6.sınıf coşku konu anlatımı

Transkript

• ft
1. UNITE
Canlılarda Üreme,
Büyüme ve Gelişme
CANLILIĞIN TEMELİ:
HÜCRE
Hayvan hücreleri mikroskop ile incelendiğinde hüc
Kazanımlar
re şekillerinin genelde yuvarlak olduğu gözlenir.
Bu bölümü bitirdiğimde;
1.
Bir hayvan hücresi ve bitki hücresini mik
roskopta gözlemleyerek çizmeyi,
1 .4
Hücrenin bir organizmanın sahip olduğu
canlılık özelliklerini gösterdiğini,
öğrenmiş olacağım.
Mikroskopta görülen
hayvan hücresi
Mikroskop
C A N L IL IĞ IN T E M E Lİ: HÜCRE
Canlıların canlılık özelliği gösteren en küçük yapı
birimine hücre denir. Hücreler çok küçük oldukları
için, mikroskop yardımıyla görülüp incelenebilir.
Hücreler, bir organizmanın sahip olduğu solunum,
boşaltım, sentez ve büyüme gibi çeşitli canlılık
özelliklerini gösterir. Bundan dolayı hücreler canlı
dır diyebiliriz. Doğada bulunan canlılar çok hücreli
veya tek hücreli olabilir.
Hayvan hücresi
Bitki hücreleri mikroskop ile incelendiğinde hücre
şekillerinin genelde köşeli olduğu gözlenir.
Örnek - 1
Soğan zarından alınan bir parça mikroskop altında
inceliyor.
Bu çalışma sonucunda, aşağıdaki hücre tiplerin
den hangisi gözlenmiş olabilir?
Mikroskopta görülen
bitki hücreleri
Mikroskop
SiDptewia
C)
f
t
Gcrtgı
*
Çefajrd* Ehdoptazm k
c s ım a ğ ı
re B a J u m
Bitki hücresi
D,ı p f
«IK tl
@ ! COŞKU
Canlılığın Temeli: Hücre
Çözüm
Soğan zarı hücreleri bitki hücreleridir. Mikroskop ile
incelendiğinde hücre şekillerinin köşeli olduğu göz
lenir. Bu durumu A seçeneğindeki hücreler gösterir.
Cevap A
Kazanımlar
Hücrede depo edilen besinleri ve hücredeki yıpran
mış - yaşlanmış olan organelleri parçalayarak yok
eder.
c. Golgi cisimciği: Salgıların üretilmesi, paketlen
mesi ve salgılanmasında görev yapar. Golginin et
kinliği sonucu; ter, gözyaşı, süt, balözü, mukus ve
sindirim sıvısı gibi salgı maddeleri üretilir.
d. Ribozom: Hücrede en küçük olan ve en fazla
bulunan organeldir. İhtiyaç duyulan proteinleri sen
tezler.
1 .2 Hücrenin temel kısımlannı levha, model
üzerinde göstererek görevlerini,
Endopiazmk mUtulum
SertrîyoMer
Gdg»
U 2Q zom
Hücreler genel olarak; hücre zarı, sitoplazma ve çe
kirdek olmak üzere üç ana kısımdan oluşur.
-K otul
1. Hücre Zarı
Hücreyi bulunduğu ortamdan ayıran, ince örtüye
hücre zarı denir. Hücre zarları esnek, canlı ve yarı
saydamdır. Hücre zarı; hücreyi dış ortamdan ayırır,
hücreye şekil verir, sitoplazmayı dış etkilerden ko
rur ve hücrenin madde alış verişini kontrol eder.
Hücre zarının yapısında madde geçişini sağlayan
geçit ya da porlar vardır. Hücre zarları seçici geçir
gen özelliğe sahiptir. Bu özellik, hücreye yararlı
maddelerin girmesini, hücre içindeki zararlı olan
maddelerin ise dış ortama atılmasını sağlar.
Bazı hücrelerde, zar dışında bulunan dayanıklı olan
ikinci örtüye hücre duvarı denir. Hücre duvarı bitki,
bakteri ve mantar hücrelerinde vardır. Hücre duvarı
sert, cansız ve koruyucudur. Hücre zarına destek
olur. Hayvan hücrelerinde hücre duvarı bulunmaz.
2. Sitoplazma
Hücre zarı ile çekirdek arasında bulunan akıcı olan
sıvı yapıya sitoplazma denir. Sitoplazma saydam,
akıcı ve canlıdır. Sitoplazmanın büyük bir kısmını su
oluşturur. Sitoplazmada beslenme, solunum ve bo
şaltım gibi yaşamsal olaylar gerçekleşir.
Sitoplazmadaki farklı işleri üstlenmiş yapılara organel denir. Organeller hücre faaliyetlerinin hızlı ve
kontrollü olarak yapılmasını sağlar.
a. Endoplazmik retikulum: Hücre zarı, çekirdek
ve diğer organeller arasında, kanal veya tüpler
oluşturur. Hücre içindeki yapılar arasında madde
iletimini sağlar.
b. Lizozom: Hücre içi sindiriminden sorumlu or
ganeldir. Hücreye alınan büyük moleküllü besinleri
parçalar.
@ COŞKU
Çekirdek
Hücre zan
Hücrenin yapısı ve kısımları
e. Sentriyoller: Sadece hayvan hücrelerinde çiftler
halinde bulunur. Hücre çoğalması sırasında iki katı
na çıkar. Hücre bölünmesinde görev yapar.
f. Kloroplastlar: Bitki hücrelerinde bulunur. Kloroplastın içinde klorofil denen yeşil renkli maddeler
vardır. Yaprak ve olgunlaşmamış meyvelere yeşil
renk verir. Güneş ışığını emerek, karbondioksit ve
sudan hücrenin ihtiyaç duyduğu besinleri ve oksi
jeni üretir. Fotosentezle ihtiyaç duyulan besini üre
tir.
Karbondioksit + Su + İşık -> Besin + Oksijen
g. Koful: Hücrede atık maddeleri veya ihtiyaç fazla
sı besinleri depolar. Bitki hücrelerinde büyük, hay
van hücrelerinde küçüktür.
h. Mitokondri: Hücrenin enerji santralidir. Hücrede
bulunan besin ve oksijeni kullanarak, enerji üretir.
Besin + Oksijen -> Karbondioksit + Su + Enerji
Enerji ihtiyacı fazla olan doku ve organ hücrelerin
de, fazla sayıda mitokondri bulunur.
Anahtar Bilgi
Sentriyoller hayvan hücrelerinde, kloroplast ve
hücre duvarı ise bitki hücrelerinde bulunur.
b. Gelişmiş hücreler: Zarla çevrilmiş çekirdek ve
organelleri vardır. Kalıtsal maddesi, çekirdek içinde
yer alır. Bazı mikroskobik canlılar, mantar, bitki, hay
van ve insanda bulunur.
- 2
Hücredeki organeller ve görevleriyle ilgili, aşa
ğıdaki eşleştirmelerin hangisi yanlıştır?
&
Kazanımlar
A) Mitokondri - Enerji üretimi
B) Golgi - Sindirim yapma
C) Koful - Atık depolama
1.3 Gözlemlerim sonucunda bitki ve hayvan
D) Kloroplast - Besin üretme
hücresi arasındaki benzerlik ve farklılıklan,
Çözüm
Mitokondri besinlerden enerji üretilmesini, golgi
salgıların üretilmesini, koful madde depolanmasını
ve kloroplast güneş ışığının kullanılarak fotosentez
ile besin üretilmesini sağlar.
Bitki ve Hayvan Hücresi Arasındaki Farklar:
✓ Bitki hücresinde hücre duvarı var, hayvan hüc
resinde ise yoktur.
✓ Bitki hücrelerinde kloroplast var, hayvan hücre
sinde ise yoktur.
Cevap B
✓ Bitkilerde hücre şekli köşelidir, hayvanlarda ise
yuvarlaktır.
Sıra Sizde - 1
✓ Hayvan hücresinde sentriyoller vardır, bitki hüc
resinde ise yoktur.
Öğretmen Müge’den, kendi görevlerini anlatan aşa
ğıdaki hücre organellerini havvan hücresi şeklinin
içine çizmesini istiyor.
Müge hangi organeli çizerse hata yapmış olur?
A)
B)
: Fotosentezle besin üretirim.
m
: Hücre içi sindirimi yaparım.
C)
: Hücre için önemliyim, bulunduğum
hücreye enerji üretirim.
O) »
: Küçük bir organelim ancak hücrede
protein sentezi yaparım.
|
✓ Bitki hücreleri, hüce duvarlarının bulunmasın
dan dolayı, dış etkilere karşı hayvan hücrelerine
göre daha dayanıklıdır.
1“
s
✓ Bitkilerde kofullar büyük ve az sayıda, hayvanlarda ise kofullar küçük ve çok sayıda bulunur.
u
✓ Bazı bitki hücreleri kendi besinini üretir, hayvan
hücresi ise besinini üretemez.
«A*
Bitki ve Hayvan Hücrelerinde ortak olan yapılar (siyah renk)
3. Çekirdek
Hücrenin yaşama ve çoğalmasıyla ilgili kalıtsal
maddelerin bulunduğu kısımdır. Çekirdek, sitoplazma ve hücre zarında gerçekleşen olayları denetler,
organelleri yöneterek iş birliği ve uyum içerisinde
çalışılmasını sağlar. Çekirdeğin yapısında bulunan
kalıtsal maddeler; canlıların göz rengi, boy uzunlu
ğu, yaprak genişliği, tüy rengi gibi kalıtsal özellikle
rin yeni hücrelere aktarılmasını sağlar.
Çekirdek yapılarındaki farklılıklara göre iki çeşit
hücre grubu vardır.
a. İlkel hücreler: Basit yapıya sahip olan bazı hüc
relerde zarla çevrilmiş çekirdek ve organelleri bu
lunmaz. Kalıtsal maddesi sitoplazmada dağınık hal
de bulunur. Bakteriler bu gruba girer.
Sadece Hayvan Hücresine
ait yapılar (mavi renk)
Sadece Bitki Hücresine
ajt yap,|ar (yeşil renk)
Bitki ve Hayvan hücresi arasındaki farklar
Örnek - 3
Bitki ve hayvan hücresi arasında, aşağıdakllerden hangisi farklılık oluşturmaz?
A) Hücrenin şekli
B) Hücre duvarı bulundurma
C) Çekirdeğin görevi
D) Besin ihtiyacını karşılama şekli
Q COŞKU
Çözüm
Çözüm
Bitki hücresi köşeli, hayvan hücresi yuvarlaktır. Bit
ki hücresi kendi besinini üretir. Hücre duvarı bitki
hücresinde bulunur. Çekirdek bulunduğu hücreler
de benzer görevler yapar.
Hücrenin üstlendiği göreve göre, organellerinin çe
şidi ve sayısı farklı olabilir. Aynı canlıya ait farklı hüc
relerin çekirdeklerindeki kalıtsal yapı birbirinin aynı
sıdır. Aynı canlıya ait görevleri farklı olan hücreler
farklı doku ve organlarda bulunurlar.
Cevap C
©
Sıra Sizde -
Mikroskopta hayvan hücresini inceleyen bir öğ
renci aşağıdaki kısımlardan hangisini göremez?
Cevap C
Kazanımlar
A) Hücre zarı
B) Çekirdek
C) Kloroplast
D) Sitoplazma
1 .6 Benzer yapı ve özellikteki hücrelerin aynı
görevi yapmak üzere bir araya gelmesiyle
dokulann oluştuğunu,
Kazanımlar
1 .7 Hücre-doku-organ-sistem-organizma ilişki
sini,
1 .5 Farklı tipte hücreleri,
J
H ücred en O rga nizm a ya
Bir canlıyı oluşturan hücreler görevlerine göre fark
lı şekil ve yapıya sahip olabilirler.
0
* • • •
Yapısı, görev ve şekilleri benzer olan hücrelerin biraraya gelerek oluşturduğu hücre topluluğuna do
ku denir. Kas hücreleri kas dokuyu, deri hücreleri
epitel dokuyu, kemik hücreleri kemik dokuyu, kan
daki hücreler kan dokuyu oluşturur.
Bakteri hücresi
SM r hücresi
B r r * ..--'m
331
:* 1
Yaprak hücresi
Deri hücresi
Farktı doku ya da canlılara ait olan hücre şekilleri
Çok hücreli canlılarda benzer görevi yapan dokula
rın birleşmesiyle organlar oluşur. Karaciğer, akci
ğer, böbrek, beyin, kas, iskelet ve mide vücudu
muzdaki organlardan bazılarıdır. Örneğin midenin
yapısında kas, kan, bağ, epitel dokuları bulunur.
Vücutta benzer görevi yapan organların birleşme
siyle de sistemler oluşur. Sindirim, boşaltım, dola
şım, hareket, sinir sistemleri organlardan meydana
gelir. Sistemlerin birleşmesi sonucunda oluşan ve
tek başına yaşayan canlı veya organizma oluşur.
Örnek - 5
Canlı vücudunu oluşturan hücreler, birbirlerinden
farklı görevler üstlenmiş olabilirler.
Bir canlıyı oluşturan hücrelerin, farklı görevler
üstlenmesinde;
I. Organellerinin farklı çeşitte olması
II. Çekirdeklerinde kalıtsal yapıların bulunması
III. Bulundukları doku ve organların değişik olması
gibi yapısal durumlardan hangileri etkili olur?
A) Yalnız II
B) I ve I
C) İve III
D) live
0
COŞKU
>)
Benzer yapı ve özellikteki hücrelerin aynı görevi
yapmak üzere bir araya gelmesiyle oluşan yapı
ya ne denir?
A) Doku
B) Organ
C) Sistem
D) Organizma
Çözüm
Yapısı, görev ve şekilleri benzer olan hücrelerin biraraya gelerek oluşturduğu hücre topluluğuna do
ku denir.
Cevap A
ÖLÇME WE DEĞERLENDİRME
Kazanım Pekiştirme - 1
Aşağıdaki kavram haritasını kutulardaki kavramlardan uygun olanlarıyla tamamlayınız.
C ANLILIĞIN TEMELİ: HÜCRE
KAZANIM DEĞERLENDİRME TESTİ
1.
Hücrede bulunan bir organel, kendisini aşağı
daki gibi tanıtmıştır.
0(çözüm
3.
Golgi cisim ciğidir
benim adım. Salgı maddele- ,
rinin oluşmasında görev yapanm. Salgılarımı üretir ve paket
lerim. Salgı üreten organ
ların hücrelerinde çok
sayıda bulunurum.
Buna göre, aşağıda verilen organların han
gisinin hücrelerinde, normalden daha çok
golgi bulunmaz?
Hücre zarının görevleri arasında, aşağıda
verilenlerden hangisi bulunmaz?
A) Hücrenin madde alış verişini kontrol etme
B) Hücrenin şekil kazanmasını sağlama
C) Hücrenin bütünlüğünü sağlamak
D) Hücredeki tüm biyolojik olayları yönetme
4.
Hücrelerde bulunan iki organel, aşağıda gös
terilmiştir.
B)
Sindirim
salgısı
üretir
P organeli
S organeli
P ve S organelleriyle ilgili olarak, aşağıdaki
öğrencilerden hangisinin verdiği bilgiler
doğrudur?
A)
Tükürük
S bitki, P hayvan
hücresinde bulunur.
P besin ve oksijen üre
tir, S hücre bölünme
mde görev yapar.
üretir
Bir bitki ve hayvan hücresi, aşağıdaki şekilde
karşılaştırmıştır.
Hücre zarı
Kloroplast
Hücre
duvarı
Çekirdek
Semih
C)
P bitki, S
hayvan hücresinde
bulunur. P besin ve
oksijen üretir, S hücre
bölünmesinde J
görev yapar.
Koful
Ceyda
Betül
Mitokondri
Bu hücreler arasında, aşağıda verilen özel
liklerden hangisi ortaktır?
A) Fotosentezle besin üretme
Hücredeki yaşamsal olayların yönetilmesi
ni sağlayan kısım hangisidir?
B) Hücre dışında iki örtü bulundurma
C) Besinlerden enerji üretme
A) Hücre zarı
B) Çekirdek
D) Sentriyollere sahip olma
C) Sitoplazma
D) Hücre duvarı
0CO8KU
6.
Hücredeki mitokondri organelleri, şu reak
siyonun gerçekleşmesini sağlar:
8.
Bir bitkinin, iki farklı kısımlarından alınan hüc
reler mikroskopta inceleniyor.
“Besin+Oksijen->Karbon dioksit+ Su+ Enerji”
Yaprak
Buna göre, günlük enerji tüketimleri;
Kök
I. Çok
Bir miktar hücre
çıkartılarak mikr roskopta incelenir.
II. Az
Bir miktar hücre
çıkartılarak mik
roskopta incelenir.
İli. Normal
olan hücrelerdeki mitokondri sayıları ara
sında, hangisindeki ilişki bulunur?
A)
Mitokondri sayısı
I
C)
a
II
III
Hücre
Mitokondri sayısı
g)
X hücresi
Mitokondri sayısı
I
II
III
Y hücresi
Buna göre, X ve Y hücreleri arasında, aşağı
da verilen organellerden hangisi farklılık
oluşturur?
Hücre
Q) i Mitokondri sayısı
P—
I
7.
II
Hücre
La
I II
Mitokondri
(Enerji üretir)
Golgi
(Salgı üretir)
Kloroplast
(Fotosentez yapar)
Endoplazmik
retikulum
(Madde iletir)
Hücre
Nidanur; ağız içinden ve soğandan aldığı bir
kısım hücreleri mikroskopta inceliyor.
9.
^oîûm
Hücre kısımlarına ait olan bazı özellikler, aşa
ğıdaki şemada verilmiştir.
Kalıtsal özellikleri oluşturan
yapıları bulundurur.
Saydam ve akıcı yapıya
sahiptir.
Hücreye özgün şeklini
venr.
Seçici ve geçirgen
özelliğe sahiptir.
2
Bir miktar hücre
çıkartılarak
inceleniyor.
Bir miktar hücre
çıkartılarak
inceleniyor.
3
Hücrede gerçekleşen
canlılık olaylarını yönetir.
*
0
Nidanur yapmış olduğu bu deneyden;
I. Hücrelerin şekilleri ortak mıdır?
II. Hücre duvarı her iki hücrede bulunur mu?
©
içinde çeşitli yaşam
olayları gerçekleşir.
Belirtilen özelliklerin ait olduğu hücre kısım
larıyla ilgili, hangi eşleştirme yanlıştır?
III. İki hücre arasında organel farklılığı var mı?
şeklindeki sorulardan hangilerine cevap bulabilir?
A) Yalnız 1
B) İv e li
C) İve III
D) 1, II ve III
Hücre zarı
Çekirdek
Sitoplazma
A)
3
1
5
B)
6
3
2
C)
3
6
5
D)
4
6
2
0 ı COŞKU
İNSANLARDA ÜREME,
BÜYÜME ve GELİŞME
Kazanımlar
2 .3 Üreme organlarının neslin devamı için üre
2 .2 İnsanda üremeyi sağlayan yapı ve organları
me hücrelerini oluşturduğunu,
model, levha, şema üzerinde göstermeyi,
Canlıların kendilerine benzer yeni bireyler meydana
getirmesine üreme denir. Canlılar üremeyle türün
kalıtsal bilgisini sonraki nesillere aktarır. Üremede
kullanılan organlara üreme sistemi denir. İnsan
üreme sisteminin yapısı cinsiyete göre farklılık gös
terir. Erkek ve dişi üreme organlarının temel görevi
neslin devamı için üreme hücrelerini oluşturmaktır.
Dişi Üreme Sistemi
Dişi üreme sisteminin temel görevi; yumurta üret
me, döllenmeyi sağlama ve yavrunun gelişmesine
ortam hazırlamaktır.
- Yumurta kanalı
Örnek - 6
Üreme olayıyla ilgili aşağıdaki ifadelerden han
gisi yanlıştır?
A) Bütün canlı türlerinde ortaktır.
B) Canlıların yeni bireyler oluşturmasını sağlar.
C) Yeni özellikler oluşmasını sağlar.
Vagina
D) Neslin devam etmesinde rol oynar.
Dişi üreme sisteminin kısımları
Çözüm
Canlıların kendilerine benzer yeni bireyler meydana
getirmesine üreme denir. Türler üremeyle yeni özel
likler oluşturmaz, aynı özelliğe sahip canlı oluşturur.
Cevap C
Sıra Sizde - 3
©
Yumurtalık: İki tane yumurtalık vardır. Dişi üreme
hücresi olan yumurtayı üretir. Dişi vücudunda; yak
laşık olarak 30 günde bir yeni bir yumurta üretile
rek, yumurta kanalına bırakılır. Yaşlılık dönemine
kadar bu olay sürer.
Yumurta kanalı: Yumurtanın yumurtalıktan döl ya
tağına taşınmasını sağlayan kanaldır. Döllenme bu
rada gerçekleşir.
Aşağıdakilerden hangisi üreme organlarının te
mel görevidir?
Döl yatağı: Döllenmiş yumurtanın (zigot) yerleştiği
ve gelişmeye başladığı yapıdır.
A) Canlının cinsiyetine özgü özellikleri kazanması
nı sağlamak
Vajina: Döl yatağı ile dış ortam arasındaki bağlantı
yı sağlar. Esnek yapıdadır ve gelişen yavrunun do
ğumla dışarı çıkmasını sağlar.
B) Üreme hücrelerini oluşturmak
C) Yeni bireyler oluşturmak
D) Canlının gelişimini sağlamak
0CO9KU
Döllenme gerçekleşmediğinde yumurtanın ve bir
kısım döl yatağı dokularının kanama şeklinde dışa
rıya atılmasına adet kanaması denir.
İnsanlarda Üreme, Büyüme ve Gelişme
Erkek Üreme Sistemi
Sıra Sizde - 4
Erkek üreme sisteminin temel görevi, sperm üreti
mini sağlamaktır.
Dişi üreme sistemiyle ilgili olarak aşağıdal
delerden hangisi yanlıştır?
A) Ergenlik döneminden sonra etkinlik göst
ye başlar.
B) Üretilen yumurtalar, döllenirse yeni birey c
munu sağlayabilir.
Sperm
kanalı
C) Embriyonun oluşması ve gelişmesi yumu
ta meydana gelir.
Penis
Salgı
bezleri
Testis
D) Ayda bir yumurta üretimini sağlar.
Kazanımlar
Erkek üreme sisteminin kısımları
Testis: İki testis vardır. Erkek üreme hücresi olan
spermlerin üretilmesini sağlar. Burada kısa zaman
da çok sayıda sperm üretilir. Vücut dışında bulunur.
Sperm kanalı: Üretilen spermlerin penise taşınma
sını sağlar.
2.1 Üremeyi sağlayan sperm ve yumurtanın gö
revlerine göre farklı yapılar kazanmış hücre
ler olduğunu,
Salgı bezleri: Spermlerin korunması ve hareket ye
teneği kazanması için bir sıvı salgılar.
Penis: Üretilen spermler ile böbreklerde üretilen id
rarın vücuttan dışarı atılmasını sağlar.
Üreme Hücresinin Özellikleri
Hücre bölünmesi sonucu testislerde sperm, yumur
talıklarda da yumurta hücreleri üretilir.
Yumurta: Dişi üreme hücresine yumurta denir. Yu
murtalıkta üretilir. Yumurta; zar, sitoplazma ve çekir
dekten meydana gelir. Her ay bir tane yumurta üre
tilir. Sitoplazması bol ve büyüktür. Kamçısı yoktur
ve aktif hareket yapamaz.
Örnek - 7
Dişi üreme sisteminin yapısındaki;
I. Yumurta kanalı
II. Yumurtalık
III. Döl yatağı
IV. Vajina
belirtilen kısımların görevleri, aşağıdakilerin han
gisinde yanlış olarak eşleştirilmiştir?
A)
I: Yumurtalıkta üretilen yumurtanın döl yatağı
na ulaşmasını sağlar.
B) II: Yumurta üretimi yapılır.
C) III: Döllenmenin gerçekleştiği yerdir.
D) IV: Döl yatağı ile dış ortam arasındaki bağlantıyı
sağlayan esnek yapıdır.
Çözüm
Döl yatağı (III), döllenmiş yumurtanın(zigot) yerleş
tiği ve gelişmeye başladığı yapıdır. Döllenme bura
da gerçekleşmez, döllenme yumurta kanalında ger
çekleşir.
Cevap C
Q coşku
Örnek - 8
Aşağıda verilen bilgilerden hangisi, yumurta hüc
resi için doğrudur?
A) Büyük ve hareketsizdir.
Embriyo gelişmesini sürdürürken, etrafında sıvı do
lu bir kese oluşur. Embriyo çevresindeki kese, yav
runun dış etkilerden korunmasını, sabit sıcaklıkta
tutulmasını ve dış etkilerden korunmasını sağlar.
Örnek - 9
B) Küçük ve hareketlidir.
C) Baş, orta kısım ve kuyruktan oluşur.
Yumurta
D) Baş kısmı; hücre zarı, sitoplazma ve çekirdek
ten oluşur.
C
Çözüm
Yumurta tek parçadan oluşur ve zar, sitoplazma ile
çekirdekten meydana gelir. Her ay bir tane yumur
ta üretilir. Sitoplazması bol ve büyüktür. Kamçısı
yoktur ve aktif hareket de yapamaz.
Cevap A
Kazanımlar
2 .4 Sperm/ yumurta/ embriyo ve bebek arasın
daki ilişkiyi,
Döllenme ve Gelişme
Zigot, hemen bölünerek hücre sayısının artmasını
sağlar ve yeni bireyin gelişmesini başlatır. Gelişme
sırasında oluşan hücre topluluğuna embriyo denir.
Embriyo, döl yatağına bağlanır ve gebelik belirtile
rini başlatır. Genetik bilgi, embriyo gelişiminin belir
li evrelerinde hücresel farklılaşmaları sağlar ve fark
lı özellikteki doku ve organlar oluşur.
ive spermin
yahidriJer) bileşir.
2
A) Yumurta
Sperm
B) Sperm
Yumurta
C) Embriyo
Sperm
D) Sperm
Embriyo
Çözüm
Kazanımlar
Sperm çekirdeğinin yumurtaya girerek, yumurtanın
çekirdeğiyle birleşmesine döllenme denir. Döllen
menin yapılmasında milyonlarca sperm kullanılır,
bunlardan bir tanesi yumurtayla birleşir. Döllenme
sonucu oluşan temel hücreye zigot denir. Zigot, bi
reyin ilk hücresidir. Gelişmeyle ilgili tüm bilgiler zi
gotta bulunur. Zigotun oluşması, gebeliğin başla
masını sağlar.
✓
1
Yumurta ile sperm (1) ile döllenerek embriyoyu (2)
oluşturur.
Cevap D
İM İ
Birçok sperm
yumurtam
etrahra sarar
Bebek oluşumunu gösteren yukarıdaki şekilde,
1 ve 2 ile gösterilen yapılar hangileridir?
2 .5 Embriyonun sağlıklı gelişebilmesi için anne
adayının nelere dikkat etmesi gerektiğini,
Hamileliğin ilk üç ayında gelişme çok hızlıdır. Bundan
dolayı bu dönemlerde; radyasyondan, sigara ve al
kolden uzak durulması gereklidir. Doktor gözetimi
dışında kullanılan ilaçlar annenin hastalığını ve be
beğin gelişimini olumsuz etkiler. Annenin yeterli ve
dengeli beslenmesi bebek gelişimini olumlu etkiler.
Örnek - 1 0
r " 4 a hatta sonunA
dünyaya geir.
Fetus
BEBEK
İki ay sonra
buadıatc
Embriyo
2got
Zioofcjn gelişmesi
sonucu oluşur.
Sperm ve yumurtadan bebeğin oluşumu
(|£)
Sağlıklı bir bebeğin dünyaya gelebilmesi için,
aşağıdakilerden hangisi anne adayları tarafın
dan alınması gereken tedbirlerden biri değildir?
A) Yeterli ve dengeli beslenmek
B) Hamilelik sürecinde bol bol ilaç kullanmak
C) Sigara ve alkol gibi zararlı alışkanlıkları bırakmak
D) Radyasyonun olduğu yerlerde bulunmamak
Çözüm
Kazanımlar
Doktor gözetimi dışında gereksiz kullanılan ilaçlar,
hem annenin hastalığını hem de bebeğin gelişimini
olumsuz yönde etkiler.
Cevap B
2 .7 Gözlemlerim sonucunda insanın gelişim dö
nemlerini isimlendirerek belirgin özelliklerini,
Kazanımlar
insan yaşamı boyunca belirli gelişim dönemlerin
den geçer. Bu dönemler ve özellikleri şunlardır.
2 .6 Büyümeye bağlı olarak değişen yaş-boykütle ilişkisini,
Bebeklik (0-2 yaş): Günün büyük bir kısmını uyku
da geçirirler. Emme, yakalama, tutma, arama gibi
bazı reflekslere sahiptir, başını dik tutamaz, çevreye
ilgisi yoktur, gürültüyü algılayabilir, sorunlarını ağla
yarak belirtir.
Canlının hücre sayısının, hacim ve kütlesinin artma
sı olayına büyüme denir. Büyümeyle beraber, vü
cudumuzdaki organları kullanabilmemiz için, bu or
ganlarımızın yeni yetenek ve özellikler kazanması
na olgunlaşma denir.
Çocukluk (2-12 yaş): Bu dönemde konuşmayı,
yemek yemeyi, elbiselerini giyip çıkartmayı öğrenir.
Çocuk aile ortamından farklı olarak okul yaşamına
başlar, böylece toplumsal çevreye karışır. Tek cins
grupları oluşur. Cinsel kimlik iyice belirmiştir. Oyun,
sokağa kaymıştır.
Bir davranışın yapılabilmesi için de büyüme ve ol
gunlaşmanın yanında o davranışın öğrenilmesi de
gerekir. Büyüme, olgunlaşma ve öğrenme insanla
rın gelişmesini sağlar. İnsanın büyüme ve gelişme
si; doğumdan sonra belli bir zamana kadar devam
eder. İnsan büyüdükçe ağırlığı, hacmi ve yaşı oran
tılı olarak değişir.
Ergenlik (12-21 yaş): Testis ve yumurtalık gibi cin
siyet organlarının ve cinse özgü dış görünüm özel
liklerinin gelişmesi, büyüme ve kemik olgunlaşma
sında belirgin hızlanma, vücut oranlarında ve be
densel yapıda değişiklik, ergenlik sürecinin özellik
lerini oluşturur.
Yetişkinlik (21-65): Bu dönemde belli bir olgunlu
ğa erişilmiştir, evlilikler yapılır, çocuklar doğar ve so
rumluluk artar. Ailenin geçimi için anne ve baba ça
lışır.
Örnek -1 1
Anne karnında başlayıp ergenliğin sonuna kadar
insanlarda görülen boy ve kütle artışı “X” olarak ta
nımlanır. Vücudumuzdaki yapı ve organların belirli
işlevleri yapabilecek duruma gelmesine “Y” denir.
X, Y ve öğrenme, insanların “Z” sini sağlar.
X, Y ve Z aşağıdakilerin hangisinde doğru olarak
eşleştirilmiştir?
A) Olgunlaşma
Gelişme
Büyüme
B) Büyüme
Olgunlaşma
Gelişme
C) Gelişme
Olgunlaşma
Büyüme
D) Gelişme
Büyüme
Olgunlaşma
Çözüm
Yaşlılık (65-?): Bu döneme ihtiyarlık dönemi de de
nir. Yaşlılık döneminde vücuttaki yapım yıkımdan
azdır. Metabolizma yavaşlamıştır. Bu nedenle yaşlı
ların vücutlarında küçülme başlar. Yaşlı insanlar ar
tık iş gücünü kaybetmişlerdir.
Örnek -1 2
İnsanların yaşam döngüsündeki embriyonik dö
nem, yaklaşık hangi yaş aralığını ifade eder?
A)
B)
C)
D)
0 ile 6 yaşlar arası
Zigot hücresinden doğuma kadar
2 ile 12 yaşlar arası
Doğumdan 2 yaşına kadar
Çözüm
insanlarda görülen boy ve kütle artışı büyüme (X)
olarak tanımlanır. Vücudumuzdaki yapı ve organla
rın belirli işlevleri yapabilecek duruma gelmesine
olgunlaşma (Y) denir. Büyüme (X), olgunlaşma (Y)
ve öğrenme insanların gelişmesini (Z) sağlar.
Doğumdan 2 yaşına kadar bebeklik dönemidir. 2 ile
12 yaşlar arası çocukluk dönemidir. Embriyonik dö
nem yumurta ve sperm hücrelerinin döllenmesiyle
oluşan zigotla başlar doğuma kadar devam eder.
Cevap B
Cevap B
COŞKU
Erkeklerin ergenlik döneminde şunlar olur:
Sıra Sizde - 5
✓ Boyu uzar ve kütle artar.
İnsana ait bazı gelişim özellikleri aşağıda verilmiştir.
✓ Vücut gelişir ve yüzde sivilceler çıkar.
•
Yüzünde sivilceler çıkar ve deride yağlanma
başlar.
✓ Üreme organları sperm üretmeye başlar.
•
Arkadaşlarıyla oyun oynamayı sever.
•
Hızlı hareket edemez ve çabuk yorulur.
✓ Gırtlak gelişir ve konuşma sesi kalınlaşır.
✓ Koltuk altı ve cinsel bölgede kıllanma olur.
✓ Bıyık ve sakal oluşumu başlar.
Yukarıdaki gelişim özelliklerine sahip olmayan
kişi, aşağıdakilerden hangisi olabilir?
✓ Ter ve yağ salgılaması artar.
Kızların ergenlik döneminde şunlar olur:
B)
✓ Boyu uzar ve hacmi artar.
✓ Üreme organları gelişir ve yumurta üretimi ve
adet görme olayları başlar.
✓ Vücut gelişir ve yüzde sivilceler çıkar.
Ahmet: 5 yaşında
C)
A
Hatice: 60 yaşında
✓ Kalçada yağ dokusu birikerek genişler.
✓ Göğüsler genişleyip belirginleşir.
D)
✓ Koltuk altı ve cinsel bölgede kıllanma olur.
✓ Ter ve yağ salgılaması artar.
Ergenlik döneminde görülen ruhsal değişiklikler:
✓ Kimlik arayışı
Toplumdaki rolünü belirleme isteği,
Ayşen: 14 yaşında
Hakan: 36 yaşında
Hayatı ve çevreyi sorgulama görülür.
✓ Bağımsızlık arayışı
Kendi başına hareket etme isteği,
Yalnız kalma isteği görülür.
✓ Duygusal dalgalanma
Aynı gün içerisinde sevinç, üzüntü, öfke, korku
vb. duyguların sık sık yer değiştirmesi,
3 .1
Sebepsiz can sıkıntısı hissetme,
Çocukluktan ergenliğe geçişte meydana
gelen bedensel ve ruhsal değişimleri,
Aşırı öfkelenme,
Hayal kurma,
Cinsel konulara merak duyma,
Utangaçlık görülür.
✓ İletişim
E rg e n lik D ö n e m in in Ö z e llik le ri
Çocukluktan yetişkinliğe geçişi sağlayan döneme
ergenlik denir. Bu dönem bireye üreme potansiye
li kazandırır. Vücutta bazı bedensel (fiziksel) ve ruh
sal değişmeler olur.
Vücutta olan değişmeleri; çevre koşulları, beslen
me, hastalıklar, kalıtım, arkadaş ortamı gibi faktörler
etkiler. 12 ile 21 yaşları arasında görülür. Kızlarda
erkeklere göre biraz daha önce başlayıp, önce bi
ter.
Bulunduğu ortamda dikkat çekme isteği,
Arkadaş grubuna katılma isteği,
İletişim kurmada güçlük çekme görülür.
✓ Zihinsel değişim
Soyut algılama yeteneğinin artması,
Daha hızlı okuyup anlama,
Kararsızlık,
Bir konu üzerinde dikkatini uzun süre toplaya
mama görülür.
Örnek -1 3
Kazanımlar
Ergenlik döneminde, aşağıda verilenlerin hangi
si zamanla değişmez?
A) Vücut görünüşü
B) Doku çeşidi
C) Besin tüketimi
D) Duygusallık
4
3 .4 Ergenliği sağlıklı geçirebilmek için yapılma
sı gerekenleri,
3 .5 Büyüme, gelişme ve ergenliğin, araştırıldığı
tartışıldığı ve paylaşıldığı küçük ve büyük
toplumsal organizasyonlann önemini kavra
Çözüm
yarak, böyle organizasyonlann çalışmaların
da gönüllü olarak yer almayı,
Ergenlik döneminde besin tüketimi artar, vücut bü
yür ve olgunlaşır ve duygusallık artar. Vücuttaki do
ku sayısı ve çeşidi zamanla artmaz.
Cevap B
Ergenlik dönemini sağlıklı geçirebilmek için çevremizdekilerle sağlıklı bir iletişim kurmamız gerekir.
Ergenlik dönemini geçirirken aynı duyguları paylaş
tığımız arkadaşlarımızın fikirlerine önem veririz. Fa
kat arkadaşlarımızda ergenlik döneminde oldukla
rından bizi yanlış yönlendirebilir. Bunun için doğru
arkadaş seçiminde bulunulmalıdır.
Sıra Sizde - 6
Aşağıda verilenlerden hangisi, ergenlik döne
minde, kızlarda ve erkeklerde ortak olarak görü
len, bedensel değişikliklerden biri değildir?
A) Sesin kalınlaşması
B) Deride yağlanmanın artması
C) Sivilce çıkması
D) Ter salgısının artması
Kazanımlar
ç
1
£
Sigara, alkol ve uyuşturucu gibi zararlı alışkanlıklara başlamamıza sebep olabilirler. Bu dönemde kazanılan iyi ve kötü alışkanlıklar bir ömür boyu insanın hayatını etkiler.
-X
@
Bu tür zararlı alışkanlıklardan korunabilmek için,
büyüme, gelişme ve ergenliğin, araştırıldığı tartışıl
dığı ve paylaşıldığı küçük ve büyük toplumsal orga
nizasyonlara katılmalı ve spor, resim, müzik, tiyatro,
elsanatları gibi sosyal etkinliklerle uğraşmalıyız.
3 .2 Ruhsal ve bedensel değişimlerimi ailemi, ak
ranlarım, kişisel gelişim uzmanlan ile pay
laşmayı,
3 .3
Ergenlik döneminin insan yaşamının doğal
bir dönemi olduğunu,
Örnek -
#
Ergenlik döneminin sağlıklı olarak geçirilebilme
si için, aşağıda verilen işlemlerin hangisi yapıl
malıdır?
A) Uyuşturucu kullanmaya başlama
B) İhtiyaçtan daha fazla besin tüketme
Ergenlik döneminde görülen bedensel ve ruhsal
değişiklikler bazı gençlerde hiçbir zorluk oluştur
mazken, bazılarını çok etkiler. Bundan dolayı ruhsal
ve bedensel değişimlerimizi katkı sağlamak ve yar
dım almak amacıyla ailemiz, arkadaşlarımız ve kişi
sel gelişim uzmanları ile paylaşmalıyız.
Bu dönemin her insanda gerçekleşen doğal bir sü
reç olduğunu unutmamalıyız.
C) Yaşa ve bedene uygun egzersizler yapma
D) Haksızlığa karşı hemen sert tepki gösterme
Çözüm
Ergenlik dönemini sağlıklı geçirebilmek için; spor,
resim, müzik, tiyatro ve elsanatları gibi sosyal etkin
liklerle uğraşmalıyız
Cevap C
COŞKU
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME
Bebek
Fetüs
Döllenme
Embriyo
Yukarıdaki şekli inceleyerek aşağıdaki harfleri iigiii tanımlarla çizgi çizerek eşleştiriniz.
1.
Zigotun gelişmesi sonucu oluşur.
2.
İlk iki aydan sonra bu adı alır.
3.
40. hafta sonunda dünyaya gelir.
E
Yumurta ve spermin çekirdekleri birleşir.
Bir çok sperm yumurtanın etrafını sarar.
E
Q
CD
Yumurta ve spermin birleşmesi sonucu oluşur.
COŞKU
©
&
KDT 1
İN S A N LA R D A ÜREME, BÜYÜME ve GELİŞME
1.
İnsanların üreme döngüsünde oluşan, bazı
olaylar şekilde verilmiştir.
3.
2
j
İnsanlarda; dişi üreme hücresine yumurta, erkek üreme hücresine sperm adı verilir.
Sperm ve yumurtanın özellikleriyle ilgili ola
rak, aşağıda belirtilen karşılaştırmalardan
hangisi doğrudur?
A)
İşaretlenen yapıların özellikleriyle ilgili;
1 : Üreme hücrelerinin çekirdekleri birleşir.
B)
Özellik
Yumurta
Sperm
Özellik
Yumurta
Sperm
Hücre
şekli
Yuvarlak
Kamçılı
ve uzun
Hücre
şekli
Yuvarlak
Kamçılı
ve uzun
Hücre
Büyüktür Küçüktür
büyüklüğü
Hücre
büyüklüğü Büyüktür Küçüktür
Hücrenin
hareketliği
Hücrenin
hareketliği
Hareket
eder
Hareket
etmez
Hareket
etmez
Hareket
eder
Yumurta
Sperm
2 : Hızla çoğalarak embriyoyu oluşturur.
C)
3 : Doku ve organ oluşumu gerçekleşir.
2.
ûı
(çözüm
D)
4 : Ergenlik dönemi özellikleri başlar,
Özellik
Yumurta
Sperm
Özellik
şeklindeki ifadelerin hangileri doğrudur?
Hücre
şekli
Yuvarlak
Kamçılı
ve uzun
Hücre
şekli
Kamçılı
ve uzun
Yuvarlak
A) 1 ve 4
B) 1,2 ve 3
Hücre
büyüklüğü Küçüktür Büyüktür
Hücre
büyüklüğü Büyüktür
Küçüktür
C) 2,3 ve 4
D) 1,3 ve 4
Hücrenin
hareketliği
Hücrenin Hareket
hareketliği etmez
Hareket
eder
Ergenlik döneminde meydana gelen, beden
sel değişmelerin bazıları şemada verilmiştir.
Boy ve kilonun artması
0
Göğüslerin belirginleşmesi
3
Adet döngüsünün
başlaması
Sakal ve bıyık oluşması
®
Yüzde sivilcelerin oluşması
Hareket
etmez
4.
^
Gülşen; 12 yaşındadır. Boyu 140 cm ve kilosu
da 45 kg’dır. İlköğretim 6. sınıfa devam etmektedir. Kitap okumayı, ders çalışmayı ve oyun
{çözüm oynamayı seviyor.
Buna göre, Gülşen;
®
Ter salgısının artması
•
(!)
Koltuk altında kılların
çıkması
Sesin kalınlaşması
®
Hareket
eder
0
Bu değişmelerin; erkekler ve kızlar arasın
da ortak olanları ile farklılık oluşturanları,
aşağıdakilerin hangisinde verilmiştir?
Ortak olanlar
Farklı olanlar
A) 2 - 5 - 6 - 7
1-3 -4 -8
şeklindeki yaş gruplarının hangileri arasın
da bulunmaktadır?
B) 1 - 3 - 5 - 6
2- 4- 7- 8
C) 1 - 2 - 3 - 4
5- 6- 7- 8
A) 1 ile 2
B) 2 ile 3
D) 1 - 4 - 6 - 7
2- 3- 5- 8
C) 3 ile 4
D) 4 ile 5
Q
COŞKU
KDT
5.
İnsanlarda Üreme, Büyiime ve Gelişme
Ergenlik dönemindeki bireylerin, sık sık belirt
tiği sorulardan dört tanesi şunlardır:
8. Ergenlik döneminin sağlıklı olarak geçirile^ bilmesi için, aşağıda belirtilen davranış vej j ö h ya etkinliklerden hangisi yapılmamalıdır?
( ç fiu m
1 - Acaba o benimle arkadaş olurmu?
A)
2 - Ben bu konuyu neden anlamıyorum?
B)
3 - Neden kimse beni anlamıyor?
4 - Ben kimim?
M üzik a leti
çalm a
Yukarıdaki soruların oluşmasına neden olan
ruhsal değişikliklerle ilgili, aşağıda verilen
eşleştirmelerden hangisi yanlıştır?
A) 1
Ergenin, insanlarla iletişim kurmada
güçlük çekmesi
B) 2
Ergenin, konular üzerinde dikkatini
uzun süre toplayamaması
Yemek yeme
C)
D)
A lkol alma
Kitap okuma
C) 3 -> Ergenin, sık sık kararsız kalması
D) 4
Ergenin, hayatını ve çevresini sorgu
laması
9.
6 . Dişi üreme hücresinin yapısında, aşağıda
verilenlerden hangisi bulunmaz?
7.
A) Yeterli ve dengeli beslenmek
B) Temiz havalı yerlerde bulunmak
C) Sigara kullanmak
A) Çekirdek
B) Sitoplazma
C) Kamçı
D) Hücre zarı
D) Düzenli egzersiz yapmak
Dişi ve erkek üreme sistemlerinin, yapısı ve kı
sımları aşağıdaki şekillerde gösterilmiştir.
3
10. Burcu; “ 10 yaşındayım ve ilköğretim 4. sınıfta
okuyorum. Kilom 30 ve boyum 130 cm’dir.
Oyun oynamayı, gezmeyi ve kitap okumayı se
viyorum.” şeklinde belirttiği özelliklere sahiptir.
«
Buna göre, Burcu aşağıda gösterilen birey
lerden hangisi olabilir?
A)
B)
C)
D)
✓
N
*
M
Erkek ve dişi üreme sistemlerinde, benzer
görevi yapan kısımlarla ilgili olarak, aşağı
daki eşleştirmelerden hangisi doğrudur?
A) 1 - K
B) 2 - M
C) 3 - N
D) 4 - L
Ç jl COŞKU
Aşağıda verilen işlemlerin hangisi, gebelik
sürecinde yavru gelişimine zarar verir?
HAYVANLARDA ÜREME,
Kazanımlar
4.1 Hayvanların bir hayat döngüsünün olduğu
Döllenme sonucu oluşan zigot gelişmesini yumur
ta içinde tamamlar. Embriyo gelişimi, dış ortamda
ve suda olur. (Dış gelişme) Gelişen balık yavruları,
yumurtadan dışarı çıkar. Alabalık, somon, köpek ba
lığı, hamsi ve kefalde bu üreme yöntemi kullanılır.
nu,
Örnek -1 5
Her canlı doğar, büyür, gelişir ve ölür. Bu yaşam sü
reci canlıların hayat döngüsünü oluşturur.
Balıkların üremesiyle ilgili olarak, aşağıda veri
len ifadelerin hangisi yanlıştır?
A) Çok sayıda sperm ve yumurta üretir.
B) Yumurta dişinin vücudunda döllenir.
C) Yavrular ana canlıya benzer olur.
D) Yavru bireyler yumurta içinde gelişir.
Yavru
Çözüm
DoHenme
Atlarda hayat döngüsü
Hayvanların çoğalma şekli ve yavru bakımında ba
zı farklılıklar gözlenir. Hayvanlar, erkek ve dişi birey
lerden oluşur.
Hayvanlarda, yumurtanın sperm tarafından döllen
mesiyle zigot ve zigotun gelişmesi sonucu da em
briyo oluşur. Embriyonun gelişim süreci sonunda
türe özgü olan yavrular meydana gelir.
Kazanımlar
4 .2 Hayvanların farklı çoğalma şekillerine sahip
olduğunu,
Balıklarda üreme: Balıklar, sperm ve yumurtalarını
suya aynı zamanda bırakırlar. Yumurta ve spermler
suda birleşirler. Yumurtanın döllenmesi vücut dışın
da gerçekleşir (Dış döllenme). Döllenme miktarı
nın artması için çok sayıda yumurta ve sperm üre
tilir. Böylece oluşan yavru sayısı artırılmış olur.
Döllenme ve üreme şansını artırmak için, çok sayı
da üreme hücresi yapılır. Yumurta vücut dışında,
suda döllenir. Yavrular ana canlıya benzerler. Yavru
lar yumurta içinde gelişir.
Cevap B
Kurbağalarda üreme: Kurbağalar, sperm ve yu
murtalarını suya aynı zamanda birlikte bırakırlar. Yu
murta ve spermler canlı vücudu dışında, suda döl
lenirler. (Dış döllenme) Yumurtanın döllenme şan
sının artırılması için, çok sayıda yumurta ve sperm
üretilir.
Döllenmeyle oluşan zigot, gelişmesini yumurtada
belli bir süre devam ettirir. Embriyo gelişimi, vücut
dışında olur (Dış gelişme). Balığa benzeyen iribaş
denen kurbağa larvası, yumurtadan çıkarak geliş
mesini suda tamamlar.
Anahtar Bilgi
Suda üreyen balık ve kurbağa gibi canlılarda
yumurtanın döllenme şansının artırılması için,
çok sayıda yumurta ve sperm üretilir.
@1 COŞKU
Hayvanlarda Üreme, Büyüme ve Gelişme
Sürüngenlerde üreme: Sürüngenlerde; yumurtay
la spermin birleşmesi dişinin vücudunda gerçekle
şir (İç döllenme). Oluşan zigottan meydana gelen
embriyonun etrafına yumurta kabuğu kaplanarak
yumurtlamayla dışarı çıkartılır.
Sürüngenlerin ürettiği yumurtalar, farklı büyüklük
ve görünümlere sahiptir. Bu yumurtalar, uygun or
tamlarda gelişmeye bırakılır. Embriyo gelişimi, vü
cut dışında olur (Dış gelişme). Belli bir gelişim so
nunda yavrular yumurta kabuğunu kırarak dışarı çı
karlar. Kertenkele, yılan, timsah ve kaplumbağada
bu üreme süreci görülür.
Kuşlarda üreme: Kuşlarda; yumurtanın spermle
birleşmesi dişinin yumurta kanalında gerçekleşir
(İç döllenme). Oluşan zigottan oluşan embriyonun
etrafına yumurta kabuğu ile kaplanarak dışarı çıkar
tılır. Bu olaya yumurtlama denir. Yumurtlamayla dı
şarıya belli sayıda yumurta çıkartılır.
Üretilen yumur
tanın üzerine
kuşlar kuluç
kaya yatarlar.
Böylece
ana
canlılar, yumur
tadaki embriyo
nun gelişebile
ceği uygun sı
caklığı sağla
mış olurlar.
Embriyo gelişi
mi, dış ortamda
olur (Dış geliş
me). Gelişmesini tamamlayan kuş yavruları, yu
murtanın kabuğunu kırarak dışarıya çıkarlar. Tavuk,
deve kuşu, kartal, şahin, bülbül, akbaba gibi türler
de bu üreme süreci kullanılır.
Memelilerde üreme: Memelilerde, yumurta dişinin
yumurta kanalında döllenir (İç döllenme). Oluşan
zigot gelişmesini dişi canlının vücudunda tamam
lar. Memelilerin üreme süreci, insanlara benzer şe
kilde gerçekleşir. Yavru bireyler ana karnında belli
bir gebelik süreci geçirirler.
Embriyo gelişimi döl yatağında yapılır (İç gelişme).
Gelişmesini tamamlayan yavrular doğumla dışarı
ya çıkar. Her memeli türünün doğum yaptığı dö
nem, gebelik süresi, bir doğumdaki yavru sayısı,
yavruların vücut büyüklükleri birbirinden farklı olur.
Örneğin atlar iki senede bir yavru yapabilirken, fa
reler ayda bir doğum yapabilme yeteneğine sahip
tir. Köpek, kedi, fil, at, eşek, aslan, sırtlan, tilki gibi
canlılarda bu üreme yöntemi kullanılır.
Böceklerde üreme: Yumurtanın döllenmesi dişi
böceğin vücudunda gerçekleşir (İç döllenme).
@1 COŞKU
Döllenme sonucu oluşan yumurtalar yumurtlamay
la dışarı çıkartılır. Böcek yavruları, yumurta içinde
kısa bir gelişme dönemi geçirirler. (Dış gelişme)
Böcek yavruları tırtıl şeklinde yumurtadan dışarı çı
karlar. Böcek yavrularına larva denir. Larvalar geli
şimlerini dışarıdan aldıkları besinlerle tamamlarlar.
Kelebek, arı, karınca, hamam böceği, ipek böceği
bu şekilde çoğalır.
Örnek -1 6
Kuşların üremesiyle ilgili olarak, aşağıda verilen
ifadelerin hangisi doğrudur?
A) Az sayıda sperm ve yumurta üretilir.
B) Yumurta suda döllenir.
C) Yavrular ana canlıya benzemez.
D) Yavru bireyler yumurta içinde gelişir.
Çözüm
Çok sayıda sperm ve az sayıda yumurta üretilir. Yu
murtalar dişi canlının vücudunda döllenir. Yavrular
ana canlıya benzer. Yavru bireyler, yumurta içinde
gelişerek dışarı çıkarlar.
Cevap D
Sıra Sizde - 7
Kurbağalar ile böcekler arasında, hangi özellik
benzerlik göstermez?
A) Yavrunun gelişirken başkalaşım geçirmesi
B) Yavru bakımının olmayışı
C) Embriyo gelişiminin ana canlı vücudu dışında
gerçekleşmesi
D) Döllenme olayının ana.'Jcanlı vücudu dışında
gerçekleşmesi
Kazanımlar
4.3 Yavru bakımı açısından hayvan grupların
daki farklılıkları,
Yavru Bakımı
Kuş ve memelilerin yavrularını bir süre besleyip ko
rumalarına yavru bakımı denir. Kuş ve memeli yav
ruları oluştuktan sonra, kendi başlarına beslenip
tehlikelerden kendileri tek başına koruyamazlar.
Kuşlarda; oluşan yavrulara bir yuvada bakılırken;
memelilerde ise doğan yavrular annenin ürettiği
besleyici sütle beslenirler.
Bundan dolayı, ebeveyn
leri tarafından gelişmele
rini tamamlayıncaya ve
kendi kendine yetinceye
kadar bakılırlar.
Kazanımlar
4.4 Gelişim dönemlerinde başkalaşım geçiren
Kediler yavrularını
sütle beslerler.
Örnek -1 7
hayvanlan,
Başkalaşım Geçirme
Aşağıda verilen canlı çeşitlerinin, hangisinde
yavru bakımı yoktur?
B)
- i
Köpekbalığı
Yumurtadan yavrunun yarı gelişmiş halde çıkarak,
büyüme ve gelişmesini dışarıda tamamlaması ola
yına başkalaşım denir. Başkalaşım olayı, kurbağa
ve böceklerde görülür. Bu canlıların yumurtalarında
yeterli besin olmadığı için, yavru birey yumurtada
gelişimini tamamlayamaz. Bundan dolayı, yarı ge
lişmiş halde yumurtadan dışarıya çıkar.
Kanguru
D)
Balina
Devekuşu
Çözüm
Kuş ve memeli türleri dışındaki canlı gruplarında
yavru bakımı yoktur.
Cevap A
©
Sıra Sizde - 8
Kurbağa yavrularının başkalaşım geçirm esi
Yavru bireyler yumurtadan; kurbağalarda, balık bi
çimindeki iribaş, böceklerde ise tırtıl şeklinde dışa
rıya çıkar. Kurbağa ve böceklerde yumurtadan çı
kan yavrular, ergin canlılara benzemezler.
Yumurtadan çıkan yarı gelişmiş olan hayvanlara lar
va denir. Larvalar dışarıdan besin maddesi alarak,
gelişmelerini sürdürürler. Gelişmesini tamamlayan
kurbağa ve böcek yavruları erginleşirler.
Örnek -1 8
Kurbağalarda başkalaşım ve yavru bakımıyla il
gili, aşağıdaki ifadelerin hangisi doğrudur?
A) Başkalaşım geçirir, yavru bakımı yoktur.
B) Başkalaşım geçirir, yavru bakımı vardır.
Şekildeki gibi bir hayvanat bahçesine gezi yapan
öğrenciler, sadece “yavrusunu sütle besleyen hay
vanlar”! görmek istiyor.
Buna göre öğrenciler kaç numaralı bölümleri zi
yaret etmelidir?
A) 2 ,7 ,9
B) 3, 4, 7
C) 1, 5, 6, 8
D) 2, 4, 5, 9
C) Başkalaşım geçirmez, yavru bakımı yoktur.
D) Başkalaşım geçirmez, yavru bakımı vardır.
Çözüm
Kurbağa yavruları gelişirken suda başkalaşım geçi
rir. Ancak, kurbağanın gelişim sürecinde yavru ba
kımı yoktur. Kurbağa yavruları kendi başına gelişir.
Cevap A
Q
COŞKU
İpek böceği ve kurbağalarda görülen başkalaşım evrelerinin isimlerini yazınız ve gerçekleş
me sırasına göre eşleştiriniz.
Aşağıdaki cümlelerden doğru olanların başına “ D” yanlış olanların başına “Y” yazınız.
Köpekler doğurarak çoğalır.
Tavşanlarda yavru bakımı yoktur.
Kedi embriyosu gelişimini ana canlının vücudunda tamamlar.
-
Kurbağalar çok miktarda yumurta bırakırlar.
I ■■■■■■ ■ ■ ■
Kuşlar yavrularını sütle besler.
m
.
i Kangurular kuluçkaya yatarak yumurtadaki embriyonun gelişmesi için uygun sıcaklığı sağlar.
H A YV A N LA R D A ÜREME, BÜYÜME ve GELİŞME
p
Ç çozum
Yumurtanın spermle birleşmesi sonucu zigot
oluşur. Zigotun gelişmesiyle embriyo meyda
na gelir. Embriyonun gelişmesi için de, korun
ması ve beslenmesi gereklidir.
3.
Dişi kuşların ürettikleri yumurtanın üzerin
de kuluçkaya yatmasının nedeni, aşağıdakilerin hangisinde verilmiştir?
A) Embriyonun gelişmesi için uygun nem ve
ısıyı sağlama
Bu amaçla, embriyodan yavru oluşuncaya ka
dar, bazı hayvanlar kuluçkaya yatarlar.
B) Embriyonun beslenmesini sağlama
Aşağıda verilen hayvan çeşitlerinden han
gisi, üreme sürecinde kuluçkaya yatar?
C) Embriyonun hareketini sağlama
D) Embriyonun solunum yapmasını sağlama
4.
Denizlerde yaşayan üç farklı hayvan türü, şe
kilde gösterilmiştir.
Bu canlıların üreme özellikleriyle ilgili, aşa
ğıdaki öğrencilerden hangisinin verdiği bil
gi yanlış olur?
2.
0
A)
Hayvanların bazı üreme özellikleri, aşağıdaki
şemada verilmiştir.
Ççözüm
Özellik No
Üreme Özellikleri
1
Yumurta dişinin vücudunda döllenir.
2
Yavru canlı yumurta içinde gelişir.
3
Oluşan yavru sütle beslenir.
4
Oluşan yavru ana canlıya benzer.
Yumurta ve
spermleri
deniz suyunda
birleşir.
Semih
C)
Erginleşinceye
kadar yavrularına
bakmazlar.
Aşağıda gösterilen canlılar, şemadaki özel
liklerden hangilerine sahiptir?
Leyla
5.
A)
1,2 ve 4
Sevda
Aşağıda verilen canlılardan hangisi oluşan
yavrularını sütle besler?
B)
1,3 ve 4
C)
2 ve 4
A) Kedi
B) Kurbağa
D)
1,2 ve 4
C) Şahin
D) Kelebek
Q COŞKU
6.
Kurbağa yavrularının yumurtadan gelişme
miş olarak çıkması, aşağıdakilerden hangi
siyle anlaşılabilir?
9.
Dört farklı hayvanın üremesiyle ilgili bazı bilgi
ler, aşağıdaki tabloda verilmiştir.
Hayvan çeşidi
A) Çok hücreli olması
B) Dış döllenmeyle meydana gelmesi
C) Balığa benzemesi
D) Yumurta içinde gelişmesi
7.
Doğada bulunan bazı hayvan türleri, aşağıda
ki şekillerde gösterilmiştir.
Özellikler
Fare
Köpek
Bir yılda ürettiği
yavru sayısı
64
8
1
40
Gebelik süresi
16 gün
60 gün
340 gün
32 gün
Yaşam süresi
3 yıl
20 yıl
8 yıl
12 yıl
At
Tavşan
Bu hayvanlar arasındaki üreme ilişkisiyle il
gili olarak, hangi ifade yanlıştır?
A) Fare ömrü boyunca köpekten daha fazla
yavru yapabilir.
B) Büyük vücutlu hayvanların gebelik süresi
daha uzun olur.
C) Tavşanlar daha iri vücutlu yavru yapar.
D) Yaşam süresi uzun olan hayvanların gebe
lik süresi de uzundur.
1 0 . Ev kedisinin üremesiyle ilgili bazı sorular, aşağı
daki şekilde verilmiştir.
Yavru gelişinceye
kadar ona bakıyor mu?
Bu hayvanlardan “çoğalma, gelişme ve yavru
bakımı” özellikleri aynı olanlar, aşağıdakilerin hangisinde doğru eşleştirilmiştir?
8.
A) 2 - 3 ,
4-7,
6-9
B) 2 - 9 ,
3-8,
5-7
C) 1 - 6,
3-5,
6-9
D) 4 - 8 ,
5-7,
2-9
Dünya’ya gelinceye
kadar gelişimini nerede
tamamlar?
Yumurta ve spermi
nerede birleşir?
Bu sorulara verilen cevaplarla ilgili olarak,
aşağıda belirtilen eşleştirmelerden hangisi
doğrudur?
Köpeklerin üremesi sırasında;
1. soru
2. soru
3. soru
4. soru
A) Doğurarak
Evet
Anne
Dişi vücu
karnında
dunda
III. Spermlerin üretilmesi
B) Yumurtayla
Hayır
Anne
karnında
olaylarından hangileri dişinin vücudunda
meydana gelir?
C) Doğurarak
Evet
Yumurta Dişi vücu
da
dunda
□) Yumurtayla
Evet
Yumurta
da
I. Yumurtanın döllenmesi
II. Yavrunun gelişmesi
A) Yalnız I
B) I ve II
C) I ve III
D) I, II ve III
0 IC O 8 K U
Vücut
dışında
Vücut
dışında
♦♦
çiçekli b itk iler d e üreme ,
&
Kazanımlar
Yumurtalık: İçinde bir veya birkaç tane tohum tasla
ğı bulunur, yumurta üretilmesini sağlar.
Tepeök
' Başçık
5.1 Çiçeğin kısımlarını göstermeyi ve çizmeyi,
5 .2 Çiçeğin kısımlarını model, levha, şema üze
Yumurtalık
Dişicik
borusu
Sapçık
rinde göstererek görevlerini,
öğrenmiş olacağtm.
Dişi organ
Doğadaki bitkilerin büyük bir kısmı çiçeklidir. Bu
bitkiler tohum üretme, çimlenme ve yeni bitki oluş
masını sağlar. Bitkilerde, tohum üretilmesini sağla
yan organ çiçeklerdir.
Çiçeğin Kısımları
Erkek organ
Erkek organ: İki kısımdan oluşur:
Başçık: Çiçek tozlarının (polenler) üretildiği yerdir.
Sapçık: Başçığı taşır.
Örnek * 19
Değişik renk ve özelliklerde olan çiçekler tohum ve
meyve üretimini sağlar.
Çiçek sapı: Çiçeği bitki gövdesine bağlayan ve
madde alışverişini sağlayan kısımdır.
Çiçeğin kısımları ve görevleriyle ilgili, aşağıdaki
eşleştirmelerin hangisi yanlıştır?
A) Taç yaprak - Tozlaşmaya yardım eder.
B) Dişi organ - Tohumu oluşturur.
Çiçek tablası: Çiçek yapılarının üzerine oturduğu
kısımdır. Çiçeğin en dışındaki yeşil renkli yapraklar
dır. Tomurcuk halinde çiçeği dış etkilerden korur.
C) Erkek organ - Yumurtayı üretir.
D) Çanak yaprak - Çiçeği korur.
Çözüm
Erkek organ polenlerin, dişi organ yumurtaların üre
tilmesini sağlar. Çanak yapraklar, tomurcuk halin
deyken çiçeği dış etkilerden korur. Taç yaprak bö
ceklerle çiçeğin tozlaşmasına yardımcı olur.
Cevap C
Çanak yaprak
Çiçek tablası
Çiçek sapı
Sıra Sizde - 9
Ç içeğin yapısı
Şekilde çiçeğin kısımları
rakamla gösterilmiştir.
Taç yaprak: Çiçeğin çanak yaprakları dışındaki
renkli yapraklarıdır. Bir kısım bitkilerde renkli ve hoş
kokuludur. Bu özellik çiçeklerin hayvanlar tarafın
dan tozlaşmasını sağlar.
Buna göre hangi kısmın
görevi aşağıda yanlış
verilmiştir?
Dişi organ: Çiçeğin ortasında bulunur. Tohum ve
meyve oluşumunu sağlar. Üç kısımdan oluşur:
A) 1
Tomurcuk hâlindeki çiçeği korur.
Tepecik: Polenlerin yapıştığı kısımdır.
B) 2
İçinde tohum taslağı bulundurur.
Dişicik borusu: Polenlerin yumurtalığa taşındığı in
ce uzun borudur.
C) 3 -> Polen üretir.
D) 4
Çiçeği bitki gövdesine bağlar.
@ COŞKU
Çiçekli Bitkilerde Üreme, Büyüme ve Gelişme
Kazanımlar
Kazanımlar
5.3 Çiçekli bir bitkide tozlaşmayı sağlayan et
5.4 Çiçekli bir bitkide döllenmeyi,
kenleri,
D ö lle nm e
Tozlaşm a
Çiçekteki erkek organda polenler, dişi organda ise
yumurtalar üretilir. Bir çiçekte çok sayıda polen üre
timi yapılır.
Erkek organdaki polenler, bazı vasıtalarla dişi orga
nın üst kısmına taşınır. Bu olaya tozlaşma denir.
Renkli ve hoş kokulu olan çiçeklerde tozlaşmayı
böcekler sağlar. Diğer çiçeklerde ise su, rüzgar ve
kuş gibi etkenler tozlaşmada etkili olur.
Tozlaşmayla çok sayıda polen, dişi organın tepeci
ğine ulaşarak yerleşir. Polenlerin içinde bulunan
üreme hücreleri (spermler), bir kanalla (Polen tüpü)
yumurtalığa ulaşır.
Sperm ve yumurtalar, yumurtalıkta zigotu meydana
getirir. Bu olaya döllenme denir. Döllenme sonu
cunda zigot adı verilen temel hücre oluşur.
<§>
Örnek - 21
Farklı çiçekli bitkilerin tohum oluşturmaları sıra
sında, aşağıdakilerden hangisi ortak olarak ger
çekleşmez?
Polenler, dişi organın tepeciğine yapıştıktan sonra,
polen içerisinde bulunan erkek üreme hücreleri
.....X...... isimli yapıyla yumurtalığa ulaşır. Sperm
hücresi yumurta ile birleşerek.....Y......isimli yapıyı
oluşturur.
A) Erkek organdaki polenlerin böcekler tarafından
dişi organa taşınması
Yukarıdaki cümlenin doğru tamamlanabilmesi
için, boş bırakılan yerlere aşağıdakilerden han
gileri yazılmalıdır?
Örnek - 20
(j§)
B) Tozlaşma ve döllenme olaylarının gerçekleşmesi
C) Erkek organda çok sayıda çiçek tozunun oluş
turulması
A) Polen tüpü
Zigot
B) Zigot
Polen tüpü
C) Tohum
Polen tüpü
Çözüm
D) Polen tüpü
Tohum
Tüm çiçekli bitkilerde; erkek organda çok sayıda
polen oluşturulur, tozlaşma ile döllenme yapılır ve
döllenme olayı dişi organdaki yumurtalıkta gerçek
leşir. Polenlerin dişi organa taşınmasında ise bö
cekler, rüzgar, kuşlar ve su gibi değişik faktörler rol
oynayabilir.
Çözüm
D) Dişi üreme hücresi ile erkek üreme hücrelerinin
dişi organ üzerinde birleşmesi
Polenlerin içinde bulunan erkek üreme hücreleri
(spermler), polen tüpüyle yumurtalığa ulaşır. Bura
da sperm ve yumurta hücreleri birleşerek zigotu
meydana getirir.
Cevap A
Cevap A
Sıra Sizde -1 1
Sıra Sizde - 10
Arı, kelebek gibi böcekler tarafından taşınarak
çiçeklerde tozlaşmayı sağlayan yapı, aşağıdakilerden hangisidir?
Yanda bir çiçek resmi ve
rilmiş ve bazı bölümleri
işaretlenmiştir.
A) Tohum
B) Yumurta
Bu şekle göre döllenme
olayı çiçeğin hangi kı
sımda gerçekleşir?
C) Embriyo
D) Polen
A) X
0
CO8KU
B) V
x*
C) Y
D )Z
Kazanımlar
Çözüm
j
5 .5 Çiçek modeli üzerinde tohum ve meyvenin
Tüm çiçekli bitkilerde; ilk önce erkek organda çok
sayıda polen oluşturulur, tozlaşma ile döllenme ya
pılır ve döllenme sonucunda da tohum oluşur.
Cevap C
nerede oluştuğunu,
5 .6 Bitkilerin çok sayıda tohum oluşturmasının
sebebini,
Sıra Sizde - 12
Yandaki çiçekte to
hum kaç numaralı kı
sımda oluşur?
T oh um ve M eyve O luşum u
Zigot, hücre bölünmesiyle gelişerek, embriyoyu
oluşturur. Embriyo, canlının bir taslağı olup, bitkinin
kök ve gövdesinin oluşmasını sağlar.
Embriyo yumurtalık içinde bir miktar gelişerek, to
humun oluşmasını sağlar. Tohumun yapısında to
hum kabuğu, çenekler (tohumda besinin depolan
dığı kısım) ve embriyo denen yapı vardır.
Yumurtalıkta bir veya birden fazla tohum taslağı bu
lunabilir, her bir tohum taslağı gelişerek türe özgü
olan tohumu oluşturur.
Tohumların farklı büyüklük, şekil ve sayıda olmaları
farklı çevre şartlarına uyma yeteneklerini artırır ve
nesillerinin devamını sağlar.
A) 1
B) 2
Kazanımlar
5 .7 Tohumlarının yayılma yollannı,
11
—
J
T o h u m la rın Y a yılm a Y o lla rı
Tohumun dışındaki meyve kısmı, tohumun korun
masını ve çevrede yayılmasını sağlar.
Tohumlar; rüzgarla, suyla, hayvanlara yapışarak ya
da hayvanlar ve insanlar tarafından yenilerek dış
kıyla çevrede yayılır.
Yumurtalı!
Tohum taslağı
Çiçekli bitkide tohum ve m eyve oluşum u
Örnek - 23
Yumurtalık duvarı gelişerek meyveyi oluşturur. Bazı
bitkilerin meyvelerinde bir tane bazılarında da bir
den fazla tohum vardır. (Tohum taslağı sayısınca to
hum oluşur.)
Aşağıdakilerden hangileri bitki tohumlarının ya
yılmasında etkilidir?
I. Rüzgâr
II. İnsan
III. Hayvan
Örnek - 22
<§>
Çiçekli bir bitkinin üremesi sırasında, aşağıda
verilen olayların hangisi, diğerlerinden daha
sonra meydana gelir?
A) Polenlerin oluşması
B) Tozlaşmanın yapılması
C) Tohumun oluşması
D) Döllenmenin yapılması
A) Yalnız I
B) l - l l
C) II-III
D) l - l l - I I I
(2006 - DPY/6)
Çözüm
Rüzgar, hayvan ve insanlar tohumun çevreye yayıl
masını sağlar.
Cevap D
Qc o ş k u
©
Sıra Sizde - 13
Aşağıda bazı bitki isimleri verilmiştir.
Örnek - 24
Bazı bitkisel ürünler aşağıda verilmiştir.
I. Portakal reçeli
I. Akçaağaç
II. Pıtrak
II. Nane ve karanfilden yapılan ağrı kesiciler
III. Karahindiba
III. Zeytin yağı
Belirtilenlerden hangileri, tohumları rüzgarla ya
yılan bitkilerdendir?
A) İ v el i
B) İve III
C) II ve II
D) I, II ve
IV. Bal
Belirtilenlerden hangileri teknolojik gelişmelere
bağlı olarak çeşitlenmiş bitkisel ürünlerdendir?
A) İ vel i
B) II ve III
C) I, II ve III
D) I, II, III ve IV
Çözüm
Anahtar Bilgi
Tozlaşma yöntemleri ve tohumların yayılma yol
ları birbirine benzerdir. Her ikiside rüzgar, su ve
hayvanlara yapışarak gerçekleşir. Ancak mey
velerin içinde yer alan tohumlar, meyvelerin hay
vanlar ve insanlar tarafından yenilmesiyle dışkı
yoluyla da çevreye yayılırlar.
Portakal reçeli, Nane ve karanfilden yapılan ağrı ke
siciler ile Zeytin yağı teknolojik gelişmelere bağlı
olarak çeşitlenmiş bitkisel ürünlerdendir. Fakat bal
herhangi bir teknolojik işleme tabi tutulmadan kul
lanılan hayvani bir üründür.
Cevap C
J
Kazanımlar
Kazanımlar
6.1 Bitkilerin hayat döngüsünü,
5 .8 Birçok meyve ve tohumun hayvanlar ve in
sanlar için besin kaynağı olduğunu,
5 .9
Bitkilerden elde edilen ürünlerin teknolojik
gelişmelere paralel olarak çeşitlendiğini,
T o h u m la rın Besin O la ra k
K u lla n ılm a sı
B itk ile rin H ayat D öng üsü
Bitkiler ürer, büyür ve gelişir. Çiçekli bir bitkinin to
humunun toprağa düşmesinden yeni bir bitkinin
oluşması, oluşan bitkinin büyüyüp gelişmesi ve
tekrar tohum oluşturmasına kadar geçen süre, bit
kinin hayat döngüsü olarak adlandırılır. Aşağıdaki
şekilde çiçekli bir bitkinin hayat döngüsü verilmiştir.
Tohumların yapısında bol miktarda besin depolan
dığından insan ve hayvanlar tarafından besin kay
nağı olarak kullanılır.
Bitkilerden elde edilen ürünler, teknolojik gelişme
lere bağlı olarak çeşitlenmiştir. Buğday ve mısırdan
un, şeker kamışı ve şeker pancarından şeker, pa
muktan iplik ve kumaş, zeytin, mısır ve ayçiçeğin
den sıvı yağ gibi bitkisel ürünler günlük hayatımız
da yer almıştır.
Bunlardan başka bitkilerden ilaç sanayisinde de
yararlanılmaktadır.
® COŞKU
Çiçekli bir bitkinin hayat döngüsü
Çiçekli bitkilerin hayat döngüsü tozlaşmayla başlar,
tozlaşmayı sırasıyla döllenme, tohum oluşumu,
çimlenme, genç ve olgun bitkinin oluşum aşamala
rı takip eder.
Örnek - 25
Çiçekli bitkilerin hayat döngüsü, aşağıdakilerden hangisinde doğru olarak sıralanmıştır?
A) Döllenme - tozlaşma - tohum - çimlenme - genç
bitki - olgun bitki
B) Tozlaşma - çimlenme - döllenme - tohum - genç
bitki - olgun bitki
C) Döllenme - tozlaşma - çimlenme - tohum - genç
bitki - olgun bitki
D) Tozlaşma - döllenme - tohum - çimlenme - genç
bitki - olgun bitki
Çözüm
Çiçekli bitkilerin hayat döngüsü tozlaşmayla başlar.
Tozlaşmayı sırasıyla; döllenme, tohum oluşumu, çim
lenme, genç ve olgun bitkinin oluşma aşamaları ta
kip eder.
Cevap D
Sıra Sizde - 14
1 —> Döllenme -» Embriyo -» 2 -> Meyve
Yukarıda çiçekli bitkilerin yaşam döngüsündeki ba
zı aşamalar verilmiştir.
1 ve 2 numara ile gösterilen yerde aşağıdakilerin hangisinde verilenler olmalıdır?
1
A) Tozlaşma
Tohum
B) Sperm
Yumurta
C) Tohum
Tozlaşma
D) Yumurta
Sperm
T o h u m u n Yapısı
Tohum kabuğu: Tohumun çevresindeki dayanıklı
olan örtüdür. Tohumlar çimleninceye kadar, içinde
ki canlı taslağının dış etkilerden korunmasını sağlar.
Çenek: Yapısında
bol miktarda besin
depolanan şişkin
kısımdır. Çenekteki
besinler, tohumun
çimlenmesi sıra
sında kullanılır.
Yaprakçık
Embriyo
Tohum
kabuğu
Çenek
Embriyo: Tohum
içinde bulunan bit
ki taslağıdır. Embriyo, çimlenme sırasında büyüye
rek, yeni bitkinin oluşmasını sağlar.
T o h u m u n Ç im len m esi
Tohumdaki embriyonun, uygun koşullarda gelişe
rek, genç bir bitkiyi oluşturmasına çimlenme denir.
Bitkinin çimlenmesi için su (nem), ısı (sıcaklık) ve
hava (oksijen) gereklidir.
Su: Nemli ortamlarda, tohumlar dışarıdan su alır.
Böylece, tohum şişerek kabuğunu çatlatır ve em
briyonun serbest kalmasını sağlar. Tohum hücrele
rindeki su oranının artması, metabolik etkinliklerin
artmasını sağlar.
Sıcaklık: Tohum hücrelerindeki enzim etkinliği ile
canlılık olayları ve hücre bölünmeleri hızlanır. Sıcak
lığın 20 - 30°C olduğu oda sıcaklığı koşullarında to
humlar çimlenebilir.
Hava: Havadaki oksijen gazı, hücrelerde solunum
la enerji üretilmesinde kullanılır. Hücrelerde solunu
mun yapılmasını sağlar.
Böylece embriyo hücrelerinin büyüme ve bölünme
leri için gerekli enerji üretilebilir. Oksijence yetersiz
ve kapalı (havasız) ortamlarda çimlenme gerçek
leşmez.Tohumun çimlenmesi sırasında; hücre sayı
sı hızla artan embriyo, ilk kök ve gövde taslağını
oluşturarak bitkinin şekillenmesini başlatır.
Kazanımlar
Yaprağın gelişm esi
Yaprağın oluşması
6 .2 Çimlenmeye etki eden faktörleri kontrollü
deneylerle gözlemleyerek elde ettiğim veri
leri kaydetmeyi ve yorumlamayı,
Gövdenin
gelişmesi
Tohumun çimlenmesine geçmeden önce tohumun
yapısına bir göz atalım.
G enç bitki
Çenek
Çenek
Tohum
kabuğunun
çatlaması
j|K
kökün
çıkması
Kökün
uzaması
%
Tohum un çim lenm esi
Q COŞKU
D
Çimlenme sırasında ilk önce kök oluşur. Embriyo
dan oluşan kök, toprağın derinliklerine doğru büyü
yerek, bitki için gerekli su ve minerallerin topraktan
alınmasını sağlar.
Örnek - 27
($ )
Bitkilerin büyüme ve gelişmesi için, gerekli olan
faktörlerle ilgili, aşağıdakilerin hangisi yanlıştır?
Embriyodan kök oluştuktan sonra gövde gelişme
ye başlar. Gövde kısmı toprağın üst kısmına doğru
büyüyerek bitkinin dal ve yapraklarını oluşturur. Bit
kinin kökü yerçekimi yönünde, gövdesi ise güneş
ışığına doğru gelişir.
A) Çevreden su alınması
B) Yeterli sıcaklığın olması
C) Oksijenin sadece dış ortamdan alınması
D) Güneş ışığının soğurulması
Çimlenme sırasında kök ve gövde büyürken, çe
nekler küçülür. Yeşil yaprakların oluşmasıyla çim
lenme tamamlanır.
Çözüm
Çiçekli bitkiler büyüyüp, gelişmek için su, sıcaklık
ve havanın yanında ışığa da (fotosentez ile besin
üretmek için) ihtiyaç duyarlar. Oksijenle bitkilerin bü
yümesi ve gelişmesi için gerekli olan enerji üretilir.
Fotosentez ile besin üreten bir bitki, aynı zamanda
kendisi için gerekli olan oksijenide ürettiğinden, ok
sijenin sürekli dış ortamdan almasına gerek yoktur.
Anahtar Bilgi
Bitkinin büyümesi için gerekli olan ışık, tohu
mun çimlenmesi için gerekli değildir.
Cevap C
Örnek - 26
ffc
Anahtar Bilgi
Fasulye tohumları, aşağıdaki koşulların hangisi
ne sahip ortamda çimlenebilir?
A)' Odada, nemli ve havasız kavanozda
c
.o
B) Buzdolabındaki ıslak pamuk içinde
C) Odadaki ıslak pamuk içinde
a
3
D) Kapalı kavanozdaki kuru toprak içinde
£
Tohumun çimlenmesini ve bitkinin büyümesini
etkileyen faktörler birbirine benzerdir. Her ikisi
içinde; su, sıcaklık ve hava gereklidir. Bitkiler
büyüyebilmek için toprak ve ışığa da (fotosen
tez ile besin üretebilmek ve büyümek için) ihti
yaç duyarlar.
©
Çözüm
Tüm tohumlar, nemli havalı ve ılık ortam koşulların
da çimlenebilir. Bunun için, fasulye tohumları oda
daki ıslak pamuk içinde tohumlar çimlenebilir.
Cevap C
Kazanımlar
6 .4 Organik tarımı,
6 .5 Organik tarımın insanlık için önemini,
Kazanımlar
O rg a n ik Tarım
6 .3 Büyüme için gerekli etkenlerin neler oldu
Yapay ve kimyasal maddeler kullanılmadan yapılan
tarıma organik tarım denir. Bu tarım yönteminde;
tarım ilaçları, hormonlar ve mineral gübreler kulla
nılmaz. Hayvan gübresi, yeşil gübre, toprağın ko
runması, bitki direncini artırma, doğal düşmanlar
dan faydalanma gibi faktörler kullanılır.
ğunu kontrollü deney yaparak gözlemleme
yi,
B itk ile rin B üyüm esi
Tohumun çimlenmesiyle oluşan yeşil yapraklar, fo
tosentez yaparak yeni bitkinin ihtiyaç duyduğu be
sinleri yapar. Böylece kendi kendine yeten genç bir
bitki oluşmuş olur. Bitkiler büyüyebilmek için; su,
sıcaklık ve havanın yanında ışığa da (fotosentez ile
besin üretmek için) ihtiyaç duyarlar.
Organik tarımla; toprak, hava, su ve çevre koruna
rak üretim sağlanır. Çevredeki biyolojik çeşitlilik ko
runur ve sağlıklı besinler üretilir.
Ülkemizde son yıllarda tarımsal üretimde yoğun
katkı maddesi kullanıldı. Kimyasal gübre kullanımı
desteklendi. Bu etkinliklerin sonucunda doğal den
ge bozuldu, erozyon, çölleşme, iklim değişikliği ve
biyolojik çeşitliliğin azalması gibi sorunlar arttı.
COŞKU
39
Aşağıdaki bitkiye ait kısımların adlarını ve görevlerini yazınız.
Adı :
Görevi:
A d ı:
Görevi:
A d ı:
Aşağıdaki verilen kelimeleri kavram haritasında uygun yerlere yerleştiriniz.
Q COŞKU
ÇİÇEKLİ BİTKİLERDE ÜREME, BUYUME ve GELİŞME
1.
Bir tohumun çimlenmesinin bazı aşamaları,
şekilde gösterilmiştir.
3.
Çiçekli bitkilerin üreme sürecinde, şemadaki
olaylar meydana geliyor.
Polenlerin dişi
organa taşınması
{çözüm
Yaprağın gelişmesi
Yaprağın oluşması
Polen tüpünün oluşması
0
©
Zigottan embriyonun
oluşması
Tohum kabuğunun oluşması
®
Çenek
Tohum çevresinde meyvenin
Yumurtalıkta üreme
oluşturulması
hücrelerinin oluşturulması
Tohum ~ ilk
kabuğunun kökün
çatlaması çıkması
®
Kökün Gövdenin
uzaması gelişmesi
®
Şemada verilen olaylardan hangileri döllen
meden önce, hangileri de döllenmeden son
ra meydana gelir?
Genç bitkinin
oluşması
Buna göre, tohum çimlenmesiyle ilgili ola
rak, hangi açıklama yanlıştır?
Döllenmeden
önce yapılanlar
A) Çimlenme süresi bütün tohumlarda birbiri
ne eşittir.
B) Çimlenme sırasında çeneklerdeki besinler
kullanılır.
C) Çimlenme sırasında en son yapraklar olu
şur.
Döllenmeden
sonra yapılanlar
A)
1-2-5
3 -4-6
B)
1-3-5
2 -4-6
C)
2-4-5
1-3-6
D)
3-4-6
1 -2-5
D) Çimlenme sırasında önce kök, sonra göv
de oluşur.
4.
2.
Bir bitkide bulunan bazı yapılar, aşağıdaki şe
0
Çiçekte bulunan dişi organın kısımları, aşağı
daki şekilde gösterilmiştir.
Tepecik
( çözü m
Dişicik
borusu
Yumurtalık
Tohum
taslağı
Belirtilen yapıların, hangileri bitkinin büyü
mesiyle, hangileri ise üremesiyle ilgilidir?
Bitkinin büyümesini
sağlayan
Bitkinin üremesini
sağlayan
İşaretlenen kısımların özellikleri veya görev
leriyle ilgili olarak, aşağıda verilenlerden han'
gisi yanlıştır?
A)
X ve Y
Z ve K
A)
B)
Y ve Z
X ve K
B)
C)
X ve Z
Y ve K
C)
D)
Y ve K
X veZ
D)
5.
