cka sunumu için lütfen tıklayınız

Sağlık Turizmi
Kümelenme Çalışması
11 ARALIK 2012
SAĞLIK TURİZMİ
KÜMELENME ÇALIŞMASI
 Sağlık Turizmi Kavramı
 Dünyada Sağlık Turizmi
 Türkiye’de Sağlık Turizmi
 Çukurova Bölgesinde Sağlık Turizmi
 Sağlık Turizminde Kümelenme Yaklaşımı
 Geleceğe Dönük Öneriler
SAĞLIK TURİZMİ
Dünya Turizm Örgütü’ne göre sağlık turizmi; “kaplıca
veya diğer sağlık merkezlerine seyahat eden kişilerin
fiziksel iyilik halini geliştirmek amacıyla yapılan
ziyaret” tir. Bu kapsamda fizik terapi, diyet kontrol ve
ilgili sağlık hizmetleri verilmektedir.
Kültür ve Turizm Bakanlığı’na göre ise sağlık turizmi;
“kısaca tedavi amacı ile yapılan seyahatler” dir. Sağlık
turizmi, fizik tedavi ve rehabilitasyon gereksinimi
olanlarla birlikte uluslararası hasta potansiyelini
kullanarak sağlık kuruluşlarının büyümesine olanak
sağlayan turizm türüdür.
SAĞLIK TURİZMİ
Kısaca, insanların seyahat etmek sureti ile ikamet
ettiği yerin dışında konaklayarak tedavi olmayı
amaçlamaları, özel bir turizm çeşidi olan sağlık
turizmini ortaya çıkarmıştır.
Buna göre, sağlık turizminin hedef kitlesi,
sağlığı bozulmuş olan kişiler ile
sağlığını korumaya duyarlı
kişilerden oluşmaktadır.
SAĞLIK TURİZMİ
Sağlık turizminin ortaya çıkıp gelişmesinde etkili
unsurları şu şekilde sıralamak mümkündür:
1- Dünya nüfusunun artması, yaşam kalitesinin
yükselmesi, çeşitli ülkelerde sağlık maliyetlerinin artması
ve tedavilerin daha kaliteli ve ekonomik alternatifler
sunan ülkelere kayması,
2- Farklı ve ileri teknolojik altyapı ve bilimsel verilere
sahip ülkelerde tedavi olmanın sağladığı avantajlar,
3- Hastaların, özellikle satın aldıkları sağlık sigortası ile
ilgili yaşadıkları sorunların artması ve alternatif
imkanların araştırılmaya başlanması,
SAĞLIK TURİZMİ
4- Hastaların, tedavileri için gerekli olan operasyonları
beklemeden almak istemeleri ve bu tür imkânları sunan
alternatif ülkeler aramaları,
5- Hasta ve yakınlarının, bir yandan yukarıdaki
unsurların getirilerini elde etmeyi isterlerken, diğer
yandan bu getirileri gittikleri ülkelerde turistik amaçlı
faaliyetlerle birleştirmeyi istemeleri,
6- Sağlık turizmi konusunda gün geçtikçe azalan ulaşım
maliyetleri ve bilinçlendirme faaliyetlerinde çoklu
medyanın devreye girmesi.
DÜNYADA SAĞLIK TURİZMİ
 1900’lerin başında dünyada ticari ve endüstriyel
gelişmenin yanı sıra, sağlık alanında da önemli
gelişmeler kaydedilmeye başlanmıştır. Ancak o
dönemlerde sağlık seyahati sadece varlıklı kişilerin
faydalanabileceği bir kavram olarak düşünülmüştür.
 1933 yılında Amerikan Tıp Uzmanları Heyeti (ABMS)
kurulmuş ve ABD’deki tıp uzmanlığı için şemsiye
örgüt olmuştur. Heyetin eğitim politikalarıyla birlikte
dünya çapında standartların temeli oluşturulmaya
başlanmıştır.
DÜNYADA SAĞLIK TURİZMİ
 1958’de Avrupa Tıp Uzmanları Birliği (UEMS)
kurulmuştur. Birlik, AB üyesi ülkelerden gelen farklı
tıbbi birliklerden oluşmuştur.
 1960’larda ABD’de Yeni Çağ akımı başladıktan sonra
Hindistan önemli bir durak haline gelmiştir. Amerika
ve İngiltere’de özellikle varlıklı insanların yoga ve
ayurvedik tedavisine yöneldiği bir sağlık turizmi
endüstrisi başlamıştır.
