İlerleyen günlerde hava karardığında
batıya biraz daha yaklaşacak ve ayın 22’sinde
Mars’ın üzerinde bulunacak.
Jüpiter geçtiğimiz ay sabah gökyüzüne
geçmişti. Gezegen ayın başlarında ufka hâlâ
çok yakın. Gündoğumundan önce ufkun
üzerinde görülebilecek kadar yükselmesi için ayın ortalarını beklemek gerekiyor.
Ayın sonunda gezegen artık alacakaranlıktan sıyrılmış olacak.
Satürn
Jüpiter
Ay
Ay
Mars
Venüs
23 Ağustos sabahı gündoğumundan önce doğu ufku
31 Ağustos akşamı günbatımından sonra güneybatı ufku
22
gokyuzukitap2014SON.indd 22
28.12.2013 16:22
Gök Olayları
03 Ağustos
04 Ağustos
10 Ağustos
18 Ağustos
23 Ağustos
24 Ağustos
24 Ağustos
31 Ağustos
İlkdördün
4 Ağustos
Dolunay
10 Ağustos
Sondördün
17 Ağustos
Yeniay
25 Ağustos
Mars ile Ay günbatımından sonra birbirine çok yakın görünümde
Satürn ile Ay günbatımından sonra birbirine çok yakın görünümde
Ay Dünya’ya en yakın konumunda (356.901 km)
Venüs ile Jüpiter sabaha karşı doğuda birbirine çok yakın görünümde
Jüpiter, Venüs ve Ay sabaha karşı doğuda birbirine yakın görünümde
Ay Dünya’ya en uzak konumunda (406.524 km)
Mars ile Satürn günbatımından sonra birbirine yakın görünümde
Satürn ile Ay günbatımından sonra birbirine çok yakın görünümde
1 Ağustos 23:00
15 Ağustos 22:00
31 Ağustos 21:00
KUZEY
Zürafa
Perseus
Kraliçe
Kutupyıldızı
Büyük Ayı
Üçgen
Küçük Ayı
Kral
Andromeda
Balıklar
Berenices’in
Saçı
Ejderha
DOĞU
Vega
Kuğu
Arkturus
Kuzeytacı
Lir
Yılan
Altair
Kova
Satürn
Terazi
Oğlak
Antares
Yay
GÜNEY
gokyuzukitap2014SON.indd 23
Mars
Yılancı
Kartal
Kalkan
Güneybalığı
Başak
Herkül
Yunus
Kanatlı At
BATI
Deneb
Akrep
1 Ağustos 23:00
15 Ağustos 22:00
31 Ağustos 21:00
28.12.2013 16:22
Eylül 2014
Gezegenler
Merkür Eylül ayı boyunca akşam gökyüzünde. Ancak Güneş’ten yaklaşık 45 dakika
sonra, hava henüz kararmadan battığından
görülmesi zor. Batı ufku tümüyle açık olan
gözlemciler, temiz bir havada günbatımından yarım saat sonra gezegeni görmeyi deneyebilir.
Venüs ay boyunca sabah gökyüzünde,
ancak ayın ikinci yarısından sonra ufkun
üzerinde iyice alçalmış olduğundan görülmesi zor olacak. Venüs ayın başlarında Aslan Takımyıldızı’nda, takımyıldızın en parlak yıldızı Regulus’a yakın konumda olacak.
Mars günbatımından sonra güneybatı
ufku üzerinde yer alıyor ve ay boyunca konumunu koruyor. Gezegeni akşamları yaklaşık iki saat boyunca gözlemek mümkün.
Mars, ayın başlarında Satürn’le yakın konumda olacak. İki gezegenin parlaklığı birbirine çok yakın. Ayın sonlarındaysa Akrep
Takımyıldızı’nın en parlak yıldızı Antares’le
yakın konumda olacak.
Jüpiter sabah gökyüzünde. Gezegen
gündoğumundan önce güneydoğu ufku
üzerinde görülebilir. Jüpiter ilerleyen günlerde giderek daha erken doğacak ve gecenin yaklaşık yarısında gözlenebilecek.
Satürn hava karardıktan sonra güneybatıda. Gezegen ayın başlarında saat 23:00
civarında sonlarındaysa 21:00 civarında batıyor.
Ay
Ay
Antares
Satürn
Mars
1 Eylül akşamı günbatımından sonra güneybatı ufku
Mars
Antares
Satürn
29 Eylül akşamı günbatımından sonra güneybatı ufku
24
gokyuzukitap2014SON.indd 24
28.12.2013 16:22
Gök Olayları
01 Eylül
08 Eylül
20 Eylül
20 Eylül
22 Eylül
23 Eylül
26 Eylül
28 Eylül
29 Eylül
İlkdördün
2 Eylül
Dolunay
9 Eylül
Sondördün
16 Eylül
Yeniay
24 Eylül
Mars, Satürn ve Ay günbatımından sonra birbirine yakın görünümde
Ay Dünya’ya en yakın konumunda (358.395 km)
Jüpiter ile Ay sabaha karşı doğuda yakın görünümde
Ay Dünya’ya en uzak konumunda (405.847 km)
Merkür günbatımında güneybatıda en büyük doğu uzanımında (26°)
Sonbahar ılımı (gece ve gündüz süreleri eşit)
Merkür, Ay ve Spika günbatımında güneybatıda birbirine yakın görünümde
Satürn ile Ay günbatımında güneybatıda birbirine yakın görünümde
Mars, Ay ve Antares günbatımında güneybatıda yakın görünümde
1 Eylül 23:00
15 Eylül 22:00
30 Eylül 21:00
KUZEY
Vaşak
Arabacı
Büyük Ayı
Kapella
Zürafa
Perseus
Kraliçe
Üçgen
Koç
Kutupyıldızı
Çoban
Küçük Ayı
Arkturus
Ejderha
Kral
Andromeda
Kuzeytacı
DOĞU
Lir
Balıklar
Kuğu
Kanatlı At
Balina
Vega
Yılan
Herkül
BATI
Deneb
Yunus
Yılancı
Altair
Kartal
Kova
Kalkan
Oğlak
Yay
Fomalhaut
Güneybalığı
GÜNEY
gokyuzukitap2014SON.indd 25
1 Eylül 23:00
15 Eylül 22:00
30 Eylül 21:00
28.12.2013 16:22
Ekim 2014
Gezegenler
Merkür ayın ilk yarısında Güneş’e yakın
konumda olduğundan gözlenemiyor. Ayın
ortasında sabah gökyüzüne geçecek olan
gezegen ufkun üzerinde hızla yükselecek
ve ayın 20’sinden sonra gündoğumundan
önce doğu ufkunun üzerinde görülebilecek. Ayın son günleri ufkun üzerinde iyice
yükselmiş olacak ve sabah gün ağarırken
görülebilecek.
Venüs bu ay akşam gökyüzüne geçecek
ancak görülebilecek kadar yükselmeyecek.
Venüs’ü görebilmek için Aralık ayının sonlarını beklemek gerekiyor.
Mars günbatımından sonra güneybatı
ufku üzerinde bulunuyor ve ay boyunca konumunu koruyor. Gezegeni akşamları yaklaşık iki saat boyunca gözlemek mümkün.
Mars, ayın başlarında Akrep Takımyıldızı’nın en parlak yıldızı Antares’le yakın konumda. Ayın sonuna geldiğimizde gezegen
Yay Takımyıldızı sınırlarına girmiş olacak.
Jüpiter ayın başlarında geceyarısından
iki saat sonra doğuyor. Gezegeni görmek
için bu sırada doğu ufku üzerine bakmak
gerekiyor. Gezegen gündoğumundan önce
gökyüzünde en yüksek konumuna ulaşıyor.
Ayın sonlarında gezegen geceyarısı civarı
doğacak.
Satürn ayın başlarında günbatımından
yaklaşık yarım saat sonra güneybatı ufku
üzerinde görülebilir. Gezegen ayın sonlarında iyice alçalmış olacak ve günbatımının
hemen ardından gökyüzünü terk edecek.
Jüpiter
Ay
Regulus
Ay
Mars
18 Ekim sabahı hava aydınlanmadan önce güneydoğu ufku
28 Ekim akşamı günbatımından sonra güneybatı ufku
26
gokyuzukitap2014SON.indd 26
28.12.2013 16:22
Gök Olayları
05 Ekim
18 Ekim
18 Ekim
28 Ekim
İlkdördün
1 Ekim
Dolunay
9 Ekim
Sondördün
15 Ekim
Yeniay
23 Ekim
İlkdördün
31 Ekim
Ay Dünya’ya en yakın konumunda (363.118 km)
Jüpiter ile Ay sabaha karşı doğuda birbirine yakın görünümde
Ay Dünya’ya en uzak konumunda (404.897 km)
Mars ile Ay günbatımında güneybatıda birbirine yakın görünümde
1 Ekim 23:00
15 Ekim 22:00
31 Ekim 20:00
KUZEY
Vaşak
Büyük Ayı
Çoban
Arabacı
Zürafa
Küçük Ayı
Kutupyıldızı
Kapella
Ejderha
Herkül
Kraliçe
Perseus
Kral
Vega
Aldebaran
Deneb
Andromeda
Lir
DOĞU
BATI
Üçgen
Boğa
Kuğu
Koç
Yılancı
Yunus
Kanatlı At
Altair
Balıklar
Kartal
Kalkan
Balina
Kova
Oğlak
Yay
Fomalhaut
Güneybalığı
GÜNEY
gokyuzukitap2014SON.indd 27
1 Ekim 23:00
15 Ekim 22:00
31 Ekim 21:00
28.12.2013 16:22
Kasım 2014
Gezegenler
Merkür ay boyunca sabah gökyüzünde,
doğu ufku üzerinde yer alıyor. Gezegen ayın
ilk günü en büyük uzanımında, yani Güneş’e
en uzak görünür konumunda. Merkür bu
sırada yılın en iyi konumlarından birinde
ve Güneş’ten yaklaşık bir buçuk saat önce
doğuyor. Gezegen günler ilerledikçe ufkun
üzerinde alçalacak. Ayın ortalarından sonraysa onu görmek zorlaşacak.
Venüs geçen ay akşam gökyüzüne geçmiş olsa da, bu ay boyunca Güneş’e çok yakın konumda olacak ve ufkun üzerinde görülebilecek kadar yükselmeyecek. Venüs’ün
gözlenebilecek kadar yükselmesi için yılın
son günlerini beklemek gerekiyor.
Kastor
Ay
Betelgüz
Mars günbatımından sonra güneybatı
ufku üzerinde yer alıyor ve ay boyunca konumunu büyük ölçüde koruyor. Gezegeni
akşamları batmadan önce, yaklaşık iki buçuk saat boyunca gözlemek mümkün.
Jüpiter ayın ilk günleri geceyarısı civarı
doğuyor. Gezegeni görmek için bu sırada
doğu ufku üzerine bakmak gerekiyor. Gezegen gündoğumundan önce gökyüzünde
en yüksek konumuna ulaşıyor. Jüpiter ayın
sonlarında saat 22:00 civarında doğacak.
Gezegenin biraz aşağısında görülen parlak
yıldız Aslan Takımyıldızı’nın en parlak yıldız olan Regulus.
Satürn ayın ilk günleri Güneş’ten yaklaşık yarım saat sonra batıyor. Bu sırada henüz
hava tam olarak kararmamış olduğundan
gezegeni görmek çok zor. Satürn ilerleyen
günlerde Güneş’e çok yakın görünümde
olacak ve önümüzdeki ayın başlarına kadar
görülemeyecek.
Mars
Ay
Polluks
10 Kasım akşamı güneydoğu ufku
25 Kasım akşamı günbatımından sonra güneybatı ufku
28
gokyuzukitap2014SON.indd 28
28.12.2013 16:22
Gök Olayları
01 Kasım
03 Kasım
14 Kasım
15 Kasım
26 Kasım
28 Kasım
Dolunay
6 Kasım
Sondördün
14 Kasım
Yeniay
22 Kasım
İlkdördün
29 Kasım
Merkür sabaha karşı doğuda en büyük batı uzanımında (19°)
Ay Dünya’ya en yakın konumunda (367.882 km)
Jüpiter ile Ay geceyarısından sonra birbirine yakın görünümde
Ay Dünya’ya en uzak konumunda (404.337 km)
Mars ile Ay günbatımında güneybatıda birbirine yakın görünümde
Ay Dünya’ya en yakın konumunda (369.824 km)
1 Kasım 22:00
15 Kasım 21:00
30 Kasım 20:00
KUZEY
Büyük Ayı
Ejderha
Vaşak
Herkül
Küçük Ayı
İkizler
Kutupyıldızı
Vega
Zürafa
Lir
Kraliçe
Kapella
Kral
Deneb
Kuğu
Perseus
DOĞU
Aldebaran
Boğa
Avcı
Irmak
Üçgen
Andromeda
Koç
Yunus
Altair
Kanatlı At
Balıklar
BATI
Arabacı
Kartal
Kova
Tavşan
Oğlak
Balina
Irmak
Fomalhaut
Güneybalığı
GÜNEY
gokyuzukitap2014SON.indd 29
1 Kasım 22:00
15 Kasım 21:00
30 Kasım 20:00
28.12.2013 16:22
Aralık 2014
Merkür ayın ikinci haftasından itibaren
akşam gökyüzünde. Gezegeni görebilmek
için Ocak ayının ilk günlerini beklemek gerekiyor. Ocak ayının ilk haftasından sonra
Merkür ve Venüs çok yakın konuma gelecek. Bu yakınlaşmanın öncesinde, Aralık
ayının son günleri Merkür Venüs’ün biraz
altında yer alacak. Bir dürbün yardımıyla,
Venüs’ten de yardım alınarak yılın son günü
Merkür zor da olsa görülebilir.
Venüs ay boyunca akşam gökyüzünde.
Ancak ufka çok yakın konumda ve ay boyunca alacakaranlık bitmeden batıyor. Gezegen çok parlak olduğundan ayın son günleri günbatımından kısa bir süre sonra, hava
kararmadan önce güneybatı ufku üzerinde
görülebilir.
Gezegenler
Mars günbatımından sonra güneybatı ufku üzerinde yer alıyor ve ay boyunca
konumunu koruyor. Gezegeni akşamları
yaklaşık iki buçuk saat boyunca gözlemek
mümkün.
Jüpiter ayın başlarında 22:00 civarında
doğuyor. Gezegeni görmek için bu sırada
doğu ufku üzerine bakmak gerekiyor. Gezegen gündoğumundan hemen önce gökyüzünde en yüksek konumuna ulaşıyor.
Jüpiter ayın sonlarında saat 20:00 civarında
doğacak. Aslan Takımyıldızı’nın en parlak
yıldızı olan Regulus ve Jüpiter ay boyunca
birbirlerine yakın konumda olacak.
Satürn ayın başlarında görülemeyecek,
çünkü ufka çok yakın olacak. Görülebilecek
kadar yükselmesi için ayın ortalarını beklemek gerekiyor. Satürn ayın sonunda sabah
gün ağarmadan doğmuş olacak.
Ay
Mars
Ay
Satürn
19 Aralık sabahı gündoğumundan önce güneydoğu ufku
25 Aralık akşamı güneybatı ufku
30
gokyuzukitap2014SON.indd 30
28.12.2013 16:22
Gök Olayları
12 Aralık
13 Aralık
19 Aralık
22 Aralık
24 Aralık
25 Aralık
Dolunay
6 Aralık
Sondördün
14 Aralık
Yeniay
22 Aralık
İlkdördün
28 Aralık
Jüpiter ile Ay sabaha karşı doğuda birbirine yakın görünümde
Ay Dünya’ya en uzak konumunda (404.584 km)
Satürn ile Ay sabaha karşı doğuda birbirine yakın görünümde
Kış gündönümü (en kısa gündüz, en uzun gece)
Ay Dünya’ya en yakın konumunda (364.796 km)
Mars ile Ay günbatımından sonra güneybatıda birbirine yakın görünümde
1 Aralık 22:00
15 Aralık 21:00
31 Aralık 20:00
KUZEY
Büyük Ayı
Ejderha
Vega
Lir
Küçük Ayı
Kutupyıldızı
Kral
Zürafa
İkizler
Arabacı
DOĞU
Andromeda
Perseus
Kanatlı At
Üçgen
Boğa
Jüp
Koç
Aldebaran
Tekboynuz
Yunus
Kapella
Küçük
Köpek
Procyon
Kuğu
Kraliçe
Jüpiter
Yengeç
Deneb
BATI
Vaşak
Balıklar
Avcı
Kova
Akyıldız
(Sirius)
Büyük
Köpek
Irmak
Balina
Tavşan
Irmak
GÜNEY
gokyuzukitap2014SON.indd 31
1 Aralık 22:00
15 Aralık 21:00
31 Aralık 20:00
28.12.2013 16:22
Yaz saati uygulamasının geçerli olduğu zamanlarda
çizelgedeki saatlere bir saat eklemek gerekiyor.