Bitkilerin büyümesi ve gelişmesi, çevre koşullarından etkilenir.
Mehmet; tohum çimlenmesini araştırmak için,
aşağıdaki düzeneği hazırlıyor.
Aşağıda belirtilen düzeneklerin hangisinde,
bitkinin büyüme ve gelişme hızı diğerlerin
den daha fazla olur?
Tohum
yy
Tohum
>* ' lf j j J
Nemli toprak
Naylon poşet
(Buzdolabında tutulur.)
B)
Nemli toprak
(hj^ı tutulur.)
(Oda sıcaklığında
0
Kşpak
Tohum
y y
1 litre
su
i
Nemli toprak
Sıcak ortam
Tohum
(Oda sıcaklığında tutulur.)
e
D)
Kuru toprak
(Oda sıcaklığında tutulur.)
o
Mehmet, bu düzenekleri kullanarak;
I. Çimlenme için ısı gerekli midir?
II. Çimlenme için su gerekli midir?
III. Çimlenme için hava gerekli midir?
sorularından hangilerine cevap bulabilir?
Sıcak ortam
6.
A) Yalnız
B) İ vel i
C) İve III
D) I, II ve
Çiçekli bitkilerin ürettiği, bazı meyveler şekil
lerde gösterilmiştir.
e
\
8.
©
V
©
r
©
\
V
5
*
-
s
(•
Belirtilen meyvelerden, hangileri bir tohum
lu, hangileri ise çok tohumludur?
Bir tohumlu olan
A)
Tohumun çimlenmesi sürecinde, oluşan beş
evre şekilde gösterilmiştir.
Çok tohumlu
Yeni canlının kendi besinini üretmeye başla
dığı ve devam ettiği evreler, aşağıdakilerin
hangisinde birlikte verilmiştir?
1, 3 ve 5
2, 4 ve 6
A) 1,2 ve 3
B)
1, 2 ve 4
3, 5 ve 6
B) 4 ve 5
C)
2, 3 ve 5
1, 4 ve 6
C) 2, 3, 4 ve 5
D)
2, 4 ve 6
1, 3 ve 5
D) 3,4 ve 5
Q COŞKU
43
dLÇME VE DEĞERLENDİRME
Canlılarda Üreme, Büyüme ve Gelişme
jS
Aşağıdaki cümlelerdeki boşlukları kutudaki kelimelerden uygun olanlarıyla tamamlayınız.
H başkalaşım ¡ §
hücre zarı
hücre
ta? yaprak
çekirdek
kloroplast j|§
yumurta
dokuyu 1
döllenme
sperm
s,t0Plazma
organları
organik tarım
bebeklik
meyve
mitokondri
1.
larva
de canlının yapı taşıdır.
Binanın yapı taşı tuğlalar olduğu gibi
Şekil ve görev açısından benzer hücreler bir araya gelerek___________
___________ ; onlarda bir araya gelerek
oluşturur.
_______ _______ .bitkilerin besin üretmesinde görevli organeldir.
Hücrelerimizin enerji üretebilmesi için______________ organeline ihtiyacı vardır.
5. En önemli özelliği seçici geçirgenlik olan hücre kısmına______________ denir.
Yumurtanın beyaz kısmı bir hücrenin ______________ kısmına benzer.
Hücrenin yönetim işini
üstlenmiştir.
dişi üreme hücresi olan
Erkek üreme hücresi olan__
yaslandığında daha küçüktür.
Dişi ve erkek üreme hücreleri
ile kı-
_____olayıyla birleşir.
İnsanda doğumdan sonra gelişme hızının en yüksek olduğu dönem
midir.
olarak adlandırılır.
Kurbağa, hayat evresinin bir döneminde
Kelebek, ergin hâle gelebilmek için ____
döne-
geçirir.
Çiçeğin tozlaşmasına yardımcı olan güzel kokulu kısmına
denir.
Döllenmeden sonra oluşturulan tohumun etrafında bazen
de bulunur.
Kimyasalların kullanılmadığı tarım yöntemi
olarak bilinir.
Q l COŞKU
Q
Aşağıdaki cümlelerden doğru olanların başına “ D” yanlış olanların başına “Y” yazınız.
1. i___| Tohumun yeni bitkiyi oluşturması için soğuk ortamda çimlendirilmesi gerekir.
2 .
| Bitki tohumlarının etrafa yayılmasında bazı hayvanlar rol oynar.
3 .
I Polenlerin dişi organın tepeciğine taşınmasına tozlaşma adı verilir.
4 .
| Çiçek sapı, çiçeğin kısımlarından birisi değildir.
5 .
j Tüm hayvanlarda yavru bakımı vardır.
6 .
| Kaplumbağa başkalaşım geçiren bir hayvandır.
7 .
j
8 .
| Mikroskobun icadı, hücre hakkında daha fazla bilgi edinmemizi sağlamıştır.
9 .
| Bitki ve hayvan hücreleri birbirinin aynı özellikleri gösterir.
10. □
İnsanda, doğumdan itibaren 2 yaşına kadar olan döneme bebeklik adı verilir.
Hücrede; besin, su ve atıklar kofulda depo edilir.
Kazanım Pekiştirm e' 9
Aşağıdaki kavramları harf tablosunda bularak renkli kalemle üzerini çizelim.
H
Ü
C
E
Y
S
K
0
F
U
L
U
T
A
H
A
S
i
S
T
i
A
L
0
B
S
Ç
0
L
Ü
K
A
N
I
T
S
L
K
0
L
T
E
R
i
C
KLOROPLAST
L
H
Ü
c
R
E
E
S
S
R
i
K
G
R
R
HÜCRE
0
R
G
A
N
M
S
i
i
M
P
i
A
D
A
ORGAN
R
E
i
Y
E
G
A
T
S
0
U
R
N
N
N
KOFUL
0
R
F
U
L
ş
E
K
T
Ü
c
D
i
0
T
FOTO SENTEZ
P
A
ç
F
0
T
0
S
E
N
T
E
Z
K
0
SİTO PLAZM A
L
İ
R
A
N
A
L
A
M
A
Z
K
M
0
H
SİSTEM
A
R
ç
E
K
M
i
T
0
K
0
U
A
T
U
ÇEKİRDEK
S
i
T
0
P
L
A
Z
M
A
c
L
K
i
M
DOKU
T
0
P
Ç
U
D
0
K
U
N
M
E
L
M
C
T
P
R
A
K
T
0
Z
L
A
ş
M
A
K
u
Q
COŞKU
TO ZLAŞM A
O R G ANİZM A
M İTOKO NDRİ
TOHUM
CAN LILAR D A ÜREME, BÜYÜME ve GELİŞME
ÜNİTE DEĞERLENDİRME TESTİ
1.
Canlı çeşidi ve çoğalma biçimiyle ilgili ola
rak, aşağıdaki eşleştirmelerden hangisi
doğrudur?
4.
Erkek üreme sisteminde bulunan testislerin
görevi, aşağıdakilerden hangisinde veril
miştir?
A) Sperm hücrelerinin üretilmesini sağlar.
A) Tavşanlar - Yumurtayla
B) Penguenler - Doğurarak
B) Spermlerin yumurtayı döllemesini sağlar.
C) Alabalıklar - Yumurtayla
C) Spermlerin korunması ve hareket etmesi
için bir tür salgı üretir.
D) Balinalar - Yumurtayla
D) Spermleri bir kanal yardımıyla penise taşır.
2.
Bir hücreli olan amipler kullanılarak, aşağıdaki
şekilde gösterilen deney yapılıyor.
Amip
Bir çiçeğin bazı kısımları, aşağıdaki şekilde
gösterilmiştir.
Amip
(ölür)
(Yaşıyor)
Bu deneyi yapan araştırmacı, aşağıdaki so
nuçlardan hangisine ulaşabilir?
Çiçek sapı
Bu çiçek yapılarının görevleriyle İlgili ola
rak, aşağıda verilen bilgilerden hangisi
A) Yaşayan bütün hücrelerde çekirdek vardır.
B) Hücrenin çoğalmasını hücre zarı yönetir.
yanlıştır?
C) Sitoplazması azalan hücreler yaşayamaz.
A) 1 - Polenlerin üretilmesini sağlar.
D) Kalıtsal maddeler, hücrenin yaşama ve ço
ğalmasını kontrol eder.
B) 2 - Yumurtanın üretilmesini sağlar.
C) 3 - Tohum oluşmasını sağlar.
D) 4 - Çiçek tomurcuk hâlindeyken, çiçeği dış
etkilerden korur.
3.
Çekirdeğin görev ve özellikleri arasında,
aşağıdakilerden hangisi bulunmaz?
A) Sitoplazma ve organellerde gerçekleşen
olayları yönetir.
B) İçinde kalıtsal özellikleri taşıyan yapılar bu
lunur.
6.
Erkek ve kızların ergenlik döneminde, aşağıdakilerden hangisi ortaktır?
A) Sakal ve bıyık oluşması
B) Gırtlağın gelişerek sesin kalınlaşması
C) Hücrenin ihtiyaç duyduğu bazı besinleri
üretir.
C) Boyun uzayıp vücut kilonun artması
D) Olgunlaşan hücrelerin, bölünerek çoğal
masını kontrol eder.
D) Kalçada yağ dokusu birikerek, genişleme
olması
Q | COŞKU
8.
Hücredeki dört organelin bazı özellikleri, şe
mada verilmiştir.
Organeller
O rg a n e lin S a h ip O ld u ğ u Ö zellikle r
K
Hücre içindeki fazla ve zararlı olan
maddeleri depo eder.
L
Besin ve oksijen kullanarak, hücre için
enerji üretir.
M
Hücre içindeki organeller arasında madde
taşır.
N
Salgı maddelerinin oluşması ve paketlen
mesini sağlar.
Bu organellerin bitki ve hayvan hücrelerin
de bulunma durumu, hangisinde doğru eş
leştirilmiştir?
A)
11. Tohumlardan, uygun koşullarda genç bitkinin
oluşmasına çimlenme denir.
Aşağıda verilen deney düzeneklerinden han
gisinde, tohumlar çimlenmesini tamamla
yabilir?
A)
£
o
)
Gübre \
CmL -
o
Nemli toprak
Tohum
Sıcak \
ortam/
Tohum
C)
B)
Hava
B)
Havası
alınmış
kap
□)
Hava
J *l
/ Gübre
o
c
S C O ,
7 Nemi! toprak
Nemli toprak
Tohum
' Sıcak \
, ortam J
\
Tohum
12. Üreme ve gelişmesi sırasında başkalaşım
geçiren canlı grupları, aşağıdakilerden han
gisinde birlikte verilmiştir?
9.
Aşağıda verilenlerden hangisi, hücrenin te
mel bölümlerinden birisi değildir?
A) Balıklar - Kurbağalar
A) Hücre zarı
B) Hücre duvarı
C) Kurbağalar - Sürüngenler
C) Çekirdek
D) Sitoplazma
D) Böcekler - Kuşlar
B) Böcekler - Kurbağalar
Q COŞKU
C AN LILAR D A ÜREME, BÜYÜME ve GELİŞME
1.
İnsanda döllenme olayıyla ilgili, aşağıdaki
açıklamaların hangisi yanlıştır?
3.
A) Döllenme sonucu oluşan hücreye zigot
denir.
A) Üreme hücrelerinde eşit sayıda kalıtsal ya
pının bulunması
B) Döllenme sırasında, spermin çekirdeği yu
murtaya girer.
B) Yavrunun gelişeceğin ortamın sağlanması
C) Neslin devamında görev yapması
C) Döllenme olayı erkek bireyin vücudunda
gerçekleşir.
D) Görev yapmasının canlının yaşamı için şart
olmaması
D) Döllenme sonucu oluşan hücrelerde anne
ve babaya ait kalıtsal yapılar bulunur.
2.
Canlının oluşumunda görev yapan, vücut par
çaları aşağıdaki şekilde verilmiştir.
Aşağıdaki olaylardan hangisi, erkek ve dişi
üreme sisteminde ortak olarak gerçekleş
mez?
4.
Tohumların çimlenmesini araştıran bir öğrenci,
şekilde gösterilen düzenekleri hazırlıyor.
M
{çözüm
NemlU
1. yapı
Tohum
(30 °C)
Tohum
(15 C)
Yukarıdaki düzenekleri inceleyen bir öğren
ci, aşağıdaki faktörlerden hangisinin çimlenmeye olan etkisini gözlemleyebilir?
A) Havadaki gazların
B) Çevre sıcaklığının
3. yapı
4. yapı
C) Ortamdaki suyun
D) Gübre miktarının
Belirtilen yapıların sahip olduğu özelliklerle
ilgili olarak, hangi eşleştirme doğrudur?
1. yapı
3. yapı
4. yapı
A)
Çok sayıda Çok sayıda Çok sayıda Çok sayıda
organdan sistemden
hücreden
dokudan
oluşur.
oluşur.
oluşur.
oluşur.
B)
sistemden hücreden
dokudan
organdan
oluşur.
oluşur.
oluşur.
oluşur.
C)
hücreden
organdan
dokudan
sistemden
oluşur.
oluşur.
oluşur.
oluşur.
D)
48
2. yapı
dokudan
hücreden sistemden organdan
oluşur.
oluşur.
oluşur.
oluşur.
5.
Hücre zarının seçici geçirgen olması, aşa
ğıda verilenlerin hangisini sağlar?
A) Yararlı maddelerin hücreye girmesini, zarar
lı maddelerin hücreden çıkmasını sağlar.
B) Hücrenin bölünerek çoğalmasını sağlar.
C) Hücrenin hareket etmesini sağlar.
D) Zararlı maddelerin hücreye girmesini, ya
rarlı maddelerin çıkmasını sağlar.
0 CO8KU
6.
Kuşların üreme ve gelişmesiyle ilgili, aşağıdakilerin hangisi doğrudur?
9.
Böceklerde; yumurtadan çıkan yarı gelişmiş
yapıda olan, tırtıl şeklindeki canlıya ne ad
verilir?
A) Yavru bakımı vardır.
B) Yumurta ve sperm, durgun su ortamında
birleşir.
A) Larva
B) Embriyo
C) Zigot
D) Ergin
C) Yumurtadan çıkan canlı, ana canlıya hiç
benzemez.
D) Farklı türler bir yılda eşit sayıda yavru yapar.
1 0 . Öğretmen sınıftaki öğrencilere, üreme ve ge
üşmeyle ilgili, şemadaki soruları soruyor.
7.
Bir çiçeğin temel kısımları, aşağıdaki şekilde
işaretlenmiştir.
Is
(çözüm
Soru No
Sorulan Sorular
1
Canlılar niçin ürem ek zorundadır?
2
Sperm ve yumurta ne işe yarar?
3
İnsanların büyümesini hangi olay
sağlar?
4
Erkek ürem e hücresi neden
hareketlidir?
0(çözüm
Çiçekli bitkilerin üremesi sürecinde;
Bu sorular için, aşağıdaki öğrencilerden han
gisinin verdiği cevap yanlış olur?
I. Üreme organlarını dış etkilerden koruyan
II. Çiçeğin tozlaşmasına yardımcı olan
2. cevap:
Döllenme ile canlının
temel hücresi olan
zigotu oluşturur.
III. Üreme hücrelerini oluşturan
kısımlar, hangisinde doğru eşleştirilmiştir?
I. görev
II. görev
II. görev
A)
1 ve 4
1 ve 5
2 ve 3
B)
2 ve 4
1 ve 3
2 ve 4
C)
1 ve 4
3 ve 5
2 ve 3
D)
3 ve 5
2 ve 3
1 ve 4
Suna
8.
Çimlenmekte olan bir tohum;
I. Su
II. Besin
11. Organik tarım sırasında, aşağıda verilenle
rin hangisi gerçekleşmez?
III. Oksijen
isimli maddelerden hangilerini, dış ortam
dan alarak hücrelerinde kullanır?
A) Gübre kullanımının artması
B) Ekolojik dengenin korunması
A) Yalnız I
B) I ve I
C) İve III
D) live
@ COŞKU
C) Biyolojik mücadelelerin yapılması
D) Ürün kalitesinin artması
49
CAN LILAR D A ÜREMİ, BÜYÜME ve GELİŞME
1.
Hücredeki organeller ve görevleriyle ilgili,
aşağıdaki eşleştirmelerin hangisi yanlıştır?
4.
Dişi üreme sisteminin yapısında;
I. Yumurta üretilmesini sağlayan
II. Yumurtanın döllenmesini sağlayan
A) Ribozom - Hücreyi yönetme
III. Döllenmiş yumurtanın veya embriyonun
gelişmesini sağlayan
B) Mitokondri - Enerji üretme
C) Koful - Madde depo etme
kısımlar hangisinde doğru eşleştirilmiştir?
D) Golgi cisimciği - Salgı yapma
I
2.
Bir tohumun çimlenerek genç bir bitki haline
gelmesi, şekilde gösterilmiştir.
II
III
A)
Yumurtalık
Yumurta kanalı
Döl yatağı
B)
Yumurtalık
Döl yatağı
Yumurta kanalı
C)
Yumurta kanalı
Yumurtalık
Döl yatağı
D)
Döl yatağı
Yumurtalık
Yumurta kanalı
Genç
bitki
5.
Hücre
çeşidi
Evreler
I
III
IV
Bu evrelerin gerçekleşmesi sırasında, çenek
lerdeki besin miktarı ile toplam hücre sayı
sı nasıl değişir?
Çeneklerdeki
besin miktarı
3.
Artar
Artar
B)
Azalır
Artar
C)
Artar
Azalır
D)
Azalır
Azalır
Mitokondri
Hücre zarı
X
Yok
Var
Var
Y
Var
Var
Var
Z
Yok
Yok
Var
Bazı özellikleri yukarıdaki tabloda verilen X,
Y ve Z hücreleri arasında, aşağıdaki özellik
lerden hangisi ortaktır?
Toplam
hücre sayısı
A)
Hücre kısımları
Kloroplast
A) Güneş ışığını emerek besin üretme
B) Bütün organel çeşitlerini taşıma
C) Madde alış verişini kontrol etme
D) Çekirdek bulundurma
Yumurtlayarak çoğalma olayıyla ilgili olarak;
I. Böcek, sürüngen ve kuşlar yumurtlayarak
çoğalırlar.
II. Yavru bireyler, gelişimini yumurta içinde
sürdürebilir.
6.
Dişi üreme sistemiyle ilgili olarak;
I. Ergenlik döneminden itibaren etkinlik gös
termeye başlar.
II. Yumurta üretimini sağlar,
III. Değişik tür canlıların ürettiği yumurtalar
eşit büyüklüğe sahiptir.
III. Üretilen bütün üreme hücreleri, döllenerek
yeni birey oluşumunu sağlar.
şeklindeki ifadelerden hangileri doğrudur?
gibi ifadelerden hangileri doğrudur?
A) YalnızI
B) İ vel i
A) Yalnız II
B) I ve II
C) İve III
D) II ve III
C) I ve III
D) II ve III
Q
COŞKU
7.
Tohumların özellikleriyle ilgili olarak;
I. Uyku halinde bulunan canlı varlıklardır.
II. Bazı tohumlar insan ve hayvanların bes
lenmesinde kullanılır.
III. Uygun sıcaklık, hava ve su bulunan ortam
larda, tohumlar çimlenebilir.
10. Memelilerde “yavru bakımı” olayıyla ilgili
olarak, aşağıdaki açıklamalardan hangisi
yanlıştır?
A) Üretilen süt salgısı, yavrunun beslenmesi
ni sağlar.
B) Yavrular erginleşinceye kadar korunur.
C) Yavru bakım süresi tüm türlerde eşittir.
A) Yalnızlı
B) İvel i
D) Doğan yavrular kendi başlarına solunum
ve boşaltım yaparlar.
C) I ve III
D) I, II ve III
11. Çiçekli bir bitkinin hayat döngüsü, aşağıdaki
8.
Çevremizde bulunan altı farklı hayvan çeşidi,
aşağıdaki şekilde gösterilmiştir.
Bu döngü sırasında gerçekleşen;
Belirtilen hayvanlardan hangileri, aynı döl
lenme ve gelişme özelliklerine sahiptir?
a. Tohumların oluşumu
b. Polenin dişi organın tepeciğine taşınması
c. Polenin yumurtayı döllemesi
9.
A) 1 ve 2
B) 4 ve 5
C) 2 ve 3
D) 1 ve 6
Anne karnındaki gelişmeyle ilgili olarak;
olayları, şekilde hangi numaralarla gösteri
lir?
A)
a
B)
b
C)
c
D)
b
I. Embriyodaki hücre sayısı artar.
II. Embriyonun besin tüketimi artar.
III. Embriyo (canlı taslağı) gelişmesini 3 ayda
tamamlar.
Q
12. Aşağıda verilen canlılardan hangisi, geliş
mesi sırasında başkalaşım geçirmez?
A) Yalnız II
B) I ve I
A) Bal arısı
B) Alabalık
C) İve III
D) live
C) Kurbağa
D) Kelebek
COŞKU
1.
Sperm hücrelerinin yapısında, aşağıdakile
r i hangisi bulunmaz?
A) Çekirdek
B) Mitokondri
C) Kamçı
D) Kloroplast
4.
Üreme olayıyla ilgili olarak;
I. Canlıların kendilerine benzer, yeni bireyler
meydana getirmesini sağlar.
II. Neslin devam etmesinde rol oynar.
III. Bütün canlı türlerinde ortaktır.
A) Yalnız
B) İ vel i
C) İve III
D) I, II ve
2.
Öğretmen dört öğrenciden; bitki ve hayvan
hücrelerinde bulunan kısım veya yapılardan,
IfC a beş tanesini yazarak poster biçiminde gösteriçMüm meşini istiyor.
Dört öğrencinin hazırladığı, hücre posterleri
aşağıda gösterilmiştir.
5.
Buna göre, öğrencilerden hangisinin hazır
ladığı posterdeki bilgiler doğru olur?
Bir çiçek üzerindeki tozlaşma ve döllenme
olayları, aşağıdaki şekilde gösterilmiştir.
Tozlaşma
Tohum
Haşan
#
H ücre duvarı
M itokondri
Polen
tüpünün
oluşması
R ibozom
Buna göre, çiçekli bitkilerin üremesiyle ilgi
li olarak hangi ifade söylenemez?
Ç ekirdek
Koful
K loroplast
A) Önce üreme hücreleri üretilir, sonra tozlaş
ma gerçekleşir.
Kerim
{-+ ■
Hücre zan
E.re ikulum
G olgi
Ç ekirdek
"6
Sentrozom
B) Tohum içinde, bitki embriyosu vardır.
ÖV
C) Bütün meyvelerde, eşit sayıda tohum var
dır.
■ Kloroplast
l
. M itokondri
- Ç ekirdek
D) Polendeki üreme hücreleri özel bir tüp olu
şumuyla yumurtalığa taşınır.
• Koful
- Ribozom
6.
3.
Çiçeği oluşturan kısımlar ve görevleriyle il
gili olarak, aşağıdaki ifadelerden hangisi
yanlıştır?
Bir insanın üreme sürecinde, aşağıda veri
lenlerin hangisi gerçekleşmez?
A) Yumurta ve sperm çekirdeklerinin birleş
mesi
A) Dişi organ: Tohum oluşumunu sağlar.
B) Zigottan embriyonun oluşması
B) Taç yaprak: Tozlaşmayı kolaylaştırır.
C) Erkek organ: Polenleri üretir.
C) Yeni canlının anne karnındaki gelişimin 40.
haftasından sonra dünyaya gelmesi
D) Çanak yaprak: Böcekleri yakalayarak çi
çeğin beslenmesini sağlar.
D) Yeni canlının annesinin yumurtalık kısmın
da gelişmesini tamamlaması
Q COŞKU
7.
10. Kelebeğin üreme ve gelişmesiyle ilgili ola
rak, aşağıda verilen bilgilerin hangisi yan
lıştır?
Bir çiçeğin kısımları, aşağıdaki şekilde göste
rilmiştir.
X
A) Yumurtlayarak çoğalır.
B) Kelebek yavruları başkaşım geçirerek er
ginleşir.
C) Yavru bakımı yoktur.
D) Yavru gelişimini annesinin vücudunda ta
mamlar.
Bu çiçekte belirtilen görevleri yapan kısım
lar, hangisinde doğru eşleştirilmiştir?
Polenleri
üreten
Canlı renkleri
olan kısım
Tohumları
üreten
A)
X
Y
Z
B)
Y
X
Z
C)
Z
X
Y
D)
Y
Z
X
11. Omurgalı canlıların üreme dönemlerinde; üre
tilen yumurta oranı ile yumurtaların döllenme
oranları arasında, grafikteki ilişki bulunuyor.
8 . Aşağıda belirtilenlerin hangisi, insanın er
genlik dönemindeki, zihinsel değişime örnek olarak verilemez?
B) Dikkatini toplayamama
C) Sebepsiz yere can sıkıntısı hissetme
D) Soyut algılama yeteneğinin artması
Bir öğrenci; tohumların çimlenmesiyle ilgili
olarak, aşağıdaki düzenekleri hazırlıyor.
Tohum
(Sıcaklık: 20 °C)
grubu
Bu durumun oluşmasıyla ilgili olarak, aşa
ğıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır?
A) Kararsızlık
9.
|
§■
Tohum
(Sıcaklık: 20 °C)
Bu düzeneği hazırlayan bir öğrenci, hangi
soruya cevap aramaktadır?
A) Yavru bakımı olan canlılar, olmayanlara gö
re daha az yumurta üretirler.
B) Üreme döneminde üretilen yumurta oranı
azaldıkça yumurtaların döllenme oranı ar
tar.
C) Yavrunun anne karnında geliştiği canlılar
da yavrunun yaşama şansı, dış gelişme
yapanlara göre daha fazladır.
D) Vücudu büyük olan canlılar, küçük olanla
ra göre daha fazla yumurta yaparlar.
12. Canlı türleri ve çoğalma biçimleriyle ilgili
olarak, aşağıda verilen eşleştirmelerin han
gisi yanlıştır?
Yumurta ile
A) Su tohum çimlenmesini etkiler mi?
A)
B) Tohumlar nasıl beslenir?
Kartal
Doğurarak
Aslan
B)
Fare
Penguen
C) Tohumlar solunum yapar mı?
C)
Yılan
Balina
D) Sıcaklık tohum çimlenmesini etkiler mi?
D)
Hamsi
Deve
Q COŞKU
53
1.
İnsanların ergenlik dönemiyle olarak;
4.
I. Üreme hücresi üretme yeteneği kazandırır.
II. Vücutta bazı fiziksel ve ruhsal değişmeler
gerçekleşir.
Ergenlik dönemiyle ilgili olarak, aşağıdaki
ifadelerin hangisi söylenemez?
A) 12-21 yaşları arasında gerçekleşir.
B) Ergenlik döneminde kilo azalır.
III. Bireylerin yetişkinliğe geçmesini sağlar,
C) Bireyin büyüme ve gelişmesini sağlar.
açıklamalarından hangileri doğrudur?
D) Bu dönemin başlamasında çevre, kalıtım
ve ruhsal faktörler rol oynar.
A) Yalnızlı
C) İve III
Hücre zarı
Kloroplast
2.
Kelebeğin üreme sürecinde oluşan, dört evre
nin resmi şekilde gösterilmiştir.
»Çekirdek Koful
w
*
Mitokondri
Yukarıda karşılaştırılan iki hücre arasında,
aşağıdakilerin hangisi ortaktır?
A) Besin atıklarını depolama
B) Güneş ışığını emerek besin yapma
C) Hücre duvarı bulundurma
D) Yuvarlak hücre şekline sahip olma
Belirtilen canlıların isimleriyle ilgili, aşağıda
verilen eşleştirmelerin hangisi doğrudur?
Ergin canlı
Larva canlı
Yumurta
Pupa
A)
4
2
1
3
B)
2
1
3
4
C)
3
4
2
1
D)
4
1
2
3
6 . Aşağıda verilen canlılardan hangisi, doğu
rarak neslinin devamını sağlayamaz?
7.
3.
Hücre duvarının özellikleri arasında, aşağıdakilerden hangisi bulunmaz?
A) Yunus
B) Yarasa
C) Kaplumbağa
D) Fare
Yumurta ile sperm hücresi arasında, aşağıdaki özelliklerin hangisi farklılık oluşturur?
A) Kamçılı ve hareketli olma
A) Hücreyi dış etkilere karşı korur.
B) Kalıtım maddesi taşıma
B) Sadece hayvan hücrelerinde vardır.
C) Hücre zarının dışında yer alır.
C) Hücre zarı, sitoplazma ve çekirdek bulun
durma
D) Hücreye dayanıklılık sağlar.
D) Üreme organlarında üretilme
Q f COŞKU
8.
Hayvanlardaki üreme ve gelişmeyle ilgili;
I. Üremeyle nesillerinin devamını sağlarlar.
II. Hayvanların çoğunda hem erkek hem dişi
bireyler bulunur.
III. Hayvanların üreme ve gelişmesinde bazı
farklılıklar vardır.
11. Bir çiçeğin yapısında;
I. Tohum ve meyvenin oluşturulduğu
II. Çiçeğin canlı renklere sahip kısmıdır.
III. Polenlerin üretildiği
özelliklerine sahip kısımlar, hangisinde
doğru eşleştirilmiştir?
9.
A) Yalnız II
B) İ vel i
C) İve III
D) I, II ve
A) Taç yaprak
Yumurtalık
Erkek organ
B) Polen kesesi
Çanak yaprak
Dişi organ
C) Yumurtalık
Taç yaprak
Dişi organ
D) Yumurtalık
Taç yaprak
Erkek organ
Bir bitkinin hayat döngüsünde gerçekleşen ba
zı olaylar, aşağıdaki şemada gösterilmiştir.
1 2 . Balıklar; dış döllenme ve dişinin vücudu dışın
da gelişme yaparak çoğalırlar. Balıkların ço
ğalmasıyla ilgili olan bazı özelliklerin değişimi,
aşağıdaki grafiklerde gösterilmiştir.
Dişi organ
Döllenme
oranı
Döllenme
oranı
Döllenme
oranı
V r
Suyun
hareketi
Şekilde boş bırakılan “X” evresinde, aşağıdakilerden hangisi meydana gelmez?
A) Tohum
B) Meyve
C) Polen
D) Zigot
Üreme
hücresi
sayısı
Üreme hücreleri
arasındaki
uzaklık
Buna göre, aşağıdaki koşulların hangisin
de, balıkların oluşturduğu yavru sayısı @n
fazla olur?
A) Durgun suda, aynı yere, çok sayıda sperm
ve yumurtanın bırakılması
B) Akıntılı suda, aynı yere, çok sayıda sperm
C) Durgun suda, farklı yere, az sayıda sperm
10. Çiçeklerin yapı ve özellikleriyle ilgili olarak,
aşağıda verilenlerden hangisi yanlıştır?
D) Akıntılı suda, farklı yere, çok sayıda sperm
A) Çanak yapraklar, çiçek açıncaya kadar üre
me yapılarını dış etkilerden korur.
B) Erkek organda polen, dişi organda ise yu
murta üretimi yapılır.
C) Bütün çiçeklerin tozlaşmasında böcekler
görev yapar.
D) Değişik tür bitkilerde, çiçeklerin renk ve
büyüklüğü farklı olabilir.
Q COŞKU
13. Aşağıda verilen canlıların hangisi üremek
için yumurta ve spermlerini suya bırakır?
A) Kurbağa
B) Yunus
C) Kertenkele
D) Penguen
55
CAN LILAR D A ÜREME, BUYUME ve GELİŞME
1.
Farklı canlılar tarafından üretilen;
4.
I. Zigot
İnsanlarda; doğumdan itibaren ergenlik dö
nemine kadar, aşağıdakilerden hangisi ger
çekleşmez?
II. Tohum
III. Sperm
A) Yeni doku ve organ oluşumu
yapılarından hangileri, gelişerek tek başına
yeni bir canlının oluşmasını sağlayabilir?
B) Vücuttaki hücre sayısının artması
C) Boy ve kilonun artması
A) Yalnız
B) İ vel i
D) Bireyin yeni yetenek ve özellikler kazan
ması
C) II ve III
D) I, II ve
2 . Çevremizde bulunan bazı bitkilerin çiçekleri,
5.
Hayvan çeşidi
0
( çözüm
Özellikler
Fare
Köpek
Bir yılda ürettiği
yavru sayısı
64
8
1
40
16 gün
60 gün
340 gün
32 gün
2 0 yıl
8 yıl
Gebelik süresi
Yaşam süresi
3 yıl
At
12 yıl
Tavşan
Tabloda özellikleri verilen hayvanların üre
meleriyle ilgili olarak, aşağıdaki değerlen
dirmelerden hangisi yanlıştır?
A) Yaşam süresi kısa olan memeliler, bir yılda
daha fazla sayıda yavru yapabilir.
Nar çiçeği
Şeftali çiçeği
Bu bitki çiçekleri arasında;
B) Memelilerde gebelik süresi uzadıkça, bir
yılda üretilen yavru sayısı azalır.
C) Yaşam süresi uzun olan memelilerin, ge
belik süresi de fazla olabilir.
D) Vücudu büyük olan memeliler, hayatları
boyunca daha fazla sayıda yavru yaparlar.
I. Taç yaprakların rengi
II. Üretilen tohum sayısı
III. Sulu meyve üretilmesi
şeklindeki özelliklerden hangileri farklılık
oluşturabilir?
A) YalnızI
B) İvel i
C) İve III
D) I, II ve
I. Yavruları sütle besleme
II. Yavru bakımı yapma
III. Kuluçkaya yatma
Yukarıda verilen özellikler, aşağıdaki çoğal
ma çeşitlerinden hangilerine aittir?
3.
56
Bireyin kendisine bakacak olan yetişkinlere
bağlı olduğu ve bazı kavramları öğrendiği
yaşama dönemi hangisidir?
A) Bebeklik
B) Ergenlik
C) Çocukluk
D) Yaşlılık
A)
Yumurtayla
Doğurarak
II ve III
Yalnız I
B)
I ve II
Yalnız III
C)
I ve III
I ve II
D)
Yalnız II
I ve III
Q
COŞKU
7.
Hayvanlar dünyasında bulunan;
I. Kuşlar
I. Doku ve organların oluşması
II. Böcekler
III. Kurbağalar
II. Büyüme
IV. Balıklar
III. Hücre sayısının artması
isimli canlı gruplarından hangileri yumurta
oluşturarak çoğalabilir?
olaylarından hangileri gerçekleşebilir?
A) I ve II
B) I, II ve III
C) II, III ve IV
D) I, II, III ve IV
8 . Bitki yetiştiriciliğinde, çevre dostu olan tarım
sal üretim yöntemlerinin tercih edilmesine or
ganik tarım adı verilir.
0
(çözüm
10. İnsanda, anne karnındaki bebeğin (embri
yonun) gelişim sürecinde;
Organik tarımla ilgili olarak, aşağıda göste
rilen bireylerden hangisinin verdiği bilgi
yanlıştır?
A) Yalnızlı
B) İveli
C) I ve III
D) I, II ve III
1 1 . Üç farklı hücrenin bulunduğu organ ve metabolik görevleri, tabloda gösterilmiştir.
Hücre
çeşidi
Bulunduğu
organ
.............Hücrenin
metabolik görevi
X
Beyin
Sinirsel uyartıları iletme
ve değerlendirme
Y
Mide
Besinleri sindirici
salgıları üretme
Z
Karaciğer
Kan proteinlerini
üretme
X, Y ve Z hücrelerinde etkinliği diğerlerine
göre daha fazla olan organeller, hangisinde
9.
Hayvanlarda iç ve dış döllenme ile iç ve dış
gelişme olmak üzere iki çeşit döllenme ve iki
çeşit gelişme biçimi vardır.
Hayvan gruplarındaki döllenme ve gelişme
şekilleriyle ilgili, aşağıdaki eşleştirmeler
den hangisi doğrudur?
Dış döllenme ve
dış gelişme yapanlar
Q
İç döllenme ve dış
gelişme yapanlar
A)
Kurbağalar
Memeliler
B)
Sürüngenler
Kuşlar
C)
Kuşlar
Sürüngenler
D)
Balıklar
Kuşlar
COŞKU
A) Ribozom
Mitokondri
Golgi
B) Mitokondri
Golgi
Ribozom
C) Ribozom
Golgi
Mitokondri
D) Golgi
Ribozom
Mitokondri
12. Bitkilerin ürettiği tohumlar ile kuşların üret
tiği yumurtalar arasında, aşağıdakilerden
hangisi ortak değildir?
A) İçerisinde canlı taslağının (embriyo) bulun
ması
B) Çevresinde ince ve dayanıklı bir örtünün
bulunması
C) Toprağın içine gömüldüğünde gelişmeyle
yeni canlıyı oluşturması
D) İçesinde bol miktarda besin depolanmış
olması
57
f 6ftfil
13. Aşağıda verilen özelliklerden hangisi, hüc
reler arasında ortak değildir?
I
illi
16. Bir bilim insanı “ İnsanda döllenmeyle oluşan
zigotun gelişimi döl yatağında yapılır” yargısı
nı kuruyor.
A) Besinlerden enerji üretme
Aşağıdaki özelliklerden hangisi bu yargıyı
desteklemek için kullanılabilir?
B) Hücre zarı ve sitoplazma bulundurma
C) Çevresiyle madde alış verişi yapma
A) Yumurtalar, yumurtalıkdaki hücrelerin bö
lünmeleriyle oluşturulur.
D) Kamçısı yardımıyla hareket etme
B) Sperm ve yumurta hücresinin çekirdekleri
zigotta birleşir.
C) Zigotun gelişmesiyle oluşan embriyo döl
yatağına bağlanır.
D) Yumurta kanalı, yumurtalıklar ile döl yata
ğını birbirine bağlar.
14. Bir bitkinin dört tohumu, ayrı saksılarda çimlendirildiğinde, bitki gelişiminin şekildeki gibi
olduğu belirleniyor.
ß
17. Hücre zarı ve hücre duvarına ait olan, bazı
Tüm mineralleri
içeren toprak
Magnezyumu
eksik toprak
Potasyumu
eksik toprak
I
II
III
özellikler şemada verilmiştir.
Seçici geçirgen
yapıya sahiptir.
tçozum
©
2
Bitki ve hayvan
hücrelerinde bulunur.
Canlı ve esnek yapıya
sahiptir.
Hücreyi çevreleyerek onu
dış etkenlerden korur.
Hücreye şekil kazandırır.
Araştırmacı, yaptığı bu deneyden;
I. Mineral maddelerin bitki büyümesini etki
lediği
II. Bir mineralin eksikliğinin, diğer mineraller
tarafından giderilemediği
III. Eksik mineralli topraklardaki bitkinin daha
çok tohum ürettiği
sonuçlarından hangilerine ulaşabilir?
A) Yalnız
B) I ve I
C) İve III
D) II ve
Üzerinde madde alışverişini
sağlayan geçitler vardır.
«
•
Hücre zarı ile hücre duvarı arasında, belirti
len özelliklerden hangileri ortaktır, hangile
ri ise farklılık oluşturur?
Ortak olanlar
A)
Farklılık oluşturanlar
1,3 ve 5
2, 4 ve 6
B)
2, 3 ve 6
1, 5 ve 4
C)
2,3 ve 5
1, 4 ve 6
D)
2,5 ve 6
1, 3 ve 4
15. Yumurtanın döllenmesi dişi canlının vücu
dunda gerçekleşen canlılara;
I. Balıklar
II. Kuşlar
18. Aşağıda verilen canlı gruplarından hangi
III. Memeliler
isimli grupların hangileri örnek verilebilir?
sinde, büyüme ve gelişme sürecinde yavru
bakımı görülmez?
A) Yalnız
B) İvel i
A) İnek
B) Yılan
C) İve III
D) II ve III
C) Tavuk
D) Fare
Jh
2. UNITE
Kuvvet ve Hareket
YAŞAMIMIZDAKİ SURAT
■T
Bir cismin süratini bulabilmek için önce cismin aldı
ğı yolu ve bu yolu ne ka
dar sürede aldığını ölç
memiz gerekir.
Kazanımlar
1 . 1 Cismin aldığı yolu ve bu yolu ne kadar za
manda aldığını,
1 .2 Alınan yolu ve geçen zamanı kullanarak cis
1km= 1800ra
1h= 1uat = İHIilk
min süratinin hesaplanabileceğini
i a = 60 s
1 .3 Sürat birim lerini ifade ederek kullanılacağını
İ
l
l A Alman yol, geçen zaman ve sürat arasında
ki ilişkiyi açıklayarak ve farklı durumlar için
uygulanacağını
Cismin süratini, alınan yolu geçen zamana bölerek
buluruz.
Süra t = Ah nany ol
Zaman
SURATI HESAPLAYALIM
bağıntısı bize sürati verir.
Bu bağıntıda sürat v ile, alınan yol x ile, zaman ise
x
t ile gösterilirse, sürat formülü; v = olur.
Hareket ve Sürat
Çevremize baktığımızda,
birçok varlığın hareket
ettiğini gözleriz. Arabala
rın yollarda ilerlemesi, in
sanların yürümesi, maki
nelerin çalışması, ağaç
dallarının rüzgârda sal
lanması, Dünya’nın Gü
neş etrafında dolanması harekete örnek olabilir.
Bir cismin hareketi, o cismin sabit kabul edilen bir
noktaya göre bulunduğu yerin değişmesiyle olur.
Anahtar Bilgi
Birim zamanda alınan yola sürat denir.
Aynı sürede daha fazla yol alan daha sürat
lidir.
-> Aynı uzunluktaki yolu daha kısa sürede alan
daha süratlidir.
yer
Konumu sabit olan ağaca göre, yürüyen Melih ve
dalından düşen elma hareket etmektedir. Yerde du
ran masa ve dallarda duran elmalar hareketsizdir.
Bir cismin bulunduğu noktadan başka bir noktaya
gitmesine hareket denir.
....... 'im
|x
♦
11
m asa
\jjr>
ağaç
M e lih
V
x=vt
/ y\
/ vrt\
Sürat form ülünden, alınan yol ve zam anı veren form ül
ler de çıkarılabilir. Üçgen içine yazdığım ız form ülde bir
büyüklüğü parm ağım ızla kapattığımızda geri kalanlar
aradığım ız bağıntıyı verir.
Q COŞKU
yaşamımızdaki Sürat
Çözüm
a) Zehra’nın aldığı yol (KL + LM);
35 + 25 = 60 m dir.
.. _.. x Alınan yol
x
b) Surat = --------- -— , v = —
Zaman
t
Hareket eden araçların anlık süratleri, sürücünün
önündeki göstergelerden okunur.
1 dk = 60 s olduğuna göre, Zehra’nın sürati;
v = — = 1 m/s olarak bulunur.
60
Sürat Birim leri
Ölçülen her büyüklüğün bir birimi vardır. Uzunluk
birimi santimetre (cm), metre (m), kilometre (km);
zaman birimi ise saniye (s), dakika (dk), saat (h)
olarak ifade edilir. Sürat birimleri ise uzunluk birim
lerinin zaman birimlerine oranından bulunur.
Sürat Birimi =
Uzunluk Birimi
Zaman Birimi
Aşağıdaki tabloda sürat birimleri gösterilmiştir.
Sıra Sizde - 1
350 km
Sabit süratle giden küçük bir uçak 2 saatte K den L
ye varmaktadır.
Buna göre, uçağın sürati kaç km/h dir?
r
Büyüklük
Yol
Zaman
Sürat
X
t
V
s (saniye)
m/s
h (saat)
km/h
Sembol
Birim
km
A) 50
B) 125
C) 175
D) 350
Örnek - 2
... .......... . . ..............
1 m/s = 3,6 km/h
Bir cisim hareketi boyunca eşit zaman aralıklarında
eşit uzunlukta yollar alıyorsa bu cisim sabit süratle
hareket etmektedir.
t = 1s
is
1s
1s
1s
LL
Saatte 72 kilometre yol alan bir aracın sürati kaç
m/s dir?
Çözüm
Aracın sürati 72 km/h dir.
1 km, 1000 m ye ve 1 saat, 3600 saniyeye eşittir.
x = 1m
1m
1m
1m
1m
72 km -7 0 1000 m
h
3600s
Buradan,
Örnek - 1
__km 72 0pcfm „
.
72— = ----- ^ — = 20 m/s elde ederiz.
h
36jXf s
ağaç
Zehra
35 m
25 m
„ km
m
72— , 20— ye eşittir,
h
s
M
Doğrusal yol üzerinde hareket eden Zehra 1 dakika
içinde K noktasından M noktasına gidiyor.
Buna göre;
a) Zehra’nın aldığı yol uzunluğu kaç m dir?
b)
Zehra’nın sürati kaç m/s dir?
Q
COŞKU
Sıra Sizde - 2
Sürati 25 m/s olan bir motosikletin, sürati kaç
km/h dir?
A) 60
B) 70
C) 80
D) 90
Örnek - 3
($ )
Düz bir yolda karşılıklı olarak hareket etmekte olan
I aracı 30 km/h, II aracı 20 km/h sabit sürat ile yol
almaktadır.
1.5 Bir cismin aldığı yol ile geçen zaman arasın
daki ilişkiyi grafikle gösterebileceğimi ve gra
fiğini yorumlayabileceğimi
Araçlar K ve L noktalarından geçtikten 3 saat
sonra karşılaştığına göre, bu noktalar arasında
ki uzaklık kaç km dir?
A) 75
B) 100
C) 125
D) 150
Y o l - Z a m a n ve S ü r a t - Z a m a n
Graf ikl eri Nasıl Çizilir?
Çözüm
Sabit süratle hareket eden bir cisme ait yol - zaman
tablosu aşağıdaki gibi olsun.
I aracının aldığı yol x ,; II aracının aldığı yol xHolsun.
30 km/h
20 km/h
1.
jj
x 3X
= 90 km;
3
X|| = V|| -t,
u
@
X|| = 20-^ r-x 3 / = 60 km olur.
P
2
4
6
Alman yo l (m)
0
6
12
18
Grafik çizerken şunlara dikkat edilir:
xı = v, -1,
X
0
Bu cisme ait yol - zaman grafiğini çizmek hareketi
yorumlamamız için kolaylık sağlar.
Araçlar 3 saat sonra karşılaşacaklarına göre, araç
ların ayrı ayrı aldıkları yolları bulalım:
x, = 30^
Zaman (s)
Önce grafiğin yatay ve düşey eksenleri çizilir ve
eksenlere isim verilir. Genellikle yatay eksen
"zaman", düşey eksen "yol" olarak adlandırılır.
2 . Grafiğin eksenlerine birimler yazılıp eksenler
orantılı olarak bölmelere ayrılır.
3. Tabloda verilen değerler grafiğe kaydedilir.
4. Noktalar birleştirerek grafik çizilir.
Buna göre yukarıdaki tabloya uygun olarak çizilen
yol - zaman grafiği şekildeki gibi olur.
Araçların aldığı toplam yol,
x, + X|, = 90 + 60 = 150 km dir.
Bu sonuca göre başlangıçta araçlar arasında 150 km
uzaklık vardır.
Cevap D
Bu grafikte zaman ilerledikçe cismin aldığı yol düz
gün olarak artmıştır. Bu da cismin süratinin değiş
mediğini gösterir.
x
v =-
'r*------------------
göre cisme ait sürat - zaman tablosu aşağıdaki gi
bi tablolaştırılabilir.
1 km
Sabit süratle giden K ve L araçları arasındaki
uzaklık başlangıçta 1 km iken, 10 s sonra arala
rındaki uzaklık kaç m olur?
A) 1000
B) 900
C) 700
eşitliği kullanılarak elde edilecek sonuçlara
D) 300
Zaman (s)
0
2
4
6
Alınan yol (m)
0
6
12
18
Sürat (m/s)
3
3
3
3
Qc o ş k u
Zaman ilerledikçe
cismin sürati de
ğişmiyor. Yani sü
rat sabittir. Bu ne
denle cisme ait sü
rat-zaman grafiği
yandaki gibi çizilir.
■Sürat (m/s)
K
Örnek - 5
L
M
Şekilde yol - za
man grafiği veri
len K ve L araç
larının sürat - za
man grafiklerini
çiziniz.
i Zaman (s)
2
4
6
Anahtar Bilgi
1. Grafiklerde yatay eksen daima zaman ek
senidir. Sürat ya da alınan yol düşey eksen
de gösterilir.
2. Sürati sabit olan hareketli
lerin sürat - zaman grafiği
daima zaman eksenine pa
raleldir. (Zaman ne kadar
ilerlerse ilerlesin süratte de
ğişme olmaz.)
,V
t
3. Sabit süratle hareket eden cismin sürat - za
man grafiğinde, grafiğin altındaki alan, o za
mana kadar alınan yola eşittir.
Örneğin sürat - za
man grafiği şekilde
ki gibi olan cisim,
harekete başladık
t (s)
tan 3 s sonra taralı
1 2 3 4
dörtgenin alanı ka
dar (5 • 3) = 15 m
yol almıştır. 4 saniye sonra ise alınan yol
(5 • 4) = 20 m olur.
Çözüm
K ve L araçlarının sürat - zaman grafiğinin çizilebilmesi için önce araçların süratini hesaplamamız ge
rekir.
K aracının süratine vK diyelim. K aracı 10 saniyede
80 m yol almıştır. Buna göre aracın sürati;
80 0 #
vK = — = 8 m/s dır.
10
Şimdi de L aracının süratini hesaplayalım. L aracının
süratine vL diyelim. L aracı 10 saniyede 40 m yol al
mıştır. L aracının sürati;
v (m/s)
40 = 4„ m/s
/ dir.
v. = —
L
10
Sürat (m/s)
L!
Zaman (s)
8
Buna göre, bu
araçların sürat - za
man grafikleri yan
daki gibi olur.
10
Sıra Sizde - 4
Örnek - 4
Yol - zaman grafik
leri şekildeki gibi
olan A ve B araç
larının süratlerini
bulunuz.
ı Yol (km)
Zaman (h)
A)
Çözüm
Araç 2
saatte 150 km
fo\ almıştır.
B)
Yol - zaman grafiği yan
daki gibi olan bir araç
için aşağıdaki öğrenci
lerden hangisinin yap
tığı yorum yanlıştır?
Aracın
sürati 75 km/h
dir.
Grafiklerden faydalanarak A aracının sürati;
►Ahmet
vA = — = — = 15 km/h
U
4
olarak bulunur.
C)
B aracının sürati;
_ Xr _ 20 _
= ——= 2,5 km/h
VB =
B
0 IC O 9 K U
8
Araç bu süratle
devam ettiğinde
4 saatin sonunda
400 km yol alır.
olarak bulunur.
Ceren
Elif
D)
Aracın
sürati
sabittir.
Haşan
Örnek - 7
Kazanımlar
m
Yol (m)
1 .5 Hareketli cisimlerin hareket enerjisine sahip
Îjözüm
olduğunu
r
mmmilimimin
*2 0
ıîhatm
i»iffw<P
i|ıniinpf
/
0
i
H a re k e t E n e rjisi
Hareket eden cisimler
hareketinden dolayı bir
enerjiye sahiptir. Bu
enerjiye hareket ener
jisi adı verilir. Çevremiz
de canlı-cansız hareket
eden her varlığın bir ha
reket enerjisi vardır. Ko
şan canlıların, uçan kuş
ların, dönen cisimlerin, dalından düşen elmanın ha
reket enerjisi vardır.
1 "
2
i
4
III
Zaman (s)
S
Öğretmen tahtaya bir aracın yol-zaman grafiğini şe
kildeki gibi çiziyor ve öğrencilere grafikle ilgili yo
rum yapmalarını söylüyor.
Araç
I I aralığında
sabit süratle
gitm iştir.
I I aralığında
aracın hareket
enerjisi yoktur.
Aracın
I aralığındaki sürati,
I I I aralığındakinden
büyüktür.
Aşağıdaki gibi birbirine yakın şekilde duran beyaz
ve siyah toplar olsun. Beyaz topa vurduğumuzda,
beyaz top siyah topa çarpıp onu da hareketlendirir.
Sefa
Buna göre, hangi öğrencilerin yaptığı yorum
yanlış bilgi içermektedir?
Topa vurduğumuzda topa bir hareket enerjisi aktar
mış oluruz. Hareket eden top sahip olduğu enerjiy
le diğer topa çarptığında ona enerji aktararak hare
ket etmesine sebep olur. Bu olay bize hareket eden
cisimlerin bir enerjiye sahip olduğunu gösterir.
A) Yalnız Sefa
B) Yalnız Ziya
C) Yalnız Tuğçe
D) Ziya ve Tuğçe
Çözüm
Aracın I. aralıktaki sürati v = — den
t
20
.
Vı = — = 10 m/s dır.
Örnek - 6
1
2
III. aralıkta alınan yol,
I. Rafta duran kitap
x = 40 - 20 = 20 m,
geçen süre, t = 8 - 4 = 4 s dir.
II. Yolda giden araba
III. Yere doğru inen kar tanesi
Buna göre, aracın bu aralıktaki sürati;
Yukarıda verilenlerden hangilerinin hareket ener
jisi vardır?
20 = 5
c m/s
/ dır.
^
vıii = —
4
A) Yalnız I
Aracın I aralığındaki sürati III aralığındaki süratinden
daha büyüktür. Sefa’nın söylediği doğrudur. Yol-za
man grafiğinde yatay düzlük, yolda bir değişim ol
madığı dolayısıyla bu zaman aralığında süratin sıfır
olduğu görülür. II aralığında araç durmaktadır. Buna
göre Ziya’nın yorumu yanlıştır. II aralığında aracın
sürati sıfır olduğu için bu aralıkta hareket enerjisi
yoktur. Tuğçe’nin söylediği doğrudur.
B) I ve II
C) II ve III
D) I, II ve
Çözüm
Cisimler hareketliyse hareket enerjisine sahiptir. Du
ran cismin hareket enerjisi yoktur. Buna göre, yol
da giden arabanın ve yere doğru inen kar tanesinin
hareket enerjisi varken rafta duran kitabın hareket
enerjisi yoktur.
Cevap C
Cevap B
COŞKU
Kazanım Pekiştirme -1
Aşağıda verilen sürat değerlerinin birimlerini is
tenen birimlere dönüştürünüz.
1.
- A l s s S szl
80 km
1. 90 km/h = ................. —
s
100 km
Sabit süratle giden şekildeki araçlar şekilde
verilen konumlardan geçtikten 1 saat sonra C
noktasında karşı karşıya geliyorlar.
2. 60 km/h = ................. —
dk
Buna göre, motosiklet, kamyonet ve oto
mobilin süratleri nedir?
_ „„m
km
3. 20— = ................. —
s
h
m
km
4. 10— = ................. ......
dk
h
le s e s t
50 km
2.
Yol - zaman tablosu verilen aşağıdaki ara
cın yol - zaman ve sürat - zaman grafikleri
ni çiziniz.
Bir araca ait yandaki
yol - zaman grafiği ile
ilgili olarak aşağıdaki
cümlelerde boş bıra
kılan yerleri uygun
kavramlarla dolduru
nuz.
Yol (km)
0
90
180
Zaman (h)
0
1
2
270
360
1. Araç I. aralıkta............................. hareket ya
par.
2. Aracın II. aralıkta sürati.................dır.
3. Aracın................aralıkta hareket enerjisi yok
tur, ................ ve ................ aralıkta hareket
enerjisi vardır.
4. Araç I. ve III. aralıkta.................almıştır.
Aşağıdaki cümleleri doğru - yanlış olarak değer
lendiriniz.
3.
11. Sürat, birim zamanda alınan yoldur.
] 2. Otomobilin sürat göstergesi hep aynı değeri
gösteriyorsa araç sabit süratle gidiyor de
mektir.
J 3. Sabit süratli giden araç eşit zaman aralık
larında artan miktarda yollar alır.
] 4. km/h zaman birimidir.
Ç jf COŞKU
Aşağıdakilerden hangileri hareket enerjisi
ne sahiptir? İşaretleyiniz.
YAŞAM IM IZD AK İ SÜRAT
1.
I. Kırmızı ışık yanınca arabanın durması
II. Balkondan serbest bırakılan topun yere
düşmesi
K
L
III. Bir topun pürüzlü yatay masa yüzeyinde
hareket ettirilmesi
IV. Otoyolda bir kamyonun eşit sürelerde eşit
yollar alarak ilerlemesi
M
Yukarıdakilerden hangileri sabit süratli ha
rekete örnek olabilir?
A) Yalnız IV
B) I ve II
C) III ve IV
D) I, III ve IV
Bir şehirden diğerine doğru aynı anda yola çı
kan K, L, M ve N araçlarının süratleri yukarıda
verilmiştir.
Buna göre, hangi araç yolu en uzun sürede
alır?
A) K
2 . Bir arabanın sü
rat - zaman gra
fiği şekilde çizil
miştir.
B) 70
B) L
C) M
D) N
Sürat
20
Araba hareketi
U
sırasında 7 sa
niyede kaç metre yol alır?
A) 40
N
C) 140
Zaman (s)
10
200 m
D) 200
i
600 m
Cem şekildeki konumundan K noktasına 50 sa
niyede ulaşıyor.
Cem ile eşit süratle koşabilen Canan, şekil
deki konumundan K noktasına kaç saniye
de ulaşır?
A) 50
3.
B) 80
C) 120
D) 150
Kuvvet, duran
cisimleri hareket
e ttire b ilir
Yukarıda birbirleri ile bağlantılı cümlelerden
oluşan bir etkinlik verilmiştir.
Selma; bu cümlelerin doğru (D) ya da yan
lış (Y) olduğuna karar vererek ilerlediğinde
hangi çıkışa ulaşır?
A) 4
B) 3
C) 2
D) 1
K - L noktaları arasını 2,5 saatte alan şekildeki
otomobil, 80 km/h süratle hareket etmektedir.
Buna göre K - L noktaları arası mesafe kaç
kilometredir?
A) 400
B) 250
C) 200
D) 160
Q COŞKU
Aşağıdakilerden hangisi sürat birimi olabi
lir?
A) metre x saniye
B) saniye/metre
C) kilometre / saat
D) kilometre x saat
Küçük uçak
Yarış arabası
EeQ3B
|gfSf
t
160 kmlh
500 kmlh
380 km/h
Yukarıdaki varlıkların süratleri altlarında yazıl
mıştır. Uçak 2 saat, kartal yarım saat, yarış ara
bası 1 saat yukarıda verilen süratler ile yol al
maktadır.
Bu varlıkların aldıkları yolların karşılaştırma
sı, aşağıdakilerden hangisinde doğru veril
miştir?
A)
B)
x uçak
Xkartal
>
>
Yukarıdakilerden hangilerinin hareket ener
jisi vardır?
A) I, III ve IV
B) İv e li
C) III ve IV
D) I, II ve
x kartal > x araba
x araba > x uçak
C ) x araba > Xkartal > x uçak
D ) x uçak > x araba > x kartal
Zaman (s)
0
1
2
3
4
5
6
Yol (m)
0
5
10
15
20
20
30
Bir araca ait zaman ve yol değerleri yukarıda
ki çizelgede verilmiştir.
Buna göre, aracın yol - zaman grafiği aşağıdakilerden hangisindeki gibi olur?
0
10
20
30
40
Hüseyin, küçük bir kaplumbağanın hareketle
rini incelemiş ve kaplumbağanın hareketi için
yukarıdaki gibi bir yol - zaman grafiği çizmiştir.
Hüseyin’in çizdiği grafiğe göre, aşağıdakilerden hangisi söylenemez?
A) Kaplumbağa ilk 10 dakika sabit süratle git
miştir.
B) Kaplumbağanın 30. ve 40. dakikalar arası
sürati 10 cm/dk dır.
C) Kaplumbağa 10. ve 20. dakikalar arası dur
muştur.
D) Kaplumbağa 40 dakika içinde 1,8 m yol al
mıştır.
(333
14. Şekildeki grafik
bir koşucuya
aittir.
Zaman
K
L
M
K
L
Buna
göre,
aşağıdakilerden hangisi
söylenemez?
M
Alınan yol (m)
\ jr \
Zaman
(s)
5
10
15 20 25
K, L, M otomobillerinin sürat ve zaman değerle
rinin sütun grafikleri şekillerdeki gibi verilmiştir.
A) Koşucunun sürati sabittir.
Buna göre, verilen zamanlarda otomobil
lerin aldıkları yolların sütun grafikleri, aşağıdakilerden hangisi gibi olabilir?
C) Koşucu 20 s de 40 m yol almıştır.
A)
B) Koşucunun sürati 2 m/s dir.
D) Koşucu yavaşlamaktadır.
Yol
15.
C)
30 m/s
Yol
i l [ili
K
L
M
K
L
L aracı
15 m/s
£
M
M aracı
t .../
^..- ....... -..-----........ *
N aracı
Üzerinde araçların hangi süratle hareket ettiği
yazılı olan kartları öğrencilere gösteren Fen ve
Teknoloji öğretmeni, öğrencilerin araçlarla ilgi
li yorumlarını alıyor.
L aracı M aracı
nın iki katı sürate
sahiptir.
M aracı 1 saniye
de 15 m yol alır.
<4ynı yolu N aracı,
diğerlerinden daha
uzun zamanda alır.
K aracı 1 dakika
da 1.5 km yol alır.
K, L, M otomobilleri şekilde verilen konumların
dan sabit süratlerle geçtikten sonra P hizasına
en önce L aracı, sonra K, en son M arabası ula
şıyor.
Buna göre,
I. K otomobilinin sürati M ninkinden büyüktür.
II. L otomobilinin sürati M ninkinden büyüktür.
ifadelerinden hangileri kesinlikle doğrudur?
Öğrencilerin ifadeleri yukarıdaki gibi oldu
ğuna göre hangi öğrencinin verdiği bilgi
yanlıştır?
A) Yalnızı
B) Yalnız II
A) Mert
B) Engin
C) İv e li
D) II ve III
C) Canan
D) Melek
III. En süratli K otomobilidir.
m
KUVVETİ KEŞFEDELİM ve
KUVVETLER İŞ BAŞINDA
Kazanımlar
Anahtar Bilgi
Cisimleri harekete geçirebilen, hareketin yönü
nü değiştirebilen, cisimlerin şeklinde değişiklik
yapabilen ve cisimleri döndürebilen etkiye kuv
vet denir.
2.1 Kuvvetin birim ini Newton olarak belirtebileceğimi,
2.2 Kuvveti dinamometre ile ölçebileceğimi,
2.3 Ölçülecek kuvvete uygun bir dinamometre
seçerek dinamometre üzerindeki ölçekleri
yorumlayabileceğimi,
-> Kuvvetin birimi nevvtondur. Nevton kısaca N harfi ile gösterilir.
Kuvvet dinamometre adı verilen
araç ile ölçülür.
2 .4 Bir cisme etki eden kuvvetin yönünü belir
tip, çizerek gösterebileceğimi,
2.5 Kuvvetle ilgili olarak doğrultu ve yön kav
ramlarını
J
K u v v e t ve Ö lçü lm e si
Kuvveti göremeyiz. Ancak etkileri ile kuvveti tanıya
biliriz. Kuvvet;
-► duran bir cismi hareket ettirebilir,
hareket eden bir cismi durdurabilir,
hareket eden bir cismin hızını değiştirebilir,
hareket eden bir cismin yönünü değiştirebilir.
Aşağıda kuvvetlerin bazı etkileri gösterilmiştir.
-> Dinamometrenin içinde şekilde
de görüldüğü gibi çelik bir yay
bulunur. Üzerinde ise ölçeklendirilmiş bir gösterge vardır.
ölçek
Ucuna uygulanan kuvvet büyü
dükçe yay gerilir ve yay üzerin
deki gösterge hareket ederek di
namometre üzerindeki ölçek bir
değer gösterir.
-► Bir dinamometrenin ucuna bir kuvvet uygulaya
lım. Dinamometrenin yapısındaki sarmal yay ge
rilmiş ve ibre 20 N u göstermiş olsun. Bu durum
da uyguladığımız kuvvetin büyüklüğü 20 N dur.
Dinamometre üzerinde yazan değer dinamo
metrenin en fazla ölçebileceği değer demektir.
Bu değerden büyük kuvvetler yayın esnekliğini
bozabileceğinden ölçüm yapılamaz.
Örnek - 8
<S>
X dinamometresinde 1 bölme uza
ma 2 N a, Y dinamometresinde 1
bölme uzama 4 N a denk gelmek
tedir.
Buna göre, K cismi X dinamo
metresinin ucundan alınıp Y nin
ucuna asılırsa, Y dinamometresi
kaç bölme uzar?
A) 1
Q
COŞKU
B) 2
C) 4
D) 8
Kuvveti Keşfedelim ve Kuvvetler İş Başında
Çözüm
K cismi asıldığında X dinamometresinde dört böl
me uzama oluşmuştur. X dinamometresinde her
bölme 2 N a denk geldiğine göre dört bölme 8 N a
eşittir. Yani K cismi 8 N dur. Y dinamometresinde
herbir bölme 4 N a denk geldiğine göre K cismi asıl0
dığında Y dinamometresi — = 2 birim uzar.
4
Cevap B
Sıra Sizde - 5
Buna göre, 120 N luk bir cismi hangi dinamo
metre ile hassas olarak tartmak daha uygun
olur?
B) L
Yukarıda verilen şekilde K cismine uygulanan kuv
vet 200 N ise, yani her bir birim 100 N ise, L cismi
ne uygulanan kuvvet 4 x 100 = 400 N dur.
Örnek - 9
Şekilde verilen K, L, M, N dinamometrelerinin hep
si 10 bölmeli ve en fazla ölçebilecekleri kuvvet de
ğerleri sırasıyla, 20 N, 150 N, 250 N ve 500 N dur.
A) K
Okun uzunluğu kuvve
2 birim
tin büyüklüğünü belirtir.
Şekilde K cismine uy
gulanan kuvvet 2 birim
4 birim
ise, L cismine uygula
nan kuvvet 4 birimdir. *
Genelde okun büyüklü
ğü yerine kuvvetin büyüklüğünü ifade eden değeri
yazılır, 10 N, 20 N, 400 N gibi.
C) M
D) N
Yukarıdaki şekillerde cisimlere etki eden kuvvetler
üzerindeki bölmeler eşit büyüklükteki kuvveti temsil
etmektedir.
P cismine 80 N kuvvet etki ettiğine göre, bütün
cisimlere etki eden kuvvetin büyüklüğünü ve yö
nünü belirtiniz.
Çözüm
P cismine etki eden kuvvet 4 birimdir. 4 birim 80 N u
gösterdiğine göre 1 birim 20 N u gösterir. P cismine
etki eden 80 N luk kuvvetin yönü güney yönündedir.
K u v v e tin D o ğ ru ltu s u ve Y ö nü
R cismine doğu yönünde 5 birim kuvvet etki eder.
Bu değer 5 x 20 = 100 N dur.
Bir kuvveti tanımlayabilmek için kuvvetin yönünün,
doğrultusunun ve büyüklüğünün bilinmesi gere
kir.
S cismine batı yönünde 11 x 20 = 220 N büyüklü
ğünde kuvvet etki eder.
Doğuya doğru uygulanan 5 N luk bir F kuvvetinin
ölçekli çizimle gösterimi aşağıdaki gibidir.
T cismine kuzey yönünde 8 x 20 = 160 N büyüklü
ğünde kuvvet etki eder.
Batı
Doğu
Şekilde verilen F1 ve
Batı
Doğu
F2 kuvvetlerini temsil
eden oklar birbirleri
Ö =t>F2
Fı<J=
ne paralel oldukları
için her ikisinin de
doğrultuları aynı ve doğu - batı doğrultusundadır.
Fakat F1 kuvvetinin yönü batı, F2 kuvvetinin yönü
ise doğudur.
Sıra Sizde - 6
Şekildeki topa batı
yönünde 50 N, tuğ
laya ise doğu yö:
nünde 80 N kuv
vet uygulanıyor.
Bu kuvvetleri çi
zerek gösteriniz.
& COŞKU
-4 Bir noktaya uygulanan zıt yönlü kuvvetlerin
bileşkesi; bu kuvvetlerin farkına eşittir. Bileşke
kuvvet büyük kuvvetin yönündedir.
Fi = 5 N
F2 = 7 N
3.1 Bir cisme birden fazla kuvvetin etki edebile
ceğini,
3.2 Bir cisme etki eden kuvvetlerin yönlerini
Bileşke (Net) kuvvet;
göstererek çizimler yapılabileceğini,
3.3 İki veya daha fazla kuvvetin bir cisme yaptı
R = 7 -5
ğı etkiyi tek başına yapan kuvvetin net kuv
vet (bileşke kuvvet) olarak tanımlanacağını
l
R= 2 N
R = F2 - Fi
R = 2 N olarak bulunur.
<§>
Örnek -10
K u v v e tle r İş Başında
Aşağıda farklı cisimlere etki eden kuvvetler gösteril
miştir.
Duran cisimlere bir kuvvet uygulandığında cisim
kuvvet yönünde harekete geçer. Acaba cisme bir
den fazla kuvvet uygulandığında cisim hangi yönde
hareket eder? Bu sorunun cevabını bulmak için ön
ce net kuvvet ya da bileşke kuvveti tanımlayalım.
36 N
25 N
31 N
16 N
24 N
8N
40 N
Anahtar Bilgi
Bu cisimlere etki eden bileşke kuvvetleri bulunuz.
İki ya da daha fazla küvetin bir cisme yaptığı
etkiyi tek başına yapan kuvvete net kuvvet (bi
leşke kuvvet) denir. Bileşke kuvvet genelde R
harfi ile gösterilir.
1—
Çözüm
K cismine zıt yönde iki kuwet‘etki etmektedir. Buna
göre net kuvvet büyük kuvvetten küçük kuvvet çı
karılarak bulunur.
RK = 36 - 31 = 5 N kuvvet b yönündedir.
Hızlanan
L cismine aynı yönlü iki kuvvet etki etmektedir. Bi
leşke kuvvet kuvvetlerin toplanmasıyla bulunur.
RL = 25 + 16 = 41 N kuvvet a yönündedir.
M cismine ikisi aynı yönlü a yönünde biri bunlara zıt
b yönünde üç kuvvet etki etmektedir.
a yönündeki bileşke kuvvet Ra = 24 + 40 = 64 N
olur, b yönündeki kuvvet Rb = 8 N olsun, a yönün
deki kuvvet b yönündeki kuvvetten daha büyüktür.
Bu durumda bileşke kuvvet a yönünde
RM = 64 - 8 = 56 N bulunur.
-> Bir noktaya uygulanan aynı yöndeki kuvvet
lerin bileşkesi; bu kuvvetlerin toplamına eşittir.
Bileşke kuvvet, kuvvetlerle aynı yönlüdür.
► F, = 4 N
. » F2 - 6 N
R = F1 + F2 = 4 + 6 = 10N olarak bulunur.
R = 10 N
COŞKU
çözüm
©
Aşağıdaki cisimlere etki eden kuvvetlerin yönleri ve
büyüklükleri verilmiştir.
Hangi cisme uygulanan net kuvvet en küçüktür?
Bileşke (net) kuvvet;
Q
Sıra Sizde - 7
A)
Q)
.
12 N EBm] 3 N
B)
D)
12 N
*m
m 2N
^ 8N i r | 6N
Kazanımlar
3.<
3 .5
Bir cisme etki eden net kuvvetin sıfır olması
durumunda cismin dengelenmiş kuvvetler
etkisinde olduğunu,
Bir cisme etki eden net kuvvetin sıfırdan
farklı olması durumunda cismin dengelen
memiş kuvvetler etkisinde olduğunu,
K cismi üzerine biri
a yönünde 15 N luk
diğeri b yönünde 15N
10 N iki zıt kuvvet
etki etmektedir.
Bu durumda bileşke kuvvet R = 15 - 10 = 5 N bü
yüklüğünde a yönünde olur. Bu durumda K cismi
dengelenmiş kuvvetlerin etkisindedir.
Örnek -11
.0
a
D e n g e le n m iş K u v v e tle r
İki kuvvetin uygulandığı cisim bileşke (net) kuvvetin
yönünde hareketle başlar. Eğer eşit büyüklükteki
iki kuvvet cisme zıt yönlerde uygulanırsa bileşke
(net) kuvvet sıfır olur. Kuvvetler birbirlerini dengeler.
Bir cismin üzerine etki eden net kuvvet sıfır ise, ci
sim dengelenmiş kuvvetlerin etkisindedir denir.
ı
>
,
■
Nazım eşeği çekiyor,
fakat eşek hareket
etmiyor.
Vildan köpeğinin
saldırmasına izin
vermiyor.
m
©
■
I
ir
^
Ş
*
r
V»’ T:
v
Rasim raketle tenis
topuna vuruyor.
Okan topla
şut çekiyor.
Kuvvetler dengelendiği için net kuvvet sıfırdır.
K cismi üzerine biri a
diğeri b yönünde 15 N
luk iki zıt kuvvet etki
etmektedir.
3 m , b
15 N
asr__1
15 N
A) Yalnız III
K cismi üzerindeki net kuvvet 1 5 -1 5 = 0 dır. K cis
mi dengelenmiş kuvvetlerin etkisi altındadır.
D e n g e le n m e m iş K u v v e tle r
Bir cisme etkiyen kuvvetlerin bileşkesi sıfırdan fark
lı ise cisim, bileşke (net) kuvvetin etkisinde hareket
eder. Bu durumda cisim, dengelenmemiş kuvvetle
rin etkisindedir.
Dengelenmemiş kuvvetler, cisimlere hareket kazan
dırabilir ya da hareketi engelleyebilir. Cismin yönü
nü ve şeklini değiştirebilir.
4
Yukarıda verilenlerin hangilerinde dengelenme
miş kuvvetler vardır?
►
B) I ve II
C) II ve IV
D) III ve IV
Çözüm
Nazım ve eşek ipe zıt yönlerde kuvvet uygulamak
tadır. Aynı şekilde Vildan ve köpek de zıt kuvvetler
uygulamaktadır. Her ikisinde de hareket olmadığı
için kuvvetler dengededir. Fakat III ve IV. şekillerde
toplar hareket ettiği için dengelenmemiş kuvvetle
rin etkisindedir.
Cevap D
Sıra Sizde - 8
Aşağıdaki durumlardan hangisinde cisim üze
rindeki net kuvvet sıfırdır?
A) Duvarda asılı olan tablo
B) Masadan düşen elma
C) Durağa yanaşan otobüs
Kuvvetler dengelenmediğinde net kuvvet sıfırdan
farklı olur.
D) Işıkta beklerken yeşil ışık yandığında harekete
geçen araç
Q
COŞKU
3.6 Bir cisme etki eden dengelenmemiş kuvvet
lerin, cismin süratinde ve/veya hareket yö
nünde değişiklik meydana getirebileceğini,
3 .7 Bir veya daha fazla kuvvet etkisindeki bir
cismin durgun kalabilmesi için uygulanması
gereken kuvveti tahmin edip ve tahminlerin
test edilebileceğini,
3.8 Durgun bir cismin dengelenmiş kuvvetler
Şekildeki cisme doğu yö
nünde 30 N kuvvet etki
ederken cismin hareketi
ne zıt yönde 10 N sürtün
me kuvveti etki ediyorsa
bu durumda cisme etki eden net kuvvet doğu yö
nünde 30 - 10 = 20 N dur.
Örnek -12
batı
v=0
10 N
• —► doğu
v = 20 m/s
10 N 10 N
— ► V —j
i— .
A ......
„„.. 1 1 , „
I
II
etkisinde olduğu sonucuna varabileceğini
v = 5 m/s
10 N 100 N
20 N
III
Şekillerdeki araçların süratleri üzerlerinde verilmiştir.
Neden H a re k e tli veya D u rgu n ?
v
Sürtünmesiz bir yüzeyde duran
bir cisme net bir kuvvet uygu
landığında cisim net kuvvet yö
nünde hızlanarak hareket eder.
Bir futbolcu topa vurduğunda
dengelenmemiş kuvvet uygu
lar ve top harekete geçer. Hızla
hareket eden aracın şoförü fre
ne bastığında araç dengelen
memiş kuvvetin etkisinde kalır
ve yavaşlayarak durur.
Dalından kopan bir elma den
gelenmemiş kuvvetin etkisinde
kaldığı için hızlanarak aşağı
doğru düşer.
Şekildeki araba
ya zıt yönlerde
1200 N
400 N
3 1200 ve 400 N
luk iki kuvvet et
ki etmektedir.
Arabaya etki eden net kuvvet doğu yönünde
1200-400 = 800 N dur.
batı
doğu
Dengelenmiş kuvvetlerin etkisindeki cismin hareke
ti değişmez. Başlangıçta cisim duruyorsa yine dur
maya devam eder. Eğer başlangıçta hareket hâlin
de ise sabit süratle hareketine devam eder.
Şekildeki gibi duran bir
E9b
cisme kuvvet uygulan
dığı hâlde cisim ha
reket etmiyorsa,
uygulanan kuv
vet sürtünme
kuvveti ile den
geleniyor demektir. Sür
tünme kuvveti daima hareket yönüne ters yönde
etki eder.
^
COŞKU
Bu araçlara şekillerde belirtilen kuvvetler etki et
tiğinde hareketleri nasıl olur?
Çözüm
I. şekilde araç durgun hâlde iken aynı yönlü 10 N luk
iki kuvvetin etkisiyle hareket eder. Araç üzerindeki net
kuvvet doğu yönünde R = 10 + 10 = 20N olur.
II. şekilde araç üzerindeki net kuvvet R = 10-10 = 0
dır. Bu kuvvetler birbirini dengelediği için araç
önceki yönünde yine 20 m/s süratle hareketine de
vam eder.
III. şekilde araç üzerindeki net kuvvet
R = 100 - 20 = 80 N dur. Bu net kuvvet doğu yönün
dedir. Halbuki araç başlangıçta batı yönünde git
mektedir. Buna göre araç batı yönünde giderken zıt
yönde etki eden kuvvetin etkisiyle yavaşlar.
Sıra Sizde - 9
K, L, M oyuncak arabalarına şekildeki gibi kuvvet
ler uygulanmıştır.
Sabit süratle hareket ettiklerine göre, arabalara
uygulanan sürtünme kuvvetleri kaçar N dur?
K
L
M
A) 10
11
14
B) 10
C) 10
11
6
5
6
2
5
6
D)
73
' f;d i
;I ;jffî
Aşağıdaki cümlelerden doğru olanların başına
D, yanlış olanların başına Y yazınız.
Kazanım Pekiştirme - &
1.
Aşağıdaki cisimler üzerine etki eden net kuv
veti ve yönünü kutu içine yazınız.
(Sürtünmeler önemsenmiyor.)
1. Kuvvet duran bir cismi harekete geçirebilir.
] ] 2. Dengelenmemiş kuvvetlerin etkisindeki ci
sim sabit süratle hareket eder.
12 N
J 3. Bir cisme etki eden kuvvet cismin şeklini
değiştirebilir.
6N
|
19 N
j 4. Net kuvvet iki ya da daha fazla kuvvetin yap
tığı etkiyi tek başına yapabilen kuvvettir.
Aşağıdaki şekillerde cisimlere etki eden kuvvet
lerin büyüklüklerini ve yönlerini yazınız.
280 N
_^
.
120 N
30 N
vxB
™
250 N
90 N
k
2.
Aşağıdaki cisim sürtünmeli bir yüzeyde den
ge halindedir.
a. Cisme etki eden sürtünme kuvvetinin yö
nünü gösteriniz.
M
b. Sürtünme kuvvetinin büyüklüğünü belirtiniz.
B
30 N
Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerlere uy
gun kavramları yazınız.
1. Bir cisme etki ed e n ..................kuvveti daima
harekete zıt yöndedir.
2. Her doğrultuda ik i..................vardır.
3. Bir cisim üzerine zıt yönde farklı büyüklükte iki
kuvvet etki ediyorsa cisim ..............kuvvet yö
nünde hareket eder.
4. Dengelenmiş kuvvetlerin etkisindeki cisim üze
rindeki net kuvvet................dır.
5. Kuvveti ölçmek için kullanılan alete...................
adı verilir.
3.
14 N
v=10m/s
—►
v=0
4N
1N
v=5 m/s
8N
3 Ny-------N
Yukarıdaki araçların ilk süratleri şekil üzerinde
belirtilmiştir.
Bu araçlara şekillerde belirtilen kuvvetler
etki ettiğinde, araçların hareket durumları
için ne söylenebilir.
KUVVETİ KEŞFEDELİM VE KUVVETLER İŞ B A ŞIN D A
1. Kuvvetlerle ilgili araştırma yapan Yusuf,
4.
I. Kuvvetin birimi kilogramdır.
Aşağıdakilerden hangisinde cisim denge
lenmiş kuvvetlerin etkisindedir?
II. Sabit süratle giden cisim üzerine etki eden
net kuvvet sıfırdır.
A) Tavana asılmış avize
III. Dengelenmemiş kuvvetlerin etkisindeki bir
cisim, net kuvvet doğrultusunda hızlanır.
C) Yukarı doğru atılan bir cisim
B) Yokuştan yuvarlanmakta olan taş
D) Daldan düşmekte olan elma
yargılarından hangilerinin doğru olduğunu
fark eder?
2.
A) Yalnız
B) İv e li
C) II ve III
D) I, II ve
5.
Sürtünmesi önemsenmeyen yüzeyde duran
durgun hâldeki özdeş K, L, M ve N cisimlerine
yatayda gösterilen kuvvetler uygulanıyor.
Y cismi sürtünmesi önemsenmeyen yatay düz
lem üzerindedir. Y cismine bağlı dinamometre
ler F1 ve F2 kuvvetleriyle çekiliyor.
Buna göre, hangi cisimler başlangıçtan bir
süre sonra eşit sürat değerine sahip olur?
Buna göre, D1 ve D2 dinamometreleri aşağı
daki değerlerden hangisini gösterdiklerinde
Y cismi sağa doğru hareket eder?
0
u
A) K ve L
B) L ve M
C) K ve N
D) M ve N
3.
Hareket yönü
İtme
kuvveti
kuvveti
İtme kuvveti
Çekme
kuvveti
D2 (N)
A)
6
2
B)
12
8
C)
5
7
D)
15
15
Orhan K cismini ok
yönünde sürükleye
rek hareket ettiriyor.
- Buna göre, K cismiver
ne etkiyen kuvvetler
ve bunların yönü aşağıdakilerin hangisinde
doğru gösterilmiştir?
C)
D, (N)
6.
a
38 N
b
74 N
Cisme etki eden sürtünme kuvvetinin yönü
ve büyüklüğü için aşağıdakilerden hangisi
söylenebilir?
• Çekme kuvveti
D)
İtme
kuvveti
A) b yönünde 36 N dur.
B) a yönünde 36 N dur.
C) a yönünde 38 N dur
Sürtünme kuvveti
0
COŞKU
Şekildeki gibi iki
farklı kuvvetin et
kisinde kalan ci
sim dengede dur
maktadır.
Sürtünme kuvveti
D) b yönünde 38 N dur.
7.
1. kuvvet —
X
2. kuvvet
Batı
1. kuvvet
•■
I
9.
2. kuvvet
Y
Doğu
Özdeş dinamometrelerle X, Y ve Z cisimleri
aşağıdaki gibi çekilmektedir. Y cismini çeken
kuvvet 24 N dur.
Yukarıdaki X ve Y cisimlerine etkiyen kuvvet
lerle ilgili bazı bilgiler aşağıdaki tabloda veril
miştir.
Cisim
1. kuvvet
2. kuvvet
X
20 N
35 N
Y
40 N
b --’ —■ I
Net kuvvet
)
50 N
Bu bilgilere göre, aşağıdaki yargılardan han
gisi yanlıştır?
Buna göre, aşağıdakilerden hangisi söyle
nemez?
A) X cisminin dengelenebilmesi için cisme 1.
kuvvet yönünde 15 N luk bir kuvvet daha
uygulamak gerekir.
A) Z cismine etki eden kuvvet 42 N dur.
B) Dinamometre göstergesinin her bir birimi
6 N dur.
B) Cisimler zıt yönlerde hareket eder.
C) X cismine Y cisminden 6 N daha fazla kuv
vet uygulanmaktadır.
C) Y cismine etkiyen 2. kuvvetin büyüklüğü
90 N dur.
D) X cismi ile Y cismine etki eden kuvvet aynı
yönlüdür.
D) X cismine etkiyen net kuvvet, Y cismine et
kiyen net kuvvetten büyüktür.
8.
Y
Ayşe, Deniz, Didem, Sevgi halat çekme oyunu
oynayacaklardır. Bu öğrencilerin uygulayabi
lecekleri en büyük kuvvvetler aşağıdaki grafik
te verilmiştir.
@
10. Aşağıdaki tabloda yan
daki cisme etki eden kuv
vetlerle ilgili bilgiler veril
miştir.
Batı
Doğu
Kuvvet (N)
200
Doğrultu
Yön
Büyüklük
I. kuvvet
doğu - batı
doğu
20 N
II. kuvvet
doğu - batı
batı
30 N
III. kuvvet
doğu - batı
doğu
15 N
180
140
120
Ayşe
Sevgi
Didem
Deniz
Buna göre öğrenciler aşağıdaki gibi oluş
turdukları gruplardan hangisinde, birbiriyle
yenişşmezjşr?
Buna göre öğrencilerin cisme etki eden kuv
vetlerle ilgili yaptığı aşağıdaki gösterimler
den hangisi yanlıştır?
A)
A>
Q
grup
2. grup
grup
2. grup
Ayşe
Sevgi
Ayşe
Didem
Deniz
Didem
Sevgi
Deniz
1. grup
2. grup
1. grup
2. grup
Sevgi
Ayşe
Sevgi
Didem
Ayşe
Deniz
Deniz
Didem
D)
I. kuvvetle ilgili
Yakup’un gösterimi
B)
20 N
C)
m. kuvvetle ilgili
Mehtap’ın gösterimi
I. kuvvetle ilgili
Yakup’un gösterimi
30 N
m
D)
m
Net kuvvetle ilgili
Arzu’nun gösterimi
15 N
■
35 N
W
QfCOŞKU
AĞIRLIK BİR KUVVETTİR
Kazanımlar
Yer çekimi kuvveti
kütlesi ister büyük
ister küçük olsun
Dünya üzerin
deki her varlı
ğa uygulanır.