 1980 ve 1990’larda sağlık hizmeti masraflarının
artmasıyla ABD’li hastalar Orta Amerika’da diş
tedavisi görmek gibi denizaşırı seçenekleri tercih
etmeye başlamışlardır. Göz, kalp ve kozmetik
ameliyatları için cazip alternatifler sunan denizaşırı
ülkeler artmaya devam etmiştir.
DÜNYADA SAĞLIK TURİZMİ
 1994 yılı itibariyle Uluslararası alanda akreditasyon
konusunda
belirleyici
duruma
gelen
Joint
Commission Internationale (JCI) Akreditasyon
Kuruluşu kurulmuştur.
 Sayıları hızla artan uluslararası sağlık hizmeti veren
hastanelerin
uluslararası
standartlara
uyup
uymadıklarını kontrol etmek ve araştırmalarda
bulunmak amaçlı kurulan JCI bu alanda önemli bir
açığı doldururken, sektörde güven mekanizmasının
oluşmasına da katkı sağlamıştır.
DÜNYADA SAĞLIK TURİZMİ
 1997’deki Asya ekonomik krizi sonrası bu ülkelerin
devlet yetkilileri turizm sektörüne “kurtarıcı” rolü
biçerlerken özellikle sağlık turizmini geliştirmek için
ciddi reklam kampanyaları başlatmışlardır.
 Bu çabalar sonuç vermiş ve örneğin Tayland Batılı
ülkelere kıyasla çok düşük olan fiyatlarıyla kısa surede
plastik cerrahi için bir merkez haline gelmiştir.
DÜNYADA SAĞLIK TURİZMİ
 Sağlık turizmi, dünyada son yıllarda büyük gelişme
kaydeden ve yıllık cirosu 100 milyar $’a ulaşan bir
sektördür.
 Sağlık turizmi amacıyla seyahat eden kişi sayısı ise yıllık
olarak milyonlarla ifade edilmeye başlanmıştır.
 Gelişmiş ülkelerde sağlık turizminin göreceli olarak
pahalı olması ve bekleme sürelerinin uzunluğu,
yapılacak tedavinin genellikle ülkelerin sigorta
sistemleri kapsamı dışında olması, daha ucuz alternatif
tedavi olanaklarının ortaya çıkması gibi unsurlar sağlık
sektörünü önemli ölçüde etkilemektedir.
 Buna karşın, sağlık turizmi, son yıllarda dünyada en
hızlı büyüyen hizmet sektörü olma özelliğini
korumaktadır.
DÜNYADA SAĞLIK TURİZMİ
 Sağlık turizminde dünyada bölgesel destinasyonlar ve
işbirlikleri önem arz etmektedir. Sağlık turizmi bugün
itibariyle dünyada hemen hemen tüm kıtalarda önem
kazanan bir sektördür.
 Özellikle, Uzakdoğu (Malezya, Singapur, Tayland,
Hindistan), Ortadoğu (Dubai, Ürdün, İsrail, Mısır),
Doğu Avrupa (Türkiye, Macaristan, Polonya, Çek
Cumhuriyeti), Batı Avrupa (Almanya, Avusturya,
Belçika), Güney Afrika, Kuzey Amerika, Brezilya,
Güney Kore ve Çin bu sektörde öne çıkmaktadır.
DÜNYADA SAĞLIK TURİZMİ
 Bununla birlikte, dünyada sağlık turizmi destinasyon
ve pazarları da netleşmeye başlamıştır ve ayrışmıştır.
Bazı ülkeler hem iyi bir destinasyon hem de iyi bir
pazardır.
 Zengin Ortadoğulu turistler tedavi için ABD’ye
giderken, orta ve düşük gelir grubundaki kişiler ise
tedavi için Brezilya, Güney Amerika ve Uzak Doğu'yu
tercih etmektedirler.
DÜNYADA SAĞLIK TURİZMİ
 Sağlık turizminin temel amacı; insanlığın daha iyi
sağlık hizmeti alması ve sağlıklı yaşam süresi ve
sağlığa erişebilirliği kolaylaştırılmış olmasıdır.
 Dünya Sağlık Örgütü’nün "İkibinli Yıllarda Herkese
Sağlık" prensibiyle sağlık turizmi, önemli bir
ekonomik alan, bazı ülkelerin ekonomisine ciddi katkı
sağlayan bir sektör haline gelmiştir.