Çizelgenin kullanılmasına bir örnek olarak
18 Şubat’ı 19 Şubat’a bağlayan gecenin olaylarının
bir bölümüne bakalım. Bunun için ilk olarak
çizelgenin sol tarafında bulunan eğriden 16 Şubat’a
karşılık gelen noktayı bulmalıyız, bu noktanın
biraz altı 18 Şubat’a karşılık geliyor. Buradan
edindiğimiz ilk bilgi Güneş’in o akşam yaklaşık
18:30’da batacağı. Bunun ardından, ortalık
henüz tam kararmadan 17:40 civarında M45
(Yedi Kızkardeşler) meridyenden geçecek, yani
gökyüzündeki en yüksek noktasına ulaşmış olacak.
Nisan
e
m
n
r
tü
Sa
Jü
ar
M
21
14
N
m
A
ye
id
r
yo
ğu
do
s
4
Haziran
20
6
13
29
22
25
11
27
15
r
kü
er or
M atıy
b
n
r
tü
Sa
20
8
ğ
do
13
1
ar
2
23
9
16
2
6
45
M
31
26
30
Ne me
pt rid
ün ye
M
M
ba erk
tıy ür
or
23
ba nde
tıy
or
e
m
M
19
16
42
n
Ve
9
J
ü
pi
te
Ur
rm
an
ü
e
s
ba ridy
e
tıy
or nde
.
rd
m
.
rd
Ur
a.
m
12
or
uy
de
rid
ye
n
5
M
m
lu
Po
l
t.
ks
de
ye
n
er
id
b
üs
18
m
22
s
ru
tu
Ar
k
er
nd
e
s
re
nt
a
de
ye
n
er
id
21
n
tü
ep
do
sm
ğ
do
ğ
31
ba
M
M
42
M bat
4 ıy
5
ba or
tıy
or
er
uy
or
tıy
or
e
idy
p
uy
or
02
rid
ba
e
nd
ite
r
01
tıy
or
geceyarısı
t
Mayıs
Temmuz
Nisan
Mart
Şubat
Ocak
gokyuzukitap2014SON.indd 32
Sa
31
M
AKŞAM
20
s
ar
M
19
ür
n
18
tıy
or
ba
uy
or
do
ğ
23
ıy
or
ba
t
17
Venüs doğuyor
n
ye
de
03
M
er
r
kü
do
ğ
7
30
16
or
uy 23
2
9
Merkür doğuyor
SABAH
04
19
Temmuz
Haziran
26
5
12
21
14
Mayıs
28
05
7
24
06
10
3
24
Mart
17
10
17
27
3
20
Şubat
07
6
13
Ocak
31
Bu çizelge 2014 yılı için çeşitli gökcisimlerinin
doğma, meridyenden (gökyüzünde en yüksek
noktasından) geçme ve batma zamanlarını,
alacakaranlığın sonuyla başlangıcını ve Ay’ın
evrelerini veriyor. Dikey eksen günleri,
yatay eksen gece boyunca zamanı gösteriyor.
28.12.2013 16:22
yor
Mars doğu
Saat 21:40 dolaylarında İkizler Takımyıldızı’nın
parlak bir yıldızı olan Polluks meridyenden geçecek,
bunu 22:00 civarında Mars’ın doğması izleyecek.
Bunun 5-6 dakika ardından da Neptün’ün battığını
görüyoruz. Saat 19:00 sularında Güneş ufkun
18 derece altında olacak ve alacakaranlık
sona erecek. 20:40 civarında Jüpiter meridyenden
geçecek, yaklaşık 5 dakika sonra da Uranüs batacak.
Saat 21:00 hizasında gördüğümüz simge Ay’ın
doğuşunu işaret ediyor. Bu simgeden ayrıca Ay’ın
küçülmekte olduğunu, ama henüz son
dördüne de varmamış olduğunu anlıyoruz.
29
22
07
15
06
05
04
42
do
ün
23
M
ep
t
rid
ye
n
e
m
eb
de
ye
n
21
31
er
id
uy
or
m
M
ra
n
20
U
19
18
28
21
14
17
.
at
rb
ü
rk
e
7
30
16
23
2
9
26
19
5
12
21
28
7
14
31
17
24
3
10
20
yor
r batı
Merkü
27
Mars batıyor
or
batıy
M
Kasım
gokyuzukitap2014SON.indd 33
Büyüyen Ay
üs
do
ğ
Ekim
s
Venü
Küçülen Ay
45
uy
or
do
ğ
M
en
D
N
22
e
m
ye
n
rid
ba
6
M31: Andromeda Gökadası
M42: Avcı Bulutsusu
M45: Yedi Kızkardeşler
02
01
üs
n
ra
geceyarısı
M
de
de
ğu
yo
r
U
45
Jü
e
m
oğ
rd
pit
e
rn
tü
Sa
m
de
rid
ye
n
uy
or
Eylül
(Ay’ın batış zamanları)
tıy
or
Ağustos
(Ay’ın doğuş zamanları)
ep
N
13
İlk dördün
Son dördün
U
M
Venü
Temmuz
Yeni ay
Dolunay
s
nü
ra
tü
n
ba
e
03
t
ba
M
42
tıy
or
m
de
8
1
24
17
10
3
27
20
13
6
29
15
8
1
25
18
11
4
28
21
14
rd
kü
de
ye
n
er
id
n
ye
rid
Po
er
e
m
ye
n
rid
29
ks
llu
or
ıy
de
r
ite
Jü
p
7
An m
ta eri
r
d
e
y
s
m en
M
de
rd
31
M
.
42
ba
M b
t
ı
a
ıt S yo
ba yor atü r
rn
tıy
or
r
kü r
er yo
M ğu
do
45
30
uy
or
Temmuz
do
ğ
Eylül
Ağustos
22
Ekim
Hazırlayan: Atakan Gürkan
Aralık
Kasım
Aralık
28.12.2013 16:22
Gökyüzü Gözlemciliği
G
Bu kitapçıkta yer verdiğimiz yazıların çoğu
daha önce Bilim ve Teknik dergisinde yayımlandı. Amatör gökbilimciliğe ilgi duyanlara
yardımcı olabilmek için hazırlanan bu yazılar
daha çok çıplak gözle yapılan gözlemlere yönelik. Bu yazıları okuduktan sonra çıplak gözle bir teleskopla yapabileceğinizden çok daha
fazlasını yapabileceğinizi göreceksiniz.
Kitapçığın son sayfalarında teleskoplara
ilgi duyan gözlemcilere yönelik bilgiler de
yer alıyor. Özellikle teleskop almayı düşünen
okuyucularımıza bu yazıları okumalarını tavsiye ediyoruz.
Gökyüzü gözlemciliği yapmak için teleskop sahibi olmak gerekmediğini bir kez daha
hatırlattıktan sonra şunu da ekleyelim: Bir
teleskop almadan önce gökyüzünü tanımak
yani yıldızları, takımyıldızları, gezegenlerin
hareketlerini, gökyüzünü ve gökyüzüyle ilgili birtakım temel bilgileri öğrenmek gerekir.
Alp Akoğlu
ökbilim, sınırı olmayan bir laboratuvarda yapılır ve bu laboratuvarda çalışmak
için uzman olmak gerekmez. Bu laboratuvara
girenler, yani geceleri ara sıra da olsa başını
kaldırıp gökyüzüne bakan herkes amatör
gökbilimci sayılır. Başka hiçbir bilim dalı bu
denli halka açık değildir. Amatör gökbilimci
istediği konuda, canı istediği zaman çalışmakta özgürdür.
Gökbilim denince genellikle akla teleskop
gelir. Çok pahalı teleskoplar kullanan amatör
gökbilimciler var. Elbette teleskoplar insanı
gökyüzünün derinliklerine götürüyor, ama
amatör gökbilimci olmak için teleskop bir
zorunluluk değil. Ayrıca tüm dünyada ve ülkemizde kendi teleskoplarını yapan amatör
gökbilimciler var. Bu başlı başına güzel bir etkinlik olduğu gibi çok daha düşük maliyetle
amatör bir gökbilimcinin ihtiyaçlarını karşılayacak teleskoplar yapılabiliyor.
34
gokyuzukitap2014SON.indd 34
28.12.2013 16:22
Telekop sahibi olmayı başlangıçta önermesek de bir dürbün ister deneyimsiz, ister
deneyimli olsun tüm amatör gökbilimcilerin
kullanabileceği bir gözlem aracı. Basit bir arazi dürbünüyle, kuyrukluyıldızları, gökadaları
ve yıldız kümelerini çok daha ayrıntılı, yıldızları çok daha parlak görürüz. Çıplak gözle
birbirinden ayıramadığımız ikili yıldızları
ayırt ederiz.
Alamy
Bu nedenle gökyüzü gözlemciliğine yeni başlayanlara teleskop almaylarını önermiyoruz.
Ayrıca belki de hiçbir zaman bir teleskoba
gereksinim duymayacaksınız.
Çıplak gözle yapabileceklerimizin neredeyse sınırı yok. Takımyıldızları, gezegenlerin hareketlerini, Ay’ın ve hatta gözünüz çok
keskinse Venüs’ün evrelerini, örtülmeleri (zaman zaman Ay gezegenleri ve yıldızları, daha
seyrek olarak da bir gezegen bir yıldızı örter),
Ay ve Güneş tutulmalarını, göktaşı yağmurlarını, kuyrukluyıldızları, ikili yıldızları, değişen yıldızları, bulutsuları, yıldız kümelerini
hatta milyonlarca ışık yılı uzaklıktaki birkaç
gökadayı gözleyebiliriz. Üstelik gezegenlerin
ve Ay’ın hareketleri, takımyıldızlar, göktaşı
yağmurları gibi gök olaylarını gözlemenin en
iyi yolu onlara herhangi bir araç olmaksızın
bakmaktır. Çünkü bu olaylar gökyüzünde geniş alanlarda gerçekleşir.
gokyuzukitap2014SON.indd 35
28.12.2013 16:22
Takımyıldızlar
Gökyüzünü tanımaya parlak yıldızlardan ve belirgin takımyıldızlardan başlayabilirsiniz.
Eskiden yaşamış insanlar, gökyüzündeki yıldızların oluşturduğu desenleri
çeşitli varlıklara benzetmiş, o sayede bunları hatırlamanın ve gökyüzünde bulmanın
daha kolay olduğunu keşfetmişler. Günümüzde de takımyıldız şekillerinden
bu amaçla yararlanıyoruz.
ünümüzde kullanılan takımyıldız adları
çoğunlukla Yunan mitolojisinden geliyor. Bugünkü gökyüzü atlasları 88 takımyıldız içeriyor. Her takımyıldızın çevresindeki
belli bir alanda bulunan gökcisimleri, o takımyıldızın içinde kabul ediliyor.
Takımyıldızların hepsini aynı anda gökyüzünde göremeyiz. Çünkü herhangi bir anda
gökyüzünün ancak yarısı ufkun üzerindedir.
Gökyüzünün hangi bölümünü gördüğümüz,
zamana ve Dünya üzerinde bulunduğumuz
yere bağlıdır. Gece saat ilerledikçe batıdaki
takımyıldızlar batar, doğudan başkaları doğar. Yine mevsime bağlı olarak bazı takımyıldızlar ufkun altında kalır.
Pek çoğumuzun düşündüğünün tersine,
bir takımyıldız gerçek bir yıldız kümesi değildir. Takımyıldızlar birbiriyle ilişkisi olmayan,
birbirine çok uzak yıldızlardan oluşur. Takımyıldızlar, görünür parlaklıkları birbirine
yakın olan yıldızlardan oluşur. Bu yıldızlar
yalnızca bizim bakış doğrultumuza göre birbirlerine yakın görünür.
Bir takımyıldızın ötekilere göre konumunu bilirseniz, onu gökyüzünde bulmanız
çok daha kolay olur. Gökyüzünü tanımaya,
öncelikle en kolay bulunabilecek takımyıldızlardan başlayın. Büyük Ayı başlangıç için
iyi bir hedef. Çünkü bir kepçeye benzeyen
biçimiyle ve benzer parlaklıktaki yıldızlarıyla dikkat çeker. Yıl boyunca gökyüzünde
yer alan Büyük Ayı’yı gökyüzünde bulmak
için kuzeye doğru bakmanız yeterli. Büyük
Ayı’yı bulduktan sonra, ilk işiniz Kutupyıldızı’nı bulmak olabilir.
Gökyüzünde belirgin bir takımyıldızı
(örneğin Büyük Ayı’yı) bulduktan sonra diğer takımyıldızları da ondan yararlanarak
bulabilirsiniz. Bu, bir kent haritasından yararlanarak yeni yerler keşfetmek için tanıdık
bir yerden yola çıkmaya benzer. Tıpkı Kutupyıldızı’nı bulmak için kepçenin kenarındaki yıldızlar doğrultusunda hayali bir çizgi
çizmemiz gibi, diğer yıldızları bulmak için de
birtakım çizgiler, yol göstericiler hayal edebilirsiniz.
Bir takımyıldızı tanımlamaya çalışırken
öncelikle en parlak yıldızını bulmaya çalışın,
ondan sonra adım adım ilerleyin. Haritada
bu yıldıza çizgiyle birleştirilmiş en yakın yıldızı bulun, sonra o yıldızı gökyüzünde bulmaya çalışın. Bu şekilde ilerleyerek takımyıldızın tamamını gökyüzünde bulmaya çalışın.
Stellarium
G
36
gokyuzukitap2014SON.indd 36
28.12.2013 16:22
25°
1°
Gökyüzünde Uzaklıklar
10°
E
ğer bir arkadaşınıza bir gökcisminin
yerini tarif etmeyi denediyseniz bunun
zaman zaman ne kadar zor olduğunu fark
etmişsinizdir. Bunun nedeni kubbe şeklinde
gördüğümüz gökyüzünde mesafelerin alışkın
olduğumuz uzunluk ölçüleriyle ifade edilmemesidir. Gökyüzündeki uzaklıklar “açısal”
olarak ifade edilir. Gökyüzünde açı ölçme
düşüncesi gözünüzü korkutmasın, bunun
için çok kolay yöntemler var.
Peki gökyüzünde açıları nasıl ölçeceğiz? Çok kolay. Elimizle! Her ne kadar pek
duyarlı bir ölçüm yöntemi olmasa da, bu
yöntem çok kullanışlıdır. Ayrıca eliniz her
zaman yanınızda taşıdığınız bir “astronomi
aletidir”. Kolunuzu dirseğinizi kırmadan
kaldırdığınızda, yumruğunuz 10, karışınız
25, parmağınızsa yaklaşık 1 derece görünür. Elbette bu değerler kişiden kişiye değişir, ama bu yöntem özellikle gökyüzündeki
bir cismin konumunu bir arkadaşınıza tarif
ederken çok işe yarar.
Eğer karışınızın ya da yumruğunuzun kaç
derece genişlikte göründüğünü daha hassas
olarak belirlemek istiyorsanız Büyük Ayı Takımyıldızı’ndan yararlanabilirsiniz. Büyük Ayı
gökyüzünde mükemmel bir ölçek oluşturur.
Aşağıdaki çizimde Büyük Ayı’nın yıldızlarının birbirlerine açısal uzaklıkları veriliyor.
“Gökyüzünde basit açı ölçümü” demek
belki biraz abartılı olacak ama bazen hayat
kurtarıcı da olabilir. Örneğin kamp yapıyorsunuz ve uzun bir yürüyüşe çıktınız.