Yer çekimi kuv
veti Dünya’nın
her yerinde
yerin merke
zine doğru
dur.
4.1 Dünyadaki kütle çekim kuvvetinin varlığını,
etrafındaki olaylardan yararlanarak gözlem
lenebileceğini,
4.2 Dünya ile yeryüzündeki kütleler arasındaki
çekim kuvvetini yer çekimi kuvveti olarak
isimlendirildiğini,
4.3 Yer çekimi kuvvetinin Dünya üzerindeki her
noktada kütleler üzerine Dünya'nın merke
zine doğru etkidiğini,
Gök cisimlerinin, kütleleri ve yarıçapları farklı farklı
olduğundan kütle çekim kuvvetleri de birbirinden
farklıdır. Bir filin Dünya ve Ay’daki kütleleri eşittir.
Ancak Dünya ve Ay file farklı büyüklükte çekim kuv
veti uygular. Bir cisme Ay’ın uyguladığı çekim kuv
vetti, Dünya’nın uyguladığı çekim kuvvetinin yakla
şık 6’da 1’i kadardır.
A y 'ın file
u y g u la d ığ ı
ç e k im ku v v e ti
7000 N
K ü tle Ç ekim K u vve ti
Elimizdeki bir cismi bı
raktığımızda yere doğru
düşer. Yerden yukarı doğ
ru attığımızda ise biraz
yukarı çıktıktan sonra tek
rar yere doğru düşer.
Yağmur damlaları veya
şelalede su aşağı doğru
dökülür. Bir kaydırağın
üstünden kendini bırakan
çocuk kaydırağın aşağı
daki ucuna doğru kayar.
Bu örneklerden yer yüze
yindeki ve atmosferinde
ki her varlığın yer tarafın
dan çekildiği yani yer tarafından cisimlere kuvvet uy
gulandığı anlaşılır. Ucuna bir cisim asılan dinamo
metrenin yayını da aşağı doğru aynı kuvvet gerer.
Cisimleri yer yüzeyine doğru çeken ve temas ge
rektirmeyen bu kuvvete yer çekimi kuvveti denir.
Bütün gök cisimleri de üzerindeki varlıklara çekim
kuvveti uygular. Gök cisimlerinin uyguladığı bu çe
kim kuvvetine kütle çekim kuvveti denir. Yer çeki
mi kuvveti, kütle çekim kuvvetinin Dünya için isim
lendirilmiş özel bir hâlidir.
Q
COŞKU
D ünya nın file
u y g u la d ığ ı
ç e k im k u v v e ti
4 2000 N
Diğer gezegenler de Dünya gibi çevresindeki mad
delere çekim kuvveti uygular. Bir gezegenin bir cis
me uyguladığı kütle çekim kuvveti gezegenin kütle
sine bağlıdır. Gezegenlerin kütleleri değişik büyük
lüklerde olduğu için cisimlere uyguladıkları çekim
kuvvetleri de farklı olmaktadır.
Örnek -13
<S>
•
Bütün gök cisimleri üzerlerindeki cisimlere eşit
büyüklükte kütle çekim kuvveti uygular.
•
Kütle çekim kuvveti temas gerektiren bir kuvvettir.
Yukarıdaki ifadeleri için ne söylenebilir?
Çözüm
Gök cisimleri kütleleri ile orantılı çekim kuvveti uygu
ladıkları için cisimlere uyguladıkları çekim kuvvetleri
eşit büyüklükte değildir. Kütle çekim kuvveti temas
gerektirmeyen bir kuvvettir. Her iki ifade yanlıştır.
Ağırlık Bir Kuvvettir
Bir cismin ağırlığı kutuplara doğru gidildikçe artar.
Ekvator’a doğru gidildikçe azalır. Bunun nedeni
Dünya’nın kutuplardan basık olmasıdır.
Kazanımlar
4 .4
Kütleye etki eden yer çekimi kuvvetinin ağır
4 .5
Ağırlığı bir kuvvet olarak tanımlandığını ve
dinamometre ile ölçüldüğünü,
4 .6
Farklı gezegenlerde aynı kütlenin ağırlığının
neden farklı olacağını,
lık olarak adlandırıldığını,
4 .7
Kütle ile ağırlığın birbirinden farklı olduğunu
Cisimleri dinamometre
ye astığımızda dinamo
metre yayının uzadığını
görürüz. İster Dünya yü
zeyinde, isterse Ay yü
zeyinde olsun dinamo
metrenin yayının uzaması
cisimlere kuvvet uygulandı
ğını gösterir.
Örneğin 1 kg lık cisim Dünya üzerinde yaklaşık
9,82 N ağırlığa sahipken Ay’da 1,62 N ağırlığa,
Neptün’de ise 11 N ağırlığa sahip olur.
1.62 N
Kütlesi büyük olan cisme
büyük çekim kuvveti, kütle
si küçük olan cisme küçük
çekim kuvveti uygulanır.
Kütleleri farklı olan cisimle
rin ağırlıkları da farklı olur.
Yani ağırlık da bir kuvvet
tir. Ağırlık birimi de SI birim
sistemine göre Newton dur. Ağırlık da tıpkı kuvvet
gibi dinamometre ile ölçülür.
Kütle ve ağırlık sıklıkla karıştırılan ve birbirlerinin ye
rine kullanılan büyüklüklerdir. Kütle cismin sahip ol
duğu madde miktarı iken, ağırlık; kütleye etkiyen
çekim kuvvetidir.
Şekildeki çocuğun kütlesi 25 kg
ise Dünya üzerindeki ağırlığı yaklaşı 250 N dur. Bir cismin ağırlığı
cismin bulunduğu gök cismine gö
re değiştiği gibi, Dünya üzerinde
bulunduğu yere göre de değişir.
Günlük yaşantımızda kullandığı
mız el kantarları ve basküller bir
çeşit dinamometre olmasına rağ
men cisimlerin kütlelerini ölçmek
için kullanılır. Çünkü el kantarı ve
basküller kütle ölçecek şekilde bölmelendirilmiştir.
78
Örneğin yeryüzündeki
ağırlığı 20 N olan bir cis
min yeryüzünden 5000
km yukarıdaki ağırlığı 6 N, yeryüzünden 10000 km
yukarıdaki ağırlığı 3 N olarak ölçülür.
Her gezegenin cisimlere uyguladığı yer çekimi kuv
veti farklı farklı olduğu için bir cismin farklı geze
genlerdeki ağırlıları da farklı olur.
A ğ ır lık B ir K u v v e ttir
Dünya’nın maddelere uy
guladığı yerçekimi kuvveti
ne ağırlık denir.
Ağırlık deniz seviyesin
den yukarılara çıkıldıkça
azalır. Bir cismin ağırlığı,
en büyük değerini deniz
seviyesinde alır.
Gök cisimleri, başka cisimleri kendilerine doğru çe
kerler. Dünya ile Ay arasında öyle bir nokta vardır
ki, bu noktada cisme hem Dünya hem de Ay tara
fından etki eden yer çekimi kuvvetleri zıt yönlü ve
eşit büyüklükte olduğu için cismin ağırlığı sıfır olur.
Ağırlık kumtinin
»fır olduğu bir nokta
Ay
-► Aşağıdaki tablo, gök cisimlerinin 1 kg lık cisme
uyguladığı çekim kuvvetinin yaklaşık değerleri
ni göstermektedir.
Gök cismi
kg’Hk cisme uygul
; çekim kuvveti
Güneş
247 N
Merkür
3,7 N
Venüs
8,87 N
Dünya
9,82 N
Ay
1,62 N
Mars
3,77 N
Jüpiter
23,3 N
Satürn
9,2 N
Uranüs
8,69 N
Neptün
11 N
@1 COŞKU
Kütle ile ağırlık arasındaki farklılıkları aşağıdaki gibi
bir tablo ile gösterebiliriz:
AĞIRLIK
KÜTLE
Madde miktarıdır.
Maddeye etki eden yer çe
kimi kuvvetidir.
Eşit kollu terazi ile ölçülür.
Dinamometre ile ölçülür.
Birimi gramdır.
Birimi nevvtondur.
Her yerde aynıdır, değiş
mez.
Bulunduğu gezegene göre
değişir.
Örnek -15
Bir cisim önce kutuplardan sonra ekvatorda sonra
Merkür’de tartılıyor.
Buna göre, cismin ağırlığı için ne söylenebilir?
Çözüm
Örnek -1 4
Dünya’da 60 N gelen bir cisim Ay’da 10 N gelir. Cis
min kütlesi ise her iki gök cisminde de eşittir.
Cisimlerin ağırlığı cisme etki eden yer çekimine
bağlıdır. Cisim kutuplarda en büyük ağırlığa sahip
tir. Cisim ekvatora getirildiğinde ağırlığı bir miktar
azalır. Daha önce verilen tabloya baktığımızda bir
cismin ağırlığı Merkür’de Dünya’dakinden çok da
ha küçüktür.
Buna göre cisim en ağır kutuplarda, sonra ekvator
da, sonra da Merkür’de gelir.
Buna göre, aşağıdakilerden hangisi yanlıştır?
Örnek -16
$
A) Cisimlerin ağırlıkları farklı gezegenlerde farklı
değerler alabilir.
I. Yer çekimi temas gerektirmeyen bir kuvvettir.
B) Ay’da 60 N gelen cismin ağırlığı Dünya’da 360
N dur.
II. Sürtünme kuvveti daima cismin hareketine zıt
yöndedir.
C) Dünya’nın çekim kuvveti, Ay’ın çekim kuvvetinin
yaklaşık altıda biridir.
III. Kuvvet, cisimlerin kütlesini arttırabilir.
D) Bir cismin kütlesi sabittir, bulunduğu konuma
veya yere göre değişmez.
V. Ağırlığın ölçü birimi Newton dur.
IV. Kuvvet, cisimlerin şeklini değiştirebilir.
Yukarıdaki ifadelerden kaçı doğru bilgi içerir?
Çözüm
A) İkisi
Daha önce verilen tabloya baktığımızda Dünya, bir
cisme Ay’dakinden 6 kat daha büyük kuvvet uygu
lar. Ay’da 60 N gelen bir cismin ağırlığı Dünya’da
yaklaşık 6 x 60 = 360 N olur. Kütle bir cisimdeki
madde miktarıdır. Kütle gezegenden gezegene
farklılık gösterip değişmez.
Cevap C
B) Üçü
C) Dördü
D) Beşi
Çözüm
Yerçekimi cisimlere temas etmeden onları çektiği
için temas gerektirmeyen bir kuvvettir. Sürtünme
kuvveti daima harekete zıt yönlüdür. Kuvvet cisim
lerin şeklini değiştirebilir ama kütlesini değiştiremez.
Ağırlığın ölçü birimi newtondur. Buna göre, I, II, IV
ve V. öncüller doğru bilgi içerir.
Cevap C
Sıra Sizde - 10
Yandaki tabloda Venüs
ve Neptün gezegenle
rinde 1 kg kütleli cisme
uygulanan yer çekimi
kuvvetleri verilmiştir.
Gezegen
1 kg kü tle li cisme
etki eden çekim
kuvveti (N)
Venüs
8,87
Neptün
11
Sıra Sizde * 11
Kuzey kutbu
Buna göre, bir cisim
Venüs’ten Neptün’e götürüldüğünde cisimle ilgi
li aşağıdakilerden hangisi söylenebilir?
A) Kütlesi değişmez, ağırlığı artar.
B) Kütlesi azalır, ağırlığı değişmez.
Dünya
Bir cisim Dünya üzerindeki
X, Y, Z noktalarında dinamo
metre ile ayrı ayrı tartılıyor.
Buna göre, dinamometre
lerin gösterdiği değerler
arasındaki ilişki, aşağıdakilerden hangisi gibi olur?
Güney kutbu
C) Kütlesi artar, ağırlığı azalır.
A) X > Y > Z
B) Z > Y > X
D) Kütlesi değişmez, ağırlığı değişmez.
C) X > Z > Y
D) Y > Z > X
Q
COŞKU
Kazanım Pekiştirme -1 0
Aşağıdaki kavram haritalarını uygun kavramlar
la tamamlayınız.
O
J 1.
Yer çekimi kuvveti yerin merkezine doğru
dur.
j 2.
Ağırlık eşit kollu terazi ile ölçülür.
j 3.
Yer çekimi kuvveti en büyük olan gök cismi
Güneş’tir.
; 4.
Bir cismin ölçülen kütlesi Ay’da ve Dünya’da farklılıklar gösterir.
~\ 5.
İki ya da daha fazla kuvvetin yaptığı etkiyi
tek başına yapabilen kuvvete net kuvvet
denir.
j 6.
Cisimlerin 1 m yolu alması için geçen süre
ye sürat denir.
] 7.
Bir cismin ağırlığı kutuplarda ve ekvatorda
farklılık göstermez.
hareket
; 8.
Bir araç sabit süratli hareket ediyorsa üze
rindeki net kuvvet sıfırdır.
cisimlerde
sebep olur
9.
Sabit süratli giden cismin hareket enerjisi
yoktur.
iki veya daha
fazlasının etkisidir.
Kuvvet
)
sebep
olabilir
J 10. Arabaların göstergeleri anlık sürati gösterir.
Ağırlık
enerjisi
doğru
orantılıdır
Oi
bir cisimdeki
madde miktarıdır
Aşağıdaki şekilde görülen gök cisimlerinin büyük
lükleri ile kütleleri orantılıdır.
Buna göre, astronotların bu gezegenlerdeki ağır
lıklarını karşılaştırınız.
•r
bağlıdır
" T o
bağlıdır-
Sürat
eşit zamanlarda
eşit yol alıyorsa
ölçüm
aracıdır
„.1
kronometre
M
AĞIRLIK BİR KUVVETTİR
1. Şekil - 1 deki Z
cisminin ağırlı
ğı dinamomet
re ile Şekil - II
deki K, L ve M
noktalarında
ayrı ayrı ölçü
lüyor.
doğru
Şekil
Şekil
Buna göre, ölçülen değerler GK, GL ve GM
arasındaki ilişki, aşağıdakilerden hangisin
deki gibidir?
A) GK = GL = Gm
B) GK > GL > Gm
c )
D) Gl > Gk > Gm
g m
>
g k
>
g l
yanlış
K î)
Yukarıda birbiriyle bağlantılı cümleler verilmiştir.
II. konum
Bu cümlelerin doğru ya da yanlış olduğuna
karar vererek ok yönünde ilerlediğimizde,
kaç numaralı çıkışa ulaşmamız gerekir?
A) 1
Bir astronotun Dünya üzerinden farklı nokta
lardaki konumları yukarıdaki gibidir.
B) 2
D) 4
C) 3
Dinamometrede
okunan değer
Buna göre astronotun bu konumlardaki
ağırlıkları arasındaki ilişki, aşağıdakilerden
hangisinde doğru verilmiştir?
Gezegen
A) III > II > I
B) II > I > I
C) II > III > I
D) I > III >
3.
3.7 N
Bir cisim birbirinden
farklı iki gezegende tartıldığında ölçüm sonuç
ları şekildeki gibi oluyor.
Daha önce verilen tab
loya göre bu gezegen
ler sırasıyla hangileri
olmalıdır?
Dünya
K
L
M
Bir cismin ağırlığı Dünya, K, L ve M gezegenle
rinde dinamometre ile ölçülüyor. Dinamomet
rede okunan değerler yukarıdaki gibi bir sütun
grafiği ile gösteriliyor.
nemez?
A) K gezegeninin cisme uyguladığı çekim kuv
veti, diğer gezegenlerin uyguladığı çekim
kuvvetinden daha büyüktür.
B) Cismi L gezegeninde yerden kaldırmak,
Dünya’da kaldırmaktan daha zordur.
A) Satürn - Mars
B) Dünya - Ay
C) L gezegeni cisme, M gezegeninden daha
büyük çekim kuvveti uygular.
C) Jüpiter - Merkür
D) Merkür - Satürn
D) Cismin ağırlığı her gezegende eşittir.
@ COŞKU
KUVVET ve HAREKET
1.
200 m
300 m
3.
“Kuvvet, etkilediği cisimlere hareket kazandı
rabilir."
Yukarıdaki ifadenin doğruluğunu göstermek
isteyen bir öğrencinin aşağıdaki örnekler
den hangisini vermesi uygun olmaz?
A) “Rüzgarın hızlı esmesi yel değirmeninin
pervanelerinin dönmesini sağlar.”
B) “Hakan Şükür’ün vurduğu top yine ağlarla
kucaklaştı.”
Suat, Ercan ve Furkan’ın süratleri sırasıyla
10 m/s, 5 m/s ve 5 m/s dir. Üç koşucu aynı hi
zadan aynı anda geçip, şekildeki yolları izleye
rek duvara ulaşıyor.
C) “Mıknatıs yaklaştırılan demir küre birden
yerinden fırladı.”
D) “Saksıdaki çiçekler rengarenktir.”
Buna göre, koşucuların duvara ulaşma sü
releri küçükten büyüğe doğru aşağıdakilerden hangisinde olduğu gibi sıralanır?
A) Suat, Ercan, Furkan
4.
B) Suat, Furkan, Ercan
C) Furkan, Ercan, Suat
Dünya’da ağırlığı 60 N olarak ölçülen cismin
Ay yüzeyinde ağırlığı 10 N olarak ölçülüyor.
Aşağıdakilerden hangisi bunun nedeni ola
bilir?
D) Furkan, Suat, Ercan
A) Ay’ın Dünya’da uzak olması
B) Ay yapısının kraterli olması
C) Ay’ın yapısında su bulunmaması
D) Ay’daki çekme kuvvetinin Dünya’dakinden
daha küçük olması
2.
Hareket yönü
v(m/s)
Ali
t(s)
H
K L M N P R S T
2 4 6 810
Şekil - 1
Şekil - İl
5.
m
fçozum
Sürat (v) - zaman (t) grafiği Şekil - 1 deki gibi
olan Ali, t = 0 anında Şekil - II deki H noktasın
dan geçiyor.
etkisine örnektir
Noktalar arası uzaklıklar eşit ve 12 m oldu
ğuna göre;
III
I. H noktasından geçtikten 4 saniye sonra L
noktasına ulaşır.
II. H noktasından P noktasına gelebilmesi 10 s
sürmüştür.
\
Yukarıdaki kavram haritasında, haritanın an
lamlı bir şekilde tamamlanması için I, II ve
III kutularına hangi kavramlar yazılmalıdır?
I
III. Ali ilerledikçe sürati artmıştır,
ifadelerinden hangileri doğrudur?
A) Terazi
II
Newton
III
Yavaşlama
B) Dinamometre Newton
Hızlanma
A) Yalnız I
B) Yalnız II
C) Dinamometre Metre/Saniye
Hızlanma
C) İ v el i
D) II ve III
D) Termometre
Dönme
Newton
Q
COŞKU
Kuvvet ve Hareket
6.
Sürtünmesi önemsiz yatay düzlem üzerin
deki cisme kuvvetler aşağıdakilerden han
gisindeki gibi uygulandığında, cismin hare
ketlenmesi beklenir?
Yanda gösterildiği gibi
bir cismin ağırlığı di
namometre ile K, L ve
M noktalarında ölçüle
cektir.
B)
C)
4N
4N
Buna göre, aşağıdaki öğrencilerden hangi
sinin ifadesi doğru bilgi içerir?
7.
Yol (cm)
50
Zaman (s)
10 20 30 40
Yol - zaman grafi
ği şekildeki gibi
olan cisimle ilgili
aşağıdaki ifade
lerden hangisi
doğrudur?
B)
A)
M de dinamometre
okunan değer, K de
okunan değerden
daha büyük olur.
Göl seviyesinden
M noktasına çıkarken
dinamometrede
okunan değer büyür.
\S 3 B f
A) Cisim her 10 saniyede bir 50 m yol almıştır.
B) Cismin sürati 50 m/s dir.
â
(çözüm
K den L ye doğru
inerken dinamomet
renin gösterdiği
değer küçülür.
Dinamometrede
en büyük değer,
K noktasında
okunur.
D) Cisim sabit süratli hareket yapmıştır.
8.
D)
C)
C) Cisim durgun haldedir.
mamr
Bir aracın yol - za
man grafiği şekil
deki gibidir.
Buna göre, bu
aracın K, L ve M
zaman aralıkla
rındaki süratlerini
gösteren sütun grafiği aşağıdakilerden han
gisi gibidir?
10.
A)
B) ‘ ı Sürat (m/s)
Sürat (m/s)
Zaman
aralığı
Zaman
aralığı
K
C)
L
K
M
D)
Sürat (m/s)
L
M
Zaman (h)
0
1
2
3
4
5
Yol (km)
0
50
100
150
200
250
Bir arabanın hareketini gözleyen bir öğrenci
yukarıdaki tabloyu oluşturuyor.
Buna göre öğrenci, aşağıdaki sorulardan
hangisine cevap veremez?
i ı Sürat (m/s)
A) Araba 5 saat boyunca hareketli midir?
B) Araba sabit süratle mi hareket etmiştir?
Zaman
aralığı
Zaman
aralığı
C) Araba ilk 3 saatte kaç km yol almıştır?
D) Araba hangi yönde hareket etmiştir?
Q
COŞKU
KUVVET ve HAREKET
1.
Yol - zaman grafiği şekildeki gibi olan bir
araç ile ilgili aşağıdakilerden hangisi söy
lenebilir?
f Yoi(cm)
3.
Aşağıdaki öğrencilerin süratle ilgili verdik
leri bilgilerden hangisi doğru değildir?
A)
B)
Zaman (s)
A)
B)
Araç eşit zaman
aralıklarında 4 er
metrelik yollar alır.
Aracın hareket
enerjisi yoktur.
C)
Aracın
sürat-zaman
grafiği aşağıdaki
gibi çizilir.
Aynı yolu daha
uzun sürede
alan daha
süratlidir.
Bir cismin sürati
bulunurken "Alınan
yol", "Geçen zaman''a bölünür.
20
20
/“ 7 f i Zaman (s)
0
5
^ ------^
4.
@
2.
1 S 9
D)
.Sürat (m/s)
f(
> ,
a
D)
Araç yarıçapı 20 m
olan bir pistte ile rli
yorsa, 5 saniyede bir
bulunduğu yerden
geçer.
Aynı sürede
eşit yollar alan
cisimlerin sürat
leri e şittir.
Sürat, birim
zamanda alınan
yoldur.
Aşağıdaki şekillerde bazı cisimlerin eşit zaman
aralıklarında aldıkları yollar verilmiştir.
Saatte 90 km yol alan bir araç 1 dakikada
kaç metre yol alır?
A) 1000
B) 1200
C) 1400
D) 1500
Hangi cisim, sabit süratli hareket yapmak
tadır?
A)
5.
1m
4m
S-
Bir cisme etki eden kuvvetlere ait tablo aşağı
daki gibidir.
Doğrultu
Yön
Büyüklük
1. kuvvet
doğu - batı
batı
120 N
2. kuvvet
doğu - batı
doğu
90 N
Net kuvvet
doğu - batı
* 1
B)
Sl
5m
2m
1
II
..
Cisim dengede olduğuna göre I ve II yerine
hangileri gelmelidir?
A)
D)
2m
84
4m
2m
I : doğu
I I : 60
C) I : batı
I I : 60
B) I : doğu
II : 30
D) I : batı
II : 30
Q COŞKU
K u vve t v t H a re k e t
K
9.
doğru
Dairesel pist üzerin
deki Ali ve Cem şekil
deki konumlarından
sabit süratlerle geçi
yor. 4 m/s lik süratle
hareket eden Ali 1 tam
turunu tamamladığı an
K noktasında Cem’i
yakalıyor.
Buna göre, Cem’in sürati kaç m/s dir?
(Cem, Ali’yle yan yana geldiğinde henüz ilk turunu
tamamlamamıştır.)
A) 1
B) 2
C) 3
D) 3,5
yanlış
Yukarıda birbiri ile bağlantılı ifadeler verilmiştir.
Bu ifadelerin doğru (D) ya da yanlışfY) bilgi
içerdiğine karar vererek ok yönünde ilerlendiğinde, hangi harfe ulaşılır?
A) K
B) L
C) M
D) N
10-
Batı
Doğu
K
F
L
ı----------- 1----------- 1----------- ►
Şekildeki F kuvveti ile ilgili aşağıdaki yargı
lardan hangisi yanlış bir bilgi içerir? (Her 1 bi
rim 1 N a karşılık gelir. Noktalar arası uzaklıklar eşittir.)
A) Şiddeti 3 N dur.
B) Batı - doğu doğrultusundadır.
C) Yönü batıya doğrudur.
D) Uygulama noktası K dir.
Dinamometrelere uygulanan kuvvetlerin etki
sindeki K cismi hareketsizdir.
Dinamometreler şekildeki değerleri göster
diğine göre, K cismine etki eden sürtünme
kuvvetinin büyüklüğü kaç N dur?
A) 25
8.
B) 30
C) 40
Dinamometre ucuna asılan K cismi yayı
10 cm uzattığına göre, K cisminin ağırlığı
kaç N dur?
Q f COŞKU
B) 50
C) 45
Selim, dönüşte okuldan hangi sürat ve sü
rede yürüdüğünde evine ulaşır?
D) 55
Bir dinamometreye
asılan
cisimlerin
ağırlığına göre, di
namometre yayın
daki uzamayı gös
teren grafik şekil
deki gibidir.
A) 80
11. Sabit 3 m/s süratle yürüyen Selin 400 saniye
sonra evden okuluna varıyor.
D) 40
Sürat (m/s)
Süre (s)
A)
5
200
B)
3
500
C)
4
300
D)
2
250
12. Aynı yönde sabit süratle giden iki araç arasın
daki mesafe 1 km dir. Arkadaki araç öndeki
aracı 50 saniye içinde yakalamaktadır.
Öndeki aracın sürati 20 m/s olduğuna göre
arkadaki aracın sürati kaç m/s dir?
A) 10
B) 20
C) 30
D) 40
KUVVET ve HAREKET
1.
Aşağıdaki grafiklerden hangisi sabit süratli
harekete aittir?
A)
4.
Kuvvet
Yön
Büyüklük (N)
1. Kuvvet
Doğu - Batı
Doğu
8
2. Kuvvet
Doğu - Batı
Batı
12
Net Kuvvet
Doğu - Batı
1
II
AYol
Yukarıdaki tabloda bir cisme etki eden iki kuv
vet ve net kuvvetle ilgili bilgiler veriliyor.
Zaman
C)
Doğrultu
D)
i Sürat
Buna göre tablodaki I ve II bölmelerine, aşa
ğıdaki hangi yön ve büyüklük yazıldığında
tablo doğru olarak tamamlanmış olur?
AYol
I
Zaman
2.
10 N
20 N
Zaman
20 N H
A) Doğu
4
B) Batı
4
C) Doğu
20
D) Batı
20
V İ 30 N
5.
15 N
II
30 N
Zaman (dk)
0
1
2
3
4
5
6
Yol (m)
0
50
100
150
200
200
200
Bir arabanın aldığı yolun zamana göre duru
mu tabloda verilmiştir.
Yukarıdaki durumlardan hangilerinde, cis
me etki eden net kuvvet 10 N dur?
A) Yalnız I
B) İv e li
C) III ve IV
D) I, II ve
Buna göre arabayla ilgili aşağıdaki yargılar
dan hangisi doğrudur?
A) Araba ilk 4 dakika boyunca sabit süratli
hareket yapmıştır.
B) Araba 4. - 6. dakikalar arasında sabit sürat
le ilerlemiştir.
C) Harekete geçtikten 3 dakika sonra araba
nın sürati 150 m/dk dır.
3.
Aşağıdaki varlıklardan kaçı hareket enerji
sine sahip değildir?
•
Uçan kuş
•
Dalda duran elma
•
Sallanan yaprak
D) Araba hareketinin ilk 2 dakikasında 50 m
yol almıştır.
Aşağıdaki eşleştirmeden hangisi yanlıştır?
•
Durakta bekleyen otobüs
•
Dönen tekerlek
•
Yuvarlanan taş
Ölçülecek büyüklük
Ölçme aracı
A)
Kütle
Eşit kollu terazi
B)
Kuvvet
Dinamometre
A) İkisi
B) Üçü
C)
Ağırlık
Eşit kollu terazi
C) Dördü
D) Beşi
D)
Uzunluk
Metre
Qf COŞKU
EEBjD
Kuvvet ve Hareket
5 m/s
Cengizhan
Burhan
Ayhan
Kuzey
| |
36 km/h
j |
240 m/dk
|
Batı •*— *— ► Doğu
Ayhan, Burhan ve Cengizhan’ın sabit büyük
lükteki süratleri yukarıda verilmiştir.
Güney
Buna göre, aynı anda aynı hizadan geçen
bu üç koşucunun bitiş çizgisine ulaşma sı
rası aşağıdakilerden hangisinde doğru ve
rilmiştir?
K cismine şekildeki gibi dört farklı kuvvet etki
ediyor.
Kuvvetlerin etkisindeki cisim hangi yönde
harekete geçer?
A) Ayhan, Burhan, Cengizhan
A) Batı
B) Doğu
B) Ayhan, Cengizhan, Burhan
C) Güney
D) Kuzey
C) Cengizhan, Ayhan, Burhan
D) Burhan, Ayhan, Cengizhan
10.
8.
Sabit tujtu
tu - \
şkenJ
lan değişken,
Bağımlı \
değişken J
Tamer
Bağımsız \
değişken j
)
Ölçümün
yapıldığı ge
zegen
Cismin
kütlesi
Selim
^ Mert
Bilim insanları değişkenleri yukarıdaki gibi olan
bir deney yapmayı amaçlıyorlar.
Bilim insanları aşağıdaki ölçüm çiftlerinden
hangisini yaparlarsa bu amaçlarına ulaşmış
olabilirler?
Bir futbol sahasının köşelerinden aynı anda ge
çen Mert, Selim ve Tamer, K köşesindeki bay
rak direğine doğru sabit süratlerle koşuyor.
Koşucular bayrak direğine aynı anda ulaştı
ğına göre, süratleri arasındaki ilişki aşağıdakilerden hangisidir?
A) Mert > Selim > Tamer
B) Selim > Tamer > Mert
10 kg
5 kg
C) Mert > Tamer > Selim
D) Tamer = Mert > Selim
Dünya
Dünya
A
A
C)
Dünya
Merkür
D)
11. Sürat - zaman
10 kg
Venüs
0 ! COŞKU
£ a 5 kg
Merkür
4 kg
Venüs
B
6 kg
Neptün
grafiği şekilde
ki gibi olan bir
kamyon 450 km
uzunluğundaki
yolu kaç saatte
alır?
A) 6
B) 7,5
Sürat (km/h)
50
Zaman (h)
C) 8
D) 9
Kuvvet ve Hareket
14. Arzu ve Emin çıktıkları bir otobüs yolculuğun
12. Ali yaptığı hareketi aşağıdaki gibi aşama aşama
tarif ederken, Kerem de her aşamada Ali’nin
tarifine göre, yol - zaman grafiğini çiziyor.
da otobüsün aldığı yolun zamana göre değişi
mini aşağıdaki gibi bir tabloya kaydediyor.
I. aşama
Geçen zaman (h)
0,5
1
1,5
2
2,5
Alman yol (km)
30
60
90
120
150
Buna göre, Arzu ve Emin’in aşağıdaki yo
rumlarından hangisi yanlıştır?
A)
Otobüsümüz
sabit süratle
hareket ediyor.
Üçüncü saatin
sonunda otobü
sümüz 180 km
yol almış olur.
Arzu
C)
Otobüsümüzün
sürati
50 km/h dir.
Otobüsümüz
1 dakikada
1 km yol alıyor.
Emin
io
U
0
15.
Buna göre Kerem, grafiğe hangi aşamalar
da doğru ilaveler yapmıştır?
A) Yalnız I
B) İv e li
C) İve III
D) I, II ve
13.
Batı
Doğu
6N
Sürtünmesi önem
senmeyen yatay
düzlem üzerinde
durmakta olan cis
me şekildeki kuv
vetler uygulanıyor.
Buna göre, cisme etki eden net kuvvetin
yönü ve büyüklüğü aşağıdakilerden hangi
sinde doğru gösterilmiştir?
Net kuvvetin
yönü
88
Net kuvvetin
büyüklüğü
A)
Batı
4N
B)
Doğu
6N
C)
Doğu
2N
D)
Batı
8N
Yukarıda bir astronota farklı gezegenlerde etki
eden kuvvetler gösterilmiştir. Astronot geze
gen merkezlerinden eşit uzaklıktadır.
nemez?
A) Çekim kuvveti en büyük olan gezegen B
gezegenidir.
B) Bir cisim önce A da sonra C de dinamo
metre ile tartıldığında, cismin ağırlığında
azalma görülür.
C) Astronot gezegenlere yaklaştıkça ağırlığın
da artma gözlenir.
D) Bir cismin kütlesi eşit kollu terazi ile geze
genlerde tartıldığında, en büyük değer B
de sonra A da sonra da C de ölçülür.
Q COŞKU
3. UNITE
Maddenin Tanecikli
Yapısı
MADDEYİ OLUŞTURAN
TANECİKLER
Kazanımlar
1.1 Katiların, sıvıların ve gazların sıkışma - gen
leşme özelliklerini karşılaştırmayı
Maddelerin Hacmi Değişir mi?
İçinde su bulunan bir
kaba bir miktar daha su
eklendiğinde miktarı art
tığından hem kütlesinin
hem de hacminin arttığı
nı görürüz.
Bir balona hava üflediği
mizde içindeki hava mik
tarı artıkça hem kütlesi
nin hem de hacminin art
tığını görürüz.
Yukarıda verilen örnek
lerde hacimde oluşan
değişim maddenin miktarındaki değişim ile ilgilidir.
Ancak bir maddenin miktarı sabit iken hacminde
değişme meydana gelebilir.
Anahtar Bilgi
Bütün maddeler taneciklerden oluşur,
Tahta bir blok ve şişkin bir balon alalım. Tahta blo
ğa bir kuvvet uyguladığımızda bir hacim değişimi
olmazken, balona bir kuvvet uyguladığımızda hac
minin küçüldüğünü gözlemleriz. Burada balondaki
gaz tanecikleri arasındaki boşlukların kuvvet etkisi
ile azalması söz konusudur.
Yukarıda verilen örneklerden yola çıkılarak katı ve
sıvıların kuvvet etkisi ile hacimlerinde bir değişim
olmadığı ya da çok az değiştiği, gazların ise kuvvet
etkisi sonucunda hacimlerinde gözle görülebilen
büyük değişimler olduğu sonucuna ulaşırız.
b. G e n le ş m e
Bir termemometre alalım ve
bulunduğu ortamın sıcaklığını
değiştirelim. Termometre için
de bulunan sıvının, sıcaklık
yükseldikçe hacminin arttığını,
sıcaklık düştükçe hacminin
azaldığını gözlemleriz.
20 °c
a. S ık ış m a
İki ayrı şırıngadan birini su ile dolduralım, diğerini
de pistonu geri çekilmiş olarak içi hava ile dolu
hâlde bırakalım. Şırıngaların ikisinin de iğne takıl
mamış olan uçlarını parmağımızla kapatalım ve pis
tonlarını ileriye doğru itelim. İçi su ile dolu olan şı
rınganın pistonu hareket ettirilemezken, hava ile
dolu olan şırınganın pistonu ileri hareket ettirilebilmektedir. Yani kuvvet etkisi ile gaz olan maddenin
hacmi değişebilmektedir.
Kış aylarında elektik direkleri
arasındaki tellerin gergin ol
duğunu, yaz aylarında ise
tellerin sarktığını gözlemle
riz.
50 °c
*
Yukarıda verilen örneklerden
yola çıkılarak tüm maddele
rin sıcaklık etkisi ile hacimle
rinde bir değişim olduğu ve maddenin cinsine ya
da fiziksel hâline göre bu değişimlerin farklılıklar
gösterdiği sonucuna ulaşırız.
@1 CO$KU
Maddeyi Oluşturan Tanecikler
Soğuyan su donma sıcaklığına ulaştığında donar.
Bu durumda oluşan hacim değişimi sıkışma olarak
tanımlanamaz. D seçeneğinde sıkışma olayı yoktur.
Kazanımlar
Cevap B
1 .2 Gazların sıkışma - genleşme özelliklerinden,
gazlarda boşluk olduğu çıkarımını yapmayı
Sıra Sizde -1
Aşağıda verilen örneklerin hangisinde gazların
sıkıştırılabilirle özelliğinden yararlanılmamıştır?
M addelerin Boşluklu Yapısı
Maddeler kuvvet etkisi ile ya da sıcaklık etkisi ile
hacim değişimine uğrarlar. Miktarı değişmeyen
maddenin hacminde oluşan bu değişimler, madde
nin tanecikleri arasında boşluklar olduğu ve bu
boşlukların büyüklüğünün sıcaklık ya da kuvvet et
kisi ile değiştiği sonucunu ortaya çıkarır.
A) Arabalarda kullanılan hava yastıklarının şişme
sinde
B) Dalgıçların kullandıkları oksijen tüplerinde
C) Yangın söndürücü tüplerde
D) Elle halı dokumasında
Katı ve sıvı hâldeki maddeler kuvvet etkisi ile sıkış
maya ve sıcaklık etkisi ile genleşmeye karşı, gazla
ra göre daha dirençlidirler yani çok az sıkışırlar ya
da az genleşirler. Ancak gazlar hem kolayca sıkıştı
rılabilirler, hem de kolayca genleşirler. Buna göre,
gazlardaki tanecikler arası boşluklar katı ve sıvılara
göre oldukça fazladır.
Kazanımlar
1 .3 Maddelerin görünmez küçük parçalara bö
lünebildiğini deney yaparak
Anahtar Bilgi
Bütün maddelerin tanecikleri arasında boşluk
bulunur.
£
o
o
Örnek -1
(§ )
Aşağıdaki olayların hangisi maddenin sıkışma
özelliği ile ilgilidir?
A) Saatlerde akrep ve yelkovan, pilden aldığı enerji
ile dönmekte olan çark yardımı ile hareket eder.
B) İnik bir otomobil lastiği yeterince hava ile doldu
rulmalıdır.
C) Yere dökülen su üzerine havlu serildiğinde yerin
kuruduğu görülür.
Maddeyi Oluşturan Yapı Taşları
Sıcak bir çay içerisine atılan çay şekerinin kısa bir
sürede çay içerisinde çözündüğünü ve gözden
kaybolduğunu gözlemleriz. Ama çayı içtiğimizde
yine de çok küçük olduğu için gözümüzle göreme
diğimiz şeker taneciklerinin tadını alırız.
Bir kaptaki su içerisine bir kaç damla mürekkep
döktüğümüzde suyun her tarafının mürekkebin
rengi ile boyandığını fark ederiz.
Bunlara göre, maddeler gözle görülmeyecek kadar
küçük parçacıklardan meydana gelmektedir deni
lebilir.
D) Yeterince soğutulan su bir süre sonra donar.
Çözüm
Çarka bağlı akrep ve yelkovanın hareketi çarkın al
dığı enerjinin harekete çevrilmesi ile ilgilidir. A seçe
neğinde sıkışma yoktur.
Lastiklere doldurulan hava gaz olduğundan tane
cikleri arasında büyük boşluklar vardır ve sıkışarak
lastik basıncını artırır. B seçeneğinde havanın sıkış
ması olayı vardır.
Yere serilen havlunun kumaşındaki boşluklar su ile
dolmuştur. C seçeneğinde sıkışma olayı yoktur.
Sıvılar belirli bir sıcaklıkta donar.
Q COŞKU
Kazanımlar
1 .4 Maddelerin nereye kadar bölünebileceğini,
1 .5 Her maddenin bölünmesi zor küçük yapı taşılarmdan oluştuğu,
1 .6 Maddelerin küreye benzer yapı taşlannm
atom olarak adlandırıldığını
A tom ve A tom un Tarihçesi
Her maddenin kendi kimliğini kaybetmeden bölünebileceği en küçük bir yapı birimi vardır.
Demir, bakır, alüminyum, hidrojen ve oksijen gibi
maddeleri oluşturan en küçük yapı birimi atomdur.
ve atomun yapısında da büyük boşluklar olduğunu
ispatlayan ilk bilim insanlarından biriydi.
DanimarkalI bilim insanı Niels Bohr da 1913 de
kendinden önceki araştırmacıların fikirlerini gelişti
rerek atomun daha da küçük parçacıklardan oluş
tuğunu gösteren bir modeli tasarlamıştır.
Örneğin demir maddesini oluşturan her bir atom
aynıdır, ya da oksijen maddesini oluşturan her bir
atom aynıdır.
Tarih boyunca maddeyi oluşturan en küçük yapı
taşları araştırılmış ve bu konu üzerinde değişik fikir
ler ortaya atılmıştır.
“Maddenin küçük, bölünemez
parçacıklardan oluştuğu düşün
cesini ilk olarak Yunanlı filozof
Demokritos (MÖ yaklaşık 460370) ortaya atarak bu parçacık
lara eski Yunanca “ bölünemez”
karşılığı olan “Atom” adını verdi.
Demokritos, her maddenin hep
aynı özdeş atomlardan oluştuğunu, maddelerin
farklı görünmesinin atomların düzeninden ve hare
ketlerinden ileri geldiğini düşünüyordu. İngiliz bilim
insanı John Dalton (1819) atomların içi dolu, berk,
küre şeklinde ve bölünmez olduğunu fikrini ortaya
attı.
Becquerel
Rutherford
Madam Curie
Bohr
Anahtar Bilgi
Maddenin en küçük yapı birimi olan atom bö
lünemez değildir. Zor da olsa atom bölünebi
lir. Atomun yapısında farklı tanecikler vardır.
Her farklı cins atomda bu taneciklerin sayı de
ğerleri değişmektedir.
Örnek - 2
John Dalton
Dalton'un Atom Modeli
Kazanımlar
1. 7
Atom kavramı ile ilgili düşüncelerin zaman
içinde değiştiğini,
1.8 Atomların daha da küçük parçacıklardan
oluştuğunu
Atomdan daha küçük parçacıkların bulunduğu ise
50 yıl sonra dolaylı yoldan kanıtlandı. Atomların bö
lünebildiğini Fransız bilim insanları Henri Becquerel
ve Madam Curie’nin çalışmaları daha net olarak
göstermiştir.
Yeni Zelanda’lı fizikçi Ernest Rutherford (18711937) da atomu parçalayarak bölünebilir olduğunu
Atomla ilgili aşağıda verilen yargılardan hangisi
yanlıştır?
A) Her maddenin kimliğini kaybetmeden bölünebileceği en küçük yapı taşıdır.
B) Yunancada bölünemez anlamına gelmesine rağ
men, günümüzde bölünebildiği ispatlanmıştır.
C) İlk defa atom sözcüğü Rutherford tarafından
kullanılmıştır.
D) Dalton atomların içinin dolu ve berk yapılı oldu
ğunu belirtmiştir.
Çözüm
Atom maddelerin en küçük yapı taşı kabul edilir ve
günümüzde bölündüğü anlaşılmıştır. Buna göre A
ve B seçenekleri doğrudur.
Dalton atomların içi dolu ve berk olduğu fikrini orta
ya atmıştır. Buna göre D seçeneği doğrudur.
İlk defa atom sözcüğü MÖ. Yunan filizof Demokri
tos tarafından kullanılmıştır. Buna göre C yanlıştır.
Cevap C
Qf COŞKU
Pekiştirme -1
lelerde bırakılan boşlukları uygun sözcüklerle doldurunuz.
sıkışma
taneciklerden
'a “ ik Günlük hayatta yangın tüpleri, bisiklet îasTikleri, deodorantlar gibi birçok yerde gazların____________
özelliğinden yararlanılır.
Bütünsel yapıda algılanmalarına rağmen bütün maddeler
oluşur.
hâldeki maddeler sıkıştırılabilir.
✓
•D
Aşağıdaki cümlelerden doğru olanlarının kutucuğuna “ D” yanlış olanların kutucuğuna ise “Y” yazınız.
|
Suda çözünen şekerin görünmez olması şekerin çok küçük taneciklerden oluştuğunu gösterir.
: Atom i l e t a r i h t e * Ça„Şma yapan
,nsan, Marie C u r t.- *
■
Bütün maddelerin tanecikleri arasında büyük boşluklar bulunur.
Yunanca’da atomos ya da atom kelimesi “bölünemez” anlamına gelmektedir.
Katı ve sıvı maddeler bütünsel yapıda gazlar ise tanecikli yapıdadırlar.
Maddeleri oluşturan temel yapı taşlarına atom adı verilir.
Bir elementi oluşturan bütün atomlar aynıdır.
Pasteur, Dalton ve Kepler gibi bilim insanları atomun yapısı ile ilgili fikirler ortaya atmışlardır.
Atomdan
başlayarak organizma ^ 8 ^ ya kadar insan vücudunun yapısında bulunan kısımlar sayı
larla gösterilmiştir. Bu sayıların yerine gelmesi gereken uygun sözcükler neler olmalıdır?
Hücre
Organ
Bileşik
Q
COŞKU
Sistem
M ADDEYİ OLUŞTUR AN TANECİKLER
1.
Democritus: Her madde aynı tip özdeş atom
lardan oluşur.
Dalton: Her elementin ayrı bir atomu vardır.
3.
Nesrin maddenin tanecikli yapısı ile ilgili,
&
Madde bütünsel
yapılıdır.
\ çozum
Madam Curie: Atomlar daha küçük parçalar
y
içerir ve zor da olsa bölünebilir.
Yukarıda bazı bilim insanlarının atom üzerine
yaptığı çalışmaların sonuçları verilmiştir.
\
Tanecikler gözle
görülebilir.
Bütün maddeler
taneciklidir.
Buna göre, aşağıdakilerden hangisi bu üç
bilim insanının çalışmalarının ortak sonucu
olarak söylenebilir?
A) Bütün maddeler atom adı verilen tanecik
lerden oluşur.
B) Atomlar bölünebilen parçacıklardır.
İnsan hücre
sinde birçok
tanecik vardır.
Maddedeki
taneciklerin
arasında boş
luklar vardır.
Atomlar
küçük parça
cıklardan
oluşur.
C) Maddeler aynı tip atomdan oluşur.
D) Farklı maddeler farklı tipteki atomlardan
oluşur.
f
i
t
¥
t
\
1. çıkış 2. çıkış 3. çıkış 4. çıkış 5. çıkış 6. çıkış
şeklinde bir diyagram hazırlamıştır.
2.
Buna göre, en tepeden başlayarak doğru
yolları takip eden bir öğrenci hangi çıkıştan
sonuca ulaşır?
M
(çözüm
Futbol topu
Balon
A) 1. çıkış
B) 2. çıkış
C) 4. çıkış
D) 6. çıkış
Tüp gaz
Günlük yaşantımızda kullandığımız bazı eşya
larımızda gazlar bulunur.
Buna göre, yukarıda şekilleri verilen eşya
larımız ile ilgili,
Ali
: Gazların sıkıştırılabilmesi özelliğin
den yararlanılmıştır.
Kemal: Futbol topu ve balonun hacimleri
içerilerinde gaz bulunmadığında do
lu hâllerine göre daha küçüktür.
Aydın : Gazlar bulundukları kabın şeklini alır
lar.
yukarıdaki öğrencilerden hangilerinin yap
tıkları yorumlar doğrudur?
A) Yalnız Ali
Ali bir miktar mürekkebi bir
bardak arı suya damlattığın
da mürekkebin zamanla su
içinde her yöne yayıldığını
gözlemliyor.
Buna göre Ali,
I. Mürekkep taneciklerden
oluşmuştur.
II. Su taneciklerden oluşmuştur.
III. Su tanecikleri arasında boşluklar vardır,
sonuçlarından hangilerini çıkarabilir?
B) Ali ve Kemal
C) Kemal ve Aydın
A) Yalnız I
B) İv e li
D) Ali, Kemal ve Aydın
C) I ve III
D) I, II ve
Q COŞKU
5.
Yandaki şekilde gösterilen şırın
gada bir gaz bulunmaktadır.
Ucu kapalı olan şırınganın pisto
nu aşağı doğru itilerek gazın
hacmi küçültülüyor.
8.
Madde ve yapısı ile ilgili,
I. Bütün maddeler taneciklerden oluşur.
II. Atomlar sadece canlıların yapısında bulu
nur.
III. Atomları mikroskopla görebiliriz,
Bu olaydan, aşağıdaki hangi
sonuç çıkarılamaz?
yargılarından hangileri doğrudur?
A) Gazların hacmi değişkendir.
A) Yalnız
B) Yalnız
C) İv e li
D) I ve III
B) Gaz hâlde bulunan madde
lerde tanecikler arasında boşluklar vardır.
C) Gaz hâldeki maddeler sıkıştırılabilir.
D) Maddeleri oluşturan atomlar mikroskopla
görülebilir.
9.
I. Katilar genleşebilirler.
II. Sıvılar sıkıştırılamaz.
III. Gaz taneciklerinin sıkıştırılabilmesi, boş
luklu yapıda olduklarını gösterir.
6.
Maddenin hâlleri ile ilgili olarak yukarıdaki
yargılardan hangileri doğrudur?
Aşağıdaki bilim insanlarından hangisi ato
mun yapısı hakkında bilimsel çalışma yap
mamıştır?
A) Marie Curie
B) Pasteur
C) Democritus
D) John Dalton
7.
A) Yalnız I
B) İv e li
C) Yalnız II
D) I, II ve
10.
1. kap
Canlı ve cansız her
madde atomdan
oluşur.
Maddeyi oluşturan
tanecikler arasın
da boşluklar vardır.
2. kap
Yukarıdaki özdeş kaplarda aynı sıcaklıkta, eşit
hacimlerde X gazı vardır. 1. kabın pistonu I yö
nüne, 2. kabın pistonu II yönüne hareket ettiri
liyor.
Bu deneylerin verileri ile aşağıdaki yargılar
dan hangisine ulaşılamaz?
A) Gazlar sıkıştırılabilir.
Maddeleri oluş
turan atomları
mikroskopla
görebiliriz.
Bir hücre sayama
yacağımız kadar
çok sayıda atom
içerir.
Atom daha da kü
çük parçacık
lardan oluşur.
Madde ile ilgili yukarıdaki şemada doğru
olan ifadeler takip edildiğinde kaç numara
lı çıkışlardan çıkmak mümkündür?
B) Gazların belirli bir hacmi yoktur.
Q
C) Sıcaklık etkisi ile gazlar genleşir.
A) Yalnız 1
B) Yalnız 2
D) Gazlar bulunduğu kabın şeklini alır.
C) 1 ve 2
D) 2,3 ve 4
COŞKU
ELEMENTLER ve BİLEŞİKLER
E l em e n t l e r i n özellikleri :
Kazanımlar
2.1 Maddelerin farklı olmasından atomların da
farklı olabileceği sonucuna ulaşmayı
✓ Yapılarında tek cins atom vardır.
✓ Erime ve kaynama sıcaklıkları belirlidir.
✓ Belirli bir öz kütle değerleri vardır.
Kazanımlar
%
2.3 Bileşik modelleri üzerine farklı atom model
Elementler ve Bileşikler
lerini ayırt etmeyi,
Günlük hayatımızda kullandığımız, çevremizde
gördüğümüz, maddelerin hemen tamamı renk, gö
rünüş, biçim ve diğer özellikleri bakımından birbi
rinden farklıdır. Altın, kömür, su ve yemek tuzu
maddelerini karşılaştıran bir öğrenci bu dört mad
denin de birbirinden çok farklı özelliklerinin olduğu
nu görecektir.
Altın bir eiementtir.
Yemek tuzu bir bileşiktir.
Maddelerin bu şekilde birbirinden farklı özelliklere
sahip olmasının nedeni içerdiği taneciklerin farklılı
ğından kaynaklanır.
2.4 Farklı atomlar içeren saf maddeleri bileşik
olarak adlandırmayı
b. Bileşik
En az iki farklı element atomunun belirli oranlarda
bir araya gelerek kendi özelliklerini kaybedip yeni
özellikler kazanması ile oluşan saf maddelere
bileşik denir. Örneğin hidrojen ve oksijen gibi fark
lı elementden oluşan su bir bileşiktir. Su taneciğinin
yapısında iki hidrojen atomu ve bir oksijen atomu
bulunur. Karbonmonoksit bileşiğinin tanecikleri ise
karbon ve oksijen atomlarından oluşur.
Kazanımlar
Su ve karbonmonoksit tanecikleri
Bileşiklerin özellikleri:
2.2 Aynı cins atomlardan oluşmuş maddeleri
✓
✓
✓
✓
“element” şeklinde adlandırmayı
Yapılarında en az iki cins atom vardır.
Erime ve kaynama sıcaklıkları belirlidir.
Belirli bir öz kütle değerleri vardır.
Bir bileşiği oluşturan atomlar birbirine bağlıdır.
a. Element
Kazanımlar
Aynı cins atom içeren saf maddelere element de
nir. Hidrojen, oksijen, karbon ve iyot maddelerinin
herbiri ayrı bir elementi temsil etmektedir.
oo O O
O
Hidrojen, oksijen ve karbon atomlarının modeli
2 .5 Basit model ve resimler üzerinde molekülle
ri göstermeyi,
2.6 Basit molekül modelleri yapmayı
Q
COŞKU
H e r m a d d e m o le k ü lle r d e n m i o lu ş u r?
Aynı veya farklı tür atomların oluşturduğu atom kü
melerine molekül adı verilir.
✓ Demir, bakır ve alüminyum gibi bazı elementle
rin en küçük taneciği atomdur. Bu tür maddeler
de bir molekülün varlığından bahsedilemez.
Anahtar Bilgi
Atom ve molekül maddelerin özelliğini taşıyan
en küçük birimleridir.Az sayıda atom içeren
moleküllere basit yapılı, çok sayıda atom içe
renlere karmaşık yapılı denir. Su ve hidrojen
gibi maddeler basit yapılı iken, yağlar, protein
ler ve karbonhidratlar gibi maddeler karmaşık
yapılıdır.
Demir, bakır ve alüminyum atom modelleri
✓ Hidrojen, iyot ve oksijen gibi bazı elementlerin
tanecikleri ikişer atomlu moleküllerden oluşur.
00 OO OO
Örnek - 3
Hidrojen, iyot ve oksijen molekülleri modeli
✓ Su ve çay şekeri gibi maddelerin tanecikleri in
celendiğinde farklı tür atomların birbirlerine be
lirli sayılarda bağlandığı görülür. Bu tür tanecik
ler en az iki farklı atomun oluşturduğu molekül
lerdir.
I
II
III
şeklinde tanecik modelleri verilen maddelerden
hangileri elementtir?
A) Yalnız I
B) İv e li
C) II ve III
D) I, II ve
Çözüm
Elementler atomik ve moleküler yapıda olabilirler.
Su iki farklı, şeker ise üç farklı
elementten oluşan moleküllere sahiptir.
OO ve OO tanecikleri moleküler yapılıdır. O O
molekülünde atomlar aynı tür olduğu için molekü
ler hâldeki bir elemente aittir. II. bileşik elementtir.
Bileşikler farklı türdeki element atomlarından olu
Kazanımlar
2 . 7 Her molekülde belirli sayıda atom bulundu
ğunu,
2.
Bu nedenle O taneciği bir element atomunu gös
terir. I. tanecik elementtir.
Molekül içeren ve içermeyen maddeleri mo
delleriyle
şurlar. OO molekülünde iki farklı türde atom oldu
ğu için bu molekül bir bileşiğe aittir. III. tanecik bir
bileşiktir.
Cevap B
Moleküller belirli sayıda atomlardan oluşur. Örne
ğin hidrojen molekülü iki su molekülü üç atomlu
dur. Yemek tuzu gibi bazı maddeler ise molekül ya
pılı olmayan maddelerdir.
Saf Maddeler
Elementler
Bileşikler
¿S
Atomik
yapıda
olanlar
Moleküler
yapıda
olanlar
Moleküler
yapıda
olanlar
Sıra Sizde - 2
Aşağıda tanecik modelleri verilen maddelerden
hangisi bileşik deâildir?
A)
B)
cc
\
Moleküler
yapıda
olmayanlar
8
*
&
8
D)
C)
Demir
Q
COŞKU
Hidrojen
Su
Yemek tuzu
<£>
9
%
1
©
000
Aşağıdaki cümlelerde bırakılan boşluklara uygun olan sözcükleri yazınız.
■
1.
H
H
İ
s a a s s )
Aynı çeşitte birçok atomun bir araya gelerek oluşturduğu maddelere
karmaşık
denir.
yapılı, çok sayıda atomdan oluşan moleküller ise
Az sayıda atom içeren moleküller
________yapılı
olarak
.....
........... ...............
.....adlandırılır.
*
11
maddelerdir.
3.
Elementler ve bileşikler____
4.
İki ya da daha fazla elementin bir araya gelmesi ile oluşmuş olan saf maddelere_______ adı verilir.
5.
Bir madde moleküllerden oluşmuş ise _______ yapılı, atomlardan oluşmuş ise ________ yapılıdır.
Aşağıdaki cümleleri doğru (D) - yanlış (Y) olarak değerlendiriniz.
) A•
Farklı elementlerin atomlan birbirinden farklıdır.
) 2-
Bazı elementlerin tanecikleri molekül olarak adlandırılan atom kümeleri hâlinde bulunur.
} 3
Elementlerin özelliklerini taşıyan en küçük taneciği atom ya da molekül olabilir.
) A.
Bileşikler kendilerini oluşturan atomlardan tamamen farklı özelliklere sahiptirler.
) 5-
Bir bileşiği oluşturan moleküllerin her biri farklı sayıda atom içerir.
Aşağıdaki örneğe göre tabloyu uygun sayılarla doldurunuz.
Molekül
c o
Kaç farklı element içerir?
Bir molekülünde kaç atom bulunur?
1
2
88
cÇ *
Q COŞKU
ELEMENTLER ve BİLEŞİKLER
1.
Aşağıdaki modellerden hangisi bir elemente ait olamaz?
4.
Elementler için,
i 7ek Cjns at0m içerir.
II. Özellikleri her yerde aynıdır.
O
C)
2.
db
D)
<&
0 0
III. Saf maddelerdir.
A) YalnızI
B) İv e li
c ) 11ve 111
D) I, II ve
Aşağıda verilen maddelerden hangisi di
ğerlerinden farklıdır?
A) Karbon dioksit
B) Yemek tuzu
C) Çay şekeri
D) Demir
Atomik element lokomotifi
Yukarıdaki farklı madde yüklü vagonlardan
hangileri atomik element lokomotifine bağ
lanabilir?
3.
Zg
%
oC°
e
A) Yalnız 1. vagon
B) Yalnız 3. vagon
C) 2 ve 3. vagonlar
D) 1, 2 ve 3. vagonlar
e»
III
Stf
& t? Si
er©
IV
m
6. X bileşiği ve Y elementi ile ilgili,
Yukarıda verilen maddelerle ilgili olarak
aşağıdakilerden hangisi doğrudur?
A) Hepsinde iki tür atom bulunur.
0
I. Her ikisi de saf maddedir.
II. Y en az iki farklı atom içerir.
III. X atomik ya da moleküler yapıda olabilir,
B) Hepsi molekül yapıda bileşiklerdir.
yargılarından hangileri doğru olabilir?
C) III. maddenin bir molekülünde 2 atom bu
lunur.
A) Yalnız I
B) İve III
D) IV. madde gaz hâlde olabilir.
C) II ve III
D) I, II ve
COŞKU
1
(2M h
7.
Aşağıdakilerden hangisi element ve bile
şiklerin ortak özelliğidir?
10.
Cr*t>
c£b
A) Tek cins atom içerirler.
B) Daha basit maddelere ayrılabilirler.
C) Farklı atomların bir araya gelmesiyle olu
şurlar.
D) Saf maddedirler.
c ft>
c ft>
Tanecik modeli yukarıda verilen madde ile
ilgili aşağıda verilenlerden hangisi vanlıştır?
A) o ve O elementlerinden oluşur.
B) Bir bileşiktir.
C) Saf bir maddedir.
D) Molekül yapıda bulunan bir elementtir.
8.
Aşağıdaki modellerden hangisi bir bileşiğe
aittir?
A)
B)
0§0
11. Bakır
D)
oo
Su
: Atomik yapılı bir elementtir.
: İki hidrojen ve bir oksijen atomla
rından oluşan bir moleküler bile
şiktir.
Sofra tuzu : Sodyum ve klor elementlerinden
oluşmuş moleküler olmayan bir
bileşiktir.
Yukarıda özellikleri verilen maddelerin ta
necik modelleri aşağıdakilerden hangisin
de doğru olarak gösterilmiştir?
Sofra tuzu
I
♦
♦
FİZİKSEL ve KİMYASAL
DEĞİŞİM
mumm
Kazanımlar
Kazanımlar
3.1 Maddenin sadece görünümünün değiştiği
3 .2 Bir maddenin değişime uğrayarak başka bir
olaylan,
3.3 Fiziksel değişimlerde değişen maddenin
kim lik değiştirmediğini
maddeye ya da maddelere dönüştüğü olay
ları,
3.4 Kimyasal değişimlerde madde kim liğinin
değiştiğini fark etmeyi
M addelerin Yapısındaki
Değişmeler
a. M a d d e n in K im liğ i
Herhangi bir maddenin yapısında meydana gelen
değişimlerde o maddenin kimliğinin değişip değiş
mediği göz önüne alınır. Maddenin kimliği aslında
maddenin cinsi ile ilgilidir. Yani bir olay sonucunda
maddenin cinsi değişiyorsa kimliği de değişmiş
demektir.
uw
c. K im ya sa l D e ğ işm e
Bir odun parçası yakıldığında kül ve duman gibi
farklı yeni maddeler oluşur
b. F iz ik s e l D e ğ işm e
Havucu rendeleyerek daha küçük parçalara ayırdı
Yanan odun
ğımızda nasıl bir değişme meydana gelir?
Yanma, çürüme, kokuşma, kömürleşme, paslan
ma, küflenme gibi olayların tümünde maddenin
kimliği yani cinsi değişir. Bu tür olayların tümü
kimyasal değişme olarak tanımlanır.
Havuç
Rendelenmiş
havuç
Kaynamakta olan bir çaydanlıktan
çıkan su buharı, soğuk bir tepsi ta
banına temas ettiğinde ne gözlersi
niz? Bu iki örnek için verilecek ortak
cevap:
Maddeler aynı madde, ama görünümleri değişti
olur.
İşte, ezilme, kırılma, yırtılma, ufalanma, erime, don
ma, buharlaşma, yoğuşma ve çözünme gibi olaylar
sonucunda maddenin kimliğinde bir değişme ol
maz sadece görünümü değişir. Bu tür olayların tü
mü fiziksel değişme olarak tanımlanır.
0C O 8K U
Kazanımlar
3.5 Atom - molekül modelleriyle gösterilmiş de
ğişimlerde gerçekleşen fiziksel ve kimyasal
olayları
Kimyasal değişme sonucunda maddeleri oluşturan
taneciklerin yapısı değişir. Ancak kimyasal değişme
sonucunda atomların türü değişmez. Bu olayı mo
lekül modelleri ile ifade etmeye çalışalım.
D
Fiziksel ve Kimyasal Değişim
Sıra Sizde - 3
Bir yumurta ile ilgili aşağıda verilen değişimler
den hangileri fizikseldir?
Hidrojen ve iyot molekülleri iki atomdan oluşur.
Kimyasal olay sonucunda hidrojen ve iyot molekül
lerini oluşturan atomlar ayrılarak bir hidrojen ve bir
iyot atomu içeren iki tane yeni molekül oluşturur.
Fiziksel değişimlerde ise aşağıda görüldüğü gibi
yeni madde oluşumu gerçekleşmez.
O fflO O
...... ... >
Buharlaşma
p
W
V
<A>
°3
1. Kaynamış ve soyulmuş yumurtanın doğranması
2. Yağda kızartılması
3. Sarısı ile beyazının birbirinden ayrılması
4. Kabuğunun çatlaması
5. Kabuğunun soyulması
6. Sarı ile beyazının birlikte çırpılması
7. Suda pişirilmesi
8. Yere düşen yumurtanın parçalanması
9. Yumurtanın bozulması
10. Yumurtanın donması
Kazanımlar
Anahtar Bilgi
3.6 Çok sayıda atom ve molekül içeren madde
Maddelerin yalnızca görünümlerinde meyda
na gelen gelen ve kimliklerini değiştirmeyen
değişimler fiziksel değişim olarak adlandırılır.
Maddelerin kimliklerinin değiştiği ve yeni mad
delerin oluştuğu değişimlere ise kimyasal de
ğişim adı verilir.
Örnek - 4
Aşağıdaki olaylardan hangisi kimyasal değiş
medir?
A) Ekmeğin doğranması
lere bakarak “saf madde” ve “karışım” kavramlannı atom ve molekül düzeyinde
d. S af m a d de mi? K a rışım mı?
Maddelerin atomlardan ya da moleküllerden oluş
tuğunu belirtmiştik. Yapısında tek tür atom içeren
maddelere element ve tek tür molekül içeren mad
delere de bileşik dendiğini biliyoruz.
Salata yaparken
marul, havuç, so
ğan, domates, sa
latalık gibi bir çok
sebzeyi karıştırırız.
B) Peynirin küflenmesi
C) Kahvenin öğütülmesi
D) Yoğurttan ayran yapılması
Çözüm
Kimyasal değişimlerde maddenin kimliği değişir
yani yeni bir madde oluşur.
Yukarıdaki örnekte olduğu gibi çevremizde gördü
ğümüz binlerce madde iki ya da daha fazla ele
ment ya da bileşiğin fiziksel yollarla bir araya gel
mesi sonucunda oluşur. Bu tür maddelere karışım
adı verilir. Soluduğumuz hava ağırlıklı olarak her bi
ri saf madde olan azot ve oksijen moleküllerini içe
ren bir gaz karışımıdır.
Ekmek doğrandığında kimliğinde bir değişim ol
maz. A seçeneğindeki olay fizikseldir.
Peynir ile üzerinde oluşan küf farklı kimliklerdeki
maddelerdir. B seçeneğindeki olay kimyasaldır.
Kahve çekirdeği ile öğütülmüş kahve aynı madde
dir. Sadece tanecik büyüklükleri farklıdır. C seçene
ğindeki olay fizikseldir.
Yoğurt sulandırılarak ayran yapılır ve kimliği değiş
mez. D seçeneğindeki olay fizikseldir.
Cevap B
Azot
Oksijen
Azot-oksijen
karışım
Anahtar Bilgi
İki ya da daha fazla saf maddenin özelliklerini
kaybetmeden bir araya gelmesi ile oluşan saf
olmayan maddelere karışım denir.
■ B P
Aşağıdaki cümlelerde bırakılan boşluklara verilen sözcüklerden uygun olanlarını yazınız.
hâl
fiziksel
karışım
kimyasal
Maddelerin yalnızca dış görünümlerinde meydana gelen ve kimliklerinin aynı kaldığı değişimlere
_________değişim denir.
Maddelerin
değiştirmeleri fiziksel değişimdir.
İki ya da fazla maddenin özelliklerini kaybetmeden bir araya gelmesi ile oluşan maddelere
adı verilir.
Kibritin yanması b ir________ değişim örneğidir.
Aşağıdaki cümleleri doğru (D) - yanlış (Y) olarak değerlendiriniz,
e
Suyun donması, erimesi ya da buharlaşması ile kimliği değişir.
^
w
Bir maddenin kimliğinde meydana gelen ve başka bir maddeye dönüşümüne sebep olan deği
şimlere kimyasal değişim adı verilir.
©
Bir karışımı oluşturan tanecikler farklı elementlere veya bileşiklere aittir.
I
(§ )
—^
Aşağıda verilen olayları fiziksel kimyasal deği
şim olarak sınıflandırınız.
Olay
Ekmeğin küflenmesi
Patatesin soyulması
Fiziksel Kimyasal
Değişme Değişme
H
Aşağıdaki tanecik modelleri verilen maddeleri
element, bileşik ve karışım olarak sınıflandırınız.
&%> “ b r
Patatesin doğranması
Balığın kızartılması
Domatesin çürümesi
Peynirin küflenmesi
Limonun dilimlenmesi
Suyun donması
Şekerin suda çözünmesi
Besinlerin sindirilmesi
Demirin paslanması
Masanın tozlanması
Q
coşku
/TN
/T\
C 4*. c t e c
wr ©CA•©
P
Q %
FİZİKSEL ve KİM YASAL DEĞİŞİM
1.
-------------
3.
MADDE
/
^
Tanecik modelleri aşağıda verilen gazlar
dan hangisi bir karışımı gösterir?
A)
İ T
. 1
S aT l
maddeler,
Örnek
/
\
....
■
*
Hava
B)
Örnek
Örnek
1
i
Demir
m
Yukarıdaki maddelerin sınıflandırılması ile ilgili
kavram haritası verilmiştir.
C)
Buna göre, kavram haritasında numaralan
dırılmış yerlere aşağıdakilerden hangisi ya
zılabilir?
1
A) Element
D)
II
III
Karışım
Su
B) Bileşik
Karışım
Hidrojen
C) Karışım
Bileşik
Su
D) Element
Bileşik
Hidrojen
Bilgisayarımın
monitöründeki tozu
bezle sildim.
/
2.
1. olay : Kemal eline ve yüzüne kolonya dö
kerek serinliyor.
2. olay : Aylin elmayı soyarak bir süre açık ha
vada bekletiyor.
3. olay : Mesut demlikteki çayı süzgeç yardı
mı ile bardağa dolduruyor.
Buna göre, fiziksel bir olay gerçekleştiren
öğrenciler aşağıdakilerden hangisinde
doğru olarak verilmiştir?
Yukarıdaki insanların yaptıkları etkinlikteki
değişim türleri aşağıdakilerden hangisinde
Yusuf
A) Kemal - Aylin
Fatma
Haşan
A) Fiziksel
Kimyasal
Kimyasal
B) Kemal - Mesut
B) Fiziksel
Fiziksel
Kimyasal
C) Aylin - Mesut
C) Kimyasal
Fiziksel
Fiziksel
D) Kemal - Aylin - Mesut
D) Kimyasal
Kimyasal
Fiziksel
COŞKU
5.
Olay
Fiziksel
I
Ekmeğin doğranması
✓
II
Uzun süre dışarıda kalan
yemeğin bozulması
✓
III
Suyun donması
IV
Çaya şeker atılması
Kimyasal
8.
✓
/
Yukarıdaki tabloda bazı olayların fiziksel ve
kimyasal olarak sınıflandırılması verilmiştir.
Buna göre, sınıflandırılması yanlış olanlar
hangileridir?
A) Yalnız II
B) I ve I
C) II ve IV
D) live
Yukarıda fiziksel ve kimyasal değişimler ile ilgi
li olarak verilen bazı örnekler yap boz olarak
yerlerine yerleştirilmiştir.
6.
kV,p
şeker
Bu yap bozların doğru olması için hangi iki
parça yer değiştirmelidir?
A) 1 ve 6
B) 2 ve 4
C) 3 ve 5
D) 1 ve 5
Yukarıda küp şeker ile yapılan iki işlem veril
miştir.
Bu işlemlerde küp şekerlerle ilgili gerçekle
şen değişimler için aşağıdakilerden hangi
si söylenebilir?
A) İkisi de fizikseldir.
9.
<ft>
t
%
S €
O O
O €
$
O
€
€
€
€
B) I. olay fiziksel, II. olay kimyasaldır.
C) İkisi de kimyasaldır.
D) I. olay kimyasal, II. olay fizikseldir.
z
7.
Aşağıdakilerden hangisi sadece fiziksel de
ğişim olan bir olaya örnek olamaz?
Tanecik yapısı şekildeki gibi olan maddele
rin türleri aşağıdakilerden hangisinde doğ
ru olarak verilmiştir?
X
A) Yaprağın sararması
Y
Z
A) Element
Karışım
Bileşik
B) Kâğıdın yırtılması
B) Bileşik
Element
Karışım
C) Tebeşirin toz hâline gelmesi
C) Karışım
Bileşik
Element
D) Un ve sudan hamur yapılması
D) Karışım
Element
Bileşik
Q COŞKU
MADDENİN HALLERİNİN
TANECİKLİ YAPISI
4.1 Gazların genleşme ve sıkışma özelliklerin
den moleküllerinin bağımsız olduğunu,
Bulundukları kabın her yerine eşit olarak yayılır
lar. Yani bulundukları kabı doldururlar ve kabın
şeklini alırlar.
✓ Maddenin en düzensiz hâlidir.
✓ Hem titreşim hem de öteleme hareketi yapabi
lirler.
4.4 Gazların ve sıvıların akma özelliğinden mo
leküllerinin öteleme hareketi yapabildiğini
Kazanımlar
i
Maddenin Hâllerinin
Fiziksel Yapısı
Tüm maddeler atom ya da molekül olarak belirtilen
taneciklerden oluşmuştur. Bu taneciklerin arasın
daki ilişkilerine göre maddeler farklı fiziksel hâller
de olur. Bir maddenin temel olarak üç farklı fiziksel
hâli vardır. Bunlar katı, sıvı ve gaz hâlleridir. Madde
nin bulunduğu fiziksel hâline göre farklı özellikleri
vardır. Şimdi sırasıyla bu fiziksel hâlleri ve özellikle
rini inceleyelim.
a. M a d d e n in Gaz H âli
Ünitenin başında öğrendiğimiz gibi gazlar genleş
me ve sıkışma özelliğine sahip tanecikleri en ser
best hareket eden maddenin fiziksel hâlidir.
Havanın çoğunluğunu azot ve oksijen
molekülleri oluşturur.
✓ Tanecikleri birbirinden bağımsız olarak sürekli
hareket ederler.
✓ Belirli bir şekilleri ve hacimleri yoktur.
✓ Tanecikleri arasında katı ve sıvı hâline göre çok
büyük boşluklar vardır.
✓ Kuvvet etkisi ile sıvı hâle geçene kadar sıkıştırı
labilirler.
✓ Akışkandırlar.
4.2 Sıvıların çok fazla sıkıştınlamadığı için mole
küllerin birbiriyle temas hâlinde olduğunu,
4.3 Akma özelliğinden yararlanılarak sıvı mole
külleri arasında az da olsa boşluk bulundu
ğunu
b. M a d d e n in Sıvı H â li
Su, süt, kolonya gibi bir çok maddenin belirli bir
şekli yoktur ve bulundukları kabın doldurabildikleri
kadarının şeklini alırlar. Maddenin belirli bir şeklinin
olmadığı akışkan hâlidir.
✓ Ancak her sıvının akışkanlığı aynı değildir. Bu
nedenle sıvıların belirli bir şekli yoktur.
Farklı sıvı madde örnekleri
✓ Tanecikleri birbiri ile temas hâlindedir.
Sıvı tanecikleri
✓ Tanecikleri arasındaki boşluk gazlara göre çok
azdır.
0
COŞKU
Maddenin Hâllerinin Tanecikli Yapısı
✓ Tanecikleri birbirlerinin üzerinde kayarak hare
ket edebilirler. Yani tanecikleri yer değiştirebilir.
✓ Maddenin sıvı hâli, katı hâline göre daha düzen
sizdir.
✓ Hem titreşim hem de öteleme hareketi yapabi
lirler.
Anahtar Bilgi
Maddeyi oluşturan tüm tanecikler, maddenin
bütün hâllerinde titreşim hareketi yaparlar. Bu
nun yanında sıvı ve gaz hâlindeki maddeler
ayrıca öteleme hareketi yaparlar.
Kazanımlar
Anahtar Bilgi
Maddelerde meydana gelen fiziksel değişmeler:
Erime : Maddenin katı hâlden sıvı hâle geçme
si olayıdır.
Donma : Maddenin sıvı hâlden katı hâle geç
mesi olayıdır.
Buharlaşma : Maddenin sıvı hâlden gaz hâle
geçmesi olayıdır.
Yoğuşma : Maddenin gaz hâlden sıvı hâle geç
mesi olayıdır.
Süblimleşme : Maddenin katı hâlden sıvı hâle
geçmeden doğrudan gaz hâle geçmesi olayı
dır.
«I
Örnek - 5
Katı
Sıvı
Gaz
Akışkandır.
+
-
+
Öteleme hareketi yapar.
-
+
+
Sıkıştırılamaz.
+
+
-
Özellik
4.5 Katilarda atom ve moleküllerin öteleme ha
reketi yapmadığını
c. M a d d e n in K a tı Hâli
Taş parçası, çay bardağı, kurşun kalem, çekiç, san
dalye gibi bir çok madde belirli bir şekle sahiptir ve
bu maddelerin sıkışma özellikleri yok denecek ka
dar azdır.
Yukarıdaki tabloda maddenin fiziksel hâllerinde ge
çerli bazı özellikleri “ + ” işareti ile geçerli olmayan
lar da
işareti ile belirtilmiştir.
Buna göre, yapılan işaretlendirmelerden kaç ta
nesi doğrudur?
A) 3
B) 5
0 )7
D) 9
Çözüm
Sıvılar ve gazlar akışkandır, katilar ise akışkan de
ğildir. Buna göre işaretlerden gaz için olan doğru,
katı ve sıvı için olan yanlıştır.
Taş
Çekiç
✓ Tanecikleri birbiri ile temas hâlindedir.
Katilar öteleme hareketi yapamaz, sıvı ve gazlar ise
öteleme hareketi yapar. İşaretlerin üçü de doğru
dur.
Katı ve sıvılar sıkışmaz, gazlar sıkıştırılabilir. İşaret
lerin üçü de doğrudur.
Buna göre, işaretlerden 7 tanesi doğrudur.
Cevap C
Maddenin katı tanecikleri
✓ Tanecikleri arasındaki boşluk yok denecek ka
dar azdır.
✓ Tanecikleri yer değiştiremezler. Ancak bulun
dukları yerde sürekli titreşim hareketi yaparlar.
Öteleme hareketi yoktur.
✓ Bulunduğu ortama ve kaba göre şekli değiş
mez. Belirli bir şekli vardır.
✓ Maddenin en düzenli hâlidir.
Q
COŞKU
Sıra Sizde - 4
Aşağıdaki tabloda verilenlerden hangileri gazla
rın sıkıştırılabilmesi özelliğinden dolayı kullanıl
maktadır?
Yangın tüpü
Oksijen tüpü
Voleybol topu
Düdüklü tencere
Gazoz
Oto lastiği
¿01
Aşağıdaki cümlelerde bırakılan boşlukları uygun olan sözcüklerle doldurunuz.
taneciklerinin |
titreşim
)
öteleme
1.
Bütün maddelerin tanecikleri hangi hâlde olursa olsun
2.
Sıvılar ve gazlar titreşim ve
3.
Maddelerin katı, sıvı ve gaz hâlde olması___________ bir araya geliş biçiminin sonucudur.
hareketi yapar.
________ hareketi yapabilirler.
Aşağıdaki cümleleri doğru (D) - yanlış (Y) olarak değerlendiriniz.
^
Katı maddelerin tanecikleri birbirleri ile sürekli temas hâlindedirler ve bulundukları yerde tit
reşim hareketi yaparlar.
2.
Sıvı tanecikleri arasındaki boşluklar katı tanecikleri arasındakine göre daha fazladır.
3.
Sıvı tanecikleri katı taneciklerinden farklı olarak kendi etrafında dönebilir ve birbirleri üzerin
den kayabilirler.
4.
Maddeler hâl değiştirdiklerinde tanecik sayıları da değişir.
B
q
I
Erime :
Maddenin katı hâlden sıvı hâle geçmesi olayıdır.
Donma :
Maddenin sıvı hâlden katı hâle geçmesi olayıdır.
Buharlaşma : Maddenin sıvı hâlden gaz hâle geçmesi olayıdır.
Yoğuşma :
Maddenin gaz hâlden sıvı hâle geçmesi olayıdır.
Yukarıda verilen bilgilere göre aşağıdaki şekildeki katı - sıvı ve sıvı - gaz arasında gösterilen olayların
rakamlarını, verilen terimlerin kutucuğuna yazarak eşleştiriniz.
Katı
Sıvı
B5S
O rç P
O ü rQ O a Q
QQO
Yoğuşma
Buharlaşma
Gaz
3
_____
O
O
Q
4
Donma
Erime
Q COŞKU
KDT
M AD D EN İN HÂLLERİNİN TANECİKLİ YAPISI
3.
BİTİŞ
Akıcıdır.
Katı
4
Bir maddenin katı, sıvı ve gaz hâlleri X, Y ve Z
dir.
Tanecikleri
birbirinden
bağımsızdır.
Belirli bir
şekli ve
hacmi vardır.
II. X hâlindeki madde soğutulduğunda yoğuşuyor.
bilgileri verildiğine göre X, Y ve Z hangi
hâlleri gösterir?
Sıvı
Bulunduğu
kabın şeklini
alır.
Sıkıştırılabilir.
Belirli bir
hacmi
yoktur.
Gaz
Sıkiftınlamaz.
Akıcıdır.
Belirli
bir şekli
vardır.
Bununla ilgili,
I. Y hâlinde madde en düzenli hâlindedir.
X
Başlangıç
Yerde bulunan büyük bir ışıklı panoda madde
lerin fiziksel hâlleri ile ilgili bazı özellikler yazıl
mıştır.
Herbir fiziksel hâl için bir tane doğru bilgi veril
miştir. Bu doğru bilginin kutucuğuna basıldı
ğında ışık yanmaktadır. Yanlış kutucuğa basıl
dığında ise kutu kırılmakta ve boyalı bir çuku
ra düşmektedir.
Doruk, sırasıyla hangi kutucuklara basarak
bitişe başarıyla ulaşır?
Y
Z
Katı
Sıvı
Gaz
B) Gaz
C) Gaz
Sıvı
Katı
Katı
Sıvı
D) Sıvı
Katı
Gaz
A)
Aşağıdaki olaylardan hangisinde başlangı
ca göre maddelerin taneciklerinin düzen
sizliği artmaz?
A) Suyun buharlaşması
A) Sarı - Yeşil - Yeşil
B) Mumun erimesi
B) Sarı - Yeşil - Mavi
C) Naftalin katisının süblimleşmesi
C) Mavi - Sarı - Yeşil
D) Camın buğulanması
D) Yeşil - Sarı - Mavi
2.
Caner elindeki balonu üfleyerek şişiriyor, balo
nun ağzını iple bağlıyor ve balonu iki eli ara
sında sıkıştırıyor.
Buna göre,
I. Gazın belirli şekli yoktur.
Q
1 litre
2 litre
3 litre
Yukarıdaki üç kapta belirtildiği miktarlarda ay
nı sıcaklıkta arı su vardır.
Kaplardaki sıvıların,
I. Kimlik
II. Gaz tanecikleri arasında büyük boşluklar
vardır.
II. Tanecikleri arası uzaklık
III. Gaz tanecikleri öteleme hareketi yapar,
III. Toplam tanecik sayısı
sonuçlarından hangilerine ulaşılır?
nicelik ve özelliklerinden hangileri aynıdır?
A) Yalnız I
B) YalnızI
A) Yalnız
B) Yalnızll
C) İve III
D) I, II ve
C) İ v e l i
D) I, II ve III
COŞKU
6.
0
9.
Aşağıda verilen maddelerin hangisinde ta
necikler arası boşluklar diğerlerine göre
daha fazladır?
A) Reçel
B) Hava
C) Tereyağı
D) Süt
Yukarıda bazı maddelerin tanecik yapıları gös
terilmiştir.
Buna göre maddelerin türleri aşağıdakilerden hangisinde doğru olarak verilmiştir?
I
A) Element
II
Karışım
III
Bileşik
B) Bileşik
C) Element
Element
Karışım
Bileşik
Karışım
D) Karışım
Element
Bileşik
10.
Su
Özdeş üç kaba arı suyun katı, sıvı ve gaz
hâlinden eşit kütlelerde konuluyor.
Buna göre, yapılan gözlem sonucunda aşa
ğıdaki yargılardan hangisine ulaşılamaz?
7.
Gazlarda tanecikler arasında büyük boşluklar
vardır ve tanecikler birbirinden bağımsızdır.
Buna göre gazlar için aşağıdakilerden han
gisi yanlıştır?
A) Sıkıştırılabilirler.
A) Buz hâlinin bir şekli vardır.
B) Su ve su buharının belirli şekli yoktur.
C) Buz ve su hâlde tanecikler birbirinden ba
ğımsız hareket ederler.
D) Buhar hâli kaba homojen olarak yayılır.
B) Akışkandırlar.
C) Maddenin en düzenli hâlidir.
D) Belirli hacimleri yoktur.
11. Arı X, Y ve Z maddelerinin biri katı, biri sıvı di
ğeri ise gaz hâlindedir.
Bu maddeler için şu bilgiler veriliyor.
8.
İçi hava dolu olan bir çocuk balonu delinerek,
yavaş yavaş boşaltılıyor.
Bilgi 1 : X akıcı değildir.
Buna göre balondaki gazın,
Buna göre, X, Y ve Z nin fiziksel hâlleri aşağıdakilerden hangisinde doğru olarak veril
miştir?
I. Hacim
II. Kütle
Bilgi 2 : Y sıkıştırılabilen bir maddedir.
III. Tanecik sayısı
X
Y
Z
Gaz
niceliklerinden hangileri değişir?
A)
Katı
Sıvı
A) YalnızI
B) İve III
B) Sıvı
C) Katı
Gaz
Katı
Gaz
Sıvı
C) II ve III
D) I, II ve
D) Sıvı
Katı
Gaz
Q COŞKU
M AD D ENİN TANECİKLİ YAPISI
1.