TÜRKİYE’DE SAĞLIK TURİZMİ
 Sağlık turizmi alanında Türkiye, özellikle geçtiğimiz 20 yıllık
sürede önemli gelişmelere imza atmış ve bugün gelinen
noktada dünyanın sağlık turizmi alanındaki en başarılı
ülkeleri olarak görülen Hindistan, Malezya, Tayland,
Macaristan gibi ülkeler ile rekabet etmeye başlamıştır.
 Amerika’nın güvenilir medikal turizm şirketlerinden
MedRetreat, 2010 yılında hem egzotik yerler hem de
kaliteli tıp hizmeti alınabilecek yerleri Hindistan, Tayland,
Malezya, Brezilya, Arjantin, Türkiye, Kuzey Afrika olarak
belirtmiştir. Bu ülkelerin seçimindeki en önemli faktörler
uluslararası medikal turizm sektörü içerisinde en
kurumsal, en deneyimli ve yüksek kalitede hizmet
sağlayıcıları olarak gösterilmeleridir.
TÜRKİYE’DE SAĞLIK TURİZMİ
 Türkiye’de devlet destekli yeni yatırımlarla birlikte
çağdaş teknolojilerin gelişimi son yıllarda İstanbul,
Ankara, İzmir ve Adana gibi büyük şehirlerimizde sağlık
hizmetlerinin kalitesini artırmıştır.
 Bu durumun doğal bir sonucu olarak Türkiye; Avrupa,
Orta Doğu ve Rusya’nın medikal turizmi için pazar
niteliğindedir ve bulunduğu konum itibariyle özellikle
Avrupa’nın Arnavutluk, Bulgaristan gibi düşük gelirli
ülkeleri ile Gürcistan, Azerbaycan, Türkmenistan,
Özbekistan ve Kazakistan gibi eski Sovyet bloğu
ülkelerinin ilgisini çekmektedir.
TÜRKİYE’DE SAĞLIK TURİZMİ
 Sağlık harcamaları ve yaşam kalitesi açısından
değerlendirildiğinde Türkiye, 1990’lı yıllarda OECD
ülkeleri içerisinde, Güney Kore ile birlikte, akut
bakım sağlayan hastanelerini artırma umudu veren
ülkelerden biri iken, kısa bir zaman diliminde bu
alanda büyük sıçramalara imza atmıştır.
 Türkiye’de kişi başına düşen sağlık harcaması 20002005 yılları arasında yıllık ortalama %5.8’lik bir
artış göstermiştir. Bu artış OECD ülkeleri arasında
görülen en yüksek artıştır ve oran olarak da
OECD’nin yıllık ortalama %4.3’lük oranının hayli
üzerindedir.
TÜRKİYE’DE SAĞLIK TURİZMİ
 2011 yılı OECD sağlık verilerine göre, Türkiye’de
gayri safi milli hasıla oranının göreceli olarak
düşüklüğünden ötürü kişi başına düşen sağlık
harcamalarının oranı da OECD ortalamasının
altındadır, fakat tıbbi bakım alanında görülen
ilerleme ve sağlık yatırımlarının artmasına bağlı
olarak ortalama yaşam süresi 1960- 2009 aralığında
çok hızlı bir artış göstermiştir.
 Buna göre, 1960 yılında ortalama yaşam süresi
OECD ortalamasının 20 yıl gerisinde iken 2009
yılında Türkiye’de ortalama yaşam süresi 73.8 yıl
olmuştur.
TÜRKİYE’DE SAĞLIK TURİZMİ
 1960’lı yıllarda sağlık sektöründe özel sektör yatırımı
%15 civarında iken bu oran istikrarlı ve keskin bir
şekilde artmaya devam etmiş ve bugün sağlık
yatırımlarının neredeyse %75’i özel sektör tarafından
yapılır hale gelmiştir.
 Bugün Türkiye’de uluslararası hastane akreditasyonu
alanında dünyada kullanılmakta olan 5 adet
sistemden en önemlisi olarak görülen Joint
Commission International (JCI) akreditasyonuna sahip
toplam 47 sağlık kuruluşu bulunmaktadır.
 Bu rakam, dünya ölçeğinde görülen en yüksek rakam
olup, dünyadaki akredite hastanelerin yaklaşık olarak
%10’una karşılık gelmektedir. Başlı başına bu oran,
Türkiye’nin gelişim çizgisinde sağlık turizmi alanında
kat ettiği mesafeyi göstermektedir.