Hava kararmadan geri dönmeniz gerekiyor. Ne zaman geri döneceğinize Güneş’in
ne zaman batacağını hesaplayarak karar
verebilirsiniz. Eğer kamp yerine iki saatlik
bir yürüyüş mesafesindeyseniz ve Güneş’in
batmasına iki saat kaldıysa geri dönüş zamanı geldi demektir. Burada bilmeniz gereken, yumruğunuzun ya da karışınızın
açısal olarak genişliği ve Güneş’in (ve tüm
gökyüzünün) saatte 15 derece kadar döndüğü. Güneş ufuktan üç yumruk genişliği
kadar yüksekteyse, batmasına yaklaşık iki
saat kalmıştır.
Gökyüzünde daha küçük mesafeler “Ay’ın
görünür çapı” ile ifade edilebilir. Ay gökyüzünde yaklaşık yarım derece çapında bir alan
kaplar. Amatör gökbilimciler gökyüzündeki
“küçük” uzaklıkları tarif ederken sıklıkla bu
birimi kullanır.
Gökyüzündeki uzaklıkları alışkın
olduğumuz uzunluk ölçüleriyle
ifade etmek zordur. Bunun yerine
açıları ölçmemize yardımcı olan
yöntemler kullanırız.
25°
15°
6,5°
4,5°
10°
5,5°
5°
4,5°
8°
gokyuzukitap2014SON.indd 37
28.12.2013 16:22
Gökyüzü Haritaları
Ama­tör bir gök­bi­lim­ci­nin ge­rek­si­nim duy­du­ğu en önem­li ge­reç yıl­dız ha­ri­ta­sı­dır.
Bil­me­di­ği­miz bir ye­re gi­der­ken nasıl ka­ra­yol­la­rı ha­ri­ta­sı­na ge­rek­si­nim du­yu­yor­sak,
gök­yü­zün­de bir gök­cis­mi­ni bul­mak için de yıl­dız at­la­sı­na ge­rek­si­nim du­ya­rız.
B
ir gök­yü­zü ha­ri­ta­sı­nı kul­lan­mak, bir ka­ra­
yol­la­rı ha­ri­ta­sı­nı kul­lan­mak­tan bi­raz da­
ha kar­ma­şık­tır ve bil­gi ge­rek­ti­rir. Bir gök­yü­zü
ha­ri­ta­sı­nı kul­la­na­bil­mek için, her şey­den ön­ce
yıl­dız­la­rın par­lak­lık sis­te­mi, gök­yü­zün­de­ki
uzak­lık­la­rın öl­çü­mü, gök­yü­zü ko­or­di­nat­la­rı,
gök­ci­sim­le­ri­nin na­sıl ad­lan­dı­rıl­dı­ğı gi­bi ko­
nu­lar­da bir­ta­kım te­mel bil­gi­le­re sa­hip ol­mak
ge­re­ki­yor.
Gök­yü­zü ha­ri­ta­la­rı çe­şit­li­dir. Eğer çıp­lak
göz­le göz­lem ya­pı­yor­sa­nız, ge­nel­lik­le ki­tap­
çı­ğın aylık gök olaylarıyla ilgili bölümünde
ver­di­ği­miz tür­den yıl­dız ha­ri­ta­ları işi­ni­zi gö­
rür. Böy­le bir ha­ri­ta­yı kul­la­na­bil­mek için, yu­
ka­rı­da say­dı­ğı­mız ko­nu­lar­da faz­la bil­gi sa­hi­bi
ol­ma­nız da ge­rek­mez. Bil­me­niz ge­re­ken, bu
ha­ri­ta­yı na­sıl tu­ta­ca­ğı­nız­dır. Bu­nun için, ön­
ce­lik­le yön­le­ri bil­mek ge­re­ki­yor. Bu­nu da en
ko­lay Ku­tup­yıl­dı­zı sa­ye­sin­de ya­pa­rız. Ku­tup­
yıl­dı­zı’nı bul­ma­nın en ko­la yo­luy­sa Bü­yük
Ayı Ta­kım­yıl­dı­zı’ndan ya­rar­lan­mak­tır. Ku­
tup­yıl­dı­zı pek par­lak bir yıl­dız de­ğil­dir, an­cak
bu­lun­du­ğu böl­ge­de­ki yıl­dız­lar on­dan da­ha
sö­nük ol­du­ğun­dan se­çil­me­si ko­lay­dır. Ku­ze­
yi bul­duk­tan son­ra ha­ri­ta­daki işa­ret­li yön­le­ri,
ger­çek yön­ler­le ça­kış­tır­mak ge­re­ki­yor. Bu­nu
ya­pa­bil­mek için­, ha­ri­ta­yı ha­va­ya kal­dı­ra­rak
bak­mak ge­rek­ti­ği­ni fark ede­cek­si­niz. Ha­ri­ta­
da­ki yön­ler­le ger­çek yön­ler, an­cak bu şe­kil­de
bir­bi­riy­le ça­kı­şır. Çün­kü bu ha­ri­ta yer ha­ri­ta­sı
de­ğil, gök­yü­zü ha­ri­ta­sı­dır. Ha­ri­ta­nın ke­nar­la­rı
uf­k u, tam or­ta­sı ise ba­şu­cu nok­ta­sı­nı gös­te­rir.
Ba­şu­cu, ba­şı­nı­zı kal­dır­dı­ğı­nız­da tam te­pe­de
gör­dü­ğü­nüz yer­dir.
Ay­rın­tı­lı gök­yü­zü ha­ri­ta­la­rın­da du­rum
fark­lı­dır. Bu ha­ri­ta­lar pek çok say­fa­dan olu­
şur. “Yıl­dız at­la­sı” adı ve­ri­len bu ha­ri­ta­lar, gü­
ne ve sa­ate gö­re ayar­lan­ma­mış­tır. Ya­ni be­lir­li
bir gün­de­ki ve sa­at­te­ki gök­yü­zü­nün gö­rü­nü­
münü de­ğil, tüm gök­yü­zü­nü par­ça par­ça, böl­
ge­le­re ayı­ra­rak gös­te­rir­ler. Bir te­les­kop­la bir
gök­cis­mi­ni bul­mak is­te­di­ği­miz­de, ge­nel­lik­le
bu tür bir yıl­dız at­la­sı­na ge­rek­si­nim du­ya­rız.
Yıl­dız at­las­la­rın­da yön­ler de­ğil, gök­yü­zü ko­
or­di­nat­la­rı ve­ri­lir. Bu ko­or­di­nat­lar, yer­yü­zü
ha­ri­ta­la­rın­da­ki en­lem ve boy­la­ma ben­zer. At­
las­lar­da sağ açık­lık ve dik açık­lık ko­or­di­nat
çiz­gi­le­ri çi­zil­miş­tir.
Yıl­dız at­las­la­rı, ge­nel­lik­le içer­di­kleri yıl­
dız­la­rın par­lak­lık­la­rı­na gö­re sı­nıflan­dı­rı­lır:
Be­şin­ci ka­dir yıl­dız at­la­sı, se­ki­zin­ci ka­dir yıl­
dız at­la­sı gi­bi. Ba­sit ha­ri­ta­lar, ge­nel­lik­le par­
lak­lık­la­rı dör­dün­cü-be­şin­ci ka­di­re ka­dar olan
yıl­dız­la­rı içe­rir­ken, da­ha sö­nük gök­ci­sim­le­ri­
ni göz­le­mek is­te­yen­le­rin kul­la­nı­mı­na yö­ne­lik
yıl­dız ha­ri­ta­la­rı da var­dır. Bu­ra­da akıl­da tu­tul­
ma­sı ge­re­ken, ka­dir de­ğe­ri bü­yü­dük­çe yıl­dı­zın
gö­rü­nür par­lak­lı­ğı­nın azal­ma­sı. Ör­ne­ğin 0
ka­dir, 9 ka­di­re gö­re çok da­ha par­lak gö­rü­nür.
Yıl­dız ha­ri­ta­la­rın­da, gök­ci­sim­le­ri­nin ken­
di­le­ri­ne öz­gü sim­ge­le­ri var­dır. Yu­ka­rı­da da
de­ğin­di­ği­miz gi­bi, yıl­dız­lar par­lak­lık­la­rıy­la
oran­tı­lı bü­yük­lük­te nok­ta­lar­la gös­te­ri­lir. Di­
ğer gök­ci­sim­lerinin sim­geleri ise haritadan
38
gokyuzukitap2014SON.indd 38
28.12.2013 16:22
Bir de “planis­
fer” denen, gökyüzünün
yılın is­tediğimiz günün­de ve saatin­de gös­
terecek biçim­de ayar­lanabilen gök­yüzü haritaları var­dır. Bu haritalar basit­tir, an­cak çok
kul­lanış­lıdır.
haritaya biraz değişik­lik gös­ter­mek­le bir­lik­te
genel­lik­le stan­dart­tır ve haritanın bir köşesin­
de verilir.
Konum­ları değiş­ken ol­duğun­dan Güneş
Sis­temi’nin üyeleri (Güneş, gezegen­ler ve uy­
duları, Ay, kuy­ruk­luyıl­dız­lar ve as­teroit­ler) yıl­
dız at­las­ların­da işaret­len­mez. Bu gök­cisim­leri,
an­cak belir­li bir tarih­ve saat­teki gök­yüzünü
gös­teren haritalar­da yer alabilir.
2
l
30
ı
ı
l
ı
22
ı
l
ı ı
ı l
30
ı
23
ı
ı
l
30
l
ı
ı
l
30
çık
lık
2
OC
ı
AK
Sa
ğA
ı
2
l ı
1
ı l
ı
1
İNA
BAL
Mir
a
ı
0
R
IKLA
BAL
N
GE
ÜÇ
KO
Ç
0
NE
0°
-30°
A
ANDROM
ED
30°
M31
Andromeda
Gökadası
KRALİÇ
E
60 °
e
üm
Çif
ı
3
ı
30
l
ı
YIS
MA
15
20
25
30
5
HAZİRAN
l
5
ı ı
ı l
4
ı
ı
l
ı
30
ı
l
3
ı
10
10
ı
30
YB
KÜÇÜK AYI
tK
GÜ
Tutulum Çemberi
KER
KR
A
KOV
AT
NA
A
15
ĞU
KA
ERH
AL
TEN
EJD
60°
DO
TLI
E
KEL
b
ne
De
I
GD
ru
ato
Ekv
Gök
LİR
N
NI
LA
YI AŞI
B
AC
5
25
20
A
22
5
M1
ĞU
YT
5
NA
ZE
3
M1 rkül
He
:30
I
KU
HERKÜL
5
ALIĞ
30°
Vega
KU
l
ANKA
RT
Zİ
:30
Albire M57
o Yüzük
30
30
l
KU
RA
ir
Da M27
m
bıl
ı
1
Alta
ı
TUR
16
TE
OK
S
UN
U
ı
HEYKELTIRAŞ
s
10
Fo
tare
5
ı
ı
OP
SK
RO
İK
LA
An
ri
:30
K
K
OĞ
e
emb
CI
u
Gök Ekvator
ı
M4
YILAN
0°
l
30
:30
M11
Yaban
Ördeği
ı
VEL

K
L
AR
TA
ı
0
03 4
ALKA
N
l
CET
17
Ç
Tutulum
M20
16
25
M22
21
M
-30°
M8
ı
20
YAY
19
20
Y
23
ı
30
AKREP
M6
18
l
t
l
17
ı ı
ı l
:3
0
M7
6
au
malh
ı
30
l
30
  10 E1K5 İ
 
25
07

20
0 S
 M
06
2O
06
 0087
05
5 T
 25
1S

0
5

04
Ğ10 U 0908
TEL
E
ı
1
ı
N
l
5
30
30
ı
25
30
25
T
E
M
MU
Z
10
20
15
l
5
M
KALE
ÇELİK
-40°
20
ı
l ı
ı l7
ı
5
ı
TAVŞAN
15
l
MA
IR
4
-30°
MART
30
30
10
ı
ı
K
Rigel
Orio
6
GÜVERCİN
25
ı
ı
GB
lık
çık
ğA
Sa
8
-30°
17
16
l
l
MA
IR
-20°
7
ı
K
u
-10°n M42
Bulutsus
yıldız)
5
Ç
GE
10
Sirius (Ak
M41
A
30
B
ORİON
0°
:30
N
YE
10
NI
LA
YI
SU
A
ı
UZ
:30
YI
IK
NC
lus
MP
ı
BÜ
KÖPYÜK
EK
Ülk
A
OĞ
ran
Aldeba
Betelgeuse 10°
OYN
PUP
r)
şle
de
ar
k
45 ız
M di K
e
r (Y
e
30°
0°
TEKB
EN
ıııılıııılıııılıııılıııılıııılıııılıııılıııılıııılıııılıııılıııılııııl
82
M
M81
ÜK A
LA
gu
Re
IK
PO
30
EK
n
TI
BA
60°
BÜY
AS
AN
IL
ALT
ru
ato
Ekv
Gök
11
l
11
ı ı
ı l
KÖP
:30
1
M5
30°
AV KÖPEKL
ERİ
ASL
KUPA
ri
be
em
mÇ
ulu
Tut
ı
M35
20°
kyo
PA
S
EU
RS
PE
0
  İS15AN
 
20
19


18
18
20
17

19
N
0°
l
30
LER
M
lla
Kape
30° M37
İKİZ
ÜK
I
40°
r
an
ı
60°
ABAC
AR50°
sto
ks
KÜÇ
8
ı
Ka
llu
:30
BA
BERENİCES
’İN
SAÇI
KARGA
-30°
ı
Po

ÇO
Ark
turu
s
BAŞ
AK
Spika
13
12
ı
SUYILANI
l
12
60 °
M
Arı 44
ko
v
LK
l
70°
ZÜRAFA
25
A
ı
ı
ızı
pyıld
80°
Kutu
VAŞ
AK
S
YE
20
ERB
OĞ
KB
Pro
KU
9
21
20
14
30
40° Kuzey
KUZEY
KD
15
:30
Gök Atlası
ı
ı
15
1
CI
GÜNE
Y TA
SKO
P
30
10

15
14
l
30
EYLÜL
20
21 2
T
BA
ŞU 
30
l
ı
30
l
ı
l
ı
ı
:3
0
5
l
ı
ı
B
T
30
:30
l
ı
Sağ Açıklık
5
:30
5
:30
ı
ı
18
:30
ı
30
ı
l
ı
ı
l
:30
ı
l ı
1
ı l3
ı
gokyuzukitap2014SON.indd 39
25
  10OC
15
 
01

20
 A2K0
00
M
2
0
0
0
I

5
2
3
1S
01
 25
23
K10 A 0302
 30
22


ve
2
5
25
9
ı
30
20
15
10
ı
ARALIK
l ı
1
ı l9
ı
l
ı
ı
5
Planisfer olarak da adlandırılan bu tip yıldız haritaları gökyüzü
gözlemcilerinin vazgeçilmez yardımcılarıdır. Bu tip haritalar, hem
basit hem de çok kullanışlıdır, çünkü çok basit bir ayarlamayla
gökyüzünün yılın yalnızca bir anındaki değil, istediğiniz herhangi bir
anındaki görüntüsünü verir.
l
ı
ı
28.12.2013 16:22
Gökcisimleri Nasıl Adlandırılıyor?
Gökcisimlerine verilen ilginç adların kökenini hepimiz merak ederiz.
Gökcisimlerinin bazısı adlarını mitolojik kahramanlardan, bazısı da hayvan,
eşya ya da çevremizdeki çeşitli varlıklardan alır. Adların bir kısmı eski
Yunanca, Arapça, bazıları da Türkçedir. Hatta bir kısmı ne olduğu pek anlaşılmayan
harflerden ve rakamlardan oluşur.
G
ünümüzde bu adlandırmaların resmiyet kazanması için Uluslararası Astronomi Birliği’nin (IAU) onayını alması
gerekiyor. Ancak geçmişte yapılmış adlandırmalar genellikle aynen kullanılıyor.
Takımyıldızlarla başlayalım. Takımyıldızlara verilen adlar genellikle Eski Yunanlar’ın verdiği adlardır. Bu takımyıldızların
adları birtakım canlı varlıklardan, günlük
hayatta kullanılan araç ve gereçten ya da mitolojiden gelir. Eski Yunanlar güney yarıküreye gitmediklerinden güney gökküredeki
takımyıldızlara buraya giden ilk denizcilerce ad verilmiş. Denizcilerden ne beklenir?