Değişim
Madde
X
Eridi
Y
Mayalandı
Z
Çözündü
T
Küflendi
3.
Fatih, bazı maddeler ve bu maddelere ait de
ğişimleri yukarıdaki gibi üstelemiştir.
Yukarıda iki madde arasında meydana gelen
etkileşim maddelerle gösterilmiştir.
Fatih’in yaptığı gözleme göre aşağıdakilerden hangisi söylenemez?
Bu değişimle ilgili aşağıdakilerden hangisi
kesinlikle doğrudur?
A) X ve Z fiziksel değişime uğramıştır.
A) Maddenin kimliğinde değişim olmuştur.
B) Y maddesinin kimliği değişir.
B) Madde kimyasal değişim geçirmiştir.
C) T maddesi daha düzenli hâle geçer.
C) Bir karışım oluşmuştur.
D) T maddesinin kimyasal özellikleri değişir.
D) Maddeler başlangıçta bir elementtir.
2.
Çocuklar I
Katı ve sıvı maddelerin
fa rklı özelliklerini
söyler misiniz?
Katilar yalnızca titreşim ,
sıvılar ise hem titreşim
hem de öteleme hareketi
yaparlar.
Katiların belirli
şekli vardır,
sıvıların yoktur.
B AŞLANG IÇ
Aynı maddenin katı, sıvı ve gaz hâlindeki tane
ciklerin katıldığı bir koşu yarışması yapılıyor.
Yarışma sonunda taneciklerin madalya kür
süsündeki yerleri aşağıdakilerden hangi
sinde doğru olarak verilmiştir?
A)
1
Katilar akışkan değil,
sıvılar akışkandır.
Katilarda tanecikler
temas hâlinde, sıvılarda
ise birbirinden
bağımsızdır.
Yukarıdaki resimde öğretmenin sorusuna
yanlış cevap veren öğrenci hangisidir?
0
A) Semih
B) Cevdet
C) Tuna
D) Nesrin
COŞKU
Katı
3
C)
Gaz
3
D)
Sıvı
Sıvı
3
Sıvı
O
Katı
1
Katı
2
Katı
1
Sıvı
2
1
Gaz
3
B)
Gaz
Gaz
O
(1
Maddenin Tanecikli Yapısı
^
0
(Çözüm
7.
Madde sıvı hâlden
'
gaz hâle geçtikçe tanecik
lerinin hareketliliği ve
hacmi artar.
Jj
S
Hava
Gaz hâldeki maddeleri
oluşturan tanecikler ba
ğımsız hareket ederler.
P T
T
t
T
Çıkış
Çıkış
Çıkış
2.
İçlerinde belirtilen maddeler ile dolu olan yu
karıdaki kapların pistonları F kuvvetleriyle aşa
ğı doğru itiliyor.
3.
Buna göre,
4.
I. İçerisinde kum bulunan kabın pistonu aşa
ğı doğru iner.
II. İçerisinde hava bulunan kabın pistonu
aşağı doğru iner.
Yukarıda birbiri ile bağlantılı cümleler içeren
bir etkinlik verilmiştir. Bu cümlelerin doğru (D)
ya da yanlış (Y) olduğuna karar vererek ok yö
nünde ilerlenecektir.
ifadeleri için aşağıdakilerden hangisi söyle
nebilir?
Buna göre, doğru çıkış numarası aşağıdakilerden hangisinde verilmiştir?
A) Yalnız I doğrudur.
A) 1. Çıkış
B) 2. Çıkış
C) Her ikisi de doğrudur.
C) 3. Çıkış
D) 4. Çıkış
6 . Üzerlerinde adı yazılı maddelerin özelliklerini
m
Hareketli
ı
Her madde tanecikler
den oluşur.
1
Çıkış
I
Tl
Í
T.
r
belirten toplar taneciklerine göre uygun pota
lardan geçtiklerinde sayı olmaktadır.
Vçozum
Buna göre, aşağıdaki toplardan hangisi po
tadan geçse bile sayı olmaz?
Öteleme potası
Öteleme potası
B) Yalnız II doğrudur.
D) Her ikisi de yanlıştır.
8.
Erdem : Makarna yapmak için su kaynatmıştır.
Betül : Şişmiş bir balonu söndürmüştür.
Fatih : Kağıttan uçak yapmıştır.
Gül
: Ocaktaki yemeği yakmıştır.
Yukarıda bazı öğrencilerin gerçekleştirdikleri
olaylar verilmiştir.
Bu olaylarla ilgili olarak aşağıdaki yorum
lardan hangisi yanlıştır?
w
Titreşim potası
Öteleme potası
A) Yalnızca Erdem fiziksel bir değişim ger
çekleştirmiştir.
B) Betül ve Fatih maddenin kimliğinde bir de
ğişime sebep olmamıştır.
C) Yalnızca Gül kimyasal değişim gerçekleş
tirmiştir.
D) Toplam üç olayda maddenin sadece görü
nümünde değişim olmuştur.
112;
0
COŞKU
9.
X, Y ve Z maddeleri için şu bilgiler veriliyor:
•
X maddesinin tanecikleri bağımsız hareket
ediyor.
•
Y maddesinin tanecikleri ancak çok ısıtıldı
ğında öteleme hareketi yapabiliyor.
•
Z maddesinin tanecikleri temas hâlinde ve
akıcıdır.
Yukarıdaki 1, 2 ve 3 numaralı kaplardaki mad
deler 4 numaralı kaba aktarılıyor.
Yukarıda verilenlere göre aşağıdakilerden
hangisi KeaigJİKlfi SÖylengmez?
Buna göre, 3 numaralı kaptaki madde için
aşağıdakilerden hangisi yanlıştır?
A)
X
Gaz
Y
Sıvı
Z
Katı
B)
Gaz
Katı
Sıvı
C)
Katı
Sıvı
Gaz
C) Tek tür taneciklerden oluşur.
D)
Sıvı
Gaz
Katı
D) Saf değildir.
A) Bir elementtir.
B) Atomik yapılıdır.
13. Atom ve moleküller için hangi öğrencinin
yaptığı yorum yanlıştır?
10.
A)
Katı, sıvı ve gaz maddeler taneciklerinin hare
ketine göre yukarıdaki koltuklara oturabilmek
tedirler.
Moleküller
atomlardan
meydana gelir.
C)
Altın metali aynı tür
atomlardan oluştuğu
için bir elementtir.
B)
D)
Aynı atomdan oluşan
moleküller bileşik
değildir.
Moleküller her zaman
sıvı hâlde bulunur.
Buna göre, aşağıdakilerden hangisi doğru
dur?
Titreşim koltuğu
Öteleme koltuğu
A)
Gaz
Katı ve sıvı
B)
Sıvı ve gaz
Katı, sıvı ve gaz
C)
Katı, sıvı ve gaz
Sıvı ve gaz
D)
Sıvı
Katı ve gaz
11. Aşağıdaki değişimlerden hangisinde kim
yasal değişme olur?
A) Yemek tuzunun suda çözünmesi
14.
Olay
Türü
l
Yıkanmış çamaşırların ipe
Buharlaşma
serilerek kurutulması
II
Kaynamakta olan bir ten
cerenin kapağında su dam Donma
lacıklarının oluşması
III
Buzun ısıtılarak sıvı su
Erime
hâline gelmesi
Maddenin hâl değişimi ile ilgili olarak yuka
rıda verilen tablodaki sınıflandırmalardan
hangileri doğrudur?
B) Çelikten tencere yapılması
Q
C) Buzun eritilmesi
A) İve III
B) II ve III
D) Peynirin küflenmesi
C) Yalnız II
D) I, II ve
coşku
113
M AD D EN İN TANECİKLİ YAPISI
1.
n
(çözüm
ğğ 0 0 ^
'V'V'VO o
-‘W V'V'V'V
Taşan yemek
yüzünden sönen
ocaktan sızan
doğal gazın ko
kusunun odaya
I yayılması
Sobada yanan
kömürün
odanın her
yerini ısıtması
Talaş hâline
getirilen
odunun yine
yanabilir
özellikte olması
1. olay
2. olay
3. olay
Aşağıdaki değişimlerden hangisinde mad
denin yalnızca dış yapısı değişir?
A) Havucun rendelenmesi
B) Kömürün kül hâline getirilmesi
C) Sütten peynir yapılması
D) Tereyağın acılaşması
Yukarıdaki olaylardan hangileri bir madde
nin tanecikli yapıda olduğunu kanıtlamak
için kullanılabilir?
A) Yalnız 1
B) 1 ve 2
C) 2 ve 3
D) 1,2 ve 3
Bir karbondioksit molekülünün oluşabilmesi
için iki tane oksijen atomu ve bir tane karbon
atomuna ihtiyaç vardır.
Buna göre 3 karbondioksit molekülü için
gerekli olan atom sayıları hangi seçenekte
doğru verilmiştir?
2.
I. Buğdayın samanından ayrılması
A) 6 karbon, 4 hidrojen
II. Kağıdın yırtılması
B) 3 karbon, 6 oksijen
III. Limonun mermer üzerinde leke bırakması
Yukarıdakilerden hangilerinde yalnızca fiziksel değişim olur?
A) İv e li
B) Yalnız II
C) II ve II
D) I, II ve III
C) 3 karbon, 3 oksijen
f
§■
D) 3 karbon, 2 oksijen
3.
Kütlesi ve
hacmi vardır.
Bütünsel
yapıdadır.
MADDE
Tanecikli
yapıdadır.
Sıcaklık etkisi ile
genleşir.
Yukarıda verilen panoda hangi öğrencinin
maddelerin özellikleri ile ilgili yazdığı bilgi
yanlıştır?
Yukarıdaki resimde elementlerin kullanım
alanları ile ilgili bazı örnekler verilmiştir.
A) Furkan
B) Banu
A) Yalnız
B) Yalnız IV
C) Nesrin
D) Salih
C) İ v e l i
D) III ve IV
Bu örneklerden hangileri yanlıştır?
Q COŞKU
[D
7.
9.
--------------------- değişmelerde maddenin dış yapısı
değişirken, kimyasal değişmeler de ise mad-
o e
II
A
« o
denin ------------------- değişir. Buna göre,
III
örneğin domatesin çürümesi-------------------
Yukarıda verilen molekül modellerinin sınıf
landırılması aşağıdakilerden hangisinde
değişme, yoğurttan ayran oluşması ise
Y
ıv
-------------------- değişmedir.
Yukarıdaki paragrafta boş bırakılan yerlere
yazılması gereken ifadeler, aşağıdakilerden
hangisinde doğru olarak verilmiştir?
I
II
III
IV
A) Fiziksel
Dış yapısı
Kimyasal
Kimyasal
B) Kimyasal
Fiziksel hâli
Kimyasal
Fiziksel
C) Fiziksel
İç yapısı
Kimyasal
Fiziksel
D) Kimyasal
İç yapısı
Fiziksel
Kimyasal
Z
A) Bileşik
Element
Karışım
B) Element
Bileşik
Bileşik
C) Element
Karışım
Bileşik
D) Karışım
Bileşik
Element
10. Maddelerin fiziksel hâlleri ile ilgili olarak
aşağıdaki yargılardan hangisi yanlıştır?
A) Sabit sıcaklıkta katilar bulunduğu kabın
doldurduğu kadarının şeklini alır.
B) Gazlar bulunduğu kabın her tarafına dağı
lır.
C) Katilar akışkan değildir.
D) Sıvılar akışkandır.
Soğuk bilye
I. durum
Sıcak bilye
Hareket Türü
II. durum
Rasim yukarıdaki şekildeki gibi demir bir bilye
yi soğukken (I. durum) halkadan geçirebilir
ken sıcakken (II. durum) halkadan geçirememektedir.
Buna göre, Rasim yaptığı bu deneyle aşağı
daki hangi sonuca ulaşamaz?
A) Isıtılan demir bilye genleşir.
B) Demir bilye boşluklu yapıda değildir.
C) Sıcaklık artışı maddeleri genleştirir.
D) Demir tanecikleri arasındaki boşluk sıcak
lıkla artar.
Q COŞKU
11 .
A
B
X
+
+
Y
+
-
Gaz
+
+
Verilen tabloda X, Y, A ve B yerine yazılma
sı gerekenler aşağıdaki hangi seçenekte
X
Y
A
B
A) Katı
Sıvı
Öteleme
Titreşim
B) Sıvı
Katı
Sıvı
Öteleme
Titreşim
Titreşim
Katı
Titreşim
C) Katı
D) Sıvı
Öteleme
Öteleme
Doğru Yanlış
Yargı
j£S
(çözüm
Kimyasal değişimde yeni mad
deler oluşur.
/
Karışımlarda birden fazla tanecik
bulunur.
/
Aşağıdaki öğrencilerden hangisi kimyasal
değişim ile ilgili doğru örnek vermiştir?
A)
Demirin paslanması bir fiziksel
değişimdir.
/
Kimyasal değişimlerde mad
delerin kimliği değişir.
/
B)
Sütten peynir
oluşması
C)
İ ■
"i
Suyunİdonarak
buz oluşturması
Alüminyum
levhadan
tava yapılması
Aydın çalışma kitabındaki doğru - yanlış etkin
liğini yukarıdaki gibi yapmıştır.
Annesi her doğru cevap için 5 TL vereceği
ni söylediğine göre, Aydın kaç TL kazan
mıştır?
A) 5
B) 10
D) 20
C) 15
Sıvı tanecikleri arasında boşluk vardır. Tane
cikleri birbirleri üzerinden kayarak hareket eder.
Buna göre sıvılar için aşağıdaki yargılardan
hangisi yanlıştır?
A) Tanecikleri öteleme hareketi yapar.
B) Belirli şekilleri yoktur.
C) Akışkandırlar.
2.
D) Belirli bir hacimleri yoktur.
Çocuklar!
Molekül yapılı maddelerin
özellikleri nelerdir?
Moleküldeki
atomlar aynı
olamaz.
En az iki atom
içerirler.
Aşağıdaki tabloda maddelerin katı, sıvı ve gaz
hâlindeki bazı özellikleri verilmiştir.
Belirli bir hacmi
vardır.
Akışkandır.
Katı
+
II
Sıvı
1
+
Gaz
-
III
Fiziksel hâli
[(+): Var; (-): Yok veya yok denecek kadar az]
Basit yapılı ya da
karmaşık yapılı
olabilirler.
Yukarıdaki resimde öğretmenin sorusuna
yanlış cevap veren iki öğrenci aşağıdakilerden hangisinde verilmiştir?
116
Tabloda numaralandırılmış kısımlara aşağıdakilerden hangisi yazılmalıdır?
A)
+
-
-
A) Ali ve Eda
B) Eda ve Polat
B)
C)
C) Polat ve Elif
D) Eda ve Elif
D)
Q
COŞKU
6.
I. Katı hâldeki maddelerin tanecikleri titreşim
hareketi yaparlar.
II. Sıvı hâldeki maddelerin tanecikleri yalnız
ca öteleme hareketi yaparlar.
III. Gaz hâldeki maddelerin tanecikleri hem tit
reşim hem öteleme hareketi yaparlar.
Maddenin hâlleri ile ilgili yukarıdaki ifade
lerden hangileri yanlıştır?
Sıvı hâlinde bulunan maddelerin tanecikle
ri ile ilgili,
A) Yalnız I
B) I ve I
Ayhan : Birbirinden bağımsız hareket ederler.
C) Yalnız II
D) live
Kazım : Gazlarınkinden hızlı, katılarınkinden
daha yavaş hareket eder.
Can
: Öteleme ve titreşim hareketi yaparlar.
yukarıdaki üç öğrenciden hangilerinin ver
diği bilgiler doğrudur?
A) Ayhan ve Kazım
B) Kazım ve Can
7.
C) Yalnız Can
D) Ayhan, Kazım ve Can
Yukarıda modeli verilen taneciklerden olu
şan bir madde ile ilgili aşağıdaki öğrenci
lerden hangisinin verdiği bilgi kesinlikle
doğrudur?
10. Aşağıdaki ifadelerden hangisi doğrudur?
A) Katilar ısı ile genleşir.
B) Sıvılar sıkıştırılabilir.
A) Bir gazdır.
B) Tanecikleri sadece titreşim hareketi yapar.
C) Gazlar sıkıştırılamaz.
D) Sıvı ve katiların kütlesi vardır, gazların yoktur.
C) 2 farklı elementten oluşmuştur.
D) Sıkıştırılabilir.
11 .
0(çözüm
8.
Aşağıdaki tanecik modellerinden hangisi
bir karışımı temsil etmektedir?
A)
B)
Â>C C §D
C)
c *
Yukarıda verilen maddelerden hangisi bir
karışımı göstermez?
D)
€0
@ | COŞKU
f
X )r)
&
A) Toprak
B) Deniz suyu
C) Çay
D) Buz
117
1.
M
(çözüm
Bütünsel gözükmelerine
rağmen bütün maddeler
gerçekte taneciklerden
oluşmuştur.
Hayati
Yalnızca hava gibi gaz
maddeler gözle
görülmeyen tanecik
lerden oluşur.
Tahta, tebeşir, silgi ve
kalem gibi maddeler
tanecikli yapıda, su gibi
maddeler ise bütünsel
yapıdadırlar.
a
N ergis
Yukarıda maddenin katı, sıvı ve gaz hâllerinin
tanecik modelleri verilmiştir.
Maddenin katı, sıvı ve gaz hâlleri ile ilgili,
aşağıdaki öğrencilerden hangisinin ifadesi
yanlıştır?
1
Derviş
A)
Üç öğrenci maddenin yapısı ile ilgili yaptıkları
araştırmalar sonunda yukarıdaki yorumları
yapmışlardır.
B)
Sıvılar ve
gazlar akışkandır.
Sıvılar ve gazlar
hem titreşim
hem de öteleme
hareketi yaparlar.
Buna göre, hangi öğrencilerin yaptığı yo
rum doğrudur?
A) Yalnız Hayati
B) Yalnız Nergis
C)
C) Derviş ve Nergis
D) Hayati ve Derviş
D)
Katiların belirli
b ir hacmi ve
şekli vardır.
Sıvılarda tanecikler
temas hâlinde, katilar
da ise birbirinden
bağımsızdır.
2.
Yanma
Erime
(Dm
Donma
Küflenme
Çürüme
"V "
4.
Çözünme
I. Kolonya
II. Hidrojen gazı
III. Saf su
Yukarıdaki ampulün yanması için kimyasal de
ğişimi belirten kutucuklardaki düğmelerin tü
müne basılması gerekiyor.
Buna göre, Selen hangi düğmelere basma
lıdır?
118
A) 1 - 4 - 5
B) 1 - 4 - 6
C) 2 - 3 - 6
D) 2 - 3 - 5
Yukarıda verilen maddelerden hangileri ay
nı cins, hangileri birden fazla cins atom içe
rir?
A)
Tek cins
Birden fazla cins
I ve II
III
I, II ve III
B)
C)
D)
II ve III
II
I
I ve III
Q COŞKU
7.
5.
I. Buğdayın samanından ayrılması
II. Camın buğulanması
III. Dondurmanın erimesi
( fi
i
'• Ç
,
<b
IV. Doğalgazın yanması
, 'e
V. Hava fişeklerin patlatılması
1
II
III
Yukarıda verilen olaylar sonucunda oluşan
değişim türleri aşağıdakilerden hangisinde
doğru olarak sınıflandırılmıştır?
Tanecik yapıları yukarıdaki gibi olan mad
delerin türleri aşağıdakilerden hangisinde
1
II
III
A) Element
Karışım
Bileşik
B) Bileşik
Element
Karışım
C) Element
D) Karışım
Bileşik
Element
Karışım
Bileşik
6.
j
X
[~ Öteleme
Kimyasal Değişim
I 8.
j s
(çözüm
Katı
Sıvı
Fiziksel Değişim
A)
II, III, V
I, IV
B)
ı, il, v
III, IV
C)
l, IV
II, III, V
D)
IV, V
am
Gaz
s
i ___ i
r
a
ııı
Fiziksel Hâllerine Göre
Tanecik modelleri yukarıda verilen madde
lerle ilgili,
Madde
Tanecik Türlerine Göre
. madde bir sıvı
olabilir.
■
Saf madde
Y
Z
Bileşik
II. madde gaz
hâlindeki bir
bileşiktir.
Hu/us/
Ahmet
I ve III. madde
ler sadece titreşim
hareketi yaparlar.
Maddenin özellikleri ile ilgili yukarıda özet bir
şema verilmiştir.
Bu şemada X, Y ve Z yerine yazılması gere
kenler aşağıdakilerden hangisinde doğru
verilmiştir?
Tutan
X
A) Titreşim
B) Çözünme
C) Titreşim
D) Öteleme
Q
COŞKU
Y
Z
Element
Bileşik
Karışım
Karışım
öğrencilerinden hangilerinin verdiği bilgi
doğru olabilir?
Karışım
Karışım
Element
Element
A) Yalnız Ahmet
B) Yalnız Hulusi
C) Hulusi ve Ahmet
D) Hulusi ve Tufan
,119i
1
3.
I. Soğanların doğranması
II. Peynirin küflenmesi
III. Buzun erimesi
IV. Sütten yoğurt yapılması
V. Şekerin suda çözünmesi
Yukarıdaki olaylarda gerçekleşen değişim
türlerinin, fiziksel ya da kimyasal oluşlarına
göre sınıflandırılışı aşağıdakilerden hangi
sinde doğru olarak verilmiştir?
Fiziksel
Kimyasal
A) III, V
Fen laboratuvarındaki saatin alarmı kimyasal
değişimleri gösteren zamana gelince çalmak
tadır.
B) I, III, V
I, M, IV
II ve IV
C) İve III
II, IV ve V
D) III, V, IV
I, III, IV
Şimdi saat 10:00 olduğuna göre, kaç saat
sonra alarm sesi duyulur?
A) 11
B) 8
D) 2
C) 5
4.
2.
X maddesi için aşağıdaki bilgiler veriliyor:
I. Arı maddedir.
Bahar mutfakta yemek yapan annesine yar
dım ederken bazı gözlemler yaptı.
Bu arada yaptıkları işleri ve bu işler sonu
cunda oluşan değişimleri bir tablo oluştu
rarak sınıflandırdı.
II. Molekül yapılıdır.
Olay
III. Taneciğindeki atomlar özdeştir.
Buna göre, aşağıdaki tanecik yapılarından
hangisi X maddesine ait olabilir?
A)
Fiziksel Kimyasal
Değişim Değişim
1
Patatesleri doğradık
II
Patatesleri kızarttık
/
III
Havuçları rendeledik
/
/
B)
IV Yumurta haşladık
V
C)
D)
oo
o
o
00
oo
o
/
Bahar’ın oluşturduğu yukarıdaki tabloda
yapılan işaretlendirmelerden kaç tanesi
doğrudur?
A) 2
120
Kaynamış sütü maya
layarak yoğurt yaptık
/
B) 3
C)4
D) 5
@1 COŞKU
5.
X, Y ve Z bir maddenin katı, sıvı ve gaz hâlleri
ni göstermektedir.
D e ğ işim le r
I. X ve Y hâllerinin belirli bir şekli yoktur.
II. Y ve Z hâlleri sıkıştırılamıyor.
Buna göre, X, Y ve Z aşağıdakilerden han
gisinde doğru olarak verilmiştir?
X
A) Katı
Y
Z
Sıvı
Gaz
B) Gaz
Katı
Sıvı
C) Katı
Gaz
Sıvı
D) Gaz
Sıvı
Katı
1. Havanın sıvılaştırt
ması
2. Çöken bir binadan
hafriyat oluşması
3. Tebeşirin ufalanması
4. Mumun erimesi
S. Ele dökülen kolon
yanın odaya yayıl
ması
6. Demirin paslanması
Yukarıdaki tabloda verilen olaylardan kaç
tanesi maddenin tanecikli yapıda olduğunu
gösterir?
A) 6
6.
B) 5
C) 4
D) 3
Aşağıdaki olayların hangisinde madde tane
cikleri arasındaki boşluklar azalır?
9.
A) Suyun buharlaşması
II. Domatesin çürümesi
B) C02 gazının katılaşması
Yukarıdaki olayların sınıflandırılması aşağıdakilerden hangisinde doğru olarak veril
miştir?
C) Demirin erimesi
D) Naftalin katisının gaz hâline dönüşmesi
@
Aşağıdaki öğrencilerden hangisi maddede
ki değişimlere doğru örnek vermiştir?
A)
I. Kumlu suyun süzülmesi
A) Fiziksel
B) Kimyasal
Fiziksel
Kimyasal
Fiziksel
C) Kimyasal
D) Fiziksel
Kimyasal
/^Kıymanın kokuşması fiziksel değişimdir.
1
B)
a
C)
Sigara içilmesi sonucu oluşan akciğer
kanseri bir kimyasal olaydır.
10. Abdülkadir oyuncak trenindeki vagonlar üzeri
ne,
; Sodyum elementinin yakılması fiziksel
* | değişimdir.
J i
5
5 —
5"
şeklinde maddelere örnekler yazmıştır.
D)
Hamurun su ile yumuşatılması kimyasal
değişimdir.
â î:
§
COŞKU
Abdülkadir hangi vagona vanlış örnek yaz
mıştır?
A) 1
B) 2
C) 3
D) 4
121i
13. Madde ve maddenin hâlleri ile ilgili aşağı
daki hangi öğrencinin yorumu doğrudur?
A)
Katilar
sıkıştırılabilir.
B)
Bütün maddeler aynı
cins atomlardan
yapılmıştır.
Nilüfer
Gazlar, katı ve sıvılara göre
tanecikleri arasında daha büyük
boşluk bulundurdukları için
daha kolay sıkıştırılabilirler.
C)
Kerem
Gaz tanecikleri
birbirine sıkı sıkı
bağlıdır.
D)
İnsan hücreleri
atomlardan oluşmuştur.
Maddenin tanecikli yapısı ile ilgili araştırma
yapan yukarıdaki öğrencilerden hangileri
nin verdiği bilgi yanlıştır?
A) Yalnız Çiğdem
B) Çiğdem ve Nilüfer
C) Çiğdem ve Kerem
D) Nilüfer ve Kerem
14. Ahmet öğretmen öğrencilerine,
B ilgi 1: Karbon siyah renkli katı bir elementtir.
Oksijen renksiz bir gazdır.
B ilgi 2: Karbon ve oksijen elementleri tepkime
verdiğinde karbondioksit adlı gaz
hâldeki renksiz bileşik açığa çıkar.
bilgilerini veriyor.
12.
Ä
%
%%
«
Buna göre,
*
Karbon ve oksijenin
karbondioksit oluşturması
ile kimlikleri değişmemiştir.
Yukarıda tanecik yapıları X, Y ve Z ile göste
rilen maddelerin türleri aşağıdakilerden
hangisinde doğru olarak verilmiştir?
X
A) Element
B) Bileşik
C) Element
D) Karışım
122
Azmi
Sedef
öğrencilerinden hangilerinin yaptığı yorumlar doğrudur?
Y
Z
Karışım
Bileşik
A) Yalnız Azmi
Element
Bileşik
Karışım
Karışım
B) Yalçın ve Azmi
Element
Bileşik
C) Azmi ve Sedef
D) Yalçın, Azmi ve Sedef
Q COŞKU
4. UNITE
yaşamımızdaki Elektrik
ELEKTRİK ENERJİSİ NASIL
TAŞINIR?
İle tk e n lik ve Y a lıtk a n lık
Kazanımlar
B u bölüm ü b itird iğ im d e ;
1 .1
Maddelerin elektrik enerjisini iletip iletme
diklerini test etmek için basit bir elektrik
devresi tasarlanabileceğini,
1 .2 Maddeleri, elektrik enerjisini iletme bakımın
dan iletken ve yalıtkan maddeler olarak sı
nıflandırılacağım,
Elektrik enerjisinin taşındığı kablolar bazı özellikle
re sahip olmalıdır. Kablonun en önemli özelliği elek
trik enerjisini iletebilmesidir. Her maddeden elektrik
enerjisini taşıyan kablo yapılamaz.
Maddelerin elektrik enerjisini iletip iletmediğini an
lamak için aşağıdaki gibi basit bir elektrik devresi
kurabiliriz.
Devredeki test ucu adı
verilen boş uçların arası
na koyacağımız madde
ler, elektrik enerjisini ile
tiyorsa ampul yanacak,
elektrik enerjisini iletmi
yorsa ampul yanmaya
caktır.
1 .3 Metallerin iletken, plâstiklerin ise yalıtkan
olduğunu,
1 .4
Bazı sıvı maddelerin iletken, bazılarının ise
yalıtkan olduğunu
Test uçları
E le k tr ik E n e rjis i N a sıl T a şın ır?
Ampul devresi
Finn fevresi
Sayaç
Evlerimizde kullandığımız elektrikli cihazların fişini
prize taktığımızda çalıştığını biliyoruz. Elektrik düğ
mesine bastığımızda odadaki lamba ışık verir. Lam
banın ışık verebilmesi, cihazların çalışabilmesi için
enerji kaynağına ihtiyacımız
vardır.
Günümüzde pil ile çalışan
cihazların sayısı oldukça
artmıştır. Pek çok aleti ça
lıştırmak için şehir cereyanı
kullanılır. Şehir cereyanını
yani elektrik enerjisi üret
mek için kurulan tesislere
elektrik santrali denir.
Şekildeki basit elektrik devresinin
test ucuna plastik tarak, cam çu
buk ve porselen gibi maddeler
bağlayıp devreyi tamamla
dığımız hâlde lambanın
ışık vermediğini görü
rüz. Fakat test uçlarının
arasına metal kaşık,
demir çivi ve alüminyum
folyo gibi maddeler yer
leştirildiğinde lambanın
ışık verdiğini fark ederiz.
Ampul
sönük
Metaller genellikle elektrik enerjisini iletir. Metaller
gibi elektrik enerjisinin geçişine izin veren madde
lere iletken maddeler denir.
Kabloların dış kısmındaki plastik, prizlerin yapıldığı
seramik ve cam gibi maddeler ise elektrik enerjisi
nin geçişine izin vermez. Bu tür maddelere de ya
lıtkan maddeler denir.
iletken
yalıtkan
Resimdeki araç elektrikli cihaz
ların tamirinde kullanılır. Bu yüz
den aracın elle tutulan kısmı
elektrik çarpmasından korun
mak için yalıtkan olan plastikle
kaplanmıştır. Elektrik çarpma
larından korunmak için elek
trikli aletlerde de iletkenlerin
etrafı yalıtkanlarla kaplanır.
0 ! COŞKU
Elektrik Enerjisi Nasıl Taşınır?
A c a b a G a z l a r da İletken m idir?
/
j
Sıvılar E le k trik İle tir mi?
Bu defa elektrik devremizdeki test uçları K ve L yi
kaplara daldırarak ampulün yanıp yanmadığını göz
leyelim.
K ve L test uçları saf su ve şekerli suya daldırıldığın
da lamba yanmazken, tuzlu su ve sirkeye daldırıldı
ğında lambanın yandığı gözlenir. O hâlde saf su ve
şekerli su yalıtkan, tuzlu su ve sirke iletken sıvılar
dır. Belirli şartlarda saf su, örneğin içine asit katılır
sa iletken hâle gelir.
,L
)
' *
Yıldırım olayı bulutlardan ye
re ya da yerden bulutlara yük
boşalması ile gerçekleşir.
Şimşek ise bulutlar arasında
yük geçişidir. Bu olaylar yalıt
kan olan havanın belirli şartlar
da iletken hâle geçtiğini gösterir.
Belirli şartlarda gazlar iletken hâle geçer.
Aydınlatmada kullanılan floresan
lambalar ve reklam tabelalarında
kullanılan neon lambalar, gazların iletkenlik kazandığını bize
gösterir.
_____
*
KAHVALTI SALONU
Neon lambalı yazı
Örnek - 1
n
ı
A B
Maddelerin elektrik iletkeni ve elektrik yalıtkanı olup
olmadıkları ile ilgili aşağıdaki gibi bir tablo oluşturu
labilir.
Maddenin Cinsi
Metal cetvel
İletken
/
Plastik kaşık
Çivi
/
/
Naylon ip
Kurşun kalem ucu
/
/
Saf su
Tuzlu su
Yalıtkan
/
/
Kâğıt
/
Alüminyum folyo
/
Gümüş yüzük
/
Kumaş
✓
Hava
/
Q
COŞKU
Ayhan yukarıdaki gibi kurduğu devrelerdeki A - B
test uçlarını, içinde farklı sıvılar bulunan kaplara
daldırarak deneyler yapıyor. Ayhan X ve Z devrele
rindeki ampullerin ışık verdiğini, Y devresindekinin
ise ışık vermediği gözlemliyor.
Buna göre Ayhan’ın deneyde kullandığı sıvılar,
aşağıdakilerden hangisindeki gibi olabilir?
X devresi
Y devresi
Z devresi
A) Çorba
Saf su
Şekerli su
B) Limonlu su
Şekerli su
Tuzlu su
C) Saf su
D) Saf su
Kola
Yağlı su
Limonata
Meyva suyu
Çözüm
X ve Z devrelerinde ampul ışık verdiğine göre, bu
devrelerde A - B test uçlarının daldırıldığı sıvıların
iletken, Y devredesindeki sıvının ise yalıtkan olması
gerekir. Ancak B seçeneğindeki maddeler bu duru
mu sağlayabilirler.
Cevap B
D
Kazanımlar
Sıra Sizde - 1
Yunus hazırladığı elek
trik devresinde 1 ve 2
bölmelerine aşağıdaki
maddelerden yapılmış
hangi telleri kullanırsa,
ampul ışık vermez?
Bu bölüm ü b itird iğ im d e ;
1
1.
Maddelerin elektriksel iletkenlik ve yalıtkanlık
özelliklerinin çeşitli amaçlar için kullanıldığını,
1 .<
Yalıtkan maddelerin, elektrik eneıjisinin se
bep olabileceği tehlikelere karşı korunmada
nasıl kullanılabileceğini,
1.
Kendisi ve çevresindekilerin güvenliği açı
sından elektrik çarpmalanna karşı alınması
gereken önlemleri,
A) Bakır tel
Demir tel
B) Gümüş tel
Bakır tel
C) Alüminyum tel
Krom - nikel tel
D) Plastik tel
Bakır tel
Y a lıtka n la r Sizi Korusun
^
Sıra Sizde - 2
Ahmet basit bir elektrik devresi kurarak aşağıdaki
malzemelerin elektrik iletkeni olup olmadığını araş-
or
Gümüş çatal
Şenay da basit elektrik devresi kurarak aşağıdaki
malzemelerin elektrik iletkeni olup olmadığını araş
tırıyor.
Uzaktan kumanda, saat, radyo, el feneri gibi pille
çalışan cihazlar düşük elektrik enerjisi kullandıkla
rından bir tehlike oluşturmaz. Fakat ütü, televizyon,
bilgisayar, fırın gibi şehir cereyanı ile çalışan aletle
rin kullanımı sırasında doğabilecek tehlikeleri en
gellemek için bazı güvenlik önlemleri alınır. Bunla
rın başında yalıtım gelir.
Günlük yaşamda elektrik iletiminde iletken olarak
metal teller kullanılırken, bu tellerin etrafı yalıtkan
plastiklerle kaplanır. Böylelikle içlerinden elektrik
enerjisi geçen telle
rin elektrik çarpması
sonucunda insanla
ra zarar vermesinin
önüne geçilmiş olur.
Elektrik çarpmaları
na karşı korunmak
için elektrikli aletle
rin ve devre elemanlarının tamamında dış koruma
malzemesi olarak plastik kullanılmıştır.
Elektrik Çarpmalarından Korunalım
Vücudumuz elektrik enerjisini iletir, bu yüzden elek
trik enerjisi ile temas etmemiz ölüme ya da ciddi
yaralanmalara sebep olabilir. Elektrik güvenliği açı
sından almamız gereken belli başlı tedbirleri şöyle
sıralayabiliriz:
Ahmet ve Şenay’ın, yaptığı deneylerin sonuçla
rına göre, aşağıdakilerden hangisi söylenemez?
A) Ahmet K maddesinin elektriği ilettiğini fark eder.
B) Şenay, araştırdığı üç maddeden ikisinin elektri
ği ilettiğini fark eder.
Evlerde veya okullardaki prizlere çivi, iğne, tor
navida, çatal, kaşık vb. metal cisimleri kesinlikle
sokmamalıyız.
if .
C) Ahmet’in araştırdığı iki madde elektrik iletkeni
dir.
D) Ahmet ve Şenay bazı sıvıların elektriği ilettiğini
fark eder.
0
COŞKU
Elektrikli araçları kullanmadan önce mutlaka
kullanma kılavuzunu okumalıyız.
Çözüm
Kablosu sıyrılmış, içinden teller çıkan, kırılmış
fişleri kesinlikle kullanmamalıyız.
Şekle baktığımızda Ayşe’nin saçını kuruttuğunu gö
rüyoruz. Ayşe’nin saçını kurutması, bu işlemi ban
yoda ayna karşısında yapması, ayağında çorap bu
lunması ve elinde plastik tarak olması, elektrik gü
venliği adına risk içermez. Ancak şehir cereyanıyla
çalışan bir elektrikli aleti ıslak zeminde kullanmak,
çarpılma riski anlamına gelir. Ciddi tehlikelere se
bep olabilir.
Yerinden çıkmış, kırılmış, bozulmuş prizleri he
men tamir ettirmeliyiz.
Islak ellerle prizlere, fişlere, anahtarlara dokunmamalıyız.
Cevap D
Sıra Sîzde - 3
Aşağıdaki davranışlardan hangisi elektrik gü
venliği açısından yapılması gereken bir davra
nıştır?
Elektrik kablolarının üzerine ağır yük koymama
lıyız.
A) Elektrikli araçların fişlerini prizlerden uzak tut
mak
Bozuk elektrikli aletleri kendimiz tamir etmeye
kalkışmamalıyız.
B) Her durumda elektrikli araçlar için uzun kablo
lar kullanmak
Elektrik kablolarını ısı kaynaklarından uzak tut
malıyız.
C) Bozulan elektrikli araçları kendi başımıza tamir
etmek
Elektrik direklerine kesinlikle tırmanmamalı ve
elektrik direklerinin bulunduğu yerlerde uçurt
ma uçurmamalıyız.
D) Elektrikli araçları çalıştırmadan önce kullanım
kılavuzunu okumak
Özellikle yağmurlu havalarda elektrik direkleri
ne yaslanmamalıyız.
Elektrik trafolarının içine girmemeli, onlara dokunmamalıyız.
Bir prize çok sayıda elektrikli alet takmamalıyız.
Gök görültülü, şimşek çakan, yıldırım düşen yağ
murlu havalarda mümkün olduğunca dışarı çık
mamalıyız.
Sıra Sizde - 4
Bir grup öğrenci bazı araç gereçlerin iletken ve ya
lıtkan kısımlarını bir poster haline getirip aşağıdaki
gibi sunmuştur.
Hangi öğrencinin posterinde yanlışlık vardır?
A)
Örnek - 2
B)
yalıtkan
Ayşe şekilde elektrik gü
venliği adına hatalı bir ha
reket yapmıştır.
iletken
Ayşe’nin yaptığı hata aşağıdakilerden aşağıdakilerden hangisidir?
C)
A) Saçlarını banyoda kurutmak
B) Saçlarını kuruturken plastik tarakla taramak
C) Saçlarını kuruturken ayağında çorap bulundur
mak
D) Saçlarını kuruturken ıslak zemine basmak
Q l COŞKU
D)
1. Elektrik enerjisi üretilen tesislere ..................
.................. adı verilir.
2. Elektrik enerjisini iletebilen maddelere............
............... denir.
3. Şekerli su elektrik............... iletmezken, tuzlu
s u .................
4. Elektrik kablolarının içindeki bakır tel iletken,
bakır telin etrafını saran.........................yalıt
kandır. Bunun sayesinde elektrik ............ bir
şekilde bir yerden başka bir yere taşınabilir.
J 1.
Sadece katilar elektriği iletir.
2. Bir elektrik kablosunun içindeki bakır iletken,
plastik kılıf yalıtkandır.
j 3. Çocukların elektrik trafosunun etrafında sak
lambaç oynaması yanlış bir davranıştır.
J 4.
Tuzlu su elektrik enerjisini iletmez.
I 5. Kırık prizleri, bozuk elektrik anahtarlarını kul
lanmanın bir sakıncası yoktur.
i 6. Elektrik enerjisi evlere iletken kablolarla taşı
nır.
5. Çevremizdeki bir çok.............. alette iletken ve
yalıtkan maddelerin birlikte kullanıldığını göz
lemleyebiliriz.
6. Aslında hava yalıtkandır. Ancak............ düş
mesi v e ............ çakması sırasında hava ilet
Aşağıdaki tabloyu, uygun yerlere (✓) işareti ko
yarak doldurunuz.
kenlik kazanır.
7. Floresan lambalar ve reklamcılıkta kullanılan
............ lambaların yapılarında bulunan gazlar
Turşu suyu
da özel şartlarda iletkenlik kazanarak bu lamba
Anahtar
ların parlak ışık vermelerini sağlar.
8. Benjamin Franklin 1752 yılında ............... bir
elektrik enerjisi boşalması olduğunu ispat etti.
Seramik
Tahta kaşık
Şerbet
9. Evlerde veya okullardaki................ çivi, iğne,
tornavida, çatal, kaşık, vb. metal cisimleri kesin
likle sokmamalıyız.
10. Bozuk elektrikli aletleri kesinlikle kendimiz tamir
etmeye.......................
11. Evde şehir cereyanı kullanarak kendi başımıza
............................ kurup deney yapmamalıyız.
Çünkü elektrik devreleri için okulda yapılan de
neylerde düşük elektrik enerjisi kullanılmaktadır.
12. Elektrik..................bulunduğu yerlerde uçurt
ma uçurmamalıyız.
Altın yüzük
ELEKTRİK ENERJİSİ N ASIL TAŞINIR?
1.
4.
İletkenler
Tuzlu su
Şekerli su
Cam şişe
Plastik CD
kutusu
1
Alüminyum
folyo
Yukarıdaki paragrafta numaralı yerlere sıra
sıyla aşağıdakilerden hangisi gelmelidir?
Zehra bazı maddeleri yukarıdaki gibi gruplandırmıştır.
A) yalıtkan, iletken, enerjisi
Buna göre, bu gruplandırmada 1 ve 2 yerle
rine aşağıdakilerden hangileri gelmelidir?
B) iletken, yalıtkan, çarpması
C) enerji, yalıtkan, iletken
D) iletken, yalıtkan, enerjisi
1
A) Saf su
Az iletkenler
B) Argon gazı
Yalıtkanlar
Yalıtkanlar
Dirençler
C) Gümüş şamdan
D) Tahta kalem
Üzerinden elektrik enerjisinin geçişine izin ve
ren maddeler ....I.... olarak adlandırılır. Elektrik
enerjisinin geçişine izin vermeyen maddeler
ise.....II...... olarak adlandırılır. Elektrik enerji
si taşıyan çıplak bir tele elle dokunulduğunda
elektrik.....III...... meydana gelebilir.
5.
Aşağıdaki yalıtkan maddelerden hangileri
nin içine bir miktar saf su döküldüğünde olu
şan karışım, elektrik enerjisini aktarabilir?
tuz
2 . Aşağıdaki davranışlardan hangisi elektrik
güvenliği açısından doğrudur?
A)
B).
Yıpranmış
kablo, kırık fiş
ve prizleri
tam ir ettirmek.
Bir prize
birden fazla
fiş takmak.
C)
A) Yalnız şeker
B) Yalnız tuz
C) Tuz ve talaş
D) Şeker ve talaş
Islak elle
elektrik anahtar
larına ve priz
lere dokunmak. .
6.
Aşağıdaki düzeneklerde I, II, III test uçları arasına sırasıyla alüminyum folyo, tahta kaşık ve
demir çivi konuluyor.
Â
Aşağıdakilerden hangisi, elektrik güvenliği
açısından doğru bir davranıştır?
A) Elektrikli aletler arızalandığında uzman ki
şilere tamir ettirmek
B) Açıkta kalan kablo uçlarını birleştirmek
C) Elektrik iletiminde kullanılan kabloları sıcak
ve ısı kaynaklarına yakın ortamlarda tutmak
D) Elektrikli aletlerin kablolarını rutubetli, nem
li ve ıslak yerlerde tutmak
Q
talaş
-
D)
Yeni b ir elektrikli
aleti, kullanma kıla
vuzunu okumadan
çalıştırmak.
3.
şeker
■ jm
coşku
Kelebek
Buna göre hangi hayvanların üstlerindeki
ampuller yanar?
A) Yalnız kedi
B) Yalnız kuş
C) Kuş ve kelebek
D) Kedi ve kelebek
7.
9.
Elektrik enerjisi
nakil hatlarının
olduğu yerlerde
uçurtma uçurmam,
oyun oynamam.
Ellerim ıslak olsa
da saç kurutma
makinesini
çalıştırmaktan
kaçınmam.
Ceren
Gök gürültülü,
Şekildeki bulma
B
cada elektrik ilet
keni maddelerin
R
olduğu kutular
boya n dığ ınd a ,
A
bulmacanın gö
i
rünümü aşağıdakilerden hangisindeki gibi
A)
B)
C)
D)
A K
I
A S T
S C A
F S U
V i Y
R E
i
M
E
D
K
R
i
S
olur?
Evde kırık priz,
yıpranmış kablo
varsa kendim
tamir ederim.
şimşek çakan ya
ğışlı havalarda açık
alanda bulunmak
tan kaçınırım.
Sevgi
Tarık
Yukarıdaki öğrencilerden hangilerinin dav
ranışları, elektrik güvenliği açısından doğ
rudur?
8.
A) Yalnız Mert
B) Mert ve Tarık
C) Mert ve Sevgi
D) Sevgi ve Ceren
Aşağıdaki devrelerde anahtarlar kapatıldığın
da ampullerin yanıp yanmayacağı ve bunun
sebebi ile ilgili yorumlar yapılıyor.
Yanar/
Yanmaz
Devre
10. Fen ve Teknoloji öğretmeninin tahtaya yazdığı
soruya göre, düşüncelerini söyleyen öğrenci
ler aşağıda verilmiştir.
Yorum
3
Yanar
Tahta
elektrik
enerjisini
iletmez.
Tahta kaşık
â
demir-nikel çatal
ir
«t
Demir-nikel
çatal
Yanmaz
elektrik
enerjisini
iletir.
ÎT
Silgi
elektrik
enerjisini
iletmez.
silgi
Buna göre, numaralarla belirtilmiş kutular
daki ifadelerden hangileri doğrudur?
A) 2 ,4, 5 ,6
B) 2, 3, 5, 6
Buna göre, hangi öğrencinin yorumu yan
lıştır?
C) 2, 4, 5
D) 1,2,4, 5,6
A) Cem
B) Filiz
C) Esin
D) Tayyar
0C O 8KU
İLETKENİ DEĞİŞTİR,
AMPULÜN PARLAKLIĞI
DEĞİŞSİN
Kazanımlar
2 .1
Bir elektrik devresindeki ampulün parlaklı
ğının nelere bağlı olduğunu,
İletkenin uzunluğunu sabit tutup kalınlığını yani dik
kesit alanını değiştirdiğimizde ampul parlaklığının
değiştiğini gözlemleriz. Ayrıca uzunluk ve dik kesit
alan sabit tutularak telin cinsini değiştirdiğimiz zaman
da ampul parlaklığının yine değiştiğini gözlemleriz.
Dolayısıyla bir devredeki ampul parlaklığı,
2 .2
Ampulün parlaklığı ile ilgili tahminleri test
edecek bir deney tasarlayıp ve kurulabileceğini,
1. İletken telin uzunluğu
2 .3
Bir elektrik devresindeki ampulün parlaklı
ğının, devredeki iletkenin uzunluğu, dik ke
sit alanı ve cinsinin değiştirilmesiyle değişe
bileceğini,
3. Telin cinsi
2 .4
Maddelerin elektrik enerjisinin iletimine kar
şı gösterdikleri zorluğun "direnç" olarak ifa
de edileceğini,
2 .5
Bir iletkenin direncinin uzunluğuna, dik ke
sit alanına ve cinsine göre değiştiğini,
2. Telin dik kesit alanı
4. Pil ve ampul sayısı
gibi niceliklere bağlıdır.
Direnç Nedir?
Anahtar Bilgi
İletkenler elektrik enerjisinin geçişine zorluk çı
karır, bu zorluğa direnç adı verilir.
A m p u lü n Parlaklığını D eğiştirelim
Bir elektrik devresinde direncin büyüklüğü ile
ampulün parlaklığı ters orantılı değişir. Yani di
renç küçükse ampul çok parlak, direnç büyük
se ampul az parlak yanar.
Telin uzunluğu arttıkça, direnç büyür.
5. sınıf Fen ve Teknoloji dersinin “Yaşamımızdaki
Elektrik" ünitesinde öğrendiklerimize göre, bir dev
rede ampulün parlaklığı kullanılan pil ve ampul sa
yısına göre değişiyordu. Şekildeki gibi bağlı pil sa
yısı arttıkça parlaklık artarken, lamba sayısı arttıkça
parlaklık azalmaktadır.
Bu durumu test etmek için aynı maddeden yapıl
mış, dik kesit alanları eşit olan farklı uzunluktaki di
renç tellerini özdeş pil ve ampullerin uçlarına aşağı
daki gibi bağlayalım.
Tel uzadıkça devrenin direnci artar. Bu sebeple am
pul parlaklığı azalır.
L
2L
Acaba ampul parlaklığını değiştiren başka faktör
ler de var mıdır?
2)
Direnç uzun,
ampul parlaklığı az.
COŞKU
Direnç kısa,
ampul parlaklığı çok.
Direnci R ise
Direnci 2R olur.
G
Uzunluğu 2L
İletkeni Değiştir, Ampulün Parlaklığı Değişsin
Telin dik kesit alanı arttıkça, direnç küçülür.
Bu durumu test etmek için aynı maddeden yapıl
mış, uzunlukları eşit olan farklı kesit alanlarına sa
hip direnç tellerini özdeş pil ve ampullerin uçlarına
aşağıdaki gibi bağlayalım.
Telin dik kesit alanı arttıkça devrenin direnci azalır.
Bu sebeple ampul parlaklığı artar.
r
Çözüm
Telin uzunluğu arttıkça direnci de artar.
5 cm lik telin
2 £2 direnci varsa,
20 cm lik telin,
X
X = 8 Q luk direnci olduğunu buluruz.
L telinin direnci 8 Q dur.
Direnç teli
►
■3K
Kesit alanı S
Direnci 2R ise
Direnci R olur.
Kesit alanı 2 S
%
Örnek - 4
Eşit uzunluktaki, aynı cins fakat farklı dik kesit alan
larına sahip iletken tellerle kurulmuş aşağıdaki
elektrik devreleri, özdeş piller ve ampuller içermek
tedir.
Hangi devredeki ampulün parlaklığı en fazladır?
(L : uzunluk, S : dik kesit alanı)
Telin direncinin bağlı olduğu diğer bir etken de
direnç telinin cinsidir.
Bu durumu test etmek için farklı maddelerden ya
pılmış, uzunlukları ve dik kesit alanları eşit olan di
renç tellerini özdeş pil ve ampullerin uçlarına aşağı
daki gibi bağlayalım. Farklı telde ampul parlaklığı
da farklı olur.
n
Aynı boyutlardaki alüminyum telin direnci, gümüş
telin direncinden büyüktür.
Demek ki bir elektrik devresindeki ampulün parlak
lığı devredeki dirence göre değişmektedir. Yani, dev
redeki direnç telinin uzunluğu, dik kesit alanı ya da
cinsi değiştirilerek ampul parlaklığı değiştirilebilir.
Kesit alanı S, boyu L
c :::::.. „ , o
alüminyum
İ S M f iM i M m p i i i
Direnci R,
Lamba
parlaklıklarına
göre
■1* R2
Çözüm
Ampul parlaklığının devredeki dirençle ters orantılı
değiştiğini öğrenmiştik. En parlak yanan ampul için
en küçük dirençli, yani dik kesit alanı en büyük olan
teli aramalıyız.
Bu tel D seçeneğindeki devrede vardır. Dolayısıyla
o devredeki ampul en parlak yanar.
Cevap D
Kesit alanı S, boyu L
gümüş
Örnek - 3
©
Sıra Sizde - 5
Şekildeki K telinin direnci 2 Q
olarak ölçülmüştür.
Aynı maddeden yapılmış iletken
tellerden K nin direnci 5 Q dur.
5 cm
Buna göre, aynı madde
den yapılmış eşit kalınlık20 cm ------- ►! ta olan yandaki L telinin
direnci kaç £2 olmalıdır?
Buna göre, L telinin direnci kaç
£2 olabilir?
A) 3
B) 5
C) 8
D) 10
Q CO$KU
Kazanımlar
Sıra Sizde - 6
Bir öğrenci şekildeki
elektrik devresinde
ampulün parlaklığını
artırmayı amaçlıyor.
Ampul
Buna göre, öğrenci
a şa ğ ıd a kile rd e n
hangisini yapmalı
dır?
2 .7
Devre elemanlarının iki uçlu olduğunu göz
lemleyip, her birinin belirli bir direnci oldu
ğunu,
2 .b
Bir iletkenin direncini ölçüp, birim ini,
Y a lıtka n la r Her zaman Y alıtkan
mıdır?
Genel olarak metaller iletken,
metal olmayanlar ise yalıtkan
dır. Bazen yalıtkan maddeler de
belli şartlarda elektriği iletebilir
hâle gelir. Şekilde iki telin ucu
birbirine değmediği halde aradaki yalıtkan olan ha
va iletken hâle gelerek elektriği iletiyor. Bundan do
layı enerji nakil hatlarından, sarkan elektrik tellerin
den uzak durmak gerekir.
Bağımlı Değişken, Bağımsız
Değişken ve Sabit Tutulan
Değişken Nedir?
Bir deneyde direnç telinin uzunluğunun ampul par
laklığı üzerindeki etkisi araştırılıyorsa, bu deneyde
telin dik kesit alanı ve cinsi sabit tutulan değişkendir.
Yalıtkanların direncinin iletkenlere göre çok
daha büyük olduğunu,
A) Aynı uzunlukta aynı cins daha kalın bir direnç
teli kullanmalıdır.
B) Bir pil sökülmelidir.
C) Aynı kalınlıkta daha uzun direnç teli kullanmalı
dır.
D) Ampulü duyundan çıkarmalıdır.
Bir deneyde sabit tuttuğumuz yani artırıp azaltma
dığımız değişkene sabit tutulan değişken deriz.
2 .t
c0
e
1
Devre Elemanları
Bir elekrik devresindeki pil, ampul, anahtar, batarya
ve iletken kablo gibi devre elemanlarını basit bir şe
kilde göstermek için kendileri yerine sembolleri çi
zilir. Aşağıdaki tabloda bu elemanların sembolleri
çizilmiştir.
Anahtar
Ampul
Pil
Batarya
Kablo
m?
Ampul parlaklığı, direnç telinin uzunluğuna göre ar
tıp azalacağı için telin uzunluğuna bağımlıdır. Dola
yısıyla ampul parlaklığı, bağımlı değişkendir.
Burada direnç telinin uzunluğunu diğer değişken
lerden bağımsız olarak arttırıp azaltabiliriz.
Zaten öğrenmek istediğimiz şey de, direnç telinin
uzunluğunun ampul parlaklığı üzerine etkisidir. Ya
ni direnç telinin uzunluğu bu deneyde bağımsız
değişkendir.
Bu deneye ait aşağıdaki gibi bir tablo yapabiliriz:
Bağımlı
değişken
Bağımsız
değişken
Sabit tutulan
değişken
Ampul
parlaklığı
Telin
uzunluğu
Telin cinsi ve
kalınlığı, pil sayısı,
ampul sayısı
0 1 COŞKU
B %
—
-—
Bir İletkenin Direncini Nasıl Ölçeriz?
Direncin biriminin ohm olduğu
nu öğrenmiştik. Direnci ilk keş
feden Alman fizikçi George Simon Ohm'dur. Bu bilim insanı
nın anısına direnç birimi Ohm
olarak adlandırılmıştır. İletken
tellerin dirençleri direnç ölçer
yardımıyla ölçülür. Direnç ölçe
re ohmmetre de denir.
Bir devre elemanının direncini ölçmek için cihazın
iki ucu devre elemanının iki ucuna dokundurulur. Ci
hazın gösterge ekranından direnç değeri okunur.
m
Örnek - 5
Uzunlukları verilen A ve B tellerinin dirençleri ohmmetre ile aşağıdaki gibi ölçülüyor.
Kazanımlar
2 .9
Ampulün de bir iletken telden oluştuğunu
ve bir direncinin olduğunu,
2 .1 0 Direncin değerinin artması veya azalması
nın ampulün parlaklığını nasıl değiştirdiğini
deneyerek keşfedilebileceğini,
2 .1 1 Devredeki ampulün parlaklığını değiştire
bilmek için basit bir reosta modeli tasarla
yıp yapabileceğimi,
¡
L
Buna göre, aşağıdaki tel parçalarından hangisi
nin direnci en büyüktür?
A)
m m m m m m m ım m m m m m m m m /m ım m m
t
/
m
m
ım
n ım
i1
A m p u lü n Y ap ısı
B)
Aydınlatma aracı olarak kullandığımız ampulün aşa
ğıdaki gibi bir yapısı vardır.
10 cm
C)
20 cm
Ampulün yapısı
D)
p
2 cm
Filaman
5 cm
Argon
gazı
Çözüm
Tellerin uzunluklarıyla dirençleri arasında doğru
orantılı bir ilişki vardır.
Uzunluğu 5 cm olan P telinin direnci 40 Q olarak ölçülüyorsa, A’daki 10 cm uzunluğundaki P telinin di
renci 80 £2, 2 cm uzunluğundaki P telinin direnci ise
16 Q dur.
10 cm uzunluğundaki R telinin direnci 10 Q olarak
ölçülüyorsa, B’deki 20 cm uzunluğundaki R telinin
direnci 20 Q, D’deki 5 cm uzunluğundaki R telinin
direnci ise 5 O. dur. Bu durumda A seçeneğindeki P
telinin direnci en büyük olur.
Cevap A
m
Sıra Sizde - 7
Noktalar arası
uzaklığın eşit
olduğu Şekil - 1
deki direnç te
linin toplam di
renci 40 Q dur.
Şekil - 1
Şekil - II
Buna göre, Şekil - II deki direnç ölçerin uçları di
renç telinin hangi noktalarına dokundurulduğunda 15Qu gösterir?
A) 1 ve 3
Ampulün sembolü
Havası boşaltılmış
cam balon
B) 2 ve 4
C) 5 ve 8
D) 3 ve 8
Ampul duyu
Metal vidalı
kap Metal uç
Cam balon içinde filaman ismi verilen spiral şeklin
de ince uzun iletken bir tel bulunur.
Bu telin spiral şeklinde yapılma amacı, kısa bir me
safeye daha uzun bir tel yerleştirmek içindir.
Filaman hem uzun hem ince hem de yapıldığı mad
denin cinsinden dolayı yüksek bir dirence sahiptir.
Bu tel, içinden elektrik enerjisi geçince kızarır ve et
rafa ışık saçar. Filaman, yüksek dirençten dolayı ak
kor hale gelerek ışık yayılmasını sağlayan tungsten
adlı metalden yapılır. Tungsten metali 3400 °C’a ka
dar erimez.
Cam balonun içinde argon veya
neon gazı bulunur. İletken telden
geçen elektrik enerjisinin mikta
rına göre ampul az veya çok
parlak yanar.
Devredeki ampul sayısının
artması devredeki direnç
miktarını arttıracağı için dev
reden geçen elektrik enerjisi
azalır, bu da ampullerin par
laklığının azalmasına sebep
olur.
Q COŞKU
Evlerde kullanılan ampullerin di
rençleri farklıdır. Salonu aydınlat
mak için kullanılan ampulün di
renci ile küçük bir odayı aydın
latmak için kullanılan ampulün
direnci aynı değildir. Ampul ne
kadar fazla ışık yayarsa o kadar
fazla elektrik enerjisi harcar.
Değişken Direnç (Reosta)
Elektrik devrelerinde, devre üzerinden geçen elek
trik enerjisini ayarlamak için değeri değişebilen di
rençler kullanılır.
Son yıllarda daha çok kullanılmaya başlanılan ayar
lı anahtar dimerler ile ışığın şiddetini (parlaklığını)
değiştirmek mümkündür.
Örnek - 6
rH8>—
H S )—® —
H8>-h[g>-HiS hn
ı
ıı
ııı
Şekildeki devreler özdeş pil ve ampullerle kurul
muştur.
Buna göre, devrelerdeki K ampullerinin parlak
lıkları nasıl sıralanır?
Çözüm
Devredeki ampul sayısı arttıkça, devredeki direnç
miktarı artar. Bu sebeple devreden geçen elektrik
enerjisi azalır, bu da ampullerin parlaklığının azal
masına sebep olur.
Dolayısıyla devrelerdeki ampullerin parlaklıkları
arasındaki ilişki I > II > III şeklinde olur.
©
Sıra Sizde - 8
Ampuller elektrik enerjisinin iletimine karşı di
renç gösterir.
Dimer anahtar ile bir odadaki ışık şiddeti
ayarlanabilir.
Dimer anahtar yardımıyla odamızdaki ışık şiddetini
ayarlayabiliriz. Gizem yukarıdaki resimde de görül
düğü gibi odada televizyon seyrederken ışığın şid
detini azaltıyor, kitap okurken ise ışığın şiddetini ar
tırıyor.
Reosta Nedir?
Bir iletken telin uzunluğunun değiştirilmesiyle dev
redeki direnç arttırılıp azaltılabilir. İletkenlerin bu
özelliklerinden yararlanılarak yapılan ve devredeki
direnci arttırıp azaltmaya yarayan araçlara reosta
denir. Reostaya ayarlanabilir direnç de denir.
sürgü
•—
^— •
Reosta sembolü
Reosta
Bu bilgiye göre, aşağıdaki özdeş pil ve özdeş
ampullerle kurulmuş hangi devredeki S ampulü
en parlak yanar?
A)
B)
D)
C)
0
COŞKU
sjjt
Şekildeki
reostalı devrede reosta
sürgüsü ok yönünde
hareket ettirilirse, üzerinden elek
trik enerjisi geçen tel kısalır yani devre
deki direnç
azalır ve
ampul par
laklığı ar
tar.
Örnek - 7
S
Sıra Sizde - 9
Bazı öğrenciler elektrik konusu ile ilgili aşağıdaki
gibi posterler hazırlamıştır.
Reosta
Hangi öğrenci, hazırladığı posterde yanlışlık
yapmıştır?
A)
B)
Batuhan
Ele ktrik Direncine Ö rnek
Şekil - 1de verilen elektrik devresinde yapılan işlem
ler sonucunda, Şekil-II deki grafik elde ediliyor.
Buna göre, yapılan işlemler aşağıdakilerden han
gisinde doğru verilmiştir?
A) Anahtar kapatılıp, reosta a yönünde hareket et
tirilmeli, bir süre beklenip, reosta b yönünde ha
reket ettirilmelidir.
B) Anahtar kapatılıp, reosta b yönünde hareket et
tirilmeli, bir süre beklenip, reosta a yönünde ha
reket ettirilmelidir.
Filaman, küçük
dirençli •
iletken tel
A
Mehtap^y^
Direnç Birimi
Direnç birimi ohmdur
ve direnç değeri
ohmmetre ile ölçülür.
Ampul dibi,
büyük dirençli
kısım
C)
Hüseyin
D)
Ayhan
Ele ktrik Güvenliği
E le ktrik İletk eni
Elektrik direklerinin
olduğu yerlerde
uçurtma uçurmayalım.
Hava aslında elektrik
yalıtkanıdır. Fakat bazı
durumlarda hava da
elektriği iletebilir.
C) Anahtar kapatılıp, reosta önce a sonra b yönün
de hareket ettirilmelidir.
D) Anahtar kapatılıp, reosta b ve a yönünde sürek
li hareket ettirilmelidir.
Çözüm
Grafikte ilk andan itibaren ampul parlaklığı belirli
değerlerdedir. Hiç sıfır olmamıştır. Demek ki ilk an
da devrede elektrik enerjisinin geçişini sağlamak
için anahtar kapatılmış olmalıdır.
Grafiğin ilk kısmına baktığımızda ampul parlaklığı
nın azaldığı görülür. Bunun için devrenin direnci ar
tırılmalıdır, yani reosta b yönünde hareket ettirilme
lidir.
Grafiğin orta kısmında ampul parlaklığı değişme
©
Sıra Sizde -1 0
Şekildeki düze
neği kuran Gür
can, ampul par
laklığını önce
arttırmak sonra
azaltmak isti
yor.
Bunun için Gürcan aşağıdaki işlemlerden hangi
sini yapmalıdır?
miştir. Bu durumda devrenin direnci de değişme
miştir. Yani reostanın sürgüsü bir süre hareketsiz
bekletilmiştir.
A) Reosta sürgüsünü sadece 2 yönünde hareket
ettirmeli
Grafiğin son kısmında ise ampul parlaklığı artmıştır.
Bunun için devrenin direnci azaltılmıştır. Yani reos
ta a yönünde hareket ettirilmiştir.
C) Reosta sürgüsünü sadece 1 yönünde hareket
ettirmeli
Cevap B
B) Reosta sürgüsünü önce 2 yönünde sonra 1 yö
nünde hareket ettirmeli
D) Reosta sürgüsünü önce 1 yönünde sonra 2 yö
nünde hareket ettirmeli
Q
COŞKU
Aşağıda görülen K, L, M, N ve P direnç telleri, aynı
cins maddeden yapılmış aynı dik kesit alana sahip
iletkenlerdir.
1. Elektrik devresindeki ampul parlaklığı devrede
ki .............................göre farklılık gösterebilir.
K
2. Elektrik enerjisini ileten maddeler, elektrik ener
jisine .................. gösterebilirler.
lS
3. Bir elektrik devresinde, ampul sayısını artırıp
azalttığımızda da devreki ampullerin................
değişir.
4. Maddeler elektrik enerjisinin geçişine karşı zor
luk çıkarır, bu zorluğa..................adı verilir.
5. Bir iletkenin direnci (R) uzunluğu (L) ile doğru
6. Bir iletkenin....................................................
büyüdükçe, direnci küçülür. Yani bu iki nicelik
birbiriyle ters orantılıdır.
50 cm
B C 3 3 3 B
M':
70 cm
N 10 cm
P(
20 cm
Bu telleri, büyük dirence sahip olandan küçük
dirence sahip olana doğru aşağıdaki kutulara sı
ralayınız.
En büyük
direnç
En küçük
direnç
7. Özdeş ampul ve pillerle oluşturulan devrede
kullanılan aynı boyutlardaki farklı cins..............
....................direnç büyüklükleri de farklıdır.
8. Bir iletkenin direnci, iletkeni oluşturan madde
nin ..................bağlıdır.
9. Genel olarak metallerin................ metal olma
yan maddelerin............... olduğu söylenebilir.
10. Direnç......... harfi ile gösterilir. Direnç birimi,
direnci ilk bulan George Simon Ohm’un anısına
.......... (om) olarak bilinir. Bu birim kısaca........
harfiyle sembolize edilir.
11. Maddelerin dirençlerini....................adı verilen
aletle ölçebiliriz.
12. Devrenin bir parçası olan lamba, zil, ütü, motor,
kablo, gibi devre elemanlarının.............. vardır.
13. Cam balon içinde bulunan spiral şeklinde ince
uzun iletken tele................ ismi verilir.
Aşağıda verilen devre elmanlarının sembollerini
boş bırakılan yerlere çiziniz.
Devre
elemanının
adı
Pil
Pil grubu
(batarya)
Kablo
(iletken)
Direnç
14. Bir devredeki direnci arttırıp azaltmaya yarayan
araçlara.................. (ayarlı direnç) denir.
Anahtar
15. Ampulde elektrik enerjisinin............................
dönüştürülmesi amaçlanır.
Ampul
(Lamba)
@1 COŞKU
Devre
elemanının
görünümü
Devre
elemanının
sembolü
İLETKENİ DEĞİŞTİR, AMPULÜN PARLAKLIĞI DEĞİŞSİN
1.
Bir iletken telin direnci, aşağıdakilerden han
gilerine bağlı olarak değişir?
4.
r n
-AWMV L
i. İletkenin hangi metalden yapıldığına
II. İletkenin kullanıldığı devredeki pil sayısına
III. İletkenin dik kesit alanına
2.
A) İv e li
B) İve III
C) II ve II
D) I, II ve
—m —
Yukarıda verilen elektrik devre elemanları
arasında, aşağıdakilerden hangisinin sem
bolü yoktur?
A) Ampul
B) Reosta
C) Anahtar
D) Direnç
Direnci 40 O. olan Şekil - 1deki tel Şekil - II de
ki hâle getiriliyor.
A - B uçları arasındaki direnç kaç Q olur?
l
Şekildeki elektrik
devresini kuran
Ferhat, reostanın
iletken ayar kolu
nu hareket ettire
rek;
4i
B
A
Şekil - 1
A) 10
B
Şekil - II
B) 20
■-
n ir o r . r . te lİ
[^ E ı
İletken
ayar kolu
Ampul
I. Ampulün par
laklığı
C) 40
II. iletkenden geçen elektrik enerjisi miktarı
III. Devrede kullanılan telin iletkenlik ya da ya
lıtkanlığı
nicelik ve niteliklerinden hangilerini kontrol
altında tutabilir?
II. ölçüm
A) İve li
B) İve III
C) II ve II
D) I, II ve
III. ölçüm
Ercan boyutları yukarıdaki gibi verilen bakır
tellerin dirençlerini ölçerek bir tabloya kayde
diyor.
Ercan’ın yaptığı bu deneyle ilgili aşağıdakilerden hangisi söylenemez?
(L : uzunluk, S : dik kesit alanı)
A) Ercan deneyinde bağımsız değişken ola
rak “tel uzunluğunu” almıştır.
6.
Yapısında küçük dirençli tel ve büyük dirençli tel bulunduran elektrikli aletlere aşağıdakilerden hangileri örnek verilebilir?
«
B) Ercan’ın deneyinde bağımlı değişken “di
renç büyüklüğü” dür.
C) Ercan’ın elde ettiği ölçüm değerlerini karşı
laştırması I > II > III şeklindedir.
D) Ercan’ın deneyinde “telin cinsi” sabit tutu
lan değişkendir.
Tost makinesi
Vantilatör
Elektrikli ısıtıcı
A) Yalnız
B) II ve III
C) İve III
D) I, II ve
Q COŞKU
7.
Yukarıdaki gibi öğretmenin istediğine göre öğ
renciler devreler kurmaya başlıyorlar.
Aşağıdaki öğrencilerden hangisinin kurdu
ğu devre, öğretmenin şemasını çizdiği dev
reye uygun değildir?
Yukarıdaki devrelerde ampul ve piller özdeştir.
Devrelerdeki iletkenlerin cinsleri aynıdır.
A)
Bağımlı değişken olarak ampul parlaklığını,
bağımsız değişken olarak telin dik kesit
alanını belirleyen bir öğrenci, hangi devre
düzeneklerini kullanmalıdır?
A) İve III
B) II ve IV
C) İv e li
D) III ve IV
B)
«I
4»
C)
^
M
D)
8.
10.
Yukarıdaki kavram haritasını hazırlayan bir öğ
renci, bazı kısımları boş bırakıp numaralandırmıştır.
Kavram haritasının doğru olarak tamamlan
ması için numaralı yerlere aşağıdakilerden
hangileri yazılmalıdır?
Bir müzik setinin
ses ayar düğmesi.
Yukarıdaki verilen araçlar, fonksiyonları dü
şünüldüğünde bir elektrik devresinde han
gi devre elemanı ile temsil edilir?
A)
II
Q
B)
-
— <8>—
A) iletkenler
ohmmetre
ohm
B) iletkenler
C) sıvılar
dinamometre
iletkenin cinsi
iletkenin cinsi
ohmmetre
D) iletkenler
dirençölçer
iletkenin cinsi
COŞKU
Odanın ışık şidde
tini ayarlayan değiş
ken dirençli anahtar.
C)
D)
o
tykr *“ •
* |f
•
YAŞAM IM IZD AK İ ELEKTRİK
1.
I. Elektrikli aletlerden uzak durmak
4.
II. Elektrikli aletlerin kabloları üzerine ağır
yükler koymamak
B
III. Elektirikli aletlerin çalışmadığı anlarda fiş
lerini prizden çıkarmak
Şekil I deki A - B telinin direnci 5 £2 dur.
Yukarıdakilerden hangileri elektrik çarpma
larına karşı alınması gereken önlemlerden
dir?
Tel bükülerek Şekil - II deki gibi spiral duru
ma getirilirse direnci için aşağıdakilerden
hangisi söylenebilir?
A) Yalnızlı
B) I ve III
A) İki katına çıkmıştır.
C) II ve III
D) I, II ve III
B) Azalmıştır.
Şekil - 1
Şekil - II
C) Değişmemiştir.
D) Direnç şekle bağlıdır, şekil düzgün olmadı
ğı için bir şey söylenemez.
2.
Şekildeki düzeneği
kuran öğrenciler
ampulün yanmadığmı farkediyor.
5.
Metin, aynı telden kesilmiş eşit uzunluktaki parçaların birleştirilmesiyle oluşmuş şekildeki tel
jjp f f cisim üzerindeki farklı noktalar arasında direnç(ç«üm leri ölçüyor.
Devredeki ampu
lün yanması için
farklı tekliflerde
bulunan öğrenci
lerden hangisinin
önerisi uygundur?
a)
r *
U t U U L U U U U U U U
Ölçüm
b)
Bence kabı
ağzına kadar saf
suyla dolduralım.
Bence kaba
kum döküp
karıştıralım.
D)
2
_
... ^
Bence kaba
tuz döküp
karıştıralım.
Noktalar Değer
20 fi
I.
K- R
II.
T-S
30 Q
III.
K- T
50 fi
IV.
N-Z
40 fi
Belli noktalar arasında yaptığı direnç ölçümle
rini yukarıdaki gibi not defterine kaydediyor.
Ancak birinin yanlış olduğunu farkediyor.
Buna göre, Metin’in yaptığı yanlış ölçüm
aşağıdakilerden hangisidir?
*
mtm-—----- t
B) II
A) I
Bence kaba
şeker döküp
karıştıralım.
C) III
D) IV
~W »M İ
6.
3.
Aşağıda verilen eşit boyutlardaki madde
lerden hangisinin direnci, diğerlerine göre
çok daha büyüktür?
A) Demir çubuk
C) Bakır çubuk
B) Alüminyum çubuk
D) Plastik çubuk
Aynı metalden yapılmış aşağıdaki iletken
tellerden direnci en küçük olan hangisidir?
(L : uzunluk; S : dik kesit alanı)
A)
B)
3S
C)
D)
2L
2L
2S
Q
COŞKU
7.
0
Şekildeki devreyi kuran Derya, ampulün yan
madığını görüyor.
♦
(çözüm
sahiptir
__ I__
Ampul
Şekildeki kavram haritasının doğru olabil
mesi için I ve II yerlerine, aşağıdakilerden
hangileri gelebilir?
Ampulün yanması için Derya’nın aşağıdaki
işlemlerden hangisini yapması gerekir?
A) Reosta
B) Lamba
C) Yalıtkan
D) Direnç
A) 0DOU0Q0Q 00 DOD( B)
KL arasındaki ka
şıkla, MN arasın
daki tarağın yerle
rini değiştirmeli
LM arasındaki
alüminyum folyoyu
çıkarmalı
C) 00QQ00Q0000D0O D) 00000Q06000000
NR arasındaki
bakır tası
gümüş kaşıkla
değiştirmeli
KL arasındaki tahta
kaşık ile MN ara
sındaki plastik
tarağı metal çatal
la değiştirmeli
11.
Direnç
Pil
Dirençölçer
Ohmmetre
I. Tüm devre elemanlarının bir ucu vardır.
II. Elektrik enerjisini ileten maddeler, yalıtkan
madde olarak adlandırılır.
III. Reostayla bir elektrik devresinde devreden
geçen elektrik enerjisinin büyüklüğü kon
trol edilebilir.
Yukarıdaki ifadelerden hangileri doğrudur?
8. Aşağıdakilerden hangisi direnç birimidir?
A) Reosta
B) Ohm
C) Newton
D) Volt
A) Yalnız
B)
C) II ve III
D) I, II ve
ve
12.
9.
Demir 1 Alüminyum 1 Altın ■
Gümüş
en
'çok
Metallerin iletkenlikleri farklı olabilir. Yukarıda
aynı ölçülerdeki dört metal telin iletkenliği kü
çükten büyüğe sıralanmıştır.
Buna göre, şekildeki
devrede aynı boyutlar
daki yukarıdaki metal
lerden yapılmış ilet
kenlerden hangisi test
uçları arasına kondu
ğunda, ampulün par
laklığı en fazla olur?
Q
Özdeş pil, özdeş
ampul ve iletken tel
kullanılarak yapılan
şekildeki devreler
de ampullerin par
laklık sıralaması
aşağıdakilerden hangisindeki gibi olur?
az parlak
parlak
en parlak
A)
B)
X
Y
z
z
X
Y
A) Demir
B) Alüminyum
C)
Y
X
Z
C) Altın
D) Gümüş
D)
X
Z
Y
COŞKU
YAŞAM IM IZD AK İ ELEKTRIK
1.
Aşağıdaki elektrik devrelerinin hangisinde
anahtar kapatıldığında ampul yanar?
L/2
2S
Direnç teli
IV
Şekillerdeki devreler özdeş piller, özdeş am
puller kullanılarak oluşturulmuştur. Aynı mad
deden yapılmış direnç tellerinin boyutları şekil
de verilmiştir.
Buna göre; I, II, III ve IV ampullerinin par
laklıkları, büyükten küçüğe doğru aşağıdakilerden hangisindeki gibi sıralanır?
2.
A) IV, II,
B) II, III, IV, I
C) I, IV, I
D) IV, III, II, I
Dik kesit alanları 2S ve S olan aşağıdaki X ve
Y iletkenlerinin uzunlukları ve dirençleri birbiri
ne eşittir.
Boyutları yanda veri
len X ve Y direnç telle
ri aynı maddeden ya
pılmıştır.
s®
12Q
X telinin direnci 12 Q
olduğuna göre, Y te
linin direnci kaç
olabilir?
A) 3
B) 12
C) 36
D) 40
2S
Bu iletkenler için;
I. X ve Y eşit dik kesit alanına sahip olsalar
dı, X in direnci Y nin direncinden daha bü
yük olurdu.
II. X in uzunluğu iki katına çıkarsa direnci ya
rıya düşer.
III. Her iki iletken de aynı cinstir.
Şekildeki K, L ve M iletkenleri aynı maddeden
yapılmıştır.
İletkenlerin boyutları verildiğine göre, di
rençlerinin büyüklükleri RK, RL ve RM arası
daki ilişki aşağıdakilerden hangisidir?
A) Yalnız I
B) İve li
A) Rl > Rm > Rk
B)
C) Yalnız II
D) I, II ve
C) RL > RK > Rm
D) Rm > Rl > R«
>
>
©COŞKU
Yalıtkanlar
İletkenler
Q
Çelik tel
0
Madeni para
0
Demir çivi
0
Tahta kaşık
0
Plastik terlik
0
Cam bardak
Yukarıdaki tabloda hangi maddeler yanlış
sınıflandırılmıştır?
7.
A) 1,2 ve 6
B) 3 ve 4
C) 3, 5 ve 6
D) 2 ve 5
I. Hava normal şartlarda yalıtkandır.
II. Floresan ve neon lambalar gazların özel
koşullarda iletkenlik kazanmasıyla ilgilidir.
III. Yıldırım düşmesi havanın belli şartlarda
iletken olabileceğinin göstergesidir.
A) YalnızI
B) İve li
C) II ve III
D) I, II ve III
Bir öğrenci şekildeki elektrik devrelerini kuruyor.
Anahtarı kapatıp devredeki ampullerin duru
munu gözleyen öğrenci, devrelerde ampul
lerle ilgili aşağıdaki yorumlardan hangisini
yapabilir?
A) K ampulü de, L ampulü de yanmaz.
B) K ampulü yanarken L ampulü yanmaz.
C) L ampulü yanarken, K ampulü yanmaz.
D) K ampulü de, L ampulü de yanar.
10. Aşağıdaki bilgilerden hangileri yanlıştır?
A) Bir elektrik devresinde anahtar, elektrik ener
jisinin iletimini sağlar ya da da engeller.
Zehra, bir tahta üzerine çaktığı çiviler arasına
aynı boyutlardaki I, II ve III tellerini bağlıyor.
Daha sonra hazırladığı devrenin test uçlarını
sırasıyla tellerin uçlarına dokundurup her du
rumda ampulün parlaklığını gözlüyor.
I, II ve III telleri sırasıyla gümüş, bakır ve de
mirden yapıldığına göre, deneyde Zehra’nın
amacı aşağıdakilerden hangisidir?
(Çiviler arası uzaklıklar eşittir.)
A) Direncin, telin uzunluğuna bağlı olduğunu
göstermek
B) Direncin, telin kalınlığına bağlı olduğunu
göstermek
B) Ev ve işyerlerinde kullandığımız kabloların
içi iletken maddeden, dışı yalıtkan madde
lerden yapılmıştır.
C) Reosta bulunan bir devrede ampulün par
laklığı azaltılıp çoğaltılabilir.
D) Basit bir elektrik devresinde ampul, pil ol
madan da ışık yayar.
11. Bir elektrik devresindeki ampulün en parlak şe
kilde yanması amaçlanıyor.
Buna göre, devrede kullanılan direnç teli
nin özellikleri aşağıdakilerden hangisindeki
gibi olmalıdır? (Direnç telleri aynı metalden yapıl
mışlardır.)
C) Direncin, telin yapıldığı maddenin cinsine
bağlı olduğunu göstermek.
A) Kısa ve kalın
B) Kısa ve ince
D) Her bir iletkenin direncini bulmak
C) Uzun ve kalın
D) Uzun ve ince
@ COŞKU
UDT
YAŞAM IM IZD AK İ ELEKTRIK
1.
3
3.
Aşağıdaki çocuklardan hangisinin yaptığı
işlem elektrik çarpmalarına karşı alınacak
önlemlere örnek olabilir?
Beril
Erol
Tuncay
E le k trik li
a le tle rin
fiş le rin i, fiş te n
tu ta ra k değil,
kablosundan
çekerek
çıkarıyor.
E le k trik
direklerinden
sarkan kablo
ları, d ire kle re
tırm anarak
toparlayıp
düzeltiyor.
Kendi başına
kurduğu devre
lerde asla şe
h ir cereyanın
dan faydalan
mıyor. Pilleri
te rc ih ediyor.
A) Yalnız
B) İv e li
C) İve III
D) II ve II
Bir öğrenci özdeş ampuller, özdeş piller ve ay
nı maddeden yapılmış, boyutları verilen ilet
kenler kullanılarak şekildeki devreleri kuruyor.
Yapacağı deneyde, “ bir iletkenin direncinin
telin uzunluğuna bağlı olduğunu” kanıtla
mak isteyen öğrenci, hangi iki devreyi kul
lanmalıdır?
A) İv e li
B) II ve IV
C) İve III
D) III ve IV
Ampul
Pil, ampul ve direnç
teli kullanılarak şekil
deki devre kuruluyor.
İletken telin test uç
ları, direnç telinin
hangi noktalarına
dokundurulduğunda, ampul parlaklığı
en fazla olur?
ıv
_L_
2.
A)
a
b
B)
C)
D)
(—
IV
IV
+ 1 -
|H--------- *
Yukarıdaki devrede aşağıdaki işlemlerden
hangisi yapılırsa S ampulünün parlaklığı ar
tar?
5.
Aşağıdaki bilgilerden hangisi yanlıştır?
A) Reostanın sürgüsünü b yönünde hareket
ettirmek
A) Elektriği ileten her maddenin direnci eşit
değildir.
B) Devreye bir ampul daha bağlamak
C) Devredeki pil sayısını azaltmak
B) Elektrik enerjisinin iletimine karşı iletkenin
gösterdiği zorluğa direnç denir.
D) Reosta sürgüsünü a yönünde hareket ettir
mek
C) Reosta, değeri değişebilen dirençtir.
D) Devrede anahtar açıldığında direnç sıfır olur.
0C O 9KU
6.
Orhan aşağıdaki devre düzeneklerini kurarak
“bir iletkenin direncinin iletkenin cinsine göre
değiştiğini” kanıtlamak istiyor. Ancak başarılı
olamıyor.
Lamba
Bakır
Orhan’ın başarılı olabilmesi için devrelerde
aşağıdaki değişikliklerden hangisini yapma
lıdır?
Yukarıdaki kavram haritasının doğru olarak
tamamlanması için I, II ve III yerine aşağıdakilerden hangileri gelmelidir?
1
A) I devresindeki pili ters bağlamak
III
II
A) İletkenler
B) direnç
direnç
iletkenin cinsine
reosta
iletkenin şekline
C) devre
anahtar
iletken
D) reosta
iletken
yalıtkan
B) I devresine bir pil daha bağlayıp, II devre
sindeki ampulü yerinden çıkarmak
C) I devresinde bakır yerine aynı boyutlarda
alüminyum tel kullanmak, II devresindeki
pillerden birini çıkarmak
D) II devresine bir anahtar ilave etmek
9.
5Í
i
L_____ +ır
Şekildeki devreler özdeş ampuller, özdeş pil
ler ve özdeş direnç telleri kullanılarak oluşturu
luyor.