TÜRKİYE’DE SAĞLIK TURİZMİ
 Türkiye’ye son yıllarda gelen yabancı hasta sayısı 100
binin üzerinde olup sağlık için gelen turistin normal
turiste göre yaklaşık 5 kat daha fazla harcama yaptığı
tespit edilmiştir.
 Türkiye’yi sağlık turizminde öne çıkaran bazı özellikler
bulunmaktadır. Türkiye, sağlık turizminde uygun
fiyatlar sunan ülkelerden bir tanesidir.
 Tedavilerde Türkiye’nin sağladığı fiyat avantajı zaman
zaman yüzde 70'lere varmaktadır. 60'dan fazla ülkeye
vizesiz ulaşım imkanı bulunmaktadır.
 Türkiye en çok tüp bebek tedavisi yapılan 4 ülkeden
biridir.
TÜRKİYE’DE SAĞLIK TURİZMİ
 Türkiye'ye en çok hasta gönderen ülkeler Almanya,
Hollanda, Avusturya, Irak, Suriye, Sudan, Türk
Cumhuriyetleri, Ortadoğu ve Belçika’dır.
 Yabancı hastaların Türkiye’den talep ettiği tedavilerin
başında göz, diş, ortopedi, kardiyoloji, onkoloji, plastik
cerrahi ve beyin cerrahi gelmektedir.
 Türkiye, bulunduğu coğrafik konumu iklim, kültür,
siyasi ve ekonomik istikrar özellikle de sağlıkta
dönüşüm programı sonrasında gelişen sağlık
hizmetlerinin kaliteli ve ekonomik sunumuyla çok
büyük bir avantaja sahiptir.
ÇUKUROVA BÖLGESİNDE SAĞLIK TURİZMİ
 Ulusal düzeyde gerçekleştirilen yatırımlara paralel
olarak Adana'da da önemli sağlık yatırımları yaşama
geçirilmiştir.
 Adana’da 11 kamu hastanesi, 2 üniversite hastanesi,
12 özel hastane, yurt içi hastaların yanı sıra yurt
dışından gelen hastalara da önemli alternatifler
oluşturmaya başlamıştır.
 İl genelindeki yatak sayısı yaklaşık 6 bin 500’e
ulaşmıştır.
ÇUKUROVA BÖLGESİNDE SAĞLIK TURİZMİ
 Her branşta teşhis ve tedavi amaçlı en son teknolojiler
kullanılmakta, alanında ulusal ve uluslararası düzeyde
yetkin hekim kadroları görev yapmaktadır.
 Acıbadem Adana, BSK Metropark ve Ortopedia
hastaneleri ile Çukurova Üniversitesi Tıp Fakültesi
Merkezi Laboratuvarları JCI akreditasyonuna sahiptir.
 Adana’da JCI standartlarında akredite olmuş sağlık
işletmeleri sayısı toplam özel hastane sayısına
oranlandığında, Türkiye'deki diğer iller sıralamasında
birinci sırada yer almaktadır.
 JCI akreditasyonuna sahip hastanelerde Adana %9
oranı ile İstanbul, Ankara ve İzmir’den sonra 4.
gelmektedir.
SAĞLIK TURİZMİNDE KÜMELENME
 Sağlık turizminde kümelenme çalışmalarıyla, bu
alanda yapılacak tüm çalışmaların sistematik bir
düzene oturması, konunun paydaşları arasında
iletişim ve işbirliğinin artması ve rekabet gücümüzün
yükseltilmesi planlanmıştır.
 Üniversiteler, hastaneler ve sağlık kuruluşları, sigorta
şirketleri, seyahat acenteleri, sivil toplum kuruluşları,
turizm ve konaklama tesisleri ve diğer kamu kurumları
arasındaki işbirliğinin güçlendirilmesi ile oluşturulacak
olan ortak hareket ve yapıcı rekabet gücü ile sağlık
turizminin pazar payının artırılması hedeflenmektedir.
SAĞLIK TURİZMİNDE KÜMELENME
 Ulusal ve uluslararası rekabetçilik politikalarında
önemli bir yaklaşım olarak görülen kümelenme
temelli sektörel ve bölgesel kalkınma stratejileri basta
gelişmiş ülkeler olmak üzere dünya genelinde yaygın
bir uygulama alanı bulmuştur. Ülkemizde de özellikle
2000’li yılların başından itibaren çeşitli kümelenme
çalışmaları yürütülmüş, kümelenme politikaları üst
ölçekli strateji dokümanlarında da yer almıştır.