Elbette Pupa, Yelken, Karina, Pusula, Altılık
gibi adlar.
Yıldızların parlak olanlarına verilen adlarsa genellikle Arapça’dan gelmedir. Günümüze değin hazırlanan çeşitli yıldız kataloglarında farklı adlandırmalara gidilmiş.
1600’lerin başlarında Johann Bayer adlı
gökbilimci, hazırladığı Uranometria adlı yıldız atlasında, yıldızları tanımlamak için Yunan alfabesindeki harfleri yıldızın bulunduğu takımyıldızın başına getirmiş. Örneğin
Kuğu (Cygnus) Takımyıldızı’nın en parlak
yıldızını Alfa (α) Kuğu, ikinci parlak yıldızını Beta (β) Kuğu olarak adlandırmış. Yunan
alfabesindeki 24 harfin bazı takımyıldızlardaki tüm parlak yıldızları adlandırmakta
yetersiz kaldığı durumlarda, birbirine yakın
konumda yer alan yıldızları adlandırırken,
aynı harf yanına bir sayı eklenerek kullanılmış. π1 Orionis, π2 Orionis gibi.
1712 yılında İngiliz gökbilimci John Falmsteed, takımyıldızlardaki yıldızları batıdan
doğuya doğru numaralandırdı. Bu yöntem,
harita üzerinde bir yıldızı bulurken büyük
kolaylık sağladı. Falmsteed kataloğundan
bir örnek verecek olursak, 33 Orion, 32 Orion’un hemen doğusunda, 34 Orion’un hemen batısında yer alır. Falmsteed bu şekilde
2682 yıldızı numaralandırmış.
Günümüzdeki modern yıldız haritalarında yıldızın adı yoksa Bayer harfi, o da
yoksa Falmsteed numarası verilir.
Günümüze kadar hazırlanmış çeşitli kataloglar olmasına karşın, sönük yıldızlar için
bugün yaygın olarak kullanılan yıldız kataloğu Annie J. Cannon’un 1911-1915 tarihleri arasında hazırladığı Henry Draper (HD)
yıldız kataloğudur. Yıldızların batıdan doğuya doğru sıralandığı bu katalog 225.000
yıldız içeriyor ve her birinin tayf türü veriliyor.
Yıldız kümeleri, bulutsular ve gökadalar
gibi derin gökyüzü cisimleri için hazırlanmış birçok katalog olmasına karşın, özellikle amatör gökbilimciler tarafından en çok
kullanılanları Messier Kataloğu ve NGC’dir
[New General Catalogue].
1700’lü yıllarda yaşamış Fransız gökbilimci Charles Messier, bu cisimleri kuyrukluyıldızlarla karıştırmamak için bir katalog
40
gokyuzukitap2014SON.indd 40
28.12.2013 16:22
hazırlamış. Messier KaAldebaran
π
σ
ρ
taloğu olarak bilinen bu
ζ
katalog, 110 gökcisminο
µ
χ
χ
ο
den oluşuyor. Bu kataν
logda, çoğunluğu kuzey
π
π
yarıkürede yer alan buπ
ν
lutsu, yıldız kümesi ve
Meissa
π
ξ
φ
φ
gökada gibi çeşitli parlak
Bellatriks
π
gökcisimleri yer alıyor.
µ
π
ρ
Betelgöz
Messier bunları keşif
ξ
ψ
ν
ω
µ
sırasına göre numaralandırmış ve numaraMintaka
ORİON
ω
Alnilam η
nın önüne bir “M” harfi
Cursa
Alnitak
σ
ψ
koymuş. Örneğin Orion
τ
λ
ι
Rigel
Bulutsusu Messier Kaυ
taloğu’nda M42 olarak
ι
adlandırılır.
M42’nin
κ
ν
γ
Saif
λ
yanı sıra en ünlü Messier
β
µ
cisimleri arasında, Ülζ
ker Açık Yıldız Kümesi
η
Arneb
(M45), Herkül Kümesi
(M13), Andromeda Gö- Tipik bir yıldız haritasında parlak yıldızlar adlarıyla verilir. Daha sönük olanlar Bayer harfleriyle, Bayer
harfine sahip olmayanlarsa Falmsteed numaralarıyla verilir. Haritada yine Messier Kataloğu’ndaki
kadası (M31) var.
M42 ve M78 ve NGC Kataloğu’ndaki NGC 1981 gibi cisimler işaretlenmiş durumda.
Messier, 15 kuyrukluyıldız keşfine imza attı.
Catalogues] adını aldı. IC ile 13.226 gökcisAncak bunların çoğu bugün anımsanmıyor.
mi kataloglandı. NGC kataloğu, günümüzMessier Kataloğu yaklaşık iki yüzyıl önce
de de yeni düzenlemeleriyle kullanılıyor.
hazırlanmış olmasına karşın, içerdiği gökciYine amatör gökbilimcilerin ilgi alanrına
simleri amatör (bazen de profesyonel) gökgirebilen değişen yıldızlar, küçük gezegenler
bilimcilerin en çok gözlediği gökcisimleri.
(asteroitler), gezegenler ve uyduları, öteDanimarkalı gökbilimci John Dreyer
gezegenler, Ay ve diğer gökcisimlerindeki
tarafından hazırlanan NGC [New General
yüzey şekillerinin her birinin kendine özgü
Catalogue], sadece yıldız kümeleri, bulutsuadlandırma yöntemleri var. Bunlar bu sayılar ve gökadalar için hazırlanmış kataloglar
da anlattığımız takımyıldız, yıldız ve derin
arasında, Messier kataloğundan çok daha
gökyüzü cisimlerinin adlandırma yöntemlekapsamlıdır. Adında “new” yani “yeni” sözrine göre çok daha karmaşık.
cüğü bulunmasına karşın, bu katalog 120 yıl
önce hazırlanmış. Başlangıçta 7840 gökcismi içeren katalog, daha sonra yine Dreyer
tarafından yeniden düzenlenerek IC [Index
109
139
132
97
106
2
114
104
1 NGC 2129
NGC 1817
NGC 2175
83
11
15
90
93
1
1
47
66
2
64
122
130
116
46
88
40
6NGC 1662
126
71
1
18
72
133
69
2
16
3
14
134
4
NGC 2169
2
1
73
74
6
23
38 33
13
NGC 2244
60
NGC 2252
51
27 22
56
8
21
25
51
NGC 2237
45
5
32
52
75
Cr 111
79
NGC 1807
119 115
111
120
2
71
62
31
66
47
68
M 78
NGC 1981
M 42
NGC 1980
18
29
49
53
64
55
NGC 2232
60
10
NGC 2286
2
7
gokyuzukitap2014SON.indd 41
8
3
28.12.2013 16:22
Gözleme Hazırlık
Eğer gözleminizi kendiniz planlıyorsanız, bu konuda biraz da deneyiminiz varsa,
bir gözlem programı yapın. Çünkü gözleme çıktığınızda,
karanlıkta bu hazırlığı yapmak çok zor olur.
Hazırlıklı çıkarsanız gözleme ayırabileceğiniz zamanı
daha verimli kullanabilirsiniz.
G
özlenecek cisimleri belirlerken gözlem
yerinizin durumunu (ışık kirliliği, hava
durumu, çevredeki engeller) göz önünde
bulundurun. Örneğin kent merkezindeki
evinizin balkonundan ya da bir parktan gözlem yapmayı planlıyorsanız, derin gökyüzü
cisimlerinden çoğunu göremezsiniz. Listeniz
daha çok ışık kirliliği altında da gözlenebilecek cisimlerden yani Ay, gezegenler, çift yıldızlar, bazı yıldız kümeleri ve birkaç parlak
bulutsuyu içerebilir. Eğer Toroslar’da yaylada
ve Aysız bir gecede gözlem yapacaksanız, sönük ve derin gökyüzü cisimlerini de listenize
katabilirsiniz. Amatör gözlemciler çıplak gözün görme sınırını zorlamayı çok sever, ama
eğer çıplak gözle gözlem yapacaksanız seçeceğiniz cisimlerin parlaklığının gözünüzün
algılayabileceği sınırın altında olmamasına
dikkat etmeniz gerekir.
Gözleme çıkmadan önce listenize aldığınız cisimleri gökyüzü haritanızda işaretleyin.
Günümüzde birçok amatör gökbilimci bilgisayar ortamındaki gökyüzü haritalarından
yararlansa da, bunlar basılı bir gökyüzü haritasının yerini tutmaz.
Gözlem yapacağınız yere hava kararmadan önce gitmek size hazırlanmak için zaman kazandırır. Eğer kullanacaksanız teleskobunuzu, dürbününüzü, haritalarınızı ve
diğer gözlem araçlarınızı hava kararmadan
gözleme hazır hale getirin. Yanınızda sönük
kırmızı ışık veren bir fener bulundurun. Göz-
lemler sırasında asla güçlü, beyaz ışık veren
fener kullanmayın, çünkü gözün yeniden
karanlığa alışması 15 dakikayı bulur. Bu da
büyük zaman kaybıdır. Kırmızı ışık gözünüzü daha az alır.
Gözleme hazırlanırken, yanınıza mutlaka
yedek giysi alın. Yaz aylarında bile olsa, özellikle uzun süre hareketsiz kalınca üşümek kaçınılmazdır. İster teleskopla ya da dürbünle,
isterse çıplak gözle uzun süre yukarı bakmak
çok yorucudur. Taşınabilir sandalyelerin gözlemler sırasında ve dinlenirken çok yararı
olacaktır. Elbette bir termos dolusu çay ya da
kahve gözlemlerin ayrılmaz parçasıdır.
Alacakaranlık gözlemlere başlamak için
güzel bir zaman. Havanın giderek kararmasıyla gözler de karanlığa alışır. Ayrıca birer
birer beliren yıldızları izlemek çok zevklidir.
Öncelikle parlak yıldızları bulun. Derin gökyüzü cisimlerini görmek için havanın iyice
kararmasını beklemek gerekecek.
Gözlem programı yaparken gökyüzünün
durumunun göz önünde bulundurulması
gerektiğinden söz etmiştik. Aslında biraz
çaba harcayarak gözlem koşullarınızı iyileştirebilirsiniz. Eğer bir kent merkezinde yaşıyorsanız ve gözlem yapmak için kent dışına
çıkma olanağınız yoksa, ışık kirliliğinden
olabildiğince az etkilenmenin bazı yollarını
deneyebilirsiniz. Öncelikle, gözlem yaparken
herhangi bir kaynaktan gelen ışığın gözlerinize doğrudan gelmemesi önemli, çünkü bu
42
gokyuzukitap2014SON.indd 42
28.12.2013 16:22
gokyuzukitap2014SON.indd 43
Alp Akoğlu
durumda gözleriniz karanlığa uyum sağlayamaz ve çok daha az sayıda yıldız görebilirsiniz. Gözlem saati de önemli olabilir. Yanlış
aydınlatma yaparak ışık kirliliğine neden
olan bazı tesisler, ışıklarını gece belli saatte kapar. (Son zamanlarda, özellikle büyük
alışveriş merkezleri gösteri amacıyla, projektörlerini gökyüzüne çevirerek aşırı kirlilik
yaratıyor.) Bu nedenle, gecenin geç saatlerini
beklemek yararlı olabilir.
Temiz bir gökyüzünde gözlem yapmak
için gözlem gecesi seçimi de önemli. Hava
kirliliği gökcisimlerinden gelen ışığı engellediği gibi, kent ışıklarının etkisiyle atmosferin
parlamasına da neden olur. Rüzgârlı günlerde kentin üzerindeki kirli hava uzaklaşacağından, gökyüzü rüzgârsız günlere göre daha
temiz olur.
Kirlilik dışında, doğal atmosfer koşulları
da gözlemleri etkiler. Akşam gözleme gitmeye hazırlanmadan önce, gözlem koşullarının
az çok nasıl olacağını tahmin edebilirsiniz.
Havadaki buz kristallerinin ışığı kırmasıyla,
Ay’ın ve Güneş’in çevresinde hâle oluşur. Bu
kristaller, gözlemi olumsuz etkilemelerinin
yanı sıra genellikle 12 ila 18 saat sonra gelebilecek bir yağışın habercisidir.
Akşam, günbatımında Güneş’in kırmızı
görünmesi havanın tozlu olduğunun işaretidir. Kuzey yarıkürede hava hareketi genellikle
batıdan doğuya doğru olduğundan, batıdaki
tozlu hava kısa sürede bulunduğunuz bölgeye gelebilir. Toz, hem gökcisimlerinden kaynaklanan ışığı soğurur hem de yerdeki ışıklar
tozlu havanın parlamasına neden olur.
Gökyüzünde göz kırpar gibi parıldayan
yıldızları görünce, genelde havanın gözlem
için uygun olduğunu düşünürüz. Bu durum
aslında tersini anlatır: Sıcaklık farklılıklarının
yüksek oluşu nedeniyle hava çalkantılıdır.
Böyle bir havada teleskopla gözlem yaparsanız, yıldızların dans eder gibi göründüğünü
fark edersiniz. Çalkantının yüksek olduğu
gecelerde en iyisi başucuna (gözlemcinin
tam tepesi) yakın bölgedeki gökcisimlerini
gözlemek. Çalkantının etkisi bu doğrultuda
en azdır.
Teleskoplu gözlemler için en iyi zaman,
tüm yıldızların pırıl pırıl parladığı yaz geceleri değil, havanın durgun olduğu soğuk kış
geceleri ve hafif puslu yaz geceleridir. Ancak bunun tersi, yani yıldızların pırıl pırıl
göründüğü yaz geceleri çıplak gözle yapılan
gözlemler için daha uygundur, çünkü havada
çalkantı fazladır ama gökyüzü daha temizdir
ve daha sönük gökcisimleri gözlenebilir.
Elinize yıldız haritası alıp gözleme çıktığınızda, başlangıçta kendinizi kaybolmuş gibi
hissedebilirsiniz. Ama zamanla gökyüzünün
artık size çok daha tanıdık geldiğini ve yıldızların oluşturduğu şekilleri çok daha kolay
tanıdığınızı göreceksiniz. Her gün yürüdüğünüz yollar size nasıl tanıdık geliyorsa bir süre
sonra gökyüzü de öyle gelmeye başlayacak.
Ay’ın ve gezegenlerin gökyüzünde birbirleriyle yaptığı dansın, zaman zaman bizi ziyaret
eden kuyrukluyıldızların, Ay ve Güneş tutulmalarının da gökyüzünün büyüleyici güzelliğine renk kattığını göreceksiniz.
28.12.2013 16:22
En Değerli Gözlem Aracı: Gözlerimiz
Gökyüzü gözlemciliği söz konusu olduğunda teleskop, dürbün, fotoğraf makinesi gibi
gözlem ve görüntüleme araçları akla gelir. Teleskop ne kadar büyükse o kadar iyidir.
Fotoğraf makinesinin çözünürlüğü ve ışık duyarlılığı ne kadar yüksekse o kadar iyidir. Ne var
ki hâlihazırda sahip olduğumuz paha biçilmez gözlem aletlerimizi pek iyi tanımıyor,
onları gökyüzü gözlemciliğinde nasıl daha verimli kullanacağımızı pek bilmiyoruz.
Hangi aletten mi bahsediyoruz? Elbette gözlerimizden.
G
özümüzün nasıl çalıştığını anlamak,
hem gözlem performansımızı artırmak
hem de gördüklerimizi yorumlayabilmek
için önemlidir. Birçok gökyüzü meraklısı
gözlem araçlarına çok fazla para harcıyor. Ne
var ki gözlerini iyi kullanmayı bilmedikleri
için bu araçlar beklentilerini karşılamıyor.
Gözlerimiz ışığı duyarlı bir yüzeye odaklayan, burada kaydedilen sinyalleri beyne
gönderen bir kamera gibidir. Gün boyunca
beynimiz gözlerden gelen o kadar çok veri
işler ki bunu sıradan bir kameranın ve kayıt
cihazının yapması mümkün değil.
Yerimiz kısıtlı olduğudan gözün nasıl çalıştığına ancak gökyüzü gözlemciliğiyle ilgisi
ölçüsünde değineceğiz.