K, L ve M ampullerinin parlaklıkları büyük
ten küçüğe, aşağıdakilerden hangisinde ol
duğu gibi sıralanır?
Şekildeki devreleri kuran Sema, devrelerdeki
test uçlarının arasına farklı malzemeler koyu
yor ya da test uçlarını farklı çözeltilerin içine
daldırıyor. Sema bunun sonucunda I ve II dev
relerinde ampullerin yandığını ancak III devre
sinde yanmadığını gözlüyor.
Buna göre, Sema I, II, III devrelerinde han
gi maddeleri kullanmış olabilir?
I
II
III
A) Çelik çivi
Limon suyu
Saf su
B) Cam şişe
Karton
Madeni para
A) K, L, M
B) M, K, L
C) Altın kolye
Plastik cetvel
Naylon ip
C) L, K, M
D) K, M, L
D) Zımba teli
Plastik çubuk
Şekerli su
Q COŞKU
YAŞAM IM IZD AK İ ELEKTRİK
1.
Bir iletkenin direnci, aşağıdakilerden han
gilerine bağlıdır?
3.
I. İletkenin uzunluğuna
II. İletkenin biçimine
III. İletkenin kesit alanına
IV. İletkenin cinsine
Direnci 60 ohm olan bir iletken tel dört eşit
parçaya bölünüyor.
Buna göre, her bir parçanın direnci kaç
ohm olur?
A) 10
A) I, II ve III
B) I, II ve IV
C) I, III ve IV
D) I, II, III ve IV
4.
2.
B) 12
C) 15
D) 20
Aşağıdakilerden hangisi ayarlı direnç (re
osta) sembolüdür?
A)
\WvWvWr
Reosta
Anahtar
Ampul
C)
Pil
Şekildeki elektrik devresinde reosta sürgüsü
şekildeki konumda a yönünde hareket ettirili
yor.
Sürgünün hareketiyle birlikte devredeki di
rencin büyüklüğü ve ampulün parlaklığının
zamana göre grafikleri aşağıdakilerden
hangisindeki gibi olabilir?
5.
A)
>Parlaklık
Direnç
0
(çözüm
Zaman
B)
Direnç
Zaman
Parlaklık
Zaman
C)
Zaman
Parlaklık
Direnç
Zaman
D)
Direnç
Zaman
Bilgileri doğru ya da yanlış olarak değerlen
diren bir öğrenci, yukarıdaki şemada hangi
çıkışa ulaşır?
Parlaklık
Zaman
Zaman
A) 1
146
B) 2
C) 3
D) 4
©COŞKU
6.
Büyüklükler
Direnç
*
*
0
K, L, M direnç teli üç farklı
devreye aşağıdaki gibi bağ
lanıyor.
8.
Birimler
m/s
K
M
L
(çözüm
Sürat
*
«
N
Kuvvet
*
4
Ohm
Yukarıda bazı büyüklükler ve bunların birimle
ri verilmiştir.
Buna göre aşağıdakilerden hangisinde, bü
yüklükler ve birimler arasında doğru bir eş
leştirme yapılmıştır?
A)
B)
C)
D)
x x
Piller ve ampuller öz
deş olduğuna göre,
devreler ve ampullerle
ilgili konuşan öğrenci
lerden hangilerinin ifa
desi doğru bilgi içerir?
X ve Z ampulleri
eşit şiddette
ışık yayar.
Cafer yapacağı etkinlikte bir elektrik devresi
kurmayı amaçlıyor. Cebinde ise bunun için
W m ayırdığı 6 TL var. Malzemelerin fiyat listesi ise
(çSaım aşağıdaki gibidir.
Y ampulünün ışık
şiddeti, X inkinden fazladır.
7.
Kod
ÇARPAR ELEKTRİK FİYAT LİSTESİ
P
A
JL
T
D
—
Pil
1 TL
Ampul (duy hediyedir)
1 TL
Kablo (yeterli miktar)
1 TL
Nikel - krom direnç teli
(standart boyda)
1 TL
Z ampulünün
ışık şiddeti, Y nin
kinden fazladır.
A) Yalnız Emre
B) Hikmet ve Ali
C) Emre ve Hikmet
D) Emre ve Ali
Evet çocuklar, her yağmurdan
sonra şimşek çakar.
“
Her devre elemanını kullanmak zorunda olan
Cafer, devredeki ampulün en parlak şekilde
yanmasını amaçlıyor.
Elektrik enerjisi sadece
metaller üzerinden ile tilir.
Bunun için parasıyla kodları belirtilmiş dev
re elemanlarından hangilerini almalıdır?
A) 2 adet P
2 adet A
1 adet T
1 adet D
B) 1 adet P
2 adet A
1 adet T
2 adet D
C) 1 adet P
3 adet A
1 adet T
1 adet D
D) 3 adet P
1 adet A
1 adet T
1 adet D
0 ! COŞKU
Araştırmalarımız elektirik
enerjisi üretmek için çok güç
gerektiğini gösteriyor.
t
Yıldırım olayı aslında bir ¿ t
elektrik boşalmasıdır. W
Resimdeki Benjamin Franklin adlı bilim insa
nı, yaptığı araştırmalar sonucu ulaştığı ger
çeği hangi cümlesinde doğru olarak özetle
miştir?
A) 4
B) 3
C) 2
D) 1
12.
Şekildeki düzeneği kuran Oya, I ucunu sabitlediği ataşın II ucunu hareket ettirip, ampulün
ışık şiddetini gözlemliyor.
Oya bu deneyi aşağıdaki sorulardan hangi
sinin cevabını bulmak için yapmış olabilir?
(Tellerin kalınlıkları eşittir.)
Şekildeki elektrik devresinde hangi anahtar
ların kapatılmasıyla ampul yanar?
A) Yalnız 2
B) 2 ve 3
C) 1 ve 3
D) 1 ve 4
A) Tüm metaller iletken midir?
B) Bir iletkenin direnci, cinsine bağlı mıdır?
C) Bir iletkenin boyu uzadıkça, direnci nasıl
değişir?
D) Bir iletkenin direnci, kalınlığına bağlı mıdır?
11. Değişkenleri şemadaki gibi olan bir deney yap
mak isteyen Sami’nin elinde aşağıdaki devre
vardır.
Sabit tutulan
değişken
Direnç telinin
cinsi ve boyu
Beğımsız
değişken
Direnç telinin
dik kesit alanı.
Bağımlı
değişken
Ampul
parlaklığı
Buna göre, amacına ula
şabilmesi için Sami’nin
yandakiyle birlikte aşağı
daki devrelerden hangisi
ni kullanması uygun olur?
13. Şekildeki elektrik
devresini kuran bir
grup öğrenci dev[çözüm rey|e j|gj|j aşağıda
ki gibi konuşuyor.
iletken
tel
^
Bu devredeki
düzenek bir
reostaya
benzemektedir.
Metal küre
serbest bırakılıp
aşağıya doğru
inerken devredeki
direnç artar.
Serbest bırakılan
metal kürenin
hareketi sırasında
ampulun parlaklığı
değişmez.
Bu devrede ampul
parlaklığının, dev
redeki direnç de
ğeri arttıkça azal
dığını gözlemledik.
(S: Kesit alanı, L: Uzunluk, Tel
lerin hepsi aynı cinstir.)
A)
B)
Nikel - krom
tel
'
İLtffiiüüi
Öğrencilerin yorumları doğrulara ( / ) , yan
lışlara (X) işareti konularak değerlendirile
cek olursa aşağıdakilerden hangisi doğru
olur?
2L
C)
Serap
A yça
Merve
Tuğçe
A)
/
X
/
/
B)
/
/
X
/
C)
/
X
/
X
D)
X
/
X
X
D)
Q COŞKU
5. UNITE
Vücudumuzda
Sistemler
1
Destek ve Hareket Sistemi
Çözüm
Kemik zarı kemiğin beslenmesini ve onarımını sağ
lar. Sert kemik dokusu kemiğin özgün şeklini ka
zandırır. Süngerimsi kemik dokunun gözeneklerin
de kırmızı kemik iliği vardır. Kırmızı kemik iliğinde al
yuvar, akyuvar ve kan pulcukları üretilir.
Cevap C
Yassı kemikler: Levha şeklinde yassı ve geniş olan
kemiklerdir. Geniş kemik yüzeyine sahiptirler. Kafa
tası ve gövdedeki bazı kemikler bu özelliğe sahip
tir. Yüz kemiği, kürek kemiği, kaburga kemiği, gö
ğüs kemiği, leğen kemiği ve diz kapağı kemiği yas
sı kemiklere örnek verilebilir.
Anahtar Bilgi
Yassı ve kısa kemiklerin ortasında sarı kemik
ği bulunmaz.
Sıra Sizde - 1
Kemiklerin yapısında bulunan kemik zarı için,
aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır?
Kazanımlar
A) Kemiğin beslenmesine yardımcı olur.
B) Kırılan kemiğin onarılmasını sağlar.
C) Canlı hücrelerden oluşur ve kemiğin kalınlaş
masını sağlar.
D) Kemiğin sert ve dayanıklı olmasını sağlar.
1 .2
İskelette kıkırdağın önemini,
K IK IR D A K
K E M İK Ç E ŞİTLE R İ
Kemikler vücudumuzun en sert yapılarını oluşturur.
Vücudun iskeletini kemikler oluşturur. Kemiklerde
yüksek oranda mineral bulunur. Yeni doğan bir be
beğin vücudunda yaklaşık olarak 300 kadar kemik
vardır. Bu kemiklerden bazıları, büyüme sürecinde
birleşip kaynaşarak, daha iri kemikleri meydana
getirir. Yaşla beraber kemik büyüklüğü de artar.
Yapı ve şekillerindeki farklılığa göre vücudumuzda
üç çeşit kemik bulunur. Bunlar kısa kemik, uzun ke
mik ve yassı kemiktir.
Uzun kemikler: Boyu oldukça uzun olan kemikler
dir. Silindirik bir görünüme sahiptirler. Kol ve bacak
larımızda bulunan kemikler bu özelliğe sahiptir. Ba
cak kemiği, baldır kemiği, kaval kemiği, pazı kemi
ği, dirsek kemiği, önkol kemiği uzun kemiklere ör
nektir.
Kemiklerin ucunda ve bazı organlarda bulunan es
nek ve dayanıklı yapılara kıkırdak denir. Kıkırdak
kemiklerin birleşme noktalarında bulunur ve hare
ket sırasında kemik başlarının aşınmasını önler. Bu
run, kulak kepçesi, gırtlak,bebeğin kafatasının üst
kısmı, soluk borusu, embriyo iskeleti kıkırdaktan
oluşur. Kıkırdak organlara esneklik özelliği sağlar.
Kemiklerin uç kısmında bulunan kıkırdak büyüme
dönemlerinde kemiklerin uzamasında rol oynar.
Böylece kişilerin gelişim dönemlerinde boyca uza
ması sağlanır.
Örnek - 2
(i
Uzun kemiğin yapısındaki;
I. Kıkırdak tabakası
II. Süngerimsi kemik dokusu
III. Kemik zarı
isimli kısımların hangileri, büyüme dönemlerin
de kemiklerin uzamasında rol oynar?
Omur
kemiği
Kısa kemik
İskeletteki kemik çeşitleri
Kısa kemikler: Eni ve boyu birbirine yakın olan ke
miklerdir. Kübik bir görünüme sahiptirler. El ve ayak
bileği bulunan kemikler bu özelliğe sahiptir.
Q
COŞKU
A) Yalnız I
B) Yalnız II
C) II ve III
D) I, II ve III
Çözüm
Kemiklerin uç kısmında bulunan kıkırdak büyüme
dönemlerinde kemiklerin uzamasında rol oynar.
Süngerimsi kemik içinde kan hücreleri üreten kırmı
zı kemik iliği bulunur. Kemik zarı kemiğin kalınlaş
masını sağlar.
Cevap A
Sıra Sizde - 2
Aşağıdakilerden hangisi kıkırdağın görevlerin
den birisi değildir?
A) Burnumuza ve kulağımıza şekil verir.
B) Soluk borusunun duvarlarının birbirine yapışa
rak kapanmasına engel olur.
C) Uzun kemiklerde kemiğin büyümesini sağlar.
D) Kemiğin enine büyümesi ve beslenmesinde rol
oynar.
Kazanımlar
Oynamaz eklemler: Bu tip ekleme sahip kemikler
arasında boşluk yoktur. Kemikler birbirine sıkıca
bağlanmıştır. Kemiklerin hareket imkanları yoktur.
Kafatası ve kuyruk omurları arasında bu çeşit ek
lemlerden bulunur.
Yarı oynar eklemler: Bu tip ekleme sahip kemikler
arasında kıkırdak bulunur. Kıkırdak, esnekliği ora
nında kemiklere kısıtlı hareket etme imkanı sağlar.
Omurga, boyun ve göğüs kafesinin yapısında bu
çeşit eklemlerden bulunur.
Oynar eklemler: Kol ve bacakların yapısında bulu
nan eklemdir. Bu tip ekleme sahip kemikler arasın
da boşluk vardır. Bu boşluk eklem sıvısıyla doludur.
Kaydırıcı özellikteki eklem sıvısı kemiklerin hareke
tini kolaylaştırır. Kol ve bacaklarda bu çeşit eklem
lerden bulunur.
Uzun kemik
1 .3
Eklemleri oynar, yarı oynar, oynamaz ola
rak sınıflandırarak örnekler vermeyi,
Kemik zan
Eklem bağı
Eklem boşluğu
Kıkırdak
Eklem kapsülü
Eklem sıvısı
EKLEMLER
Uzun kemik
Vücudumuzdaki 206 kemiği birleştirerek, iskeletin
oluşmasını sağlayan yapılara eklem denir. Eklem
ler bir bağlaç gibi kemiklerin birbirine tutturulmasını sağlar. Eklemlerin çevresinde eklem bağları ve
eklem kapsülü vardır. Eklem kapsülündeki kaygan
sıvı kemiklerin hareketini kolaylaştırır. Eklemler ke
miklerin iş görmesine yardımcı olur.
Kafatası eklemi
Oynar eklemin yapısı
Örnek - 3
(İ
Vücut yapıları ve bulundurduğu eklem çeşitleriy
le ilgili olarak, aşağıdaki eşleştirmelerden han
gisi doğrudur?
Çene eklemi
Omurga eklemi
Dirsek eklemi
A) Omurga - Yarı oynar eklem
B) Çene - Yarı oynar eklem
C) Parmaklar - Oynamaz eklem
D) Kafatası - Oynar eklem
Çözüm
Biek eklemi
Kalça eklemi
Kafatasında oynamaz eklem, çene ve parmaklarda
oynar eklem, omurgada ise yarı oynar eklemler bu
lunur. Yarı oynar eklemler omurgaya öne arkaya ve
sağa sola kısıtlı olarak eğilebilme imkanı sağlar.
Cevap A
Diz eklemi
Sıra Sizde - 3
Topuk eklemi
Aşağıdaki vücut kısımlarının hangisinde yarı oy
nar eklem bulunur?
Vücudumuzdaki bazı eklemler
Kemiklere kazandırdığı hareket etme yeteneğine
göre üç çeşit eklem vardır.
E)
A) Diz kapağında
B) Kafatasında
C) Omurgada
D) El bileğinde
©COŞKU
Sadece kalbimizin yapısındaki kaslar bu özelliğe
sahiptir. İstemsiz olarak çalışırlar. Hayat boyu, sü
rekli olarak görev yaparlar. Çalışmaları sırasında da
yorulmazlar.
Kazanımlar
1 .4
Kasları çizgili, düz ve kalp kası olarak sınıf
landırarak örnekler vermeyi,
Örnek - 4
öğrenm iş olacağım.
Kalbimizdeki kaslar ile bacağımızdaki kaslar
arasında, aşağıda verilen özelliklerden hangisi
ortaktır?
K ASLARIM IZ
Bütün vücudumuzu kaplayan ve kasılıp gevşeme
yeteneğine sahip hücrelerin oluşturduğu dokuya
kas denir. Kaslar, kemiklerin hareket etmesi, sindi
rim kanalı organlarının madde taşıması, kalbin kan
pompalaması gibi görevlerin yapılmasını sağlar.
A) İstemsiz olarak kasılıp gevşeme
B) Hızlı ve güçlü olarak kasılma
Yapı ve çalışma biçimindeki farklılığa göre, vücudu
muzda üç çeşit kas vardır.
Çözüm
Çizgili kaslar: Hücrelerinin düzenli dizilişinden do
layı çizgili bir görünüme sahiptir. İskelete bağlı olan
kaslarımız bu özelliğe sahiptir. İstemli olarak çalışır
lar. Kısa süreli olarak kasılıp gevşerler.
Hem kalp hem de bacak kasları hızlı ve güçlü ola
rak çalışır. Kalp kasları istemsiz olarak çalışır. Bacak
kasları çalışırken yorulabilir ve düzensiz olarak ka
sılıp gevşer.
Cevap B
Çalışmaları sırasında yorulma şeklinde tepki oluş
turabilirler. Pazı kası, göğüs kası, boyun kası, çene
kası, baldır kası, parmak kası bu özelliğe sahiptir.
C) Çalışması sırasında yorulma
D) Düzensiz olarak kasılıp gevşeme
I
Sıra Sizde - 4
Düz kaslar: Hücreleri mekik şeklinde birbiriyle bağ
lanmıştır. İç organlarımızın yapısındaki kaslar bu
özelliğe sahiptir. İstemsiz olarak çalışırlar. Uzun sü
reli olarak görev yaparlar. Çalışmaları sırasında yo
rulmazlar.
A) Kemik yapılar
Mide, iris, ince bağırsak, damarlar, idrar kesesi, ye
mek borusu kasları bu özelliğe sahiptir.
B) Düz kaslar
C) Kıkırdak yapılar
i-i.
vekıroeK
İnsanlarda; kol ve bacakların hareket ettirilmesi
ni aşağıda belirtilen yapılardan hangisi üstlen
miştir?
D) Çizgili kaslar
Kazanımlar
Bu bölüm ü b itirdiğ im d e;
1 .5 Zıt çalışan kasların hareketteki önemini,
Hareketimizi ve bedensel iş yapmamızı sağlayan
kaslar, vücudumuzda çiftler halinde bulunur. Kol,
bacak, parmak, ayakların yapısında bu çeşit kaslar
dan vardır. Kolun dirsekten bükülmesinde zıt çalı
şan kaslar görev yapar.
Kas çeşitleri
Kalp kası: Hücreleri dallanmış düzensiz bir görü
nüme sahiptir. Çizgili kasların görünümüne ve düz
kasların çalışma özelliklerine benzerlik gösterir.
0
COŞKU
Kolun dirsekten bükülmesi sırasında; öndeki kaslar
kasılır, arkadaki kaslar ise gevşer. Kolun dirsekten
açılması sırasında; öndeki kaslar gevşer arkadaki
kaslar ise kasılır. Zıt kasların birbiriyle uyumlu çalış
ması hareketlerimizin dengeli olmasını sağlar.
D
Kas ve kemiklerin sağlığını korumak için şu et
kinlikler yapılmalıdır:
Örnek - 5
✓ Düzenli olarak egzersiz ve spor yapma
■Pazı kası
Şekil I
Şekildeki gibi masadan bardakla su alınıp içildi
ğinde pazı kasında sırasıyla hangi durumlar ger
çekleşir?
A) Gevşeme - Kasılma
C) Sürekli gevşeme
Kasılma - Gevşeme
Sürekli kasılma
Çözüm
I numaralı şekilde pazı kası gevşer, II numaralı şe
kilde pazı kası kasılır.
Cevap B
Kazanımlar
â
Düzenli spor kemik ve kas sağlığımıza faydalıdır.
✓ Yeterli ve dengeli olarak beslenme
✓ Ağır yük taşımadan uzak durma
✓ Bol D vitamini ve kalsiyum minerali içeren be
sinlerden tüketme
✓ Kırılma ve çatlama durumunda kemiklerin he
men tedavisini yaptırma
✓ Düzgün oturma ve yatma etkinliklerini yapma
✓ Temiz ve havalı ortamlarda yaşama
✓ Okul çantasını tek omuzda taşımama
1 .6 Destek ve hareket sistemi sağlığını etkileye
cek olumlu-olumsuz davranışları,
1 .7 Destek ve hareket sistemine teknolojik geliş
melerin katkısını,
öğrenm iş olacağtm.
Örnek - 6
Kas ve kemiklerimizin sağlığını korumak için,
aşağıdaki etkinliklerin hangisi faydalı olmaz?
A) Yeterli vitamin ve mineral tüketmek
B) Yaşa uygun egzersizler yapmak
C) Sürekli ağır yükler taşımak
DESTEK ve HAREKET
D) Oturma biçimine dikkat etmek
SİSTEMİNİN SAĞLIĞI
Çözüm
Kas ve kemiklerimizin sağlığı tüm organların çalış
masını etkiler. En başta hareket etmek için bu yapı
ların sağlıklı olması gereklidir. Kas sağlığı vücut
sağlığı için önemlidir.
Yeterli ve çeşitli beslenme, egzersiz yapma, dikkat
li ve düzenli oturma kemik ve kas sağlığını olumlu
etkiler. Ağır yük taşımak ise kemik gelişimine zarar
verir.
Cevap C
Bedensel iş yapma, organların çalışması ve görev
lerini yapması için kasların çalışması şarttır. Destek
ve hareket sisteminde kırık, çıkık, kırılma, kemik yu
muşaması, ağrılı kasılma, büyüme bozukluğu gibi
rahatsızlıklar görülür.
|Sıra Sizde - 5
Teknolojik gelişmeye bağlı olarak kırıkların tedavisi
için farklı yöntemler geliştirilmiştir. Doku mühendis
liği uygulamaları ile kırık bölgenin kemik yamalarla
onarımı son yıllarda kullanılan yöntemlerdendir.
Bundan başka platin çubuklarla kemiklerin kaynaş
tırılması da sağlanmaktadır.
Diğer bir uygulamada protez kullanımıdır. Engelli
kişiler protez kol veya bacaklar sayesinde günlük
yaşamlarını daha rahat sürdürürler.
Günümüzde kullandığımız bazı teknolojik gelişme
ler aşağıda verilmiştir.
I. Protez
II. By pas
III. Platin çubuk
Belirtilenlerden hangileri destek ve hareket sis
teminde kullanılır?
A) İv e li
B) İve III
C) II ve II
D) I, II ve
Q
COŞKU
Aşağıdaki görselleri inceleyiniz. Yuvarlak içine alınmış kısımların hangi tür kemiklerden oluş
tuğunu ve eklem çeşidini yazınız.
Kemik Çeşidi
Eklem Çeşidi
Kemik Çeşidi
Eklem Çeşidi
Kemik Çeşidi
Eklem Çeşidi
Kemik Çeşidi
Eklem Çeşidi
Kemik Çeşidi
Eklem Çeşidi
Aşağıda verilen kelimeleri kavram haritasındaki uygun yerlere yerleştiriniz.
Kalp kası
Aşağıda verilen kelimeleri kavram haritasındaki uygun yerlere yerleştiriniz.
Kaburga
156
DESTEK ve HAREKET SİSTEMİ
1.
3.
a e
(çözü m
Ali; destek ve hareket sisteminin sağlığını korumak için, yapılması gereken işlemleri poster
üzerinde göstermek istiyor.
Ali amacına ulaşmak için, aşağıdaki poster
lerden hangisini kullanamaz?
A)
B)
e
y
Bir öğrencinin, şekilde gösterilen etkinliği
yapması sırasında;
Farklı besinlerden
tüketme
I. Kemik ve eklemlerin birlikte iş görmesi
Oturuşa dikkat
etme
II. Çizgili kasların kasılıp gevşemesi
III. Öğrencinin bir süre sonra yorulması
gibi olaylardan hangileri meydana gelir?
A) YalnızI
B) İve li
C) II ve III
D) I, II ve
2 . Bir sınıfta, kemiklerle ilgili şu deney yapılı
0
( çözü m
yor:
Bir tavuk bacağı sirke dolu bir kavanoza koyu
larak, yeterli bir süre bekletiliyor. Deneyin so
nunda tavuk bacağının lastik şekline geldiği,
bükülmeyle iki ucunun birbirine dokundurulduğu gözleniyor.
Yapılan bu deneyle ilgili olarak, aşağıdaki
öğrencilerden hangisinin verdiği bilgi yanil§ olur?
Derya
Q COŞKU
Egzersiz yapma
4.
Çocukların ve ergen bireylerin büyüme ve
gelişmeleri sürecinde, “kemiklerin uzaması
ve kalınlaşması için” daha çok rol oynayan
kısımlar (X), hangisinde doğru olarak işa
retlenmiştir?
Bir sporcunun 150 kg’lık halteri kaldırması,
7.
Kolun dirsekten bükülme durumu, aşağıdaki
Halter
Ön kaslar
Arka
kaslar
Kol dirsekten
bükülür
Kol kasları
■------ Bacak
kasları
Dirsek
Bu etkinliğin yapılması sırasında;
Bu etkinlik sırasında, vücudunda gerçekle
şen olaylarla ilgili olarak, aşağıdaki ifade
lerden hangisi yanlıştır?
I. Oynar eklemin kemikleri hareket ettirmesi
II. Öndeki kasların kasılması
III. Uzun kemiklerin görev yapması
A) Kaslarında üretilen ve tüketilen enerji artar.
şeklindeki olayların hangileri gerçekleşir?
B) Bacak kaslarındaki besin ve oksijen tüketi
mi artar.
A) Yalnız I
B) I ve II
C) Kollarında öndeki kaslar kasılırken, arka
daki kaslar gevşer.
C) II ve III
D) I, II ve
D) Sporcunun vücut sıcaklığı ile terleme hızı
azalır.
8.
6 . İskeletimizde bulunan, bir eklemin yapısı şe
Aşağıdaki şekillerde, yapısında kas dokusu bu
lunan bazı organlar verilmiştir.
0
(çözüm
Belirtilen eklem çeşiti, aşağıdaki iskelet kı
sımlarının hanaisinde bulunmaz?
158
Belirtilen organlar, taşıdıkları kas çeşidine
göre, hangisinde doğru eşleştirilmiştir?
Kalp kası
Çizgili kas
Düz kas
A) Dizin yapısında
A) Yalnız 2
3 ve 4
1, 5 ve 6
B) Parmakların yapısında
B)
3 ve 4
Yalnız 2
1, 5 ve 6
C) Kafatası kemikleri arasında
D) Omuzun yapısında
C)
1 ve 2
3 ve 4
5 ve 6
D)
2 ve 3
1 ve 4
5 ve 6
Q COŞKU
9.
Aşağıdaki eklemlerden hangisi, birleştirdiği
kemiklerin hareket etmesine diğerlerine gö
re daha çok imkan sağlar?
A) Çeneyi kafatasına bağlayan
12. Yüzümüzde kırktan fazla kas bulunur. Bu kas
lar, birbirlerine bağlı ya da bağımsız olarak ça
lışabilir.
Yüzümüzdeki kaslar;
B) Kolu omuza bağlayan
C) Kaburgayı omurgaya bağlayan
I. Göz kapağının çalışması
II. Konuşmanın sağlanması
D) Bilekleri ön kola bağlayan
III. Gülme ve kızma gibi duyguların ifade edil
mesi
gibi etkinliklerin hangilerinde görev yapar?
A) YalnızI
B) İve li
C) II ve III
D) I, II ve III
10. Birleştirdiği kemikler arasında boşluk ve ek
lem sıvısı vardır. Kemiklere çeşitli ve rahat ha
reketleri yapma imkanı sağlar.
Yukarıda anlatılan özelliğe sahip olan ekle
me, şekilde işaretlenen eklemlerden hangi
leri örnek verilebilir?
13. Kolun dirsekten bükülmesini sağlayan yapılar,
Arka kol
kast
Kol
kemiği
Eklem
Bu etkinliğin gerçekleşmesi sırasında, aşağıdakilerden hangisi meydana gelmez?
A) Arka kol kasının kasılması
B) Pazı kasının kasılması
A) E ve F
B) G ve J
C) Oynar eklemin görev yapması
C) H ve K
D) G ve F
D) Kol kemiğinin yukarıya doğru çekilmesi
11. Aşağıdaki davranış ya da etkinliklerden han
gisi, iskeletimizde gelişme ve şekil bozuk
luğuna neden olmaz?
0
14. Kas ve kemiklerin sağlığının korunmasında;
I. Mineraller
II. Vitaminler
A) Gereğinden daha fazla spor yapmak
III. Proteinler
B) Fazla kilo almak ve kambur biçimde otur
mak
isimli besinlerden hangileri etkili olur?
C) Yeterli ve dengeli olarak beslenmek
D) Dar ve sivri burunlu ayakkabılar giymek
A) Yalnız I
B) I ve II
C) II ve III
D) I, II ve III
COŞKU
DOLAŞIM SİSTEMİ ve
MİKROPLARLA SAVAŞ
Kazanımlar
Kazanımlar
2.1
2 .2 Kalbin yapısı ve görevini,
Dolaşım sistemini oluşturan yapı ve organ
ları; model, levha ve şema üzerinde göster
meyi,
KALP
Vücudumuzda bulunan organlar arasında, madde
taşınmasını sağlayan organ ve yapılar dolaşım sis
temini oluşturur.
Kalp kanın damarlar içinde hareket etmesini sağla
yan organımızdır. Kalbimiz her an kasılıp gevşeye
rek, damarlara kan pompalar. Kalp göğüs boşlu
ğunda ve iki akciğer arasında bulunur. Dört odacıklıdır. Üstteki odacıklarına kulakçık ve alttaki odacıklarınada karıncık denir. Kalpte iki kulakçık ve iki ka
rıncık vardır. Karıncıklardaki kas tabakası kulakçık
lara göre daha kalındır. Çünkü karıncıklar vücuttaki
daha uzun mesafelere kan pompalar.
Dolaşım sisteminin görevleri arasında şunlar bulu
nur:
✓ Organların besin ve oksijen ihtiyacını karşılar.
✓ Organlarda oluşan karbon dioksit ve atıkların il
gili organlara iletilmesini sağlar.
✓ Hormonların etkileyeceği organlara taşınmsını
sağlar.
✓ Vücut sıcaklığının her organa yayılmasını sağlar,
✓ Mikroplara karşı bağışıklık tepkisinin oluşmasında görev yapar.
Aort atardamarı
J
I
5
i
O
^
Akciğer
atardamarı
Akciğer
toplardamarı
Sol kulakçık
Dolaşım sisteminin yapısında kalp, damarlar ve kan
vardır.
Kan
Damarlar
Dolaşım sistemini oluşturan yapı ve organlar
Vücut
toplardamarı
Sol karmak
Kalbin sağ tarafında sağ kulakçık ve sağ karıncık,
sol tarafında sol kulakçık ve sol karıncık vardır. Kal
bin solunda temiz kan, sağ tarafında ise kirli kan
vardır. Kalbin kulakçık ve karıncıkları arasında ka
pakçıklar vardır. Bu kapakçıklar karıncıkların kasıl
ması sırasında kanın kulakçığa geçmesini önler.
Oksijen oranı yüksek olan kana temiz kan; karbon
dioksit oranı yüksek olan kana kirli kan denir. Temiz
kan açık kırmızı, kirli kan ise koyu kırmızı renkte
görülür. Kalbin çalışma hızı değişebilir.
Q
COŞKU
Dolaşım Sistemi ve Mikroplarla Savaş
Akciğer atardamarında ise kirli kan (oksijence fakir
kan) bulunur. Atardamar duvarında kalın bir kas ta
bakası vardır. Bu damarda bulunan kanın basıncı
yüksektir.
Kalp düzenli olarak kasılıp gevşer. Kulakçıklar kasılırken karıncıklar gevşer ve kulakçıklardaki kan ka
rinalara geçiş yapar. Karıncıklar kasılırken kulakçık
lar gevşer ve karıncıklardaki kan atar damarlara ge
çiş yapar. Karıncıkların kasılması sırasında toplar
damarlarda bulunan kan toplar damarlara dolmaya
başlar.
Toplardamarlar: Organlardan kalbe kan taşıyan
damarlardır. Akciğer toplardamarı dışındaki tüm
toplardamarlarda kirli kan (oksijence fakir kan) bu
lunur.
Örnek - 7
Kalbimizle ilgili olarak, aşağıda verilenlen ifade
A) Kalbin çalışması istemsizdir.
B) Kalpte hızlı ve güçlü kasılan kaslar vardır.
C) Kalp kanın damarlarda dolaşmasını sağlar.
D) Kalpte iki kulakçık bir karıncık vardır.
Çözüm
Kalp çalışması istemsizdir. Kalp kasları sürekli, dü
zenli ve hızlı olarak kasılır. Kalbin kasılıp gevşemesi
kanın damarlarda dolaşmasını sağlar. Kalpte iki ku
lakçık ve iki karıncık bulunur.
Cevap D
Sıra Sizde - 6
Damar çeşitleri
©
Kalbin yapı ve çalışmasıyla ilgili, aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır?
i
u
@
A) İki akciğerin arasında bulunur.
B) Çalışması uzun süreli ve istemsizdir.
C) Kalbin çalışma hızı zamanla değişmez.
D) Kanın damarlar içinde dolaşması için bir çeşit
motor görevi yapar.
Kazanımlar
2 .3
Kan damarlarının çeşitlerini ve görevlerini,
Kılcal damarlar: Atardamarlar ile toplardamarları
köprü şeklinde birleştiren ince damarlardır. Bir atar
damar ile toplardamar arasında yüzlerce kılcal da
mar bulunabilir. Duvarları ince ve geçirgendir. Kılcal
damarlar kan ile doku hücreleri arasında madde
alışverişini sağlar.
Anahtar Bilgi
Diğer atardamar ve toplardamarlardan farklı
olarak akciğer atardamarında oksijence fakir
kan, akciğer toplardamarında ise oksijence
zengin kan bulunur.
Örnek - 8
(jj^)
Bir organa ait damarlarla ilgili olarak, aşağıda
verilenlerin hangisi söylenemez?
A) Atardamar, kalpten organa kan getirir.
B) Toplardamar, organdan kalbe kan götürür.
DAM ARLAR
İçerisinde kanın dolaştığı boru şeklindeki yapılara
damar denir. Damarlar kalp ile organlar arasında
bağlantıyı sağlar. Dolaşım sisteminin yapısında üç
çeşit damar vardır.
Atardamarlar: Kalpten organlara doğru kan taşı
yan damarlardır. Akciğer atardamarı dışındaki tüm
atardamarlarda temiz kan (oksijence zengin kan)
vardır.
@ COŞKU
C) Kılcal damarlar, toplardamardaki kanın atarda
mara geçmesini sağlar.
D) Kılcal damarlar madde alışverişini sağlar.
Çözüm
Kan “atardamar - kılcal damar - toplardamar" yö
nünde akar. Toplardamar organdan kalbe, atarda
mar ise kalpten organa kan taşır. Kılcal damarlar
madde alış verişini sağlarlar.
Cevap C
Akyuvar: Beyaz renkli olan kan hücreleridir. Büyük
boyutlu olan hücrelerdir. Kandaki sayısı diğerlerine
göre en az olan hücre grubudur. Akyuvarların çekir
dek ve organelleri bulunur. Akyuvarlar şekillerini
değiştirerek hareket edebilir. Akyuvarlar mikroplar
la savaşan kan hücresidir.
Kazanımlar
2 .4
Kanın yapısı ve görevlerini,
Akyuvar
KAN
damarları
Damarlar içinde dolaşan sıvıya kan denir. Kan kır
mızı renklidir ve su oranı yüksektir. Kan hücre ve
plazma kısmından oluşur. Çözelti şeklinde madde
taşıyıcı özelliğe sahiptir. Kan hücrelerinin bulundu
ğu sıvı kısma plazma denir.
Akyuva
Akyuvar
Kan plazmasında su, besinler, atıklar, mineraller,
antikorlar, hormonlar bulunur. Kan plazmasının %
90 ı su, % 10 u da diğer maddelerden oluşan sarı
renkli bir karışımdır.
, Alyuvarlar
ilkroplar
Akyuvar
Kandaki akyuvar hücreleri
Bir kısım akyuvarlar vücuda sızan mikropları bula
rak yutar ve yok eder. Bir kısım akyuvarlarda mik
ropları etkisiz hale getiren maddeler (antikorlar) sal
gılar. Kanda normalden çok akyuvar bulunması du
rumunda kan kanseri olan lösemi hastalığı oluşur.
<S>
Örnek - 9
Akyuvarlar
Kan pulcuklart
Kanın yapısı ve kan hücreleri
Kanda üç çeşit hücre vardır.
Alyuvar: Kırmızı renkli kan hücreleridir. Kana özgün
rengini kazandırır. Kanda en fazla olan hücre gru
budur. Alyuvarlarda çok sayıda hemoglobin denen
madde vardır. Hemoglobin gaz taşıyıcısı olan özel
bir maddedir. Alyuvarlar kanda oksijen ve karbon
dioksit taşınmasında görev yapar.
Alyuvarlar ilk oluştukla
rında çekirdek ve organel taşırlar. Ancak ol
gunlaştıklarında çekirdek
ve organellerini kaybe
derler. Böylece bol mik
tarda gaz taşınmasını
sağlarlar.
Kanda yeterli alyuvar
bulunmaması rahatsızlığına kansızlık ya da anemi
adı verilir.
Kan pulcuğu: Yapısında pıhtılaşma proteinlerini ta
şıyan kan hücresidir. Bir yaralanma sırasında kan
damarlarındaki kesiklerin onarılması için kan pıhtı
laşmasını sağlar. Çekirdek ve organel taşımaz.
Akyuvarların mikroplara karşı bağışıklık tepkisi,
hangisinde birlikte verilmiştir?
A) Mikropları yutarak yok etme ve mikrop öldürü
cü maddeler (antikorlar) üretme
B) Mikropları tutarak vücuttan dışarıya atma
C) Mikropların çoğalmasını durdurma
D) Antibiyotiklerin üretilmesini sağlama
Çözüm
Akyuvarlar kanımızdaki bağışıklık hücreleridir. Ak
yuvarlar mikrop sızan bölgeye giderek, mikropları
bulur ve yutarak yok eder. Bundan başka bazı ak
yuvarlar antikor denen koruyucu maddeler üretir ve
bakterilerin etkisizleştirilmesini sağlar.
Cevap A
Sıra Sizde - 7
Aşağıdakilerden hangisi kan pulcuklarının göre
vidir?
A)
B)
C)
D)
Kanın pıhtılaşmasını sağlama
Vücudu mikroplara karşı savunma
Oksijen ve karbondioksit taşıma
Besinleri ilgili organlara taşıma
Q COŞKU
Kazanımlar
Örnek -1 0
2 .5
Büyük ve küçük kan dolaşımını şema üze
rinde göstererek açıklamayı,
<$>
Atardamarların görev ve özellikleri arasında, aşa
ğıda verilenlerden hangisi bulunmaz?
A) Metabolik artıkları boşaltım organlarına iletme
B) Besin maddelerini dokulara taşıma
C) Yüksek kan basıncına sahip olma
D) Kan hücrelerinin üretimini sağlama
D o la ş ım Ç e ş itle ri
Kanın kalpten çıktıktan sonra, tekrar kalbe gelince
ye kadar dolaştığı mesafeye göre iki çeşit dolaşım
vardır.
Büyük Dolaşım:
Kanın kalpten çıktıktan sonra akciğer dışındaki or
ganlar arasındaki dolaşımıdır. Kan uzun mesafeyi
dolaştıktan sonra kalbe geri döner.
Bu dolaşımda oksijence zengin kan (temiz kan) or
ganlara taşınır. Oksijence fakir ve karbon dioksitce
zengin olan kan (kirli kan) kalbe taşınır.
Kan, büyük dolaşım sırasında şu yolu izler:
Sol karıncık —» Aort atardamarı —* Organ atarda
marı —> Organ —> Kılcal damarlar —* Organ toplar
damarı —» Vücut toplardamarı —» Sağ kulakçık
Akciğer
Çözüm
Atardamarlar kalpten organlara doğru kan taşır.
Kan basıncı en yüksek olan damardır. Böbreklere
artık oranı fazla olan kan taşınır. Vücut organlarına
da besin oranı yüksek olan kan taşır. Kan hücrele
rinin üretilmesini kemik iliği ve karaciğer sağlar.
Cevap D
Sıra Sizde - 8
Akciğer atardamarı ile vücut atardamarındaki
kan arasında, aşağıdakilerden hangisinin mikta
rı oldukça farklıdır?
A) Oksijen oranı
B) Besin oranı
C) Kan hücresi sayısı
D) Hormon miktarı
Kazanımlar
B u bölüm ü b itirdiğ im d e;
Toplar
damar
2 .6
Kan gruplan arasındaki kan alış-veriş şema
sını çizmeyi,
2 .7
Kan bağışının insan vücudu ve toplum açı
sından önemini fark ederek yakın çevremi
kan bağışında bulunmaya yönlendirmeyi,
K A N G R U PLAR I
Vücut organları
Vücuttaki kan dolaşımı
K üçük Dolaşım:
Kanın akciğer ile kalp arasındaki dolaşımıdır. Kan kı
sa bir mesafeyi dolaşır. Oksijence fakir olan kan ak
ciğerde temizlenerek oksijence zengin hale getirilir.
Kan, küçük dolaşım sırasında şu yolu izler:
Sağ karıncık —» Akciğer atardamarı
Kılcal da
marlar —> Akciğer toplardamarı —> Sol kulakçık
© I COŞKU
İnsanlarda dört farklı kan grubu vardır. Kan grupla
rının oluşmasında alyuvarlar üzerindeki protein çe
şitleri rol oynar. Üç çeşit protein vardır. Bunlar A, B
ve Rh proteinleridir. Bu proteinler bulunma durum
larına göre alyuvar ve kana özellik kazandırır.
✓ Alyuvarda A proteinini varsa, A grubu,
✓ Alyuvarda B proteini varsa, B grubu,
✓
✓
✓
✓
Alyuvarda A ve B proteini varsa, AB grubu,
Alyuvarda A ve B proteini yoksa, 0 grubu,
Alyuvarda Rh proteini varsa, Rh(+) grubu,
Alyuvarda Rh proteini yoksa, Rh(-) grubu
meydana gelir.
D
(A grubu)
(B grubu)
Örnek -1 1
Kan gruplarının oluşmasında, aşağıdakilerin
hangisi rol oynar?
proteini
B proteini
*Alyuvar
(0 grubu)
(AB grubu)
B proteini
A) Alyuvarlar
B) Plazma
C) Akyuvarlar
D) Kan pulcuğu
Çözüm
A proteini
Alyuvar
Alyuvar
Kan gruplarının tesbitinde A, B ve Rh faktörlerine
bakılır. Her grup kendi grubundan kan alır.
Kan alış verişlerinde Rh faktörlerinin de aynı olması
gereklidir. Rh(+) gruplar Rh(+) gruplara; Rh(-)
gruplar Rh(-) gruplara kan verir.
Kan gruplarının oluşmasında alyuvarlar üzerindeki
protein çeşitleri rol oynar.
Cevap A
Kazanımlar
2 .S
Lenfin dolaşım sisteminin öğesi olduğunu
ve önemini,
LENF DOLAŞIMI
Vücudumuzdaki kan dolaşımına yardımcı olan ikin
ci bir dolaşım sistemimizdir. Lenf damarları ve lenf
düğümlerinden oluşur. Lenf damarları içindeki be
yaz renkli akıcı maddeye lenf denir.
Gruplar arasındaki kan alış veriş ilişkisi
Kan Bağışının İnsan Vücudu ve Toplum Açısından
Faydaları
Lenf damarları kandan hücreler arasına sızan mad
deleri toplayarak, tekrar kan damarlarına aktarırlar.
Lenf düğümleri birer bağışıklık merkezleri gibi gö
rev yaparlar.
✓ Kemik iliğinin yağlanmasını önleyip, kan yapımı
canlı tutulur.
✓ Verilen kanın yerine, genç hücreler dolaşıma
katıldığı için, bağışçı bireyler daha dinç ve can
lı olur.
Lenf damarları
Bademcik
✓ Kandaki yüksek yağ oranı düşer.
✓ Kan bağışı kalp krizi ihtimalini %90 azaltır.
♦ Lenf
düğümleri
✓ Kan bağışlayan kişide baş ağrısı, stres, yüksek
tansiyon, yorgunluk gibi rahatsızlıkların gideril
mesinde çok büyük katkısı olur.
✓ Kan bağışçısı her kan verdiğinde: AIDS, Hepatit
B, Hepatit C, Sifiliz ve kan grubu taramasından
ücretsiz olarak yararlanmış olur.
✓ Trafik kazasında yaralanan bir kimsenin, kan
uyuşmazlığı olan bir bebeğin, kan bulunmazsa
ölecek bir hastanın sizin verdiğiniz kanla kurtul
masının, size verdiği manevi duygu ölçüsüzdür.
Bağışınız çok insancıl ve onurlu bir davranıştır.
Lenf damarlan
Lenf sistemi
Q COŞKU
Kandaki mikropların tutularak etkisiz hale getirilme
sinde görev yaparlar. Vücudumuzdaki bademcikler
birer lenf düğümüdür. Başımıza giden kanın süzül
mesini sağlar. Böylece beynin mikroplardan korun
masına yardımcı olur. Bademcikler gibi vücudumuz
daki diğer lenf düğümleri bizi hastalıklara karşı korur.
Kalp krizi, damar sertliği, damar tıkanıklığı, koroner
yetmezliği, varis, tansiyon gibi rahatsızlıklar dola
şım sistemiyle ilgilidir.
Dolaşım sisteminin sağlığını korumak için, şu etkin
likler yapılmalıdır:
✓ Yeterli ve dengeli olarak beslenme
Örnek -1 2
✓ Sigara ve alkolden uzak durma
Aşağıda belirtilenlerden hangisi, insandaki lenf
dolaşımı için yanlıştır?
A) Lenf sistemi, lenf damarları ve lenf düğümlerin
den oluşur.
B) Lenf damarları içindeki akıcı maddeye, lenf sıvı
sı adı verilir.
C) Lenf damarları, damarlardan çıkan kan hücreleri
ni toplayarak, kan dolaşımına yeniden kazandırır.
D) Lenf düğümleri, vücudumuzu hastalıklara karşı
korur.
Çözüm
Lenf damarları kandan hücreler arasına sızan mad
deleri toplayarak, tekrar kan damarlarına aktarırlar.
Cevap C
Sıra Sizde - 9
Lenf sistemiyle ilgili olarak;
I. Lenf sistemi, lenf damarları ve lenf düğümlerin
den oluşur.
II. Doku sıvısı ile kan sıvısının dengede kalmasını
sağlar.
III. Küçük dolaşımın bir bölümünü oluşturur,
✓ Yeterli bir süre dinlenme ve uyuma
✓ Düzenli olarak spor yapma
✓ Stresten uzak kalma
✓ Bilinçsiz olarak ilaç kullanmama
✓ Hastalanma durumunda gerekli tedavileri he
men yaptırma
Örnek -1 3
($>
Dolaşım sisteminin sağlığını korumak için, aşa
ğıda verilen etkinliklerden hangisi etkili olmaz?
A) Yürüme, koşma, bisiklet sürme ve yüzme gibi
düzenli sportif etkinlikler yapma
B) Vücudun günlük ihtiyacı kadar uyuma ve din
lenme
C) Her gün düzenli aralıklarla, mikrop öldürücü
ilaçlardan tüketme
D) Yaşa ve günlük etkinliğe uygun miktarlarda be
sin tüketme
Çözüm
Sağlığın korunma yolları arasında bilinçsiz olarak
ilaç kullanma bulunmaz.
Cevap C
şeklinde verilen bilgilerden hangileri doğrudur?
Kazanımlar
A) Yalnız I
C) II ve III
B) İve li
D) I, II ve
Kazanımlar
2 .1 0 Teknolojik gelişmelerin dolaşım sistemi ile il
gili hastalıklann tedavisinde kullanımını,
2 .9
Kalp ve damar sağlığını korumak amacıyla
öneriler sunarak, bu konuda dikkatli dav
ranmayı,
DOLAŞIM SİSTEMİNİN SAĞLIĞI
Vücut organlarının sağlıklı biçimde çalışmasında
dolaşım sisteminin önemli bir yeri vardır. Kalp, da
marlar ve kanda oluşabilecek rahatsızlıklar diğer
organları olumsuz etkiler.
COŞKU
J
Dolaşım sistemi hastalıklarının tedavisinde teknolo
jik gelişmeler sayesinde çeşitli yöntem ve teknikler
kullanılmaktadır. Bunlar arasında anjiyo, kalp pili,
kan nakli, baypas ameliyatı yer almaktadır.
Anjiyo, damar tıkanıklığının görüntülenmesi için
yapılan bir işlemdir. Bazı damarların tıkanması so
nucu kalbin beslenmesi aksar. Böyle durumlarda
vücudun başka kısmında yer alan bir damardan
damar parçası alınır. Bu parça kalpte tıkalı olan da
marın yerine eklenir. Bu cerrahi işlem baypas ame
liyatı olarak adlandırılır.
Örnek -1 4
(i
Günümüzde bazı hastalıkların tedavisinde, bazı
teknolojik gelişmeler kullanılmaktadır.
m
Kazanımlar
2.13 Virüs ve bakterileri,
I. Anjiyo
II. Protez
III. Baypas
IV. Platin çubuklar
MİKROPLARIN ÖZELLİKLERİ
Belirtilenlerden hangileri dolaşım sistemi hasta
lıklarının tedavisinde kullanılan yöntem ve tek
niklerdendir?
A) İv e li
B) İve III
C) II ve III
D) III ve IV
Doğada çok sayıda farklı özelliğe sahip mikroorga
nizma bulunur. Canlılarda hastalanmaya neden olan
mikroorganizmalara mikrop denir. Virüs ve bakteri
ler mikrop özelliğine sahiptir.
Bakteri
Virüs
Çözüm
Anjiyo ve baypas dolaşım sistemi tedavisi, protez
ve platin çubuklar ise destek ve hareket sisteminin
tedavisinde kullanılan teknolojik gelişmelerdendir.
Cevap B
Hastalanmaya neden olan bazı mikroorganizmalar
Kazanımlar
2 .11 Vücudun zararlı mikroorganizmalara (mik
rop) karşı doğal engellerinin olduğunu,
2 .1 2 Bağışıklığın vücudu zararlı mikroorganizma
lara karşı koruduğunu,
M İK R O P LA R LA SAVAŞ
Çevremizde bulunan ve mikroskop yardımıyla gö
rülebilen canlılara mikroorganizma denir. Mikroor
ganizmalar su, hava, toprak, canlı vücudu ve yiye
ceklerin yapısında bulunur. Mikroorganizların bir
kısmı insanlar için faydalıdır. Gıda sanayisi, tıp, ta
rım, ve bazı endüstri kollarında mikroorganizmlardan yararlanılır.
Sütün yoğurda dönüşmesi, sütten peynir üretilme
si ve sirke üretiminde bakteriler rol oynar. Kalın ba
ğırsağımızda yaşayan bir çeşit bakteri B ve K vita
minlerini üreterek insan beslenmesine katkıda bu
lunur. Doğada hastalık etkeni olan mikroorganiz
malar da bulunur.
V irü sler
En basit yapıya sahip olan mikroorganizmadır. Ka
lıtsal madde ve protein kılıftan oluşur. Kalıtsal mad
de virüsün genetik şifresini oluşturur ve uygun or
tamlarda çoğalmasını sağlar. Protein kılıf ise kalıtsal
maddenin dış etkilerden korunmasını sağlar.
Virüsler hem canlı hem de cansızlık özelliklerine sa
hiptir. Virüslerin kalıtsal madde taşıması, üremesi,
protein örtüsünün bulunması canlılık özellikleridir.
Beslenme, boşaltım, solunum, büyüme, hareket gi
bi özelliklere sahip olmaması cansızlıkla ilgili özel
liklerdir.
Virüsler hücresel yapılara sahip değildir. Virüsler
çoğalmak için kendisine uygun olan belirli bir can
lının belirli bir hücresine yerleşirler ve hücre yapıla
rını kullanarak, yeni virüslerin yapılmasını sağlar. Vi
rüslerin vücutta çoğalması kişilerde çeşitli hastalık
ların oluşmasına neden olur.
m_
” ^ r '
Koruyucu
örtü
Kalıtsal
madde
AIDS virüsünün yapısı
Q l COŞKU
Virüsler insan vücudunda; AIDS, su çiçeği, kızamık,
çocuk felci, hepatit, grip, nezle, kuş gribi, kuduz gi
bi hastalıklara neden olabilir.
Sıra Sizde -1 0
Virüslerin sahip olduğu yapı ve özelliklerle ilgili
olarak;
I. Kendi başlarına yaşama ve çoğalmalarını sağla
yacak yapıları yoktur.
B a k te rile r
En basit hücresel yapıya sahip olan mikroorganiz
madır. Yapılarında hücre zarı, sitoplazma ve kalıtsal
madde vardır. Bakteri sitoplazmasında çekirdek
yoktur, sadece ribozom organeli bulunur. Bakterile
rin beslenme, solunum, boşaltım, büyüme, çoğal
ma özellikleri vardır. Bakteriler uygun ortamlarda
bölünerek çoğalırlar. Atmosferin üst tabakalarıyla
toprağın derinliklerinde bakteriler bulunabilir.
II. Kendilerine özgü olan kalıtsal maddeleri (genle
ri) vardır.
III. Ancak, bir canlının vücudunda ya da canlı bir
hücrenin içerisinde çoğalabilirler.
A) Yalnız II
B) I ve II
C) I ve III
D) I, II ve III
VÜCUDUMUZ HASTALIKLAR
LA NASIL SAVAŞIR?
Bakterinin yapısı
Doğadaki bakteriler yararlı ve zararlı olarak iki gruba
ayrılabilirler. Bakterilerin büyük çoğunluğu yararlıdır.
Ya doğrudan ya da yaptığı çalışmalarla diğer canlılar için faydalı işler yaparlar. Peynir yapımı, yoğurt
üretimi, ekmek yapımı, sirke yapımı, ölen canlıların
çürümesi, bağırsağımızda B ve K vitaminlerinin üretilmesi gibi işlemlerde yararlı bakteriler görev yapar.
Zararlı bakteriler çeşitli hastalıkların oluşmasına ne
den olurlar. Bakterilerin etkisiyle; üst solunum yolu
enfeksiyonları, verem, zatürre, bronşit, tifo, dizanteri,
kolera, cüzzam, kangren, şarbon gibi hastalıkların
oluşmasına neden olurlar.
Örnek -1 5
|
jj
j
,3
®
Çevremizdeki hava, su, besinler, toprak gibi hemen
her yerde mikroplar bulunabilir. Bundan dolayı mik
roplar vücuda solunan hava, yenilen yiyecekler, ya
ralanan deri, ellerimizden bulaşabilir. Deri, ter, göz
yaşı, tükürük, mide asiti, soluk borusu ve sindirim
kanalındaki mukus salgısı mikropların vücuda sız
masını önleyen doğal koruyucu yapılardır.
Deri vücut çevresinde ince bir örtü oluşturarak mik
ropların vücuda girmesine engel olur. Deriden sal
gılanan ter ve yağ gibi salgılar mikropların çoğal
masını önleyen maddelerdir. Gözyaşında bulunan
bazı maddeler mikropların göze girmesini önler.
Tükürük içerisindeki maddeler mikropların ağızda
çoğalmasını önler. Mukus yapışkan özelliği saye
sinde ağız ve burundan vücuda sızan mikropları tu
tar. Mide asitleri besinlerle vücuda giren mikropla
rın yok edilmesine yardımcı olur.
(fp
Virüs ve bakteriler arasında, aşağıda verilen özel
A) Hücre zarı ve sitoplazma bulundurma
B) Kamçı yardımıyla hareket etme
C) İnsanlarda hastalık oluşturma
D) Beslenme ve boşaltım yapma
Çözüm
Hücre zarı, sitoplazma ve kamçı, beslenme, solu
num, büyüme ve boşaltım gibi özellikler bakteriler
de görülür. Kalıtsal madde taşıma, hastalık oluştur
ma ve uygun ortamda çoğalma ortaktır. Her mikrop
insanda hastalık oluşturmaz.
Cevap C
Q
COŞKU
Mide besinlerdeki mikroplan yok eder
Mikroplar vücudun doğal engellerini aşarak vücu
da girdiği zaman bağışıklık sistemi yapılarıyla karşı
laşırlar. Vücudumuzu mikroplara karşı savunan ya
pılara bağışıklık sistemi denir. Akyuvar ve lenf dü
ğümleri bağışıklık sisteminde yer alan yapılardır.
Kanda bulunan akyuvar hücreleri, lenf sisteminin
oluşturduğu lenf düğümleri gibi yapılar mikrop tu
tucu ve öldürücü yapılar olarak görev yapar.
Akyuvarların ürettiği antikor adı verilen maddeler
mikropların vücutta çoğalmasını önlemektedir. Ye
terli ve dengeli olarak beslenmek, sigara ve alkol
den uzak durmak, yeterli süre uyuma ve dinlenme,
stresten uzak durmak bağışıklık sistemini olumlu
etkileyen faktörlerdir. Bazı hastalıkları geçirdikten
sonra mikroplara karşı bağışıklık kazanılabilir. Su
çiçeği, kabakulak, kızamık gibi hastalıkları geçiren
kişiler bağışıklık kazanırlar.
Kazanımlar
Bu bölüm ü bitirdiğim de;
2 .1 4 Aşı, serum, ilâçların önemini ve bunların
teknolojik gelişmelerle ilişkisini,
Parçalanmış hücreler
A Ş I ve S E R U M
Bakteri
Kılcal damar
----------Akyuvar
b)
Akyuvarlar mikropların
sızdığı bölgede toplanır
il*
Akyuvarlar mikropları
yutarak yok eder
Aşı yapılarak da bağışıklık kazanılabilir. Aşının yapı
sında zayıflatılmış veya öldürülmüş mikroplar var
dır. Aşı vücuda verildikten sonra gerçekleşen bağı
şıklık tepkimeleri vücudun ilgili mikropları hastalan
madan tanır ve gerekli tedbirlerini alır.
Aşı sağlıklı olan bireylere uygulanır ve hastalanma
ması için bireyin vücudu önceden uyarılmış olur.
Bundan dolayı aşılar koruyucu özelliğe sahiptir.
Günümüzde Boğmaca, çiçek hastalığı, çocuk felci,
difteri, grip, hepatit a, hepatit b, kabakulak, kıza
mık, kolera, kuduz, menenjit, sarı humma, suçiçe
ği, rahim ağzı kanseri, rota virüsü, tetanos, tifo, ve
rem ve zatürre gibi hastalıkların aşısı yapılmaktadır.
Akyuvarların mikropları bularak yok etmesi
Akyuvarlar bağışıklık sisteminin en önemli savaşçı
larıdır. Kanda sürekli olarak bulunurlar. Kandaki ak
yuvar sayısı hastalanma sırasında artar. Böylece
vücudumuzdaki mikroplar bulunanarak yok edil
meye çalışılır.
Örnek - 1 6
Aşağıdakilerden hangisi mikroplara karşı bağı
şıklık sağlamaz?
A) Akyuvar
B) Antikor
C) Lenf düğümü
D) Besinler
Çözüm
Serum hastalık sırasında kullanılan özel bir destek
leyici maddedir. Serumun yapısında bağışıklığa
yardımcı olan maddeler vardır. Serum bazı hayvan
ların kanının kullanılmasıyla üretilir. Serumdaki özel
savunma maddeleri (antikor çeşitleri) ağır geçen
hastalık sürecinde vücudun desteklenmesi için kul
lanılır. Bundan dolayı serum tedavi edici özelliğe
sahiptir.
Serum ile aşı arasındaki farklılıklara, şunlar örnek
olarak verilebilir:
✓ Aşıda zayıflatılmış veya öldürülmüş mikroplar
vardır. Serumda ise bağışıklık maddesi olan an
tikorlar bulunur.
✓ Aşı hastalanmadan önce uygulanır, serum ise
hasta insanlara uygulanır.
Akyuvarlar mikropları yutarak, antikorlar mikrop ço
ğalmasını önleyerek, lenf düğümleri mikropları sü
zerek bağışıklığa katkıda bulunur.
Cevap B
Sıra Sizde - 1 1
Aşağıdakilerden hangisi, mikroplara karşı vücu
dun doğal engellerinden birisi değildir?
A) Deri
B) Mukus
C) Tükürük
D) Kan pulcukları
Aşıda zayıflatılmış mikroplar vardır
✓ Serum aşılanmış atların kanının süzülmesiyle
elde edilir. Aşı ise laboratuvar koşullarında ha
zırlanır.
0 1 COŞKU
Aşılar genellikle uzun süreli, serum ise kısa sü
reli olarak bağışıklık kazandırır.
Aşı olan kişilerde vücut antikor üretir. Serum
olan kişilerde vücuda hazır antikor verilmiş olur,
böylece mikroplarla daha hızlı mücadele edilir.
K .
Kazanımlar
2 . 1 5 Bilinçsiz ilâç kullanımının etkilerinin farkına
vararak doğru ilâç kullanımı konusunda
olumlu tutum sergilemeyi,
İL A Ç L A R I N A S IL
K U L L A N M A L IY IZ ?
Serumda bağışıklık maddeleri vardır
✓ Aşı yapılması vücudun hastalanmadan mikropla
rı tanımasını sağlar. Serum kullanılması hasta
olan kişileri daha hızlı iyileştirir.
Mikroplara karşı kullanılan serumlardan başka ze
hirlenmeler ve baygın kişilere besin aktarımını sağ
layan serumlarda vardır. Akrep ve yılan gibi sokma
larda panzehir içeren serumlar kullanılır. Vücudu
yorgun düşen ve halsizlik yaşayan kişilere içinde
besin öğeleri bulunan besleyici serumlar kullanılır.
Örnek - 1 7
Aşağıdaki etkinliklerden hangisinin, birey hasta
landıktan sonra yapılmasına gerek yoktur?
A) Bol vitaminli besinler tüketmek
B) Bireye hastalığın aşısını yapmak
C) Hastaya serum vermek
D) Hastaya mikrop öldürücü (antibiyotik) vermek
Çözüm
Birey hastalandıktan sonra hızla iyileşmesi için des
tekleyici tedbirler (vitamin alma, serum kullanma,
ilaç kullanma gibi) alınır. Aşı hastalanmadan önce
yapılır.
Cevap B
Hastalandığımızda mikroplarla savaşmamıza yar
dımcı olan ve bağışıklığı destekleyen kimyevi mad
delere ilaç denir. İlaçlar hasta insanların vücut di
rençlerini artırır ve daha hızlı iyileşmesine yardımcı
olur. Her evde, hastalıkların tedavisi için gerekli olan
farklı farklı ilaçlar bulunabilir.
Çeşitli kimyasal İlaçlar
Her hastalığın tedavisine yardımcı olan ilaç farklıdır.
Bakterilerin oluşturduğu hastalıklara karşı antibiyo
tik türü ilaçlar kullanılır. Antibiyotiklerin de çeşitleri
vardır. Her antibiyotiğin etkilediği bakteri grubu fark
lıdır. Virüslerin oluşturduğu hastalıklara direnç artırı
cı ilaçlar kullanılır. Antibiyotikler virüslerin neden ol
duğu hastalıkların tedavisinde kullanılmaz.
Hastalıkların tedavisini yapmak için ilaç kullanılma
lıdır. Ancak ilaç kullanma sırasında, aşağıdaki belir
tilen işlemlere dikkat edilmelidir.
✓ Doktor tavsiyesi olan ilaçları kullanılmalı
✓ İlaçlar belirtilen süre içinde düzenli olarak kulla
nılmalı
✓ Lüzumsuz yere ilaç tüketimi yapılmamalı
✓ Son kullanma tarihi geçmiş olan ilaçlar kullanıl
mamalı
✓ Hamile kişiler doktor kontrolünde ilaç kullanmalı
Örnek - 1 8
Sıra Sizde - 12
Hasta bireylere verilen serum için;
I. Kısa süreli (pasif) bağışıklık kazandırır.
II. Canlının daha hızlı iyileşmesini sağlar.
III. Vücuda hazır antikor verilmiş olur.
A) Yalnız I
B) İv e li
C) II ve III
D) I, II ve
Q
coşku
($>
Antibiyotikler yalnızca bakterilere karşı etkili olup,
virüslerin sebep olduğu hastalıklarda kullanılmaz.
Buna göre aşağıdaki hastalıkların hangisinde
doktorun hastaya antibiyotik vermesi beklenir?
A) Grip
B) Zatürre
C) Su çiçeği
D) Kızamık
Çözüm
Zatüre bakterilerin sebep olduğu hastalıklardandır.
Cevap B
Dolaşım Sistemi ve M ikroplarla Savaş
Aşağıdaki şemaya göre 1, 2 ve 3 numaralı yerlere hangi damarlar gelmelidir? Bu damarların
adını ve görevlerini yazınız.
1.
2.
3.
t
Aşağıdaki şemada büyük ve küçük dolaşımla ilgili kavramları uygun yerlere yazınız.
• Sağ Kulakçık
• Akciğer
• Vücut
• Sağ Karıncık
• Sol Kulakçık
• Sol Karıncık
—
©CO ŞKU
kmnsmamaflım
»
Ali tra fik kazası geçirm iş ve ameliyata alınmıştır. A li’nin kaza geçirdiğini ve kana ihtiyacı ol
duğunu duyan arkadaşları A li’ye kan vermek için hastaneye gitm işlerdir. A li’nin kan grubu O
R h(+) olduğuna göre A li’nin arkadaşlarından hangileri A li’ye kan verebilir, hangileri veremez.
Verebilenler için gülen adamı, veremeyecekler için ise üzgün adamı işaretleyiniz.
Aşağıda verilen cümlelerdeki boşlukları verilen kelimelerden uygun olanlarıyla tamamlayınız,
lenf
kalp
dolaşım
1.
kan
bağışıklık
damar
serum
mikrop
o?1
göğüs boşluğunda iki akciğer arasında bulunur.
2. Zararlı m ikroorganizm alara________ adı verilir.
3. Karbondioksit ve atık m adde ler________ tarafından vücut dışına atılacağı organa ta
şınır.
4. Lenf damarları içindeki akıcı m adde ye________ adı verilir.
5. K a n ________ lar içinde dolaşır.
6. V ücudum uzdaki________ sisteminin yapısında damarlar, kalp ve kan vardır.
7 .
, hastalandığımızda mikroplarla mücadele etmemize yardımcı olan ve bağı
şıklığımızı destekleyen bir sıvıdır.
8. Zararlı mikroorganizmalara karşı vücudum uzu________ sistemimiz korur.
9 .
Q COŞKU
, hastalanmadan önce önlem amaçlı kullanılır.
DOLAŞIM SİSTEMİ ve MİKROPLARLA SAVAŞ
1.
le ^
Kanımızda bulunan hücreler ve yaptığı görevlerle ilgili, aşağıda verilen eşleştirmeler
den hangisi doğrudur?
3.
Vücudumuzdaki organların besin ihtiyacı
nın karşılanmasında, hangi sistemler birlikte görev yapar?
(çözüm
A) Sindirim ve hareket sistemi
B) Dolaşım ve boşaltım sistemi
C) Boşaltım ve sinir sistemi
D) Sindirim ve dolaşım sistemi
B)
V
S
* V t
tV J
Yaralanan
damarda kanı
pıhtılaştırır.
Mikroplarla
savaşır.
Oksijen ve
karbondioksiti
taşır.
Mikroplarla
savaşır.
Yaralanan
damarda kanı
pıhtılaştırır.
Oksijen ve
karbondioksit
taşır.
1»
v * w J
’( V
Oksijen ve
karbondioksit
taşır.
Mikroplarla
savaşır.
Yaralanan
damarda kanı
pıhtılaştırır.
Kirli ve temiz kanın taşınmasını gösteren dola
şım modeli, şekilde gösterilmiştir.
Şekilde gösterilen organlarla ilgili olarak,
aşağıdakilerden hangisi yanlıştır?
A) I. organ, kandaki 0 2 oranını artırır.
B) II. organ, vücuttaki organlara kan pompa
lar.
C) III. organa, kalpten karbon dioksit oranı
fazla kan gönderilir.
D) III. organ, mide olabilir.
2.
Kan damarındaki bazı maddelerin alışverişi,
aşağıda rakamlarla belirtilmiştir.
Lenf dolaşımıyla ilgili olarak;
Atardamar
Toplardamar
I. Kan dolaşımına yardımcı olur.
II. Lenf damarları ve lenf düğümlerinden mey
dana gelir.
IV
III. Hücreler arasına sızan maddeleri toplar ve
kana geçmesini sağlar.
Bu rakamların gösterdiği maddelerle ilgili
olarak, aşağıda verilenlerden hangisi yan
lıştır?
A) I - Atık madde
B) III - Oksijen
A) Yalnız II
B) I ve II
C) II - Karbondioksit
D) IV-Alyuvar
C) I ve III
D) I, II ve III
@1 COŞKU
6 . Kanın damarlarda akması sırasında oluşturdu
ğu sıvı basıncına kan basıncı (tansiyon) denir.
Aşağıdakilerden hangisi, bir bireyde tansi
yonun yükselmesine neden olmaz?
A) Kişinin heyecanlanması
B) Kalbin dakikadaki atım sayısının artması
C) Kandaki oksijen oranının artması
D) Karşısına aniden çıkan köpekten korkması
9.
Kılcal damarlarla ilgili olarak, aşağıda veri
lenlerden hangisi doğrudur?
A) Sadece temiz kan bulunur.
B) Etraflarında kaslı bir tabaka vardır.
C) Organ hücreleri ile kan arasındaki madde
alış verişini sağlar.
D) Damar duvarı kalın ve sağlamdır.
10. Vücudumuzda gerçekleşen, bir dolaşım şema
sı aşağıda verilmiştir.
7.
A
İnsanlarda; farklı gruplar arasında yapıla
cak kan alışverişiyle ilgili, aşağıda verilen
eşleştirmelerden hangisi doğrudur?
Vücut atardamarı j -^
Ka/K__________
I—Organ™
atardamarı
i
—
(çözüm
Çx) Organ
A)
B)
............
Alıcı grup
Verici grup
Verici grup
j Organ toplardamarı ]
K a ty
Alıcı grup
Kan
A grubu
.
B grubu
0 grubu
X / / AB grubu
AB grubu
y
'
0 grubu
B grubu
A grubu
AB grubu
B grubu
0 grubu
------ ► 0 grubu
^
------► B grubu
Rh* grubu
------► Rh grubu
Rh* grubu ^
------► Rh* grubu
Rh" grubu /
Bu dolaşım şeklinde, X yerine aşağıdaki or
ganlardan hangisi konulamaz?
Rh' grubu
\
Rh* grubu
D)
Verici grup
Alıcı grup
A grubu
0 grubu
Verici grup
A grubu
B grubu
AB grubu
B grubu
AB grubu
A grubu
AB grubu
0 grubu '
s» B grubu
Rh* grubu
Rh" grubu
| Organ toplardamaTİ]
AB grubu
S
A grubu
Rh" grubu
C)
8.
A grubu
/S ,
Alıcı grup
----- «- 0 grubu
------ ► AB grubu
.
#
0 grubu
A grubu
D)
B grubu
Rh" grubu
Rh* grubu v.
*
Rh* grubu
Rh" grubu
*• Rh* grubu
Rh grubu
İnsan vücudundaki kan dolaşımı;
I. Vücut ısısının dağıtılarak, vücut sıcaklığının
her organda 36,5°C olmasını sağlama
II. Oksijen ve karbon dioksit gazlarını taşıma
III. Hormonları hedef organlara ulaştırma
görevlerinden hangilerini yerine getirebilir?
A) Yalnız I
B) I ve II
C) İve III
D) I, II ve III
Q COŞKU
11. Aşağıda verilenlerden hangisi, kandaki ak
yuvar sayısının artmasına neden olur?
A) Kişinin temiz havalı bir yere taşınması
B) Kişinin yaralanma sırasında bir miktar kan
kaybetmesi
C) Vücuda mikropların sızması
D) Kişinin yetersiz ve dengesiz olarak beslen
mesi
DOLAŞIM SİSTEMİ ve MİKROPLARLA SAVAŞ
1.
Düzenli kan bağışının yapılması, insan vü
cuduna, aşağıda verilenlerden hangisini
4.
sağlamaz?
A) Baş ağrısının azalmasını
C) Kişilerin mikrobik hastalıklardan korunma
sını
Kalıtım yapılarını
bulundurma
Hücre zarı ve sitoplazma
taşıma
’
2
Uygun ortamlarda
çoğalma
Beslenme ve hareket
etme
>
*
Cansız yapıya
sahip olma
İnsanda hastalık
oluşturma
•
5.
A)
B)
C)
D)
3.
2, 3,
1,2,
1,3,
1,3,
4, 5 ve 6
3, 4 ve 6
5 ve 6
4 ve 6
Dolaşım sisteminde bulunan, bazı damarlar şe-
I.
Belirtilen özelliklerden, hangileri bakteriler
de, hangileri de virüslerde bulunur?
Virüslere ait
olanlar
Vücudumuzdaki dolaşım sisteminin görev
leri arasında, aşağıdakilerden hangisi bu
lunmaz?
C) Vücut sıcaklığının yayılmasını sağlama
D) Kan hücrelerini üretme
D) Kanın yenilenmesini ve temizlenmesini
Mikroorganizmalara ait olan bazı özellikler,
aşağıdaki şemada verilmiştir.
3
A) Hücrelere besin iletimini sağlama
B) Hücrelerde oluşan ve zararlı olan karbon
dioksit gazını akciğerlere taşıma
B) Kemik iliğinin yağlanmasını önleme
2.
KDT
Belirtilen damar çeşitleri, aşağıdakilerin han
gisinde doğru eşleştirilmiştir?
Bakterilere ait
olanlar
1
A)
B)
C)
D)
2, 3, 5 ve 6
1, 3,5 ve 6
1, 2, 3, 4 ve 6
2, 3, 5 ve 6
İnsan kalbinde, temiz ve kirli kanın birbirine
karışmamasıyla ilgili olarak, aşağıdakilerden
A) Kalpten çıkan atardamar ve toplardamar
arasında doğrudan bir bağlantı yoktur.
B) Kalbin karıncığında, sağ ve sol bölümler
tam perde ile ayrılmıştır.
C) Kirli ve temiz kan ayrı damarlarda bulunur.
D) Kirli kan sadece toplardamarlar da bulunur.
6.
Toplardamar
Atardamar
Kılcal damar
Toplardamar
Kılcal damar
Atardamar
Kılcal damar
Atardamar
Toplardamar
Kılcal damar
Toplardamar
Atardamar
Yeryüzünde bulunan;
I. Virüsler
II. Bakteriler
III. Hayvanlar
isimli grupların hangilerinde, mikrop özelli
ğine sahip türler vardır?
A) Yalnızi
B) İv e li
C) II ve III
D) I, II ve III
@ COŞKU
7.
Hastalık oluşturan bir mikroorganizmanın şek
li, aşağıda gösterilmiştir.
Koruyucu
örtü
10. Virüsler yaşamak ve çoğalmak için;
I. Taze tavuk yumurtası
II. Canlı kuş
I. Saksı bitkisi
şeklindeki yapı veya ortamların hangilerini
kullanırlar?
Kalıtsal
yapı
A) Yalnız II
C) İve
Belirtilen mikrop, aşağıdakilerden hangisi
nin oluşmasına neden olabilir?
8.
A) Kızamık
B) Verem
C) Kolera
D) Bronşit
Vücudumuzda bulunan doğal engellere;
I. Tükürük
II. Deri
III. Gözyaşı
IV. Mukus
İsimli yapıların hangileri örnek verilebilir?
9.
A) İve İli
B) 1,11 ve III
C) I, II ve IV
D) 1,11, III ve IV
Sağlıklı bir çocuğun, bronşit hastalığına yaka
lanıp iyileşmesi sırasında, vücudundaki akyu
var sayısı, aşağıdaki gibi değişmiştir.
Bu çocuğun iyileşmeye başladığı zaman
aralığı, aşağıdakilerden hangisidir?
A) II
Q COŞKU
B) III
C) IV
D) V
13. Mikrobun tanımı, aşağıdaki açıklamaların
hangisinde verilmiştir?
CE3
1 6 . M ik ro p la r ve vü cu d u m u zla ilg ili o la ra k;
I. Mikropların hastalık yapması için vücut içi
ne girmeleri gerekir.
A) Vücutta hastalık oluşmasına neden olan
mikroorganizmalardır.
II. Vücut dışındaki mikropların vücudumuza
girmesini önleyen doğal engeller vardır.
B) Doğada bulunan bir hücreli tüm canlılardır.
C) Gözle görülemeyen tüm canlılardır.
D) Başka canlıların üzerinde yaşayıp besle
nen parazit hayvanlardır.
III. Mikroplar vücuda yaşamak ve çoğalmak
için girerler.
A) Yalnız
B) İve li
C) II ve III
D) I, II ve
14. İnsanlarda hastalık oluşturan, iki farklı mikro
organizma çeşidi şekillerde gösterilmiştir.
Kalıtım yapıtı
özür
17. Aşı ve serumun özellikleriyle ilgili olarak, şe
mada dört tane karşılaştırma yapılmıştır.
m
Protein
kılıf
(çözüm
Sitoplazma
f Tutungaç'
l;‘ HÜCft
duvarı
HÜcra zarı
2. organizma
1. organizma
Belirtilen bu canlı gruplarının, neden olduğu
hastalıklarla ilgili olarak, aşağıdaki eşleştir
melerden hangisi yanlıştır?
1. organizma
A)
B)
C)
D)
Grip
Verem
Kolera
AIDS
2. organizma
Zatürre
Kızamık
Nezle
Cüzzam
15. Mikroorganizmalarla ilgili olarak, aşağıda
verilen ifadelerden hangisi yanlıştır?
Aşının Ö zellikleri
Serumun Özellikleri
1
Zayıflatılmış ve öldürül
İçerisinde mikrop öldürü
müş mikroplardan yapılır. cü maddeler vardır.
2
Vücudumuzu mikroplara
karşı güçlendirir.
Hastalandığımızda
bağışıklığımızı destekler.
3
Hastalanma ve zehirlen
me sırasında kullanılır.
Hastalanmadan önce
yapılır.
4 Tedavi amacıyla kullanılır.
Hastalanmayı önlemek
için kullanılır.
Belirtilen özelliklerin, hangileri yanlış yer
leştirilmiştir?
A) 1 ve 2
B) 3 ve 4
C) 1 ve 3
D) 2 ve 4
18. Bir kişide oluşan hastalık belirtilerine;
I. Vücutta ateş ve terleme olması
A) Suda, havada, besinlerde ve toprakta bulu
nurlar.
II. Vücutta kırmızı lekelerin oluşması
III. Halsizlik ve iştahsızlığın meydana gelmesi
B) Tek hücreli olan mikroskobik canlılardır.
şeklindeki değişmelerin hangileri örnek ve
rilebilir?
C) Mikroskop yardımıyla görülüp incelenebi
lirler.
D) Mikroorganizmaların hepsi insanlar için za
rarlıdır.
A) Yalnız I
B) I ve II
C) I ve III
D) I, II ve III
® CO «KU
Kazanımlar
a
B u bölüntü b itird iğ im d e ;
3.
Solunum sistemini oluşturan yapı ve organ
ları; model, levha ve şema üzerinde göstere
rek görevlerini,
L
Burun
Solunum kanalının ilk organıdır. Soluk alma olayıy
la havanın vücuda alınmasını ve süzülmesini sağ
lar. Hava burunda bazı işlemlere uğrar. Burnun gö
revleri arasında şunlar bulunur.
✓ Havanın kokusunu algılama
✓ Kuru havanın nemlendirilmesini sağlama
h
Bütün canlılar solunum yaparak hücrelerinin ihtiyaç
duyduğu enerjiyi üretir. Enerji üretimini sağlamak
için besin ve oksijen molekülleri kullanılır. İnsanlar
hücrelerinin oksijen ihtiyacını karşılamak, hücreler
de oluşan karbon dioksiti dışarı atmak için solunum
sistemini kullanır. Kanın oksijence zenginleşmesini
(kanın temizlenmesi) sağlayan organlara solunum
sistemi denir.
Oksijen ve karbon dioksitin kandaki alyuvarlar yar
dımıyla taşınır. Solunum sistemimiz kan ile atmos
fer havasının temas etmesini sağlar. Böylece iç or
tam ile dış ortam arasındaki gaz değişimini sağlar.
Burun
deUği
Burnun yapısı
✓ Serin havanın vücut sıcaklığına kadar ısıtılması
nı sağlama
✓ Havadaki toz, polen, spor ve mikropların tutul
masını sağlama
S O L U N U M S İS T E M İ
Y utak
O RGANLARI
Ağız ve burun boşluğunun arkasında bulunan bir
kavşak şeklindedir. Yutağın yapısında hareketli bir
kapakçık vardır. Solunan havanın soluk borusuna,
yutulan lokmaların da yemek borusuna geçmesini
sağlar. Burun veya ağızdan vücuda alınan hava yu
tak yardımıyla akciğerlere doğru iletilir.
Solunum sistemi burundan akciğerlere kadar de
vam eden bir kanal şeklindedir. Solunum sistemi
miz; burun, yutak, gırtlak, soluk borusu, bronşlar,
bronşçuklar ve akciğerlerden meydana gelir.
G ırtlak
Soluk borusunun başlangıcında bulunan kıkırdak
bir yapıdır. Yutaktan gelen havayı soluk borusuna
geçirir. Gırtlağın yapısında özel kanallar ve ses tel
leri vardır.
Diyafram kası
Solunum sisteminin bölümleri
0
COŞKU
Soluk borusu
Gırtlağın yapısı
Solunum Sistemi
Soluk verme sırasında gırtlak yardımıyla konuşma
sesi oluşturulur. Her insanın gırtlak yapısı ve ses tel
leri farklı özelliklere sahip olduğu için, her insanın
sesi kendine özgüdür.
Örnek - 1 9
Soluk borusunun iç yüzeyi nemli bir zarla kaplıdır.
Soluk borusunun içi, mukus denen bir sıvıyla kaplı
dır. Solunan havadaki yabancı maddelerin (toz,
polen, spor, mikrop gibi) tutulmasını sağlar. Tutulan
maddeler balgamın oluşmasını sağlar. Balgam so
luk borusundaki yapılar yardımıyla yutaktan ağıza
gelir ve oradan da dışarıya atılır.
(§ )
B ro n ş la r ve B ro n ş ç u k la r
Burnumuz, hangi sistemlerin görevini yapması
na yardımcı olur?
Bronşlar soluk borusunun sağ ve sol akciğere bağ
lanmasını sağlayan yapıdır. Bronşlar akciğerlerin
içinde ağaç kökleri şeklinde dallanarak, küçük borucuklar olan bronşçukları oluşturur.
A) Sindirim ve dolaşım sistemleri
B) Duyu ve solunum sistemleri
C) Hareket ve sinir sistemleri
D) Duyu ve boşaltım sistemleri
Kazanımlar
Çözüm
d
Burnumuz solunum sisteminin ilk organıdır. Hava
nın ısıtılması, nemlendirilmesi ve temizlenmesinde
görev yapar. Bundan başka havanın kokusunu al
gılayarak duyu organı olarak da görev yapar.
Cevap B
(£ )
Sıra Sizde - 1 3
Ağız ve burnun yutağa açılması aşağıdaki olay
lardan hangisini sağlar?
A) Alınan havanın daha iyi temizlenmesini
B) Burun tıkandığında ağızdan nefes alınmasını
3 .2 Akciğerlerin yapısını ve alveol - kılcal damar
arasındaki gaz alış-verişini şema ile göster
meyi,
5t .
|
£
-5.
JJ
A k c iğ e r le r
Göğüs boşluğunda bulunan esnek yapılı organımızdır. Kaburga ile göğüs kemiği ve omurga arasında bulunur ve korunur. İki tane akciğer vardır.
Akciğerler kan ile hava arasında gaz değişimini sağ
lar. Sağ ve sol akciğer arasında kalp bulunur.
Soluk borusu
C) Lokmanın daha kolay yutulmasını
D) Yiyeceklerin tat ve kokusunun daha iyi alınma
sını
1— Bronşçuklar
S o lu k B orusu
Havanın gırtlaktan akciğerlere taşınmasını sağlar.
İnce uzun ve boru şeklinde olan bir yapıdır. Hava
nın temizlenmesini sağlar.
- Sol
akciğer
Akciğerin yapısı
Bağ dokusu
Akciğerlerin yapısında çok ince duvarlı üzüm tane
leri şeklinde milyonlarca birim vardır. Bu birimlere
alveol denir.
Mukus örtüsü
Kıkırdak halkası
Epite) hücreleri
Dû2kas tabakası
Soluk borusunun yapısı
Yapısında üst üste dizilmiş kıkırdak halkalar vardır.
Kıkırdak halkalar soluk borusunun sürekli açık kal
masını sağlar.
mmm
Solunum Sistemi
Soluk alış verişi küçük dolaşımın gerçekleşmesiyle
ilişkili olarak görev yapar. Soluk alış verişi sırasında
alveollerdeki oksijen kılcal damarlara geçer. Kılcal
damarlardaki oksijen alyuvarlar tarafından tutulur.
Temizlenmiş olan kan önce kalbe gider. Kalpten
atardamarlarla tüm vücut organlarına iletilir.
Alveollerin çevresi çok sayıda kılcal damarla çevri
lidir. Akciğer ile kan arasındaki gaz alış verişi alveoller üzerinden yapılır.
Diyafram
Soluk alıp vermede görevli yapılardan birisidir. Di
yafram kaslardan oluşan geniş yüzeyli bir yapıdır.