SAĞLIK TURİZMİNDE KÜMELENME
 9. Kalkınma Planı’nda ‘Rekabet gücünün artırılması’ ve
‘Bölgesel gelişmenin sağlanması’ başlıkları altında
firmalar
arasında
oluşturulacak
ağların
ve
kümelenmenin
destekleneceği
vurgulanmıştır.
Çukurova Kalkınma Ajansı tarafından hazırlanan 20102013 Çukurova Bölge Planı’nda ise bölgedeki sektörler
kümelenme yaklaşımıyla analiz edilmiş ve bölgesel
stratejiler kapsamında çeşitli sektörlerde kümelenme
çalışmalarının gerçekleştirileceği belirtilmiştir.
SAĞLIK TURİZMİNDE KÜMELENME
 Bu doğrultuda Çukurova Kalkınma Ajansı tarafından
Adana Sağlık Turizmi Derneği ile işbirliği halinde
‘Sağlık Turizm Kümesi Yol Haritası’ çalışmaları
başlatılmıştır. Bu çalışmalar kapsamında kümelenme
konusunda öncelikle farkındalık yaratmak ardından bir
küme oluşumu sağlamak ve ortak bir strateji
belirlemek amacıyla toplantılar düzenlenmiştir.
 “Sağlık Turizmi Kümelenme” çalışmaları kapsamında
bugüne kadar toplam dört adet toplantı
gerçekleştirilmiştir. Bunlardan ilk iki tanesinde tecrübe
paylaşımı hedeflenmiş ve Türkiye’den iyi örnekler
incelenmiştir. Diğer iki toplantı ise, sağlık turizm
kümesi için ortak strateji belirlenmesi kapsamında
gerçekleşmiştir.
SAĞLIK TURİZMİNDE KÜMELENME
 Sağlık
turizminde
kümelenme
çalışmalarının
başlangıcı niteliğindeki bu toplantıda ayrıca
katılımcılara yönelik bir anket uygulanmış ve “sağlık
turizmi kümesi yol haritası çalışmalarına katılmayı ve
olası bir küme girişiminin içinde aktif olarak yer almayı
isteyip istemedikleri” sorulmuştur.
 Buna göre anketi cevaplandıran katılımcıların tamamı,
bu ilk toplantının kümelenme konusunda kendilerini
bilgilendirme yolunda faydalı olduğunu ve Sağlık
Turizm Kümesi yol haritası çalışmalarına katılmak
istediklerini belirtmişlerdir.
 Anketi cevaplandıran katılımcıların %92’si ise sağlık
turizmi küme girişiminin içinde aktif olarak yer almak
istediklerini ifade etmişlerdir.
SAĞLIK TURİZMİNDE KÜMELENME
 Sağlık turizmi kümesi yol haritası çalışmaları
kapsamında gerçekleştirilen üçüncü ve dördüncü
toplantılar ise küme stratejisinin oluşturulması
üzerine planlanmıştır.
 Kümelenme konusunda Türkiye çapında başarı
kazanmış küme temsilcileri ve yöneticilerinin
katılımları ile gerçekleştirilen eğitim ve tecrübe
paylaşımı içerikli toplantıların ardından, bölgedeki
olası sağlık turizm kümesi paydaşlarının bir araya
gelerek ortak bir strateji oluşturmalarını hedefleyen
toplantıların üçüncüsü, 14 Haziran 2012 tarihinde
yapılmış ve çalıştayda sağlık turizm kümelenmesi ana
başlığı altında sorun ve hedef analizleri
gerçekleştirilmiştir.
SAĞLIK TURİZMİNDE KÜMELENME
 Çukurova bölgesinin ve Adana kentinin sağlık turizmi
pastasından daha fazla pay alabilmesi ve bu yolla
bölgesel gelişmeye katkı sağlanabilmesini hedefleyen
çalışma kapsamında 5 Temmuz 2012 tarihinde
Çukurova Kalkınma Ajansı’nda gerçekleştirilen
dördüncü çalıştayda ise strateji analizi ile paydaş
analizi çalışması yapılmıştır.
 Çalıştay sonunda, paydaş analizi ile birlikte sağlık
turizmi strateji dokümanının bir an önce ortaya
çıkarılmasının önemine değinilerek, bu çalışmalara
parallel olarak sektörel ve bölgesel tanıtım ve
pazarlama
çalışmalarının
da
hızlandırılarak
projelendirilmesi gerektiği üzerinde durulmuştur.