Çok sönük cisimleri görmeye çalıştığımız
için gözün ışığa duyarlılığı biz amatör gökbilimcileri fazlasıyla ilgilendirir. Rengi insandan
insana değişen iris, ışığın içeri girmesini sağlayan gözbebeğini tıpkı fotoğraf makinesinin
diyaframı gibi büyütüp küçültmeye yarayan
kas lifleri içerir. Eğer ortam çok aydınlıksa
gözbebeğinin çapı 0,5 mm’ye kadar küçülebilir, çok karanlıktaysa 7 mm’yi bulabilir. İrisin
en açık olduğu durumlarda içeri giren ışık
miktarı, en kapalı olduğu durumda içeri giren ışık miktarının 200 katıdır. İrisin kontrol
edebileceği parlaklık farkı 200 kat olmasına
karşın, göz başka bir mekanizmayı da kullanarak bu farkı 10.000 kata çıkarır. Bu, ışığa
duyarlı hücrelerdeki kimyasal olaylara bağlı-
dır. Parlak ışıkta bozulan kimyasallar gözün
ışığa duyarlılığını azaltır. İris ışığa hızla tepki
vererek açılır ya da kapanır, ne var ki ışığa duyarlılığı belirleyen kimyasalların tepki süresi
çok daha uzundur. Öyle ki, gözün karanlıkta
ışık duyarlılığını tam olarak kazanması bir
saati geçer. Gözümüzün ışığa duyarlı katmanı ağtabaka ya da retina olarak adlandırılır.
Ağtabakada ışığa duyarlı iki çeşit hücre bulunur. Koni hücreler ağtabakanın merkezinde
yoğunlaşmıştır ve renklere duyarlıdır. Çubuk
hücrelerse merkezde az, kenarlarda daha yoğundur ve renkleri algılayamaz.
Koni hücreler ışığa görece daha az duyarlı olsalar da renkli ve çok ayrıntılı görüş
sağlarlar. Bu nedenle incelemek istediğimiz
bir şeye doğrudan bakarız. Çubuk hücrelerse
ayrıntılı görüş sağlamaz. Renkleri algılamasa
da düşük ışığa ve harekete duyarlıdır. Böylece
beynimize aşırı bir veri akışına yol açmadan,
özellikle kenardan yaklaşan tehlikelere karşı
tetikte olmamızı sağlarlar. Renklere duyarlı
olmadıkları için karanlıkta renkleri algılamakta zorlanırız. Sönük gökcisimlerini de bu
nedenle renksiz görürüz.
Bu temel bilgilere sahip olduktan sonra
gökyüzü gözlemciliğinde gözlerimizden olabildiğince yüksek verim almak için bazı ipuçları yararlı olacaktır.
Öncelikle gözün ışığa duyarlılığını en yüksek düzeyde tutmak için gözlem öncesinde ve
sırasında parlak ışıktan uzak durmak gerekir.
44
gokyuzukitap2014SON.indd 44
28.12.2013 16:22
yakalayabilirsiniz. Eğer cismi görmekte yine
zorlanıyorsanız bakış doğrultunuzu sürekli
olarak hızlıca değiştirin. Baktığınız gökcismi
çok sönükse, beyninizi orada görülecek bir
cisim olduğuna ikna etmek daha zor olacaktır. Bu şekilde cisim birden bire görünür hale
gelebilir.
Gökyüzüne ne kadar bakarsanız o kadar
çok şey görürsünüz. Çünkü gökyüzü gözlemciliğinde beyin-göz koordinasyonunun
gelişmesi için deneyim gerekir. Bunun için
sık sık gözleme çıkın ve olabildiğince farklı
türde gökcismine bakın.
Elbette göz sağlığınıza (genel olarak sağlığınıza da) dikkat etmeniz önemli. Olanağınız varsa gözleme çıkmadan önce karanlık
bir ortamda biraz uyuyun. Bu, gözlerinizle
birlikte tüm vücudunuzu dinlendirerek
daha verimli bir gözlem yapmanıza yardımcı olacaktır.
Iv Brunier/ESO
Gözün karanlığa alışması için gözlem
yerine erkenden giderek buna olanak yaratılması iyi olur. Bu işi iyice ileri götürerek günün ikinci yarısını koyu camlı güneş
gözlükleriyle geçiren amatörler var. Gözlem
sırasında haritaya bakmak gibi işler için ışık
gerekirse, kırmızı rekli ışık veren ve baktığımız yeri zar zor görebileceğimiz kadar aydınlatan bir ışık kaynağı kullanmak gerekir.
Eğer parlak ışığa karşı önceden önlem alma
şansınız yoksa, gözlem öncesi en azından karanlıkta 15-20 dakika bekleyin. Bu, göze gece
görme yeteneğini büyük ölçüde kazandırır.
Işığa daha duyarlı olan çubuk hücrelerin ağtabakanın merkezinde az, çevresinde
daha fazla bulunduğundan söz etmiştik.
Eğer aradığınız cismi olması gereken yerde
göremiyorsanız bakış doğrultunuzu biraz
kenara kaydırın. Işığa ve harekete daha duyarlı olan çubuk hücreler sayesinde bu cismi
gokyuzukitap2014SON.indd 45
28.12.2013 16:22
Güneş Batınca...
Gökyüzü gözlemleri genellikle geceleri yapılır. Ama ilgimizi çeken sadece gece yapılan
gözlemler değilse, gökyüzü gözlemciliğini gün boyunca yapabiliriz.
Doğal olarak, hava kapalı değilse... Gündüz yapabileceğimiz en iyi gözlem, Güneş gözlemidir.
Güneş başlı başına bir gözlem konusudur. Bir de Güneş battıktan sonra,
hava kararıncaya değin geçen süreç vardır. Alacakaranlık olarak bilinen bu süreçte de
çeşitli gözlemler yapılabilir.
G
ökyüzü neden mavidir? Gökyüzü mavidir, çünkü bu dalgaboyundaki ışık
atmosfer tarafından, kırmızıya oranla daha
çok saçılır. Yani mavi ışık kırmızıya oranla atmosfere daha fazla saçılarak ona mavi
rengini verir. Peki, Güneş’i batarken niye
daha kırmızı görürüz? Bu, ışınların bu sırada atmosferde daha çok yol kat etmesinin
bir sonucudur. O sırada mavi ışık daha kalın
bir atmosferi geçmekte olduğundan daha
çok saçılır. Mavi azaldığından Güneş daha
kırmızı görünür. Aynı zamanda kırmızı da
soğurulduğu için Güneş daha sönük görünür. Batmak üzere olan Güneş’in gözümüzü
rahatsız etmemesinin nedeni budur. Burada anımsatalım ki, Güneş’e doğrudan bakmak, gözlerde kalıcı hasara neden olabilir.
Bu nedenle Güneş yüksekteyken kesinlikle
ona çıplak gözle bakılmamalıdır. Yine, batarken bile olsa Güneş’e uzun süre bakmamak gerekir.
Güneş’i batarken seyretmek çoğumuzun hoşuna gider. Bunda onun gözümüzü
fazla rahatsız etmeyişinin yanında, gökyüzünde yüksekken olduğunun aksine,
çok daha büyük görünmesinin payı vardır.
Bunun nedeniyse atmosferin mercek etkisidir. Gökyüzünde alçalan Güneş’in ışınları
atmosfere eğik girdiği için kırılır. Güneş alçaldıkça bu etki artar. Bu da, Güneş’in ufka
yakın kısmının daha basık görünmesini
açıklar.
Güneş batmadan biraz önce, bazen ilginç
bir gösteri sunar bize. Çok kısa süren bu
gösteri sırasında Güneş’in son ışıkları yeşil
görünür. Yeşil ışık denen bu olay, renklerin
atmosferde değişik miktarlarda kırılması
sonucu oluşur. Yeşil, kırmızıya oranla daha
fazla kırılır. Bu durumda, Güneş’in kırmızı
görüntüsü “battığında” yeşil görüntüsü hala
görülebilir. Bu olayın çok ender gerçekleştiği
söylenir. Ancak bunun bir nedeni yeterince
gözlem yapılamaması olabilir. Açık bir ufukta, temiz bir havada gözlemler tekrarlanırsa,
bu olaya tanık olma olasılığı artar.
Güneş’in batmasıyla havanın kararması
arasında geçen sürece “alacakaranlık” denir.
Alacakaranlık süresince Güneş ufkun altındadır. Ancak, atmosferin üst katmanlarından saçılan güneş ışınları havayı aydınlatmayı sürdürür. Alacakaranlık, Güneş ufkun
altında belli bir konuma inene kadar sürer.
Alacakaranlığın Güneş battıktan ne kadar
sonra bittiği ya da doğmadan ne kadar önce
başlayacağı üç farklı şekilde tanımlanır. Bu
sivil alacakaranlığa göre 6 derece, denizciliğe
göre 12 derece, gökbilime göreyse 18 derecedir. Güneş, ufkun 18 derece altına indiğinde
hava tümüyle kararmış demektir.
Alacakaranlık en kısa ekvatorda sürer.
Çünkü Güneş burada ufka dik olarak batar.
Dolayısıyla da ufkun 18 derece altına ulaşması öteki enlemlere oranla daha kısa sürer.
Kuzeye ya da güneye ilerledikçe bu süre ar-
46
gokyuzukitap2014SON.indd 46
28.12.2013 16:22
Alp Akoğlu
Ankara Elmadağ’da çekilen bu fotoğrafta günbatımının ardından güneş ışınlarının atmosferin üst katmanlarındaki
buz kristallerinin içinden geçerken yansıması ve kırılmasıyla oluşan güneş sütunu görülüyor.
tar. 50 derece enleme ulaşıldığında, yaklaşık
5 hafta süren bir dönemde, Güneş hiçbir
zaman 18 derecenin altına inmez. Yani hava
tam olarak kararmaz. Bizim bulunduğumuz
enlemde, alacakaranlık süresi mevsime göre
bir buçuk ve iki saat arasında değişir.
Her iki yarıkürede de yılın belli dönemlerinde Güneş hiç batmaz. Bu 66,5 derece
enlemi ve yukarısıdır. Bu enlemler, kutup
bölgelerinin başlangıcı kabul edilen kutup
daireleridir.
Atmosferde Dünya’nın gölgesini görmeye ne dersiniz? Güneş battıktan yarım saat
sonra ya da doğmadan yarım saat önce, Güneş’in bulunduğu ufkun tersine bakın. Güneş battıktan 20-30 dakika sonra, gökyüzüne
oranla daha koyu tonlu bir bant belirecektir.
Bu, Dünya’nın gölgesidir. Hava kararmayı
sürdürdükçe, bu bant genişleyerek gökyüzünün tümünü kaplar. Dünya’nın gölgesini görebilmek için havanın temiz olduğu bir yerde
gözlem yapmalısınız.
Gece boyunca sürecek bir gözleme başlamadan önce, genellikle gözlem yerine
hava kararmadan gidilir. Bu sayede, gökyüzünde beliren yıldızları izlemek mümkün
olur. Önce parlak olanlar belirir, sonra ötekiler de birer birer ortaya çıkar. Beliren yeni
yıldızları tanımaya çalışmak hayli eğlenceli
ve eğiticidir.
Güneş yukarıdayken yapılabilecek gözlemlerden biri de gezegen gözlemleridir.
gokyuzukitap2014SON.indd 47
En parlak gezegen Venüs, gündüz en kolay
seçilir. Jüpiter ve Mars da parlak oldukları
dönemlerde gündüz çıplak gözle görülebilir.
Bu gezegenleri görebilmek için, konumlarını
az ya da çok bilmek kolaylık sağlar. Onları
rastgele gökyüzünde arayıp bulmak çok zor
olabilir. Bir dürbün ya da teleskop, bu gezegenleri gündüz görmeyi kolaylaştırır. Bir
dürbün ya da teleskopla gündüz Satürn’ü bile
görmek olası.
Gündüzleri gezegen gözlemi yapmak
için havanın temiz olduğu günleri seçmek
gerekir. Nem oranının fazla oluşu, güneş
ışınlarının daha fazla saçılmasına neden
olacağından görüşü engeller. Ay, gündüzleri
Güneş’ten sonra en kolay gözlenebilen gökcismi olmasına karşın çok nemli havalarda
onun bile görülmesi zorlaşır. Sabah saatleri
gündüz gözlemleri için daha uygundur. Henüz Güneş atmosferi fazla ısıtmadığından
atmosferdeki çalkantılar daha az olur.
Çok genç Ay’ı bulmak da ayrı bir uğraş
olabilir. Ay, henüz 24 saatten genç bir hilalken çok incedir. Bu sırada, hava henüz kararmadan battığı için, görülmesi daha zordur.
Çok ince hilali görebilmek için, öncelikle havanın temiz olduğu bir yer seçin. Güneş batar batmaz, onun battığı yerin biraz üzerine
bakın. Eğer Ay çok alçaksa, onu çıplak gözle
bulamayabilirsiniz. Bir dürbünle bakarsanız,
bulma olasılığınız artacaktır.
28.12.2013 16:22
Gökyüzündeki Yol Gösterici: Büyük Kare
Ünlü bir söz vardır:
“Bütün yollar Roma’ya çıkar.”
Bunu gökyüzüne uyarlarsak, sonbahar geceleri için biz de şunu söyleyebiliriz:
“Bütün yollar Kanatlı At’ın Büyük Kare’sinden çıkar.”
B
üyük Kare, Büyük Ayı Takımyıldızı gibi,
gökyüzüne başımızı kaldırdığımızda
hemen tanıyıverebileceğimiz şekillerden
biridir. Birbirine yakın parlaklıklarda dört
yıldızın oluşturduğu bu kareye “büyük”
denmesinin nedeniyse gökyüzünde genişçe
(bir kenarı yaklaşık 15°) alan kaplamasıdır.
Büyük Kare, başlı başına bir takımyıldız değildir, Kanatlı At Takımyıldızı’nın gövdesini
oluşturur.
Büyük Kare, pek de parlak olmayan
yıldızlardan oluştuğu halde gökyüzünde
kolayca bulunabilir. Bunun en önemli nedeni, çevresindeki ve içindeki yıldızların
onu oluşturan yıldızlardan çok daha sönük
olmasıdır. Ekim ayında gece yarısına doğru,
Büyük Kare başucuna oldukça yakın, biraz
güneyde yer alır. Gökyüzüne baktığınızda
onu kolaylıkla tanıyabilirsiniz.
Karenin kuzeydoğu köşesini oluşturan
yıldız, Alferatz ya da bir başka adıyla Sirrah,
2,1 kadir parlaklıktadır. Kuzeybatı köşeyi
oluşturan yıldız Scheat, kararsız değişken
bir yıldızdır ve ortalama 2,4 kadirle parlar.
Güneybatı köşedeki yıldız Markab, 2,5, güneydoğu köşedeki yıldız Algenib 2,8 kadir
parlaklıktadır.
Yukarıda “Bütün yollar Kanatlı At’ın
büyük karesinden çıkar” demiştik. Bunun
nedeni, bu karenin yıldızlarını kullanarak
çizeceğimiz çeşitli doğruların bizi gökyüzündeki parlak bazı yıldızlara götürmesidir.
Bu biçimde çizeceğimiz neredeyse her doğru, bizi önemli bir yıldıza götürür.
Önce doğu kenarından kuzeye uzanan
bir doğru çizerek başlayalım. Çizdiğimiz bu
doğru neredeyse 0 saat sağ açıklıkla çakışır.
Buradan, Beta (β) Kraliçe’nin hemen yanından geçerek Kutup Yıldızı’na gidilebilir.
Karenin aynı kenarını bu kez ters yöne, yani
güneye doğru uzattığımızda Balina Takımyıldızı’nın pek de parlak olmayan “parlak”
yıldızlarından birine, β Balina’ya ulaşabiliriz.
Şimdi gelelim batı kenara. Bu kenarı
gösterdiği doğrultuda izleyerek iyice güneye inersek, Güney Balığı’nda yer alan parlak yıldız Fomalhaut’a ulaşırız. Yaklaşık bir
kadir parlaklığa sahip olan bu yıldız Ekim
ayında en yüksek konumuna ulaşıyor.