Göğüs boşluğunun karın boşluğuna doğru geniş
lemesini sağlar. Böylece akciğerlerin büyüme ve
küçülmesine imkan sağlar.
Örnek - 20
Soluk Alm a Olayı
Dış ortamdaki havanın vücuda alınarak, akciğerlere
iletilmesidir. Soluk alma sırasında, kandaki karbon
dioksit miktarı azalır, oksijen miktarı artar.
($ )
Akciğerin yapısı ve çalışmasıyla ilgili olarak,
aşağıda verilenlerin hangisi yanlıştır?
A) Esnektir ve görevi sırasında hacmi değişir.
B) Akciğerlerin çalışması istemsiz olarak gerçekleşir.
C) Akciğerlerdeki kaslar soluk alışverişini sağlar.
D) Yapısında alveol ve bronşçuklar bulunur.
Çözüm
Akciğerler çok sayıda alveol denen baloncuk ve
bronşçuklardan meydana gelir. Akciğerler çevre
sindeki kaburga ve diyafram kasları etkisiyle çalışır.
Akciğerlerin çalışması istemsizdir. Akciğerler soluk
alırken büyürler, soluk verirken ise küçülürler.
Cevap C
Sıra Sizde - 1 4
Aşağıdaki faaliyetlerden hangisinin gerçekleş
mesi sırasında, alveollerden kana oksijen mole
külleri geçer?
Soluk alış verişi
Soluk alma sırasında, aşağıda verilen olaylar mey
dana gelir:
J
|
3
-X
✓ Sinirlerden kaburgalar arası kaslar ile diyafram
kasına sinyal gönderilir.
✓ Diyafram kasları kasılarak düzleşir ve göğüs
boşluğu alta doğru genişler.
✓ Kaburga kaslarının kasılmasıyla göğüs boşluğu
öne doğru genişler.
✓ Akciğerler şişerek genişler ve iç basınç düşer.
✓ Dış ortamdan oksijen oranı yüksek olan temiz
hava vücuda alınır.
A) Diyafram ve kaburga kasları gevşediğinde
B) Akciğer iç basıncı yükseldiğinde
✓ Kan ile alveoller arasında, oksijen ve karbon di
oksit alış verişi yapılır. Kandaki karbon dioksit
alveollere, alveollerdeki oksijen ise kana geçer.
C) Kandaki alyuvar sayısı azaldığında
D) Burundan akciğere doğru hava taşındığında
Soluk Verme Olayı
Kazanımlar
Akciğerdeki havanın vücut dışına iletilmesi olayıdır.
Soluk verilirken vücuttaki kirlenmiş olan hava atılır.
Soluk verme sırasında, vücuttaki karbon dioksit ve
bir miktar su buharı dışarı atılır.
3.
Soluk alıp verme mekanizmasını gösteren
bir model tasarlamayı,
Soluk verme sırasında, aşağıda verilen olaylar mey
dana gelir:
✓ Sinirlerden kaburgalar arası kaslar ile diyafram
kasına sinyal gönderilir.
✓ Kaburga kasları ile diyafram kasları gevşer.
S O L U K ALI P VERME
✓ Göğüs boşluğu daralır.
Akciğerler düzenli olarak büyüyüp küçülerek dış or
tamla hava alış verişini sağlar. Bu olaya soluk alış
verişi denir. Soluk alış verişi sağlıklı bir insanda da
kikada ortalama 15 - 20 kez gerçekleşir.
✓ Akciğerler daralarak küçülür ve iç basınç yükse
lir.
Q
coşku
✓ İç ortamdaki karbon dioksit oranı yüksek olan
kirli hava vücut dışına atılır.
Solunum Sistemi
Soluk alıp verme mekanizması modeli hazırlaya
lım.
Kullanılacak malzemeler:
Makas, 2 adet paket lastiği, 3 adet balon, pet şişe,
oyun hamuru, 2 adet pipet.
Metod:
✓ Pet şişeyi şekildeki gibi yarısından kesin
✓ 2 pipeti bir miktar oyun hamuru ve bant kullana
rak hava kaçırmayacak şekilde birleştirin.
✓ 2 balonu pipet uçlarına hava sızdırmayacak şe
kilde yerleştirin.
✓ Pet şişenin kesik tarafını 3. balonla kapatın. Ba
lon bu modelde diyafram görevindedir.
✓ Pet şişenin ucunu oyun hamuru kullanarak pi
pet ucu dışarıda kalacak şekilde kapatın.
✓ Balonu (diyaframı) aşağıya doğru hareket ettiri
niz (Şekil 1) ve serbest bırakınız (Şekil 2). Diğer
iki balondaki değişimleri gözleyiniz.
✓ Şekil 1 de pet şişe içindeki balonların şiştiğini,
şekil 2 de pet şişe içindeki balonların söndüğü
nü görünüz.
Soluk
JSU
Pet şişe
Soluk
Borusu
(Göğüs boşluğu)
Balon
-söner
(Akciğer)
Balon
şişer
/
(Akciğer)
\
Balon parçası
aşağıya çekilir
(Diyafram)
î
î
Balon parçası
serbest bırakılır
(Diyafram)
1
2
I ^ . ___ w \
Soluk alıp verme mekanizması modeli
Kazanımlar
3 .4 Teknolojik gelişmelerin solunum sistemi sağ
lığına olumlu-olumsuz etkilerini,
3 .5 Solunum sisteminin sağlığını korumak için
pratik öneriler sunmayı,
S OL UNUM Sİ STEMİ Nİ N
SAĞLI ĞI
Solunum sistemi vücudun enerji üretimiyle ilgili gö
revler yapar. Vücuda normalden daha az oksijen
alınması vücudun enerji üretimini azaltır. Bu durum
kişilerin performansını doğrudan etkiler. Erken teş
his ve teknolojik gelişmeler sayesinde bazı solu
num sistemi hastalıkları tedavi edilebilmektedir.
Grip aşısı, astım tedavisinde kullanılan sprey türü
ilaçlar, akciğer kanserinin teşhis ve tedavisinde kul
lanılan bronkoskop adı verilen alet bu teknolojik
gelişmeler arasındadır. Bazı teknolojik gelişmeler
den; yalıtım malzemesi olarak kullanılan asbest,
otomobiller ve fabrikalardan çevreye yayılan zararlı
gazlar ise solunum sisteminin sağlığını olumsuz
yönde etkiler.
Solunum sisteminin yapı ve çalışmasına zarar ve
ren faktörlere şunlar örnek verilebilir:
✓ Hava kirliliğinin yüksek olduğu yerlerde yaşama
✓ Sigara ve alkol gibi zararlı maddelerin kullanılması
✓ Nezle ve grip gibi hastalıklara yakalanma
✓ Burnun karıştınlması, burun kıllarının kopartılması
✓ Keskin kokulu olan maddelerin koklanması
Örnek - 21
Soluk alma sırasında;
I. Diyafram ve kaburgalar arası kasların kasılması
II. Göğüs boşluğunun genişlemesi
III. Soluk borusundan bronşçuklara doğru temiz
havanın ilerlemesi
şeklindeki olaylardan hangileri meydana gelir?
A) YalnızI
B) İveli
C) II ve III
D) I, II ve III
Çözüm
Soluk alırken; göğüs kafesi çevresindeki kaslar ka
sılır, göğüs boşluğu genişler, akciğerler büyür ve dı
şarıdan temiz hava alınır. Hava burundan alveollere
doğru ilerler.
a
Cevap D
Solunum sisteminin sağlığını korumak için, temiz
havalı ve nemli olan ortamlarda yaşanmalıdır. Çok
soğuk ve çok sıcak yerler solunum sistemine zarar
verebilir. Düzenli spor yapılması, akciğer sağlığını
olumlu etkiler. Bundan başka, yeterli ve dengeli ola
rak beslenme solunum sisteminin sağlığını olumlu
yönde etkiler.
Örnek - 22
Aşağıdakilerden hangisi solunum sistemi hasta
lıklarından birisi değildir?
A) Kalp krizi
B) Verem
C) Kuş gribi
D) Astım
Çözüm
Kalp krizi; dolaşım sistemi hastalıklarındandır.
Cevap A
^
COŞKU
Solunum Sistemi
Aşağıdaki cümlelerden doğru olanların başına “ D" yanlış olanların başına “Y” yazınız.
(
) 1. Ağız solunum sistemini oluşturan yapı ve organlardan biridir.
(
) 2. Bazı teknolojk gelişmeler solunum sisteminin sağlığını olumsuz yönde etkiler.
(
) 3. Soluk borusu içinde bulunan ses telleri ile ses oluşumunu sağlar.
(
) 4 . Solunum organlarımızın sağlığı için sigara içilen yerlerden uzak durmalıyız,
(
) 5. Gırtlak, yutaktan gelen havayı soluk borusuna iletir.
(
) 6. Soluk alıp verme sırasında akciğerlerimize dolan hava ile dışarı verdiğimiz hava ara
sında fark yoktur.
( ) 7. Soluk alırken diyafram kasılarak düzleşir.
(
) 8. Soluk verme sırasında göğüs kafesi genişler.
(
) 9 . Büyük kan dolaşımında, vücutta oksijence fakirleşen kan temizlenmek üzere kalpten
akciğerlere taşınır.
Cümleleri, balonlar üzerindeki kelimelerden uygun olanlarıyla tamamlayınız.
diyafram / t^Dtırga
Gırtlak
kasları
Soluk
borusu
1. Soluk verirken...........................v e .............................................gevşer.
2
v e ....................................havadaki toz parçacıklarını tutmak için kay
gan ve yapışkan bir salgı üretir.
3
üst üste dizilmiş kıkırdak halkalardan oluşur.
4. Akciğerlerle kan arasındaki gaz alış verişi............................de gerçekleşir.
5
6
0C O 9K U
içinde bulunan ses telleri ile ses oluşumu sağlanır.
. yemek ve soluk borusunun birleştiği yerdir.
Solunum Sistemi
3
Kazanım Pekiştirme - 1 0
Aşağıdaki şekilde numaralarla belirtilmiş olan solunum sisteminin yapı ve organlarını aşağı
da belirtilen görevlerle çizgi çizerek eşleştiriniz.
1.
<5
2.
B
3.
©
4.
D
Havayı nemlendirir ve ısıtır, havadaki toz parçacıklarını tutar.
Kanı akciğer alveollerine getiren yapıdır.
Kılcal damarlarla gaz alış verişinin gerçekleştiği yerdir.
Yutaktan gelen havayı soluk borusuna iletir. İçinde bulunan ses telleri ile ses
oluşumunu sağlar,
5.
<f>
Ağız ve burun boşluğuyla, yemek ve soluk borusunun birleştiği yerdir.
Üstüste dizilmiş kıkırdak halkalardan oluşur, havanın akciğerlere iletilmesini
6.
sağlar.
7.
G}
Akciğerlerde gittikçe incelen ve bir çok dala ayrılan küçük borucuklardır.
8.
9.
10.
Soluk borusundan iki kola ayrılarak akciğerlere giren kısımdır.
<L>
Kasılarak düzleşir ve göğüs boşluğu alta genişler.
&
Genişleyip daralma özelliğiyle temiz havayı alan, kirli havayı dışarı veren organ.
©CO ŞKU
SOLUNUM SİSTEMİ
1.
Solunum sisteminin görevi; kandaki karbon
dioksit ile solunan havadaki oksijenlerin yer
değiştirmesini sağlamaktır.
4.
Buna göre, oksijen ve karbon dioksitin yer
değiştirmesini sağlayan yapılar, hangisinde
Solunum
hızı
A) Akciğer - Kılcal damarlar
B) Burun - Kılcal damarlar
C) Bronşçuklar - Toplardamarlar
C)
D)
Soluk alış verişi sırasında, meydana gelen ba
zı olaylar şemada verilmiştir.
Göğüs kafesinin
genişlemesi
(1
Diyaframın kasılarak
düzleşmesi
Dışarıya verilen
C02 miktarı
Azalır
Artar
Azalır
A) Değişmez
B) Değişmez
D) Soluk borusu - Atardamarlar
2.
Parkta koşan bir bireyde; solunum hızı, dı
şarıya verilen karbon dioksit miktarı ve or
ganlara taşınan oksijen miktarı aşağıdakiierden hangisindeki gibi değişir?
5.
Artar
Artar
Artar
Dokulara taşınan
0 2 miktarı
Artar
Azalır
Artar
Artar
Solunum sisteminin kısımlarıyla ilgili ola
rak, aşağıda verilen isimlendirmelerin han
gisi doğru olur?
Kaburga kaslarının
gevşemesi
2)
Yutak
Burun
Akciğerdeki havanın soluk
borusuna geçmesi
Soluk
borusu
Burun
Yutak
Soluk
borusu
3
Akciğar
Akciğerlerin şişerek
büyümesi
Göğüs kafesinin
küçülmesi
Diyafram
Akciğer
Diyafram
*
Burun
Yutak
Diyafram
Belirtilen olaylardan, hangileri soluk almay
la, hangileri de soluk vermeyle ilgilidir?
Soluk alma
Soluk verme
1-3-5
2-4-6
B)
1-2-3
4-5-6
C)
D)
2-4-6
1-2-5
1-3-5
A)
Akciğer
Soluk
borusu
Diyafram ve kaburgalar arası kasların göre
vi, aşağıdakilerin hangisinde verilmiştir?
A) Akciğerin çevresindeki basıncı ayarlayarak,
akciğerin büyüyüp küçülmesini sağlama
B) Akciğerlerin korunmasını sağlama
C) Solunan havayı temizleme
D) Konuşma sesinin oluşmasını sağlama
0
COŞKU
Yutak
Soluk
borusu
Akciğer
3 -4-6
6.
3.
Burun
Diyafram
Soluk alış verişinde, aşağıdaki olay çiftlerin
den hangisi birlikte gerçekleşir?
A) Temiz havanın burundan akciğere doğru
ilerlemesi - Akciğerin küçülmesi
B) Diyaframın kasılması - Kirli havanın akci
ğerden burna doğru ilerlemesi
C) Göğüs ve kaburga kaslarının kasılması Akciğerin şişmesi
D) Göğüs boşluğunun genişlemesi - Akciğer
lerin küçülmesi
Solunum Sistemi
KDT
Kan ile hava arasında, oksijen ve karbon dioksit değişiminin yapılmasına kanın temizlen
mesi denir.
0
(çözüm»
Aşağıda verilen solunum sistemi organları
nın hangisinde, kanın temizlenmesi işlemi
gerçekleşir?
10. Burnun solunumla ilgili görevlerine;
i. Solunum havasının nemlendirilmesi
II. Solunum havasının ısıtılması
III. Havadaki tozların tutulması
olaylarından hangileri örnek verilebilir?
A) Yalnız
B) İveli
C) II ve II
D) I, II ve
11. Solunum sisteminin bazı kısımları, aşağıdaki
şekilde işaretlenmiştir.
8.
Ağzımızdan soluk almamız durumunda,
aşağıda verilenlerden hangisinin meydana
gelmesi beklenmez?
A) Akciğerlere daha kirli hava gönderilir.
Belirtilen kısımların isimleri, aşağıdakilerin
hangisinde yanlış verilmiştir?
B) Alınan havadaki oksijen miktarı artar.
C) Mikroplar soluk borusuna ulaşabilir.
D) Hava ısıtılmadan soluk borusuna gönderilir.
A) K - Kaburga kasları
B) Y - Soluk borusu
C) Z-Akciğer
D) X - Burun
9.
Bir çocuğun ip at
laması, yandaki şe
12. Beden dersinde egzersiz yapmaya başla
yan bir insanın vücudunda;
Solunum
hızı
Çocuğun bu etkinliği sırasında;
Dolaşım
hızı
‘ 1Kalp atış
hızı
r4 J
( jj
i. Vücuttaki enerji üretiminin artmsaı
II. Soluk alış verişinin hızlanması
III. Vücudundaki artık miktarının azalması
Zaman
Zaman
Zaman
gibi olaylardan hangileri gerçekleşir?
şeklindeki değişmelerden hangileri birlikte
gerçekleşebilir?
A) Yalnız I
B) İv e li
A) Yalnız II
C) İve III
D) II ve III
C) I ve III
Q COŞKU
Vücudumuzda Sistemler
Aşağıda verilen kelimeleri tabloda bulup, işaretleyiniz
KAN
fcKC\SEr
GÖĞÜS
s o u )*
K£>A\K
W
O E ST^
SOLVJK
KM-P
KAFtfAS'
q OVA^'^
y<AS\tM*
y \p & & &
OfcSUÜ*
VPsSS\
g\ R V ^
sOOJNUM
i
E
G
Ö
Ğ
Ü
S
K
A
F
E
S
i
i
Ü
s
R
T
D
E
S
T
E
K
Y
U
1
O
P
Ğ
K
K
A
R
B
O
N
D
i
0
K
s
i
T
S
E
G
H
J
K
A
L
P
K
K
A
N
L
ş
O
L
K
E
F
G
1
R
T
L
A
K
S
D
K
L
E
A
G
H
A
R
E
K
E
T
S
O
A
A
U
T
F
Z
A
O
K
S
i
J
E
N
L
K
S
K
Z
A
E
C
O
M
U
R
G
A
V
U
C
1
A
E
T
R
D
A
M
A
R
N
B
K
N
i
L
L
A
A
S
T
R
E
ç
Ö
M
Y
E
U
Ğ
M
M
V
S
i
B
U
R
u
N
Ü
A
M
M
E
A
A
1
1
Z
Y
U
1
o
P
Ğ
S
i
Ü
R
i
L
C
M
D
O
L
A
Ş
1
M
S
K
J
K
Ş
K
Ç
N
Ö
B
V
C
z
A
S
1
D
F
G
H
A
A
S
S
O
L
U
K
V
E
R
M
E
F
Y
S
© CO ŞKU
VÜCUDUMUZDA SİSTEMLER
1.
Ali, Ayşe ve Mehmet’e aynı hastalığın mikrobu
verilerek bağışıklığı araştırılıyor. Sonuçta Ali’nin
kalıtsal olarak bağışıklığı olduğu, Ayşe’nin da
ha önceden aşı yaptırdığı ve Mehmet’in belirli
aralıklarla serum kullandığı ortaya çıkmıştır.
4.
Kan tarafından yerine getirilen;
I. Solunum gazlarının taşınması
II. Besinlerin dokulara iletilmesi
III. Vücuda giren mikropların yok edilmesi
IV. Atık maddelerin taşınması
Bu üç kişi hakkında aşağıdakiierden hangi
si söylenemez?
şeklindeki görevlerden hangileri kan hücre
leri, hangileri ise plazma tarafından gerçek
leştirilir?
A) Mehmet hepsinden daha sağlıklıdır.
B) Ayşe hastalığı daha rahat atlatmıştır.
C) Mehmet birkaç gün hasta yatmıştır.
D) Ali hastalığa hiç yakalanmamıştır.
2.
Hücrelerin görevleri
Plazmanın görevleri
A)
Yalnız II
I, III ve IV
B)
C)
I ve III
II ve IV
İve IV
II ve III
D)
II ve III
I ve IV
Kolumuzun dirsekten bükülmesi, aşağıdaki şe
5.
S
Sağlıklı bir birey, bir dakikada yaklaşık 15-20
kez soluk alışverişi yapar.
Aşağıda verilen etkinlik veya durumlardan,
hangisine sahip olan bireyin, soluk alışveri
şi sayısı, normalden fazla olmaz?
Bu etkinlik sırasında, pazı ve arka kol kas
larının kasılıp gevşeme durumu, hangisin
de doğru eşleştirilmiştir?
Pazı kası
Arka kol kası
A) Gevşer
B) Kasılır
C) Kasılır
D) Gevşer
3.
Kasılır
Kasılır
Gevşer
Gevşer
Aşağıdaki faaliyetlerden hangisini gerçek
leştiren kişinin kaslarında, diğerlerine oran
la daha az enerji tüketilir?
A) Denizde yüzen
6.
İnsanın, aort atardamarına bir miktar işaretlen
miş alyuvar veriliyor.
Bu alyuvarlar kalbe gelinceye kadar, aşağı*
daki organların hangisinden geçemez?
B) Parkta koşan
C) Basketbol maçında oynayan
A) Ayak veya kol
B) Karaciğer
D) Evde televizyon seyreden
C) Akciğer
D) Böbrekler
Q
COŞKU
7.
Soluk borusunda bulunan kıkırdak halkala
rın görevi, hangisinde verilmiştir?
A) Soluk borusunun nemli kalmasını sağlar.
B) Soluk borusunun sürekli olarak açık kal
masını sağlar.
C) Kişinin konuşma seslerinin oluşmasını
sağlar.
10. Doğduktan sonraki gelişimi sırasında, bazı
kemiklerin kaynaşarak daha büyük kemik
leri oluşturması, hangisine neden olur?
A) İskeletteki kemik sayısının azalması
B) Kasların oluşması
C) Kıkırdakların oluşması
D) İskeletteki kemik sayısının artması
D) Soluk borusunun akciğerlere bağlanması
nı sağlar.
8.
Küçük dolaşımı özetlemek için, aşağıdaki
bireylerden hangisinin hazırladığı şemada
ki bilgilerin tümü doğrudur?
A)
Özlem
Başlangıç:
♦
Gidiş ye ri:
Dönüş y e ri:
C)
Başlangıç .
Sağ karıncık
Akciğer
toplardaman
Gidiş y e ri:
Akciğer
atardamarı
Akciğer
atardamar
Dönüş yeri
Akciğer
toplardamarı
Bitiş :
Sol kulakçık
Kanın C 02
oranını artırmak
Dolaşım
am acı:
Arda
Başlangıç:
♦
II. Yürüme
Sağ karıncık
Sol kulakçık
B itiş:
Kanın Oa
oranını artırmak
Dolaşım
amacı:
III. Koşma
etkinlikleri sırasında, nabız sayısının değişi
mi, aşağıdakilerden hangisinde verilmiştir?
A)
B)
♦ Nabız atış
ortalaması
1
Sol kulakçık
Başlangıç
T
Gidiş y e ri:
Gidiş ye ri:
Dönüş y e ri:
Akciğer
toplardamarı
Dönüş yeri
Akciğer
atardamarı
Bitiş :
Sağ kanncık
Bitiş:
_ .
□□I
Sol kulakçık
Akciğer
toplardamarı
Kanın C02
oranını artırmak
4 Nabız atış
¡ortalaması
Bekir
D)
Akciğer
atardamarı
Dolaşım amacı
Buna göre, art arda yapılan;
I. Uyuma
Canan
B)
11. Kalp çalışmasının damarlarda oluşturduğu rit
mik sarsıntılara nabız denir. Sağlıklı bir insanın
dinlenmesi sırasındaki nabız atışı, dakikada 70
civarındadır.
Sağ karıncık
1
C)
II
İD o
III Etkinlik
1
D)
>Nabız atış
ortalaması
III
Nabız atış
ortalaması
Kanın 0 ,
Dolaşım am acı: oran|n]artır™ k
L İn
Etkinlik
9.
II
Etkinlik
Konuşma sesinin oluşturulması için;
I. Ses tellerinin titreşmesi
II. Dudak ve dilin hareket etmesi
III. Nefesle dışarıya hava verilmesi
12. Aşı ve serumla ilgili olarak aşağıda verilen
ifadelerden hangisi yanlıştır?
şeklindeki olaylarından hangilerinin gerçek
leşmesi gereklidir?
A) Aşıda antikor, serumda mikrop vardır.
B) Aşı uzun süreli, serum kısa süreli bağışıklık
kazandırır.
A) Yalnız II
B) I ve II
C) II ve III
D) I, II ve III
C) Serum hastaya, aşı sağlıklı insana uygulanır.
D) Serum elde etmek için aşı kullanılır.
0 1 COŞKU
1.
Dolaşım sistemi organlarından;
4.
I. Organlara doğru kan pompalar.
II. Oksijen, besin ve karbondioksitin taşınma
sını sağlar.
A) Sindirilmiş besinleri taşımak
B) Oksijeni dokulara ulaştırmak
III. Hücrelere kanın iletilmesini sağlar.
C) Sinirsel uyartıları vücut organlarına iletmek
şeklindeki görevleri yapanlar, aşağıdakilerden hangisinde doğru verilmiştir?
I
II
Aşağıdakilerden hangisi, insanın dolaşım
sisteminin görevleri arasında yoktur?
D) Metabolizma artıklarını böbreklere taşımak
III
A) Kalp
B) Damar
Kan
Damar
Kan
Kalp
C) Kan
D) Kan
Damar
Kalp
Kalp
Damar
5.
Bir “grip” salgınında; bir bölgedeki bireylerin
hastalanma durumu, grafikte karşılaştırılmıştır.
1Hastalanan birey sayısı
2.
Kemik dokusundaki mineraller, kemiklere sert
lik kazandırır. Kemiklerdeki sertlik oranı arttık
ça, kemik esnekliği azalmaktadır.
0-10
Kemiklerin mineral ile esneklik oranı arasın
daki ilişki, hangisinde verilmiştir?
20-30
30-40
40-50 50-60
Yaş
ila
9ruplan
Buna göre, belirtilen durumun oluşmasıyla
ilgili olarak, aşağıda verilen ifadelerden han
gisi yanlıştır?
A) Bebekler ile küçük yaştaki çocukların vü
cudu, mikroplara karşı daha dirençsizdir.
C)
B) 30 - 40 yaş aralığındaki bireylerin bağışıklı
ğı, diğerlerine oranla daha güçlüdür.
C) Hastalanan birey sayısı, yaşın artmasıyla
beraber sürekli olarak azalmıştır.
Kemik
esnekliği
D) Yaşlı kişilerin mikroplara karşı antikor üreti
mi, 20 - 30 yaşlarına göre daha az olmuştur.
Mineral oranı
3.
Kalpte, karıncıkların kasılması sırasında;
I. Vücut atardamarı
II. Kalp kulakçığı
III. Akciğer atardamarı
6.
Vücudumuzdaki “küçük dolaşım” ile “büyük
dolaşım” şekilleri arasında, aşağıdaki özel
yapılarından hangilerine “kan” gönderilir?
A) Vücuttaki çok sayıda organa kan götürme
B) Kalbin karıncıklarından başlayıp, kulakçık
larında son bulma
A) Yalnızll
B) İv e li
C) Atardamarlarda temiz, toplardamarlarda
kirli kan taşıma
C) İve III
D) II ve III
D) Kandaki besin oranının artmasını sağlama
@ COŞKU
7.
10. Aşağıdakilerden hangisinin, hastalık oluş
tuktan sonra yapılmasına gerek duyulmaz?
Oksijen oranı fazla olan havaya temiz hava,
karbon dioksit oranı fazla olan havaya kirli ha
va denir.
A) Hastayı vitaminli besinlerle besleme
B) Hastaya, o hastalığın aşısını yapma
Soluk alış verişi sırasında vücudumuza gi
rip çıkan hava çeşitleri, hangisinde doğru
C) Hastaya serum verme
D) Hastaya antibiyotik türü tıbbi ilaçlar verme
Soluk alırken
Soluk verirken
Kirli hava
Kirli hava
A) Temiz hava
B) Kirli hava
C) Kirli hava
Temiz hava
Temiz hava
D) Temiz hava
1 1 . E§it sayıda bakteri bulunan üç ayrı düzeneğe,
belirtilen maddeler eklendikten sonra, bakteri
sayıları şekildeki gibi değişiyor.
Mide
Mide asidi „ , „ .. enzimleri
,
Bakteriler
ı
8.
I
İ
Bakterilerin
% 40’ı ölür.
(dakika)
Bir dakikalık zamanda, bir insanın nefes
alış veriş hızının grafikteki gibi değişmesine, hangi etkinlik neden olmaz?
A) Bireyin dinlenmesi
B) Bireyin bisiklet sürmesi
C) Bireyin korkması
D) Bireyin spor yapması
9.
|
S,
2
3
1
Mide asidi ve
mide enzimleri
|
Bakteriler
Bakterilerin
% 100'ü ölür.
Bu durumun oluşmasıyla ilgili olarak;
I. Besinlerdeki bakterilere mide öz suyunda
bulunan maddeler zarar verir.
II. Mide asidi, mide enzimlerine göre daha
fazla bakteri öldürücü özellik taşır.
III. Midemiz, mikroplara karşı bağışıklık sağ
lanmasına katkıda bulunabilir.
A) Yalnız
B) İveli
C) İve III
D) I, II ve
Dışarıdan burna çekilen havanın kana geç
mesi için;
I. Alveol
II. Bronşlar
**
III. Yutak
IV. Soluk borusu
isimli yapılar hangi sıraya göre kullanılır?
12. Belli bir hastalığa karşı sonradan kazanılan
bağışıklıkla ilgili olarak, aşağıdakilerden
A) Bütün insanlar için ortak değildir.
B) Belli bir hastalığa karşı doğduktan sonra
direnç kazanılmasını sağlar.
A) I —> II —> III —> IV
B) III -> IV -> II -> I
C) II-> III- H V -> I
C) Bu tip bağışıklık, mikropların vücuda gir
mesini önleyici özelliğe sahiptir.
D) |||-> | | -> | -» IV
D) Çeşitli şekillerde kazanılabilir.
COŞKU
i l 89
VUCUDUMUZDA SİSTEMLER
1.
Kalbin kısımlarıyla ilgili olarak;
4.
I. Kalbin sağ tarafındaki kan ile sol tarafında
ki kan birbirine karışmaz.
II. Kalp kasları hızlı, güçlü, istemsiz ve düzen
li olarak çalışır.
III. Kalbin üstteki odacıklarına karıncık ve alt
taki odacıklarına ise kulakçık denir.
A) Yalnız II
B) I ve I
C) İve III
D) live
Kan hücrelerinin özellikleriyle ilgili, aşağı
daki ifadelerden hangisi yanlıştır?
A) Kırmızı renkli kan hücreleri, oksijen ve kar
bon dioksit gazlarını taşır.
B) Vücuda mikrop sızdığında kandaki akyu
var sayısı artar.
C) Kan pulcukları kanamaların durdurulma
sında görev yapar.
D) Kan hücrelerinin sayısı birbirine eşittir.
Üç farklı organın kılcal damarındaki madde de
ğişimleri, aşağıdaki grafiklerde gösterilmiştir.
Miktar (%)
2.
(çözüm
Solunum sisteminde bulunan, bazı kısımların
özellikleri şemada verilmiştir.
Yapılar
Bu Yapıların Görev veya Özellikleri
Miktar (%)
Oksijen
Karbon
dioksit
Zaman
X
Soluk borusunun sürekli açık kalmasını
sağlar.
Y
Kan ile hava arasında gaz alışverişini
sağlar.
Z
Havanın ısıtılması, nemlendirilmesi ve
temizlenmesini sağlar
Belirtilen görevleri yapan kısımlar, aşağıdakiierin hangisinde doğru eşleştirilmiştir?
X
A) Kıkırdak halka
B) Burun
C) Kas doku
D) Kıkırdak halka
Y
Z
Alveol
Burun
Yutak
Burun
Alveol
Alveol
Yutak
Burun
Besin
Miktar (%)
Karbon
lioksit
Oksijen
Zaman
Zaman
Buna göre, şekilde gösterilen değişmelerin
gerçekleştiği organların görevleri, aşağıdakilerin hangisinde doğru eşleştirilmiştir?
I. organ
II. organ
III. organ
A) Solunum
Sindirim
Boşaltım
B) Solunum
C) Sindirim
Boşaltım
Boşaltım
D) Boşaltım
Sindirim
Sindirim
Solunum
Solunum
Kandaki hücrelerin kullanıldığı;
I. Mikroplara karşı vücudu savunma
II. Kanın pıhtılaşmasında rol oynama
III. Oksijen ve karbon dioksit gazlarını taşıma
3 . Bir insanın yürümesi sırasında görev yapan
temel kısımların tamamı, aşağıdakilerin han
gisinde verilmiştir?
olaylarında görev yapan kan hücreleri, aşağıdakilerden hangisinde doğru eşleştiril
miştir?
III
A) İskelet ve kaslar
A) Kan pulcuğu
Alyuvar
Akyuvar
B) Kalp, kas ve eklemler
B) Akyuvar
Kan pulcuğu
Alyuvar
C) Sinir, kas, eklem ve iskelet
C) Akyuvar
Alyuvar
Kan pulcuğu
D) İskelet, eklem, hormon ve kan
D) Alyuvar
Kan pulcuğu
Akyuvar
0CO9KU
7.
M ik ro p la rın in sa n la ra bulaşm asına;
I. Hava
10. Kalbe bağlı olan damarlarla ilgili olarak, han
gi eşleştirme doğrudur?
II. Su
III. Besin
A) Sağ kulakçık - Akciğer atardamarı
B) Sol karıncık - Aort atardamarı
gibi madde veya ortamlardan hangileri ne
den olabilir?
C) Sol kulakçık - Vücut toplardamarı
A) Yalnız II
B) I ve II
C) I ve III
D) I, II ve III
D) Sağ karıncık - Akciğer toplardamarı
.
11 İnsanda solunum sisteminin temel kısımları,
8 . Soluk alışverişi sırasında, gerçekleşen bir olay
asanıda aösterilmistir.
Soluk alma sırasında;
I. Göğüs kafesinin genişlemesi
II. Diyaframın düzleşmesi
III. Akciğerin havayla dolması
şeklindeki olayların hangileri gerçekleşir?
9.
A) Yalnız I
B) I ve II
C) II ve III
D) I, II ve III
I. Solunan havanın temizlenmesini, ısıtılma
sını ve nemlendirilmesi işlemi
II. Kasılıp gevşeyerek, akciğerlerin genişleyip
daralması işlemi
gibi görevleri sağlayan kısımlar, hangisinde
I
II
A)
X
L
B)
C)
Y
K
Z
L
D)
L
X
Bir insanın kanındaki antikor miktarının art
masında;
I. Aşı olma
12. Oksijenin karbon dioksitle yer değiştirmesi
solunum sisteminin hangi kısımları arasın
da yapılır?
II. Serum kullanma
III. Hastalanma
şeklindeki etkinliklerden hangileri rol oyna
yabilir?
A) Yalnız I
B) Yalnız II
A) Burundaki kılcal damarlarda
B) Soluk borusundaki kıkırdak halkalarda
C) Akciğerdeki alveollerde
C) Yalnız III
D) I, II ve III
D) Bronşlarda bağlı olan bronşçuklarda
Q COŞKU
(191
1.
İnsan iskeletinin faaliyetleri sonucunda;
4.
I. Bireyin hareket etmesi
I. Sindirim
II. Nefes alıp verilmesi
2.
Dolaşım sistemi organları;
III. Kanın damarlarda akması
II. Solunum
III. Boşaltım
şeklindeki olaylardan hangileri gerçekleşe
bilir?
sistemlerinden hangilerinin görevini yap
masına yardımcı oiur?
A) Yalnız I
B) I ve II
A) Yalnız II
B) I ve II
C) İve III
D) II ve III
C) I ve III
D) I, II ve III
Mikroplara karşı üretilen antikorun miktarında
oluşan değişmeler, şekilde gösterilmiştir.
5.
Kalbin kasılması ve gevşemesi sırasında ger
çekleşen bazı olaylar şekilde gösterilmiştir.
Kutakçığffi kasılması
Virüsün
vücuda girmesi
Kandaki antikor miktarlarının bu şekilde de
ğişmesiyle ilgili, hangi ifade yanlıştır?
“B” şeklinde gösterilen durumun oluşması
sırasında, hangi olay gerçekleşmez?
A) Mikrop vücuda girdikten sonra, antikor üre
timi hemen başlamaz.
A) Akciğer atardamarlarına, kirli kanın pom
palanması
B) Toplardamardan kulakçıklara kan dolması
C) Aort atardamarına temiz kan pompalan
ması
B) Birey iyileştikten sonra bile, kanında belli
bir miktar antikor bulunmaya devam eder.
C) Vücuda giren mikroorganizmalar, bireyin
üç kez hastalanmasına neden olmuştur.
D) III. zamandaki antikor artışına, mikropların
vücuda girmesi neden olmuş olabilir.
3.
Vücudumuzdaki kemikler ile kaslar;
6.
I. Besinleri çiğneme
II. Konuşma
III. Bedensel iş yapma
192
D) Sağ ve sol kulakçığın kasılması
Vücudun enerji, besin ve oksijen ihtiyacının
artması sırasında, aşağıdakilerden hangisi
gerçekleşmez?
gibi etkinliklerin hangilerinde ortak görev
yaparlar?
A) Kalbin daha hızlı çalışması
B) Damarlardaki kan akış hızının artması
A) Yalnız I
B) İveli
C) Kan ile hücreler arasındaki madde alış ve
rişinin hızlanması
C) II ve III
D) 1,11 ve
D) Kandaki hücre sayısının azalması
Q
COŞKU
7 . Kemiklerin birbirine bağlanmasını sağlayan
yapılara eklem denir.
Birleştirdiği kemikler için;
10. Soluk alırken akciğere hava dolabilmesi
için, aşağıdaki faaliyetlerden hangisi gerçekleşmelidir?
I. Hareket ettirmeyen
II. Kısıtlı olarak hareket ettiren
III. Rahat ve çeşitli hareketleri yaptıran
A) Göğüs kafesinin genişlemesi
B) Diyafram kasının gevşemesi
özellikteki eklemlerin bulunduğu vücut kı
sımları, hangisinde eşleştirilmiştir?
D) Kaburgalar arası kasların gevşemesi
II
III
Omurga
Bacak
Omurga
Omurga
Bacak
Kafatası
Kafatası
I
A) Kafatası
B) Kafatası
C) Bacak
D) Omurga
C) Göğüs boşluğu hacminin azalması
Bacak
11. Bir çeşit cerrahi işlem olan “baypas ameli
yatı”, aşağıdaki sistemlerden hangisinde
oluşan bir sorunu gidermek için yapılır?
[çözüm
A)
8.
Deniz seviyesinden yükseklere doğru çıkıldık
ça, havadaki oksijen oranı azalır. Buna karşılık
kanın kırmızılığı, kalp atışı ile akciğerin çalışma
hızı artar.
Bu olaya bağlı olarak, aşağıdaki değişim bi
çimlerinden hangisi gerçekleşmez?
A)
Alyuvar sayısı
B)
Yükseklik (m)
C)
Dolaşım hızı
Alyuvarın Oksijen
tutma oranı
Yükseklik (m)
D)
Nefes alma hızı
Yükseklik (m)
9.
Yükseklik (m)
Kılcal damarlarla ilgili olarak;
12. Aşının özellikleriyle ilgili olarak;
I. İnce bir duvar taşır.
II. Kan sıvısı ile vücut hücreleri arasında mad
de değişimini sağlar.
I. İçinde zayıflatılmış veya öldürülmüş mikro
organizmalar vardır.
II. Bireylerin bağışıklık kazanmasını sağlar.
III. Atardamarlardaki kanın toplardamarlara
geçmesini sağlar.
III. Daha çok hastalık anında kullanılır.
A) YalnızI
B) İveli
A) Yalnız I
B) I ve II
C) I ve III
D) I, II ve III
C) İve III
D) II ve III
0 C O İK U
1.
Bir insanda, bacağın dizden bükülmesi sı
rasında;
4.
I. Baldır kasının kasılması
A) Alveollerden kana oksijenin, kandan alveollere karbon dioksitin geçmesi
B) Kanın temizlenmesi
II. Eklemlerin kullanılması
III. Enerji harcanması
şeklindeki olaylardan hangileri gerçekleşe
bilir?
A) Yalnız I
B) I ve II
C) II ve III
D) I, II ve III
C) Göğüs boşluğunun genişlemesi
D) Yutaktaki kapakçığın soluk borusunun ağ
zını kapatması
5.
2.
Bir insanın soluk alması sırasında, aşağıdaki
olaylardan hangisi gerçekleşmez?
Kemiklerin yapısı ve görevleriyle ilgili, bazı
özellikler şemada verilmiştir.
Sabah sporu sırasında, koşmaya başlayan
bir insanın besin ve oksijen gereksinimi,
aşağıdakilerden hangisindeki gibi değişir?
(— : Besin, — : Oksijen)
Özellik veya Görevi
Kem ik Yapısı
A)
1
Hareket sırasında, kemik başlarını
aşınmadan korur.
2
Kırılan kemiğin onarılmasını
sağlar.
3
Kemiğin güçlü ve sağlam olan
bölümüdür.
4
Kan hücrelerinin üretilmesini
sağlar.
C)
Şemada verilen özelliklere sahip olan kemik
kısımları, aşağıdakilerden hangisinde vanlış
A) 1
Kıkırdak
B) 2
Kemik zarı
C) 3 -> Sert kemik
D) 4
Kan damarları
6.
3.
Aşağıdakilerden hangileri vücudumuzdaki
çizgili kasların özelliğidir?
Kalpten çıkıp vücut organlarına giden kan,
tekrar kalbe gelinceye kadar, aşağıdakilerden hangisi giderek azalır?
I. İstemli olarak çalışma
II. Yavaş, düzenli ve güçsüz olarak kasılıp
gevşeme
III. Kemikleri hareket ettirme
A) Hücre sayısı
B) Kan basıncı
A) Yalnız II
B) İv e li
C) Karbon dioksit
D) Metabolik atık
C) İve III
D) II ve II
Qcameu
7.
10. Kan nakillerinin yapılması sırasında;
Serumun özellikleriyle ilgili olarak;
I. Alyuvarda A ve B proteinlerini bulundurma
I. İlgili hastalığa karşı bağışıklığı bulunan ba
zı hayvanların kanından hazırlanır.
II. Alyuvarda Rh faktörünü bulundurma
II. Tedavi edici olarak kullanılır.
III. Bireylerin kısa süreli olarak direnç kazan
masını sağlar.
III. Bireylerin cinsiyet durumu
şeklindeki özelliklerden hangileri dikkate
alınmalıdır?
A) Yalnız I
B) I ve II
C) II ve III
D) I, II ve III
A) Yalnız I
B) İveli
C) İve III
D) II ve III
8 . Bir tür bakterinin farklı koşullarda gelişme du
rumları, aşağıdaki deneyle araştırılmıştır.
Y bakterisi
+
besin
♦
3 gün
yaşar
K
L
K ve L
Y bakterisi
+
besin
i
10 saat
yaşar
Y bakterisi
+
besin
*
6 saat
yaşar
Y bakterisi
+
besin
*
3 saat
yaşar
Bu deneyin sonucuyla ilgili olarak, aşağıda
verilenlerden hangisi yanlıştır?
A) Farklı bakteri türleri, K ve L antibiyotiklerin
den aynı şekilde etkilenir.
B) Antibiyotikler bakterilere zarar verir.
C) Ortamdaki antibiyotik miktarının artması,
bakterinin yaşam süresini kısaltabilir.
9.
(1. etkinlik)
(2. etkinlik)
Bir sporcunun iki farklı ağırlığı kaldırma duru
mu, şekilde gösterilmiştir.
JJ
Bu farklılığın oluşmasıyla ilgili olarak, aşa
ğıdaki açıklamalardan hangisi yanlıştır?
A) 1. etkinlik sırasında, 2. etkinliğe göre iske
let kasları daha az yorulmuştur.
B) 2. etkinlik sırasında, 1. etkinliğe göre daha
fazla enerji harcanmıştır.
C) 1. etkinlik sırasında, 2. etkinliğe göre kol ve
bacak kasları daha şiddetli kasılmıştır.
D) Bakteriler üzerinde L antibiyotiği, K antibi
yotiğine göre daha fazla etkili olmuştur.
D) Sporcu; 1. etkinliği 2. ye göre, daha uzun
bir süre devam ettirebilir.
Atardamarlardaki kan basıncının toplarda
marlara göre daha yüksek olması, aşağıdakilerden hangisine neden olmaz?
12. Göğüs kafesi; kaburga kemikleri ve göğüs ke
miğinden oluşur.
A) Kanın atardamarlardan toplardamarlara
doğru akması
B) Atardamarda daha çok kan bulunması
C) Kan akış hızının atardamarlarda daha yük
sek olması
D) Bazı maddelerin hücrelere geçmesi
Q COŞKU
Göğüs kafesinin dış etkilerden koruduğu
organlar, hangisinde verilmiştir?
A) Mide ve ince bağırsak
B) Kalp ve akciğer
C) Böbrek ve dalak
D) Karaciğer ve akciğer
195
ÜDT
13. Bir insanın, mikroplu bir hastalığa yakalan
ması sırasında, aşağıdakilerden hangisi ger
16. İnsan kalbinin özellikleri arasında, aşağıdakilerden hangisi bulunmaz?
çekleşmez?
A) Çalışması istemlidir.
A) Vücut sıcaklığının artması
B) Kanın damarlarda akmasını sağlar.
B) İştahın artması
C) Öksürük oluşması
C) Göğüs boşluğunda bulunur.
D) Nabız atışının oluşmasını sağlar.
D) Titreme durumunun oluşması
17. Nefesle alınan hava ile nefesle verilen havada
ki bazı gazların oranı, aşağıdaki tabloda veril
miştir.
14. Bir insan iskeletinde bulunan, bazı eklem bölgeleri şekilde işaretlenmiştir.
Gaz çeşidi
Nefes alınan havada
Nefes verilen havada
Az
Çok
Oksijen
% 21
% 16
Karbondioksit
% 0,3
%4
Azot
% 78
% 78
Su
ş
|
I. Solunan havadan kana azot geçmemiştir.
£
II. Solunan havadaki oksijen oranı, karbon dioksitten daha fazladır.
¡2
Bir bireyin düz yolda yürümesi sırasında,
işaretlenen eklemlerin hangileri, diğerlerin
den daha çok görev yapar?
A) 2 - 3 - 4
B) 3 - 4 - 5
C) 1 - 5 - 6
D) 5 - 6 - 7
15. Burun yapıları ve görevleriyle ilgili olarak,
aşağıda verilenlerden hangisi yanlıştır?
A) Burun kıkırdağı - Solunan havanın ısıtılma
sını sağlar.
B) Kıllar - Havadaki toz ve parçacıkların tutul
masını sağlar.
C) Mukus tabakası - Havadaki mikropların tu
tulmasını sağlar.
D) Duyu almaçları - Havadaki koku zerrecik
lerinin algılanmasını sağlar.
196
Bir insanın soluk alışverişiyle ilgili;
III. Soluk verme sırasında, bir miktarda su
kaybedilir.
A) YalnızI
B) İveli
C) II ve III
D) I, II ve III
18. Aşı ve serumla ilgili olarak, aşağıdaki ifade
A) Aşı tedavi edici, serum ise hastalıklara kar
şı koruyucudur.
B) Bir insana aşı ve serum kazanılmış bağışık
lık sağlar.
C) Serum hasta insanlara, aşı ise sağlıklı in
sanlara uygulanır.
D) Serumun yapısında hazır antikor, aşının
yapısında ise hazır zayıflatılmış veya öldü
rülmüş mikroplar bulunur.
0
COŞKU
5. UNITE
Madde ve Isı
MADDELERİN TANECİKLİ YAPISI
ve ISININ YAYILMA YOLLARI
Kazanımlar
1.1
Gözlem yaparak maddeler ısındıkça tane
ciklerin hızlandığını,
Maddeler arası ısı aktarımı ile atom - mole
küllerin çarpışması arasında ilişki kurulabile
ceğini,
M a d d e n in T a n e cikli Yapısı ve Isı
Madde gözle görülemeyecek kadar küçük tanecik
lerden oluşur. Bu tanecikler atomlar ya da atomla
rın birleşmesiyle oluşmuş moleküllerdir. Maddeleri
oluşturan tüm taneciklerin hareketli olduğunu daha
önceki yıllarda öğrenmiştik.
Bu taneciklerin hareketini değiştirmek mümkün mü
dür? Buzluktan çıkarttığımız buz parçasını bir tabak
içine koyup yeterince beklediğimizde buzun önce
suya dönüştüğünü, daha sonra da suyun buhar hâ
line geçtiği gözlenir. Maddenin katı, sıvı ve gaz hâli
için maddenin taneciklerinin hareketinin aynı olma
dığını söyleyebiliriz. Katiların tanecikleri en yavaş ha
reket ederken, gaz tanecikleri en hızlı hareket eder.
Maddeler ısındıkça maddeyi oluşturan taneciklerin
hareketliliği artar. Isı veren maddenin taneciklerinin
hareketliliği azalır. Bu durumda tanecikler arasında
ki uzaklıklar da oldukça değişir.
Genel olarak tanecik adı verilen atom ve moleküller
gözle görülmeyecek kadar küçüktür. Isınan katı, sı
vı veya gazlarda tanecik hareketlerinin arttığını bili
yoruz.
Maddeyi oluş
turan tane
cikler sü
rekli hare
ket halinde
dir.
Isınan tane
cikler birbiri
ne çarpışa
rak enerji
aktarırlar.
İçinde su olan cam
kabı yanan ısı kayna
ğının üzerine yerleş
tirelim. Kap içindeki
su ısındıkça su için
de hareketlenmeler
gözlemlenir. Bu ha
reketlenmeleri daha görünür hâle getirebilmek için,
su içine küçük pamuk parçaları bırakalım. Suyun
ısınma süreci devam ettikçe, pamuk parçalarındaki
hareketlenmenin dolayısıyla sudaki hareketliliğin
arttığını anlarız.
Ancak yaptığımız deneylerde sıvı ve gazlarda görü
nen şey moleküller değil, molekül yığınlarıdır. Hare
ket edenler dev molekül kümeleridir, yoksa teker
teker moleküller görülemez.
Deneyde ısı alış verişi, ısı kaynağı ve beher içinde
ki su arasında kısmen doğrudan temas ile olmuş
tur. Isıyı veren ısı kaynağı, ısıyı alan ise beherglas
taki su ve pamuk parçacıklarıdır. Isı alış verişi sıra
sında alevdeki hızlı moleküller çarparak, su mole
küllerini hızlandırır.
Sonuç olarak sıcak tanecikler
hızlı, soğuk tanecikler ise ya
vaş hareket etmektedir. Isı
alış verişi sırasında hızlı
(yani sıcak) taneciklerle
çarpışan yavaş (yani so
ğuk) tanecikler, hız
kazanır (diğer bir ifa
deyle ısınır.)
Tanecikler arasındaki enerji aktarımı sıcaklık farkın
dan dolayı gerçekleşir. Aktarılan bu enerjiye ısı
enerjisi denir. Hızlı hareket eden tanecikler yavaş
hareket eden taneciklerle çarpışır. Taneciklerin çar
pışması sırasında ısı alışverişi gerçekleşir. Isı veren
tanecikler yavaşlar. Isı alan tanecikler ise hızlanır.
0 1 COŞKU
Maddenin Tanecikli Yapısı ve Isının Yayılma Yolları
Tanecikler arasındaki ısı aktarımı tane2
ciklerin hızları birbiri
ne eşit oluncaya ka
dar devam eder. Taneciklerin hızları eşitlendiğinde
maddenin sıcaklığı her yerinde eşitlenmiş olur. Isı
nın akış yönü sıcaktan soğuğa doğrudur.
_
Kazanımlar
2.1
K atilard a ısı iletim ini d e n e y ile g österileb ile
ceğini,
2.2
İsıyı iyi ileten katılan ısı iletkeni şeklind e a d
land ırılacağını,
Örnek - 1
2.3
İsıyı iyi iletm ey en katılan ısı yalıtkanı şeklin
d e ad lan d ırılacağ ını,
Aşağıdaki şekillerde farklı sıcaklıklardaki cisimlerin
tanecik modelleri gösterilmiştir.
Hangi seçenekte aynı ortama konan cisimler ara
sındaki ısının akış yönü, şekilde belirtildiği gibi
değildir?
A) (# »
(#D
#1
#>
(#))
(#»
#>
#>
B) ( # »
C)
((•») ((#»)
(# »
(#» i
(« »
(# )
<e>
<# » ( # »
#>
#1
1# »
Isının iletilmesi ortama göre değişir. Isı maddelerde
farklı şekillerde yayılabilir. Katı ve sıvılarda ısının ile
timi aynı şekilde olmaz.
(# »
Bazı maddelerin diğerlerine göre ısıyı daha iyi iletti
ğini biliriz. Örneğin yemek yaparken metal kaşık
yerine tahta kaşık kullanmayı tercih ederiz. Çünkü
tahtanın metale göre ısıyı daha az ilettiğini biliriz.
Tavanın sap kısmı yalıtkan madde ile kaplanır.
(# »
<•>
(# » # )
(# » ((#»)
Taneciklerin Çarpışmasıyla
Isının Yayılması (İletim)
Bir maddenin sıcaklığı, içinde bulunduğu ortamın
sıcaklığından daha fazla ise madde çevresine ısı
aktarır. Güneş çok sıcak olduğundan Dünya’mıza
ısı aktarır ve Dünya’nın ısınmasını sağlar.
((#»)) ((#D)
D) ((*» ((#»)
Çözüm
Isı akışı sıcak maddeden soğuk maddeye doğru
olur. Sıcaklığı yüksek olan maddenin tanecik hare
ketliliği büyük iken sıcaklığı düşük olan maddenin
tanecik hareketliliği küçüktür. Buna göre ok yönü,
tanecik hareketliliği çok olan maddeden az olana
doğru olmalıdır. Buna uymayan B seçeneğidir.
Cevap B
Isı, metal
tavada
tanecikten
taneciğe
aktarılarak
yayılır.
Isıyı iyi ileten katilar ısı iletkeni şeklinde adlandırır.
İyi ısı iletkenine örnek olarak bakır ve alüminyumu
verebiliriz.
Sıra Sîzde - 1
(((*») («*»)
(•)
(uS))) («*)))
(*>
(<S)) «*))
&
((* )) ((* ))
I
II
III
Bir maddenin taneciklerinin farklı durumlardaki ha
reketleri yukarıdaki gibidir.
Madde ısı aldığına göre, maddenin ısı alışını
gösteren modellerin sıralaması aşağıdakilerden
hangisi gibi olmalıdır?
A) II - III -I
B) I - II
C) III - 1- II
D) 1-1
Metaller ısıyı İyi iletir,
dolayısıyla soğuk
hissedilir.
Plastik ısıyı yavaş iletir,
dolayısıyla sıcak
hissedilir.
Isıyı iyi iletmeyen maddeler ise ısı yalıtkanı şeklinde
adlandırır. Isı yalıtkanlarına kötü iletkenler adı da ve
rilir. İyi ısı yalıtkanı ortamlara cam yünü, saman, pa
muk, bakalit, plastik köpük, çift camlı pencereler
deki hava boşluğu ve termoslardaki iç - dış çeper
arası vakum örnek olarak verilebilir.
Bakır telin A ucu mum alevi ile ısıtılmaya başlandı
ğında, telin A ucundaki tanecikler de daha hızlı tit
reşmeye başlarlar.
Çözüm
Tutturulma yerinden ısıtılmaya başlanan çubuklar
da ısı, iletim yoluyla uçlara doğru aktarılıyor. K da
ha iyi ısı iletkeni olduğu için ısı K üzerinde L ye gö
re daha çubuk yayılır. Bu durumda önce II sonra I
sonra III raptiyeleri düşer.
M (^) U) <*) M ((*)) (((*))) («*)))
(4) (4) (*) <*) ((4)} ((^)) (((*))) (((4)))
Cevap A
Isı sıcak bölgeden soğuk bölgeye
doğru taneciklerin çarpışmasıyla iletilir.
f'
Titreşim hızı artan bu atomlar temas hâlinde olduk
ları komşu atomlara çarparak onların da daha hızlı
titreşmesini sağlar. Böylece metalin her bir taneciği
çarpışma ile daha hızlı titreşmeye ve ısınmaya baş
lar. Bu şekilde metalin A ucundaki ısı enerjisi B ucu
na doğru aktarılır. Isının katilardaki bu yayılış biçimi
ne ısının iletim yolu ile yayılması adı verilir.
Sıra Sizde - 2
Katı maddelerde ısı, iletim yoluyla yayılır. Her mad
denin molekül yapısı ve tanecikleri arasındaki uzak
lıklar farklı farklı olduğundan ısı iletkenlikleri de fark
lı farklıdır.
Lastik Hava Cam tüp
.tıpa s
Kürdon
ç
"S
|
Yukarıdaki tabloda I, II ve III bilgilerinden hangileri doğrudur?
A) Yalnız I
B) I ve II
C) I ve III
D) I, II ve III
Tek parça
-Tahta ayak metal çubuklar
Sıra Sizde - 3
Yukarıdaki şekilde K ve L çubukları parçalıdır. İki
parça arasındaki açıklıkta sırasıyla hava ve su or
tamları bulunur. M çubuğu ise bütündür.
Çubuklar uçlarından ısıtıldığında en önce M nin
ucundaki bal mumu, en son ise K nin ucundaki bal
mumu düşer. Bunun nedeni, hava, su ve metalin ısı
iletkenliklerinin farklı olmasıdır.
Örnek - 2
Bir çubuğun ısı iletkenliğinin iletkenin cinsine
bağlı olup olmadığını öğrenmek isteyen Ferda,
aşağıdaki hangi iki deneyi yaparsa amacına ula
şabilir? (L, uzunluğu gösterm ekte olup çubuklar eşit ka
lınlıktadır.)
2L
A)
Bakır çubuk
0 ) ______ L
Mum
A Bakır çubuk
Eşit uzunluktaki K ve L
metal çubukları birer ____
uçlarından şekildeki gi- f .......f
bi tutturuluyor. Çubuk- 1
lar tutturuldukları yer
den şekildeki gibi ısıtılıyor.
*
B)
C) II, III, I
ı_
( =
=
Mum
•
A Bakır çubuk
K çubuğu L den daha iyi bir ısı iletkeni olduğuna
göre, mum ile çubuklara yapıştırılmış raptiyeler
ilkten sona doğru hangi sıra ile düşer?
A) II, I,
C)
D)
L
Mum
Demir çubuk
Mum
Bakır çubuk
L
=*
Mum
:§
Demir çubuk
L
Mum
*
Bakır çubuk
2L
Mum
Bakır çubuk
*
D) III, II, I
Q
COBKU
Kazanımlar
2 .4
Gündelik gözlem ve deneyimlerinden, doğ
rudan temas olmadan ısı aktarımı olabilece
ği çıkarımının yapılabileceğini
2 .5
Isının ışıma yoluyla yayılabileceğini,
2 .6
Geceleri yeryüzünün neden soğuduğunu,
2 . 7 Yüzeyi koyu renkli cisimlerin, açık renkliler
den daha hızlı ısınmasının sebebini,
2 .8
Isı yalıtım kaplarının yüzeylerinin neden par
lak kaplandığını,
Fakat Dünyamızı
saran atmosfer ta
bakası Dünya’dan
uzaya yayılan ışınla
rın çıkmasını büyük
ölçüde önleyip ısı
nın içerde kalmasını
sağlar. Bu olaya se
ra etkisi adı verilir.
Koyu Renk
Yüzeyler İyi Isınır
Yüzeyi koyu renkli cisimler, açık renklilerden daha
hızlı ısınır. Bunun sebebi, koyu renkli yüzeylerin daha
çok ışın tutup daha çok ısınmasıdır. Buna bir başka
deyişle ışın soğurma ya da ışın yutma da denir.
O
T a n e c ik O lm adan Isının
Y a y ılm a s ı (Işıma)
Kışları havanın güneşli ancak soğuk olduğu bir za
manda otomobilin camları ve kaportası da soğuk
olur. Fakat camlar ve kapılar kapalı olduğu hâlde
otomobilin içinin oldukça sıcak olduğunu çoğumuz
gözlemlemiştir.
Kaporta ve camlar soğuktur ve iletim yolu ile ısın
mayacağı da kesindir. Bu örnekte ısı, yayılma yolla
rından birisi olan ışıma yolu ile iletilmiştir. Güneş’ten
gelen ışınlar ısı taşırlar. Bu ısı güneş ışınlarının çarp
tığı maddeye aktarılır. Isının bu şekilde ışınlarla ya
yılmasına ışıma yoluyla yayılma adı verilir. Işımaya
radyasyon da denir.
Yüzeyi açık renkli cisimler üzer
lerine düşen ışınların çoğunu
yansıtırlar bu yüzden faz
la ısınmazlar. Metalik
renkli arabalar ışığı
daha çok yansıtırlar.
Kışın koyu renkli, yazın
açık renkli elbiselerin
tercih edilmesi bundan
dolayıdır. Koyu renk el
biseler çok ışın tutup
kışın ısınmamızı sağlar
ken, açık renkli elbise
ler de ışınların çoğunu
yansıtarak yazın fazla
ısınmamıza engel olur.
;Termometre
Termometre:'!
^ Siyah
Beyaz
Koyu renkli yüzeyler, açık
renkli yüzeylere göre ışığı
daha çok soğurur.
/
Güneş enerjisi ile su ısıtma
sistemlerinde paneller daha
fazla güneş ışığı soğurması için siyaha boyanır.
Yansıtan Yüzeyler Isıyı da Yansıtır
Elektrik sobası, yanan maddeler, kızgın demir ve
güneşten yayılan ısı, ışıma yoluyla bize ulaşır.
Dünyamız Nasıl Isınır, Neden Soğur?
Bilindiği gibi Dünya, gü
neşten gelen ışık ışınları
nın taşıdığı ısı enerjisi ile
ısınır. Bir noktaya ne ka
dar çok ışın gelirse o böl
ge o kadar çok ısınır.
Dünyamız gündüzleri gü
neş ışığı alıp ışıma ile ısınırken, geceleri bu göreme
diğimiz ışınlarla ısısını uzaya yayar. Geceleri güneş
ten enerji alamadığı gibi bir de uzaya ışınlar gön
derdiğinden hızla soğur.
Q
coşku
Isı yalıtım kaplarının yüzeyleri parlak
maddelerle kaplanır. Parlak yüzeyler
ışınları yansıtır. Bu yüzden fazla ısınmaz
lar. Yandaki resimde görüldüğü gibi it
faiyeciler giydikleri parlak yüzeyli elbi
selerle yangına müdahale edebilirler.
kapak
parlak
iç yüzey
bardak
şeklinde
dış kapak
parlak
l ^ d ı ş yüzey
boşluk
destek
\d ış
kaplama
Termosların içi de
aynı sebeple par
lak yüzeyli madde
lerle kaplanır. Bu
sayede termosun
içine konan sıcak
bir maddenin ısısı
nın dışarıya çıkma
sı büyük ölçüde
önlenmiş olur.
Sıcak yaz günlerinde termosa so
ğuk bir madde koyduğumuzda,
termosun parlak ve yansıtıcı dış yü
zeyi dışardan gelen ışınların büyük
çoğunluğunu yansıtacağı için mad
de fazla ısı almaz.
|Kazanımlar
2 .9
Dışı ayna cepheli binalar Güneş
ışınlarını yansıttığı için ısının camdan içeri girmesi
büyük ölçüde önlenerek ısı yalıtımı sağlar.
Sıvılarda konveksiyon ile ısı yayılmasını
deneyle gösterebileceğimi
2 .1 0 İsmin iletim, konveksiyon ve ışıma yolu ile
yayıldığı durumları ayırt edebileceğimi
I
Örnek - 3
Yüzey renkleri farklı renklerde
olan kartonların üzerine şekildeki
gibi termometre yapıştırıl
mıştır. Kartonlar bir ışık
kaynağına eşit uzaklık
ta konuluyor. Başlan
gıçta termometreler
eşit sıcaklıktadır.
■l
I
3
M
V .
'
i
X
Işık kaynağı açıldık
X _ ¿S.
X
tan 5 dakika sonra
termometrelerin gös
terdiği değerler arasındaki ilişki nasıl olur?
J
Çözüm
Koyu renkli yüzeyler ışığı büyük oranda soğururken
açık renkli yüzeyler büyük oranda yansıtır. Buna gö
re sıcaklık artışı en fazla K termometresinde en az M
termometresinde olur. Buna göre termometre sıcak
lıkları arasındaki ilişki TK > TL > TM şeklinde olur.
T an ecik lerin Y e r
D e ğ iştirm e si İle Isının
Yayılması (Konveksiyo n)
Isının katı maddelerde taneciklerin sıkı yapısından
dolayı iletim yoluyla yayıldığını öğrendik. Sıvıların
tanecikleri arasındaki uzaklık katılarınkinden, gazla
rın ise sıvılarınkinden daha fazladır. Dolayısıyla sıvı
ve gazlarda iletim yoluyla ısının yayılması oldukça
yavaştır.
Sıvı ve gazlarda tanecikler (moleküller) kolaylıkla
hareket eder. Sıvı ve gazlar akışkandır.
Kaptaki su alttan ısıtıldığında kabarcıkların oluştu
ğunu ve bu kabarcıkların aşağıdan yukarı doğru
hareket ettiğini görürüz.
Sıra Sizde - 4
Mustafa özdeş K, L, M kaplarını
farklı renklere boyayarak içlerine
eşit miktar 0 °C ta soğuk su ko
yuyor ve Güneş ışığını doğrudan
alan bir yerde uzun süre bekleti
i
yor. Mustafa daha sonra kaplar
daki sıvıların taneciklerinin hare
ketliliğinin sütun grafiklerini şekildeki gibi çiziyor.
Tanecik
hareketliliği
Buna göre, Mustafa kapları aşağıdakilerden han
gisi gibi boyamış olabilir?
K
A
)
l
l
B|J n
C
)iri m
t«
f*L---- » •
D) i—f —
M
Isınan maddelerin sıcaklıkları artarken genleşip yo
ğunlukları azalır. Yoğunluğu azalan ısınmış sıvı ve
gaz tanecikleri yukarılara doğru çıkarken, yerlerine
daha soğuk (ve yoğunluğu büyük) tanecikler gelir.
Böylelikle ortam içinde geniş bir tanecik kitlesinin
hareketi oluşur.
Sıcak su yükselirken, soğuk suyun onun yerine
geçmesi ile suyun tamamının ısınması olayında da
olduğu gibi ısının tanecikler ile birlikte hareket ener
jilerini, yani ısılarının bir yerden başka bir yere ta
şınması olayına ısının konveksiyon yoluyla yayıl
ması denir. Konveksiyon sırasında sıcak (hızlı) ta
neciklerin genleşerek yükselmesi, ısının su ya da
gaz kitlesi içinde taşınması anlamına gelir.
Gazlardaki kon
veksiyonla taşıma
yandaki resimde
oklarla gösteril
miştir. Soba ya da
kalorifer peteğine
çarpan hava mo
lekülleri ısınır ve
daha hızlı hareket ederek yoğunluğu azalan havay
la birlikte yukarı doğru yönlenir.
Yukarı çıkan moleküllerin yerine odanın alt tarafın
daki soğuk ve daha az hareketli hava molekülleri
gelir. Böylece oda içinde bir konveksiyon akımı olu
şur ve ısı odaya yayılır. Kalorifer peteği üzerindeki
perdenin hafif hafif sallanmasından bu konveksiyon
akımının olduğunu gözlemleyebiliriz.
Örnek - 4
Şekildeki gibi alttan bir mumla
ısıtılan kaptaki su içinde kon
veksiyon akımlarının yönü na
sıl olur?
Çözüm
Mum alevinden gelen ısı kaba
değdiği noktadan su içine ısı
aktarılır.
Bu nokta üzerindeki su ısınıp
yükselirken yerine soğuk su
gelir. Yandakine benzer şekilde
su içinde konveksiyon akımla
rından kaynaklanan bir döngü
oluşur.
Sıra Sizde - 5
Güneş yeryüzünü ışıma yoluyla ısıtır. Yeryüzüne te
mas eden hava iletimle ısınır. Isınan hava molekül
leri yukarı doğru yükselir. Yükselen hava atmosferin
soğuk tabakasına geldiğinde soğur ve aşağı doğru
iner.
Bu şekilde havada konveksiyonla ısı aktarımı ger
çekleşir. Ayrıca ısınan yeryüzü ışımayla da havayı
ve çevreyi ısıtır.
Seyahat edilen balonların sepetinde ısıtıcılar vardır.
Balon içindeki hava ısıtıldığında havayı oluşturan
tanecikler daha hızlı hareket eder. Böylece tanecik
lerin arasındaki boşluklar artar ve tanecikler daha
çok yer kaplar. Balonun içindeki hava, dışındaki so
ğuk havadan daha az yoğun olur ve balon yüksel
meye başlar.
Şekildeki metal çubuk
bir ucundan ısıtılmakta
dır.
Buna göre çubuk üze
rinde en sıcak ve en
soğuk noktalar sıra
sıyla hangileridir?
A) I, IV
C) III, IV
B) II,
D) IV,
Sıra Sizde - 6
Yukarıdaki resimde yumurtanın pişirilmesi, suyun
kaynaması ve ekmeğin kızartılması gibi olaylar,
ısının daha çok hangi yollarla yayılması sonucu
gerçekleşmiştir?
Pişme
Yukarıdaki resimde ısının üç yolla yayılması tek
bir şekil üzerinde gösterilmiştir.
Q
COŞKU
Kaynama
A) Konveksiyon
B) Işıma
C) iletim
iletim
iletim
D) iletim
Işıma
Konveksiyon
Kızarma
Işıma
Konveksiyon
Işıma
Konveksiyon
Bir katı madde ısıtıldığında
önce sıvı hâle sonra gaz
hâle geçiyor.
Maddenin tanecik
hareketliliği ile il
gili aşağıdaki tabloyu doldurunuz.
Isı yalıtımlı ev
katı
gaz
Isı yalıtımsız ev
Yukarıdaki şekilde özdeş termometrelerle karlı bir
günde üç farklı ortamda ölçüm yapılmaktadır.
artar / azalır
Katidan sıvı hâle geçerken
Bu ortamlarda eşit süre bekletilen termometre*
lerin göstereceği sıcaklıklar arasındaki ilişki na
sıl olur?
Sıvıdan gaz hâle geçerken
Gazdan sıvı hâle geçerken
Sıvıdan katı hâle geçerken
Aşağıdaki şekilde bir maddenin üç hâldeki tanecik
modelleri gösterilmiştir.
Aşağıdaki cümleleri uygun kavramlarla tamam
layınız.
Buna göre maddeleri oluşturan tanecikleri hare
ketliliği çok olandan az olana doğru sıralayınız.
1. Koyu renkli cisimler, açık renkli cisimlere göre
güneş ışınlarını...................................
2. Yansıtıcı özelliğe sahip yüzeyler ısıyı daha
K
3.
Dünya, Güneş’ten gelen ışık ışınlarının taşıdığı
enerjisi ile ısınır.
Kazanım Pekiştirme * 6
Isı almıştır
İlk durum
Son durum
(4)
(» »
(•)
«<•»
(•)
(» »
Buna göre maddeler arasındaki ısı akışı yönünü
okla gösteriniz.
(((•)))
(» »
20 °C
« *»
((«•»
Aşağıdaki şekillerde sıcaklıkları belirtilen maddeler
aynı ortamda bulunmaktadır.
10 °C
(« •» )
Yukarıda K ve L maddelerinin ilk ve son durumları
verilmiştir.
Bu maddelerin tanecik hareketliliklerine baka
rak ısı almış ya da vermiş olduğunu belirtiniz.
40 °C
280 “C
Q
COŞKU
Şekildeki gibi bir yazı tahtasına bazı maddeler ya
zılmıştır.
Bu maddeleri tahta üzerinde gruplama yaparak
ısı yalıtkanı ve ısı iletkeni olarak iki kümeye ayı
rınız.
J 1.
Isı maddeler arası aktarılan bir enerjidir.
2. Güneş’ten gelen ısı bize iletim yoluyla ulaşır.
J 3. Isı alan maddenin taneciklerinin hareketliliği
azalır.
car"
(5 $
T-
l>
pan' *
Iffn ıû j;
^
J 4. Konveksiyonla ısı aktarımı sıvılarda ve gaz
larda gerçekleşir.
5. Isının ışıma ile yayılması katı, sıvı ve gazlar
da olabilir.
6. Işığı yansıtma özelliği olan yüzeyler ısıyı da
yansıtır.
7. Atmosfer, ısının uzaya yayılmasını önemli öl
çüde önler.
Aşağıdaki cümleleri doğru bir şekilde tamamla
yabilmek için uygun kavramlar bulunuz.
1. Güneş’ten gelen ışınlar...................... taşır. Bu
Tanecik modeli gösterilen yukarıdaki İletkende
numara İle belirtilen noktalardaki tanecik hare
ketliliklerini karşılaştırınız.
ısı güneş ışınlarının çarptığı maddeye aktarılır.
Isının bu şekilde ışınlarla aktarılmasına............
yoluyla yayılma denir.
2. Isının taneciklerin yer değiştirmesiyle bir yerden
başka bir yere aktarılmasına ısının...................
yoluyla aktarılması denir.
Aşağıdaki şekilde ısının oda içinde nasıl yayıldı
ğını çizerek gösteriniz.
Aşağıdaki şekilde numaralı yerlere ısı nasıl ak
tarılır? Yazınız.
o
bakır çubuk
a
Q
COŞKU
MADDELERİN TANECİKLİ YAPISI ve ISININ YAYILMA YOLLARI
1.
Bir metal parçası şekil
deki gibi orta kısmından
ısıtılmaktadır.
*
*
Aşağıdaki gösterimlerden hangisinde ısıtıl.ebgr makta olan bir sıvı içindeki konveksiyon
akımlarının yönü yanlış verilmiştir?
içozum
A)
C]p
B)
(*)
(•)
(*)
(*)
(*)
(*)
C)
(+) ((*)) (((*)))
(*) ((S)) (((*)))
D) ■
C)
D
D)
m
m
((*»
((*»
*
*
((*)) (((♦))) ((*))
((*)) (((*))) ((*))
m
4.
Hilal ile Yıldız arasında geçen ısının yayılması
ile ilgili konuşmalar aşağıda verilmiştir.
Aşağıdaki maddelerden hangisinde ısının
yayılması sadece iletim yoluyla olur?
A) Plastik kaşık
B) Kolonya
C) Hava
D) Zeytinyağı
Giriş
Bakırın
ısınması
Yanan
ampulün e tra
fını ısıtması
H ilal
İA
Rüzgâr ve bacadan çıkan duma
nın hareketi esnasında görülür.
Çıkış
Güneş, lamba ve ocak
ık
alevinden yayılma şeklidir
idir. j
Isının yayılmasını engelleme
amaçlı yapılan çalışmadır.
H ilal
Yıldız
Bu konuşmalarda aşağıdakilerden hangi
sinden bahsedilmemiştir?
Sütün |
ısınması
->
Bakır ve alüminyum
gibi katilarda olur.
Yıldız
i
i.
A
2.
1
3.
*
Aşağıdaki modellerden
hangisi, bu metal par
çasındaki taneciklerin
hareketliliğini doğru olarak gösterebilir?
A)
KDT
Alüminyumun
ısınması
f
Güneş'in
ısıtması
Yukarıda verilen etkinlikte girişten başlanarak
ok yönünde gidilerek çıkışına ulaşılıyor.
Üzerinden geçilen “konveksiyon ile ısı yayıl
ması” ise 5 puan kazanılıyor, “iletim yolu ile ısı
yayılması” ise 3 puan kaybediliyor, “ışıma yolu
ile ısı yayılması” ise 7 puan kazanılıyor.
A) Yalıtkan çeşitleri
B) Konveksiyon
Buna göre, çıkışa ulaşıldığında kaç puan
toplanmış olunur?
C) Işıma
D) İletim
A) 11
B) 13
C) 15
D) 19
6 . Yasemin, ocak üzerindeki tavaya bir miktar buz
9.
koyup ocağı yakıyor. Bir süre sonra suyun üç
hâli olan buz, su ve su buharını aynı anda göz
lemliyor.
Buna göre, bu olay için aşağıdakilerden
hangisi söylenemez?
Aşağıdakilerden hangisi ısı iletim yolların
dan biri değildir?
A) Konveksiyon
B) İletim
C) Buharlaşma
D) Işıma
A) Maddeler ısındıkça molekülleri hızlanır.
B) Tavadan buza ısı konveksiyon yoluyla geç
miştir.
7.
10.
C) Isı maddelerde hâl değişikliğine sebep ola
bilir.
Isı yalıtkanı maddeler
ısı akışını engeller.
D) Buz ısı alarak erir, eriyen kısım ise ısı alarak
buharlaşır.
Yanlış
İçinde, 30 °C ta su bulu
nan kaba yandaki gibi sı
caklığı 20 °C olan yağ ek
leniyor.
7
Doğru
T
Yukarıda verilen etkinlikte, cümlelerin doğ
ru ya da yanlış olduğuna karar vererek bağ
lantıları takip eden öğrenci kaçıncı çıkıştan
çıkar?
Isı alış verişi, sadece
birbirlerine karışmayan
yağ ve su arasında ger
çekleştiğine göre;
B) 2
A) 1
C) 3
D) 4
I. Sıvılar arasındaki ısı aktarımı iletim yoluyla
olur.
II. Yağ içinde ısı aktarımı konveksiyon yoluyla
olur.
III. Su içinde ısı aktarımı yalnızca ışıma yoluy
la olur.
A) Yalnızlı
B) İveli
C) II ve III
D) I, II ve III
8 . 1 metre uzunluğundaki demir çubuk bir ucun
dan ısıtılıyor.
Buna göre,
i. Demir çubuğun diğer ucu da ısınır.
11. Makbule, eşit
uzunluk ve eşit
kalınlıktaki birer
uçlarından bir
metale tutturul
muş üç çubuğu
şekildeki gibi
ısıtıyor. Bu sıra
da çubukların diğer uçlarındaki sıcaklık artışla
rını termometrelerle kontrol ediyor. Makbule
önce K nin sıcaklığı arttığını daha sonra L nin,
K den daha az sıcak olduğunu ve M nin ise sı
caklığının pek değişmediğini gözlemliyor.
Makbule iyi bir ısı iletkeni ve ısı yalıtkanı
olarak bunlardan hangi ikisini seçmesi bek
lenir?
II. Demir çubukta ısı, iletim yolu ile yayılır.
III. Demir çubuğun hacminde değişme olur.
A)
A) Yalnız I
B) I ve II
B)
C)
C) II ve III
D) I, II ve III
D)
0 G O tK U
Isı iletkeni
Isı yalıtkanı
L
M
K
K
M
K
M
L
207
<3331
14.
12 .
İçinde pamuk parça
cıkları ve su bulunan
bir kap alttan ısıtıldı[çözüm ğmcjaı pamuk parça
cıklarının hareketlen
diği gözlenmiştir.
Kaynaklan
Yapay
Konveksiyon
Yayılması
Işıma
N
Buna göre, bu de
neyle;
Enerji
I. Isının, aktarılan bir enerji olduğu
II. Isının tanecik hareketliliği ile yayıldığı
Şekildeki kavram haritasında verilenlere gö
re, aşağıdakiierden hangisi yanlış olur?
III. Taneciği fazla olan maddenin ısısının da
fazla olduğu
A) 1 yerine "doğal” kelimesi gelmelidir.
sonuçlarından hangileri çıkartılabilir?
B) 2 yerine “iletim” kelimesi gelmelidir.
A) YalnızI
B) İveli
C) İve III
D) I, II ve
C) Isı bir enerji çeşididir.
D) Doğal ısı kaynaklarına, ampul örnek verile
bilir.
|
15.
I
13.
A grubu
maddeler
B grubu
maddeler
£) £) £)
£> 3>
t» t» t»
t» t» t»
» t» t»)
t» :§>»
O
Güneş
N
i t» t» t»
h t» f# f»
\ İ»)f») f»)
'■
/| 3> 3)
A ve B grubu maddeleri oluşturan taneciklerin
hareketliliğini gösteren modeller yukarıda ve
rilmiştir.
Buna göre, bu maddeler birbirine dokundurulduğunda ısı akış yönü için aşağıdakilerden hangisi doğru olur?
d©
Duvar
de
M
Özdeş K, L, M şişeleri beyaz ve siyaha boya
narak içlerine 0 °C sıcaklıkta sularla doldurulu
yor ve güneşli bir havada şekildeki gibi eşit sü
re bekletiliyor.
Daha sonra şişeler aşağıdakiierden hangi
sindeki gibi düzenlenip aradaki kağıt çekil
diğinde, en hızlı konveksiyon akımı gerçek
leşir?
t©
A)
B)
I \ kağıt
C)
D)
© C O *K U
ISI YALITIMI
Kazanımlar
i
Çünkü içinde sıcak çay olan demir bardak elimizi
ve ağzımızı yakabilir. Bunun nedeni demirin ısıyı
camdan daha iyi iletmesidir.
3 .1
Yalıtımın hangi durumlarda gerekli olabile
ceğini,
3 .2
Yalıtım yerine iletim in tercih edildiği durum
ları,
Isı Yalıtım ı
Kutuplarda yaşayan
penguenler -60 °C sı
caklıkta birbirlerine so
kulup soğuktan koru
nurlar. Yumurtalarını ve
yavrularını tüyleri arası
na alarak korurlar.
Kuşlar soğuk kış günle
rinde tüylerini kabartarak
vücut sıcaklıklarını sabit
tutmaya çalışırlar. Kutup
ayılarının kürkleri, bizon
öküzlerinin yünleri, hay1
—--------------- 1 vanları dondurucu soğuk
lardan korunmaları için bir yalıtım malzemesi göre
vi görür.
Isı İle tim in i Zorlaştıralım
Günlük hayatımızda bazen maddelerin soğuk ola
rak, bazen sıcak olarak kalmasını isteriz.
Bir maddenin ısısını korumak için madde ile dış or
tam arasındaki ısı alışverişini önlemeye ısı yalıtımı
denir. İyi bir ısı yalıtımı ile bir maddenin sıcaklığı
uzun süre korunabilir.
Isıyı iyi iletmeyen maddelere yalıtkan madde denir.
Plastik, tahta, hava bir ısı yalıtkanı olarak kabul edi
lebilir. Isıyı iyi ileten maddelere de iletken madde
ler denir. Sıcak çayı demir bardak ile içmek, cam
bardak ile içmekten daha zordur.
0 1 COŞKU
Sıcak
cisim
Soğuk
cisim
yalıtkan madde
■ F 8 5
Sıcak cisimden
soğuk cisme doğru
ısı akışı olur.
Sıcak ve soğuk cisim
arasındaki yalıtkan
madde ısı alış verişini
büyük ölçüde önler.
Yalıtkan maddelerin tanecikleri arasındaki uzaklık
lar fazla olduğundan tanecikler ısıyı iletmekte zorla
nır. Bundan dolayı hava ve dolayısıyla gazlar en
fazla yalıtkanlık özelliği gösterir. Havanın bu yalıtım
özelliğinden dolayı binalar yapılırken delikli tuğlalar
ve içinde hava bulunan köpükler kullanılır.
Hatta pencerelerde çift
cam kullanılırken iki
cam arasındaki hava
vakumlanarak
iyice
azaltılır. Hem ısı yalıtımı
yapılmış olur, hem de
camların fazla buğulan
masının önüne geçilmiş
olur. Çift camda olduğu
gibi termosta da vakum
özelliğinden yararlana
rak ısı yalıtımı sağlanır.
Bazı durumlarda bizim için ısı ya
lıtımı değil, ısı iletimi önemlidir. Ör
neğin yemek yapmak için kullan
dığımız tencere, su ısıtmak kullan
dığımız çaydanlık ısı iletkeni mal
zemelerden yapılır. Sobanın göv
desi, kalorifer peteklerinin gövdesi
ısı iletkeni olan metallerden yapılır.
Tava sapları, tencere
kulpları ve kapakların
tutulan yerlerinin eli
mizi yakmaması için
metalden yapılmaz,
ısı yalıtkanı olan maddeler tercih edilir.
Isı yalıtımı
Örnek - 5
H
$
Fen ve Teknoloji öğretmeni öğrencilerine “Bir eli
mizde metal diğer elimizde cam bardak varken
bunlar sıcak suyla doldurulursa metal bardak bulu
nan elimizin daha çabuk ısındığını fark ederiz.” di
yor. Üç öğrenci bununla ilgili kendi aralarında aşa
ğıda geçen konuşmayı yapıyorlar.
M
A li
Soğuk bir havada bir tahta parçası ile de
mir parçasını tuttuğumuzda, demiri daha
soğuk hissederiz.
Üşümemek için kışın siyah, terlememek için
yazın beyaz renkli elbiseler giyeriz.
Veli
O
Selamı
Soğuktan korunmak için pencere camları
arada hava kalacak şekilde ç if t katlı ya
pılır.
Buna göre hangi öğrencinin ifadesi, öğretmenin
örneğindeki durumla aynı prensiple açıklanır?
A) Yalnız Ali
B) Yalnız Veli
C) Veli ve Selami
D) Ali ve Selami
Kazanımlar
3 .3 Yaygın ısı yalıtım malzemeleri,
3 .4
Farklı amaçlar için kullanılan ısı yalıtım mal
zemelerinin seçiminde, yalıtkanlık özellikleri
yanında başka nelerin hesaba katılması ge
rektiğini,
3 .5 Binalarda yalıtımın enerji tüketimi ile ilişkisi
ni,
Yalıtım Malzemeleri
İsı yalıtımı ortamlar arasında ısı akışını en aza indir
mek için yapılır. Aşağıda yalıtımın gerekli olduğu
bazı örnekler verilmiştir.
Gıdaların önemli bir bölümü, bozulmaması için
ortam sıcaklığından daha düşük sıcaklıklarda
saklanmalıdır. Bundan dolayı buzdolabı, soğuk
hava depoları, soğuk nakil araçları kullanılır. Ba
zı ilaçların muhafazası ve taşınmasında ısı yalı
tımlı ortamlar kullanılır.
-♦ Çay, hazır sıcak yemekler sıcak tutulmalıdır. Ye
mek taşıma kapları ısı yalıtımı sağlamalıdır.
Çözüm
Öğretmenin verdiği örnekte demirin camdan daha
iyi ısı iletkeni olduğunu anlıyoruz. Ali'nin verdiği ör
nekte de demirin tahtaya göre daha iyi ısı iletkeni
olduğunu anlıyoruz. Fakat diğer öğrencilerin ifade
sinin aynı prensiple açıklanacak bir durumu yok.