SAĞLIK TURİZMİNDE KÜMELENME
 Paydaş analizi çerçevesinde toplantı katılımcılarına
“sağlık turizmi kümelenme çalışmalarında kendilerini
yararlanıcı mı uygulayıcı olarak mı gördükleri”
sorusunun da yer aldığı bir anket formu sunulmuştur.
 Anket
sonuçlarına
göre,
toplantıya
katılan
katılımcıların %44’ü kendini “uygulayıcı”, %6’sı
yararlanıcı, %44’ı “hem yararlanıcı hem uygulayıcı”
olarak tanımlamıştır.
 Katılımcıların kalan %6’sı ise bu konuda bir
tanımlamada bulunmamıştır. Buradan katılımcıların
önemli bölümünün sağlık turizm kümesi çalışmaları ile
yakından ilgilendiği ve olası kümede aktif olarak yer
alabileceği ortaya çıkmaktadır.
SONUÇ
SAĞLIK TURİZMİ KÜMESİ
ANA SORUN
NEDEN
SORUN 3
SORUN 1
ALT-SORUN
SORUN 2
ALT-SORUN
ALT-SORUN
ALT-SORUN
ALT-SORUN
SORUNLARIN KAYNAKLARI
ALT-SORUN
ALT-SORUN
AMAÇ
SAĞLIK TURİZMİ KÜMESİ
Bölgesel Katma Değer Yaratacak Bir
Sağlık Turizmi Kümesinin Oluşturulması
Altyapı
Eksikliklerinin
Giderilmesi
‘Bölgesel Sağlık Turizm
Stratejisi’ nin Belirlenmesi
Bölgesel Bir
Platform İle
Koordinasyonun
Sağlanması
Sektörel
Bilinçlenmenin
Sağlanması
Sektörel
Teşviklerin
Sağlanması
Mali
Desteklerin
Artırılması
Lobi
çalışmalarının
yapılması
Paydaşlar arasında
işbirliğinin
geliştirilmesi
Sektörel bir veri
setinin
oluşturulması
Araştırma ve
anket
çalışmalarının
yapılması
Etkin Tanıtım ve
Pazarlama
Yapılması
Mevzuat
Düzenlemelerinin
Yapılması
Ağ
Oluşturulması
Paydaşlar arasında
güven eksikliğinin
giderilmesi
ARAÇ
İnsan
Kaynaklarının
Geliştirilmesi
Mesleki eğitim
ÖNERİLER
 Adana ve Çukurova Bölgesi, geçmişten gelen birikimi,
geleceğe yönelik yatırımları ile sağlık ve turizm
alanındaki hizmetlerini öncelikle Ortadoğu ülkelerine,
sonrasında ulaşabildiği bütün ülkelere sunmak için
ciddi bir işbirliği içerisinde çalışmalarını sürdürmelidir.
Bu çerçevede “sağlık turizmi kümesi” çok önemli bir
başlangıçtır.
 Oluşturulan ve aktif biçimde faaliyet gösterecek olan
sağlık turizm kümesinin ivedi olarak bir bölgesel
tanıtım ve pazarlama stratejisi belirlemesi
gerekmektedir.
ÖNERİLER
 Sağlık turizmi alanında bölgemizde ihtiyaç duyulan
kalifiye insan gücünün temini için bir insan kaynakları
stratejisi oluşturulmalıdır.
 Sağlık turizmi kentsel ölçekteki markalaşmanın bir
öğesi olarak kullanılmalıdır.
 Sağlık turizmi altyapı eksikliklerinin giderilmesi
gerekmektedir.
 Sağlık ve turizm sektörlerinin yanında tıbbi ve medikal
aletler sektörü, mobilya sektörü, tekstil sektörü,
hastane ve otel ekipmanları sektörü, iklimlendirme ve
havalandırma sektörü gibi yan sektörlerin de kapsama
alındığı bir değer zincir analizi yapılmalı ve küme
yapılanmasında bu analiz çıktıları dikkate alınmalıdır.
ÖNERİLER
 Ekonomi Bakanlığı, Bilim, Sanayi ve Teknoloji
Bakanlığı, Tubitak ve diğer kurumlarca kümelenme
çalışmaları için sağlanan kamu desteklerine
başvurular yapılmalı, ortak tanıtım ve pazarlama
faaliyetleri planlanmalı ve yurt dışı fuarlara katılım
sağlanmalıdır.
Sağlık Turizmi
Kümelenme Çalışması
11 ARALIK 2012