Karenin güney kenarını batıya doğru
uzattığımızda Kartal Takımyıldızı’nda yer
alan Altair’e ulaşırız. Altair, Çalgı (Lir) Takımyıldızı’ndaki Vega ve Kuğu’daki Deneb’le
birlikte yaz üçgeninin köşelerini oluşturan
yıldızlardan biridir. Aynı kenarı ters yöne,
doğuya uzattığımızda, Balina’nın parlak yıldızlarından Menkar’a (α Balina) ulaşırız.
Şimdi de köşegenlere bakalım. Güneybatı köşesinden kuzeydoğu köşesine doğru
çizeceğimiz köşegeni uzatırsak, Arabacı’da
yer alan ve gökyüzünün en parlak yıldızlarından biri olan Kapella’ya ulaşırız. Öteki
köşegeni güneydoğu köşesinden kuzeybatı
48
gokyuzukitap2014SON.indd 48
28.12.2013 16:22
küre) biçiminde olan gökyüzü kâğıda aktarılırken biçimi bir miktar bozulur. Gökyüzüne bir cetvel ya da iki elinizle gerdiğiniz
bir ip tutarsanız, bu yol göstericilerin gerçekte ne kadar doğru gösterdiğini görebilirsiniz.
köşesine doğru çizeceğimiz köşegeni uzattığımızda Kuğu’nun en parlak yıldızı Deneb’e
ve biraz daha ilerlediğimizde Çalgı’nın en
parlak yıldızı Vega’ya ulaşırız. Bu türden yol
gösterici çizgileri gökyüzünün genel görünümünü veren haritalarda çizerseniz, sizi
biraz yanıltabilirler. Çünkü, kubbe (yarım
KUZEY
BÜYÜK AYI
KÜÇÜK AYI
ARABACI
Kutupyýldýzý
Kapella
KRALÝÇE
PERSE
Vega
β
Aldebaran
Deneb
LÝR
BATI
DOÐU
Ülker
BOÐA
KUÐU
Alferatz
BÜYÜK
KARE
Menkar
Algenib
Scheat
Markab
Altair
KARTAL
BALÝNA
β
Fomalhaut
GÜNEY
gokyuzukitap2014SON.indd 49
28.12.2013 16:22
Gökyüzünün Derinliklerinde
“Derin gökyüzü” aslında Güneş Sistemi dışındaki tüm gökcisimlerini tanımlamada kullanılır.
Literatüre baktığımızda bu terim Güneş, gezegenler ve uyduları dışındaki tüm gökcisimlerini
kapsar. Buna karşın amatör gökbilimcilikte derin gökyüzü tanımlanırken biraz daha
seçici davranılır. Derin gökyüzü deyince bulutsular, yıldız kümeleri ve gökadalar anlaşılır.
Hatta bu kümelerin bazılarını gözlemenin
en iyi yolu, onlara dürbünle bakmaktır. Örneğin açık kümelerin en ünlüsü olan Ülker,
400 ışık yılı uzaklıktadır ve toplam parlaklığı
1,4 kadirdir. Kümedeki yıldızlar, dürbünün
görüş alanını hemen hemen doldurur. Yani
teleskop, kümenin ancak bir bölümünü gösterir. Bu da dürbünle elde edilen görüntü
kadar güzel bir görüntü oluşturmaz.
Küresel yıldız kümeleriyse Samanyolu’nu
küresel bir biçimde çevreler. Bu nedenle, gözlenebilen küresel kümelerin çoğu düzlemin
dışında kalanlardır. Küresel kümelerin en
belirgin özelliği, adlarından da anlaşılacağı
gibi, hayli düzgün, küresel bir yapıda olma-
Omega Erboğa küresel yıldız kümesi
Lagün Bulutsusu gökyüzündeki en parlak bulutsulardan biridir
Ahmet Kale
A. Grado/INAF-Capodimonte Observatory
Yıldız Kümeleri: Yıldız kümeleri birbirlerine yakın, kütleçekimleriyle bağlı yıldızlardan oluşur. Genellikle aynı bulutsudan
oluştukları için aynı kümede yer alan yıldızların özellikleri benzerdir. Yıldız kümeleri
kendi içinde ikiye ayrılır: Açık yıldız kümeleri ve küresel yıldız kümeleri.
Açık yıldız kümeleri gökadamız Samanyolu içinde yer aldıklarından, galaktik kümeler olarak da adlandırılır. Çoğunlukla
genç yıldızlardan oluşan bu kümeler 50 ila
10.000 yıldız içerirler.
Açık yıldız kümeleri, amatör gözlemcilerce en çok gözlenen gökcisimleridir. Çünkü
bir dürbünle yüzlercesini görmek olasıdır.
50
gokyuzukitap2014SON.indd 50
28.12.2013 16:22
TÜBİTAK Ulusal Gözlemevi
Alamy
Perseus Takımyıldızı’nda birbirine çok yakın konumda bulunan iki
açık yıldız kümesi: İkili Küme
M 101 Fırıldak Gökadası
larıdır. Kuramsal olarak, katı olmayan dönen
cisimlerde kutupsal bir basılma meydana gelir. Küresel kümelerin biçimlerinin bu denli
düzgün oluşu kendi çevrelerinde çok yavaş
dönmelerine bağlanıyor. Küresel kümeler on
binlerce yıldızdan oluşur. Samanyolunda 170
civarında küresel küme bulunuyor.
Bir dürbünle bile pek çok küresel kümeyi gözleyebiliriz. Bu gökcisimlerinin en çok
bulunduğu bölge, gökadamızın merkezinin
bulunduğu Yay Takımyıldızı’nın çevresidir.
Yıldızların ölümü sonucunda oluşan bulutsular gezegenimsi bulutsular ve süpernova kalıntıları olmak üzere iki gruba ayrılır.
Gezegenimsi bulutsular küçük kütleli yıldızların ölümleri sırasında dış katmanlarını
yavaşça uzaya savurmuş gökcisimleridir. Teleskopla bakıldıklarında gezegene benzedikleri için onlara gezegenimsi bulutsu denir.
Süpernova patlamaları çok büyük patlamalardır. Bu nedenle, süpernova olarak
patlayan yıldızdan artakalan madde geniş
bir alana dağılır.
Bulutsular: Bulutsular, evrenin oluşumundan artakalan ya da yıldızların çeşitli
biçimlerde patlayarak ölmesi sonucu oluşan
gökcisimleridir. Bulutsuların bir bölümü
gökyüzünde çok geniş alanlara yayılırken,
bir bölümü de yüksek büyütmelerle gözlenebilecek kadar az alan kaplar. Gaz ve tozdan oluşan bulutsular yıldızların hammaddesidir. Yıldızlar, sıkışan bulutsuların içinde
oluşur. Yakınımızdaki bir çok bulutsuda yıldız oluşumuna tanık oluyoruz. Bunlara verilebilecek en iyi örnek Avcı Takımyıldızı’ndaki Orion Bulutsusu’dur. Orion Bulutsusu
çıplak gözle rahatlıkla seçilebilen bir bulutsudur. Bulutsunun parlamasına, içerisindeki
yeni oluşmuş yıldızlar neden olmaktadır.
Karanlık bulutsular ise gözle görünecek
şekilde ışımaz. Önlerinde bulundukları yıldızların da ışığını soğurduklarından bize
karanlık görünürler.
gokyuzukitap2014SON.indd 51
Gökadalar: Gökadalar, evrendeki en
büyük gökcisimleridir. Bazıları yüz milyarlarca yıldız içerir. Gökadalar yıldızlar, yıldız
kümeleri ve bulutsular içeren dev sistemlerdir. Gökadaların binlercesi, ortalama bir
teleskopla gözlenebilir. Bir dürbünle gözlenebilecek gökadaların sayısı da az değildir.
Bize yaklaşık 2,2 milyon ışık yılı uzaklıktaki
M31 Andromeda Gökadası çıplak gözün
görebildiği en uzak gökcismidir. Gökadalar
çeşitli türlerinden (sarmal, çubuklu sarmal
veya eliptik) ve görüş açımızdan dolayı farklı biçimlerde görünür.
28.12.2013 16:22
Aylı Geceler
Romantik olanlar dışında, çoğu amatör gökbilimci Ay’dan pek hoşlanmaz.
Çünkü Ay gökyüzünü aydınlatır ve bu durum gökyüzünde görülebilecek gökcismi sayısını
önemli ölçüde azaltır. Oysa Ay başlı başına bir gözlem konusu olabilir. Ay, Dünyamızın
tek doğal uydusu olmasının yanı sıra bize en yakın gökcismidir.
Öyle ki, bize en yakın gezegen olan Venüs’ten bile yaklaşık 100 kez daha yakındır.
İ
ster bir dürbün kullanalım isterse güçlü bir
teleskop, Ay dışında hiçbir gökcisminin yüzey şekillerini ayrıntılı bir biçimde göremeyiz. En güçlü amatör teleskopları kullansak
da gezegenleri bile çıplak gözle Ay’ı gördüğümüz kadar ayrıntılı göremeyiz. Ay’ın yılın
ortalama yarısında gökyüzünde olduğunu
düşünürsek, bu zamanı gözlem yapmadan
geçirmek yerine Ay gözlemlerine ayırabiliriz.
Üstelik Ay bize her gün farklı bir manzara
sunduğundan bu gözlemler hiçbir zaman sıkıcı olmaz.
Dikkat ettiyseniz Ay bize hep aynı yüzünü
gösterir. Yani Ay’ın kendi ekseni çevresindeki
dönme süresiyle, Dünya’nın çevresinde dolanma süreleri eşittir.
Ay’ın Dünya’nın çevresindeki dolanışı
nedeniyle, dönemsel olarak değişik bölgeleri
aydınlanır. Belli anlarda Güneş ışınlarının geliş yönüne bağlı olarak Ay’ı farklı hallerde görürüz. Yeniay halindeyken Ay’ın bize bakan
yüzü Güneş’ten hiç ışık almaz. Ama Dünya’dan yansıyan güneş ışığı sayesinde, biraz
olsun karanlık yüzeyi seçebiliriz. Bu sırada,
Güneş’le bizim aramızdadır ve ara sıra tam
olarak aramıza girdiğinde Güneş tutulması
olur. Dolunay, Dünya Ay’la Güneş’in arasına
girdiği zaman gerçekleşir. Dolunayda, Ay’ın
bize bakan yüzü tümüyle aydınlanır. Dünya’nın gölgesinin Ay’ın üzerine düşmesiyle
gerçekleşen Ay tutulması da bu evrede olabilir. Bu iki evrenin arasında, Ay’ın bize bakan
yüzü değişik miktarlarda aydınlanır ve öteki
haller ortaya çıkar. Yeniayla dolunay arasında, Ay’ın görünür yüzeyinin tam yarısının
aydınlandığı hale ilkdördün, dolunayla yeniay arasında Ay’ın görünür yüzeyinin diğer
yarısının aydınlandığı hale sondördün denir.
Ay’ın Dünya çevresindeki bir dönüşünü
tamamlama süresi 27,3 gündür. Ancak bizim gözlediğimiz süre daha uzundur. Çünkü,
aynı zamanda, Dünya da Güneş’in çevresinde dönmektedir. Güneş’in görünür konumu
değiştiğinden, Ay ancak 29,5 gün sonra yeniden aynı halde olur.
Ay yüzeyinin açık ve koyu tonlu bölgelerden oluştuğunu herkes bilir. Pek ilgisi olmasa
da koyu tonlu bölgelelere “deniz” adı veriliyor. Açık tonlu görünen bölgelerse kraterler
ve dağlar. Denizler kraterlere ve dağlara göre
daha az engebeli yüzeylerdir ve bize bakan yüzün yaklaşık üçte ikisini oluştururlar. Eskiden
bu bölgelerin gerçekten deniz (en azından eski
deniz yatakları) olduğu düşünülüyordu. Bugün biliyoruz ki Ay yüzeyindeki deniz olarak
adlandırılan bölgeler milyarlarca yıl önce akan
lavların oluşturduğu görece düz bölgeler.
Denizlere verilen adlar oldukça ilginçtir.
Bunlardan bazıları: Mare Tranquilitatis (Sessizlik Denizi), Mare Crisium (Bunalımlar
Denizi), Lacus Somniorum (Hayalperestler
Gölü).
Kraterler Ay’ın en belirgin yüzey şekilleri
olarak kabul edilebilir. En az 300 bin krate-
52
gokyuzukitap2014SON.indd 52
28.12.2013 16:22
Soğuk
Aristoteles
Ay Güneş ışığının ortalarin çapı bir kilometreden
Deniz
Plato
ma yüzde yedisini yansıbüyüktür. Kraterler gökDüşler
Langrenus
Gölü
tır. Bu, yeni dökülmüş
taşlarının
çarpması
Yağmurlar
Durgunluk
Denizi
bir asfaltın Güneş
sonucu oluşmuştur.
Denizi
Bunalımlar
Denizi
altındaki parlaklıBirçoğunun merkeCopernicus
Buhar
Sessizlik
Gel-git Denizi
Denizi
ğından daha fazzinde çarpışmanın
Körfezi
Fırtınalar
Okyanusu
Bolluk
la değildir. Buna
etkisiyle meydana
Orta
Denizi
Körfez
Kepler
karşın, gökyüzünü
gelmiş tepeler buNektar
öylesine aydınlatır
lunur. Kraterleri
Denizi
ki Ay’lı geceler, Ay’ı
çevreleyen duvarBulutlar
Denizi
Nem
gözlemek
istemeyen
ların içi çarpışmada
Denizi
Stevinus
gökbilimciler için çok
fışkırarak daha sonverimsiz olur. Güneş
ra çöken toprak ve taş
Tycho
ışınlarının Ay’ın değişik
parçalarıyla yeniden bir
bölgeleri üzerinde yarattığı etmiktar dolduğundan genellikkiyi izlemek son derece ilginçtir. Krale düzdür. Çok şiddetli çarpışmaların
terler en iyi geceyle gündüzü ayıran sınıra
sonucu oluşan bazı kraterlerin çevresinde,
geldiklerinde gözlenirler. Güneş ışınları, bu
fışkıran toprak ve taş parçaları, ışınlar oluşsırada kratere eğik olarak düşer ve krateturacak biçimde yüzeye düşmüştür.
rin bir kısmı gölgelenerek hoş bir görüntü
Çevresinde ışınlar bulunan kraterlerin
oluşturur. Geceyle gündüzü ayıran bu sınır
en genç kraterler olduklarını söyleyebiliriz.
sürekli değiştiği için, her gün değişik bir
Çünkü zamanla öteki kraterler oluştukça bu
manzarayla karşılaşırız. Dolunaydaysa ışınizler silinir. Ay’dan getirilen kaya örneklerilar yüzeye dik gelir ve bu nedenle gölgeler
nin üzerinde çok sayıda mikroskobik krater
yok olur. Bu da çoğu yüzey şeklini seçmeyi
olduğu gözlenmiştir. Bunlar atmosferi olmagüçleştirir. Ayrıca dolunay o kadar parlaktır
yan uyduya çarpan çok küçük göktaşlarının
ki teleskopla, hatta bir dürbünle bakıldığında
ürünüdür. Ay toprağı bu mikroskobik kratergözü rahatsız eder.
ler nedeniyle koyu renkte görünür. Özellikle
Ay gözlemlerine önce onun evrelerini ineski yüzeyler koyu tonluyken görece yeni
celeyerek başlayabilirsiniz. Ay, her gün biraz
oluşmuş kraterler daha açık renkli görünür.
daha geç doğar. Bu ortalama 50 dakikalık
Kraterlere verilen adlarsa genellikle geçgecikme, onun bize bakan yüzünün farklı
mişte yaşamış ünlü kişilere, özellikle de eski
miktarlarda ışık almasını sağlar. Eğer dikkat
bilim insanlarına aittir. Tycho, Kepler, Coettiyseniz, Ay’ın belli dönemlerde gündüzleri
pernicus kraterlere verilmiş adlara belirgin
de gökyüzünde olduğunu görmüşsünüzdür.
örneklerdir.
Yani Ay’ı gündüzleri de gözlemek mümkün.