Cevap A
Sıra Sizde - 7
İsı akışını yavaşlatmak için içinde havası boşaltılmış
kısımlar bulunan yalıtımlı araçlar kullanılır.
Buna göre,
m
verilenlerden hangileri bu açıklamaya örnek ola
bilir?
A) Yalnız
B) Yalnızlı
C) II ve III
D) İveli
Kışın evlerin içi sıcak, yazın serin tutulmalıdır. Ev
ve iş yerlerinde ısı yalıtımı yapılmalıdır.
Anahtar Bilgi
Isı yalıtımı amacıyla kullanılan ve ısıyı az ileten
maddelere yalıtım malzemesi denir.
Isı yalıtımında kullanılan yalıtkanlar için yanma özel
liği, yoğunluk, kullanım ömrü, yüzeyi kaplama, kat
lanabilir olma, su tutma, esneklik gibi faktörler göz
önünde bulundurulur.
________
Isı yalıtımında plastik kö
pük, ahşap, cam yünü,
volkan tüfleri, katran, fos
fatlar ve silikon yünü yay
gın olarak kullanılır. Ge
nelde ısı yalıtım malzeme
lerinin yapısında gözenek
ler ve hava boşlukları var
dır. Örneğin plastik köpük
lerin içinde, çift camda,
tahtada, cam yününde,
süngerde, volkan tüfünde,
inşaatlarda kullanılan tuğ
lalarda hava boşlukları but
lunur.
0 1 COŞKU
Isı yalıtımı
Bilindiği gibi hava kötü bir iletkendir ve iletim yoluy
la ısıyı kolayca aktarmaz. Bu yüzden yalıtım malze
melerinin içinde hava boşluğu olan malzemeler iyi
yalıtım sağlar.
Yüksek ısıya dayanıklı olduğu için elektrikli fırınların
gövdeleri cam yünü ile kaplanır. Ekmek fırınlarında
ısı yalıtım tuğlaları kullanılır. Bu tuğlalar yüksek ısıya
dayanıklıdır.
Yalıtım
malzemesi
nin adı
Yanma
özelliği
Maksimum
dayanma
sıcaklığı
Plastik köpük
Alev alır
80 - 95°
Çatı, tavan, duvar
lar tabanlar, dış
cephe
Cam yünü
Yanmaz
250°
Çatı tavanı, duvar
arası
Silikon yünü
Yanmaz
260°
Dış cephe
Asfalt
Alev alır
61°
Dış cephe, teras
Ahşap
Alev alır
110°
Dış, iç cephe, zemin
Asbest
Yanmaz
1100°
Fırın içi
Katran
Alev alır
50 - 60°
Kullanıldığı
yerler
Dış cephe, teras
Örnek - 6
<§
Cam sürahinin içerisine sıcak sıvı çi
kolata koyan Ayşe, çikolatanın so
ğumamasını istiyor.
Buna göre, Ayşe aşağıda verilen
lerden hangisini yaparsa istediği
sonuca ulaşamaz?
A)
B)
C)
D)
Sürahiyi
Sürahiyi
Sürahiyi
Sürahiyi
İyi Y a lıtım T a s a r r u f S a ğ la r
Günümüzün en önemli problemlerinden biri yük
sek enerji giderleridir. Bilim insanları az maliyetle
fazla enerji üretmenin yollarını araştırmaktadır. Fa
kat üretilen enerjinin israf olmadan verimli bir şekil
de kullanılması da çok önemlidir.
Ev ve iş yerlerinde
enerji masrafları
nın en fazla oldu
ğu dönemler so
ğuk kış aylarıdır.
Soğuk havalarda
ısınmak için har
cadığımız enerji
nin önemli bir kıs
mı evin kapı, pen
cere, duvar gibi kı
sımlarından dışarı
%15
kaçar. Yani kışın
evin içini ısıtırken dışarıdaki havayı da ısıtırız. Yuka
rıdaki şekilde bir binada nerelerde hangi oranlarda
ısı kaybı olduğu gösterilmiştir.
%25
Ayrıca yazın bazı ev ve işyerlerinin içi klima cihazla
rı ile soğutulur. İçerdeki soğuk havanın dışarı çık
ması da önemli bir enerji kaybına sebep olur. Ev ve
iş yerlerinde yapacağımız ısı yalıtımında iç ortamla
dış ortam arasında ısı akışını en aza indirmek
amaçlanır. Bunun için kapı, pencere, çatı, tavan, ta
ban ve duvarlarda ısı yalıtımı yapılmalıdır.
strafor köpük içine yerleştirmek
daha sıcak bir kap içinde tutmak
kalın yünlü bez ile sarmak
oda sıcaklığında tutmak
Çözüm
Ayşe’nin çikolatanın uzun süre sıcak kalması için
sürahinin etrafını yalıtım malzemesi ile sarması ge
rekir. Ya da sürahiyi daha sıcak bir kap içine koy
ması gerekir. Buna göre A, B, C seçeneklerinde ve
rilenler sürahiyi sıcak tutmak için uygun yöntemler
dir. Fakat sürahiyi oda sıcaklığında tutmak çikolata
nın soğuyup donmasına sebep olabilir.
Cevap D
©
Sıra Sizde - 8
Aşağıdakilerden hangisi ısı yalıtımı amacıyla kul
lanılabilecek bir malzeme değildir?
A) Tahta
B) Plastik
C) Strafor köpük
D) Alüminyum
Q
COŞKU
İyi ısı yalıtımı yapılmış bir evde çok önemli yakıt ta
sarrufu sağlanır. Isı yalıtımı çevre duyarlılığı yönüy
le hepimizi ilgilendirmektedir. Binalarda iyi ısı yalıtı
mı için, duvarlarda plastik köpük, çatılarda cam yü
nü, tabanlarda tahta, pencerelerde çift cam kullanı
labilir.
Ayrıca ısı yalıtımı için şunlar yapılabilir: Ara du
varların ahşap ve içlerinin cam yünü ile doldurul
ması, duvarların ahşap kaplaması, yerlerin halı kap
lanması, duvarlarda ve katlar arasında delikli tuğla
kullanılması, duvarlarda ısı yalıtımlı tuğla kullanıl
ması.
Isı Yalıtımı
Örnek - 7
Kullanım ömürlerine
ait sütun grafiği veri
len malzemeler için
aşağıdakilerden han
gisi söylenemez?
A) Üçü de yalıtım mal
zemesidir.
Örnek - 8
...
R R, S yalıtım kaplarına
90 °C sıcaklıkta eşit mik
tar sıvı konduktan bir sü
re sonra sıvı sıcaklıkları
ölçülüyor.
Taş
yünü
Kaplardaki sıvıların sıcak
lıklarının değişimi grafikte
verildiği gibi elde ediliyor.
Kullanım
ömrü
Plastik
köpük
Ahşap
Buna göre,
B) Yalnız taş yünü yanmaz.
C) Plastik köpük dış ve iç duvarlarda kullanılabilir.
D) Ahşap, taş yününden daha uzun ömürlüdür.
I. Kapların bulunduğu ortamın sıcaklığı 90 °C tan
düşüktür.
II. Isı yalıtımı en iyi olan kap S kabıdır.
Çözüm
III. P kabından ısı kaybı diğerlerinden daha azdır,
Sütun grafiğine baktığımızda verilen malzemelerin
üçünün de ısı yalıtımı için kullanılabilecek malze
meler olduğunu görürüz.
ifadelerinden hangileri yanlıştır?
Taş yünü yanmaz özelliktedir. Plastik köpük çabuk
alev alır, iç ve dış duvarlarda kullanılabilir. Nemden
ve ısıdan etkilendiği için ahşap malzemenin kulla
nım ömrü taş yünü gibi uzun değildir.
Cevap D
A) Yalnız I
B) I ve III
C) Yalnız II
D) I, II ve
Çözüm
Grafiğe baktığımızda kaplardaki sıvı sıcaklıklarının
zamanla düştüğü gözlenmektedir. Bu bize dış orta
mın sıcaklığının 90 °C tan daha az olduğunu göste
rir. Isı kaybı en az olan kap P kabıdır. Dolayısıyla P
nin ısı yalıtımı diğerlerinden daha iyidir. I ve III doğ
ru, II yanlış.
Cevap C
Sıra Sizde - 9
Sıra Sizde - 10
Giriş
o
e
Plastik
köpük
o
Taş
yünü
Cam
yünü
— *
Çıkış
Isı aktınmını hızlandırmak için yalıtım malzemeleri kullanılır ve yalıt
kanlık sağlanır.
Davut
Şekilde verilen etkinlikte girişten başlanarak ok yö
nünde gidilip çıkışa ulaşılıyor.
Isı yalıtımı ile ilgili öğrencilerin ifadeleri yukarıda ve
rilmiştir.
Yalıtım malzemelerinin uzun ömürlü olup kolay
alev alanları hangileridir?
Buna göre, kaç öğrencinin ifadesi doğrudur?
A) Yalnız 1
B) 3 ve 4
A) Bir
C) 5 ve 6
D) 1,4 ve 6
B) İki
C) Üç
D) Dört
Q
COŞKU
Isı Yalıtımı
Aşağıdaki soruları cevaplayarak bulmacayı ta
mamlayınız. Kutulardaki rakamlara göre şifreli
kavramı bulunuz.
8. Katilarda ısı aktanm yolu
1. Isı aktarımı yavaşlatmak
için yapılan uygulama
9.
2 . Termometre ile ölçülen
nicelik
3.
Sıvılarda ve gazlarda ger
çekleşen ısı aktanm şekli
4.
Dünya’yı saran ve uzaya
ısının kaçmasını önemli
ölçüde önleyen Dünya’ya has katman
7.
Hava tabakasının Dünya
ısısının bir kısmının uza
ya kaçmasını önleme
sinden dolayı hava sı
caklığının artmasına se
bep olan etki
10. Maddelerin ışınlan tut
ması
11.
Fazla uzun ömürlü olma
yan, alev alabilen ısı ya
lıtım malzemesi
Tanecik olmadan ısı ak
tarımı
12.
Havanın ısınmasını sağ
layan enerji kaynağı
İçinde soğuk ve sıcak sı
vı saklanan ısı yalıtım
kabı
13. Günümüzde çok yaygın
olarak kullanılan bir ısı
yalıtım maddesi
Maddeler arasından ak
tarılan enerji
5.
Aşağıdaki kavram haritasını uygun kavramlarla
tamamlayınız.
Aşağıda eksik bırakılan cümleleri uygun kavram
larla tamamlayınız.
2
6
---
1. Maddeler ısı aldığında, maddeleri oluşturan ta
necikler ............................ . ısı verdiğinde
.........................hareket eder.
2^ L
2. Sıcaklık farkından dolayı maddenin tanecikleri
arasında.........................gerçekleşir, aktarılan
bu enerjiye............. denir.
10T
4^
15
12
14
13
11
3. Maddeleri oluşturan taneciklerin birbirine çarp
ması ile ısının aktarılmasına ısının..................
......................................denir.
4. Isıyı iyi ileten maddeler........................ olarak,
iyi iletmeyen maddeler......................... olarak
adlandırılır.
em m u«
crm zcD =CTEirDCü
1
Q
2
3
COŞKU
4
S
6
7
8
9
10
11
12
13
14 15
5 . Isının tanecik hareketiyle aktarılmasına ısının
..........................................................denir.
6. Isının tanecik olmadan aktarılmasına ısının
denir.
ISI YALITIMI
1.
M
( çözüm
İçlerinde sıcak çay dolu olan bardaklar aşağı
da verilmiştir.
4.
A
Gümüş fincan
Cam fincan
Plastik köpük bardak
Fen ve Teknoloji öğretmeni termosun yapısını
açıkladıktan sonra, öğrenciler kendi arasında
konuyu tartışıyorlar.
(çözüm
Buna göre,
Plastik iyi bir ısı
iletkeni olduğu için
termosun dış kısmında
kullanılır.
Metal bardak
Tahta bardak
^
Buna göre, hangilerinde ısı yalıtımı diğerle
rinden fazladır?
A) L ile N
B) MileP
C) KileP
D) Kile M
V Fatma
/
^Termosun iç-dış
kapları arasındaki boşluk
ısının iletim yolu ile yayıl
masını yavaşlatır
İç kapak ısının
konveksiyon yolu ile yayıl
masını engeller.
Firuze
İçte ki parlak yüzey
ısının ışıma yolu ile yayıl
masını azaltır.
2 . Aşağıdakilerden hangisi, ısı yalıtım malze
mesinin seçiminde dikkat edilmesi gerekli
özelliklerden değildir?
A) Hafif ve yanmaz olması
öğrencilerden hangisinin söylediği yanlıştır?
B) Aşınma ve paslanma yapması
C) Zaman içerisinde bozulup çürümemesi
D) Isı yalıtkanlık değerinde değişme olmaması
5.
3.
0
A) Fatma
B) Alparslan
C) Firuze
D) Ayşe
Bir fabrikadaki yüksek sıcaklık fırınında ısı yalı
tımı yapılacaktır.
Bu fırındaki ısı yalıtımında, aşağıdakilerden
hangisini kullanmak en uygundur?
( çö lü m
A) Ahşap kaplama
B) İnce tuğla
C) Strafor köpük
D) Volkan tüfü
Termos
6 . • Zeminde ahşap malzeme kullanma
Fırın
214
•
Pencerelere çift cam takma
•
Çatı ile tavan arasına cam yünü serme
•
Binaların dış cephesini plastik köpük ile
kaplama
Yukarıda verilenlerin kaç tanesinde ısı yalı
tım uygulamaları kullanılmıştır?
Yukarıda verilenlerden kaç tanesi ısı yalıtı
mında etkili bir yöntemdir?
A) Dört
A) 1
B) Üç
C) İki
D) Bir
B) 2
D) 4
C) 3
Q
COŞKU
Isı Yalıtımı
2
9.
Biz evimizin pence
relerini ç ift camlı
plastik doğrama ile
değiştirdik.
Bizim evimizin
beton olan
zeminini ahşapla
kapladık.
ym
a
!İ
Biz evimizin
çatısını cam
yünü ile
kaplattık.
Biz evimizin
dış duvarını
beton sıva
yaptırdık.
^^2302320'
Yanda bir kap içinde 80 °C
sıcaklığında bir cisim vardır.
Bu cismin sıcaklığının
80 °C ta uzun süre ko
runabilmesi için, kapla ci
sim arası aşağıdakilerden
hangisi ile doldurulmalı
dır?
A) 80 °C sıcaklığında gaz
B) 100 °C sıcaklığında su
C) 80 °C sıcaklığında kum
D) 20 °C sıcaklığında yağ
10 . • Isı yalıtımı mümkün müdür?
Yukarıda, evlerde yapılan bir takım uygulama
lar verilmiştir.
•
Buna göre, aşağıdaki yorumlardan hangisi
yaniış olur?
•
•
A) Ahmet Bey evinde ısı yalıtımı amaçlamış
olabilir.
B) Merve Hanım evin dış duvarını önce strafor
köpükle kapatıp öyle sıva yaptırsaydı ısın
mak için daha az masraf yapardı.
Verilen soruları tahtaya yazan öğretmen öğren
cilerden sorulara "evet” ya da “hayır" ile cevap
vermesini istiyor.
C) Edip Bey ses yalıtımı yapma amacıyla ça
tısında kaplama yapmış olmalıdır.
D) Nazan Hanım’ın uygulaması hem ısı hem
ses yalıtımı amaçlı olabilir.
Isı iletkenliği az olan madde, ısı yalıtımında
kullanılabilir mi?
Her madde ısıyı aynı oranda mı iletir?
Isı yalıtımında her madde kullanılabilir mi?
Buna göre, sorulardan kaç tanesinin ceva
bı “evet” tir?
B) 2
A) 1
C) 3
D) 4
11. Sıcak bir yaz günü soğuk bir limonata içmek
isteyen Elif, hem elinin çok üşümemesini hem
de limonatanın soğukluğunun uzun süre kalmasını istiyor.
Elif bunun için soğuk limonatayı cam bardak,
köpük bardak, kağıt bardak ve metal bar
daktan hangisine koyarsa, amacına ulaşır?
8.
Madde
Alüminyum
İletken
Yalıtkan
Seramik
Yün
I
Y
_ L
i
Tahta
Y
Köpük
Y
Bakır
B)
A)
i
Cam
I
i
D)
C)
(D
Gülcan, şekildeki tabloda iletken olan madde
leri (İ), yalıtkan olan maddeleri (Y) ile işaretliyor.
Buna göre, Gülcan kaç tanesini doğru ola
rak işaretlemiştir?
A) İki
0
CO8 KU
B) Üç
C) Dört
Köpük bardak
Cam bardak
D) Beş
Kağıt bardak
Metal bardak
(215
MADDE ve ISI
1.
Ceren, bir beherdeki suyun içerisine çok kü
çük pamuk parçaları atarak, beheri yavaş ya
vaş alttan ısıtıyor.
4.
Aşağıda aynı maddenin tanecik yapısını gös
teren modeller verilmiştir.
Buna göre, aşağıdakilerden hangisi ısıyı en
iyi iletir?
Su ısınırken pamuk parçalarının hareket et
tiğini fark eden Ceren, bu deneye göre aşağıdakilerden hangisini söyleyemez?
A) Isı artışı su taneciklerini hareketlendirir.
B) Sıcaklıkları farklı maddeler arasında ısı
alışverişi gerçekleşir.
C) Isı alan suyun sıcaklığı artar.
D) Isının sıvılarda aktarılması sadece iletim yo
luyla olur.
2 . Aylin iki kaptaki su içine ayrı ayrı mürekkep
damlatarak, kabın birisini altta yavaşça mum
aleviyle ısıtıyor. Isıtılan kaptaki mürekkebin di
ğer kaptakine göre daha hızlı bir şekilde yayıl
dığını gözlüyor.
5.
Bu deneyde, Aylin’in ulaşacağı sonuç aşağıdakilerden hangisi olabilir?
Aşağıdaki malzemelerden hangisi ısı yalıtı
mı amaçlı kullanılmaz?
A) Yer karosu
B) Strafor köpük
C) Cam yünü
D) Çift cam
A) Su iyi bir ısı iletkenidir.
B) Su iyi bir ısı yalıtkanıdır.
C) Suda ısının yayılması taneciklerin hareketi
ile gerçekleşir.
6.
D) Mürekkebin yayılma hızının suyun ısıtılma
sıyla bir ilişkisi yoktur.
3.
I. Vakumlu çift cam
II. Tahta
artar.
III. Cam yünü
IV. Strafor köpük
Maddeyi oluşturan tanecik modelleri ile ilgili
açıklama yukarıda verilmiştir.
Yukarıdaki malzemelerden kaçı hem ısı hem
ses yalıtımı amaçlı kullanılır?
Buna göre, verilenlerden hangileri doğru
dur?
A) Biri
B) İkisi
A) Yalnız I
B) Yalnız II
C) Üçü
D) Dördü
C) İ vel i
D) II ve III
Q l COŞKU
Madde ve Isı
Erdem, bir maddenin ısı iletkeni mi yoksa
yalıtkanı mı olduğunu tespit etmek için, mad
deye aşağıdakilerden hangisini yapmalıdır?
11. 20 °C sıcaklığındaki metal bir top 40 °C sıcak
lığındaki su dolu kaba bırakılıyor.
Isı alışverişi yalnızca top ve su arasında
gerçekleştiğine göre,
A) Maddeyi bir tarafından ısıtıp diğer tarafın
dan termometre ile sıcaklık artışı olup ol
madığını gözlemlemek.
B) Maddenin boyu ve kütlesini ölçmek
I. Denge sıcaklığı 20 °C tan büyük, 40 °C tan
küçüktür.
II. Topun taneciklerinin hareket enerjisi azal
mıştır.
III. Topun hacminde genleşme nedeniyle artış
olmuştur.
C) Maddenin dış yüzeyini incelemek
D) Maddenin ucuna bir elektrik kaynağının
uçlarını bağlamak
8.
25°C
30°C
40°C
10°C
6
€
O
©
M
N
A) Yalnız
B) I ve I
C) İveli
D) live
Bir cismin K, L, M, N ortamlarındaki sıcaklıkla
rı şekilde belirtildiği gibidir.
12. Ceren, soğuk kış gününde evlerinin içinin Gü
neş sebebiyle ısındığını, fakat cama dokundu
ğunda camın soğuk olduğunu gözlüyor.
Buna göre, cismin yapısındaki tanecikleri
nin hareketliliği hangi ortamda en fazladır?
Buna göre, bu olayda aşağıdakilerden han
gisi söylenemez?
D) N
A) Güneş, ışıma yolu ile evi ısıtmıştır.
B) Güneş ışınları tanecikler olmadan da yayı
labilir.
C) Güneş önemli bir ısı kaynağı değildir.
A) K
B) L
C) M
D) Cam, dış ortamla temas hâlinde olduğun
dan soğuktur.
9.
Güneş’ten gelen ısı enerjisinin uzaydaki ile
timi, aşağıdakilerden hangisi ile gerçekleşir?
A) Işıma
B) Konveksiyon
C) İletim
D) Yayılma
13.
10. Isı ile ilgili araştırma yapan Ayşe, aşağıdakilerden hangisinin yanlış olduğunu fark eder?
A) Açık renkli yüzeyler ışınları az soğurduğu
için az ısınır.
B) Koyu renkli yüzeyler ışınları çok soğurdu
ğu için çok ısınır.
C) Isı, havada konveksiyon yolu ile kısa süre
de yayılır.
D) Gazlar iyi ısı iletkenidir.
Q
COŞKU
Yandaki grafikte yalıtımlı K, L, M kaplaJjfcjg rina konan 50 °C sıCç«ö«n caklığındaki sıvıların
sıcaklığındaki deği
şimi göstermektedir.
Buna göre aşağıdakilerden hangisi yanlıştır?
A) İsı yalıtımı özelliği en zayıf olan kap M ka
bıdır.
B) Kapların dış ortamı iç ortamdan daha so
ğuktur.
C) Isı yalıtımı en iyi olan kap L kabıdır.
D) Kapların içindeki sıvılar dışarıya ısı vermiştir.
MADDİ ve ISI
1.
I. Isı alan maddenin taneciklerinin enerjisi ar
tar.
II. Isınan maddelerin genelde hacmi artar.
Yukarıdaki bilgileri kullanarak aşağıdaki so
rulardan hangisi cevaplandırılamaz?
Elektrik sobası
Kalorifer peteği
A) Isı alan gazların tanecikleri daha hızlı mı ha
reket eder?
B) İsı, madde de şekil değişikliğine sebep ola
bilir mi?
C) Bir maddedeki sıcaklık artışı ile maddenin
aldığı ısı miktarı arasında nasıl bir ilişki var
dır?
Kömür sobası
Yukarıda ısı yayan araçların her biriyle farklı
odaları ısıttığımızı düşünelim.
D) Isı artışı taneciklerin çarpışma sayısını artı
rır mı?
Bu odalardaki ısının yayılma şekilleriyle il
gili aşağıdakilerden hangisi söylenemez?
A) Elektrik sobası ile ısıtılan odada ısınma,
ışıma yoluyla da olur.
2.
Aşağıdakilerden hangisi ısı yalıtımının sağ
lanması amacıyla yapılan uygulamalardan
değildir?
B) Kalorifer peteği ile ısıtılan odada ısınma,
konveksiyon yoluyla da olur.
C) Kömür sobası ile ısıtılan odada ısınma, sa
dece iletim yoluyla olur.
A) Çatıların cam yönü ile kaplanması
B) Pencerelerde çift cam kullanılması
D) Elektrik sobası ile ısıtılan odada ısınma
konveksiyon yoluyla da olur.
|
C) Duvarların arasına strafor köpük konulması
t
D) Kalorifer borularının duvar içine gömülmesi
,3
©
5.
3.
İletim
Konveksiyon
Işıma
Güneş ışığı alan
şişe içindeki
meyve suyunun
ısınması
+
+
+
İçine sıcak börek
konulan tabağın
ısınması
+
-
-
Yukarıdaki tabloda bazı olaylarda gerçekleşen
ağırlıklı ısı aktarım yolları verilmiştir.
nemez? (+ : ısının yayıldığını, - : ısının yayılmadığını göstermektedir.)
Yukarıda verilen araç ve gereçlerde, numa
ralı kısımların ısı iletkeni ya da ısı yalıtkanı
olması ile ilgili aşağıdakilerden hangisi doğ
rudur?
A) Şişe ışıma yolu ile ısınır.
Isı iletkeni
Isı yalıtkanı
B) Şişenin cam kısmında ısı iletimle de aktarılır.
A)
1, II, III
IV, V, VI
C) Meyve suyunun içinde konveksiyon akımı
oluşur.
B)
C)
II, III, V
i, ıv, vı
II, III, IV
ı, v, vı
D) Tabak konveksiyon yolu ile ısınır.
D)
ı, m, v
II, IV, VI
218)
Q
COŞKU
Madde ve Isı
6 . Yaz aylarında dondurmanın eritilmeden şehir
8.
ler arasında nakledilmesi ile ilgili üç öğrenci
aşağıdaki önerileri sunuyor.
Dört öğrenci, maddelerde ısının iletim, konvek
siyon ve ışıma ile yayılmasına örnekler vermek
istiyor.
Cam kap içine cam yünü doldurulur.
Yünün ortasına dondurma paketi yer
leştirilerek kapağı kapatılıp gönde
rilir.
Kalın s tra fo r köpük kutu içine, özel
hazırlanmış buzlar konulur. Dondur
ma paketi yerleştirilerek kapağı ka
patılır. Kapağın etrafı band ile sıkıca
sarılır.
^
Teneke kutu içi, cam yünü ile doldurulur. Yünün ortasına dondurma pa
ketli yerleştirilerek kapağı kapatılıp
gönderilir.
Öğrencilerin yukarıdaki konuşmaları dikka
te alındığında, hangisinin verdiği örnek yanh§ olur?
Ceyda
Buna göre, hangi öğrencilerin önerisi hem
maliyeti az hem de uzun süreli soğuk tut
mak için bir çözüm yolu olabilir?
A) Yalnız Fatma
B) Yalnız Ceren
C) Yalnız Ceyda
D) Fatma ve Ceyda
9.
A) Aslı
B) Arzu
C) Büşra
D) Demet
•
•
•
7.
•
Isı alan gazların tanecikleri daha hızlı hare
ket eder.
Isı, maddede şekil değişikliğine sebep ola
bilir.
Bir maddenin sıcaklık artışı ile maddenin
aldığı ısı miktarı orantılıdır.
Isı artışı taneciklerin çarpışma sayısını azaltır.
Yukarıda verilenlerden kaç tanesi yanlıştır?
A) 1
Özdeş metal kaplarda T °C taki su içine eşit ka
lınlıkta K, L, M maddeleri suyu iki eşit parçaya
ayıracak şekilde kap içine yerleştirilmiştir. K, L,
M maddelerinden K, en kötü ısı iletkeni L ise
en kötü ısı yalıtkanıdır.
B) 2
C) 3
D) 4
10 . Binalarda kaloriferler tabana yakın monte edilir.
Eğer kaloriferler tavana yakın monte edil
seydi, aşağıdakilerden hangilerinin olması
beklenirdi?
I. Odanın üst kısmı sıcak, alt kısmı daha so
ğuk olurdu.
Kaplar özdeş ısıtıcılarla eşit süre ısıtıldıkla
rında, termometrelerde okunan sıcaklık de
ğerleri TK, Tl ve Tm olduğuna göre, bunlar
arasındaki ilişki aşağıdakilerden hangisidir?
III. Halı kaloriferden ışıma yoluyla ısı alabilirdi.
A) Tk < T m< Tl
B) Tl < T m< T k
A) Yalnız I
B) İveli
C) Tk < T l < Tm
D) t m < t k < \
C) II ve III
D) I, II ve
©COŞKU
II. Yer ile tavan arasında hızlı bir konveksiyon
akımı oluşmazdı.
21 9]
M ADDE ve ISI
Farklı maddelerin ta
necik modelleri şe
killerde verilmiştir.
-• •••••••
•••••••
*******
III
I in ısı ile t
kenliği en oz,
I I nin en
fazladır.
Bununla ilgili gö- rüşlerini söyleyen
dört öğrenciden
hangisinin ifadesi,
doğru bilgi içermektedir?
B)
Cennet
C)
IV ün ısı ile t
kenliği I in ısı
iletkenliğinden
Pf azdır.
Gülcan
I I ısı yalıt
kanı, I ısı
iletkenidir.
°)
f i İ nin ısıyı
4.
Mahmut yandaki kabın K
bölmesinde sıcak su,
Emir ise soğuk limonata
saklamak istemektedir.
Sıcak suyun daha uzun
süre sıcak kalması, li
monatanın da daha uzun süre soğuk kal
ması için Mahmut ve Emir L bölmesine aşağıdakilerden hangilerini doldurması uygun
olur?
Mahmut
Emir
A) Soğuk su
Sıcak su
B) Soğuk pamuk
Buz kalıpları
C) Sıcak kum
Buz kalıpları
D) Sıcak demir tozu
Ilık pamuk
iletmesi I I I ün
ısıyı iletmesinden azdır.
Hatice
Soru
2.
Yazın elektrik telleri
nin uzaması nasıl ger
çekleşir?
•
Astronotların giydiği özel elbiseler
•
Elektrikli ısıtıcıların iç kısmındaki parlak
malzemeler
•
Evlerin çatılarını kaplayan malzemeler
•
İtfaiyecilerin özel parlak giydiği elbiseler
Soru
Yukarıda verilenlerden kaç tanesi ısının ışı
ma yolu ile gerçekleşecek zararlı etkileşimi
önlemek için yapılanlardandır?
A) 1
B) 2
C) 3
D) 4
Buzdolabına koyduğu
nuz pasta bir süre sonra
neden soğur?
Soru
Yemek pişirdiğimiz ten
cerenin serin bir yere
bırakılmasıyla yemek ni
çin soğur?
Soru
3.
•
Güneş ışınlarının dünyaya ulaşması
•
Telin bir ucunu ısıttığımızda, diğer ucunun
ısınması
•
Kaloriferin peteğinin ısınması
•
Sıcak çayın içindeki çay kaşığının ısınması
Yukarıda verilenlerin kaç tanesinde ısının
iletim yolu ile yayılması vardır?
A) 1
220)
B) 2
C) 3
D) 4
Sıkışık kavanoz kapağı
nasıl açılır?
Yasemin'in cevabı
Elektrik telini oluşturan
tanecikler ısı aldıklarında
daha hızlı hareket eder ve
birbirinden uzaklaşır. Bu
sebeple tel uzar.
Zeynep'in cevabı
Pasta ısı kaybeder. Pas
tayı oluşturan tanecikle
rin hareketliliği yavaşlar.
Bu sebeple soğur.
Faruk'un cevabı
Tencere kendisinden daha
düşük sıcaklıktaki bir orta
ma bırakıldığında ısı kaybe
der. Bu durumda tanecik
lerin hareketliliği yavaşlar.
Bu sebeple soğur.
Nihat'ın cevabı
Kapak kısmı sıcak suya
tutulursa kapak genleşir
ve açılır.
Yukarıdaki tablolarda sorular ve bu sorulara
verilen cevaplar gösterilmiştir.
Buna göre, kimlerin verdiği cevap doğrudur?
A) Yasemin ve Zeynep
B) Faruk
C) Nihat ve Zeynep
D) Hepsinin
Q
COŞKU
Madde ve Isı
6.
Suda ısının konveksiyon yoluyla yayıldığını
bilen Ceyhun, elektrikli ısıtıcıyla suyu en kı
sa sürede ısıtabilmek için ısıtıcıyı suya aşağıdakilerden hangisindeki gibi koymalıdır?
10.
Kalorifer peteği ile ısıtılan odada
ki ısınma, konveksiyon yolu ile ger
çekleşir.
Elektrik sobası ile ısıtılan oda, ışı
ma ve konveksiyon yolu ile ısınır.
Erdem
Odun ya da kömür sobası ile ısıtı
lan odadaki ısınma, yalnız iletim
le gerçekleşir.
E lif
Üç öğrenci ısının yayılma yollarıyla ilgili görüş
lerini belirtmişlerdir.
Buna göre, bu öğrencilerin söyledikleri ile
ilgili aşağıdakilerden hangisi söylenebilir?
A) Yalnız Elif’inki doğrudur.
B) Yalnız Erdem’inki doğrudur.
C) Yalnız Elif inki yanlıştır.
7.
•
Enerji tasarrufu sağlama
•
Elektrik güvenliği sağlama
•
Can güvenliği sağlama
•
Ekonomik kazanç sağlama
D) Yalnız Erdem’inki yanlıştır.
11.
Yukarıdakilerden kaç tanesi ısı yalıtımı ya
pılan bir fabrika için doğru olduğu söylene
bilir?
B) 2
A) 1
C) 3
D) 4
I. Kapalı kaplardaki gaz maddeler ısı alınca
taneciklerinin hareketlenmeleri artar.
II. Katı maddeler arasındaki ısı aktarımı iletim
yoluyla gerçekleşir.
III. Bir kapta ısıtılan sıvı molekülleri genişleyip
kabın üst tarafına doğru hareketlenerek kon
veksiyon yoluyla ısının yayılmasını sağlar.
8.
Aşağıdaki maddelerden hangisinin ısı akta
rım hızı diğerlerinden daha düşüktür?
A) Porselen
B) Saman
C) Cam
D) Demir
9.
70 °C
20 °C
Yalıtılmış bir ortamda sı
caklıkları 70 °C ve 20 °C
olan X ve Y cisimleri üst
üste konuluyor.
Q
A) Yalnız
B) İv e li
C) İve III
D) I, II ve
12. Şekilde verilen
deney düzeneği için aşağıdaIçSzüm kilerden hangi
si söylenemez?
A) Isı O de ışıma yolu ile yayılmaktadır.
B) Isı O de konveksiyon yolu ile yayılmaktadır.
A) X cismi ısı verir.
B) Y cismi ısı alır.
C) Isı O te iletim yolu ile yayılmaktadır.
C) X in hacmi artar.
D) Y nin sıcaklığı artar.
D) O te ısı eldiven ile toplanmaktadır.
COŞKU
Madde ve Isı
13. Metal telin bir ucundan mum aleviyle ısıtıldı
ğında, hareketliliği artan tanecikler komşu ta
neciklere bu hareketliliği aktararak ısıyı diğer
uca aktarırlar.
16. •
Termos kullanımı
•
Pencerelerde çift cam kullanımı
•
Bina yapımında tuğla arası köpük kullanımı
Yukarıdakilerin tamamında, aşağıdakilerden
hangisi ortak olarak amaçlanmıştır?
A) Isı yalıtımı
A) Isının bu şekilde yayılmasına iletim yolu ile
yayılma denir.
B) Maddelerin hal değiştirmesi
C) Isı alış verişi
B) Isı alan tanecik bu ısının bir kısmını komşu
taneciklere aktarır.
D) Maddelerin genleşmemesi
C) Isınan taneciklerin titreşimleri artar.
D) Isı yalnız iletim yolu ile yayılır.
17.
14. Bazı binaların cephe
kaplamasında aynalı
camlar kullanılmakta
dır.
Konveksiyon
İletim
Işıma
/
/
/
/
/
/
/
/
□ C _ D p il
Bununla ilgili olarak
aşağıdakilerden han
gisi söylenemez?
A) Aynaların yansıtıcı yüzeyleri ısı yalıtımı sağlar.
|
|
B) Aynaların yansıtıcı yüzeyleri güneş ışınlarının önemli ölçüde içeri girmesini engeller,
i
u
©
C) Aynanın yapıldığı cam, ısı yalıtkandır.
4
B
. ı s Ş
jt t
D) Parlak yüzeyler ışınları yansıttığı için ışınla
rı soğurmaz.
/
'
Şekildeki tabloda ısının konveksiyon, iletim ve
ışıma yolu ile ilgisi olanlar ( / ) işareti ile veril
miştir.
15.
Buna göre, kaç tanesi doğru işaretlenmiştir?
A) On
San mürekkepli
su
B) Sekiz
C) Altı
D) Dört
Siyah mürekkepli
su
K, L, M termometreleri eşit sıcaklıktaki su, sarı
mürekkepli su ve siyah mürekkepli su bulunan
kaplara daldırılıyor. Kaplar özdeş olup eşit
miktar su içermektedir.
Kaplar eşit süre güneş ışığı altında bekletil
diğinde K, L, M termometrelerinin gösterdi
ği değerler arasındaki ilişki aşağıdakilerden
hangisindeki gibidir?
18. Atmosferi oluşturan bazı gazların miktarının çe
şitli nedenlerle artması, Dünya’nın normalden
daha fazla ısınmasına yol açar.
Buna göre aşağıdakilerden hangisi, bu sebeblerden değildir?
A) Endüstrinin gelişmesi
B) Ormanlık alanların arttırılması
A) K > L > M
B) M > L > K
C) Enerji santralleri için yakılan fosil yakıtlar
C) L > M > K
D) M > K > L
D) Motorlu araçlardan yayılan gazlar
0 IC O 9 K U
m
K
jj
y
N
£ ibij ibg
Işık ve Ses
IŞIĞIN MADDELERLE
ETKİLEŞİMİ ve YANSIMA
Işığın Fa rklı M a d d e le r le
Kazanımlar
E tk ile ş im i
1.1
Işığın m adde ile karşılaştığında yansıyabile
ceğini,
1.2
Düz yüzeylerden yansıyan ışığın izleyeceği
yolun tahmin edilebileceğini,
1 .3
Işık kaynağı olm ayan cisimlerin görülebilme
nedeninin ışığın yansım asıyla açıklanabile
ceğini,
rıı>MiıiıınwıiiBPTnfiwwıwiifli
Işık
Işık ışınları, yayılırken doğrusal yol izler. Güneş ışı
ğının ağaç dalları arasından süzülerek yere düşme
si, ışık kaynağı önündeki bir cismin gölgesinin ci
simle aynı şekle sahip olması ışığın doğrusal olarak
yayılmasının sonuçlarındandır.
Güneş’ten gelen ışınlar atmosferi geçtikten sonra
bir engelle karşılaşıncaya kadar yoluna devam eder.
Işık maddeye çarpınca madde ile etkileşme olur.
Fakat ışık - madde etkileşmesi bütün maddelerde
aynı biçimde gözlenmez.
Bir cisim üzerine düşen ışık, cismin özelliğine göre,
1. Ortamdan geçebilir.
Işık olmasaydı gözün olmasının bir anlamı olmazdı.
Işık görmemizi sağlayan bir enerji çeşididir. Günlük
yaşantımızda ışık olmadan işimizin ne kadar zor
olacağını anlamak zor olmasa gerek.
Doğal ışık kaynağı olan Güneş’i, etrafını aydınlatan
lambayı, yanmakta olan mumu ve kendiliğinden
ışık veren ateş böceğini, yaydıkları ışığın gözümüze
gelmesiyle görürüz.
2. Ortamdan geçemez.
3. Geldiği ortama geri döner.
El fenerinin ışığını ayna
üzerine düşürdüğü
müzde ışığın geldiği
ortama geri döndüğü
nü görürüz. Işığın bu
şekilde bir yüzeye çar
pıp geldiği ortama geri
dönmesine yansıma denir.
Her ortam ışığı aynı oranda yansıtamaz. Örneğin
saman kağıdının yansıttığı ışık, aynanın, alüminyum
folyonun, CD nin, cilalı mobilyanın yansıttığı ışıktan
daha azdır. Bunun nedeni ışığın düştüğü yüzeyin
özelliği ile ilgilidir. Parlak yüzeyler ışığı daha fazla
yansıtır. Ayna gibi arkası sırlanan cam ise ışığın
hemen hemen tamamını yansıtır.
Işık yaymayan cisimleri ışık kaynaklarından yayılan
ışığı yansıtarak görebiliriz. Işık cisimleri görmemizi
sağlayan bir enerji çeşididir.
R
Q
COŞKU
m
Işığın Maddelerle Etkileşimi ve Yansıma
Düz pencere camı ise üzerine düşen ışığın büyük
bir kısmını geçirir. Evimizin pencere camından dışa
rıyı rahatlıkla görürken, buzlu camın arkasındaki bir
insanı net olarak göremeyiz ve tanıyamayız.
Sıra Sizde - 1
“Bir lambadan çıkan ışsk.........” cümlesini tamam
layan doğru ifade aşağıdakilerden hangisi ola
maz?
O halde ışığı geçiren ortamlara saydam ortam, kıs
men geçiren ortamlara yarı saydam, hiç geçirme
yen ortamlara ise opak yani saydam olmayan or
tamlar denir.
A) her yönde doğrular hâlinde yayılır.
B) sadece gözümüze gelir, daha ileri gitmez.
C) cisimlere çarparak yansır ve onların görülmesi
ni sağlar.
D) saydam cisimlerden geçer.
Kazanımlar
Sa yd a m
Y a n saydam
1 .4
O pak
Yansıma olayında; düzlem ayna kullanarak
gelen ışın, yansıyan ışın ve yüzeyin norm a
İçme suyu ışığı büyük oranda geçirir, fakat suyun
içine boya veya mürekkep gibi maddeler karıştırılır
sa ışığı geçirme miktarı oldukça azalır.
linin aynı düzlemde olduklarını,
1 .5
Yansıma olayında; düzlem ayna kullanarak
gelme ve yansım a açılarının birbirine eşit ol
duğunu,
Örnek - 1
(f§)
Bir araştırmacı şekildeki gibi bir el feneri önüne koyduğu farklı cisimlerle ışığın etkileşimini gözlemliyor.
|
^
JS
*h
duvar §j||
Işığın Fa rklı Y ü z e y le r d e n
Y a n sım a s ı
u
Işığın bir yüzeye çarpıp yansıması belli bir kurala
göre olur. Bir yüzeye gelen ışığa gelen ışın yüzey
den yansıyan ışığa ise yansıyan ışın adı verilir.
Araştırmacı noktalı bölge içine K maddesini koyun
ca duvarda tam gölge, L maddesini koyunca aydın
lık bölge, M maddesini koyunca yarı gölge oluyor.
N maddesi hem gölge oluşturuyor hem gelen ışığın
çoğunu yansıtıyor.
Işığın aynaya değdiği noktadan aynaya bir dikme
çizilir. Bu dikmeye yüzeyin normali adı verilir ve N
harfiyle gösterilir. Aşağıdaki şekilde bir yansıma ola
yında gelen ışık, yansıyan ışık ve yüzeyin normali
gösterilmiştir.
Buna göre, K, L, M, N için neler söylenebilir?
Çözüm
K maddesi konulduğunda duvarda gölge oluşması
bu maddenin opak olduğunu gösterir. El fenerinden
gelen ışık K maddesinden geçememiştir. L madde
si konulduğunda aydınlık oluşması, L nin saydam
bir cisim olduğunu gösterir. M maddesini koydu
ğunda az bir gölge oluşması bu maddenin ışığı kıs
men geçirdiğini yani maddenin yarısaydam bir mad
de olduğunu gösterir. N maddesinin gelen ışığın
çoğunu yansıtması, bu maddenin ayna özelliğinde
bir cisim olduğu fikrini verir.
Yüzeyin normali, ışınların gelme ve yansıma açıları
nı ölçmede referans alınan, ayna yüzeyine dik sa
nal bir doğru parçasıdır. Yüzeyin normaline kısaca
normal denir.
Aynaya gönde
rilen ışığın normal
ile arasındaki açı
ya gelme açısı,
yansıyan ışığın
normal ile yaptığı
açı ise yansıma
açısı denir.
Örnek * 3
Galma Yansıma ^
açısı
açısı
P aynasına şekildeki gibi
gelen K ışınının S ayna
sından yansıma açısı kaç
derecedir?
A) 0
Anahtar Bilgi
C) 90
D) 135
Çözüm
İki yansıma kuralı vardır:
Aynalarda ışının yansımasını
çizerek yansıma açısını bula
biliriz.
1. Gelme açısı, yansıma açısına eşittir,
i= r
Aşağıda bir aynaya gelen ve yansıyan ışınlar göste
rilmiştir.
Buna göre, hangisinde açılar yazılırken yanlışlık
yapılmıştır?
45°
Işın S aynasına 90° ile gelir.
Bu açı ile gelen ışın kendi
üzerinden yansıyarak geri
döner. Yansıma açısı 0° dir.
(£)
45» y'
N\
Şekildeki gibi ışının P ayna
sından 45° lik açı ile yansır.
2. Gelen ışın, yansıyan ışın ve normal aynı düz
lemdedir.
Örnek - 2
B) 45
N\
i
1
Cevap A
Sıra Sizde - 2
K ve L aynaların
Işın
dan oluşan düzene- (
ği ve ışık ışınının izlediği yolu çizen
<•>
Fen ve Teknoloji öğ
retmeni, öğrenciler
den a, b, c açılarını
karşılaştırmasını isti
yor. Dört öğrenciden aşağıdaki cevapları alıyor.
Buna göre, hangisinin ifadesi yanlıştır?
Her seçenekte gelen ve yansıyan ışınları inceleye
lim.
a ve b açıları
birbirine eşittir.
A) Işın ayna ile 40° açı yapıyor. Açının gelme açısı
90 - 40 = 50° dir. Yansıma açısıda 50° olarak
bulunur. A doğru.
Ali
c açısı b açısın
dan büyüktür.
Baran
B) Işının gelme ve yansıma açıları 40° dir. B doğru.
a açısı 45° dir.
C) Işının gelme açısı 90 - 40 = 50° dir. Şekilde, ışı
nın yansıma açısı 40° verilmiş ama 50° olması
gerekirdi. C yanlış.
D) Işıma gelme açısı 90 - 50 = 40°, şekilde ışının
yansıma açısının da 40° olduğu bulunur. D doğru.
Cevap C
Demet
A) Ali
B) Baran
c açısı yansıma açısını
göstermektedir.
Sinem
C) Demet
D) Sinem
0 1 COŞKU
D ü z g ü n ve D ağın ık Y a n s ım a
Kazanımlar
Durgun bir su biri
kintisinde kendi
görüntümüzü gö
rebiliriz. Fakat rüz
gârın etkisiyle su
da çalkantı oldu
ğunda yani küçük
dalga ve titreşimler
olduğunda görün
tümüzü net olarak
göremeyiz.
1 .6 Düzgün ve dağınık yansımayı,
1 .7 Cisimlerin daha parlak veya daha mat gö
rünme sebeplerini ışığı yansıtma özellikleriy
le ilişkilendirilmesini,
1 .8 Düzgün ve dağınık yansımanın ışınlar çize
rek gösterilebileceğini,
Diizgün yansıma
Dağınık yansıma
Yine parlak yüzeylerde cisimlerin görüntülerini gö
rebilirken mat yüzeylerde görüntü görmek pek
mümkün olmaz. Bunun nedeni yüzeylerin özelliği
ile ilgilidir.
Bir N esn enin G ö rü n m e s in d e
Işığın Rolü
Düzgün ve parlak bir yüzeye gelen birbirine paralel
ışın demeti yüzeyden yansıdıktan sonra yine birbi
rine paralel olarak gider. Bu tip yansımaya düzgün
yansıma adı verilir.
Işık bir kaynaktan
çıkar ve cisimlere, ör
neğin bir çiçeğe çar
par. Çiçek ışığın bir
bölümünü
yansıtır.
Yansıyan ışığın bir kıs
mı gözümüze ulaşır
ve biz çiçeği görürüz.
Işık kaynağı olmayan cisimler karanlık ortamda görülmez. Ayrıca siyah cisimler ışığı yansıtmaz. Bir
cismin görülebilmesi için ilk şart, cisim üzerine ışık
düşmesidir. İkinci şart ise cisim üzerinde düşen
ışınların cisimden yansıdıktan sonra gözlemciye
ulaşmasıdır.
Şekilde, mağaranın
içine doğru süzü
len ışınlar havada
ki su buharından
ve tozlardan yansı
yarak daha kolay
algılanır.
Sisli, puslu bir havada, bulutlardan geçen ışık ışın
ları yansıma sonrası daha kolay algılanır.
Geceleri gökyüzüne baktığımızda bir ışık kaynağı
olmamasına rağmen Ay’ı rahatlıkla görürüz. Ay’da
Dünya gibi Güneş’ten gelen ışıkla aydınlanır. Ay yü
zeyinden yansıyan Güneş ışınlarının bize ulaşması
Ay’ı görmemizi sağlar.
|
§>
a
o
@
Düzgün yansıma
Dağınık yansıma
Eğer ışık pürüzlü bir yüzeye düşerse ışınlar farklı
doğrultularda yansır. Bu tip yansımaya dağınık yan
sıma adı verilir.
Düzlem ayna, fayans yüzeyi, durgun su yüzeyi, par
latılmış mermer ve granit yer döşemesi gibi pürüz
süz düz yüzeyler düzgün yansıma meydana getirir.
Yünlü veya pamuklu kumaş
parçası, el bezi, beton duvar,
toprak, tahta parçası, tuğla, as
falt, kiremit ve pürüzlü yüzeye
sahip cisimler dağınık yansıma
oluşturur.
Bazı yerlerde dağınık yansıma
çok büyük önem kazanır. Ör
neğin otomobil, otobüs, kam
yon gibi taşıtların ön konsolları
ışığı dağınık yansıtacak şekilde
hem pürüzlü hem de oval bir şekilde tasarlanır.
Böylece gündüz güneş
ışığının, gece de cadde
ve sokak aydınlatmala
rından gelen ışığın ön
konsoldan yansıyıp araç
sürücüsünün gözünü al
ması engellenir.
Q
coşku
Cisimlerin daha parlak veya daha mat görünme se
bebi ışığı yansıtma özellikleriyle ilişkilidir. Metalik
renkli bir otomobilin görünüşü ile metalik boyalı ol
mayan bir otomobilin görünüşünden parlaklık ve
matlığı karşılaştırabiliriz. Bu fark araba yüzeylerinin
ışığı farklı oranlarda yansıtmalarından kaynaklan
maktadır.
M
âi ©
Sıra Sizde - 3
Verilen resimlerden
hangileri, “Işık kaynak
ları yaydığı ışıkla etrafını
aydınlatır. Kaynağından
yayılan ışınlar ortamda
ki cisimlerin görülmesi
ni sağlar." şeklindeki
tanımlamalara örnek olarak verilebilir?
Tahta kaşık
Örnek - 4
G iriş
1 8#
0
A) Yalnız I
B) YalnızI
C) İv e li
D) I, II ve
6
Düz ayna
♦
Çıkış
Sıra Sizde - 4
Kaşık
Şekildeki etkinlikte girişten başlanarak ok yönünde
gidilip çıkışa ulaşılıyor. Üzerinden geçilen cisim “ışı
ğı düzgün yansıtıyorsa” 5 puan kaybediliyor, “dağı
nık yansıtıyorsa” 3 puan kazanılıyor.
Buna göre, çıkışa ulaşıldığında kaç puan kaza
nılır?
A) 3
B) 6
C) 9
D) 10
Fen ve Teknoloji öğretmeni öğrencilerine “Bir cisim
üzerine düşen ışık, cismin özelliğine göre cisimden
geçebilir, geçmeyebilir ya da geldiği ortama geri
dönebilir.” diyor.
Buna göre,
Beyaz d e fte r kağıdının lifli ve
pürüzlü yapısı ışığı kısmen ge
çirirken büyük oranda yansıtır.
Mustafa
Çözüm
Alüminyum folyo rulo hâlinde olduğu için üzerine
gelen paralel ışın demetlerini yine paralel olarak
değil dağınık olarak yansıtır. Aynı şekilde buruştu
rulmuş alüminyum folyo, kaşık, buzlu cam ve tahta
tabak da ışığı dağınık olarak yansıtır. Düzgün yan
sıma sadece düz aynada gerçekleşir.
Etkinlikte 3 x 5 = 15 puan kazanırken 5 puan kay
bedilir. Sonuçta 1 5 - 5 = 1 0 puan kazanılır.
Cevap D
Düz cam, ışığı büyük
oranda geçirirken buzlu
cam kısmen geçirir.
^
H alil
Siyah karton, ışığı
geçirmediği gibi
çoğunu yutar.
---------Diian
I* #
öğrencilerden hangilerinin verdiği örnek, öğret
menin söylediğini doğrular?
A) Yalnız Mustafa
B) Yalnız Halil
C) Halil ve Dilan
D) Mustafa, Halil ve Dilan
@
COŞKU
Aşağıda verilen yansımalarda aynalara gelen ve
yansıyan ışınlardan eksik olanları çizerek ta
mamlayınız. Gelme ve yansıma açılarını göstere
rek değerlerini üzerine yazınız.
T
Bunun için ayna
lar
kullanarak
Emre’nin topunu
görmesine yar
dımcı olur musu
nuz?
Yalnız elinizde faz
la düz ayna yok.
Bu işi en az sayı
da düz ayna ile
yapmak zorunda
sınız.
d)
c)
’ •rr'rrr?">
e)
Şekildeki ka
ranlık ortam
da Emre to
pu nereye
koyduğunu
görmek isti
yor.
ry
f)
60°
g)
h)
] 1 . Işık bütün cisimlerden geçer.
~] 2. Işık bir enerji türüdür.
j 3. Gelme açısı ve yansıma açısının toplamı
daima 90° dir.
; 4. Normal, ışık ışınının aynaya değdiği nokta
dan çizilen dikmedir.
5. Ay bir ışık kaynağıdır.
Kazanım Pekiştirme * 2
Aşağıdaki yüzeylere gelen ışınlar nasıl yansır?
Çizerek gösteriniz.
[] 6. Düzgün yansıma olayında birbirine paralel
gelen ışınlar yine paralel olarak gider.
J 7. Bir noktaya gelen ışının gelme açısı 45° ise
yansıma açısı da 45° dir.
j 8. Bazı yüzeyler ışığı dağınık yansıttığı için mat
görünür.
0C O 9KU
IŞIĞIN MADDELERLE ETKİLEŞİMİ ve YA N S IM A
1.
I. Dağınık yansıma
4.
II. Düzgün yansıma
KDT
1
Aşağıdakilerden hangisinde bir yüzeydeki
ışığın yansıması yanlış çizilmiştir?
III. Karışık yansıma
Yukarıdakilerden hangileri yansıma çeşitlerindendir?
2.
A) Yalnızı
B) Yalnız
C) İv e li
D) İve III
il
C)
D)
80'
6elen ışın, yansıyan ışın ve normal
aynı düzlemdedir.
Sema
Normal çizgisi her zaman düzlem
aynaya diktir.
Tahir
f»
5.
Gelme açısı ve yansıma açısı daima
birbirine e şittir.
Bir düzlem aynaya gelen ışın, geldiği yol üze
rinden yansıyor.
Bu ışının yansıma açısı kaç derecedir?
A) 0
Gelme açısı, gelen ışın ile ayna ara- -I
sındaki açıdır.
B) 45
C) 90
D) 180
Zehra
Bazı öğrencilerin yansıma hakkında verdikleri
bilgiler yukarıdaki gibidir.
Buna göre, hangi öğrenci yanlış bir bilgi
vermiştir?
A) Sema
B) Tahir
C) Zafer
D) Zehra
6.
I. Saman kağıdına basılmış bir kitabı okumak
daha kolaydır.
II. Parlak kağıda basılmış bir kitabı okumak
daha zordur.
III. Dalgalı bir göl yüzeyinde oluşan görüntü
ler bulanıktır.
IV. Düz aynalarda kendimizi net olarak göre
biliriz.
3.
Yukarıda verilen durumlar yansıma çeşitleri ile
ilgilidir.
Buna göre, verilenlerin dağınık yansıma ve
düzgün yansıma olarak gruplandırılması,
aşağıdakilerden hangisinde doğru yapıl
mıştır?
Eşit kare bölmeli bir kağıt, düzlem ayna önüne
yerleştirilerek el feneri yardımıyla bir K ışını şe
kildeki gibi aynaya gönderiliyor.
Buna göre, K ışınının yansıyanı 1, 2, 3, 4 ile
gösterilenlerden hangisidir?
A) 1
B) 2
C) 3
D) 4
Düzgün yansıma
A)
Dağınık yansıma
I ve III
II ve IV
B)
II ve IV
I ve III
C)
I ve II
III ve IV
D)
İve IV
Il ve III
Q
COŞKU
7.
Bir düzlem aynaya
gelen X, Y, Z ışınları
nın gelme açılarına
ait sütun grafiği şe
kildeki gibidir.
10 .
f Gelme açısı
60°
31s=>
45°
Düz
boru
30°
Ortası
delik karton
Işın
Buna göre, ışınların
yansıma açılarını
x
y
z
gösteren sütun grafiği aşağıdakilerden han
gisi gibidir?
A)
B)
Yansıma açısı
Yansıma açısı
Işığın doğrusal yol ile yayıldığını göstermek
isteyen bir öğrenci, I, II, III ve IV teki düze
neklerden hangilerini kullanmalıdır?
x
8.
y
z
X
Y
B) Işık
C) Ok
Parlak metal
kaşığın dış
yüzeyine
bakan çocuk
r>
s
D) I, II, III ve IV
11.
„tugn
|p 5 g
(çözüm
Fen ve Teknoloji öğretmeni “Ay bir ışık kaynağı olmadığı hâlde gökyüzünde neden ışık yayiyormuş gibi görünür." diye öğrencilere soru
soruyor.
/
(Meryem)
Güneş'ten gelen
ışığı yansıttığı
V
'Ç'n
Bir cd nin
parlak
yüzeyine
bakan çocuk
Çocuğun görüntüsü yukarıdaki durumların
hangilerinde, düzgün yansıma sonucu oluş
muştur?
Q
C) I ile II
D) Normal
î f
Parlak metal
kaşığın iç
yüzeyine
bakan çocuk
B) II ile III
Z
Işık kaynaklarından yayılan ve doğrusal çiz
giler ile gösterilen ışık çizgilerine ne ad ve
rilir?
A) Işın
A) lile IV
r
(Türkan)
Işık doğrusal
yolla yayıldığı
için
(Sibel)
Ay yuvarlak
olduğu için
/
(Oğuzhan) \
Ay, Dünya e t
rafında dön
düğü için
Buna göre, hangi öğrencinin verdiği cevap
doğrudur?
A) Yalnız
B) Yalnız
A) Meryem
B) Oğuzhan
C) Yalnız
D) İvel i
C) Sibel
D) Türkan
COŞKU
AYNALAR ve KULLANIM
ALANLARI
Kazanımlar
yansıtıcı
yüzey
2 .1
Işığın düz, çukur ve tümsek aynalarda nasıl
yansıdığını,
2.2 Bir yüzeyden yansıyan ışınlan gözlemleye
rek ışığı yansıtan yüzey hakkında tahminler
de bulunulabileceğini,
2 .3 Net bir görüntü oluşabilmesi için ışığın pü
rüzsüz yüzeylerden yansıması gerektiğini,
2.4
Paralel ışık demetleri ile çukur ve tümsek ay
nanın odak noktalarının bulunabileceğini
yansıtıcı
yüzey
Düz ayna
Çukur ayna
yansıtıcı
yüzey
Tümsek ayna
Düz aynaya gönderilen paralel ışınlar aynada yan
sıdıktan sonra yine birbirine paralel olarak gider.
Çukur aynaya gönderilen paralel ışınlar, aynadan
yansıdıktan sonra bir noktada kesişir.
Tümsek aynaya gönderilen paralel ışınlar ise ayna
dan yansıdıktan sonra dağılarak gider. Dağılan ışın
ların uzantıları aynanın arka tarafında kesişir.
A yn a la r
Işığın düzgün yansıdığı
yüzeylerde görüntünün
daha net olduğunu, da
ğınık yansıdığı yüzeyler
de ise görüntünün pek
oluşmadığını öğrenmiş
tik. Rüzgârsız havalarda
göller ve su birikintileri
düz ayna gibi ışığı yansıtır ve görüntü oluşur.
Yansımanın en fazla ve görüntü
nün en net olduğu cisim aynalar
dır. Aynalar, arkası gümüş veya
alüminyumla kaplanmış camdır.
Bir yüzü çok iyi parlatılmış ve
üzerine düşen ışığın hemen he
men tamamını yansıtan yüzeyleri
de ayna olarak kullanabiliriz.
4
f
Çukur aynadan yansıyan ışınların toplandığı nokta
ya odak noktası adı verilir. Odak noktası F harfi ile
gösterilir.
Tümsek aynadan yansıyan
ışınlar aynanın arkasındaki bir
noktadan çıkıyormuş gibi dav
ranır. Bu nokta tümsek ayna
dan yansıyan ışınların uzantı
larının kesiştiği odak noktası
dır.
Aynalar üç gruba ayrılır: Düz ay
na, tümsek ayna ve çukur ayna.
Düz bir yüzeye sahip aynaya düz
ayna adı verilir. Düz aynaya düzlem ayna da denir.
Yansıtıcı yüzeyi içe doğru bükümlü olan aynalara
çukur ayna adı verilir. Yansıtıcı yüzeyi dışa doğru
bükümlü olan aynalara tümsek ayna adı verilir.
_______— ■
________ _____r ı
Çukur ve tümsek aynalar bir küre kapağını andırdığı
için bunların ikisine birden küresel ayna da denir.
0
Q
COŞKU
Aynalar ve Kullanım Alanları
Örnek - 5
Kazanımlar
Haluk, odak noktası F
olan tümsek aynaya ışın
gönderip bu ışınların pa
ralel olarak yansımasını
amaçlıyor.
2 .5
Düz, çukur ve tümsek aynalarda oluşan gö
rüntüleri cisme göre büyük - küçük, ters-düz
olmalan bakımından karşılaştırılabileceğini,
Haluk, aynaya yukarıda
gösterilen ışık ışınların
dan hangilerini gönde
rirse bu amacına ulaşır?
Ayn a lard a G ö r ü n t ü O lu şu m u
A) 1 ve 3
B) 3 ve 4
C) Yalnız 4
D) 2 ve 3
Düz Aynada g ö rü n tü Oluşumu
Çözüm
Tümsek aynanın odağından geçecek şekilde gelen
ışınlar aynadan yansıdıktan sonra asal eksene pa
ralel olarak gider. Verilen ışınlar içinden 1 ve 3
odaktan geçecek şekilde gönderilmiş.
O hâlde bu ışınlar aynada yansıdıktan sonra asal
eksene paralel olarak gider.
Bir cismin düz aynadaki görüntüsü, cisimle aynı bü
yüklükte ve düzdür. Düz ayna önüne geçip sağ eli
mizi kaldırdığımızda, aynadaki görüntümüzde sol
elimizi kaldırmış gibi görünürüz. Sol kulağımızı tut
tuğumuzda aynadaki görüntümüzde sağ kulağımı
zı tutmuş gibi görünürüz.
Düzlem aynalarda, görüntü düz aynanın içinde,
cisimle eşit boyda ve görüntünün aynaya uzaklı
ğı cismin aynaya uzaklığına eşittir. Kısaca gö
rüntü aynaya göre simetriktir.
Cevap B
Sıra Sizde - 5
( j / '}
Paralel ışık ışınları şeffaf kutu içindeki türü bilinme
yen aynalara gönderildiğinde, ışık aynalardan aşa
ğıdaki gibi yansıyor.
Görüntünün boyu cism in boyuna eşittir.
C isim ile görüntü aynaya eşit uzaklıktadır.
ayna
G örüntü aynaya göre simetriktir.
Buna göre kutuların içindeki ayna türleri aşağıdakilerden hangileri olmalıdır?
1
A) Çukur ayna
Tümsek ayna
Çukur ayna
B) Düz ayna
Çukur ayna
Tümsek ayna
C) Tümsek ayna
Düz ayna
Çukur ayna
D) Çukur ayna
Tümsek ayna
Düz ayna
Q fC O S K U
Örnek - 6
Bir cisim birbirine
paralel X ve Y düz
lem aynaları arasına
şekildeki gibi konul
muştur.
:x
Buna göre, cismin
1m
3m
aynalardaki birinci
görüntüleri arasındaki uzaklıklar kaç metredir?
Çözüm
Tümsek Aynada G örüntü Oluşumu
Düz aynada görüntünün aynaya uzaklığı cismin ay
naya uzaklığına eşittir. Buna göre cismin X aynasın
daki 1. görüntüsü aynaya 1 m uzaklıkta, Y aynası
na uzaklığı 3 m uzaklıkta olacaktır. Buna göre iki
görüntü arası toplam 1 + 1 + 3 + 3 = 8m olur.
Tümsek aynanın önüne
yerleştirilen cismin gö
rüntüsü cisimden küçük
ve düz olur. Tümsek ayna
ile bir odanın içindeki tüm
eşyaları, sınıfımızın içindeki
tüm arkadaşlarımızı ve eş
yaları görmemiz mümkün
dür. Tümsek aynalar çok
geniş bir alanı görebilme imkânı sağlar.
im
1
• 1m
3m
3m
— 8m
Sıra Sizde - 6
©
Bir P cisminin düzlem ay
naya uzaklığı x kadardır.
Cisim aynaya 2 m yaklaş
tığında görüntüsü ile ara
sındaki uzaklık 2 m oluyor.
p
-Q-
Örnek - 7
R
Ayşe önce K sonra L aynasının önünde duruyor.
Ayşe K’de görüntüsünün kendisinden daha küçük
L’de daha büyük olduğunu görüyor.
Buna göre, x kaç m dir?
A) 3
B) 3,5
(İ
C) 4,5
D) 6
Ç ukur Aynada G örüntü Oluşumu
Eğer cisim şekildeki gibi
bir çukur aynanın önüne
yerleştirilirse cismin gö
rüntüsü büyük ve düz olur.
Bu durum cismin ayna ile
odak noktası arasına gir
mesiyle oluşur. Bu şekliyle
kullanıldığında çukur ayna
ya dev aynası da denilir.
Çukur aynanın odak dışın
dan bakıldığında görüntü
nün ters olduğunu, aynaya
doğru yaklaşıp odağı geç
tikten sonra görüntünün düz
ve daha büyük olduğunu
görürüz. Şekilde büyük ka
şıkta ters ve küçük görüntü
görülmektedir.
o
Buna göre, Ayşe’nin baktığı aynalar sırasıyla
aşağıdakilerden hangileridir?
A) Düzlem ayna, çukur ayna
B) Çukur ayna, düzlem ayna
C) Tümsek ayna, çukur ayna
D) Çukur ayna, tümsek ayna
Çözüm
Tümsek aynada oluşan görüntü cisimden küçüktür.
Çukur aynaya odak uzaklığından daha yakın mesa
feden bakıldığında görüntü büyük olur. Buna göre,
K aynası tümsek, L aynası çukur ayna olmalı. Yani
Ayşe önce tümsek sonra çukur aynaya bakmıştır.
Cevap C
Sıra Sizde - 7
o
©
ıttMjr
O
m
Anahtar Bilgi
görüntü
Çukur aynanın verdiği görüntü cismin bulundu
ğu yere göre farklılık gösterir. Görüntü düz ise
kesinlikle cisimden büyüktür. Ancak ters görün
tü cisimden büyük ya da küçük olabilir.
görüntü
görüntü
Yukarıda numaralı şeffaf kutular içinde farklı tipte
aynalar vardır.
Oluşan görüntüler şekilde belirtildiğine göre bu
aynaların tiplerini bulunuz.
0
COŞKU
Kazanımlar
Örnek - 8
2 .6
Çevrede kullanılan ayna çeşitlerini gözlem
leyerek, aynaların kullanım alanlarını
Mağazamızda güvenlik amaçlı aynalar
kullanmak istiyorum. Böylece mağaza içinin ^
tamamını bir iki aynayla görebilirim.
|
Emin Bey
a
A y n a la r ı n K u lla n ım A la n la r ı
J' Ben bir araba farı modeli yapmak istiyorum.
Veli
Düz aynalar; evler
de, terzilerde, kuaför
lerde,
mağazalarda,
arabalarda dikiz aynası ola
rak ve periskop gibi cihazlarda
kullanılır.
Periskop, düz aynaların birbirine
paralel olarak şekildeki gibi yer
leştirilmesiyle elde edilen bir
araçtır. Özellikle denizaltılarda su
üstünü görmek için periskop kullanılır.
Ayna
Ü£\ >
Çukur aynalar; el feneri, araba farları, dişçi aynası,
ameliyat masası aydınlatma
sı, tavan aydınlatması, elek
trik sobaları, ev aydınlatma
sistemleri ve bazı teleskopla
rın yapısında kullanılır.
Piknik yapanlar, dağcılar ve
arazide çalışanlar, Güneş ışı
ğını toplayıp odaklayan bü
yük çukur aynayı yemek pişir
mede kullanabiliyorlar.
Ağzımda diş çürüğü olup olmadığını öğ
renmek istiyorum.
Murat
m
Yukarıda bazı kişilerin aynalarla yapmak istedikleri
verilmiştir.
Buna göre kimin hangi tür aynaya ihtiyacı var
dır?
Çözüm
Mağazalarda ve marketlerde geniş bir alan görmek
için tümsek aynalar kullanılır. Araba farlarının içinde
çukur aynalar bulunur. Çukur aynanın odağına bir
ışık kaynağı konulduğuna aynadan yansıyan ışınlar
çok uzaklara gider.
Diş çürüklerini görmek için doktorlar küçük çukur
aynalı araçlar kullanır.
Buna göre ayna türü olarak Emin Bey’in tümsek,
Salih ve Murat’ın ise çukur aynaya ihtiyacı vardır.
Tümsek aynalar; araba
ların dikiz aynalarında ve
yan aynalarda arka tarafı
görmek için; büyük mağa
zalarda, marketlerde ve
alışveriş merkezlerinde et
rafı kontrol etmek için, ba
zı sokak köşelerinde yol
dan araba geçip geçmedi
ğini görmek için kullanılır.
Lunaparklarda ve eğ
lence merkezlerinde
belki kahkaha aynaları
nı görmüşsünüzdür.
Bu aynalar insanları
uzun ve zayıf, kısa ve
şişman ya da yarısı kısa
yarısı uzun gösterir.
Kahkaha aynaları, çu
kur, tümsek ve düz yü
zeyleri belli bir kurala
bağlı olmaksızın bir araya getirilmesiyle oluşturulur.
Q
COŞKU
Yukarıda verilen resimlerin kaç tanesinde çukur
ayna vardır?
A) Dört
B) Üç
C) İki
D) Bir
Aşağıda belirtilen cisimlerin hangi tür ayna gibi
davrandığını boş bırakılan kutuya yazınız.
a.
[] 1. Tümsek aynalarda oluşan görüntünün boyu
cismin boyundan küçüktür.
Parlak tencere kapağının
iç yüzeyi
] 2. Çukur aynalarda cismin görüntüsü daima
cisimden küçük olur.
Parlak çaydanlık yüzeyi
c.
Düzgün alüminyum folyo
d.
Düz cam
e.
Kepçenin iç yüzeyi
| 3. Düz aynada cismin boyu görüntünün boyu
na eşittir.
4. Tümsek aynaya gelen paralel ışınlar ayna
dan yansıdıktan sonra yine paralel olarak gi
der.
■ + >
j 5. Çukur aynaya gelen paralel ışınlar aynada
yansıdıktan sonra aynanın önünde bir nok
tada kesişir.
J 6.
Tümsek aynanın bir diğer adı dev aynasıdır.
Aşağıdaki şekillerde trafiğin düzgün akmasına
yardımcı olmak için boş bırakılan yerlere ne tür
ayna konulmasını önerirsiniz? Çizerek gösteriniz.
Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerleri uy
gun kavramlarla doldurunuz.
1. Pürüzlü yüzeylerde ışık ............... yansımaya
uğrar.
2. Düzlem aynalarda görüntü ile cisim ................
3. Tümsek aynalarda ...............noktası aynanın
arkasındadır.
Aşağıdaki şekillerde aynalardaki görüntüleri çi
ziniz.
O
K
U
L
ayna
ayna
Q
COŞKU
A Y N A LA R ve KULLANIM ALA N LA R I
1.
Bir ayna önündeki kağıda yazılan harflerin
aynadaki görüntüsü, aşağıdakilerden han
gisinde yanlış gösterilmiştir?
8
a,ui»
S
B) Düz aynada dağınık yansıma olur.
B)
ayna
Aşağıdaki yargılardan hangisi doğrudur?
A) Düz aynada görüntünün aynaya uzaklığı,
cismin aynaya uzaklığından fazladır.
Görüntü
Görüntü
A)
4.
C) Tümsek ayna ışığı dağıtır.
U iiiiiiL U L U S
ayna
D) Çukur ayna, paralel gelen ışınları ayna ar
kasındaki bir noktada odaklar.
P
Görüntü
o
A
V
ayna
ayna
5.
K
2.
{çözüm
Ceren, eline aldığı yemek kaşığının çukur ve
tümsek yüzeyinin odak noktalarını bulmak isti-
L
M
N
Bir çukur aynaya gönderilen paralel ışın deme
ti aynadan yansıdıktan sonra K noktasında ke
sişiyor.
y ° rBuna göre, Ceren kaşığa;
Buna göre, ayna K noktasına götürüldüğün
de gelen ışın demeti hangi noktada kesişir?
I z__________ J l
(Noktalar arası uzaklıklar eşittir.)
B) M
A) L
I, II ve III te verilen ışık demetlerinden han
gilerini her bir yüzeye ayrı ayrı gönderirse
amacına ulaşabilir?
A) Yalnız I
B) İv e li
C) II ve III
D) I, II ve
6.
0
(çözüm
C) N
D) P
Işık kaynağı olmayan cisimlerin gö
rünmelerine onların ışık kaynakla
rından aldıkları ışığı yansıtarak gö
zümüze ulaştırmaları neden olur.
Ayna, üzerine düşen
ışığın hemen hemen
tamamını yansıtır.
Aynalar yansımaya neden
oldukları için görüntü
oluştururlar.
w ?
Büşra
Tolga
Burcu
Işık ile ilgili bildiklerini birbirine söyleyen üç
öğrenci verilmiştir.
Buna göre, öğrencilerle ilgili aşağıdakilerden hangisi söylenebilir?
A) Yalnız Aybüke doğru söylemiştir.
Burcu aynaya baktığında, arkasındaki du
varda asılı duran saati kaç olarak görür?
A)
Q
COŞKU
3: 00
B) 3 :15
C )9 :0 0
D) 9:15
B) Yalnız Tolga yanlış söylemiştir.
C) Üçü de doğru söylemiştir.
D) Üçü de yanlış söylemiştir.
0
7.
Cçözüm
Şekil - 1de veri
len ışın, Şekil-II
deki saydam
kutu içindeki
aynadan yansı
yarak kutudan
çıkmıştır.
Yansıyan
ışın
10.
A A ...
Şekil - 1
Pürüzlü parlak
yüzey
Şekil - II
Çukur
parlak yüzey
Buna göre, Şe
kil -II deki ayna;
IV
I. Çukur aynadır.
II. Düzlem aynadır.
III. Tümsek aynadır,
/rrrrrrrrrv»vr>rrrn>/r>
Tümsek
parlak yüzey
verilenlerinden hangileri olabilir?
A) Yalnız I
B) Yalnızlı
C) II ve III
D) I, II ve III
Düz parlak
yüzey
Paralel ışık demetleri şekildeki yüzeylere gön
derilmiştir.
Buna göre, bu yüzeylerin kaç tanesinden
paralel ışık demeti düzgün yansır?
A) 1
8.
m
V ço zum
B) 2
C) 3
D) 4
Aşağıdakilerden hangisinde oluşan görün
tü, cismin görüntüsü ile eşit boyda değildir?
A) Durgun su yüzeyinde oluşan görüntü
B) Duvara asılmış aynada oluşan görüntü
C) Yemek kaşığında oluşan görüntü
D) Düz, parlak metal levhada oluşan görüntü
11. Aşağıdaki aletlerden hangisi belirtildiği
amaç için kullanılmaz?
iß
Ççozum
çözüm
A)
Yemek kaşığının iç yüzeyi
i
Bir cismin görüntüsünü
kendine göre ters ve daha
küçük elde etmek
B ir arabanın dikiz aynası
9.
Araç şoförüne daha geniş bir
alanı görme imkanı sağlamak
Basit Periskop
r
Yukarıdaki şekillerde iki aynada görüntüler gö
rülmektedir.
Buna göre, ayna çeşitleri için ne söylenebi
lir?
A) I. ayna düz, II. ayna tümsektir.
B) I. ayna tümsek, II. ayna çukurdur.
C) Her ikisi de düz aynadır.
Gözle görülemeyecek
uzaklıktaki yerleri görebilmek
x>
Güneşlik
;
Kumsaldaki belli bir alan
üzerine Güneş düşmesini
engelleyip Güneş'in olumsuz
etkilerinden korunmak
D) Her ikisi de tümsek aynadır.
Q
COŞKU
SES
Sesin yayılması bazı yönlerden su dalgalarının ya
yılmasına benzerken bazı yönlerden de benzemez.
Örneğin ses dalgaları da su dalgaları gibi bir nokta
dan başka bir noktaya doğru dalgalar şeklinde ya
yılır, kaynaktan uzaklaştıkça zayıflar ve söner. Su
dalgaları su yüzeyinde yayılırken, ses dalgaları bir
balonun genişlemesi gibi kaynaktan itibaren her
doğrultuda yayılır.
Kazanımlar
İte
3.
Sesin her yönde dalgalar hâlinde yayıldığını,
Ses dalgalarının
enerjisi kaynaktan
uzaklaştıkça aza
lır. Dolayısıyla se
sin şiddeti kaynak
tan uzaklaştıkça azalır. Ses kaynağına en yakın olan
kişi sesi en şiddetli olarak duyar.
Ses Nasıl Yayılır?
Ses olmasaydı canlıların kulaklarının olmasının bir
anlamı olmazdı. Yaşantımızın her anında değişik
seslerle karşılaşırız. Bazen ses duymasak bile, bu
durum o ortamda ses olmadığı anlamına gelmez.
Çünkü bazı sesler insan kulağının duyabilme sınırı
nın dışındadır. Örneğin yarasalar insan kulağının
duyamadığı sesler çıkarırlar. Doktorlar steteskop
denilen cihazla ciğerlerimizdeki sesleri dinlerler ve
hastalığı teşhis etmeye çelışırlar.
Sesin olduğu her yerde bir şeyler mutlaka ileri - ge
ri hareket ederek titreşiyor demektir. Aşağıdaki gibi
bir cetvel titreştirildiğinde ses çıkar.
^
|
§•
£
D
"5,
Titreşerek yayılan ses de bir dalga çeşididir.
Müzik aletleri kulağa hoş gelen ses dalgaları yayar.
Gergin lastik, çekilip
bırakılırsa lastik titreşir
ve ses oluşur. Benzer
şekilde bir davulun de
risi tokmakla vurula
rak, bir flüt içine hava
üflenerek, bir sazın teli
ne vurularak titreştirilir.
Böylece her durumda ses üretilir. Kısaca titreşen
cisimler ses çıkarır. Ses üreten varlıklara ses kay
nağı adı verilir.
Şekildeki su yüzeyine bir taş attığımızda, taşın suya
değdiği nokta merkez olacak biçimde iç içe daire
ler şeklinde dalgalar oluşur. Dalgalar taşın suya
değdiği noktadan uzaklaştıkça giderek sönükleşir
ve bir süre sonra kaybolur. Su dalgaları suyun tit
reşmesinden oluşur.
Q
COŞKU
Sesin kaynaktan yayılması, ışığın kaynaktan her
yönde yayılmasına benzer. Bir odada lamba yandı
ğında odanın her tarafı ışık alır. Benzer şekilde oda
da saat çaldığında odanın her tarafından duyulur.
Işığın yayılması için mad
desel bir ortam gerekli ol
madığı hâlde sesin yayıl
ması için maddesel ortam
gereklidir. Madde olmayan
yerde ses dalgası oluşmaz
ve yayılmaz.
Bir kapı zili havası alınmış
fanus içine kanulduğu za
man zil çaldığı hâlde sesini
duyamayız. Daha doğrusu
zilin tokmağı titreştiği hâlde ses oluşmaz.
Ses
Kazanımlar
Örnek - 9
Gitar çalan Hande’yi dinleyen
arkadaşları Semra, Beyza ve
Şule ses ile ilgili şu yorumları
yapar.
3 .2 Sesin bir engel ile karşılaştığında yansıdığını,
Beyza : Gitar teli titreştiğin
de, etrafındaki hava
taneciklerini de titreştirir. Bu titreşimler bir
hava taneciğinden diğerine aktarılarak
kulağımıza kadar gelir.
Semra : Ses havada dalgalar hâlinde her yönde
yayılır.
Şule
: Ortamda hava olmasıydı gitar telinden çı
kan sesleri duyamazdık.
Buna göre, kimlerin yaptığı yorumlar doğrudur?
A) Yalnız Semra
B) Semra, Beyza ve Şule
C) Beyza ve Şule
D) Şule ve Semra
Çözüm
Gitar telinin titreşmesi etrafındaki hava taneciklerini
titreştirir. Titreşen hava tanecikleri birbirine çarpışa
rak ses kulağımıza kadar gelir. Ses havada dalga
lar hâlinde her yönde yayıldığı için öğrenciler farklı
yerlerde de otursalar gitar sesini işitirler. Buna göre
üç öğrencinin de yorumu doğrudur.
Cevap B
3 .3 Yankı olayının sesin yansıması sonucu oluş
tuğunu,
3 .4
Bilim ve teknolojide sesin yansıması olayın
dan nasıl yararlanıldığını
Ses Bir Engele Çarptığında Ne
Olur?
Ses kaynağından çıkan ses dalgaları bir engele
çarptığında bir kısmı ortam tarafından iletilirken, bir
kısmı da yansır. Buna sesin yansıması adı verilir.
Resimdeki çocuk elindeki çalar saati şekildeki gibi
bir kavanozun içine koyuyor. Önce levhayı kullan
madan saatin sesini dinliyor.
Daha sonra levha şekildeki gibi tutulup saatin sesi
ni dinlediğinde saat sesini çok daha net duyuyor.
Bu durum sesin yayılırken önüne çıkan engelden
yansıdığını ve yön değiştirdiğini bize gösterir.
Sıra Sizde - 9
İnce metal bir tepsiye bir miktar tuz döken Mustafa,
radyonun sesini sonuna kadar açıp tepsiyi radyo
nun hoparlörüne yaklaştırıyor ve tepside tuz tane
ciklerinin titreştiğini gözlemliyor.
Buna göre, aşağıdakilerden hangisi Mustafa’nın
ulaşacağı bir sonuç olamaz?
A) Ses enerji taşır.
B) Ses her yönde yayılır.
C) Ses boşlukta yayılmaz.
D) Ses hava ortamında yayılabilir.
Sıra Sizde - 1 0
Aşağıdaki şekillerden hangisinde bir diyapazon
çatalından çıkan ses dalgalarının yayılışı doğru
gösterilmiştir?
A)
B)
C)
D)
Ses bir engelle karşılaştığında yansır ve yön değiştirir.
Bir konuşmacı mikrofon ol
madan salonda ve açık
alanda aynı şiddette ko
nuştuğu halde, kapalı alan
da sesini daha şiddetli du
yarız. Bunun nedeni kapalı
alanda sesin yansıyarak
aynı ortama geri dönmesi
dir. Açık alanda ise ses
yansıması olmadığından
kulağımıza gelen sesin şiddeti daha az olmaktadır.
Boş bir odada, eşya ile dolu olan bir odaya göre
ses daha şiddetli duyulur. Çünkü boş odada ses
daha fazla yansıyarak oda içine geri döner.
Aynı maddeden yapılmış eşit yüzey alanına sahip
iki cisimden biri düz, diğeri ise pürüzlü yüzeye sa
hip olsun. Her iki yüzeyden de eşit miktar ses yan
sıdığı halde, pürüzlü yüzeyden yansıyan sesi daha
az şiddette duyarız. Bu durum pürüzlü yüzeylerde
ışığın dağınık yansıması gibi ses de pürüzlü yüzey
lerde dağınık yansır ve kulağımıza azalarak gelir.
Q
coşku
Yankı Nedir?
Çözüm
Sesin bir engelden yansıyıp belirli bir süre sonra
tekrar duyulması olayına yankı adı verilir.
Yankının oluşabilmesi için Ali ile duvar arasındaki
mesafenin en az 17 m olması gerekir. Bunun için Ali
duvara en yakın L noktasında durup duvara doğru
bağırmalıdır.
Koridor, boş büyük bir oda, spor salonu, vadi gibi
bir yerde bağırdıktan kısa bir süre sonra sesimizi
tekrar duymamız sesin yankılanmasından kaynak
lanır.
Kulağımız, iki ses ara
sındaki süre 0,1 sani
yeden fazla ise o sesi
algılayabilir. Yani ku
lağa gelen iki ses ara
sında en az bu kadar
süre olmalı. Ses havada saniyede 340 m yol alır.
engel ı
Bağırdığımızda sesimizin yankı yapması için engel
le arasındaki mesafenin en az; 34/2 = 17 m olma
sı gerekir.
Sesin Y ansım asının T e k n o lo jid e
K ullan ım ı
Günümüzdeki bazı teknolojik araçlarda ses dalga
larının yansımasından faydalanılmaktadır.
Ultrason aletleri insan vücuduna
ses dalgaları gönderir ve yansıyan
ses dalgaları sayesinde vücuttaki
dokuların durumu görüntülenir.
Sonar sistemleri, ses dalgala- , ,/f
rını kullanarak bilgi edinmeyi ' S j
sağlayan teknolojik ürünlerdir.
m
Sıra Sizde - 11
Bilgi:
Içozum
Büyük bir engelden en az 17 m uzakta du
rup engele doğru bağırıldığında sesin yan
kısı oluşur.
Ses yankısı oluşturmak is
teyen üç arkadaşın engele
uzaklıklarına ait sütun grafi
ği şekilde verilmiştir.