Kraterleri yaş sırasına dizmek, kısmen
Gözlemlerinizi denizleri ve kraterleri ayırt
de olsa olanaklıdır. Eğer bir krater başka bir
ederek sürdürebilirsiniz. Koyu görünen bölkraterin duvarını bölüyorsa, bu kraterin daha
geler denizler, daha parlak olan bölgelerse
genç olduğu söylenebilir. Bu bir dürbünle bile
kraterler ve diğer yeni oluşumlardır.
yapılabilecek bir gözlemdir.
gokyuzukitap2014SON.indd 53
28.12.2013 16:22
Yapay Uydu Gözlemciliği
Her ne kadar doğal birer gökcismi olmasalar da, gece gökyüzünün birer parçası
olduklarından yapay uydular da genellikle amatör gökbilimcilerin ilgi alanına girer.
Yapay uyduları herhangi bir gözlem aracı olmadan gözleyebilirsiniz.
İşte bunun için bazı ipuçları.
A
kşam Güneş battıktan yaklaşık yarım
saat sonra gökyüzüne baktığınızda,
gökyüzünün doğu yarısının daha karanlık
olduğunu görebilirsiniz. Bu karanlık bölge dakikalar geçtikçe genişler ve bir süre
sonra tüm gökyüzünü kaplar. Bu gördüğümüz, Dünya’nın atmosfere düşen gölgesidir.
Güneş bulunduğumuz yerde batmış olsa
bile, ışınları atmosferin üst kısımlarını aydınlatmayı sürdürür. Bu nedenle hava hâlâ
aydınlıktır. Ama Dünya’nın gölgesi iyice
yükseldiğinde hava kararır. İşte bu sırada
gökyüzünde yıldızlar belirir. Yine bu sırada
yıldızların arasında hareket eden noktacıklar
görürüz. Bunlar çoğu yeryüzüne görece yakın yörüngelerde dolanan yapay uydulardır.
Henüz ufkun altında yeterince alçalmadığı
için Güneş’in ışınları birkaç yüz kilometre
üzerimizde dolanan bu uydulardan yansır.
Onları bu sayede görebiliriz.
Başlangıçta, uçakları yapay uydularla
karıştırabilirsiniz. Uçakların yanıp sönen
ışıkları onları uydulardan ayırmamızı kolaylaştırır. Uyduların yansıttıkları ışık genellikle
sabittir. Ama bazı uyduların parlaklığında
periyodik değişimler olabilir. Bu değişimler
uydunun kendi çevresindeki dönüşüne bağlı
olduğundan genellikle bir saat gibi düzgün
aralıklarla gerçekleşir. Uçaklardaki gibi yanıp sönen belirgin ışıklar görülmez.
Yapay uyduları çoğunlukla Güneş battıktan bir süre sonrasına kadar görmemizin ne-
deni, Güneş ufkun altında alçaldıkça uyduların gölgede kalmasıdır. Uydular doğudan
başlayarak görünmez olur. Sabahlarıysa bunun tersi olur. Hava aydınlanmaya başlamadan önce yapay uydular önce doğu yönünde,
sonra da hemen hemen tüm gökyüzünde
görünür hale gelir.
Gökyüzündeki en parlak uydular Iridium uydularıdır. İletişim amacıyla kullanılan
bu uydu sistemi etkin 66 uydunun yanı sıra
yedek birkaç uydudan oluşur. Bu uydular
yerden 750-800 km yüksektekteki yörüngelerinde Dünya çevresinde yaklaşık 100 dakikada bir dolanır.
Bir Iridium uydusu parlamasının tipik
özelliği, kısa sürmesidir. Uydu normalde
çıplak gözle görünmezken, görünür hale geldikten yaklaşık 30-40 saniye sonra en yüksek
parlaklığına ulaşır ve ardından giderek sönükleşir ve gözden kaybolur. Bunlar toplam
iki dakikadan kısa süre içerisinde gerçekleşir.
Iridium uydularının ne zaman, nerede görüneceğini önceden bilerek gözleme çıkmak en
iyisi. Gökyüzünde böyle bir parlama görecek
olursanız, bunun UFO değil, Iridium uydusu
olduğunu rahatlıkla söyleyebilirsiniz.
Yapay uydular arasında en çok ilgi çekeni
kuşkusuz Uluslararası Uzay İstasyonu. Yaklaşık 350 km yüksekte saatte 27.700 km hızla
yörüngesinde dolanan istasyon Dünya’nın
çevresini günde yaklaşık 15 kez dolanır. Bu
hızı sayesinde gökyüzünde yüksekten uçan
54
gokyuzukitap2014SON.indd 54
28.12.2013 16:22
gokyuzukitap2014SON.indd 55
Alp Akoğlu
bir yolcu uçağı kadar hızlı görünür. Bazı zamanlar gökyüzünü neredeyse bir uçtan diğerine kat ederek 45 dakika kadar gökyüzünde
görülebilir.
Uzay İstasyonu’nun parlaklığı Venüs’ünkine yakın. Bu, gökyüzündeki en parlak yıldızdan 16, yaz ve sonbahar gökyüzündeki en
parlak yıldızlardan 25 kat parlak olduğu anlamına geliyor. Bu haliyle Uzay İstasyonu’nu
kent merkezinden bile kolayca gözlemek
mümkün. Yaklaşık olarak yönünü ve geçiş
zamanlarını bilmek yeterli.
İstasyonun bazı geçişleri ufka yakın, bazı
geçişleri daha yüksekten olur. Ufka yakın geçişleri ufkun açık ve havanın temiz olmadığı
yerlerden görmek biraz zor olabilir. Bu geçişlerde istasyonun parlaklığı da biraz düşük
olur ve geçiş genelde daha kısa sürer.
Yüksek geçişlerde istasyon daha parlak
görünür ve geçişin süresi beş dakikayı bulabilir. Geçiş başladığında ufkun üzerinde görünen İstasyon’un parlaklığı sönüktür, ama
yükseldikçe parlaklığı artar. Geçişin sonu da
ilginçtir. İstasyon gökyüzünde hızla sönükleşir, kızıl bir renk alır ve ardından gözden
kaybolur. Bunun nedeni Dünya’nın gölgesine girmeye başlamasıdır.
İstasyon’un sönükleşmeye başlamasıyla
gözden kaybolması arasında geçen zaman,
Güneş’in İstasyon’daki astronotlara göre ne
kadar sürede battığı konusunda bize fikir verir. Güneş atmosferin arkasında alçalırken,
atmosferden süzülüp gelen ışınlar istasyonun
kırmızı bir renk almasına yol açar. Ardından
Güneş Dünya’nın arkasına girer. İstasyon yörüngede çok hızlı hareket ettiğinden, orada
Güneş’in batışı yalnızca birkaç saniye sürer.
Uzay İstasyonu gözlemleri bazen çok
daha ilginç hale gelir. İstasyon’a astronot ve
erzak taşıyan uzay aracı, birkaç ayda bir fır-
2007 yılında Bursa Uludağ’da düzenlediğimiz
10. Ulusal Gökyüzü Gözlem Şenliği sırasında çekilen bu fotoğrafta
Uluslararası Uzay İstasyonu geçişi görünüyor.
latılır (bazen daha sık) ve birkaç günlüğüne
İstasyon’a kenetli kalır. Kenetlenme öncesi
ve sonrası yaklaşma ve uzaklaşma sırasında
İstasyon üzerinizden geçerse, buna tanık olabilirsiniz. Böyle bir durumda, gökyüzünde
birbirini izleyen (hatta birbirine yaklaşan ya
da uzaklaşan) iki parlak ışık görünür.
Yapay uyduların, özellikle de çıplak gözle
görünecek kadar parlak olanların geçiş zamanları ve nereden, nasıl görünecekleriyle
ilgili bilgilere çeşitli internet sitelerinden
ulaşabilirsiniz. Bizim önereceğimiz site Heavens Above (www.heavens-above.com). Bu
siteden özellikle Uluslararası Uzay İstasyonu
(ISS) ve Iridium uydularıyla ilgili gözlem
bilgilerine ulaşmak mümkün. Bunun yanı
sıra daha düşük parlaklıktaki uyduların geçişleriyle ilgili hesaplamalar da yapılabiliyor.
Bunun için öncelikle siteye kayıt olmak gerekiyor.
Uyduların geçiş zamanlarını hesaplatmak
için öncelikle gözlemleri yaptığınız yerin
konum bilgisinin tanımlanması gerekiyor.
Sitenin veri tabanında Dünya’nın neresinde
olursanız olun hemen hemen tüm yerleşim
yerlerinin, köylere kadar, koordinatları bulunuyor. Size listeden seçip kaydetmek kalıyor.
28.12.2013 16:22
Dürbünle Gözlem
Dürbün gökyüzü gözlemciliğine yeni başlayanlar için ideal bir gereçtir. Ne var ki
birçoğumuzun evinde bulunan dürbünü alıp gökyüzüne çevirmek pek de aklımıza gelmez.
Oysa ister gökyüzü gözlemciliğine yeni gönül vermiş olun, isterse bu işin uzmanı olun
dürbün yanınızdan ayırmamanız gereken araçlardan biridir.
B
ir dürbünle neler yapabileceğimize birkaç örnekle değinelim: Ortalama bir
dürbünle, karanlık bir gökyüzünde yaklaşık
150.000 yıldız seçebiliriz. Çıplak gözle en iyi
koşullarda ancak 3000 kadar yıldız görebildiğimizi varsayarsak, bu sayı hiç de az değil.
Çıplak gözle silik bir ışık bandı olarak gördüğümüz Samanyolu, dürbünle, sayısız yıldız, yıldız kümesi ve bulutsudan oluşan bir
kuşağa dönüşür. Dürbünle normalde beyaz
noktacıklar olarak gördüğümüz yıldızların
renklerini ayırt edebiliriz. Jüpiter’in dört
büyük uydusunu görebilir, hareketlerini izleyebiliriz. Çıplak gözle görülmeleri hemen
hemen olanaksız olan mavi gezegenler Uranüs ve Neptün’ü, mavi birer nokta olarak da
olsa görebiliriz.
Bazı gökcisimlerini gözlemlemenin en iyi
yolu onlara bir dürbünle bakmaktır. Andromeda Gökadası, Ülker ve Hyades gibi yıldız
kümeleri ile yakın kuyrukluyıldızlar dürbünün görüş alanını doldurduklarından, en
iyi dürbünle gözlenirler; onlara teleskopla
baktığımızda, ancak küçük bir bölümlerini
görebiliriz. Dürbünle Ay’daki en az 100 krater ve dağ yapısını seçebiliriz. Bir dürbünle
yapabileceğimiz gözlemler, yukarıda saydıklarımızla da sınırlı değil.
Peki, her dürbünü gökyüzü gözlemlerinde kullanabilir miyiz? Bu soruya vereceğimiz yanıt evet olsa da, soruyu şu şekilde sorduğumuzda söylenecek birtakım şeyler var:
“Gökyüzü gözlemciliği için kullanılacak
dürbünlerin hangi özelliklere sahip olması
iyidir?”
Bu sorunun yanıtından önce dürbünlerin yapıları konusunda biraz bilgi sahibi
olmakta yarar var. Dürbünlerin optik özellikleriyle mercekli teleskopların optik özellikleri çok benzerdir. Bir farkı, dürbünlerin
iki teleskobun birleştirilmesiyle oluşturulmalarıdır. Bu teleskoplardan her biri iki
temel parçadan oluşur. Bunlardan biri ışığı
toplamaya yarayan objektiftir. İkincisiyse,
göz merceği ya da oküler olarak adlandırılan
mercek takımıdır. Göz merceği, objektiften
gelen ışınları paralel hale getirerek bakılan
cismi görmemizi olanaklı kılar.
Çoğu dürbünde objektif ve göz merceği
arasında bir prizma sistemi bulunur. Işık
prizmanın içinde birkaç kez yansır ve bu
dürbünün kısa olmasını sağlar.
Dürbünün özelliği görüntüyü büyütmesinin yanında çıplak gözden daha çok ışık
almasıdır. Burada objektifin alanı dolayısıyla da çapı önem kazanır. Toplanan ışık miktarı, çapın karesiyle orantılıdır. Dürbünlerin
üzerinde, 10x50, 6x25 gibi ifadeler yer alır.
İşte bu sayılar, büyütme gücünü ve objektif
çapını ifade eder. 10x50’lik bir dürbün 10
kez büyütür ve objektif çapı 50 mm’dir.
Gökyüzü gözlemciliğinde en çok kullanılan dürbünler, 7x50 ve 10x50’lik dürbünlerdir. 40 mm’den küçük mercek çaplı
56
gokyuzukitap2014SON.indd 56
28.12.2013 16:22
Alamy
dürbünler yeryüzü gözlemlerinde yeterli olmakla beraber, gökyüzü gözlemlerinde sönük cisimleri göstermede yetersiz kalabilir.
Küçük objektif çaplı dürbünler gezegen ve
Ay gözlemlerinde kullanılabilir. Gökyüzü
gözlemlerinde kullanacağınız bir dürbünün
büyütme gücü tercihen 7x - 12x arasında
olmalıdır. Daha yüksek büyütmelerde elin
titremesi görüşü bozar. Yüksek büyütme gücüne sahip bir dürbün alacaksanız, üçayağa
yerleştirilebilir olmasına dikkat etmelisiniz.
Dürbün alırken, onun istenilen nitelikte
olup olmadığını anlamak için, kendiniz birtakım denemeler yapabilirsiniz. Bunları belli başlıklar altında toplayacak olursak:
Ağırlık: Dürbünün olabildiğince hafif olmasına özen gösterin. Ağır dürbünleri uzun
süre kullanmak ve taşımak boyun ağrılarına
neden olabilir.
Paralellik: Aydınlık bir yere doğrulttuğunuz dürbünü gözlerinizden birkaç santimetre uzaklaştırın ve göz merceklerine bakın.
Göreceğiniz ışık diski, yuvarlak ve düzgün
olmalıdır. Yanlış yerleştirilmiş bir prizma
bozuk ve düzgün aydınlanmamış bir görüntü verir. Ayrıca, prizmalardan biri ya da
ikisi yerinden oynadıysa dürbünü oluşturan
teleskopların paralelliği bozulacak, bu da rahatsızlık verecektir. Bunu denemek için dürbünü gündüz aydınlıkta uzak bir hedefe çevirin. Eğer “şaşılık” hissediyorsanız dürbünün
prizmalarının yerleşiminde sorun vardır.
gokyuzukitap2014SON.indd 57
Dürbünden baktığınızda görüntü düzgün
bir daire şeklinde olmalıdır. Filmlerde iç içe
geçmiş şekilde gösterilen “dürbün efekti”
normalde olmaması gereken bir şeydir. Eğer
dürbün bu şekilde gösteriyorsa ya gözmerceklerinin açıklığını yanlış ayarlamışsınızdır
ya da dürbünde ciddi bir paralellik sorunu
vardır.
Mercekler: Dürbünle hem gece hem de
gündüz bakın. Merkezdeki görüntünün net
ve keskin olmasına dikkat edin. Merkezden
kenara, yarı yola kadar görüntü çok net olmalı, renkler ayrışmamalıdır. Gece yapacağınız gözlemde, yıldız gibi noktasal bir ışık
kaynağına bakın. Görüntü dağılmamalı ve
renklere ayrışmamalıdır. Kenarlarda görüntünün bir miktar bozulması normal, ancak
bu dikkat çekici derecede olmamalı.
Görüş açısı: Dürbünle baktığımızda gördüğümüz görüntünün açısal çapı bir başka
önemli özellik. Bu değer 7x50’lik dürbünlerde ortalama 7°, 10x50’lik dürbünlerde 5°6°’dir. Bazı düşük kaliteli dürbünlerin görüş
açısı daha düşüktür. Bunlarla baktığınızda
bir tünelin içinden bakıyor hissine kapılırsınız. Görüntünün kenarlarında önemli
bozulmalar olmadığı sürece olabildiğince
geniş görüş açışına sahip dürbünleri tercih
edin.
28.12.2013 16:22
Teleskop Nasıl Çalışır?
Teleskoplar karmaşık aletler gibi görünebilir. Bazı modern teleskoplar, karmaşık
elektronik düzenekleri nedeniyle gerçekten de öyle görünür. Tasarımları farklı olsa
da teleskopların çalışma şekli birbirine çok benzer. Teleskopların tasarımlarındaki en
büyük fark, bazı tiplerde mercek yerine ayna kullanılmasıdır. Her ikisi de aslında aynı
işlevi görürür. Bu yazımızda teleskopların temel özellikleriyle ilgili bilgiler veriyoruz.