İhsan sesinin yankısını
duyduğuna göre, aşağıdakilerden hangisi söyle
nebilir?
Engele uzaklık
C
5
O
m
ja
•=
£
A) Cemil de sesinin yankısını kesinlikle duyar.
B) İhsan’ın engele uzaklığı 16 m den fazladır.
C) Kemal, kendi sesinin yankısını duyması için en
gelden biraz daha uzaklaşmalıdır.
Yarasa ve yunus, ses dal
galarından yararlanarak ha
yatlarını devam ettirecek
donanımda yaratılmışlardır
Bunlardan ilham alınarak
yapılan sonarlarla denizaltılarda yön tespiti, batık gemi
lerin yerlerinin belirlenmesi,
deniz dibi haritalarının çıka
rılması yine ses dalgalarının yansıması kullanılmak
tadır.
D) İhsan, Cemil’e doğru yaklaşırsa sesinin yankısı
nı daha zayıf duyar.
Sıra Sizde - 12
gelen
gelen
gelen
Md
Düz parlak
yüzey
Örnek - 1 0
duvar
Ali
i
K
L
M
N
P
19 m 17 m 15 m 13 m 11 m
Çok pürüzlü
yüzey
Az pürüzlü
yüzey
Merve şekildeki gibi yüzeyleri farklı özellikte malze
melere sesler gönderip yansıyan sesleri dinliyor.
Malzemelere gelen seslerin şiddetleri aynı olup
Merve kulağını malzemelerden eşit yükseklikte tut
maktadır.
Ali duvara doğru bağırdığında kendi sesinin yankı
sını duymayı amaçlıyor.
Buna göre, Merve’nin malzemeleri sesi iyi yan
sıtandan az yansıtana göre sıralaması hangi se
çenekteki gibi olur?
Bunun için A li’nin duvara en yakın durabileceği
nokta hangisidir?
A) K, L, M
Q
COŞKU
B) M, L, K
C) K, M, L
D) L, K, M
Yere serilen halı, perdeler, divanlar, koltuklar ev ve
ofislerde ses yalıtımı sağlar. Ayrıca duvarların arası
na konan strafor (plastik köpük), keçe, cam yünü,
pencerelerdeki çift cam
da ses yalıtımı sağlar.
Kazanımlar
3 .5
Madde ile karşılaşan sesin soğurulabileceğini,
3 .6
Ses şiddetinin soğurulma ile azaldığını,
3 .7
Farklı maddelerin sesi farklı soğurduğunu,
3 .8
Ses yalıtımında ve yankı oluşumunu önle
mede, kullanılan malzemelerin sesi iyi soğurduklarını,
&
Otoban kenarlarına, yol
kenarlarına, tren yolu ke
narlarına yapılan duvarlar
da ses yalıtımı sağlar. Yol
Örnek - 1 1
kenarındaki evlerde otu
ranlar aşırı gürültüden ko
Aşağıdaki ifadelerin doğru
ya daolurlar.
yanlış bilgi içer
runmuş
mesine göre cümle başlarındaki boşluğa D ya da Y
yazılıyor.
Sesin Soğurulması ve Yalıtımı
Ses dalgaları madde ile karşılaştığında,
1. Bir kısmı yüzeyden yansır.
2. Bir kısmı katı madde içinde iletilir.
3. Bir kısmı da katı madde tarafından soğurulur(emilir).
Sesin madde tarafından yutulmasına sesin soğurulması adı verilir. Örneğin kar yağdıktan sonra çev
remiz çok sessizleşir. Çünkü çevredeki sesler kar
tarafından soğurulur, yansıtılmaz.
Ses dalgaları etraftaki maddeler tarafından soğuruldukça şiddeti azalmaktadır. Bunun için gerekli yerler sesi soğuracak maddeler ile kaplanarak yalıtım
(izolasyon) sağlanır.
Ses Yalıtımı
Dış ortamdan içeri
ye
ses girmemesi
Ses
yutucu
veya içerideki sesin
madde
Gelen^Sfk.
dış ortama çıkma
ses
. Soğuru ması için sinema, ti
lan ses
s
yatro ve konferans
s
salonu gibi me
Yansıyanf
ses
kânlarda ses yalıtı
Geçen
ses
mı yapılır. Ses yalıtı
mı için içinde hava
boşlukları bulunan
köpük, cam yünü gibi malzemeler kullanılır. Hava,
bir gaz olduğu için sesi kötü iletir. Dolayısıyla hava
iyi bir ses yalıtkanıdır. Ses yalıtım malzemeleri ze
minde, duvarlarda, tavanlarda kullanılır. Çift cam da
iyi ses yalıtımı sağlar.
Ses kayıt stüdyolarında, spor salonlarında, ofisler
de, restoranlarda, radyo - televizyon stüdyolarında,
düğün salonlarında, toplantı salonlarında, hava
alanlarında, kontrol kulelerinde ve daha birçok ça
lışma ortamında, ses yalıtımı sağlamak için ses ya
lıtım malzemeleri kullanılır.
( ) Yansımaya uğrayan sesin ilerleme yönü de
ğişmez.
( ) Ses yalnız katı hâldeki maddelere çarparak
yansıyabilir.
|
¡2
<3
( ) Sesin yayılması, maddelerdeki taneciklerin tit
reşimleri aktarmasıyla gerçekleşir.
( ) Bir sesin şiddeti ne kadar fazla ise o kadar
uzaktan duyulur.
( ) Strafor köpük, cam yünü ve mantar ses yalıtım
malzemesidir.
Buna göre, yukarıda verilenlerden kaç tanesi
doğru, kaç tanesi yanlıştır?
Çözüm
Verilen cümlelerdeki bilgiler incelendiğinde ilk iki
cümlenin yanlış, son üç cümlenin doğru bilgi içer
diği görülür.
(7^)
Sıra Sizde - 13
•
İş makinesini çalıştıran kişinin kulaklık takması
•
Otobüs pencerelerinde arası boşluklu çift cam
kullanılması
•
Araba camlarının renkli filmle kaplanması
•
Ses stüdyolarında duvarların süngerlerle kap
lanması
Yukarıda verilenlerden kaç tanesi sesin yalıtıl
ması ile ilgilidir?
A) Dört
B) Üç
C) İki
D) Bir
Q
COŞKU
Kazanımlar
3 .9
Sesin yayılabilmesi için neden maddesel
bir ortama gerek olduğunu, ortamın tane
cikli yapısıyla açıklanabileceğini,
3 .1 0 Sesin; madde ile karşılaştığında geçme, soğurulma ve yansıma olaylarının maddele
rin özelliklerine bağlı olarak, farklı oranlar
da birlikte gerçekleşebileceğini,
3 .1 1 Tiyatro, konser salonu gibi mekânlarda ve
tarihî yapılardaki akustik uygulamalarını,
3 .1 2 Kapalı mekânlarda yankı oluşumunun en
gellenebileceğini
Maddenin katı, sıvı ve gaz hâllerindeki ses iletim
hızları birbirinden farklıdır. Taneciklerin en sıkı dizil
diği, aralarındaki boşluğun en az olduğu katı cisim
lerde ses iletimi en hızlıdır. Sıvıların tanecikleri gaz
lara göre daha sıkı olduğundan, ses sıvıda gazlara
göre daha hızlı yayılır. Maddelerde ses iletim hızları
arasında şu şekilde bir ilişki vardır:
> v„
'katı
> vgaz
Akustik
Sinema, tiyatro, konser salonu, cami vb. yerlerde se
sin bütün mekâna net bir şekilde iletilmesi istenir.
Bunun için sesin yankı yapmadan etrafa yayılması
nı sağlayacak iç tasarım yapılır. İç tasarım yapılır
ken duvarların kaplanması, tavanlarda panellerle
uygulamalar yapılması, ortamdaki eşyaların yerleş
tirilmesi gibi çalışmalarda akustikten faydalanılır.
Akustik, sesin meydana gelişi, yayılması, duyulma
sı ve özellikleriyle ilgilenen bilim dalıdır.
Ses Dalgaları Neden Maddesel
O r t a m l a r d a Yayılır?
Etrafımızdaki maddelerin molekül de
nilen taneciklerden oluştuğunu biliyo
ruz. Ses ise bu taneciklerin titreşme
siyle oluşur. Titreşmenin tanecikten
taneciğe aktarılmasıyla ses iletil
miş olur. Sesin yayılabilmesi için
mutlaka katı, sıvı veya gaz gibi m a ^
desel ortama ihtiyaç vardır. Bp$lukta
titreşen cisimlerin enerjisini^trfşıyacak ta
necik yoktur^
Sesin farklı maddeler içindeki yayılma hızları arasında vcam > vdemir > vtahta
tahta
•• •
sVİ • •
• M §
• • ¿ i.
•
•
. .
•
•
.
• V«
•
•
• • • • • • •
•
JV . .
••• •
• s .
• •«a
• Sİ
V ••
• * —l *
.
*
•
*
•
« •
.
• • . V . . •
cam
demir
demir
A)
i
Diyapazona lastik tokmakla vurursanız Diyapazona
enerji aktarırsınız. Diyapazonun titreşen kolu denge
durumundan uzaklaştıkça kendine değen hava
moleküllerini titreştirir.
•
vard,r-
Buna göre, aşağıdaki çubukların hangisinin bir
ucunda oluşturulan sesin diğer uca ulaşma sü
resi en kısa olur? (Çubuk kalınlıkları eşittir.)
Tiirfeşen bir cisim ses çıka' rırken çevresindeki havayı da tit
reştirir. Havayı oluşturan tane
cikler bu titreşimleri her tarafa
iletir.
•
Örnek - 1 2
.
. .
.
•
.
•• • •
• s .
* *
cam
i
cam
tahta
i
cam
demir
İ
demir
B)
\
cam
j
cam
i
C)
D)
Çözüm
Verilen bilgiye göre ses en iyi camda sonra demir
de iletilmektedir. Buna göre çubuğu oluşturan par
çalarda cam ve demir parçaları olmalıdır. B ve D se
çeneklerini incelediğimizde B de cam parça D de
kinden fazladır. Cam demirden daha hızlı sesi iletti
ğine göre, bu düzenekte ses diğerlerinden daha
çabuk yayılır.
Cevap B
* • • ¿m .
•T i»
• * v*» •
• * •
•
Sıra Sizde -1 4
Diyapazon kolunun ileri - geri hareketi havayı oluş
turan taneciklerin de ileri - geri hareket etmesini
sağlar. Böylece havada, görünmeyen fakat duyu
lan bir ses dalgası meydana gelmiş olur.
Q
coşku
Maddesel ortamda dalgalar şeklinde yayılan ener
ji türüne ne ad verilir?
A) Işık
B) Isı
C) Ses
D) Sıcaklık
Ses
Aşağıda verilen bilgileri okuyup bu bilgilerin ışı
ğa ya da sese ait olup olmadığını belirtiniz.
1. Yayılması için maddesel or
tam gerekli değildir.
2. Enerji türüdür.
3. Saydam olmayan maddede
yayılabilir.
4. Titreşen cisimler tarafından
üretilir.
5. Gölge oluşumuna sebep
olur.
6. Her yönde yayılır.
7. Katı, sıvı ve gazlarda yayılır.
8. Boşlukta yayılamaz.
9. Yüzeylerden yansımaya uğ
rayabilir.
10. Cisimleri görmemize yarar.
Işık
Ses
□
□
□
□
□
□
□
□
□
□
□
□
□
□
□
□
Aşağıdaki metinde boş bırakılan yerleri uygun
kavramlarla doldurunuz.
Güneş’ten gelen .............. uzayda yayılarak Dünya’ya kadar ulaşır. Fakat Güneş’te meydana gelen
patlama..............duyamayız. Çünkü ses...............
boşluğunda yayılmaz. Ya yayılsaydı!
Durgun bir suya taş attığımızda su yüzeyinde
...................... meydana gelir. Bu dalgalanmalar
.......................şeklinde su yüzeyinde yayılır. Ses
de sudakine benzer şekilde dalgalar hâlinde her
.......................yayılır.
Ses kaynağından uzaklaştıkça ses dalgalarının
.......................azalır. Bir yüzeye çarpan ses dalga
ları yüzeyden...................... uğrar. Eğer ses bir yü
□
□
□
zeye çarpıp tekrar kaynağa geri dönerse bu olaya
"c
Sk
2
3X
■V
0*
U
.......................denir.
Aşağıdaki resimleri inceleyiniz. Hangisinde akus
tik bilimi göz önünde bulundurulmuştur? Niçin?
Aşağıdaki şekilde saatten yayılan ses dalgaları
nı çizerek modelleyiniz.
1 \
«
İ 8 Sİ K
. ' V
t
Q
coşku
SES
1.
4.
• Her sesi duyabilir miyiz?
•
Ses dalgalarını görebilir miyiz?
•
Tüm ses dalgaları enerji taşır mı?
•
Ses her yönde yayılır mı?
•
Ses gazlarda yayılır mı?
Ses ve ışık için verilmiş
şemada X, Y, Z birer
özelliktir.
Buna göre, aşağıdakilerden hangisi kesinlikle olamaz?
Yukarıdaki sorulardan kaç tanesinin cevabı
Ses
!şık
^
s*
f
©
V x
V,
( \
•
\y
A
z
^
A) X -> boşlukta yayılmaz.
“ evet”tir?
B) Y -> bir enerji çeşididir.
A) 2
B) 3
C) 4
D) 5
C) Z -> her yöne doğrular boyunca yayılır.
D) Z -» boşlukta yayılır.
2.
Yapılan deney
de X ortamın
daki çalar sa
atin sesinin Z
ortamından du
yulması engel
lenmek isteni
yor.
X
Y
Z
%
S
0
5.
Ses her
I
Jj__ hâlinde yayılır.
Yukarıdaki cümleyi doğru olarak tamamla
mak için I ve II ile numaralandırılmış boş
luklara aşağıdakilerden hangileri getirilme
lidir?
Bu amaca ulaşmak için Y bölmesine aşağıdakilerden hangisinin yapılması en uygun
olur?
A) tarafa
çizgiler
B) yönde
dalgalar
A) Y bölmesinin cam yünüyle doldurulması
C) zaman
doğrular
D) yerde
ışınlar
B) Y bölmesinin su ile doldurulması
C) Y bölmesindeki havanın boşaltılması
D) Y bölmesine hava pompalanması
3.
Haberleşmek, hareket etmek, iletişim kurmak veya beslenmek için sesin özelliklerinaSfe den yararlanmayan canlı aşağıdakilerden
hangisidir?
Yukarıda verilenlerin hangilerinde ses yalı
tımı amaçlanarak, gerekli teknolojik imkan
lardan yararlanılmıştır?
Q
COŞKU
A) Yalnız I
B) YalnızI
C) İvel i
D) I, II ve
7.
0
( çö lü m
Fen ve Teknoloji öğretmeni öğrencilerine “Ça
lışma biçimi, çalışma sistemi, sesin yansıması
özelliğine dayanan cihazlara örnek verebilir
misiniz?” diye sorduğunda dört öğrenci akılla
rından şekildekilerini geçiriyor.
Sonar cihazı
9.
B ilgi
Işık
Cisimlerin görülmesini sağlar
/
Yayılması için maddesel ortam gereklidir.
Ultrason cihazı
Ses
/
Bir enerji türüdür.
/
/
Kaynaklar tarafından üretilir.
/
/
Gölgenin oluşmasını sağlar.
/
Aynı ortamda doğrusal olarak yayılır.
/
Şekildeki tabloda verilen bilgelerin ışık ve ses
ile ilgili olanları ( /) işareti ile verilmiştir.
Buna göre, kaç tanesi doğru işaretlenmiştir?
a
Ayşe
A) 3
Sevgi
Fotokopi makinesi
B) 5
C) 6
D) 8
Fotoğraf makinesi
10. Odasını ses yalıtımlı hale getirmek isteyen
Kemal, odasının duvarlarını aşağıda verilen
lerden hangisi ile kaplaması en uygundur?
A) Karton yumurta kolileri
B) Alüminyum folyo
Ihsan
Cem il
C) Tahta
Buna göre, hangi öğrencilerin düşündükle
ri doğrudur?
A) Ayşe ve Sevgi
B) Cemil ve İhsan
C) Ayşe ve İhsan
D) Sevgi ve Cemil
D) Duvar kağıdı
11. Ses ile ilgili öğrencilerin verdikleri bilgiler aşağıdadır.
Sinan: Sesin yansı
(çözüm
8.
ması kullanılarak
balıkların yerleri
tespit edilebilir.
Piyano, keman
I
Sözde: Ses ya
kaynağıdır
lıtımı sağlama
da ve yankı olu
şumunu önlemede
kullanılan malze
meler sesi iyi
soğurur.
J
Şevket: Ses kayna
Yukarıda verilen kavram haritasındaki boş
luklara yazılabilecek uygun kelimeler, aşağıdakilerden hangisi gibidir?
1
II
ğı ile engel arasın
daki uzaklık en az
17 m olursa yankı
oluşabilir.
III
6üI
Işık ile sesin ben
ze r yanları arasında,
boşlukta yayılma, mad
desel ortamda iletilme
ve teknolojide yaygın
olarak kullanılma vardır.
A) havada
ses
katilarda
B) ses
havada
katilarda
C) havada
katilarda
ses
A) Gül
B) Gözde
D) katilarda
ses
havada
C) Şevket
D) Sinan
Buna göre, hangisininki yanlıştır?
Q
COŞKU
IŞIK ve SES
1
.
4.
K
Üst sıradaki kutularda verilen açıklamalar alt
sırada verilenler ile ilişkilidir.
İlişkili kutular oklar ile birbirine bağlandı
ğında oluşan şekil, aşağıdakilerden hangisi
gibi olur?
Buna göre, hangi ışınlar kendi üzerinden
geri dönecek şekilde yansıyabilir?
B)
A)
cr
c r " ''©
C)
X>
D) î
S / 1
5.
2 . Kareli kağıt
üzerine şe
kildeki gibi
yerleştirilm iş
düzlem ayna
lar ile kuru
lan düzenek
te, K ışınının
hangi ayna
daki yansı
ması yanlış çizilmiştir?
A) 1
3.
K, L, M, N ışık ışınları şekillerdeki gibi ayna dü
zeneklerine gönderiliyor.
B) 2
Şekildeki periskop
tan bakan gözün çi
çeği
görebilm esi
için 1, 2, 3, 4 ile be
lirtilen konumlardan
hangilerine düzlem
ayna yerleştirilmeli
dir?
A) 1 ve 2
C) 2 ve 4
Q COŞKU
A) Yalnız K
B) Yalnız L
C) L ve N
D) K, M ve N
Cisimleri görmemizi sağlayan enerji çeşidi
A) Isı
B) Ses
C) Işık
D) Hareket
6.
1
D) 4
C) 3
Yukarıda verilen şekillerde, 1 ve 2 nolu bölge
lerde ayna vardır.
$
1
2/
Giren ve çıkan ışınlar şekillerdeki gibi oldu
ğuna göre, 1 ve 2 nolu bölgelerde hangi ay
nalar vardır?
1
A) Düzlem Ayna
Çukur Ayna
B) Tümsek Ayna
Düzlem Ayna
B) 2 ve 3
C) Düzlem Ayna
Tümsek Ayna
D) 1 ve 3
D) Çukur Ayna
Tümsek Ayna
247
Işık ve Ses
9.
C€CC)€>
c cc c
coccc
c cc c
° ©
Şekil - 1de çukur aynaya gelen P ışını yansıdık
tan sonra K noktasından geçiyor. Şekil-II de X
ışını tümsek aynada yansıdıktan sonra uzantı
sı L noktasından geçiyor.
Y ışını
B) K den
L den
C) K - O, arasından
L - 0 2 arasından
D) K den
L nin ötesinden
-s
c
o o ©u
°
L
M
Buna göre, K, L, M ortamlarında sesin en iyi
iletilenden en az iletilene doğru sıralanışı,
aşağıdakilerden hangisindeki gibi olmalıdır?
Buna göre, R ve Y ışınları yansıdıktan sonra
R nereden, Y nin ise uzantısı nereden geçer?
L den
€
K, L, M ortamlarında hava taneciklerinin modellemesi şekildeki gibi gösterilmiştir.
Şekil - II
A) K - 0 1 arasından
©
©
K
R ışını
©
A) K, L, M
B) M, L, K
C) K, M, L
D) L, M, K
10. Aşağıdaki ayna çiftlerinden hangi ikisinde
görüntünün özellikleri aynıdır?
A) Düzlem ayna - Tümsek ayna
B) Düzlem ayna - Çukur ayna
8.
|
Giriş
C) Tümsek ayna - Dikiz aynası
D) Tümsek ayna - Çukur ayna
11 .
r
çeşididir— Ayna — çeşididir-
/
çeşididir
Vı
Çukur ayna
K
L
M
N
Ali bilgili ve doğruları tespit eden çalışkan bir
öğrenci, Tunç hiç çalışmayan, dolayısıyla doğ
ruları yanlış olarak algılayan bir öğrencidir. Her
iki öğrenciye yukarıdaki etkinlik verilerek bir
çıkışa ulaşması isteniyor.
Buna göre, Ali ve Tunç’un çıkış noktaları ve
rilenlerden hangileri olur?
r
çeşididir
olarak
kullanılır
olarak
kullanılır
t"
yapımında
kullanılır
Araba
’ yan aynası
Güvenlik
' aynası
— Periskop
Banyo
aynası
__makyaj
aynası
Öğretmen tahtaya aynalar ile ilgili şekildeki
kavram haritasını çiziyor.
Buna göre, haritada boş bırakılan yerler için
aşağıdakilerden hanaisi yanlıştır?
Ali’nin
Tunç’un
A)
K
M
A) 1 de Düzlem ayna
B)
L
L
B) 2 de Küresel ayna
C)
K
N
C) 3 te Tümsek ayna
D)
L
M
D) 4 te Boy aynası
Q COŞKU
IŞIK ve SES
1.
Aşağıdakilerden hangisi sesin yansıma ve
ya iletim yoluyla yayılmasından faydalanıla
rak günlük hayatımızı kolaylaştıran aletler
den deâildir?
4.
•
Yansıma
•
Soğurulma
•
Enerji taşıma
i
UDT
I
2
•
Duyu organları ile algılanabilirle
A) Ultrason cihazı
B) Steteskop
•
Görüntü oluşturma
C) Sonar
D) Dürbün
Yukarıda verilenlerden kaç tanesi, ışığın
özelliklerindendir?
A) 2
5.
B) 3
C) 4
D) 5
İki taş parçası birbirine vurulduğunda çıkan
ses, aşağıdaki ortamlardan hangisinde işitilemez?
A) Hava ortamında
B) Deniz içinde
C) Ay’da
D) Bir dağın tepesinde
Yukarıda verilenlerden kaç tanesi ışığın tek
nolojide kullanıldığına dair örnek olabilir?
A) Dört
3.
B) Üç
C) İki
D) Bir
Ses ile ilgili araştırma yapan Ayşe, aşağıdakilerden hangisinin yanlış olduğunu fark
eder?
Şekildeki deneyi
yapan Emir X lev
hasından yansı
yan ses dalgaları
na göre boru için
deki saatin “tik tak”
larını duymakta
dır. Emir, X levhası
yerine sırasıyla
farklı cinste malzemelerden yapılmış Y ve Z
levhalarını koyduğunda, işittiği “tik tak” sesinin
şiddetinin giderek azaldığını gözlemliyor.
A) Ses her yönde dalgalar hâlinde yayılır.
Buna göre Emir, aşağıdaki sorulardan hangi
sine cevap veremez?
B) Su dalgalarını görebildiğimiz gibi ses dal
galarını da görebiliriz.
A) Ses yansımaya uğrar mı?
C) Sesin iletilmesi için maddesel ortam ge
reklidir.
D) Ses yansımaya uğrayarak yön değiştire
bilir.
Q COŞKU
B) Ses her maddeden aynı oranda mı yansır?
C) Sesin soğurulması maddelerin yapısına
bağlı mıdır?
D) Sesin yankısı nasıl oluşur?
10. Kar yağarken ortalık daha sessiz olur.
7.
Bunun nedeni aşağıdakilerden hangisi ola
bilir?
A) Havanın soğuması
B) Kar taneciklerinin sesi yansıtması
C) Kar taneciklerinin sesi soğurması
D) Kar taneciklerinin sesi iletmesi
Yukarıdaki kavram haritasında I, II, III nolu
boşlukları doğru olarak tamamlamak için
uygun kavramlar, aşağıdakilerden hangi
sindeki gibidir?
I
II
III
A) Enerji
Dalgalar
Yansır
B) Yansır
Enerji
Dalgalar
C) Dalgalar
Yansır
Enerji
D) Dalgalar
Enerji
Yansır
8 . Fatih, yunusların avlarının yerini nasıl tespit et
11. Aşağıdaki gibi bir metal çataldan çıkan se
sin yayılma modeli, hangisinde doğru gös
terilmiştir?
A)
B)
v
D)
o \ \ \
tiğini araştırıyor.
})M
Buna göre Fatih, aşağıda verilen hangi so
nuca ulaşmış olmalıdır?
1
A) Yunuslar sesin yansıma özelliğinden yarar
lanırlar.
B) Yunuslar belirli bölgelerde avlanırlar.
C) Yunuslar belirli mevsimde avlanırlar.
D) Yunusların gözleri uzağı çok iyi görür.
12. Aşağıda yüzey kesitleri verilen aynı madde
den yapılmış yüzeylerden hangisi sesi en
iyi yansıtır?
A)
9.
B)
C)
D)
Ses çıkarmakta olan bir zil, fanusun içine yer
leştirildikten sonra hava pompası çalıştırılıyor.
Havasız ortamda sesin duyulamayacağını
gözlemlemek isteyen öğrenci, aşağıdaki iş
lemlerden hangisini yapmalıdır?
A) Fanusa hava pompalamalıdır.
13. Aşağıdakilerden hangisi, sesin yansıma
özelliğinin kullanıldığı yerlerden biri değildir?
A) Maden yataklarının yerini tespit etmek
B) Fanusun havasını boşaltmalıdır.
B) Deprem faylarını belirlemek
C) Fanusa başka bir gaz pompalamalıdır.
C) Yıldızlar arası uzaklıkları belirlemek
D) Fanusa su doldurmalıdır.
D) Su derinliklerini ölçmek
Q COŞKU
IŞIK ve SES
1
.
Evet
Hayır
/
Evet
Hayır
B) 2
\
O
C) 3
D) 4
O
Yukarıda verilen etkinlikte sorulara doğru
cevaplar verilerek oklar takip edildiğinde,
kaçıncı çıkışa ulaşılır?
B) 2
A) 1
2.
Silindirik bir kutu içinde
ki zilden gelen sesin öğ
renci tarafından daha iyi
duyulabilmesi için, bir
levha şekildeki 1, 2, 3, 4
konumlarından hangisi
ne yerleştirilmelidir?
4.
D) 4
C) 3
5.
Ses dalgaları aşağıdaki ortamlardan hangi
sinde daha hızlı yayılır?
A) Demir
B) Su
C) Hava
D) Uzay
Q Ses çarptığı cismin yapısına göre farklı
oranlarda yansımaya uğrar.
| | Ses gaz ortamda yayılamaz.
\^ \ Ses katı ortamda, sıvılara göre daha hızlı
yayılır.
| | Ses dalgalar hâlinde yayılır.
□
Ses dalgaları göz ile görülemez.
Özdeş K, L, M fanuslarına bağlı özdeş hava
pompaları çalıştırılarak fanus içindeki havalar
değişik oranlarda boşaltılıyor.
O Düz yüzeyler sesi daha iyi soğurur.
Yukarıda cümlelerin başındaki kutulara doğ
ru ise “D”, yanlış ise “Y" yazıldığında, kaç
“D” ve kaç “Y” yazılmış olur?
3.
A) 5 D, 1 Y
B) 4 D, 2 Y
C) 2 D, 3 Y
D) 3 D, 3 Y
Doktorların hasta muayenesinde kullandığı
ve kulaklarına takarak hastanın kalp veya
sırtını dinlediği bir steteskop modeli yap
mak isteyen Zafer’in, aşağıda verilenlerden
hangisine ihtiyacı yoktur?
A)
B)
C)
K fanusuna bağlı pompa 30 saniye, L’ye bağ
lı pompa 60 saniye ve M’ye bağlı pompa 90
saniye çalıştırıldığında fanus içindeki ortam
lardaki sesin hızlarının büyükten küçüğe sı
ralanışı aşağıdakilerden hangisi gibi olur?
A) M, L, K
B) K, L, M
C) L, M, K
D) K, M, L
Aşağıdakilerden hangisi ses dalgalarının sa
nayide kullanım şeklidir?
A) Suların arıtılması
D)
B) Metal bloklardaki çok küçük çatlakların tes
pit edilmesi
Huni
Q
coşku
Y tipi
akvaıyum
bağlantı
borusu
Akvaryum
hortumu
Bez
parçası
C) Duman atıklarının temizlenmesi
D) Verimliliğin artırılması
251
ÜDT
Işık ve Ses
8
.
Durgun suya taş atan Aysun, taşın suya girdi
ği noktanın etrafında daireler şeklinde yayılan
dalgalar görüyor. Ancak bu dalgalar ilerledik
çe yüksekliklerinin azalarak kaybolduğunu
gözlemliyor.
11. Yunus balıkları kesik kesik fısıltı şeklinde bir
ses çıkarır. İlerleyen bu sesler, bir cisme ya da
balıklara çarpıp geri yunusa geldiğinde, yunus
avının yerini tespit etmiş olur.
Yunus balığından ilham alınarak günümüz
de kullanılan teknolojik aletin adı nedir?
Buna göre, bu gözlem ses ile ilgili aşağıda
verilen durumlardan hangisine benzetilemez?
A) Bir ses kaynağından çıkan sesler, her yön
de yayılır.
A) Sismograf
B) Sonar
C) Hoparlör
D) Mikrofon
B) Kaynaktan uzaklaştıkça ses şiddeti azalır.
C) Davula her vuruşta etrafa ses yayılır.
D) Ses duvardan yansıyabilir.
12.
Bir evin planı
şekilde çizil
I
miştir. Kapıları
açık farklı oda
larda bulun
Burhan
malarına rağ
men Burhan,
<
kendisine seslenen annesini rahatlıkla duyabiliyor.
& » ))
9.
Anne
_
l/ 1
Bunun nedeni aşağıdakilerden hangisidir?
A) Sesin şiddetinin hiç azalmaması
K kaynağı aynı anda hem ışık hem de ses yay
maktadır. Kaynağa göre farklı konumlarda olan
öğrenciler kaynaktan gelen hem ışığı hem de
sesi algıladıklarını söylüyorlar.
B) Sesin ev içinde duvarlara çarpıp yansıya
rak ilerlemesi
C) Sesin sadece bir yönde yayılması
D) Sesin yayılma süratinin büyük olması
Bu deneyi yapan öğrencilerin amacı aşağıdakilerden hangisi olabilir?
A) Işık her ortamda yayılır.
13. Sıcaklıkları aynı
olan farklı cins
ortamlarda sesin
ortalama sürati
şekildeki tabloda
verilmiştir.
B) Ses her ortamda yayılır.
C) Ses ve ışık her yönde yayılır.
D) Ses boşlukta yayılabilir.
10.
ortalama
Ortam Sesin
sürati (m/s)
Demir
Cam
Su
• Boşlukta yayılabilme
Tabloya
göre
aşağıdaki ifade
lerden hangisi
söylenebilir?
•
Katı ortamlarda yayılabilme
A) Ses sıvılarda, katılardakinden daha süratli
•
Duyu organları ile algılanabilirle
•
Bazı yüzeylerden yansıyabilme
•
Her yönde yayılabilme
B) 3
C) 4
Mantar
Hava
yayılır.
B) Sesin alkoldeki yayılma sürati, sudaki ya
yılma süratinden büyüktür.
Yukarıda verilen özelliklerden kaç tanesi
hem ışık hemde ses için söylenebilir?
A) 2
Alkol
D) 5
C) Ses dalgaları, demir ve cam ortamda aynı
yolu eşit sürede alır.
D) Ses aynı yolu hava ortamında cam ortamındakine göre daha uzun sürede alır.
Q
COŞKU
8
m
■
H k
■
■
m m m
m m m
ü n it e
Yer Kabuğu
Nelerden Oluşur?
KAYAÇLAR, FOSİLLER,
TOPRAK ve EROZYON
Magmanın soğuması ve katılaşması çok derinlerde
veya yeryüzüne çok yakın yerlerde gerçekleşir. Ba
zalt, andezit, obsidiyen ve granit magmatik kayaç
lara örnektir. Granit evlerimizde mutfak evyelerinde,
banyolarda, binalar ve merdivenlerde sıkça kullanı
lır. Hava şartlarına ve suyun aşındırmalarına daya
nıklı bir kayaçtır.
Kazanımlar
1.
Magmatik, başkalaşım ve tortul kayaçları ta
nıyıp birbirinden ayırt etmeyi,
1 .2
Farklı kayaçların zaman içinde birbirine dö
nüşmesini (kayaç döngüsünü),
1 .3
Madenlerin teknolojik ham madde olarak
önemini,
Sünger taşı
Bazalt
Obsidiyen
Granit
T o r t u l Kayaçlar
K ayaçları Sınıflandıralım
Araziye çıktığımızda etrafta birçok kayaç çeşidi gö
rürüz. Kayaçların farklı olmasının nedenlerinden bi
risi yapısındaki minerallerdir. Bir ya da birden fazla
mineralin bir araya gelmesiyle oluşan kütleye ka
yaç adı verilir. Günümüze kadar 2000 in üzerinde
mineral çeşidi tespit edilmiştir.
Yer yüzeyi su ve rüzgâr gibi dış etkilerle aşınıp, taşı
nır. Taşınan kayaçlar çukur alanlarda çökelerek tor
tular oluşturur. Zaman geçtikçe alt tabaka üzerinde
ki ağırlık artar, böylece alt tabaka sıkışır ve katılaşır.
Bu şekilde oluşan kayaçlara tortul kayaçlar denir.
|
>s
5
Kireç taşı, kil - çakıl taşı, kömür, kum taşı, traverten,
sarkıt ve dikitler tortul kayaçtır. Tortul kayaç tabaka
ları arasında oluştukları dönemin özelliklerini yansı
tan fosiller bulunur. Tortul kayaçlar yumuşaktır. Taş
kömürü, petrol, kalker, tebeşir ve travertenler de
tortul kayaç türüne örnektir.
Tabakalı yapıya sahip olan tortul kayaçlarda, oluş
tukları döneme ait canlı kalıntılarına sıkça rastlanır.
Tortul kayaçlar oluş şekillerine göre üç grupta ince
lenir. Mekanik kayaçlar, kimyasal kayaçlar ve or
ganik kayaçlar.
Başkalaşım Kayaçları
Bazı kayaçlar
M a g m a t i k Kayaçlar
Yanardağdan çıkan kızgın
sıvıya lâv denir. Yeryüzüne
çıkan lâvlar hızla soğuyarak
kayaçları oluşturur. Ateş kü
renin yapısında bulunan eri
miş magmanın yeryüzüne
çıkarak ya da taş küre için
de soğuyarak katılaşması
sonucu oluşan kayaçlara
magmatik kayaçlar denir.
Magmatik ve tortul kayaçların yüksek basınç ve sı
caklık etkisiyle değişikliğe uğraması sonucu oluşan
kayaçlara başkalaşım kayaçları denir. Yer kabu
ğunu oluşturan çeşitli tabakaların ağırlığı altında ka
lan bu taşlar zamanla sıkışır. Yoğunlukları artar,
renkleri koyulaşır ve parlak yüzeyli bir görünüm ka
zanır. Mermer, arduvaz, şist ve kuvartz başkalaşım
kayaçlarına örnektir.
Mermer çeşitleri
COŞKU
Kayaclar, Fosiller, Toprak ve Erozyon
w
Kayaç Döngüsü
Kayaçlar doğada sürekli olarak birbirine dönüşür. Dağlar, tepeler, göller kumsallar sürekli bir dönüşüm halin
dedir. Bu dönüşümler çok yavaş ve uzun yıl
lar sonunda gerçekleştiğinden sanki
Tortul k*yaÇ
bize hiç değişmiyormuş gibi ge
lir. Şekilde çevresel faktörle
Isı ve
re bağlı olarak kayaç
„ ,
basınç
döngüsü verilmiştir.
» W
'
Hava şartları,
erozyon
Hava şartları,
erozyon
Başkalaşım
kayacı
V
M adenler
Magma
Yer kabuğunun farklı derinliklerinden çıkarılan, eko
nomik değeri olan kayaçlara maden adı verilir. Al
tın, kömür, bakır, demir, bor, tuz, manganez, kurşun
ve çinko madenlere örnek olarak verilebilir.
Erime
Altın: Ziynet eşyası olarak ve yatırım
aracı olarak kullanılır. Altın, hava ile temas
edince kimyasal değişime uğramaz ve bozulmaz.
Bu nedenle yüksek öneme sahip teknolojik cihaz
ların elektronik akşamında kullanılır.
Madenler yerden taş ve toprakla karışık olarak çıka
rılır. Bunlara maden filizi denir.
Örnek - 1
Madenler işlenerek günlük yaşamda çok çeşitli
amaçlar için kullanılabilir.
II0 011ÜÜil IIQ ÛIIIIII il
Demir: İnşaatlarda, otomotiv sanayisinde, çelikler
de, ray yapımında ve daha bir çok alanda kullanılır.
Bakır: Elektrikli cihazlarda, kablo yapımında v.b.
yerlerde kullanılır.
Mika: Elektronikte elektrik yalıtımı için, tencere, ta
va ve benzeri yerlerde ısı yalıtımı için kullanılır.
Magmanın yeryüzüne
çıkarak soğumasıyla
meydana gelir.
Ufalanıp çukurlara
taşınan kayaçların
çökelip sıkışarak
katılaşması ile oluşur.
Yukarıda hangi tür kayaçların oluşumu hakkında
bilgi verilmiştir?
II
Talk: Pencere, kapı, seramik ve kauçuk yapımında,
pudra üretiminde kullanılır.
A) Magmatik kayaçlar
B) Tortul kayaçlar
Magmatik kayaçlar
Cıva: İlaç ve boya sanayiinde, dişçilikte, termomet
re yapımında kullanılır.
C) Başkalaşım kayaçları
Tortul kayaçlar
D) Magmatik kayaçlar
Tortul kayaçlar
Kurşun: Akü yapımında, çatı kaplamalarında, mer
mi yapımında kullanılır.
Çözüm
Bor: Bor, nükleer sanayiden uzay araçlarına, gübre
sanayiinden ilaç sanayine, kimya sanayinden oto
mobil sanayine kadar 400'ü aşkın alanda kullanılır.
0 1 COŞKU
Başkalaşım kayaçları
I. kutuda verilen tanım magmatik kayaçları açıklar
ken II. kutudaki tanım ise tortul kayaçları açıklamak
tadır.
Cevap D
Kayaçlar, Fosiller, Toprak ve Erozyon
Sıra Sizde -
Genellikle alt tabakadaki canlı fosilleri daha eski
olur. Bitki, hayvan ve mikroskobik canlı kalıntıları de
niz, göl ya da bataklık gibi ortamlarda gömülerek
fosilleşebilir.
\
Deniz diplerinde mikroorganizma ve hayvan kalıntı
larının çökelip fosilleşmesiyle doğal gaz ve petrol
gibi maddeler oluşur. Bu yüzden kömür, doğalgaz
ve petrole fosil yakıtlar denir. Fosil yakıtların oluş
ma süreci milyonlarca yıl alır.
Fosilleşme; canlı organizmanın kömürleşmesiyle,
canlı organizmanın sadece kemiklerinin kalması ya
da izlerinin kayaçlar arasında oluşmasıyla, buz küt
leleri içinde canlının hiç bozulmadan kalması, amber,
reçine, doğal asfalt veya çürümüş organik madde
içinde organizmanın bozulmadan kalmasıyla oluşur.
İlgili tabloları doğru olarak birbirine bağlamak
için hangi renk oklar takip edilmelidir?
A) Mavi - Sarı
B)
C) Yeşil - Sarı
D) Yeşil - Kırmızı
Trilobit
kabuğu
Taşlaşmış
ağaç
Siyah - Pembe
nç-
Kazanımlar
Fosil, bir canlının çok uzun yıllar önce yaşadığının bir
delilidir.
2 . 1 Fosillerin tortul kayaçlar içerisinde uzun bir
süreçte oluştuğunu,
2 .2
Eski zamanlardan kalma canlı kalıntıları (ke
mik, iskelet, kabuk, yaprak vb.), gövde kalıp
lan veya izlerinin fosil olarak nitelendirildiğini,
2 .3
Bazı fosillerin, içinde bulundukları kayaçların yaşlannı belirlemede kullanıldığını,
2 .4
Geçmişe ilişkin bilgi edinmede fosillerden na
sıl yararlanıldığını,
2 .5
Paleontologlann çalışma alanlarını,
Geçmişten Gelen Misafirler (Fosil)
Jeolojik zamanlarda yaşamış olan canlıların tortul
kayaçlar içinde taşlaşmış olarak bulunan her çeşit
kalıntı ve izine fosil adı verilir.
Fosiller çoğunlukla tortul kayaçların içinden çıkar. Kum,
çamur ve taş parçaları çukur
luk yerlerde, göllerde ya da
denizlerde çok uzun zaman
dilimlerinde (bazen anîden)
üst üste birikirler. Üst üste biri
ken bu tortul tabakaları ara
sındaki canlı kalıntıları günü
müze kadar gelebilir.
-Ayşkizl fosili
r
s
Fosillerin Bize A n la ttık la rı
Fosiller içlerinde bulundukları tortul kayaçlarla aynı
yaştadır. Fosilin oluşması çok uzun yıllar sürer. Fo
sillerin yaşı radyoaktif ışınlar ile ölçülür.
Tortul kayaçlar için
de en genç fosil
ler üst tabaka
larda, en yaşlı
fosiller ise da
ha alt tabaka
larda bulunur.
Böylelikle fosi
lin içinde bulun
duğu kayaçların yaşları
na da ulaşılmış olur. Şekildeki fosiller, bize ne kadar
yıl önce yaşadıklarını ve içinde bulunduğu kayaç
tabakasının yaşını göstermektedir.
Tortul kayaç içindeki fosil büyük olabileceği gibi
gözle algılanamayacak kadar küçük fosiller de bu
lunabilir. Fil fosilleri ile karşılışılabileceği gibi, küçük
böcek fosiliyle de karşılaşılabilir.
Fosillere kayaçların dışında,
kutuplardaki donmuş yüzey
lerde de rastlanır. Ağaçların
yapışkan öz suyuna konan
bir sinek ya da böcek öz su
ya yapışır ve kalır. Öz su sert
leştikçe ölü böcek sertleşir.
Q COŞKU
Böylece böcek çürümeden korunmuş olur. Şekilde
böyle bir böcek fosili görülmektedir.
Fosillerle;
Kazanımlar
1. İçinde bulundukları tortul kayaçların hangi za
mana ait olduklarını öğrenmemiz
2. Nesilleri tükenmiş olan canlılar hakkında bilgi
edinmemiz
3. Bir bölgenin geçmişteki coğrafi durum ve iklim
koşulları hakkında bilgi sahibi olmamız
4. Yer kabuğundaki değişimler konusunda bilgi
edinmemiz sağlanır.
3 .1 Toprakların bileşenlerine göre killi, kumlu,
kireçli ve humuslu toprak olarak smıflandınldığını,
3 .2 Toprağın çeşidine göre hangi kullanım ama
cına uygun olabileceğini,
Fosilleri inceleyen bilim dalına paleontoloji denir.
Fosillerle ilgili çalışma yapan bilim insanına poleontolog denir.
Paleontologlar çok deği
şik yöntemler ve çeşitli
araçlar kullanarak fosil
bulurlar. Buldukları fosil
ler yardımıyla Dünya’nın
ve Dünya üzerinde yaşa
mış canlılar hakkında bil
gi edinip bunları bilim
dünyası ile paylaşırlar.
Örnek - 2
Toprak
Toprağın Yapısı ve Çeşitleri
Yer kabuğunun en üst tabakasını oluşturan katma
na toprak adı verilir. Toprağın yapısında; taş parça
cıkları mineraller, hava ve su, bitki ve hayvan atıkla
rı, çok sayıda mikroorganizma bulunur.
D
Fosillerle ilgili aşağıdaki yargılardan hangileri
doğrudur?
I. Fosiller, içinde bulunduğu kayacın yaşı hakkın
da bilgi verir.
İçindeki madde türüne göre dört çeşit toprak vardır;
Killi Toprak:
D) I, II ve III
Çok küçük taneciklerden oluşur.
Su tutma kapasiteleri yüksektir. Ağır bir toprak çeşi
di olup işlenmesi zordur. Kurak zamanlarda toprak
sert bir hâl alır. Porselen tabak, çanak çömlek, tes
ti, saksı, hediyelik eşya yapımında killi toprak kulla
nılır.
Fosiller tortul kayaçlarda bulunur ve fosilin yaşına
bakarak kayacın yaşı hakkında tahminde bulunulur.
İlk fosiller en alt tabakada bulunduğu için yerin alt
katmanlarına inildikçe fosillerin yaşı büyür.
Kireçli Toprak: Rengi beyaza yakındır. Kil,
humus ve kireç içerir. Üzerini kalın bir kaymak taba
kası bağlar. Bu topraklarda çürüme çabuk olur. İçi
ne kükürt karıştırılırsa tarıma elverişli hâle gelir. Su
yu geçirmeyen ve zor işlenen bir toprak çeşididir.
II. Yerin katmanlarından aşağı doğru inildikçe bu
lunan canlı kalıntılarının yaşı küçülür.
III. Bazı fosiller yakıt olarak kullanılır.
A) Yalnız I
B) I ve III
C) II ve III
Çözüm
Petrol, kömür fosil yakıtlardır. Buna göre I ve
ru, II yanlıştır.
doğ-
Cevap B
Sıra Sizde
__________
-2
($ )
Aşağıdakilerden hangisi fosilleşme sonucu olu
şur?
A) Mermer
B) Kayaç
C) Çakıl taşı
D) Kömür
0 CO9KU
Kumlu Toprak: Yapısında yüksek oranda
kum bulunur. Açık renklidir. Büyük taneciklerden
oluşur. Isıyı ve suyu kolayca emer. Su tutmadıkla
rından bol sulama gerektirirler. Bu da topraktaki be
sinin yıkanıp gitmesine neden olur. Kolay işlenir.
Humuslu Toprak: Siyah (koyu) renkte bir
topraktır. Koyu renk olduğu için çabuk ısınıp kolay
işlenir. Su tutma kapasiteleri iyidir. İçinde bol mik
tarda canlı kalıntıları vardır. Tarıma elverişli ve daha
verimlidir.
¡s
Yurdumuzda erozyon yoluyla her yıl hiç de azımsan
mayacak miktarda hatta yılda Kıbrıs adasının yüze
yini 25 cm kaplayacak kadar verimli toprağımız de
re, ırmak ve nehirlerden denizlere doğru taşınır.
®
Çanak - çömlek imalatçısı
Haşan usta, el emeğiyle
yaptığı çanak ve çömlek
leri için hangi tür toprak
kullanır?
Rüzgâr da toprağın taşınmasına neden olan bir et
kendir. Özellikle gevşek yapıdaki kuru ve ince top
rağın üst tabakası sert rüzgarlârda kolayca savru
lur. Yeterli bitki örtüsü olmayan düz ve açık araziler
rüzgâr erozyonuna maruz kalır.
Erozyon üç temel sebepten kaynaklanmaktadır.
Çözüm
1. Ormanların yok edilmesi
Haşan ustanın yaptığı çanak ve çömleklerin en
önemli özelliği su geçirmemesi ve dayanıklı olması
dır. Böyle bir çanak yapabilmek içinde yapısı gere
ği su geçirmeyen killi toprak kullanmalıdır.
2. Toprağın yanlış kullanılması
3. Meraların tahrip edilmesi
Sıra Sizde - 3
Her toprak çeşidi aynı mineralleri içermez. Bu da
toprakların farklı özelliklerde olmasına sebep olur.
Bazı topraklar canlı atıkları bakımından zengindir.
Bitki ve hayvan atıklarının toprağa karışmasıyla
oluşan ve tarıma en elverişli olan bu toprak çe
şidi aşağıdakilerden hangisidir?
A) Kumlu toprak
B) Kireçli toprak
C) Humuslu toprak
D) Killi toprak
g
C
¡g
gu
@
Kazanımlar
3 .3
Erozyona etki eden faktörleri,
3 .4
Erozyonun gelecekte oluşturabileceği zarar
ları,
3 .5
Toprakları erozyondan korumak için birey
sel ve iş birliğine dayalı çözüm önerilerini,
Erozyonu önlemenin
değişik yolları vardır.
Bu yolların en önemli
olanları ağaçlandırma
ve taraçalamadır. Taraçalama eğimli arazi
de toprağın önüne ba
samaklı setler yapmak
tır. Ayrıca tarlalar eğime dik sürülmeli, bitki örtüsü
nün yok edilerek, tarım alanları açılmasının önüne
geçilmeli ve erozyonun zararları konusunda toplum
bilinçlendirilmelidir.
Erozyonun zararlarından bazıları, toprağın verimi
ni düşürmesi, çölleşmeye sebep olması, suların kir
lenmesi ve ürün kalitesinin düşmesi, Baraj göllerinin
dolup ekonomik değerinin kısalması, ekolojik den
genin bozulması, bitki ve hayvan türlerinin azalması
Örnek - 4
ij§İ
Selim yaşadığı bölgede sürekli sel sularıyla toprak
erozyonu meydana geldiğini fark ediyor.
Toprak erozyonunun nasıl önleneceğini araştı
ran Selim, aşağıdaki yöntemlerden hangisinin
toprak erozyonunu artırdığını fark eder?
A) Eğimli arazilerde teraslama yapmak
B) Arazileri boş bırakmayıp ekip biçmek
E ro zy o n
Özellikle eğimli araziler
de toprak tabakasının
verimli olan üst kısmının
yağmur, sel suları ve rüz
gâr gibi etkenlerle aşınıp
taşınmasına erozyon adı
verilir. Kurak bölgelerde
ve bitki örtüsü az olan
arazilerde erozyon daha
çok görülür. Erozyon ve
rimli tarım arazilerinin azalmasına sebep olur.
C) Eğimli arazileri eğime paralel sürmek
D) Ağaçlandırma yapmak
Çözüm
Eğimli arazilerde teraslama yapmak zor ama etkili
bir yöntemdir. Arazileri boş bırakmayıp ekip biçmek
de bitkilerin toprağı tutmasını sağlar. Ağaçlandırma
yapmak, ağaçların dal ve yapraklarıyla yağmur hı
zını düşürmesini önlediği gibi ağaçların kökleriyle
toprağı tutmasını sağlar. Arazileri eğime paralel sür
mek yağan yağmur sularıyla toprağın kolayca akıp
gitmesine sebep olur, erozyonu arttırır.
Cevap C
Q COŞKU
Kazanım Pekiştirme - S
Aşağıdaki tabloyu doldurunuz.
j 1. Farklı kayaçların yapısında farklı mineraller
'
çeşididir
bulunabilir.
n 2. Magmatik kayaçlar magma tabakasından
gelen sıcak erimiş maddenin soğuyup katı
çeşididir
laşmasıyla meydana gelir.
| 3. Tortul kayaçlar yer altı sularının etkisi ile
meydana gelir.
4. Her türlü kayaç çeşidi içinde fosil bulunabi
lir.
] 5. Fosil, bir canlı kalıntısı olabildiği gibi bir ayak
Aşağıdaki şema “kayaç döngüsünü” göstermekte
dir. Şemadaki kutuları uygun ifadelerle doldu
runuz.
izi de olabilir.
i 6. Toprak türlerinin hepsi çanak çömlek yapı
mına uygundur.
] 7. Rüzgâr erozyonda etkili değildir.
18. Kömür bir kayaç türü değildir.
Yukarıda bir bölgede yapılan kazı çalışmalarında
farklı katmanlardaki noktalardan fosiller çıkarılmıştır
Buna göre, bu noktalardan çıkan fosillerin yaş
larını karşılaştırınız.
Q coşku
Aşağıdaki şekilde eğimli bir arazi kesiti verilmiştir,
Erozyonu en aza indirmek için bu arazi nasıl sürülmelidir? Çizerek gösteriniz.
KAYAÇLAR, FOSİLLER, TO PR AK ve EROZYON
1.
Aşağıda magmatik kayaçlarla ilgili verilen
bilgilerden hangisi yanlıştır?
4.
Aşağıdakilerden hangisi, erozyonla müca
dele adına yapılabilecekler arasında ver al
maz?
A) Yer kabuğunun tamamına yakını tortul kayaçlardan oluşmuştur.
A) Tarlaların eğime dik sürülmesi
B) Magmatik kayaçlar serttir.
B) Eğimli arazide taraçalama yapılması
C) Magmatik kayaçlar zamanla tortul kayaçlara dönüşebilir.
C) Eğimli arazilerde ağaç ekim dikimi yapıl
ması
D) Magmatik kayaçların yapısında fosil bulun
maz.
D) Tarlalar için mümkün olduğu kadar fazla
alan açılması
5.
2.
örnektir
^'örnektir
Aşağıdakilerden hangisi, toprağın kullanım
alanlarından biri değildir?
A) Çinicilik
B) Tuğla yapımı
C) Elektrik üretimi
D) Gıda üretimi
Altın
kullanılır
kullanılır
I
\
Bir araştırmacı, çalışmaları sırasında nesli tü
kenmiş canlılarla ilgili bazı kalıntılara rastlıyor.
Elektrik
aktarımı
Buna göre, araştırmacının aşağıdakilerden
hangisi üzerinde çalıştığı söylenebilir?
Şekildeki kavram haritasında K, L ve M yer
lerine aşağıdakilerden hangileri gelebilir?
K
L
M
A) Kimya
Çakıl taşı
Maden
B) Uzay teknolojisi
Kömür
Toprak
C) Kuyumculuk
Bakır
Maden
D) İnsan araçları
Gümüş
Petrol
A) Başkalaşım kayaçları
B) Magma
C) Tortul kayaç
D) Magmatik Kayaç
7.
3.
Yeterli bitki örtüsü bulunmaması
0
Arazinin düz ve açık olması
(çözüm
Toprağın kuru ve ince olması
Ekilmiş olması
Yukarıda verilenlerden kaç tanesi “ Rüzgâr
Erozyonu” na maruz kalan toprakların özel
liğidir?
Şekildeki eğimli arazinin hangi bölümünde
taraçalama yanlış yapılmıştır?
A) Yalnız 1
B) Yalnız 2
A) Dört
C) 1 ve 3
D) 2 ve 3
B) Üç
C) İki
D) Bir
Q COŞKU
Kayaclar, Fosiller, Toprak ve Erozyon
8.
I tarlasındaki toprağın şu özellikleri vardır:
-
Su tutma kapasitesi yüksektir.
-
Kurak zamanlarda toprak sert bir hâl alır.
£ l[
II tarlasındaki toprağın şu özellikleri vardır:
-
Açık renkli ve iri taneciklidir.
-
Su tutmaz.
-
Kolay işlenir.
Yukarıda verilen bilgilere göre, I ve II top
raklarının tipleri aşağıdakilerin hangisinde
I
9.
Başkalaşım
kayaçları
C
€
Bazalt
Tortul
kayaçlar
€
O
Arduvaz
Magmatik
kayaçlar
©
©
Maden
kömürü
Kayaç türleri ve bu türlere verilen örnekler
eşleştirildiğinde, okların görünümü aşağıdakilerden hangisindeki gibi olur?
II
A) Kireçli toprak
Humuslu toprak
B) Humuslu toprak
Kumlu toprak
C) Kireçli toprak
Killi toprak
D) Killi toprak
Kumlu toprak
Aşağıdakilerden hangileri toprak çeşitleri
arasında yer almaz?
12. Aşağıdakilerden hangisi bir kayaç türü
ğ M f?
I. Killi toprak
A) Magmatik kayaçlar
II. Çamurlu toprak
B) Yeni oluşum kayaçları
III. Humuslu toprak
C) Tortul kayaçlar
IV. Taşlı toprak
D) Başkalaşım kayaçları
A) II ve IV
B) İv e li
C) İve III
D) III ve IV
13.
Su tutma
özelliği
yoktur.
kalıntıları ile
oluşur
Aysel
ile uğ. . .
raşan biI
içinde
lim dalına üe uğraşan bulunup
denir bilim insanına
denir
Ö ,;^ ^
X
Yukarıda kavram haritasında boş bırakılan
yerlere getirilmesi gereken kavramlar aşağıdakilerden hangisinde doğru verilmiştir?
A) Fosil
Paleontolog
Buzullar
B) Kalıntı
Sismoloji
Heryer
C) Kayaç
Jeoloji
Dağlık arazi
D) Fosil
Fizyoloji
Ağaç kovukları
Q COŞKU
|
İçinde çürümüş
bitki ve hayvan
kalıntıları bulu
nan en verimli
topraktır.
Ağır, su
tutabilen ve
zor işlenen
topraktır.
Kerem
Tuna
Aysel, Tuna ve Kerem bazı toprak türlerini tanı
tacakları posterler hazırlamışlardır.
Buna göre, kimler hangi tür toprağı tanıtmaktadır?
Aysel
Tuna
Kerem
A) Kumlu
toprak
Humuslu
toprak
Killi
toprak
B) Killi
toprak
Kumlu
toprak
Humuslu
toprak
C) Humuslu
toprak
Kumlu
toprak
Killi
toprak
D) Killi
toprak
Humuslu
toprak
Kumlu
toprak
MAVİ GEZEGEN ve DOĞAL
ANITLAR
Kazanımlar
4.
Okyanus, deniz, göl ve akarsuların yer üstü;
sıcak ve soğuk su kaynaklarının yer altı su
ları olduğunu,
4.
Bir yer altı suyu çeşidi olan maden suyunun
kaynak suyundan farkını,
4.
Jeotermal kaynak, kaplıca kavramlarını ve
ülkemizdeki yer altı sıcak su kaynaklanm,
4.
Yer altı ve yer üstü sularının kullanım alan
larını (içecek, sulama, sağlık, elektrik enerji
si üretimi vb.),
İki hidrojen, bir oksijenden oluşan su molekülü bir
hayat kaynağı olarak ifade edilir. Çok ilginçtir ki
suyu oluşturan oksijen yakıcı, hidrojen ise yanıcı bir
maddedir.
Su hayatımızın her safhasında kullanılır. Fakat Dün
yadaki suların yüzde 97 si tuzlu sudur. Geriye kalan
yüzde 3 lük kısmın ise yarıdan fazlası kutuplardaki
buzullardan ibarettir. Geriye kalan yaklaşık yüzde 1
lik kısmı ise akarsu, göller ve yer altı sularından iba
rettir.
Yaklaşık % 2
kutuplardaki
buzullar
Yaklaşık % 1
akarsu göller
yer altı suları
«
D ü n y a : Bir Su Gezegeni
Mavi gezegen olarak bilinen Dünya’nın dörtte üçü
suyla kaplıdır. Canlıların yaşamı için suyun ne ka
dar önemli olduğunu biliyoruz.
Sağlıklı bir insan birşeyler yemeden yaklaşık bir ay
yaşamını devem ettirirken, susuz ancak 3 gün ha
yatını sürdürebilir.
Su Döngüsü
Bütün canlılar için hayat kaynağı olan su, yeryüzü
ve atmosfer arasında sürekli dolanım hâlindedir. Bu
olaya su döngüsü adı verilir.
Su döngüsü, yeryüzünde, yeraltında ve atmosferde
suyun varlığını ve hareketlerini belirler. Dünyadaki
su daima hareket halindedir, Katı hâlden sıvı hâle,
sıvı hâlden gaz hâline ve gaz hâlinden tekrar sıvı hâ
line dönen suyun bu hareketi süreklilik arz eder. Su
çevrimi milyonlarca yıldır devam etmekte olup ha
yatın devamı buna dayanır. Susuz bir hayat yaşan
maz olurdu.
Dünya ve Dünya’nın su - kara oranı
I62
COŞKU
Mavi Gecesen ve Doğal Anıtlar
Her su molekülü bu döngüye dahil olmaz. Kimi mo
leküller yaklaşık on günde bu döngüyü tamamlar
ken, kimi moleküller de binlerce yıl geçmesine rağ
men döngüye dahil olmaz.
kuyu
kaynak
Y e r Ü s tü ve Y e r A l t ı S uları
Dünya’daki başlıca su kaynakları, okyanus, de
niz, göl ve akarsular, kutuplardaki buzullar, yer altı
suları ve atmosferdeki su buharıdır.
Su kaynakları iki gruba ayrılır.
1. Yer üstü suları
2. Yer altı suları
yer attı
boşlukları
artezyen
Kaynak sularının bir kısmı soğuk, bir kısmı ılık ya da
sıcaktır. Suları ılık veya sıcak olan kaynaklara termal
kaynaklar denir. Yurdumuzun bir çok yöresinde
kaplıca (ılıca) denilen sıcak su kaynakları vardır
a) Okyanus
a) Maden suları
b) Deniz
b) Sıcak su kaynakları
c) Göl
c) Soğuk su kaynakları
İçinde bol miktarda erimiş olarak madensel mad
deler ve gazlar bulunan içilebilir nitelikteki kaynak
sularına maden suyu denir. Maden suyu kaynakla
rı nitelikleri ve kullanım amaçlarına göre kaplıca, ılı
ca, hamam ya da içme olarak adlandırılır.
Yer altı ve yer üstü sularının temel kaynağı yağışlar
la yeryüzüne inen yağmur ve kar sularıdır. Dünya
daki su oranları, Dünya’daki tatlı su oranları ve Dün
ya’daki yüzey sularının oranları aşağıda sütun gra
fiği olarak verilmiştir.
Anlaşıldığı gibi maden suyunun diğer kaynak sula
rından farkı, içinde bol miktarda bulunan mineral ve
gazlardır. Maden suyu ile soda farklıdır. Maden
suyu doğal, soda ise yapay üretilmiş mineralli su
dur.
d) Akarsular
ö
o
% 97
D
(/)
% 87
D
N
£
3
</>
%3
O
% 11 iz
%2
O.
.
Dünya’daki su
Dünya’daki tatlı su
Dünya'daki tatlı
yüzey suyu
Yer A ltı Sularının Oluşumu
Atmosferden yer
yüzüne düşen ya
ğışların bir kısmı
(yağmur, kar) dağ
lardaki buzulların
erimesi, yüzeysel
akış ile yer üstü
sularını meydana
getirirken geri kalanı uygun koşullar altında yer altına geçer.
Yeryüzüne inen su, toprağın derinliklerine kadar
inip, su geçirmeyen bir tabakaya kadar geldiğinde
sular bu tabakada birikir. Bu sulara yer altı suları
denir. Yer altı sularının yeryüzüne kendiliğinden çık
masını sağlayan kuyulara artezyen adı verilir. Yer
altında depolanan suların yeryüzüne kendiliğinden
çıktığı yere kaynak adı verilir.
Q
COŞKU
Yer altı suları soğuk
veya sıcak olabilirler.
Yeryüzüne çıkan sıcak
su kaynağının çevre
sinde, şifalı sulardan
yararlanmak için kuru
lan hamam ve tesisle
re kaplıca denir. Üzeri
açık olan herhangi bir tesis kurulmayan ve banyo
yapmak üzere faydalanılan şifalı sulara da ılıca adı
verilir.
Hastalıkları tedavi etmek amacıyla tıp alanında da
faydalanılan ve içme denilen soğuk maden suların
dan içecek olarak yararlanılır.
Yer kabuğunun de
rinliklerindeki ısı ne
deniyle, sıcaklığı yük
sek olan, diğer sulara
göre daha fazla çö
zünmüş madde içe
ren sıcak su, buhar ve
gazlar jeotermal kay
nak olarak adlandırılır.
Jeotermal kaynaklar
dan elde edilen enerji
yenilebilen, tükenme
yen, ucuz, güvenilir,
çevreyi kirletmeyen bir
enerji türüdür.
Mavi Gezegen ve Doğal Anıtlar
Örnek - 5
Kazanımlar
Su döngüsü ile ilgili öğrencilerin ifadeleri aşağıdaki
gibidir.
Güneş enerjisi
olmasa su döngüsü
gerçekleşmez.
Bulutlar çok bü
yük miktarda su
depolar
Aydın
5 .1 Doğal anıtların çok uzun bir süreçte oluştu
ğunu,
5 .2 Doğal anıtların tüm insanlığa ait değerler ol
duğunu,
5 .3 Yakınımızda ve uzağımızda doğal anıtlar ol
duğunu,
Ferit
Su yeryüzünde
sadece sıvı hâlde
bulunur.
Yer altına inen
sular su döngüsüne
girmez.
Dilara
5 .4 Doğal anıtların korunarak gelecek nesillere
aktarılması gerektiğini,
Y e r K abuğunun Doğal
Buna göre, öğrencilerden hangilerinin ifadeleri
doğrudur?
A) Ferit ve Elvan
B) Elvan ve Aydın
C) Ferit, Aydın ve Dilara
D) Ferit ve Dilara
Çözüm
Yeryüzündeki sular Güneş’ten gelen ışınlar sayesin
de buharlaşır ve yükselir. Dolayısıyla Güneş enerji
si olmasa su döngüsünden bahsedemeyiz. Bulut
lar su buharı şeklinde su depolar. Yağış sırasında
bu su yere iner.
Su yeryüzünde üç hâlde de bulunur. Yağışla yer al
tına inen su tekrar yeryüzüne çıkıp su döngüsüne
girebilir. Buna göre sadece Ferit ve Elvan’ın ifadele
ri doğrudur.
Cevap A
A n ıtla rı
Yer kabuğunun oluşum sürecinde ortaya çıkan pe
ri bacaları, traverten, mağara, şelale, göl gibi yeryü
zü şekilleri ve korumaya alınmış ağaçlara doğal
anıtlar adı verilir.
Doğal anıtların oluşabilmesi için uzun süreçler ge
reklidir. Peri bacaları sel sularının yumuşak kayaları
aşındırmasıyla oluşmuştur.
Yer altı sularının, kireç
taşlarını çözmesiyle
mağaralar, mağara ta
vanından damlayan
yer altı sularındaki ki
reçlerin kristalleşme
siyle de sarkıt ve dikit
ler oluşur. Sarkıt ve di
kitleriyle Dünyaca ünlü mağaralarımız turizm açısın
dan da önemli birer doğal anıttır.
Ülkemizde en faz
la mağara Akdeniz
Bölgesinde bulu
nur. Antalya - Karain, Alanya - Damla
taş, Burdur - İnsuyu mağaraları ülke
mizdeki bilinen ma
ğaralardır.
Sıra Sizde - 4
Yer altı ve yer üstü suları
I. Isınma
II. Turizm
III. Sağlık
IV. Enerji üretimi
V. İçme suyu
VI. Tarım
amaçlarından kaçı için kullanılır?
A) Üçü
B) Dördü
C) Beşi
D) Altısı
Antalya’daki Karain
mağarası insanlığın
en eski yerleşim
yerlerinden biridir.
Burada Taş Devrine ait araçlar, hayvan fosilleri ve
insan fosilleri bulunmuştur. Bundan dolayı doğal
anıtların olduğu bölgelerin milli park alanı içine alın
ması gerekmektedir.
©CO ŞKU
Bölgedeki ilginç oluşmalardan olan peribacaları
volkanik tüf tabakasının erozyon sonucu aşınma
sıyla
oluşmuştur.
Örnek - 6
ı§^
Aşağıdakilerden hangisi doğal anıt niteliği taşır?
B)
İki katlı bina
D) ^---------- â------ H ,
Dikilitaş
Doğal anıtlar yer kabuğunun oluşum süreci ile baş
layan ve çok uzun yıllar sonucu meydana gelen yer
şekilleridir. Akarsular belli bir biçime sahip olmadı
ğı için doğal anıt değildir. Aynı şekilde insan yapısı
eserler de doğal anıt olarak değerlendirilmez.
Cevap C
I. Karain....................doğal anıt olup Antalya’da
bulunur.
II. Pamukkale travertenleri yüzeye çıkan suların
buharlaşıp içindeki çözünmüş hâldeki..............
çökelmesi ile meydana gelir.
900 - 1000 yıllık olup normal ölçülerinin üzerin
de o la n .................da doğal anıt olarak kabul
edilir.
Yukarıdaki cümlelerde boş bırakılan yerlere aşağıdakilerden hangileri gelmelidir?
minerallerin
kirecin
minerallerin
kirecin
0
COŞKU
ĞILÇME VE DEĞERLENDİRME
1. Kaz dağları doğal anıttır.
6. Yer kabuğunun oluşum sürecinde ortaya çıkan yeryüzü
şekilleri
7.
Pamukkale’de basamaklı yapılar
8. Suyun belli bir yükseklikten akmasıyla meydana gelen
doğal anıt
İçecek olarak yararlanılan soğuk maden suları
; 2. Mağara, obruk gölü doğal anıttır.
9.
J 3.
10. Yer altı sularının doğal olarak yeryüzüne çıktıkları yer
Dünya üzerinin % 50 si karalarla kaplıdır.
J 4. Yeryüzü ile atmosfer arasındaki suyun dola
nımı su döngüsü olarak adlandırılır.
] 5. İçilebilir nitelikteki tüm sular maden sularıdır.
j 6. Dünya’yı hayat için elverişli kılan etkenler
den biri de “su” dur.
] 7. Dünya, üzerinde su olduğu bilinen tek geze
gendir.
8. Mağara bir iki yıl içinde oluşan yapılardır.
Aşağıda bir mağara kesiti gösterilmiştir. Bu ma
ğara kesitinde I ve II ile gösterilen kısımlara ne
ad verilir? İçinde bu tip yapılar bulunan mağara
lar hangi adla a n ılır?............................................
1. grup
1. Kiremit
2. grup
a. sarkıt
2. Paleontolog
b. mineral
Aşağıdaki soruları cevaplayarak bulmacayı ta
mamlayıp gizli kavramı bulunuz. Gizli kavramın
su döngüsündeki önemini açıklayınız.
3. Mağara
c. fosil
4. Toprak
d. humus
5. Kayaç
e. kil
1. Dünya’daki en büyük tatlı su kaynağı deposu
6. Teraslama
f.
2. İçinde çözünmüş mineral bulunan sular.
7. Magma
g- erozyon
8. Yer altı suyu
h. lav
3.
Suyun gaz hâli
4.
Tedavi amaçlı kullanılan sıcak su kaynağı olan yer
5.
Dağlarda bulunan oyuk şeklindeki doğal anıt
kaplıca
Yukarıda verilen 1. ve 2. grup kavramlardan birbiriyle ilişkili olanları eşleştiriniz.
Q
COŞKU
MAVİ GEZEGEN ve D O Ğ A L A N ITLA R
1
.
I : ....................
I I : ......................
• Okyanus
• Kuyu suları
• Deniz
• Kaynak suları
• Göl
• Termal sular
Su kaynakları, yukarıdaki gibi iki gruba ayrılıyor.
Buna göre, gruplara verilecek uygun isim
ler aşağıdakilerden hangisidir?
A) Tatlı Sular
Tuzlu Sular
B) Tuzlu Sular
Tatlı Sular
C) Yer Altı Suları
Yer Üstü Suları
D) Yer Üstü Suları
Yer Altı Suları
Daire içinde verilen cümlelerin doğru ya da
yanlış olmalarına göre bir yol izlendiğinde
hangi renk kapıdan çıkılır?
A)
•
B>[ |
C)
.
D)
j j
2 . Dünyadaki tatlı su çeşitlerinin miktar olarak
ıs
çoktan aza sıralanışı aşağıdakilerden han
gisidir?
;: V .
•
5.
A) Yüzey suları, yer altı suları, buzullar
Tarım açısından en verimli toprak aşağıdakilerden hangisidir?
B) Buzullar, yer altı suları, yüzey suları
A) Kumlu
(çözüm
B) Kili
C) Humuslu
D) Kireçli
C) Yer altı suları, buzullar, yer üstü suları
D) Buzullar, yüzey suları, yer altı suları
6.
3.
%
:
vl
K - Yenilenebilen, tükenmeyen, ucuz, güveni
lir, çevreyi kirletmeyen bir enerji türüyüm.
L - Oluşmam yıllarca zaman alır. Bulundu
ğum yerin coğrafi güzellikleri denince ak
la ben gelirim.
M - Yer kabuğunun en üst tabakasıyım. Üze
rimde bulunan tüm canlıların besin ve ha
yat kaynağıyım.
Yukarıda kendilerini tanıtan kavramlar aşağıdakilerden hangileridir?
K
M
Yukarıda verilen yer
üstü sularının kulla
nım amaçları aşağıdakilerden hangi
sinde doğru veril
miştir?
I
II
III
A) Kimyasal
Kaplıca
Kayaç
A) Turizm
Ulaşım
Enerji
B) Jeotermal
Doğal anıt
Toprak
B) Sağlık
Enerji
Ulaşım
C) Fosil yakıtı
Traverten
Levha
C) Ulaşım
Hayvancılık
Enerji
D) Maden
Kaynak
Yer kabuğu
D) Enerji
Turizm
Ulaşım
0 I COŞKU
7.
Aşağıdakilerden hangisi, başlıca su kaynakiarımızdan biri değildir?
(Jözüm A) Atmosferdeki su buharı
C) Buzullar
10.
Anıt
B) Şişe suları
Eyüp Sultan Camisinin bahçe
sindeki tarihi çınar ağacı
D) Yeraltı suları
Selimiye Camisi
Doğal anıt
Kız Kulesi
Karain Mağarası
Yukarıda verilen örneklerin anıt ya da doğal
anıt olmasına göre karşısındaki kutucuk bo
yandığında kutuların görünümü aşağıdakilerden hangisi gibi olur?
A)
B) Dördü
C) Beşi
D)
HS
îb
Yukarıda verilenlerden kaç tanesi su kayna
ğıdır?
A) Üçü
C)
B)
D) Altısı
9.
11 .
1. Antalya’d a k i........şelalesi doğal
anıttır.
2. Peri bacalarının oluşumunda.......
ın etkisi vardır.
3. Yer üstüne çıkan suyun içindeki
kirecin çökelmesi ile ........oluşur.
4. 900 - 1000 yaşındaki b ir........da
doğal anıttır.
K : Terleme ve buharlaşma
L : Yağış
M : Bulut oluşumu
N : Suyun dağlardan akarak göl ve denizlere
ulaşması
Öğrenciler su döngüsü basamaklarını birbirini
takip eden numaralı kutulara yerleştiriyorlar.
I
II
III
IV
Yukarıdaki etkinlikte boş bırakılan yerlere
getirilmesi gereken kavramlar aşağıdakilerden hangisindeki gibidir?
A)
K
N
M
L
A) 1.c
2.d
3.b
4.a
B)
K
M
L
N
B) 1.d
2.c
3.b
4.a
C)
N
K
M
L
C) 1.d
2.a
3.b
4.c
D)
L
N
K
M
D) 1.a
2.b
3.c
4.d
Buna göre hangi yerleştirme yanlıştır?
§ coşku
IŞIK ve SES
1
.
I. Magmanın yüryüzünde soğuyarak katılaş
mış hâline lav denir.
Şekildeki kayaç döngüsünde I ve II yerleri
ne aşağıdakilerden hangileri gelmelidir?
II. Magmanın, yer kabuğu çatlaklarından dışa
rı çıkmayıp yer kabuğu içinde katılaşma
sıyla da magmatik kayaç meydana gelir.
III. Yanadağdan çıkan kızgın sıvı tekrar geri
dönerek, çatlaklarda soğursa başkalaşım
kayacı meydana gelir.
2
A) Yalnız II
B) İv e li
C) İve III
D) I, II ve
.
•
Gözle görülemeyecek kadar küçük
canlıların da fosili olabilir mi?
•
Günümüzde deniz olmayan bir böl
gede balık fosili bulunabilir mi?
•
Her canlının ölümünden sonra fosili <;
olur mu?
j
•
Bitkilerin de fosili olabilir mi?
A) Fosiller
Kayaçlar
B) Başkalaşım kayaçları
Tortul kayaçlar
C) Organik Kayaçlar
Kimyasal kayaçlar
D) Kimyasal Kayaçlar
Organik Kayaçlar
/
Doğru
Yukarıda verilen sorular doğru olarak ce
vaplandığında kaç sorunun cevabı “evet”
olur?
B) 2
A) 1
D) 4
C) 3
Yanlış
Yeryüzüne çıkan magma katılaşa
rak magmatik kayaçları oluşturur.
Kayaçların parçalanarak tortulaş
ması ile tortul kayaçlar oluşur.
Granit tortul kayaçlara örnektir.
Magmatik ve tortul kayaçların de
ğişim e uğram ası ile başkalaşım
kayaçları oluşur.
3.
Aşağıda bazı madenlerle, bunların yapıldığı ci
simler eşleştirilmiştir.
Bu eşleştirmelerden hangisi yanlıştır?
A)
Gümüş
Yukarıda verilen Doğru - Yanlış etkinliğinde
ilgili kutular cümlelerin doğru ya da yanlış
olmalarına göre işaretlendiğinde tablonun
Doğru - Yanlış bölümünün görünümü aşağıdakilerden hangisi gibi olur?
Kolye
A)
B)
Altın
Bilezik
C)
Bakır
Tel
D)
Kömür
B)
X
X
©COŞKU
X
X
X
X
X
X
X
X
X
Boru
D)
Doğru Yanlış Doğru Yanlış Doğru Yanlış Doğru Yanlış
X
m
C)
X
X
X
X
Işık ve Ses
6.
Kayaçlar
Çeşididir
J
Çeşi didir
Çeşididir
1
Tortul
kayaçlar
Başkalaşım
kayaçları
i
Örnektir
’ Ekonomik değeri olon kayaçlardır. Teknolojik araçların
ü re tild iğ i ham maddelerdir.
Teknolojinin gelişmesinde ve
günlük yaşantımızın kolaylaş
masında büyük rol oynarlar."
Örnektir
Obsidiyen
Yukarıdaki gibi bir kavram ağı oluşturan öğ
renci i, II ve III nolu yerlere aşağıdakilerden
hangisindeki kavramları yazdığında, doğru
yapmış olur?
A) Mineral
Magmatik kayaçlar Mermer
B) Kaya
Volkanik kayaçlar
Granit
C) Protein
Fosforik kayaçlar
Bazalt
D) Gümüş
Değişim kayaçlar
Maden
Fikret sınıfta arkadaşlarına bir tanım yapar.
Fikret’in verdiği bilgilere göre tanımlamaya
çalıştığı kavram aşağıdakilerden hangisi
dir?
9.
7.
Madde
Özellik
Sünger taşı
Elektronik yalıtkan
olarak kullanılır.
î
A) Maden
B) Kayaç
C) Demir
D) Mineral
Aşağıdakilerden hangisi bir doğal anıt değildir?
A) Karain mağarası
B) Tuz gölü
C) Düden şelalesi
D) Çemberli taş
Dişçilikte,
$ termometrelerde
kullanılır.
Soğuyup aniden
katılaşarak olu
şan magmatik kayaçlardır.
1°
Tortullar
J akarsu ve rüzgar
la taşınır.
to rtu katmanları
a lt katmanları
sıkıştırır.
Nesibe, üç maddeyi ve özelliklerini kutulara
şekildeki gibi yazmıştır.
Nesibe’nin doğru bir eşleştirme yapabilme
si için kutular arasına okları aşağıdakilerden hangisindeki gibi koymalıdır?
A) fr-
Cí
B)
D)
■y Magmatik ka: yaçlar parçalana
rak to rtu oluş
turur.
Tortular
dibe çöker.
Tortul kayaçların oluşum aşamaları yukarıdaki
kutucuklara yazıldığı gibidir.
Buna göre, aşamaların doğru sıralaması ön
ceden sonraya doğru aşağıdakilerden han
gisi gibidir?
A) I, II, III, IV
B) II, I, IV,
C) III, I, IV, II
D) IV, II, I,
g COŞKU
IŞIK ve SES
1.
Yer üstü su kaynakları
Yer altı su kaynakları
1. deniz
5. göl
2. kaynak suyu
6. maden suyu
3. jeotermal kaynak
7. ırmak
4. okyanus
8. artezyen
3.
Şekildeki gibi eğim
li bir araziye sahip
olan bir çiftçi topra
ğının yağmur suyu
ile erozyona uğra
mamasını istiyor.
Bunun için toprağına aşağıdakilerden han
gisindeki gibi bir uygulama yapmalıdır?
Bir öğrenci yer altı ve yer üstü su kaynaklarını
yukarıdaki gibi sınıflandırmaya çalışmış, ancak
yanlışlık yapmıştır.
Sınıflandırmanın doğru olabilmesi için, listedekilerden hangilerinin yerlerinin değişti
rilmesi gerekir?
A) 1 ,2 ,5
B) 2, 3, 5, 7
C) 3, 5, 7
D) 1, 4, 5, 6
Toprağı eğime paralel
olarak sürmeli
2.
Araziyi çorak
bırakmalı
Bekir, eğimli bir masa üzerinde iki özdeş tep
siden birine normal toprak, diğerine ise çim
lendirilmiş toprak koyuyor. Daha sonra vantila
törü çalıştırarak hava akımını toprakların üzeri
ne yönlendiriyor. Vantilatörün çalışması esna
sında tepsilerdeki toprak hareketlerini gözlem
liyor.
Yukarıdaki düzenekte Bekir’in amaçladığı
A) Eğimli yüzeylerde çim yetişmesini gözlem
lemek
B) Ekili ve ekili olmayan alanlarda su erozyo
nunu gözlemek
C) Rüzgarın çim yetişmesi üzerindeki etkileri
ni gözlemek
D) Ekili ve ekili olmayan alanlarda rüzgâr eroz
yonunu gözlemek
Q COŞKU
Toprağı eğime
dik olarak sürmeli
Arazinin farklı
yerlerine büyük
çukurlar açmalı
4.
m
fçözüm
çözüm
Magmatik Kayaç,
Sünger taşı
Tortul Kayaç,
Kum
A jj m
f
D em et
Başkalaşım Kayacı,
Mermer
Magmatik Kayaç,
Kuvartz
Bir kayaç türü söyleyerek bu türe bir örnek
veren öğrencilerden hangisinin verdiği ör
nek yanlıştır?
A) Ali
B) Şule
C) Hikmet
D) Demet
271 r
Işık ve Ses
5.
8.
I. Toprak katmanı üzerindeki suların birikme
siyle meydana gelmesi
II. Yeryüzüne çıkarken geçtikleri katmanlar
daki mineralleri çözüp beraberinde taşı
ması
Buna göre, I, II ve III
yerlerine aşağıdakilerden hangisi yazıldığın
da doğru olur?
III. Yeryüzüne çıktıktan sonra yapısında hiç
mineral bulundurmaması
II
III
A) Lav
Volkan
borusu
Magma
B) Yalnız
B) Volkan borusu
Lav
Magma
D) Yalnız
C) Yanardağ ağzı
Magma
Taşküre
D) Volkan
çatlağı
Püskürük
kayaç
Ateşküre
Yukarıdakilerden hangileri maden sularına
aittir?
A) I, II ve
C) II ve III
Aktif bir yanardağın kesi
ti şekildeki gibidir.
1
I. Fosil oluşumu için 20 yıllık bir süre yeterlidir.
II. Fosilleşme için en uygun ortamlar çöllerdir.
III. Deniz canlılarına ait fosillere diğerlerinden
daha sık rastlanır.
Yer altı suları geçtikleri yerlerdeki bazı mineral
leri çözerek yer üstüne taşır. Bu şekilde içinde
çözünmüş kireç bulunan yer altı suları yer üs
tüne çıkarken su baharlaşırken, kireç çökelme
yaparak yer şekilleri oluşturur.
A) Yalnız II
B) Yalnız III
C) İve III
D) İ vel i
Aşağıdakilerden hangisi bu yer üstü şekil
lerine örnektir?
A) Şelale
B) Sarkıt
C) Traverten
D) Mağara
“Seçenlerde babam bizi buralarda oldukça
bilinen b ir kaplıcaya götürdü. Suyu çok sı
caktı. Biliyor musun, kaplıcaların diğer adı
ı
da içmeceymiş... Neyse, kaplıcalar yer altı
ii
iîi
su kaynaklarıdır. Zaten sıcak olma sebebi
de bu suların magmaya yakın yerlerden
ıv
çıkmasıdır..."
Yukarıdaki şekilde yerkabuğunun bazı kat
manları ve bu katmanlarda bulunan fosillerin
bulunduğu noktalar veriliyor.
Burhan
Yukarıda Burhan’ın arkadaşlarına yaptığı bir
konuşmanın parçası verilmiştir.
Burhan’ın konuşmasının tamamen doğru
ifadelerden oluşması için altı çizili kelime
lerden hangilerinin değiştirilmesi gerekir?
272
Buna göre, aşağıdaki yargılardan hangisi
yanlıştır?
A) N’de bulunan fosil en yaşlıdır.
B) K’de bulunan fosil ile L de bulunan aynı
yaşta olabilir.
A) Yalnız II
B) İve IV
C) En genç fosil K ya da L de bulunandır.
C) II ve III
D) III ve IV
D) M’de bulunan fosil N’de bulunandan yaşlıdır.
0 coşku

6.sınıf coşku konu anlatımı

Transkript

Benzer belgeler

Soru Bankası

6. Sınıf Paragraf-1

Aşağıdakilerden hangisi bir arama motoru adresi değildir

TEOG2 DENEME-1

Genel Değerlendirme Cevaplı Test

BESLENME VE DİYETETİK BÖLÜMÜ MİK 203 MİKROBİYOLOJİ VE

Dinler ve Evrensel Öğütleri - 2