Büyütme: Bir teleskobun büyütme gücü
(katsayısı) kolayca hesaplanabilir. Birinci
merceğin yani objektifin odak uzunluğunun
gözmerceğinin odak uzunluğuna bölünmesi, teleskobun büyütme gücünü verir. Örneğin, objektifin odak uzunluğu 1000 mm (1
metre) olan bir teleskoba odak uzunluğu 10
mm olan bir gözmerceği takarsanız, bu teleskop 100 kat büyütür.
Eğer bir teleskop kullanıcısı için tek etken teleskobun büyütme gücü olsaydı, büyük çaplı teleskoplara gereksinim olmazdı.
Çünkü kuramsal olarak, küçük bir teleskopla bile çok yüksek büyütmeler elde edilebilir.
Ancak, teleskopla bakılan nesnenin parlaklığını hesaba katmak zorundayız. Bir cismin
bir teleskopla ne kadar büyütülebileceğinin
kesin bir formülü yok. Bununla birlikte,
çoğu gözlemcinin üzerinde anlaştığı basit
bir hesaplama yöntemi var: Buna göre bir
teleskop en fazla objektif çapının milimetresi başına bir kat büyütme yapabilir. Örneğin,
objektif çapı 100 mm olan bir teleskop en
fazla 100 kat büyütebilir.
Bir teleskop, temel işlevini yaparken yani
büyütürken, gözlenen gökcismini gözün
algılayabileceği kadar parlak göstermelidir.
Bunu sağlamanın yolu, göze ulaşan ışık miktarını artırmaktır. Bunu yapmanın yoluysa
objektifin çapını büyütmektir. Teleskop üreticileri ve bilinçli satıcılar ürünlerinin özelliklerini belirtirken büyütme gücünü değil
objektif çapını söylerler. Çünkü gözlenen
cisimden yeterince ışık toplandıktan sonra
teleskop o cismi istenen ölçüde büyütebilir.
Odak Oranı: Bir teleskobun özellikleri
belirtilirken objektif çapının yanında odak
oranı (focal ratio) denen bir özellik de verilir. Bu aslında fotoğrafçılıkla ilgilenenlerin
iyi bildiği bir kavram. Çünkü fotoğraf makinelerinde de objektifin açıklığı bu değerle ifade edilir. Odak oranı, objektifin odak
uzunluğunun objektifin çapına bölünmesiyle bulunur. Bu oran “f-oranı” olarak da
bilinir. Örnek verecek olursak, 200 mm çapında olan ve 2000 mm odak uzunluğuna
sahip bir teleskobun f oranı 10’dur ve bu f/10
olarak gösterilir.
58
gokyuzukitap2014SON.indd 58
28.12.2013 16:22
Açıklık (objektifin çapı)
Teleskobun büyütme gücü =
Teleskobun odak uzunluğu
Gözmerceğinin odak uzunluğu
Teleskobun odak uzunluğu
Teleskobun odak oranı =
Düşük f oranına sahip teleskoplar daha
parlak görüntü oluştururlar. Buna karşılık
fazla büyütmeye uygun olmazlar. Bu nedenle bu teleskoplar, bulutsular ve açık yıldız kümeleri gibi gökyüzünde görece geniş
alan kaplayan derin gökyüzü cisimlerini
gözlemek için daha uygundur. Bu gökcisimleri gökyüzünde geniş bir alan kapladıklarından yüksek büyütmelerde genellikle teleskobun görüş alanının dışına taşarlar.
Daha çok gezegenleri ve başka gökcisimlerini yüksek büyütmeli olarak gözlemekten
hoşlanan bir amatör gökbilimci, yüksek f-oranına sahip bir teleskop seçer.
Gözmerceğinin
odak uzunluğu
Teleskobun odak uzunluğu
Açıklık (objektifin çapı)
Yüksek f-oranına sahip teleskoplar, daha
yüksek büyütmelere elverişlidir. Düşük
f-oranına sahip bir teleskop, gerektiğinde
yüksek f oranına sahip bir teleskoba dönüştürülebilir. Bunun için “Barlow” adı verilen
mercekler kullanılır. Gözmerceğine benzeyen bu mercekler, teleskopla gözmerceği
arasına takılır.
Daha çok derin gökyüzü cisimlerini gözlemek isteyen bir gözlemci, düşük f oranına
sahip bir teleskop satın alabilir ve gezegenleri gözlemek istediğinde bir Barlow mercekten yararlanabilir.
Aşağıda farklı teleskop tiplerinin yapılarını gösteren kesitleri görüyorsunuz.
Mercekli teleskop kesiti
gokyuzukitap2014SON.indd 59
Newton tipi teleskop kesiti
Schmidt-Cassegrain tipi teleskop kesiti
28.12.2013 16:22
Gökyüzü Fotoğrafçılığı
Djital (sayısal) fotoğraf makineleri yaşamımızın ayrılmaz bir parçası haline geldi.
Peki, basit bir dijital fotoğraf makinesiyle bile çok güzel gökyüzü fotoğrafları çekebileceğinizi
biliyor musunuz? Eğer gökyüzü fotoğrafçılığına ilgi duyuyorsanız, başlangıçta gereksiniminiz
olan şey artık hemen hepimizin sahip olduğu basit bir makineden fazlası değil.
G
eleneksel filmli makinelerle dijital makinelerin çalışma şekilleri birbirine çok
benzer. Aralarındaki en önemli fark, görüntünün birinde filmle, ötekinde de ışığı sayısal
değerlere dönüştüren bir algılayıcıyla kaydedilmesi. Dijital makineler, henüz filmli makinelerin çözünürlüğüne ulaşmamış olsa da, en
basitleriyle bile elde edilen görüntüler artık
fazlasıyla tatmin edici.
Dijital makinelerin filmli makinelere göre
birtakım üstünlükleri var. Bunlar, özellikle
gökyüzü fotoğrafı çekerken işimizi kolaylaştırır. Sonuçların anında elde edilmesi, çok
sayıda fotoğrafın neredeyse sıfır maliyetle
çekilebilmesi ve fotoğrafların doğrudan bilgisayara aktarılmaya ve işlenmeye hazır olması
bunların en önemlileri.
Günlük yaşamımızda genellikle anı fotoğrafı çekmek için kullandığımız makineler poz
(ışıklama) süresi, diyafram ayarı, beyaz dengesi ve odak ayarı gibi, fotoğrafı doğrudan
etkileyen bazı ayarları otomatik olarak yapar.
Hatta makinenin içerdiği yazılım, görüntüyü
belli ölçüde işleyerek bize olabildiğince güzel
bir fotoğraf oluşturur.
Ne var ki dijital makinelerin otomatik
olarak yaptığı bu ayarların çoğu, gökyüzü
fotoğrafı çekerken işimize yaramaz. Bu ayarları kendimiz yaparsak, genellikle daha iyi
sonuçlar elde ederiz. İşte bu nedenle gökyüzü fotoğrafçılığında deneyim büyük önem
taşır. Bu da bu konuda yazılmış kaynakları
okumanın yanı sıra özellikle başlangıçta çok
sayıda çekim yaparak, deneme yanılma yoluyla kazanılır.
Işık ve Renk: Güneş, Ay ve birkaç gezegen
dışında, gökyüzünde fotoğraflayabileceğimiz
cisimler çok sönüktür. Bu nedenle, olabildiğince çok miktarda ışık kaydetmek önem
taşır. Fotoğraf makineleri algılayıcı yüzeye
düşen ışık miktarını, mercekle ışığa duyarlı
algılayıcının arasında bulunan örtücü (perde)
ve diyafram adı verilen iki düzenekle ayarlar.
Perde poz süresini ayarlarken diyafram da
ışığın geçtiği deliğin büyüklüğünü değiştirir.
Birçok makine “M” (manual) durumuna
getirilerek bu ayarları fotoğrafçının yapmasına olanak tanır. Gökyüzü fotoğrafçılığında
amaç genellikle algılayıcı yüzeye olabildiğince çok ışık düşürmek olduğundan, diyafram
hemen her zaman en açık değerde tutulur.
Gereksinim duyulan pozlama miktarı da
perdenin açık kalacağı sürenin ayarlanmasıyla belirlenir.
Hemen her fotoğraf makinesi, algılayıcı
yüzeyin duyarlılığının değiştirilebilmesine
de olanak tanır. Algılayıcının duyarlılığı ISO
değeriyle gösterilir. Basit makinelerde ISO
değeri 100 ile 400 arasında değişirken, DSLR
(Dijital Tek Lens Refleks) makinelerde duyarlılık 3200 ISO’ya kadar çıkar. ISO değerleriyle
makinenin duyarlılığı arasında doğrudan bir
orantı bulunur. Örneğin, 3200 ISO ile 1 sani-
60
gokyuzukitap2014SON.indd 60
28.12.2013 16:22
Tunç Tezel (www.twanight.org)
ye ışıklanan bir fotoğrafa benzer bir fotoğraf
elde etmek için 100 ISO ile 32 saniyelik bir poz
süresi gerekir. ISO değerleriyle ilgili bilinmesi
gereken en önemli ayrıntı, değer arttıkça görüntünün niteliğinin bozulmasıdır. Birkaç denemede, istediğiniz nitelikte görüntüyü hangi
ISO değerinde elde edeceğinizi bulabilirsiniz.
İşin içine matematik girince durum biraz
karmaşık görünebilir; ancak bir fotoğrafçının
bu basit hesapları bilmesi gerekir. Ne var ki
gökyüzü fotoğrafçıları, vereceğimiz ipucu sayesinde işlerini kolaylaştırabirler: Elimizdeki
üç değişkenin (poz, diyafram ve ISO değerleri) ikisini sabitleyerek yeterince tatmin edici
sonuçlar almak olanaklı. Diyaframı en açık
değere (en düşük sayı), ISO değerini de makinenin olanak tanıdığı en yüksek değere sabitleyin. Eğer fotoğraflar rahatsız edici derecede
noktacıklı çıkıyorsa, ISO değerini biraz düşürebilirsiniz. Böylece, yalnızca poz süresini
değiştirerek çok değişik gökyüzü fotoğrafları
çekebilirsiniz.
gokyuzukitap2014SON.indd 61
Gökyüzü fotoğrafı çekerken beyaz dengesini (white balance) de sizin seçmeniz gerekebilir. Dijital makinelerde beyaz dengesi
ayarı otomatik olarak yapılır. Böylece, değişen
ışık ve renk koşullarında makinenin gerçeğe
yakın görüntü elde etmesi sağlanır. Birçok
makine bunu fotoğrafçının ayarlamasına olanak tanır. Otomatik beyaz dengesi, gündüz
fotoğraflarında genellikle başarılı sonuçlar
verir. Ne var ki gece ve gökyüzü fotoğraflarında sonuçlar her zaman tatmin edici olmaz.
En iyisi, gece fotoğrafı çekerken “günışığı”
(daylight) ayarında çekim yapmak. Eğer ışık
kirliliğinin fazla olduğu bir yerde çekim yapıyorsanız, beyaz ayarını “tungsten” olarak da
seçebilirsiniz, böylece lambaların gökyüzüne
yansıyan sarımsı rengi belli ölçüde günışığına
yaklaştırılmış olur. Gökyüzü fotoğrafı çekerken, makinenin flaşını kapalı konuma getirmeyi unutmayın.
28.12.2013 16:22
Tunç Tezel (www.twanight.org)
Odak Ayarı: Gökyüzü fotoğrafçılığı
konusunda deneyimi olan birçok amatör
gökbilimci bile makinenin odak ayarını yaparken sıkıntı yaşar. Eski model, otomatik
odak ayarı (autofocus) olmayan makinelerde, odak ayarı merceğin çevrilerek hareket
ettirilmesiyle sağlanırdı. Bu objektiflerde,
ayar sonsuz yönüne tamamen çevrildiğinde
fotoğraf makinesi sonsuza odaklanırdı. Ne
var ki elle ayarlamaya olanak tanısalar bile,
günümüzün objektifleri sonsuzdan öte bir
noktaya kadar döndürülebiliyor. Bu, makinenin otomatik odaklama yapabilmesi için
bir zorunluluk. Ancak, bu durum gökyüzü
fotoğrafçılarının işini zorlaştırıyor.
Otomatik odak ayarı, Ay ya da alacakaranlıkta ufuk fotoğrafları çekimleri hariç
gökyüzü fotoğrafları çekerken hemen hiç işe
yaramaz. Makine ayarlama yapamadığı için
fotoğraf çekmeye izin vermez. Ya da fotoğraf
net olmaz. Birçok fotoğraf makinesi, bu aya-
rın elle (eğer makineniz DSLR değilse, bazı
düğmelere basılarak) yapılmasına olanak
tanır.
Odaklama genellikle deneme-yanılma
yoluyla yapılır. Öncelikle fotoğrafı çekmeden önce gökyüzündeki parlak bir gezegenin
ya da yıldızın görüntüsünü ekranda (DSLR
kullanıyorsanız bakaçta) en küçük ve net
görünecek şekilde, odak ayarı yapmalısınız.
Ardından çekeceğiniz fotoğrafları ekranda
büyüterek incelemeli ve en iyi ayara ulaşana
kadar çekim yapmalısınız. Özellikle gökyüzü fotoğrafçılığı için tasarlanmış bazı DSLR
makinelerde, belirli bir alanın büyütülmüş
görüntüsü eşzamanlı olarak ekrana yansıtılır. Bunlarda odak ayarı yapmak çok daha
kolay olur.
Eğer fotoğraf makinenizde “sonsuz” seçeneği varsa, bunu kullanmayı da deneyebilirsiniz. Ancak, sıradan fotoğraf makineleri
gökyüzü fotoğrafçılığı için tasarlanmadığın-
62
gokyuzukitap2014SON.indd 62
28.12.2013 16:22
Efe Tuncel
dan, bu özellik her makinede iyi sonuç vermeyebilir. Eğer bir DSLR makine kullanıyorsanız, objektif size elle ayarlama olanağı
tanıyacağı için belirlediğiniz en iyi değeri
objektifin üzerine işaretleyebilirsiniz. Eğer
yalnızca gökyüzü fotoğrafları çekmeye ayırabileceğiniz bir objektifiniz varsa, odak ayarını yaptıktan sonra odak ayarı halkasını bir
bantla sabitleyebilirsiniz. Böylece her gece
yeniden ayar yapmak zorunda kalmazsınız.
Odak ayarını olabildiğince iyi yaptıktan
sonra bile çektiğiniz fotoğraflar bulanık oluyorsa, diyaframın açıklığını 1-2 durak kısabilirsiniz. Bu durumda aynı oranda uzun poz
süresini aynı oranda artırmanız gerekecektir.
Ancak çektiğiniz fotoğraflar daha net olacaktır.
Gökyüzü fotoğrafı çekilirken genellikle uzun poz süreleri verildiğinden, fotoğraf
makinesinin bir şekilde sabitlenmesi gerekir.
Bunun için genellikle bir üçayak kullanılır.
gokyuzukitap2014SON.indd 63
Gökyüzü fotoğrafçılığı, üzerine uzun
uzun yazılabilecek bir konu. Burada sözünü
ettiğimiz gibi en basit şekliyle yapılabilir. Bir
teleskoba bağlanacak bir fotoğraf makinesiyle gökyüzünün derinliklerine de dalabilirsiniz. Şimdilik, bu bilgiler ışığında gökyüzü
fotoğrafları çekmeye başlayabilirsiniz. Önerimiz, gökyüzü fotoğrafçılığına ışık kirliliğinden biraz olsun uzaklaşıp, gökyüzündeki
takımyıldızların, akşam alacakaranlığında
ufkun üzerindeki gezegenlerin fotoğraflarını
çekerek başlamanız. Her konu için örneğin,
1 saniyeden 30 saniyeye kadar (fotoğraf makinesi izin verdiği ölçüde) değişen poz süreleri vererek fotoğraf çekin ve ortaya çıkan
sonuçları inceleyin.
28.12.2013 16:22
Sedat Bilgebay
gokyuzukitap2014SON.indd 64
28.12.2013 16:22
gokyuzukitap2014SON.indd 65
28.12.2013 16:22
gokyuzukitap2014SON.indd 66
28.12.2013 16:22